jaargang 46 december 2015 07

Interview Thema ICCS Jubileum iN GESPREK MET MIGRATIE BURGERSCHAP FEEST! Marc De Vos over Het jaar van Competenties Tweehonderd jaar sociale ongelijkheid de vluchtelingenstromen onder de loep Tweede Kamer (advertentie) NIEUW! De Politieke Scheurkalender 2016

WIE WAS DE VROUW OP DE BEFAAMDE PSP-POSTER?

Wĝ rom worden verkiezingen altijd op woensdag gehouden?

Welke politicus ging er met de caravan op vakantie? Prijs: € 14,99

Met 366 verrassende verhalen, feiten en anekdotes kunt u heel 2016 genieten van deze kalender. Koop ’m nu!

HN_A0 poster_Politieke scheurkal.indd 1 07-09-15 14:10 redactioneel 3

leving die op hetzelfde moment zo- te praten’. Als we de experts mogen wel verdeeld als verenigd was, bombar- geloven, dan hangt de donkere wolk van dementen, dreigtaal, enzovoort. Tussen het terrorisme de komende jaren nog al dit fysieke en verbale geweld in de dreigend boven ons hoofd. Nog meer Déjà vu publieke ruimte door stond u voor de antiterreurmaatregelen moeten erger klas vragen van pubers te beantwoorden, voorkomen. Welke ‘wapens’ kunnen wij, een gesprek te leiden of emoties in toom docenten maatschappijleer, inzetten om te houden. Dat is wat de samenleving de rust in de klas en op school te be- p het moment dat u immers van de hedendaagse docent waren? Onze ‘wapens’ zitten in ons didac- dit leest liggen de aan- verwacht. Zoveel was na de aanslag op tische repertoire. Zijn wij voldoende slagen in Parijs alweer Charlie Hebdo in januari wel duidelijk. toegerust op de wereldproblemen die een aantal weken ach- En terecht. Die verantwoordelijkheid op allerlei manieren de klas binnen- ter ons. Het was een neemt de docent maatschappijleer. Daar sijpelen of - na een aanslag ergens in week waarin er van is geen politieke druk of mediahype voor Europa - onze leerlingen overspoelen? Oalles gebeurde: geweld, bommeldingen, nodig. ‘Het zit in ons bloed’, merkte een In een polariserende en gemediatiseerde dreigtweets, afgelastingen, nog meer vakcollega op, ‘Het is onze tweede natuur samenleving liggen daar zeker nog geweld, een harde toon, een samen- om over dit soort zaken met leerlingen uitdagingen!

IVO PERTIJS hoofdredacteur

[email protected]

inhoud

3 11 18 26

REDACTIONEEL VOX NIEUWE METHODE LESMATERIAAL MAATSCHAPPELIJKE 4 12 20 ORGANISATIES

RECHTSGELEERDE DE VOS: KLAS EN VLUCHTELING BURGERSCHAP 28 GOEDE ONGELIJKHEID 13 22 RECENSIES 7 CIJFERS VLUCHTELINGEN INSPECTIE EN BURGER- 30 MOTIE SCHAP 14 NVLM 8 23 ZOEKEN NAAR FAMILIE 31 DOCENTENDAG WERKVLOER 16 AANGENAAM 10 24 POLITIEK EN ONLINE COLLEGES VLUCHTELING TWEEDE KAMER

04 12 14 18 24

december 2015 4 interview

Marc De Vos (foto: uitgeverij Terra Lannoo)

Interview met Itinera-directeur Marc De Vos over ongelijkheid ‘Wie stond er tien jaar geleden onderaan?’

december 2015 interview 5

Marc De Vos is directeur van de denktank Itinera en hoogleraar Rechtsgeleerdheid aan de Universiteit Gent. Met zijn boek Ongelijk maar fair pleit hij voor een ander denken over ongelijkheid: ‘Ik vermoed dat Thomas Piketty nog door de mand zal vallen.’

Ivo Pertijs

e worden al mogensdata. Er is van alles met het ver- enzovoorts. Ik zie dat vooralsnog niet jaren over- haal van Piketty gebeurd. Met de data zijn gebeuren.’ spoeld met onheilsvoorspellingen gemaakt. Piketty is striemende daar voor een groot deel zelf verantwoor- De epidemiologen Richard Wilkinson en traktaten delijk voor, of anders gezegd, schuldig aan. Kate Pickett gebruikten voor hun boek rond on- Vanuit zijn statistiek heeft hij een soort The Spirit Level andere cijfers om het ‘Wgelijkheid. We zitten nu in een tijds- projectie of natuurwet van het kapitalisme gevaar van ongelijkheid aan te tonen. gewricht waarin het niet zo goed gaat. gemaakt die volgens mij niet door die data ‘Voor mij is dat is de zwakste bestseller Mensen zijn sneller gefrustreerd en wordt gewettigd. Hij gooit de productie- over ongelijkheid. Hoe gemakkelijk ze het pessimisme steekt de kop op. Heel factor kapitaal en vastgoed op één hoop. over correlatie en causaliteit heen stap- wat mensen koesteren spontaan een Daarnaast berust zijn visie op de verkeer- pen... Intuïtief zeggen ze dat ongelijkheid aversie tegen grote ongelijkheid. Ik de drijvers van de ongelijkheid in de eco- de schuld van alles is, een soort milieu- heb dat niet. Ik vind het heel belangrijk nomie van de eenentwintigste eeuw. Hij vervuiling die iedereen doet lijden. Hun dat we de intellectuele nuance hebben negeert gewoon de mens en het menselijk antwoord: als de ongelijkheid afneemt, om een onderscheid te maken tussen kapitaal van talent en inzet. Voor mij be- dan daalt de criminaliteit, neemt de ongelijkheid die intrinsiek goed of paalt de mens juist de toekomstige groei. gezondheid toe. Wilkinson en Pickett intrinsiek slecht is’, vertelt de Belgische Ik zie en beschrijf wat ik Menskapitalisme zijn van de pot gerukt. Als je begint met rechtsgeleerde Marc De Vos. Hij spreekt noem. Piketty komt tot een reductionis- de premisse dat economische groei niet van goede economische ongelijkheid tische oplossing: “Als het een natuurwet is meer nodig is, welja, wat wilt u dat ik als de verschillen het gevolg zijn van dat rijken steeds rijker worden en we ze daarop zeg? We hebben ondertussen ge- verdiensten. Daarom pleit De Vos voor niet kunnen liquideren, dan moeten we ze zien wat er met de samenleving gebeurt gelijke kansen, maar niet voor gelijke maar belasten”. Het enige wat we met die als de groei stilvalt. Als we al die beloften resultaten. Volgens de Belgische professor oplossing bereiken is dat we iets minder van sociaal beleid na willen komen, dan is de vraag of het globaal meer naar een ongelijk worden. Dat is heel ontgooche- hebben we geld nodig. Dat moet worden intrinsieke goede of slechts ongelijkheid lend en defaitistisch. Het is zorgwekkend gemaakt en daar heb je groei voor nodig. gaat: ‘Mijn punt is dat er meer goede dat je met zo’n zwaktebod moet eindigen. Wilkinson en Pickett zijn intussen wel ongelijkheid is, ook al zit er achter dat Als je Piketty gelooft, dan is het toekomst- door de mand gevallen. Ik vermoed dat goede ook van alles dat wel slecht kan beeld zwartgallig. Meer ongelijkheid is on- Piketty ook nog door de mand zal val- zijn. Ik wil ingaan tegen het negativisme vermijdelijk en het enige dat we kunnen len. Het zal misschien wat langer duren. dat in het discours over ongelijkheid doen is die ongelijkheid wat temperen, Wilkinson en Picket hebben duidelijk een ingebakken zit. We kweken nu een want ze zal blijven toenemen. Dat is een politieke agenda, en daar is niets mis obsessie met ongelijkheid en dat wordt soort van intellectueel revanchisme na de mee, maar dat moet wel gezegd worden - in de hand gewerkt door die hele focus periode van de jaren tachtig en negentig. net zoals Piketty ook een politieke agenda op de cijfers en de ongelijkheidstatistiek. Piketty is een neomarxistisch figuur die heeft. Ik heb daar respect voor.’ Iedereen staart zich blind op die jaarlijkse arbeid versus kapitaal plaatst. Net zoals hitparades. Zeer weinig mensen kijken Karl Marx in de negentiende eeuw komt In uw boek stelt u dat zowel de 99 procent daar nog achter. Dat is wel nodig om te Piketty met een soort wet die, als die juist als de 1 procent niet bestaat. Hoe ziet u bepalen of het goed of slecht is’. is, betekent dat het kapitalisme zichzelf deze verhoudingen? begraaft. Dat voorspelde Marx ook. Ik denk ‘Ze bestaan in de snapshot van de inko- Niettemin maakte Thomas Piketty enorme dat Piketty zich vergist in de interpretatie mensspreiding in een bepaald jaar. Als indruk met zijn boek Kapitaal dat voor van zijn data en in de interpretatie van het je veertig snapshots maakt, dan zie een groot deel uit statistieken bestaat. kapitalisme in de eenentwintigstee eeuw. je slechts de evolutie van de snapshots. ‘Piketty is een fenomenale statisticus Als ik mij vergis, dan zal ik samen met Niet wie, waar en wanneer staat over de die een grote staat van dienst heeft als hem gaan strijden tegen het bezetten van jaren heen. Je mist de film. In die optiek het gaat om het bijeenbrengen van ver- de economische macht door erfgenamen, bestaan de 1 en 99 procent niet.’

december 2015 6 interview

Vrouwen zijn veel vrijer, gezinsstructuren zitten niet meer opgesloten in conservatieve gevangenissen (foto: MadMenWiki)

Is dat problematisch? naar de wortels van ongelijkheid. Dan goede ongelijkheid en minder slechte ‘Er is een vrij hardnekkige groepsongelijk- zie je een gezicht: de mens. De diversi- ongelijkheid. Het is een agenda die de heid aan het ontstaan die in snapshots teit van de samenleving genereert aan samenleving bijeenbrengt. Je ziet dat is weggemoffeld. Wie stond er tien jaar de ene kant meer succes, maar aan de nu op kleine schaal met de vluchte- geleden onderaan? En waar staan die andere kant ook meer problemen.’ lingen. We [in België, IP] zeggen dat we mensen nu? Dat zijn de wezenlijke vra- hen onmiddellijk toegang tot de gen. Het debat gaat alleen maar over Wat moet er volgens u gebeuren? arbeidersmarkt moeten bieden, we gaan belastingen. Met mijn boek wil ik onge- ‘Ik heb niets tegen succesvolle ouders voor kansen.’ lijkheid niet onder de mat vegen. Ik ben die zich inspannen om hun kinderen ervan overtuigd dat er enerzijds veel nog succesvoller te maken. Dat is het U schrijft dat het kapitalisme en de diversiteit in de samenleving is gekropen DNA van de menselijke vooruitgang. Als markt niet bestaan. en gewild is geweest, bijvoorbeeld de we dat uit de samenleving weghalen, ‘Op heel wat terreinen kun je je de emancipatie van vrouwen, de verande- dan is het gedaan met de samenleving. vraag stellen of marktkapitalisme werkt rende gezinsstructuren en de immi- Hardwerkende hoogopgeleide ouders en of het niet eerder politiek kapitalis- gratie. Diversiteit in Menskapitalisme besteden nu meer tijd aan hun kinderen, me of staatskapitalisme is. Je kunt dat betekent economische ongelijkheid. dan hun ouders vroeger, ook al werken sterk zien in landen als Rusland en Chi- Daar moet je niet over janken. Dan moet de ouders nu allebei. Wat is het parcours na, waar ook veel ongelijkheid is geko- je zeggen dat dat de samenleving is die van de kinderen die niet in dit soort men en heel wat miljardairs zijn opge- we hebben gemaakt. Op veel vlakken is gezinnen worden geboren? Die vraag staan. Veel van die miljardairs werden dat een vooruitgang: vrouwen zijn veel stel ik liever. Je kunt nu nog niet zeggen rijk door het systeem. Daar gruw ik van. vrijer, gezinsstructuren zitten niet meer dat ongelijkheid feitelijk erfelijk is, maar Daarmee ben ik de bondgenoot van de opgesloten in conservatieve gevange- het zou die richting uit kunnen gaan. strijders tegen ongelijkheid, maar als je nissen en we halen migranten binnen Mijn idee is dat het kansenbeleid voor naar de remedie kijkt, dan is die van mij die anders buiten zaten te creperen. een andere samenleving is gemaakt, niet “meer belasting”. Mijn remedie is dat Daarmee voer je ook meer ongelijkheid een samenleving die veel homogener de overheid bij de les moet komen. Dat in. Er zit ook veel succes in ongelijkheid, was. We moeten kijken naar de markt- vergt ook een mobilisatie van overhe- succes dat is verdiend. Daar mogen we economie en de rol van de overheid, den, want er zijn heel wat internationale trots op zijn. Tot slot zit er ook hard- zodat daar echt meerwaarde en verdien- markten en spelers. Goede ongelijkheid nekkig polarisatie in de trajecten. Dáár ste kunnen winnen, maar we moeten betekent dat wanneer ik winst maak u moeten we ons over bekommeren. We ook letten op de rol van de overheid met ook meerwaarde haalt uit wat u betaalt, kunnen er niet om heen dat met name betrekking tot het bieden van kansen. bijvoorbeeld een economische winst of heel wat niet-westerse migranten en Daar komt meer bij kijken dan een rond- een winst in uw welzijn. Als je dat beter hun nakomelingen het in West-Europese je belastingverhoging. Mijn agenda is wil bewaken, dan heb je een heel andere samenlevingen erg moeilijk hebben. voluntaristisch, de alternatieve agenda invalshoek. We hebben zo’n sterke ver- Door naar de trajecten te kijken ga je is defaitistisch. Ik pleit meer voor meer wevenheid tussen politiek en economie.’

december 2015 motie 7

Dit roept de vraag op hoe vermogens zijn ontstaan. ‘Ik waarschuw ervoor dat de politiek meer Loes Ypma (PvdA) de vermogens maakt dan de vermogens de politiek maken. Dat is geen detail. Ik ben niet naïef. Ik weet dat veel vermo- gen toegang tot macht geeft. De primaire vraag is of het vermogen verdiend is. Als motie het antwoord daarop bevestigend is, dan Loes Ypma (foto: PvdA) kun je tenminste zeggen dat de mensen met invloed de mensen met grote ver- diensten zijn. Daarnaast is de mate waar- Onderwijs op maat in geld macht geeft veeleer afhankelijk van de mate waarin de macht economie Niet ieder kind weet met twaalf jaar al wat hij of zij wil worden en welke opleiding en geld beïnvloedt, in plaats van omge- daarvoor nodig is. Toch vragen wij dat van hen. We plakken in groep 8 van de keerd. Dan is de echte vraag wat de taak basisschool een schooltype op ieder kind: ‘Jij bent een vmbo-beroeps-kind, van de overheid is? Als geld macht geeft, jij een havo-kind’. Dit label krijgen kinderen er steeds lastiger weer af als blijkt hoe kunnen we er dan voor zorgen dat er dat ze toch een hoger niveau aankunnen. Onderwijs is de motor van de emanci- geen navelstreng tussen geld en macht patie en de verheffing. Daarom moet de weg naar een hoger niveau gemakkelijker is? Het lobbyen bestaat alleen maar om- worden, om te voorkomen dat we later denken: ‘Had ik maar…’ of ‘Was er maar dat het democratische proces niet meer iemand geweest die…’. op een democratische wijze verloopt. Blijkbaar is het veel te complex gewor- Eenmaal op het voortgezet onderwijs blijkt het vaak moeilijk om naar een hoger den, omdat de overheid te veel wil doen.’ niveau door te stromen. De meeste kinderen doen examen op het niveau van het vak waar zij het slechtst in zijn. In uw boek schrijft u dat goede econo- Gelukkig kan het ook anders en zijn er scholen die dat laten zien. Basisscholen mische ongelijkheid het resultaat van hebben het recht om kinderen een gecombineerd schooladvies te geven, zoals de verdiensten van mensen is. Geldt vmbo-t/havo of havo/vwo. Ook zijn er middelbare scholen die in de onderbouw dat ook voor de toppers in de hitpara- met brede brugklassen werken. Zo krijgen kinderen die dat nodig hebben wat de? langer de tijd om er achter komen welk onderwijsniveau het best bij hen past. ‘De menselijke inzet en talent worden Wat mij betreft zou het ook mogelijk moeten zijn om tussentijds door te stromen, vandaag de dag veel meer in belonings- bijvoorbeeld van havo-3 naar vwo-3. potentieel vertaald. Er zijn supersterren die mondiaal kunnen verdienen, de 0,01 Onderwijs op maat kan er ook voor zorgen dat zittenblijven wordt voorkomen procent, de Zuckerbergs, maar daar staat of dat kinderen vakken op een hoger niveau volgen. Deze kinderen verdienen wel een meerwaarde tegenover voor de waardering: voor elk vak een diploma op het niveau waarop examen is gedaan. miljarden mensen die van die diensten Daarom heb ik deze - inmiddels aangenomen - motie ingediend. Daarnaast gebruikmaken. Onderaan zie je mensen moeten leraren vooral de ruimte krijgen en nemen om hiervoor op hun school die door de evolutie compleet in de steek en in hun klaslokaal te zorgen. Op mijn steun kunnen zij rekenen! worden gelaten. In het midden is er de groep mensen van wie de beroepen zijn De Kamer, versterkt, verplaatst of verdwenen. Er komt veel meer rek op, maar die is niet gehoord de beraadslaging, meer nationaal. Dat is één van de proble- men van de ongelijkheidsdiscussie: het constaterende dat jongeren het voortgezet onderwijs slechts kunnen afronden land bestaat eigenlijk niet meer, de eco- met een diploma op één onderwijsniveau; nomie is mondiaal geworden. Niet alleen is de ongelijkheid reductionistisch en overwegende dat dit geen recht doet aan de diversiteit in de talenten van oppervlakkig, maar het is ook niet meer jongeren en het feit dat hun niveau per vak kan verschillen; representatief voor een land. Het is mis- leidend. Zo zit je snel in het verhaal van overwegende dat een maatwerkdiploma leerlingen in het voortgezet onderwijs de overdrijving. De mensen die zich met de mogelijkheid biedt vakken op verschillende niveaus af te ronden en dit ook ongelijkheid bezighouden, verliezen zich in het diploma uit te drukken; al gauw in de statistiek van de ongelijk- heid. Ze hebben niet meer het vermogen overwegende dat het volgen en afronden van vakken in het voortgezet onderwijs om twee stappen terug te zetten en naar op verschillende niveaus de doorstroming van leerlingen kan versoepelen en het breedbeeld en de onderstroom te zittenblijven kan voorkomen; kijken. De retoriek wordt mee gemaakt door die statistiek, terwijl de statistiek verzoekt de regering om, via een wetswijziging, per komend schooljaar slechts het eindresultaat meet.’ u het maatwerkdiploma in het voortgezet onderwijs mogelijk te maken zodat, vooruitlopend op afspraken over doorstroom naar vervolgonderwijs, leerlingen vakken op verschillende niveaus kunnen volgen en afronden met een maat- werkdiploma waarin deze verschillende niveaus tot uitdrukking komen; Een recensie van het boek Ongelijk maar fair van Marc De Vos vindt u op pagina 28. en gaat over tot de orde van de dag. u

december 2015 8 Docentendag

Vooruitblik Docentendag 2016 Actualiteit centraal

Volgende maand is het weer zo ver. Op 29 januari reizen docenten maatschappijleer vanuit het hele land massaal naar Den Haag voor een aantrekkelijk programma. Maatschappij & Politiek vroeg aan een aantal sprekers wat de bezoekers die dag zoal gaan horen.

Wolter Blankert

Lezingen, workshops en ontmoetingen met collega’s tijdens de Docentendag (foto: Bart van Vliet)

ok dit jaar staan er sprekers op de rol die als hoogleraar van de Erasmus Universiteit Rotterdam. Bij hem hun sporen hebben verdiend. De actualiteit gaat het niet om het leveren van commentaar vanaf de zijlijn, staat daarbij centraal, dus onderwerpen die maar om het trekken van conclusies uit gedegen onderzoek, of nieuw zijn of opnieuw aandacht verdienen. waarmee beleidsmakers hun voordeel kunnen doen. Daarnaast zijn er didactische workshops en Als staflid van de Wetenschappelijke Raad voor het Regerings- excursies. Voor docenten is het grootste beleid leverde hij een belangrijke bijdrage aan het baanbrekende Oprobleem dat zij een keuze uit dit rijke aanbod moeten maken. advies Allochtonenbeleid uit 1989. Later bepleitte hij de ver- Het complete aanbod vindt u in de brochure van de Docentendag. plichte inburgering. Over de uitvoering in de praktijk is hij even- Hieronder zijn vier lezingen uitgelicht, niet als genomineerden wel minder te spreken. Zo vindt hij het dwaas om van nieuw- voor de meest aanbevolen presentatie (dat maakt u zelf uit), wel komers meer parate kennis te eisen dan van ‘gewone’ Neder- om een indruk van de grote variatie te geven. landers. Ook internationaal heeft hij een naam opgebouwd en bekleedt hij belangrijke functies in Europese onderzoeks- Vluchtelingen, ultieme uitdaging voor Europa netwerken. Niemand heeft meer onderzoek naar immigratie en integratie De huidige vluchtelingenstroom stelt ons voor nieuwe uit- verricht dan socioloog Han Entzinger, die onlangs afscheid nam dagingen. De kans is groot dat deze kwestie komende tijd de

december 2015 Docentendag 9

Nederlandse en Europese politiek zal beheersen - maar zeker niet de politiek alleen. Als de huidige stroom aanhoudt, zal die de samenleving op een breed terrein beïnvloeden. Daarbij kunnen we ons voordeel doen met de ervaringen uit het verleden, waarbij we over grenzen heen moeten kijken. Ingeburgerde immigranten zijn feitelijk geen allochtonen meer en zeker hun hier geboren kinderen niet. In de klas moeten deze zaken in historisch en internationaal perspectief worden gepresenteerd. Het doel van deze lezing is u daarbij de nodige steun te bieden.

Nederlandse democratie leeft! Als we het publieke debat moeten geloven verkeert de Neder- landse democratie in een diepe vertrouwenscrisis. Een crisis die bovenal kiezers wordt verweten. Emotionele of irrationele kiezers zouden hun taak niet serieus nemen en zo veranderlijk zijn als stuifzand. Allerhande oplossingen worden aangedragen ‘Hoeveel Europeanen beseffen dat de toekomst van onze die de Nederlandse democratie zouden moeten redden: van westerse normen en waarden afhangt van ons engagement kiesdrempels tot referenda en zelfs loterijen. als burgers vandaag (…)? Maak tijd voor burgerschap.’ Voor docenten maatschappijleer is dit debat een geschenk uit de hemel. Het kan in de klas een boeiende gedachtewisseling Jonathan Holslag in NRC Handelsblad, 26 oktober 2015 opleveren, maar het is zaak om feit en fictie uit elkaar te houden: werkt onze democratie, een van de oudste ter wereld, werkelijk zo slecht? Tom van der Meer is het radicaal oneens met dit gesomber. ijdens de Docentendag verzorgt Jonathan Als universitair hoofddocent Politicologie aan de Universiteit Holslag, verbonden aan de Vrije Univer- van Amsterdam, reageert hij veelvuldig op steeds terugkerende T siteit Brussel en adviseur van eurocom- onheilsprofetieën. Hij zal zijn standpunt onderbouwen dat missaris Frans Timmermans, de openingslezing onze democratie juist springlevend is: veel van de aangedragen De wereld tussen onzekerheid en verbeelding. diagnosen zijn simpelweg onjuist, en veel van de zogenaamde remedies zullen averechts werken. Daarbij zal hij u tal van Waarom zei u ‘ja’ tegen de Docentendag? argumenten en vooral feiten aanleveren die in de klas uit- ‘Omdat ik onderwijs uitermate belangrijk vind. Hier stekend van pas komen. begint het bouwen aan een sterke en bewuste samenleving, het vormen van betrokken burgers.’ Persoonlijkheidscultus? Fractieleiders en sommige ministers zijn trouwe gasten in Als u een les maatschappijleer mocht geven, onze huiskamer dankzij de televisie en het internet. De een welk onderwerp zou u dan zeker met leerlingen geeft meer prijs over zijn persoonlijk leven dan de ander. Pim bespreken? Fortuyn, maar dan spreken we al weer over een tijd terug, ‘Meer geschiedenis en esthetiek.’ ging het verst met de personalisatie van de politiek. Zijn partij droeg zijn naam en de trouwe televisiekijker kende zijn huis, Wat zou iedere docent moeten weten over de zijn hondjes, butler en tot op zekere hoogte zijn seksleven. Na toekomst van Europa? hem is niemand zo ver gegaan, maar wel hebben contacten ‘De geschiedenis van Europa, hoe onze huidige met volgers via sociale media een grote vlucht genomen. welvaart tot stand is gekomen, hoe voor onze waar- Geert Wilders beheerst zijn partij, twittert erop los, maar geeft den en normen werd gestreden.’ niets prijs over zijn privéleven, behalve dan dat hij wordt be- waakt, maar dat wisten we al. Jesse Klaver en Diederik Samson zijn minder terughoudend. Personalisatie speelt daarom zeker een rol in de Nederlandse politiek. Voor leerlingen kunnen per- sonen het politieke proces concreet maken, maar of ze zich werkelijk laten beïnvloeden door het leuke snuitje van een politicus, blijft de vraag. In welke mate van personalisatie sprake is, welke rol de media daarin spelen, of het toeneemt en of dat positief of negatief uitpakt, zal cultuursocioloog Peter Achterberg van de Universiteit Tilburg in zijn presentatie burgers hebben - uitzonderingen daargelaten - het beste voor uit de doeken doen. met hun medeburgers en zijn zeker uit op eigen welvaart en geluk. Zij beogen geen etnische segregatie, werkloosheid Maatschappelijke problemen verklaren of een gebrekkige belastingmoraal van de grond te krijgen; Het verklaren van maatschappelijke verschijnselen krijgt in misstanden die toch tot stand komen dankzij diezelfde burgers. elke lesmethode aandacht. Docenten zijn daarbij kritisch: over- Men is geneigd succes toe te schrijven aan eigen kunnen tuigt deze verklaring? In zijn lezing vraagt Jacob Dijkstra, en falen aan omstandigheden van buiten. In werkelijkheid universitair docent aan de Faculteit Gedrags- en Maatschappij- is er veelal sprake van een wisselwerking. Aan de hand van wetenschappen van de Rijksuniversiteit Groningen, aandacht concrete voorbeelden worden de deelnemers in staat gesteld voor emergente verschijnselen. Daarmee wordt bedoeld dat het om in de klas aan de slag te gaan bij de analyse van actuele geheel niet gelijk is aan de som der delen. Individuele maatschappelijke problemen.u

december 2015 10 ONLINE LES

Vernieuwing in het onderwijs en de klas Online colleges als hulpdocent

Steeds als er vernieuwingen voor het onderwijs worden aangekaart, roept dat een tegenreactie op. Gepersonaliseerd leren met voor iedere leerling een eigen leerroute, Steve Jobsscholen met alle leerstof in de computer of andere voorstellen, steevast is de vraag: ‘Waar blijft de docent?’. Dit is begrijpelijk vanuit een angst dat een docent ook voor een robot kan worden ingewisseld, maar het is ook vreemd. De duizendpoot die een docent tijdens de les is kan wel wat verlichting gebruiken.

Lieke Meijs

e eerste stap op weg naar en de kwalijke effecten ervan vormt dit de herschikking van wat college de tegenhanger. Het is juist goed een docent in de klas doet, dat de mens het vooroordeel heeft dat was het fenomeen flipping tijgers gevaarlijk zijn, want als hij hen the classroom. De docent liefkozend tegemoet treed vanuit het idee filmt zijn klassikale uitleg dat zijn handelen niet door vooroordelen Dvan de leerstof en stelt die ter beschikking mag worden bepaald, dan kan dat hem aan de leerlingen. Voorstanders zien er zijn leven kosten. Hij wijst op onderzoeken veel voordelen in. In feite is het een om- uit de vorige eeuw, onder andere dat van kering van de lesopzet waarbij de docent Adorno die mensen met vooroordelen en tijdens de les een klassikale instructie geeft stereotypering autoritaire persoonlijkheden Peter Achterberg over Wouter Bos achter kinderwagen en de leerlingen thuis aan de opdrachten (bron: www.universiteitvannederland.nl) toedichtte. Het in hokjes stoppen van laat werken. De leerlingen luisteren bij flip- mensen noemt Wigboldus categoriseren ping the classroom thuis naar de uitleg en Politicus achter kinderwagen en dat klinkt al meteen heel anders dan maken de opdrachten in de klas. De do- Hoogleraar Sociologie Peter Achterberg stereotyperen. In een ander college van cent kan leerlingen helpen bij de proble- koos als titel Stemmen we eerder op politici hem (Hoe voorkom je dat jezelf discrimi- men die de opdrachten geven en ontdekt als ze hun privéleven delen?. Het onder- neert) laat hij zien hoe onbewust voor- of ze de uitleg hebben begrepen. Een an- werp van zijn college is de personalisatie oordelen in het brein van mensen belandt, der voordeel is dat de docent zijn uitleg van de politiek. Hij illustreert dat aan de niet omdat ze die mening zijn toegedaan kan updaten en actuele voorbeelden kan hand van filmpjes over politici in cam- maar omdat op zoveel plaatsen dezelfde toevoegen. Ook kunnen leerlingen zelf het pagnetijd op racefiets, motor of achter boodschap is verkondigd. Discrimineren moment kiezen waarop ze naar de uitleg een kinderwagen. De rode draad in zijn kan pas worden voorkomen, als je je ervan luisteren of het voor een proefwerk nog verhaal is dat er sociaalwetenschappelijk bewust bent, je gemotiveerd bent om er eens beluisteren als ze iets niet snappen. onderzoek nodig is om de vraag te kunnen wat aan de doen en er ook de mogelijk- Als nadelen noemen docenten dat ze geen beantwoorden of mensen eerder op politici heden voor zijn. zicht hebben op wie de filmpjes hebben stemmen als ze meer over hun privéleven bekeken. Ook kunnen er door de docent weten. Hij noemt interessante experi- Antwoord en vraag geen controlevragen worden gesteld om na menten zoals het tonen van speeches Hoe doe je goed en betrouwbaar onder- te gaan of leerlingen het hebben begrepen. door Hans Wiegel en Ed van Thijn, die later zoek?, door Gerben Moerman is een in- werden verwisseld zonder effect op het teressant introductiecollege als leerlingen Universiteit van Nederland stemgedrag van de toehoorders te heb- voor een eigen onderzoek mensen gaan Een volgende stap is zichtbaar op de uni- ben. Ook een eigen experiment waarin interviewen. Een populaire onderzoeks- versiteiten die de colleges voor de stu- hij een acteur in de rol van politicus een methode bij leerlingen die niet schromen denten online zetten. Dit is handig voor ideologische boodschap in twee varianten na vijf interviews conclusies te trekken. degene die er niet bij konden zijn of voor (wel of niet gepersonaliseerd) liet vertellen, Moerman legt echter uit dat hij voor zijn het leren-op-afstand als studenten niet in toonde aan dat dit niet uitmaakte. Pas een promotieonderzoek 214 interviews liet uit- Nederland wonen. nadere uitsplitsing van groepen kiezers voeren. Daarnaast liet hij een experiment Sinds 2012 is er de service Universiteit van leidde tot de conclusie dat de kiezers die uitvoeren over welke manier van vragen Nederland1 dat is bedoeld om iedereen gra- cynisch en wantrouwend tegenover de tot het beste resultaat zou leiden: de prik- tis onderwijs van de beste hoogleraren te politiek staan eerder op politici stemmen kelende of gereserveerde manier. Het bleek kunnen bieden. Daarnaast biedt het leer- die hun privéleven met ze delen. Kiezers niet uit te maken! Het goede nieuws was lingen in het voortgezet onderwijs (havo/ die trouw aan een eigen partij zijn staan dat interviews toch heel robuust zijn als vwo) de gelegenheid kennis te maken met daar niet voor open. informatiebron. Wat uitmaakt is of je inter- universitaire studies. De colleges duren viewtechnieken beheerst en afwisselt. De 15 minuten, hebben een pakkende titel en Tijgers zijn altijd gevaarlijk beste interviewers pasten de vragen aan zijn lichtvoetig van toon. De hoogleraren Sociaal-psycholoog Daniël Wigboldus, aan de antwoorden die ze kregen. u vatten meestal ook kort onderzoeken over vertelt in een boeiend college waarom het betreffende onderwerp samen. Hier- in hokjes denken juist goed is. Na een Noot naast volgt een aantal voorbeelden. les over stereotypering en vooroordelen 1. www.universiteitvannederland.nl/alle-colleges

december 2015 VOX POPULI 11

‘Een docent moet in de klas zijn mening voor zich houden.’ Leerlingen van vwo-5 en vwo-6 van het Groene Hart Lyceum in Alphen aan den Rijn

Bas Banning

Kyan (17): Larissa (16): Yasmina (18): Siem (17):

Is het nodig? Vertellen maar Rekening houden Mening achteraf geven niet opleggen met leerlingen

‘Ik vind het wel moeilijk. ‘Ik denk eigenlijk dat een ‘Ik denk dat je niet tegen een ‘Ik vind het belangrijk dat Hoe hard is het nodig? docent wel zijn mening docent kan zeggen dat hij je eerst de kinderen laat Het is niet altijd nodig om mag vertellen, maar zijn zijn mening niet mag ver- weten: “Deze opties zijn een mening te geven. Aan mening niet aan leerlingen tellen, want juist bij vakken er en daarmee kan je je de ene kant vind ik dat je moet opleggen. Ik vind dat als maatschappijleer is het eigen mening vormen”, een eigen mening mag docenten mogen zeggen: belangrijk dat leerlingen en dat je daarna je eigen hebben en die ook mag “Dit is er aan de hand en ik ook worden gestimuleerd mening geeft. Je geeft je voordragen, aan de andere ben het er mee eens of niet om hun mening te zeggen. mening dan achteraf, om kant vind ik dat je het mee eens”, maar dat ze ook Ik denk dat iedereen het zo een goed voorbeeld te van allerlei kanten moet moeten blijven stimuleren recht heeft om zijn mening geven van hoe je je mening belichten. Zodat leerlingen om leerlingen wel hun eigen te uiten, dus ook maat- vormt. Over dingen die heel die misschien een andere mening te blijven vormen. schappijleerdocenten - gevoelig liggen vind ik dat je mening hebben onzeker De mening van de docent maar wel met respect. Dus als leraar eerst heel objectief kunnen worden of zich mag niet centraal staan. als je het echt eens bent met naar het probleem moet tegen de leraar richten.’ Als een docent iets over Geert Wilders en je hebt een kijken en moet zeggen wat een kwestie kwijt wil dan moslima in je klas dan zou ik de pluspunten er van zijn en mag hij dat wel vertellen, het niet zo direct zeggen. Je wat de minpunten. Daarna maar niet opleggen.’ kan natuurlijk wel zeggen: geef je leerlingen de kans “Soms heeft hij goede punten”, om te bedenken of ze voor maar ik zou niet zeggen: of tegen zijn.’ “Hij heeft gelijk, moslims dit, moslims dat”. Ik zou wel gewoon rekening houden met de leerllingen, maar ik vind wel dat je als docent je mening mag geven.’

december 2015 12 Vluchtelingen

Migratiehoogleraar Leo Lucassen over de klas en vluchtelingen

‘Ga het gesprek over vluchtelingen aan’

Wereldwijd zijn er op dit moment bijna 60 miljoen mensen op de vlucht. Dat is ongeveer evenveel als alle inwoners van Italië. Volgens Leo Lucassen moeten maatschappijleerdocenten vooral weten dat we in deze tijden van de jaren negentig kunnen leren.

Vera Boonman

igenlijk zou iedere Identificatie Rapport docent moeten weten De groepen die in de jaren negentig uit het Uit verdere cijfers in het SCP-rapport hoeveel vluchtelingen Midden-Oosten kwamen identificeren blijkt dat er grote verschillen zijn bij de Nederland en Europa zich nu - jaren later - erg met de normen verschillende groepen als het over een in de afgelopen 25 jaar in Nederland. Ook de identificatie met afgeronde opleiding gaat. Zo hebben hebben opgenomen’, het democratisch stelsel is heel hoog. de meeste migranten uit Iran hoger ‘Evindt Leo Lucassen, directeur Onderzoek ‘Dat is waarschijnlijk ook zo voor de onderwijs afgerond, terwijl de migranten van het Internationaal Instituut voor Sociale mensen die nu nieuw in Nederland zijn. uit Somalië vaak niet hoog zijn opgeleid. Geschiedenis en hoogleraar Migratie aan Dat is wel de belangrijkste conclusie uit Er is redelijk hoge werkloosheid onder de de Universiteit Leiden. Zo kwamen er in dat rapport’, vindt Lucassen. Verder staat migranten. De vluchtelingen uit de jaren de jaren negentig ook veel vluchtelingen er concreet in het onderzoek hoeveel negentig die wel werken, krijgen soms naar Nederland. In een onderzoek van het autochtone vrienden de vluchtelingen minder betaald en hebben een baan die Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) kan uit de jaren negentig hebben, of ze wel beneden hun capaciteiten ligt. Een groot men zien hoe het hen nu in Nederland of niet naar de moskee gaan en hoe ze deel van de groep vluchtelingen hebben vergaat.1 Lucassen: ‘Zij kwamen toen over verschillende dingen denken. veel vrienden die in Nederland zijn uit dezelfde gebieden en dus is er een geboren. correlatie te vinden tussen deze cijfers’. Vol is vol? Syrische vluchtelingen in Boedapest (foto: Mstyslav Chernov) ‘Het zou voor leerlingen goed zijn om dit SCP-rapport ook te bekijken’, zegt Lucassen, ‘zo krijgen ze de feiten mee van hoe het eerst was’. Nederland is een dichtbevolkt land. Per vierkante kilometer wonen er ongeveer 385 mensen. Daarmee is ons land een van de dichtstbevolkte landen ter wereld. Dit zorgt dan ook vaak voor de discussie of Nederland vol is. Lucassen: ‘Vol is relatief. Als een leerling zegt dat hij vindt dat Nederland vol is, is het belangrijk dat het gesprek wordt aangegaan. Het gaat hierin niet om goed of fout, maar om de reden waarom ze bijvoorbeeld vinden dat Nederland vol is. Dwing uw leerlingen om daar duidelijker over te zijn’. u

Noot 1. Edith Dourleijn en Jaco Dagevos (red.), Vluchtelingengroepen in Nederland. Over de integratie van Afghaanse, Iraakse, Iraanse en Somalische migranten, SCP, Den Haag 2011: www.scp.nl/dsresource?o bjectid=27621&type=org.

december 2015 Vluchtelingen 13

Vluchtelingen in cijfers

Vera Boonman

60.000.000 3.883.585

personen zijn eind 2014 op de vlucht; 8,3 miljoen meer dan van alle vluchtelingen wereldwijd komen uit Syrië. het jaar daarvoor. Van deze 60 miljoen zijn 19,5 miljoen mensen hun eigen land ontvlucht, zijn 38,2 miljoen personen op de vlucht in eigen land en wachten 1,8 miljoen vluchtelingen op een beslissing inzake hun asielverzoek.

82.494 2013

vluchtelingen worden door Nederland opgevangen, is het jaar waarin Nederland steeds meer aanvragen krijgt naast 6.940 personen die al asiel hebben aangevraagd. om Syrische vluchtelingen op te vangen. Toen stond het aantal asielaanvragen nog op 2.232, tegenover 8.748 aanvragen in 2014.

17.115 46%

personen hebben van januari tot augustus 2015 van de asielaanvragen in Europa wordt gehonoreerd. in Nederland asiel aangevraagd.

6.069 154.105

van de asielaanvragen in 2015 zijn afkomstig van Syriërs. asielaanvragen worden in de eerste helft van 2015 5.090 personen komen uit Eritrea. in Duitsland ingediend. Dat is 39 procent van alle aanvragen in de Europese Unie. Duitsland beantwoordt 43 procent van deze aanvragen positief.

Bronnen: Vluchtelingenwerk, UNHCR, IND, COA

december 2015 14 Vluchtelingen

Zoektocht naar familie Drie magische minuten

‘Hallo papa, ik ben in Nederland!’. Vreugde aan de telefoon tussen dochter en vader. Huilen, lachen, tranen. Alle emoties komen voorbij, vertelt Jan Tuit, tracing-vrijwilliger bij het Rode Kruis. Deze situatie is maar een kleine greep. Tracing-vrijwilligers hebben het normaal gesproken al druk, maar in deze tijden van grote vluchtelingenstromen draaien ze overuren. Maatschappij & Politiek weet een gaatje in de agenda van Tuit te vinden en praat over zijn werk.

Douwe van Domselaar

oe gaat Tracing precies in zijn werk? Hoe verloopt een dergelijk gesprek? Jan Tuit: ‘Tracing is opsporing. Het gaat ons bij ‘Een gesprek begint met op het gemak stellen. Vluchtelingen moe- het Rode Kruis om het opsporen en contact- ten weten wat het Rode Kruis is. Dat het gesprek en alle gegevens herstel met familieleden. Dat is heel belangrijk. die over tafel gaan vertrouwelijk zijn. Wij zijn vol-le-dig neutraal. Het gaat ons dus niet om vrienden of bekenden We hebben geen band met de Immigratie- en Naturalisatie- of buren. Het betreft Restoring Family Links dienst (IND) en ook niet met de overheid van het land van her- H(RFL). Ook niet-bloedverwanten worden door ons gezocht; echt- komst. Er wordt geen informatie doorgegeven. Nooit! Daarna genoot of schoonfamilie mag dus ook, dat ligt aan de situatie. We willen we weten wat er is gebeurd, wanneer het laatste contact- vragen niet om keiharde aantoonbare bewijzen van de familie- moment is geweest, wat de relatie met de gezochte persoon is banden, maar we gaan ook niet zomaar op zoek. Vertrouwen is en wat de naam van die persoon precies is. De spelling is heel een belangrijke basis.’ belangrijk want anders gaat het mis. Ook de geboortedatum is belangrijk, maar in veel landen wordt dat niet of niet nauwkeurig Stel, ik ben meneer Zerai. Ik ben uit Eritrea gevlucht, geregistreerd. Vervolgens willen we de omstandigheden weten heb mijn gezin moeten achterlaten en wil ze terugvinden. waarin en wanneer het contact verloren is gegaan: tien weken Hoe weet ik dan een tracing-vrijwilliger te vinden? geleden, tien maanden geleden, een paar jaar geleden? Dat kan ‘Een belangrijke toeleverancier van cliënten is Vluchtelingen- allemaal voorkomen. Des te langer geleden, des te ingewikkelder Werk Nederland, maar ook andere organisaties zoals het het wordt. Enerzijds omdat het geheugen van mensen gaten Centraal Orgaan opvang asielzoekers (COA), het Amster- vertoont, anderzijds omdat de situatie in het land zelf ook is damse Steunpunt Vluchtelingen en We are here! weten van ons veranderd. Leeft de gezochte nog? Woont die daar nog wel? bestaan.’ De meeste mensen die we zoeken hebben überhaupt geen adres. Die wonen in een dorpje of een gehucht of in een Hoe gaat het dan verder? krottenwijk aan een grote weg, zonder echt adres.’ ‘We hebben een wekelijks spreekuur op het kantoor van het Rode Kruis in Amsterdam. Daar ontvangen wij in principe onze Hoe vindt u dan iemand in een dorpje zonder dat er een adres is? cliënten. We maken meestal afspraken omdat we weten dat ‘Geloof het of niet: we gebruiken soms Google Maps en Google een gesprek minstens twee uur duurt. Vaak werken we met Earth en kijken samen met de cliënt naar het beeldscherm. Laatst tolken omdat in ons werk een grote hoeveelheid exotische tal- zocht ik iemand in Bujumbura [hoofdstad van Burundi, DvD] en en de revue passeert. Met Engels en Frans red ik me wel, maar dat was al opgenomen door Google. Dan zijn dus afzonderlijke als er iemand uit Oeganda komt die Swahili spreekt…. Mees- straten en zelfs huizen te zien. Helaas is het in de meeste situaties tal gebruiken we telefonische tolken die niet fysiek aanwezig niet zo eenvoudig. Dan is het zoeken naar een huis in een klein zijn. Dan wordt het gesprek met behulp van een speakerfunctie gehucht en moet je vragen stellen als: ‘Waar kwam de zon op?’, met een telefonische tolk gevoerd. We worden daar ook op ‘Hoeveel minuten lopen vanaf het marktplein?’, ‘Konden jullie de getraind. Het is immers wel belangrijk dat je het gesprek met minaret van de moskee horen?’ en ‘Hoe heet de imam?’. Belang- de cliënt voert en niet zo zeer met de tolk.’ rijke ijkpunten zijn dan opeens de school, kerk, moskee, markt.

december 2015 Vluchtelingen 15

Meer informatie

Tracing: www.rodekruis.nl/ opsporing

3 Minute calls: www.rodekruis.nl/ actueel/nieuws/ rode-kruis-herstelt- contact-tussen- thuisfront-en- vluchtelingen

Trace the face: www.tracetheface.org

Hereniging van familieleden in Burundi door het Rode Kruis (foto: International Committee of the Red Cross)

Vervolgvragen hebben dan betrekking op de kenmerken van het Wat gebeurt er als ik met mijn gezin uit Syrië ben gevlucht huis (vorm, kleur en grootte) en de namen van de buren. Dit lijken en onderweg mijn gezin ben kwijtgeraakt? allemaal doenlijke aanwijzingen, maar in de praktijk is het toch ‘De vraag vanuit Syriërs is nu nog niet zo groot. Ze hebben vaak heel lastig.’ andere communicatielijnen. Mocht het toch niet lukken, dan kunnen we gebruikmaken van de website Trace the face. Op U gaat als tracing-vrijwilliger niet zelf op pad. Hoe gaat het die website kan men een foto van zijn gezicht laten plaatsen, dan verder? met een tekst als “I am looking for my wife”. Dit doen we alleen ‘Mijn informatie gaat naar afdeling Opsporing en Ondersteun- na uitdrukkelijke toestemming van de zoeker. Het is immers ing op ons hoofdkantoor in Den Haag. Daar kijken ze de hele een publieke website; iedereen kan meekijken. Wij bespreken aanvraag nog eens goed door. Daarna gaat de aanvraag door daarom de mogelijke consequenties. De laatste weken is ons naar het hoofdkantoor van het Internationaal Rode Kruis Comité tracingteam ook erg druk met de zogenaamde three minutes in Genève. Dit gebeurt heel secuur want elke fout in een naam, calls. Vluchtelingen krijgen van het Rode Kruis dan de kans datum of omschrijving leidt tot vertraging. Het is beter dat dat om drie minuten met familie in het land van herkomst te bel- hier gebeurt dan in het land zelf. Vrijwel elk land heeft wel een len. Een fantastisch medium. Soms hebben mensen elkaar of meerdere vestigingen van het Rode Kruis of de Rode Halve maanden niet gesproken en kunnen ze eindelijk vertellen dat Maan, in totaal 189 landen. Daar gaat de aanvraag dan heen. Zo ze veilig zijn. Dat kunnen emotionele gesprekken zijn. Omdat dicht mogelijk bij de gezochte persoon, zij het dat je in landen of de vraag zo groot is, is er een limiet van drie minuten. Ik sta gebieden in conflict niet overal kunt komen. Als de aanvraag een- dan letterlijk met een stopwatch in de hand. Soms moet je de maal daar is, kunnen medewerkers er niet altijd op stel en sprong telefoon dan echt uit een hand halen. De meeste vluchtelingen heen. Ze wachten soms tot ze meer cases in dezelfde delen van hebben daar wel begrip voor. Ze weten dat anderen wachten het land hebben. Zo zijn de afstanden in een land als Soedan die dezelfde emoties kennen als zijzelf. Het is heel dankbaar soms meer dan tweeduizend kilometer. Degene die echt op zoek werk. Laatst nog hoorde iemand dat hij vader was geworden. gaat is altijd herkenbaar als iemand van het Rode Kruis of Rode Fantastisch nieuws natuurlijk, maar dan volgt ook het besef dat Halve Maan. Als de gezochte wordt gevonden, wordt er contact jij hier bent en je vrouw en baby daar zijn.’ gelegd. Als degene er niet meer woont of de omschrijving toch te vaag is, zal de medewerker verder gaan vragen en zoeken. In Wat moeten leerlingen maatschappijleer tot slot nog weten? minder dan een op de vijf gevallen kunnen we de zoeker uitein- ‘Wat ik zelf absoluut niet zou willen is dat het lijkt alsof wij al delijk op de hoogte brengen: ‘Degene is gevonden, degene is het werk doen. Vluchtelingen hebben meestal eerst zelf al veel overleden’. Helaas is ook heel vaak de gezochte niet te traceren. pogingen gedaan om hun familie te zoeken. Ze zijn vaak ten Ook dat laatste is een belangrijke mededeling. De zoeker weet einde raad. Vaak bestaan dingen die in het Westen zo gemak- dan in elk geval dat er alles aan is gedaan om de familie nog te kelijk zijn (een adres, een telefoonnummer, een naam die een- vinden. Een hele zaak kan wel acht maanden duren. We proberen duidig is gespeld of een geboortedatum) in heel veel landen altijd zelf de uitslag aan de zoeker mee te delen. Dat is soms heel gewoon niet. Zoeken is dan echt heel lastig.’ u pijnlijk en met lood in de schoenen - en soms heel erg mooi.’

december 2015 16 Vluchtelingen

Niet-regeringspartijen over vluchtelingen Oppositie aan de macht!

Het kabinet is te hard, te soft, te vaag. De kritiek op het asielbeleid van VVD en PvdA is niet mals. Wat zouden de oppositiepartijen doen als ze eenmaal in het kabinet zitten? M&P legde deze vraag voor aan de woordvoerders van CDA, ChristenUnie, D66, GroenLinks, PVV, SGP en SP.

Ivo Pertijs

Mona Keijzer (CDA): verdeeld waardoor de gemeenschappe- zwaardere lasten moeten dragen. ‘Als mijn partij in het kabinet zit, dan is er lijke aanpak totaal ontbreekt. De Christen- Met D66 in het kabinet is er ook meer een streng maar menselijk asielbeleid. Het Unie wil dat de migrantenstroom aan de draagvlak onder de lokale bevolking. Bij- CDA vindt dat Nederland de morele plicht grenzen van Europa (zoals in Italië en voorbeeld door gemeenten op de komst heeft om mensen op te vangen die voor Griekenland) wordt opgevangen. Hierbij van grote aantallen vluchtelingen voor de oorlog in hun eigen land op de vlucht kan een eerste screening plaatsvinden te bereiden, waardoor ze voldoende tijd zijn. Wij willen hen een veilige haven waarbij vluchtelingen over Europa wor- hebben om opvang regelen, en door- bieden. Er zijn natuurlijk wel grenzen aan den onderverdeeld en anderen versneld dat gemaakte afspraken met de ge- de hulp die Nederland als klein land kan naar het land van herkomst kunnen meente door het kabinet niet worden bieden. De verwachting is dat er dit jaar worden teruggestuurd. Nu kunnen ook geschonden. Een dorp als Oranje krijgt wel 60.000 vluchtelingen naar ons land arbeidsmigranten, maar ook anderen met niet nog eens zevenhonderd vluchtelin- komen. Voor volgend jaar wordt een ver- twijfelachtige intenties, vrij gemakkelijk gen. In plaats daarvan worden er meer dubbeling verwacht. Het CDA vraagt zich Europa bereiken terwijl zij geen recht op verantwoordelijkheden bij grote steden dan af hoe we voor al die mensen kun- rechtmatig verblijf hebben. De vluchtelin- gelegd. Tot slot start D66 snel met een nen zorgen. Hier moeten we grenzen aan genstroom zorgt onmiskenbaar ook voor goede integratie. Zodat vluchtelingen op stellen. Daarom moeten we alleen die de nodige spanningen in de samen- eigen benen kunnen staan. Dat doen we mensen die echt voor oorlog en geweld leving. Daarom kiest de ChristenUnie voor door direct met inburgeren te beginnen. op de vlucht zijn in Nederland laten kleinere opvanglocaties en betere com- Onderwijs voor vluchtelingenkinderen, blijven. Van onze partij hoeft dit niet per- municatie met burgers en gemeenten. taallessen, erkenning van diploma’s en manent, wij willen ook de mogelijkheid De Rijksoverheid mag niet langer burgers opheffing van werkbeperkingen zijn met invoeren dat mensen een tijdelijk ver- en gemeenten overvallen met grote op- D66 in het kabinet een feit.’ blijfsrecht (ontheemdenstatus) krijgen en vanglocaties. Om de druk op de woning- na de oorlog weer naar hun eigen land markt te doen afnemen moet er ook Linda Voortman (GroenLinks): terugkeren om daar aan wederopbouw prioriteit worden gegeven aan het vin- ‘Ik wil ervoor zorgen dat we met realis- mee te helpen. In de tussentijd moeten den van alternatieve vormen van opvang tische en medemenselijke oplossingen vluchtelingen goed maar sober worden in Nederland (zoals kantoorpanden en komen voor de opvang van vluchtelingen. opgevangen en zich ook aan de Neder- prefabwoningen). Tot slot moet er zo snel Vluchtelingen moeten nog veel sneller landse regels en wetten - en bijbehorende als mogelijk aan integratie, taallessen en deel gaan uitmaken van onze samen- waarden en normen - houden.’ onderwijs worden gewerkt.’ leving. De opvang moet kleinschalig zijn. Elke gemeente neemt een deel van de Joël Voordewind (ChristenUnie): Sjoerd Sjoerdsma (D66): opvang voor haar rekening, maar krijgt ‘Waar het kabinet momenteel hard be- ‘Als D66 in het kabinet zit, zou er geen wel de ruimte om zelf invulling te geven zuinigt, kiest de ChristenUnie ervoor discussie zijn of oorlogsvluchtelingen aan hoe ze dit organiseert. Zo kun- om fors meer geld voor daadwerkelijke wel of niet moeten worden opgenomen. nen gemeenten op tijd met hun bewo- oplossingen uit te trekken. De opvang Door in te zetten op een echt gemeen- ners in gesprek gaan en ontstaat er ge- is failliet waardoor er een schrijnend schappelijk Europees asielbeleid worden makkelijker begrip onder de inwoners. gebrek aan adequate opvang, voedsel, de vluchtelingen uit oorlogsgebieden Er moet altijd genoeg opvangruimte schoon drinkwater en gezondheidszorg eerlijk over Europese lidstaten verdeeld. voor vluchtelingen zijn. Nu moeten is. Door dit miljardentekort wordt de Op deze manier wordt voorkomen dat vluchtelingen soms wel zes keer in een vluchtelingenstroom naar Europa veel sommige landen nauwelijks vluchtelin- maand van de ene opvang naar de an- groter. De Europese Unie is nu hopeloos gen opnemen waardoor andere lidstaten dere. Zo krijgen gemeenten dan ook

december 2015 Vluchtelingen 17

veel te kort van te voren te horen dat zij enigde Arabische Emiraten worden op- Sharon Gesthuizen (SP): opeens veel vluchtelingen moeten op- gevangen. Nederland kan grootschalige ‘Als mijn partij in het kabinet zit, dan vangen. Dit helpt niet bij de creatie van immigratie al lang niet meer aan. Zo is voeren we een nuchter en solidair asiel- draagvlak. Vluchtelingen moeten ook het voor woningzoekenden bijna on- beleid. De kleinschalige opvang in Neder- heel lang wachten op de aanvang van mogelijk om huurhuizen te krijgen, om- land krijgt vorm in overleg met de be- hun asielaanvraag. Door meer mensen dat die met voorrang naar toegelaten woners waarbij de zorgen die er leven bij de IND aan te nemen, hoeven asiel- asielzoekers gaan. Het stoppen van de serieus worden genomen en er voldoen- zoekers niet zo lang in onzekerheid te asielinstroom is ook nodig om de isla- de draagvlak onder de Nederlandse zitten en als ze mogen blijven, dan kun- misering van ons land tegen te gaan. bevolking is. De vluchtelingen gaan naar nen ze sneller een nieuw leven in Neder- De steeds groter wordende invloed van school, leren snel de taal en mogen aan land opbouwen. Asielzoekers moeten de islam doet afbreuk aan onze wester- het werk zodat zij zo snel mogelijk inte- vanaf het eerste moment Nederlandse se kernwaarden, zoals de vrijheid van greren. Op Europees niveau gaan wij toe taalles krijgen en aan het werk kunnen. meningsuiting en de gelijkheid van man naar een gemeenschappelijk asielbeleid Bepaalde vluchtelingen verdienen extra en vrouw. Ook antisemitisme tiert weer waarbij een vluchteling zich aanmeldt aandacht, zoals ouderen, vrouwen en welig met de komst van de islam. Uit bij een centrum en vervolgens naar een kinderen. Ik wil daarom dat Nederland verschillende onderzoeken blijkt dat de ander land in Europa wordt ‘herplaatst’. de Verenigde Naties aanbiedt om meer Nederlandse burger het huidige asiel- De opvang in de regio van de oorlogs- vluchtelingen op te nemen. Dat kan via beleid veel te soepel vindt. De PVV vindt gebieden verbetert de SP fors zodat ook het VN-hervestigingsprogramma, waar- het jammer dat de meeste andere par- daar een toekomstperspectief voor de in de Verenigde Naties mensen in de tijen zich daar niets van aantrekken. Dat vluchtelingen is en er wordt een ruim- vluchtelingenkampen selecteren om ze moet snel veranderen om Nederland een hartiger hervestigingsbeleid gevoerd. Op naar een veilig land te brengen.’ mooi, welvarend en veilig land te laten die manier worden mensensmokkelaars blijven.’ de wind uit de zeilen genomen. Ook Sietse Fritsma (PVV): besteden wij aandacht aan de grond- ‘Als mijn partij in het kabinet zit, dan Kees van der Staaij (SGP): oorzaken. We verminderen de ongelijk- zullen wij de asielinstroom stoppen. De ‘Als mijn partij in het kabinet zit, dan is de heid door het tegengaan van belasting- enorme aantallen asielzoekers die naar inzet om zoveel mogelijk vluchtelingen ontduiking en het bevorderen van werk- ons land komen zetten onze welvaart, zoveel mogelijk in de regio van herkomst gelegenheid zodat de kans op conflicten identiteit en veiligheid onder grote druk. op te vangen. Vluchtelingen in levens- en economische vluchtelingen afneemt. Echte vluchtelingen moeten natuurlijk gevaar verdienen natuurlijk altijd een We stoppen met bommen gooien op veilige opvang krijgen, maar dat kan in veilige plek in Nederland, maar hun ver- kruidvaten, want die brengen geen vrede de eigen regio. Zo komen de meeste blijf moet zoveel mogelijk tijdelijk zijn. maar juist nog meer vluchtelingen. De asielzoekers uit Syrië en deze mensen Vreemdelingen die niet voor een verblijfs- vluchtelingen die echt voor oorlog, terreur kunnen prima in de steenrijke Arabische vergunning in aanmerking komen moe- en geweld zijn gevlucht kunnen op een Golfstaten als Qatar, Koeweit en de Ver- ten zo snel mogelijk terugkeren.’ menswaardige opvang rekenen.’ u

Syrische vluchtelingen op het Keleti station in Boedapest (foto: Mstyslav Chernov)

december 2015 18 Maatschappijwetenschappen

Nieuwe methode maatschappijwetenschappen Niet stampen maar denken

‘Komt er een nieuwe methode?’, is de meest gestelde vraag over het nieuwe examenprogramma maatschappijwetenschappen. Toen enkele grote uitgeverijen aangaven dat niet te gaan doen, werd deze vraag steeds urgenter. De auteurs van Seneca hebben de handschoen opgepakt en brengen een methode uit. Begin november organiseerden zij een pre-launch.

Lieke Meijs

Concepten Juist om bij maatschappijwetenschappen vanuit de wetenschap te kunnen blijven redeneren, leren leerlingen steeds vanuit theorieën te denken. In de methode zullen veel opdrachten komen waarin dan de drie dimensies van maatschappelijke problemen terugkomen: normativiteit, causaliteit en finaliteit (Hoogerwerf). Het betreft dimensies die niet als zodanig in het examenprogramma voorkomen, maar volgens Olgers noodzakelijk zijn om in de methode op te nemen. Zijns inziens ontbreken de politicologische componenten teveel in het examenprogramma zoals op basis van de Commissie Schnabel is ontwikkeld. De deelnemers kregen een overzicht uitgereikt met een samenvatting van een notitie over het overheids- beleid ter bestrijding van jeugdcriminaliteit; niet in woorden maar in een schema van variabelen en pijlen waarop de begrippen normativiteit, causaliteit en finaliteit kunnen worden toegepast. Ook andere kritiek op ondermeer de hoofdconcepten in het nieuwe examenprogramma leidde tot eigen Seneca-keuzen. Als hoofdvragen van de sociale wetenschappen kozen de auteurs on Olgers, oud-vakdidacticus en een van de au- voor de vragen rondom gelijkheid/ongelijkheid, cohesie, ratio- teurs van Seneca, blikte in zijn presentatie terug nalisering en vrijheid. Verandering wordt op al deze vier hoofd- op de roerige geschiedenis van maatschappij- concepten toegepast. wetenschappen. Hij memoreerde de momenten De vraag werd gesteld voor welke didactische aanpak Seneca waarop het vak bijna was verdwenen. Volgens kiest: het stapsgewijs aanleren van de hoofd- en kernconcepten Olgers geeft het nieuwe programma de mogelijk- aan de hand van de contexten of het starten met het zich eigen Theid om op een andere manier aan het werk te gaan en biedt maken van alle hoofd- en kernconcepten en die daarna op de het daarmee een stevig fundament voor de toekomst van het contexten toepassen? Hierin maakt Seneca een keuze voor een vak. De nieuwe methode wordt niet ‘een bundeltje thema’s’ nieuwe variant, die de spiraalsgewijze opbouw werd genoemd: maar richt zich op de ontwikkeling van een leerlingtheorie beginnen met de hoofdconcepten, die toepassen op een con- met behulp waarvan leerlingen maatschappelijke problemen text, dan weer terugkomen op de hoofd- en kernconcepten en kunnen analyseren. die dan weer verder in nieuwe contexten verdiepen.

december 2015 Maatschappijwetenschappen 19

Lucius Annaeus Seneca

Onderzoekslijn De auteurs willen voor zowel havo als vwo een methode uit- Bij Seneca moeten leerlingen leren spelen en oefenen met brengen. Tegelijkertijd denken ze dat er voor een inleiding theorieën en met onderzoek. Door de hele methode heen in het vak met een gezamenlijk deel kan worden gewerkt; de blijven leerlingen daarmee bezig. Ze leren belangrijke heden- eerste kennismaking met de kernconcepten in een context daagse onderzoeken tot belangrijke theorieën te herleiden zoals criminaliteit en rondom vorming. en afhankelijke en onafhankelijke variabelen op micro- en macroniveau te onderscheiden. Ze leren hypothesen op te Vervolg stellen en deze aan bestaande theorieën te relateren. Ook Seneca wil een breder netwerk van docenten en leraren- krijgen ze een basis aan onderzoeksmethoden en -technieken. opleiders opzetten om de methode te realiseren. Met behulp Het voorbeeldmateriaal dat op 5 november werd uitgereikt van deze collega’s moet er in 2017 een methode liggen die liet deze aanpak ook zien. Zo gaat een introductieopdracht leerlingen op de examens nieuwe stijl vanaf 2019 (havo) en voor het nieuwe vak over onderzoek naar populariteit van 2020 (vwo) voorbereidt. De aanwezige docenten toonden voornamen en het zoeken naar verklaringen waarom be- zich bijzonder geïnteresseerd in de vervolgstappen. Ze zien paalde voornamen in een specifieke periode veel voorkomen. het zich eigen maken van het nieuwe examenprogramma als Leerlingen moeten daar theorieën bij bedenken: ‘Jongens die een grote uitdaging, waarbij een zekere geruststelling uitgaat Marco heten zijn vaak geboren rond 1970’. Het verschil tussen van de gedachte één of meer lesmethoden ter beschikking te havo en vwo is wat betreft de onderzoekslijn zo benoemd: hebben. Voor de Seneca-auteurs lijkt de uitdaging er in te havoleerlingen leren meer over toepassingsgericht (beleids) liggen voor docenten en leerlingen een vertaalslag te maken onderzoek (met name ten aanzien van beleid en organisatie), van het gedachtegoed van Seneca naar het nieuwe examen- bij het vwo ligt meer nadruk op wetenschappelijke theorieën. programma. u

Pilotdocenten Als laatste onderdeel vertelden auteurs en pilotdocenten Marco Veldman en Lennart Schra over hun lespraktijk. Ze proberen zelf steeds de opdrachten in hun eigen lessen uit en stellen ze op grond daarvan weer bij. Leerlingen bestuderen op wetenschappelijk wijze in kleine groepen de verandering in de samenleving van 10.000 jaar geleden tot nu. Ze krijgen les- sen over theorieën, maar de leerlingen voeren ook simulatie- spelen en gedachte-experimenten uit. De vwo-leerlingen doen Docenten die mee willen denken en schrijven kunnen zich daarbij ook onderzoek vanuit de verschillende paradigma’s. aanmelden via de website van Seneca: www.seneca.nu.

december 2015 20 Burgerschap

In gesprek met wetenschappers geert ten dam en anke munniksma Nederland en burgerschap

Waar staat Nederland internationaal als het om burgerschap gaat? In 2016 nemen naar verwachting 150 Nederlandse scholen deel aan de International Civic and Citizenship Study (ICCS). De vorige keer scoorde Nederland relatief slecht en dat geeft te denken, aldus hoogleraar Onderwijskunde Geert ten Dam.

Ivo Pertijs

an de selectie van de scholen voor voortgezet Staatscurriculum onderwijs voor het ICCS-onderzoek ging een In het huidige toezichtkader van de Onderwijsinspectie staat zorgvuldig getrokken steekproef vooraf. Als inhoudelijk niets anders dan dat scholen de democratische een school besluit om niet deel te nemen, rechtsstaat niet mogen ondermijnen. ‘Dat is natuurlijk wel wordt een school met dezelfde kenmerken héél summier’, merkt Ten Dam op, ‘In het advies van de benaderd. Coördinator Anke Munniksma van Onderwijsraad (2012) en in het conceptadvies van de Commissie Ade Universiteit van Amsterdam geeft aan dat veel van de Schnabel staat dat er met respect en adhesie voor de vrijheid benaderde scholen graag aan het onderzoek deelnemen: van onderwijs er ook een gemeenschappelijke kern aan kennis ‘Het onderwerp leeft in scholen en we zorgen ervoor dat en attituden kan zijn die voor alle leerlingen geldt. Nu staat we de resultaten ook aan elke school terug rapporteren. We in de sectorwetten alleen dat het onderwijs aandacht aan komen niet alleen halen, maar ook brengen’. In 2009 deed burgerschap moet besteden. Je moet een visie hebben, je moet Nederland ook mee aan het ICCS-onderzoek. Nederlandse deze planmatig uitvoeren en je moet op de hoogte zijn van scholieren scoorden destijds laag op burgerschapskennis. waar leerlingen staan. Uiteraard mag je niet tot discriminatie Ze zaten duidelijk onder het internationaal gemiddelde. of haat aanzetten. Het toezicht van de Inspectie is gebaseerd Ook op de bereidheid tot politieke participatie scoorden op deze open doelbepaling.’ Aan een staatscurriculum denkt Nederlandse jongeren relatief laag, net als op de houding de hoogleraar Onderwijskunde liever niet. ‘Nadenken over wat ten opzichte van gelijke rechten voor minderheden. ‘Het we alle leerlingen zouden moeten meegeven, heeft niets met ICCS-onderzoek vindt plaats in het tweede leerjaar, terwijl een staatscurriculum te maken. Het gaat er niet om dat de een vak als maatschappijleer - waarbinnen een deel van de staat alle inhouden van het onderwijs bepaalt, de doelen en de burgerschapsinhouden expliciet aan bod komt - pas later in eindtermen en de hele weg daar naar toe. Een staatscurriculum het Nederlandse curriculum zit. Dit kan de lagere score op is niet bevorderend voor de kwaliteit van het onderwijs. Wat kennis verklaren’, stelt Ten Dam. Vanuit de Universiteit van wel helpt is een aantal richtinggevende doelen waar scholen Amsterdam is de voormalige voorzitter van de Onderwijsraad, zelf een passende invulling aan kunnen geven’, aldus Ten Dam. samen met Anne Bert Dijkstra [zie ook pagina 22], projectleider ‘Het gaat om een kleine, gemeenschappelijke kern die cirkelt van het Nederlandse deel van het ICCS-onderzoek. ‘We moeten rond het kunnen en willen functioneren in een democratische met de uitkomsten van de internationale vergelijking echter rechtsstaat, om het vreedzaam samenleven met burgers met geen genoegen nemen. Dat geldt zeker voor de houdingen verschillende visies. Dit bevat kennis- en houdingselementen, van leerlingen. In het onderwijs zou daar meer aandacht aan maar ook vaardigheden zoals het kunnen wisselen van moeten worden besteed.’ Het Platform Onderwijs2032, waar perspectief. Daarnaast zouden scholen moeten worden Ten Dam eveneens deel van uitmaakt, onderstreept in het aangemoedigd, om in de lijn van hun eigen visie meer werk te conceptadvies het belang van burgerschap. Ten Dam: ‘Het maken van wat zij belangrijke burgerschapswaarden vinden en gaat om respect voor de democratische rechtsstaat, respect daarover met andere scholen in gesprek te gaan.’ voor anderen en de houding dat je het met elkaar oneens moet kunnen zijn. Dit is een opdracht voor alle scholen, ongeacht Leerlijn hun denominatie of pedagogische visie. Ik vind dit nog steeds De slechte Nederlandse score in het laatste ICCS-onderzoeken passen binnen de Nederlandse vrijheid van onderwijs.’ blijft knagen. Ten Dam vindt het zelf niet zo essentieel of december &2015 Burgerschap 21

Geert ten Dam Anke Munniksma

leerlingen iets in het tweede of derde leerjaar leren: ‘Wat ik ’Onderzoek is veel minder een Fremdkörper in scholen dan belangrijk vind, is de bagage waarmee iedere leerling de school het misschien tien jaar geleden was. Ik zie op dit punt het verlaat. Net als voor aardrijkskunde, geschiedenis en wiskunde, zelfbewustzijn van scholen groeien. Het stimuleert altijd jezelf zou er voor burgerschap sprake moeten zijn van een leerlijn. in de tijd te vergelijken of een vergelijking met anderen te Aan burgerschapsvorming moet zowel in het basisonderwijs maken.’ Vergelijken moet je volgens Ten Dam met verstand als het voortgezet onderwijs in alle jaren worden gewerkt. doen. ‘Door het ICCS-onderzoek kun je Nederland met andere Dan hebben kennis, houdingen en vaardigheden de kans landen vergelijken, maar ook je eigen school met andere om te groeien en in complexiteit toe te nemen.’ Volgens de scholen. Gegevens uit onderzoek zijn een thermometer waar je hoogleraar blijkt uit wetenschappelijk onderzoek dat drie zaken over moet nadenken.’ burgerschap bevorderen: (i) een open school- en klassenklimaat met ruimte voor discussie en dialoog, (ii) burgerschapsinhouden Maatschappijleer voor leerlingen herkenbaar in het curriculum aan de orde In de beeldvorming wordt burgerschapsvorming nog altijd aan stellen en (iii) een verbinding met de buitenwereld maken, politieke socialisatie en staatsinrichting gekoppeld. Onderzoeker bijvoorbeeld via een maatschappelijke stage. ‘Het loont zich Munniksma stelt vast dat dit beeld nu internationaal verschuift: om burgerschap een expliciete plek in het curriculum te geven, ‘In het ICCS-onderzoek van 2016 zijn vooral de sociale aspecten ook in emancipatorisch opzicht’, zegt Ten Dam, ‘Op scholen verder uitgewerkt. We zijn geëvolueerd van een heel strikte die veel aan burgerschapsonderwijs doen zijn de verschillen in politieke invulling van burgerschap tot een meer sociale.’ burgerschap tussen leerlingen naar sociale achtergrond kleiner Volgens Munniksma doen scholen vaak dingen die ze zelf nooit dan op scholen waar het onderwerp minder aandacht krijgt. tot burgerschap rekenden. ‘Ik denk dat burgerschap bij een aantal Het is belangrijk dat scholen bepaalde zaken aanbieden die scholen heel erg de associatie met staatsinrichting heeft, maar leerlingen niet vanzelfsprekend daarbuiten leren.’ als je naar de vragen in de ICCS-studie kijkt, dan zie je dat het over de hele brede politieke en sociale leefwereld van jongeren Meten is weten? gaat, van sociale media tot duurzaamheid.’ ICCS brengt ook in Van scholen wordt verwacht dat zij burgerschapscompetenties kaart welke docenten aan burgerschapseducatie bijdragen. Nog van leerlingen in kaart brengen en zich daarover verantwoorden. altijd zijn docenten maatschappijleer bovengemiddeld vaak Ten Dam is zelf betrokken bij het meetinstrument betrokken bij burgerschapsvorming. Ten Dam: ‘Het is fijn voor Burgerschap (www.burgerschapmeten.nl). Ze pleit voor meer scholen dat er een dergelijke denktank binnen de school is, meetinstrumenten op de markt. ‘Je moet nooit voor anker gaan maar het zou goed zijn als een sectie maatschappijleer dit ook bij één instrument. Niet alle opbrengsten die je belangrijk vindt naar andere leraren en andere vakken uitbreidt. Uit onderzoek zijn kwantitatief vast te stellen. Zeker als het om houdingen weten we dat een integrale aanpak - van leerinhouden tot het gaat. Wat je als school wel kunt verantwoorden, en wat een pedagogisch klimaat in een school - heel belangrijk is. Dan zie Inspectie ook van scholen zou mogen vragen, is hoe je aan je vaak een samenhang met burgerschapsuitkomsten. Dat is niet de burgerschapsvorming van je leerlingen werkt en hoe je de aan de sectie maatschappijleer voorbehouden.’ u kwaliteit daarvan bewaakt.’ Volgens Ten Dam is er in scholen een groeiend besef dat een vergelijking met andere scholen kan helpen om het eigen onderwijs verder te ontwikkelen. Meer informatie over het ICCS onderzoek: www.ICCS-Nederland.nl.

december 2015 22 Burgerschap

Inspectie en burgerschap

Burgerschap op scholen, hoe beoordeel je dat? Professor Anne Bert Dijkstra van de Inspectie van het Onderwijs geeft een toelichting.

rtikel 23 biedt scholen dat aansluit bij de visie van de school, teit, niet kan ontbreken. Daarop kunnen ruimte om zelf een vi- realiseert de school haar ambities, heeft scholen zo nodig worden aangesproken. sie op burgerschap te ze inzicht in de resultaten, en verbetert de Het belang daarvan wordt door scholen formuleren. Is er een school het onderwijs op basis daarvan?’ overigens breed onderkend.’ criterium voor goed of geslaagd burgerschap of Is er volgens de Inspectie een onder- Scholen maken vaak lijstjes van aller- Aeen goede of slechte visie? grens? lei burgerschapsactiviteiten. Dat lijkt ‘De wettelijke opdracht om ‘actief burger- ‘De wet bepaalt in de eerste plaats mij onvoldoende om van een plan- schap en sociale integratie’ te bevorderen dat scholen invulling aan burgerschap matige uitvoering te spreken. is open geformuleerd. Dat geeft scholen geven. Hoe die wettelijke opdracht wordt ‘De Inspectie heeft in de afgelopen jaren veel ruimte eigen invullingen de kiezen, ingevuld, is aan de school. De wettelijke een paar keer vastgesteld dat de ontwik- met eigen accenten, leerdoelen en in- opdracht biedt daarnaast globale kaders, keling van het burgerschapsonderwijs houden. Zo kan het onderwijs worden met name voor wat betreft de domeinen slechts langzaam verloopt. Daarbij con- ingevuld op een manier die past bij de waarom het gaat. De Inspectie sluit daar stateren we dat vaak weinig sprake is leerlingenpopulatie en de situatie en visie in haar toezicht bij aan. Belangrijke ele- van een samenhangend aanbod, door- van de school. De invulling is dus aan de menten zijn aandacht voor sociale com- lopende leerlijnen of geconcretiseerde school. In het toezicht zoals de Inspectie petenties, aandacht voor de samenleving leerdoelen. Scholen geven weliswaar dat sinds 2006 uitvoert, is dit een belang- waarin leerlingen zullen functioneren en aandacht aan burgerschap en voldoen rijk uitgangspunt. In de vernieuwing van de diversiteit daarin, en bevordering van daarmee aan de wettelijke eisen, maar het toezicht waaraan de Inspectie mo- de basiswaarden van de democratische van een doelgericht aanbod waarin plan- menteel werkt, wordt een belangrijk ge- rechtsstaat. Ook de kerndoelen geven matig naar concrete leerdoelen wordt geven: wat zijn de ambities van de school, richting. Hoe deze domeinen vervolgens toegewerkt, is minder sprake. In het basis- welke resultaten bereikt de school, hoe worden ingevuld, is aan de school. Daar- onderwijs hebben de afgelopen jaren bevordert en bewaakt ze de kwaliteit van bij is sprake van een ondergrens: bevor- steeds meer scholen de sociale com- het onderwijs, en kan de school dat laten dering voor de basiswaarden van de petenties van hun leerlingen in kaart zien? Belangrijke punten zijn dan de visie democratische rechtsstaat en - zo nodig gebracht. In het voortgezet onderwijs van de school, die richting geeft aan de ook proactief - het tegengaan van strijdig- is dat veel minder het geval. Inzicht in invulling van burgerschapsonderwijs heid met basiswaarden. Het gaat daarbij de leerresultaten is echter nodig om en de uitwerking daarvan: planmatig en om breed onderschreven kernwaarden, het onderwijs goed te laten aansluiten samenhangend, met heldere leerdoelen, die in de Nederlandse Grondwet en in bij wat leerlingen nodig hebben. Naast afgestemd over leerjaren en leergebie- de Universele Verklaring van de Rechten inzicht in de sociale vaardigheden van den. Ook bewaking van de kwaliteit is van de Mens zijn terug te vinden. Denk leerlingen is ook het in kaart brengen belangrijk: inzicht in wat leerlingen leren aan basiswaarden zoals gelijkwaardig- van maatschappelijke competenties en afstemming van het onderwijs op wat heid, verdraagzaamheid of non-discrimi- van belang. Hoewel daarvoor meet- leerlingen nodig hebben. Er is niet één natie. Van scholen wordt gevraagd deze instrumenten beschikbaar zijn, zijn er eensluidende definitie van burgerschap, waarden in hun onderwijs te bevorderen nog weinig scholen die de maatschap- burgerschapskennis of burgerschaps- en oog te hebben voor risico’s bij de ver- pelijke competenties van leerlingen in houdingen. Scholen kunnen hun eigen werving van deze waarden. Dat betekent kaart brengen. In de verdere ontwik- keuzen maken. Wel is de kwaliteit van het bijvoorbeeld dat aandacht voor thema’s keling van burgerschapsonderwijs ligt burgerschapsonderwijs van belang: is er als radicalisering of onverdraagzaamheid, hier echt een belangrijk aandachts- sprake van een samenhangend aanbod, met oog voor de maatschappelijke actuali- punt.’ u

december 2015 de werkvloer 23 de werkvloer

Cappuccino

Een aantal keren per jaar hebben we een studiedag bij ons op school. SOND’s heten die tegenwoordig: School Ontwikkel Dagen. Afkorten is in. We hebben ook STIMS: SchoolExamens en Toetsen Inhaal Middagen, maar dat terzijde. De studiedagen verlopen via een vast format. We beginnen plenair met een of meerdere presen- taties en daarna zijn er workshops en gespreksgroepen, waarvoor een ieder zich kan intekenen; een logische opbouw van de dag. Een van de plenaire presentaties wordt doorgaans verzorgd door iemand van buiten onze school. Dat vind ik een goed idee. Ik weet dat er collega’s zijn - en waarschijnlijk niet alleen bij ons op school - die zich dan altijd meteen afvragen wat iemand van buiten ons nou kan leren, maar zo zit ik niet in elkaar. Ik vind het juist verfrissend om niet altijd alleen maar naar onszelf te luisteren, want die plaat kennen we inmiddels wel.

Met z’n allen Deze keer was het een spreker die betrokken is bij de stroomlijning van onze scholengemeen- schap, die uit de vier middelbare montessorischolen in Amsterdam bestaat. Een echte proces- manager. Hij deelde een aantal overwegingen mee die ten grondslag hadden gelegen aan her- vormingen en het beter stroomlijnen van het een en ander. Klonk best goed, vond ik. Ook benadrukte hij een aantal malen dat er door het management van een school op papier allerlei veranderingen kunnen worden doorgevoerd, maar dat dit natuurlijk consequenties heeft voor het dagelijks werk van docenten. Met z’n allen maken we de school, dat was zijn centrale boodschap. Niet heel vernieuwend, maar niets op tegen als iemand van buiten dat nog eens benadrukt. Als hij het over de concrete werkvloer van docenten had, gaf hij een paar keer als voorbeeld hoe belangrijk het is dat er altijd whiteboard-stiften zijn, en niet alleen dat ze er zijn, maar ook dat ze schrijven. Daar ben ik het op zich mee eens, ik erger me namelijk rot aan collega’s die stiften meenemen, danwel zo behandelen dat ze niet meer schrijven, maar daar geen nieuwe voor in de plaats leggen. Toch vond ik het als beschrijving van onze concrete werkvloer enigszins mager.

Schrijnend Toen hij echter een aantal voorbeelden gaf van andere organisaties waarin het van belang is dat alles op de werkvloer goed verloopt, raakte ik het spoor bijster. Het eerste voorbeeld betrof de drukte bij de kassa’s bij de Bijenkorf. Je hebt iets uitgezocht dat je wilt kopen, hebt het erg druk en moet vervolgens heel lang wachten om te kunnen afrekenen. Ja, vervelend natuurlijk, maar ik zou dat beschrijven als een fact of life. Soms zijn er nou eenmaal iets te veel mensen die op het hetzelfde moment iets willen. Zo heb je bijvoorbeeld ook files en overvolle treinen. Het andere voorbeeld leek er nogal op. Je zit op een terras en hebt een cappuccino besteld en dan duurt het ontzettend lang voordat de cappuccino wordt gebracht. Ach ja, het lijden van de hedendaagse hipster is schrijnend.

Helpen Dagenlang liep ik rond met de vraag waarom ik deze voorbeelden niet begreep en ook waarom ze me irriteerden. Eerst dacht ik dat het kwam omdat ik er nooit zo goed tegen kan als het onder- wijs wordt vergeleken met het bedrijfsleven, waarin leerlingen (veeleisende) klanten zijn en wij bedienend personeel. Maar er was ook nog iets anders en inmiddels weet ik wat het is. Het onderwijs levert geen cappuccino’s die door leerlingen zijn besteld. Het onderwijs helpt leer- lingen hun eigen cappuccino te maken. Sterker nog: wij helpen leerlingen om iets te ontdekken dat ze nog niet kennen en dat ze vervolgens zelf kunnen maken of, beter nog, verder kunnen ontwikkelen. Dat lijkt me iets heel anders. Gelukkig maar, anders was ik wel in een winkel gaan werken. Overigens bestelde ik gisteren ergens een cappuccino en daar moest de barista tot drie keer toe een nieuwe maken (van zichzelf!), omdat hij vond dat het teveel een latte was geworden. Zo irritant A u

december 2015 24 Maatschappij & wetenschap

Tweehonderd jaar Tweede Kamer

‘Waar zit de politiek?’

Met de vuistdikke studie In dit Huis viert de Tweede Kamer haar tweehonderdjarig bestaan. Hoogleraar Politieke geschiedenis Remieg Aerts is één van de auteurs van het indrukwekkende jubileumboek. M&P legde hem een aantal vragen voor.

Ivo Pertijs

Wat is volgens u de belangrijkste ver- andering in de geschiedenis van de Tweede Kamer geweest? ‘Als het gaat om de positie en macht van de Tweede Kamer is de belangrijkste verandering de invoering van de ministeriële verantwoordelijkheid in de Grondwet van 1848 geweest. Hierdoor immers werden ministers en de regering als geheel afhankelijk van het vertrouwen en de steun van het parlement. Voor 1848 waren de ministers uitvoerende dienaren van het koninklijk beleid en alleen van het vertrouwen van de koning afhankelijk. Door de ministeriële ver- antwoordelijkheid verschoof dus het zwaartepunt van de macht van de koning naar het parlement. Het heeft evenwel nog twintig jaar geduurd tot de consequenties van de ministeriële Foto: Corne Bastiaansen / Rijksvastgoedbedrijf verantwoordelijkheid helemaal duidelijk werden. Pas in 1866-1868, toen koning et boek staat vol met Nederland het moment was gekomen Willem III tot drie keer toe probeerde anekdoten. Welke moet waarop de bourgeoisie de macht aan zijn conservatieve kabinet tegenover de de docent maatschappij- de arbeidersbeweging zou overdragen. in meerderheid liberale Kamer overeind leer in elk geval kennen? Hij betoogde dat in de Kamer, in een te houden, maar uiteindelijk moest ‘Anekdoten, tja, misschien urenlange redevoering. Het bleek een berusten in de wens van de Kamer, kijken we beter naar grote inschattingsfout; de leidende rol ontstond wat wij sindsdien kennen als Hmomenten die ertoe deden. In 1846 van Troelstra was uitgespeeld en het zou de vertrouwensregel. De Tweede Kamer en 1854 daagden Kamerleden en twintig jaar duren voor de SDAP voor het heeft het laatste woord over het aan- ministers elkaar nog uit voor een eerst in een regering werd opgenomen. blijven van ministers en de regering. Er duel in de Scheveningse duinen, als Een parlementair moment ligt ook in is ook een ander antwoord mogelijk. In zij zich in hun eer aangetast voelden de zogenaamde Handelingenkamer, het functioneren van de Tweede Kamer omdat er aan hun oprechtheid werd een van de mooiste ruimten op het en ons politiek bestel is de vorming van getwijfeld. Een nogal hoog eergevoel Binnenhof: een kleine bibliotheek waarin politieke partijen sinds 1879 (ARP) zonder naar moderne maatstaven! De rode de vele, vele delen Handelingen van de twijfel de belangrijkste ontwikkeling dominee Domela Nieuwenhuis kreeg bij Staten-Generaal staan opgesteld. In die geweest. Politieke partijen zijn eigenlijk zijn entree in 1888 geen hand van de bibliotheek is één plank leeg. Daar hadden maatschappelijke verenigingen, die maat- mede-Kamerleden. De Tweede Kamer de Handelingen van 10 mei 1940 tot 25 schappelijke belangen een plaats op was een herensociëteit en daarin paste september 1945 moeten staan. Deze zijn het politieke podium van het parlement geen afvallige die de revolutie preekte. er vanwege de bezetting nooit gekomen hebben gegeven. Zij hebben de maat- In november 1918, direct na de Eerste omdat het Nederlandse parlement niet schappij de politiek binnengeloodst. Wereldoorlog, meende de socialistische bijeen is geweest. Die kleine leegte is een Sindsdien is de politiek (in grote trek- leider Pieter Jelles Troelstra dat ook in stil protest, een discreet monumentje.’ ken) een uitvoeringsloket geworden van

december 2015 Maatschappij & wetenschap 25

de wensen van georganiseerde maat- naar al die statige gebouwen rondom het Sommige critici menen dat de huidige schappelijke groepen. Ook in de Kamer Binnenhof. Daar zijn de lobbyorganisa- Tweede Kamer niet representatief zelf heeft dat tot een heel nieuw soort ties gevestigd, de adviesorganisaties, de genoeg is. Is er een moment in de politiek geleid: partijen zijn er niet om het Autoriteiten en al die andere instellingen geschiedenis geweest waarin de algemeen belang te dienen, maar om het die samen het krachtenveld rondom de representativiteit groter was? deelbelang van hun achterban te dienen, vertegenwoordigende politiek vormen. ‘Dat hangt af van wat je onder een juiste of een specifieke ideologische visie op Waar zit de politiek? Overal, een beetje.’ representatie verstaat. Een parlement dat algemeen belang. Partijdigheid is dat via grote en maatschappelijk gewor- sinds de late negentiende eeuw een Wat hoorde vroeger bij de Haagse telde politieke partijen de belangen gewoon en geaccepteerd aspect van het politieke cultuur en behoort daar nog van relevante volksgroepen vertegen- politieke spel geworden. Inmiddels, in steeds toe? woordigt, hoeft helemaal niet te bestaan de eenentwintigste eeuw, staan wij een ‘Als je spotprenten en kritiek uit twee uit personen die een afspiegeling van beetje bij de uitgang of afloop van dit eeuwen parlementaire geschiedenis be- de bevolking zijn . Een ‘identity based proces. Zeker, partijen hebben nog steeds kijkt, blijkt al gauw dat de Haagse mores representation’, met een correcte af- een functie, maar zij vertegenwoordigen een zeer duurzaam karakter hebben. Te spiegeling van sekse, herkomst, klasse, geen vaste volksdelen meer en zijn lang praten, nietszeggend praten, saai en regio enzovoorts garandeert niet dat het nog maar nauwelijks als belangrijke slecht spreken, tekst van papier oplezen. parlement een goede vertegenwoordiging maatschappelijke verenigingen te be- Elke generatie heeft erover geklaagd, biedt van de grote en relevante kwesties schouwen. Het is duidelijk dat in de maar zonder resultaat. Kamerleden weten die aan de orde zijn. En welke identiteiten huidige toeschouwersdemocratie poli- heel goed wat hun tekortkomingen zijn vinden wij eigenlijk relevant? Vroeger tieke partijen van karakter en functie - alleen weten ze dat altijd vooral als ze was dat godsdienst en regio. Nu staan veranderen.’ alweer uit de actieve politiek zijn en erop sekse, etniciteit en leeftijd centraal. Dat terugkijken. Een constante is ook dat de verschuift dus met de tijd. Jaarlijks bezoeken duizenden leer- Kamer een tamelijk naar binnen gerichte De hele geschiedenis door, tot op heden, lingen de Tweede Kamer. Stel dat u organisatie is. In de dagelijkse gang van is de Tweede Kamer, naar sociaal profiel, een rondleiding mag geven, waar zou zaken is de verhouding tot de regering opleiding en beroep, volstrekt geen af- u deze leerlingen dan zeker op wijzen? veel belangrijker dan de relatie met de spiegeling van de bevolking. In de hoog- ‘Waar ik bij een rondleiding zeker op buitenwereld. Dat mag vreemd lijken voor tijdagen van de Verzuiling (jaren dertig- zou wijzen, is de onzichtbaarheid van de een volksvertegenwoordiging, maar de vijftig) waren de sociale verschillen tussen politiek. Je loopt rond op het Binnenhof, realiteit is dat ook het parlement gewoon volksvertegenwoordigers en electoraat je bezoekt de plenaire zaal, je loopt door een organisatie met een bedrijfscultuur relatief het minst groot. Toen zaten er de brede heldere gangen: het geheel is. In de dagelijkse gang van zaken zijn nogal eens vakbondsmannen, onder- oogt als een groot kantoor of bedrijf. die interne dingen (kantoorarbeid, gel- wijzers en andere mensen die vanuit In dat complex gebeurt van allerlei, dingsdrang, ambitie, profileringsdrift, sociaal werk via de partij in de Kamer maar waar zit de politiek eigenlijk? iets binnenhalen, een ander de loef waren opgeklommen. Maar ja, naar man- Waar precies bevindt zich de macht? afsteken en dergelijke) bepalender dan vrouwverhoudingen kan men het toen- Waar we als gewone bezoekers niet de grote lijn, het grote verhaal of het malige parlement niet bepaald represen- in mogen, zijn de gedeelten waar de zicht op wat de buitenwereld eigenlijk tatief noemen.’ u fracties en de Kamerleden hun kamers van dat Haagse bedrijf vindt. De Tweede hebben. Dat is een labyrint aan gangen Kamer is erg geneigd te denken dat het in verschillende met elkaar verbonden toch genoeg zou moeten zijn dat zij zo Carla van Baalen, Remieg Aerts, Henk te gebouwen. Daar wordt een heleboel ijverig bezig is. Tegenover die eeuwige Velde, Joris Oddens, Diederik Smit (red.) politiek gemaakt en macht verdeeld. Dat kritiek van de buitenwereld is ook een In dit Huis - Twee eeuwen Tweede gebeurt ook in de overige wandelgangen, soort onverschilligheid ontstaan, een Kamer, Uitgeverij Boom, Amsterdam, en op de terrassen aan het Plein, en in de parlementaire eeltlaag.’ 2015, 520 bladzijden. zaaltjes waar de Kamercommissies over beleidsvoornemens en wetsvoorstellen vergaderen en over die zaken met de bewindslieden spreken. De plenaire zaal is er vooral voor de rituele en procedurele afronding van het proces. Maar loop nog even mee naar buiten. Verlaat het Binnenhof, ga aan het Lange Prijsvraag Voorhout staan en kijk vandaar uit over de Hofvijver. Wat je dan ziet is hoe de tegenwoordige macht is verdeeld. Op 11 februari 1971 vond er een protestactie Hoog boven het oude complex van plaats tijdens een debat over het Koninklijk het Binnenhof, met het Torentje en Huis. Wat gebeurde er? de Trêveszaal, bestormen de enorme kantoortorens van de Haagse ministeries Stuur uw antwoord naar m&p@prodemos en de hemel. Zij bepalen de skyline van de maak kans op een exemplaar van In dit Huis! regeringsstad. Hier zetelen de duizenden ambtenaren die de regering een grote kennisvoorsprong op de Kamerleden geven. Kijk ook nog eens om je heen,

december 2015 26 lesmateriaal

Maatschappelijke organisaties Als een kind in een speelgoedwinkel

Polderland Nederland kent van oudsher een groot maatschappelijk middenveld. Op allerlei gebieden zijn organisaties actief, organisaties die een bepaald maatschappelijk doel nastreven en daarvoor verschillende paden bewandelen. Eén van die paden is het onderwijs. Dat maakt dat er een rijk palet aan lesmateriaal is, vooral voor het primair en voortgezet onderwijs. Veel van dat lesmateriaal heeft een grote overlap met het curriculum van maatschappijleer en -wetenschappen.

Janet Duursma

Mensenrechten en kennis en de houding van jongeren ten lingen bestaan, zoals het beeld dat Ne- sociale ongelijkheid aanzien van mensenrechten positief te derland met vluchtelingen volstroomt. beïnvloeden. Zij selecteren films voor VluchtelingenWerk biedt het lespakket het onderwijs en ontwikkelen daar les- Codename Future aan waarin vooroorde- materiaal bij. Deze films en lesmaterialen len worden besproken en leerlingen aan de zijn gratis beschikbaar voor docenten. hand van bronnen zelf de feiten checken. Movies that Matter Educatie heeft ook De leerlingen krijgen een beeld van wat digitale (digibord)lessen bij films. Leer- het inhoudt om hun veilige omgeving te lingen gaan hierbij online aan de slag ontvluchten, onder andere door het zien en beantwoorden vragen bij korte film- van de vluchtverhalen en asielprocedure fragmenten. van Parwana (11) en Abdi (18). Website: www.moviesthatmatter.nl/ Website:codenamefuture.nl/ Het Centrum voor Mondiaal Onderwijs educatie vluchtelingenwerk (CMO) van de Radboud Universiteit Nij- Voorbeeld digitaal lesmateriaal: megen maakt lesmateriaal voor het basis- www.spons.nl/24632/ en voortgezet onderwijs voor verschillende rue-des-invalides-little-world vakken of projecten. De onderwerpen zijn ontwikkelingssamenwerking, oorlog en vrede, mensenrechten, milieu, duurzame ontwikkeling en Europa. Voor het CMO staat centraal dat leerlingen wordt geleerd om zelf na te denken, een oordeel te vormen en te handelen. Het CMO biedt op alle genoemde thema’s online lesmateriaal aan voor verschillende niveaus in het Cross Your Borders is een driedaags voortgezet onderwijs. interactief onderwijsproject over ar- Website: www.cmo.nl/nothingaboutus Protesten tegen de opvang van asiel- moede en onrecht in de wereld. Het Voorbeeld lesmateriaal: www.cmo.nl/ zoekers zijn aan de orde van de dag. project wordt volledig door jongeren nothingaboutus/pdf/nothingaboutus_ Men is bang voor criminaliteit en ver- georganiseerd en uitgevoerd. Leerlingen lespakket_werkbladen_set1.pdf sobering van de opvang is, zo menen onderzoeken een ontwikkelingsland sommigen, een goed idee. Hoewel de en maken hierover een creatieve pre- protesten anders doen vermoeden is de sentatie, bijvoorbeeld met een rap of omvang van de asielstroom nog niet zo een toneelstuk. Tussendoor nemen zij groot als in de jaren negentig toen grote deel aan een filmquiz, culturele work- groepen asielzoekers, vooral uit voormalig shops en klassikale discussies. Met dit Joegoslavië, naar Nederland kwamen. project werken de leerlingen tevens VluchtelingenWerk Nederland is zich er- aan competenties als samenwerken, Movies that Matter is een initiatief van van bewust dat er bij de Nederlandse presenteren en discussiëren. Amnesty International en probeert de bevolking vooroordelen over vluchte- Website: www.crossyourborders.nl

december 2015 lesmateriaal 27

Het lespakket What’s up! zet leerlingen Scholen voor Duurzaamheid is het lan- Kennisnet Duurzaam VO biedt actuele aan na te denken over het onderwerp delijke onderwijsprogramma van het In- lesideeën, nascholingsinformatie en acti- seksuele diversiteit. Aan de hand van tele- stituut voor natuureducatie en duurzaam- viteiten rondom duurzaamheid in het visiefragmenten en prikkelende vraag- heid (IVN). Het slaat een brug tussen het voortgezet onderwijs. Deels is het mate- stukken wordt het onderwerp in de voortgezet onderwijs en bedrijven en riaal dat in de lessen op school kan klas bespreekbaar gemaakt. Leerlingen maatschappelijke organisaties die actief worden gebruikt, deels zijn het projecten maken kennis met een GSA (Gay- zijn op het gebied van duurzaamheid. De waarbij leerlingen buiten de school aan Straight Alliance) en bedenken hoe ze leerlingen werken in opdracht van echte de slag gaan met een concreet project zelf op school kunnen bijdragen aan opdrachtgevers. Ze doen onderzoek of op het gebied van duurzaamheid. Een een positiever klimaat ten aanzien van maken een ontwerp rond een actuele mooi voorbeeld is het digitale lespakket LHBT-jongeren (lesbo’s, homo’s, bi’s en maatschappelijke kwestie. Mogelijke the- Waterwise. Aan de hand van filmpjes en transgender). ma’s zijn waterbeheer, ruimtelijke orde- opdrachten leren de leerlingen het belang Website: codenamefuture.nl/whatsup ning, klimaat, energie, duurzaam onder- van voldoende schoon drinkwater en van nemen, afval, duurzaam bouwen, lucht- bescherming tegen wateroverlast. kwaliteit, mobiliteit en bodembeheer. De Website: www.kennisnet.nl/themas/ leerlingen ontmoeten hierbij vertegen- duurzame-school/duurzaam-vo woordigers van bedrijven en maatschap- Voorbeeld digitaal lespakket WaterWise: pelijke organisaties die hen een pro- http://waterwise.nl/#/havo_vwo bleem voorleggen. Deze contacten vinden Milieu en duurzame plaats in de eigen regio. Het module- ontwikkeling programma varieert dan ook per provincie. Website: www.scholenvoorduurzaamheid.nl/ Filmpje Scholen voor Duurzaamheid: https://youtu.be/9ht0a6QH7Oc

In DuurzaamDoor werken overheden, ondernemers, onderwijs, onderzoek, en De nieuwsbrief van Groen Kennisnet van (burger-)organisaties samen. Centraal november 2014 bevat een groot aan- staan vraagstukken op het gebied van bod van digitaal lesmateriaal, voorzien energie, water, biodiversiteit, grondstoffen van links naar digitale bestanden, beeld- Denken over Dieren is een lesprogramma en voedsel. Het accent ligt op processen banken, enzovoorts. Het databestand van de Dierenbescherming over dieren- waar door sociale innovatie een grote bevat ondermeer 450.000 kennisbronnen welzijn. Zes dilemma’s dagen de leerling impact is te verwachten. Het gaat daar- en 30.000 digitale lessen. Er is een directe uit om na te denken over de rol van dieren bij om zaken als maatschappelijk ver- link met de praktijk: bij het merendeel in onze samenleving. Na het invullen antwoord ondernemen, integrale gebieds- van het aanbod is sprake van nauwe van een vragenlijst rolt er een profiel uit ontwikkeling, duurzaam produceren en samenwerking tussen het bedrijfsleven dat hun relatie met dieren weergeeft. consumeren, en onderwijsprocessen. Een of de maatschappelijke organisatie en het De leerlingen gaan vervolgens aan de mooi voorbeeld van lesmateriaal is de onderwijs. De praktijk wordt hiermee in slag met een dilemma. De vraag is of toolkit Storytelling waarmee de leerlingen de klas gehaald. hun profiel gewijzigd is of dat ze juist in zich in de millenniumdoelen verdiepen. Website: www.groenkennisnet.nl/nl/ hun mening zijn gesterkt nadat ze een Website: www.duurzaamdoor.nl groenkennisnet/leermateriaal.htm dilemma hebben doorlopen. Link lesmateriaal millenniumdoelen: Filmpje Groen Kennisnet: Website: www.denkenoverdieren.nl/ www.duurzaamdoor.nl/sites/default/files/ https://youtu.be/XAzJiO2ehGQ?t=27 pages/hoe_werkt_het Whats%20the%20story%20webversie_1.pdf

december 2015 28 recensieS

Recensies

Goed en slecht Ethische dilemma’s Echte politiek Wéér een boek over ongelijk- Ethiek en veiligheid kunnen Een boek met kanten van het heid? Ja, maar Marc De Vos gemakkelijk met elkaar botsen, politieke spel die in de lesboeken kiest voor verfrissende verduidelijkt Gerben Bakker ontbreken. invalshoeken. met tal van voorbeelden.

‘Ze ijken ongelijkheid op een ethische Stel dat de politie iemand in de kraag vat van Voor zijn rubriek ‘Haagse invloeden’ in NRC Richter-schaal: hoe groter, hoe catastrofaler. wie onomstotelijk vast staat dat hij lid is van Handelsblad, die de basis voor dit boek Het lijkt alsof economische gelijkheid een terroristische organisatie die op korte vormen, kreeg Tom Jan Meeus de Anne de natuurlijke of wenselijke staat van termijn zal toeslaan - met waarschijnlijk dui- Vondelingprijs 2015.1 Haagse invloeden is de mensheid zou zijn, en economische zenden doden tot gevolg. Is het onder deze vooral interessant door de analyse van de ongelijkheid een afwijking daarvan’, schrijft omstandigheden ethisch verantwoord om de macht achter de schermen, zoals die van Marc De Vos. Ze, dat zijn ‘onheilsschrijvers gevangen terrorist wat steviger aan de tand te lobbyisten. Alle oud-premiers en vicepremiers die alle vormen van ongelijkheid op één voelen dan de wet toestaat? Is het ethisch wel van na 2005 zijn incidenteel of op vaste basis hoop gooien’. Het onderscheid dat de verantwoord om jihadistische Syrië-gangers door belangengroepen ingeschakeld. Toch auteur tussen goede en slechte ongelijkheid te straffen? Eventueel in Syrië gepleegde mis- treedt er meer en meer een verschuiving maakt is een interessante casus voor in de daden worden zelden bewezen, eigenlijk op naar beroepslobbyisten die geen geheim klas. Meritocratische ongelijkheid vindt hij pakt men deze groep aan om aanslagen in van hun werk maken. Vroeger waren vooral gerechtvaardigd en nodig voor een gezonde Nederland te voorkomen zonder plannen linkse politici beducht met representanten werking van een vrije en democratische in die richting te kunnen bewijzen. Een heel van het bedrijfsleven te worden gezien, nu samenleving. Ongelijkheid is slecht als deze andere afweging moet worden gemaakt bij de ligt dat volkomen anders. Aan de invloed van niet is verdiend. De kracht van Ongelijk gevaren die de Groningers door aardbevingen topambtenaren is hierdoor allerminst een eind maar fair zit in de wijze waarop De Vos lopen. Hoeveel doden zijn ethisch passabel gekomen, al treden ze niet meer - zoals tien bepaalde zaken formuleert (‘Chindia’, om de aardgasbaten te rechtvaardigen? Deze jaar geleden - op de voorgrond. Nu rouleren ‘banksters’) en benadert. Zo schrijft hij over aan de praktijk ontleende dilemma’s vormen ze tussen de departementen, waardoor ze sociale mobiliteit: ‘Belangrijk is dus niet dat het aardigste deel van het boek. Om het begrip nog meer oog voor het totale beleid hebben inhalen moeilijk is, maar dat de groeiende ethiek meer diepgang te geven, passeren gekregen en sommige ministers zwaar op ze inkomenspolarisatie het inhalen nog niet daarnaast diverse filosofen de revue. Hier laat moeten leunen. Door gebrek aan een vaste veel moeilijker heeft gemaakt.’ Elders merkt de auteur zien dat hij niet voor niets docent meerderheid is het regeren stellig moeilijker de auteur op dat de economische structuur wijsbegeerte is (aan de Haagse Hogeschool). geworden. Daardoor lijkt de regering, maar achter de ongelijkheid de ongelijkheid Het laatste hoofdstuk (‘Denkoefeningen’) be- ook de Tweede Kamer, niet langer gediend structureel meritocratischer maakt dan staat uit zeven praktijkgevallen die morele van georganiseerde tegenspraak. Voor de vroeger. Kortom, meer goede dan slechte dilemma’s opleveren, steeds voorzien van functie van ombudsman en hoogste baas van ongelijkheid. De kritische lezer vraagt zich vragen en bruikbaar in de klas. Wel is het wat Rekenkamer en beide planbureaus worden natuurlijk af hoe het dan zit met al die vreemd dat verkeers(on)veiligheid onaan- bewust niet al te kritische figuren benoemd. alarmerende rapporten over de kloof tussen geroerd blijft. Daar leveren 600 doden per Vanzelfsprekend krijgt ook de wisselwerking rijk en arm, hoog- en laagopgeleid. De jaar geen ethische bezwaren op (veertig jaar tussen politiek en media uitgebreid aandacht. auteur waarschuwt de lezer voor het zwarte- terug 3.000), terwijl het bij deelname aan het In het eerste hoofdstuk wordt de PVV nog schaap-complex met ongelijkheid als het autoverkeer om een individueel dilemma gaat, binnenste buiten gekeerd, maar dat is al vaker zwarte schaap. Het zwarte schaap witten anders dan bij aardgaswinning en de meeste gedaan. Bovendien hebben we niet weer een met een extra dosis herverdeling streelt de andere voorbeelden. In dit verband is het ook uit de school klappende afvallige nodig om te egalitaire gevoelens, maar dan ben je er nog opmerkelijk dat oorlogen, officieel bedoeld begrijpen dat de PVV in feite een lijst-Wilders lang niet. Met zijn beeldenstorm, zoals De Vos om veiligheid te verschaffen, in het boek is. Helemaal consistent is het boek niet. Op zijn boek noemt, wil hij de richting van het ontbreken. Waarschijnlijk omdat bij oorlog de de ene plaats worden de privatiseringen ongelijkheidsdebat veranderen. Dat valt niet ethiek per definitie op de loop gaat. Klachten verguisd, op de andere de ambtenaar in mee met concurrenten als Thomas Piketty over ontbrekende onderwerpen zijn eigenlijk de hoogte gestoken die er het brein achter en Robert Putnam, maar Ongelijk maar fair een aanbeveling. Dit helder geschreven boek geweest zou zijn. Dat doet echter niets af aan biedt de lezer genoeg stof tot nadenken. IP is dus de moeite waard en (deels) direct de onmisbaarheid van dit boek voor docenten bruikbaar in de les. WB maatschappijleer. WB Een interview met de auteur vindt u op 1. Prijs voor de journalist met de meest meeste pagina 4. heldere verwoording van de Haagse politiek.

Tom-Jan Meeus, HAAGSE INVLOEDEN, Gerben Bakker, ETHIEK EN VEILIGHEID, HOE DE NEDERLANDSE POLITIEK ECHT Marc De Vos, ONGELIJK MAAR FAIR, Uitgeverij Boom, Amsterdam, 2015, WERKT, Nieuw Amsterdam Uitgevers, Uitgeverij Lannoo, Tielt, 2015, 392 bladzijden 217 bladzijden Amsterdam, 2015, 184 bladzijden

december 2015 RECENSIES 29

Mandela in de politiek Vragen Vingers Politiek meesterschap van In Een ramp die Nederland Maakt links- of rechtshandig- een vrijheidsstrijder op veranderde? laten de auteurs heid verschil in de strijd om Robbeneiland. zien dat nadenken over de het leiderschap of geeft de ramp met vlucht MH17 meer geboortedatum de doorslag? is dan een whodunit.

Robbeneiland is voornamelijk bekend van- In de berichtgeving over MH17 staan steevast Met grote regelmaat verschijnen er boeken wege Nelson Mandela. Hij werd hier twee vragen centraal: wat was de oorzaak over leiderschap. Meestal gaan die boeken vastgehouden door het apartheidsregime. en wie is strafrechtelijk verantwoordelijk? over de vraag hoe je een leider kunt Het was bijna onmogelijk om uit te breken Onderzoekers van de Universiteit van worden. In Het profiel van de leider legt - slechts drie ontsnapte gevangenen Tilburg leggen in hun, uit een collegereeks massapsycholoog Jaap van Ginneken een hebben het koude water rondom het eiland voortgekomen bundel, accenten op uit- reeks leiders onder het vergrootglas. Dat overleefd. Mandela kwam in 1964 samen eenlopende facetten rond de ramp met MH17. levert interessante inzichten op. Van de vier met veel andere politieke gevangenen op Het boek is opgedragen aan wetenschapper laatste Amerikaanse presidenten waren er dit eiland terecht. Achttien jaar later kwam Willem Witteveen die bij crash om het leven drie linkshandig. Linkshandigen zouden wat hij pas vrij. In deze tijd bouwde hij, samen kwam. In de inleiding schrijft Gabriël van anders gestructureerd zijn, waardoor ze met de andere gevangenen, een heel aparte den Brink dat er bij incidenten meerdere taal, ruimtelijke verhoudingen en emoties samenleving op. Een maatschappij die processen bij elkaar komen die soms al op meer diverse en creatieve manieren bestond uit mensen met erg veel macht geruime tijd lopen en structureel van aard kunnen verwerken. Dat lengte een rol in en die niet ervoor terug deinsden om die zijn. Zo hangt de ramp met MH17 nauw machtsverhoudingen speelt spreekt voor te gebruiken. Deze verhoudingen worden samen met de geopolitieke veranderingen zich. Van Ginneken merkt op dat niet alleen besproken in het boek Politiek Meesterschap die zich de afgelopen decennia in Oost- hoge hoeden, maar ook een kaal hoofd van Martin Hetebrij. Volgens de auteur was Europa hebben voorgedaan. Daarnaast (Fortuyn) of gebleekte blonde haren (Wilders) Mandela aan het ‘vechten en verbinden’. In merkt hij op dat de waarheid zelden voor in het voordeel van leiders uitpakken. En wat het boek haalt hij veel passages aan uit de het oprapen ligt. Ondanks de intensieve te denken van namen: is het toeval dat Henk autobiografie De lange weg naar vrijheid. berichtgeving blijft een aantal vragen rond Kamp minister van Defensie was, Rijkman Het is verfrissend om te lezen hoe de de ramp nog altijd onbeantwoord. Het boek Groenink een overambitieuze bankier en strijder tegen het apartheidsregime dingen bevat twee bijdragen waarin de berichtgeving Peter van der Vorst een royaltyverslaggever? op Robbeneiland voor elkaar kreeg. Zo was wordt geanalyseerd. Welke krant besteedde Het zet je toch aan het denken. Zo barst hij de ‘advocaat’ van meerdere gevangenen meer aandacht aan Oekraïne en welke aan het boek van leuke voorbeelden: van fero- op het eiland, ook al was dat eigenlijk Nederland? Welke keuzen maakten de kranten monen, de lengte van de vingers tot aan verboden. Hij was een soort leider van de als het om beeld gaat? In een ander hoofdstuk de geboortemaanden van premiers en groep. Toen Helen Suzman, een van de staat de hedendaagse vorm van rouw ministers (een overgrote meerderheid werd weinige parlementsleden die zich tegen centraal. Uit de rituele wijze van ontvangst in de periode april-september geboren). We het apartheidsbeleid verzette, langskwam, van de stoffelijke resten (met een stoet begrijpen dat charismatische leiders net verwezen de andere mannen allemaal identieke zwarte wagens) kende Nederland wat vaker met bepaalde zaken wegkomen, door naar de laatste cel, waar Mandela zich alle slachtoffers eenzelfde waardigheid toe. dan minder aantrekkelijke brokkenpiloten. bevond. Hij was degene die het beste kon Deelname aan het ritueel bracht mensen Herkennen we dit ook als het om leerlingen verwoorden wat hij wilde. Hij was degene die samen in een gemeenschap en gaven zij gaat? Van Ginneken schrijft dat aantrekkelijke Suzman moest spreken. Zo zorgde hij ervoor samen vorm aan een collectief waar ze kinderen beter worden behandeld door dat een verschrikkelijke cipier vertrok. Deze deel van willen uitmaken. In de bundel is leidsters op de crèche en de kleuterschool, connecties maakt Hetebrij goed in zijn boek, er ook aandacht voor de crisis in Oekraïne, onderwijzers op de lager school en leraren maar deze acties kunnen net zo goed worden de publieke opinie, het internationale recht op de middelbare school. Aantrekkelijke gelezen in de autobiografie van Mandela. Het en onzekerheden in tijden van rampen en volwassenen genieten ook allerlei voordelen is interessant om te lezen hoe het leven op crises. Door al deze benaderingen wordt (hoger salaris, enzovoorts). Dat riekt naar Robbeneiland verging, maar daarvoor kunt de lezer wel gedwongen om op een andere onrechtvaardigheid, terwijl we bij het uit- u ook beginnen met het boek van Mandela manier over vlucht MH17 en andere grote brengen van onze stem bij de verkiezingen zelf. VB gebeurtenissen na te denken. IP wel (on)bewust de X-factor van de kandidaat mee laten wegen. Het profiel van de leider is een heerlijk boek om in te grasduinen. IP

Martin Hetebrij, POLITIEK MEESTERSCHAP, VECHTEN EN VERBINDEN VOLGENS Gabriël van den Brink (red.), EEN RAMP Jaap van Ginneken, HET PROFIEL VAN MANDELA, Mediawerf, Amsterdam, 2015, DIE NEDERLAND VERANDERDE?, DE LEIDER, Business Contact, Amsterdam, 256 bladzijden Boom, Meppel, 2015, 267 bladzijden 2015, 221 bladzijden

december 2015 30 nieuws van de nvlm

Moed moet

Docentendag en avondprogramma

Elk jaar organiseren de NVLM en ProDemos de Docentendag Maat- 13 november 2015: vrijdag de dertiende. schappijleer. Het is de jaarlijkse ontmoetingsplek voor u en uw De dag waarop de vreselijke aanslagen in collega’s. De komende Docentendag is op vrijdag 29 januari 2016 in Parijs plaatsvonden. In de dagen erna staan Den Haag. Inmiddels is het programma rond; in deze M&P heeft u de (sociale) media bol van de analysen en al iets over enkele lezingen kunnen lezen. Er is volop keuze tussen buitelen mensen over elkaar heen in hun lezingen, excursies en workshops. Ook dit jaar is er weer een avond- reacties. Iedereen is het erover eens dat het programma voorafgaand aan de Docentendag. Donderdag 28 januari afschuwelijk is wat er is gebeurd. Maar het zijn we welkom in de Oude Zaal van de Tweede Kamer. De inschrij- vervolg van de opinies - die allen voor analysen ving is geopend en sluit zondag 10 januari 2016 (of als het maximum moeten doorgaan - verschillen nogal van toon aantal deelnemers is bereikt). Aanmelden kan via www.prodemos.nl/ en inhoud. Een kleine greep uit de oneliners: docentendag. ‘Dit komt door de grote vluchtelingenstroom’, ‘Het is de schuld van de elite’, ‘Alle bestuurders Burgerschap in het mbo hebben slappe knieën en durven niet op te treden’, ‘De grenzen moeten dicht’, ‘We In juni kreeg de motie van Tweede Kamerlid Rog over de achterblijvende moeten ons land deïslamiseren’, ‘We zijn positie van burgerschapsvorming in het mbo brede steun in de Tweede in oorlog’. De mensen die het hier niet mee Kamer. In reactie op deze motie stelt minister van OCW Bussemaker dat eens zijn wijzen vaak op de onjuistheid, een bevoegdheid voor burgerschap op het mbo niet bij de huidige praktijk onwenselijkheid en onuitvoerbaarheid van past. Verder geeft ze aan dat er volgens haar geen sprake is van de in de de genoemde punten. In deze schematische motie geschetste vrijblijvendheid in het onderwijs. De minister lijkt niet werkelijkheid ontstaan twee kampen. Nogal overtuigd van de ernst van de problemen. Daarom heeft de NVLM bij de zwart-wit. Terwijl zwart en wit nu juist door de Kamercommissie van OCW nog een keer het belang van een écht plan van gemeenschappelijke vijand in hun symbolen aanpak benadrukt, waaronder een resultaatverplichting voor studenten worden gebruikt. De eensgezinde actie op en een bevoegdheidsregeling voor docenten. Facebook om Frankrijk en de Parijzenaren te steunen is kleurrijker. Velen hebben een Platform Onderwijs2032 blauw-wit-rode filter over hun profielfoto geplaatst. Een mooi gebaar. Deze kleurtinten Op 1 oktober presenteerde het Platform Onderwijs2032 de hoofdlijn van ontbreken in het publieke debat. Het doel het advies aan de staatssecretaris van Onderwijs over het curriculum van van terroristen is het zaaien van angst en de toekomst. Het Platform spreekt nu met leraren, leerlingen, schoolleiders verdeeldheid. Laten we dit zaadje niet voeden. en andere betrokkenen bij het onderwijs. De NVLM heeft in november ook We moeten gezamenlijk radicaal staan voor een (schriftelijke) reactie op het conceptadvies gegeven. In grote lijnen onze vrijheid, gelijkheid en saamhorigheid. zijn we tevreden met het advies: burgerschap heeft een prominente plek in Dit vergt moed. Moed is niet de afwezigheid dit advies gekregen. We hebben het Platform nog enkele aandachtspunten van angst, het is het omgaan met en meegegeven. We zijn benieuwd naar de finale versie van het advies dat overwinnen van angst. Het is moedig krachtig staatssecretaris Dekker in januari 2016 in ontvangst neemt. voor onze waarden te staan. Het is eveneens moedig niet in generalisaties en oneliners te Profielwerkstukwedstrijd vervallen. Dit is de opdracht aan ons allen, en het is de plicht voor politici, journalisten, Ook dit jaar organiseert de NVLM de profielwerkstukwedstrijd opiniemakers en docenten. Niet in de laatste maatschappijwetenschappen, waarbij leerlingen kunnen laten zien wat ze plaats voor docenten maatschappijleer, op maatschappijwetenschappelijk gebied in huis hebben. Op de meeste maatschappijwetenschappen en burgerschap. scholen in Nederland zijn de examenleerlingen inmiddels druk aan het Een kleurrijk vak voor moedige mensen. schrijven aan hun profielwerkstuk. Welke leerlingen schrijven dit jaar het beste werkstuk? Lever de beste werkstukken uiterlijk 1 april 2016 in via [email protected]. Zie voor meer informatie: www.nvlm.nl/wedstrijd

Ingrid Faas | www.nvlm.nl

december 2015 de docent COLOFON 31

Maatschappij & Politiek is een uitgave van ProDemos, Huis voor democratie en rechtsstaat. Hierin zijn tevens opgenomen de mede- delingen van de NVLM. De redactieleden zijn in hun journalistieke werkzaamheden onafhankelijk.

Redactie

Ivo Pertijs Bas Wolter Vera Douwe van hoofd- Banning Blankert Boonman Domselaar ... AAN HET WOORD redacteur Anja Ubbens van der Bom stelt zich voor…

Superleuk Met knikkende knieën en een hartslag van 180 loop ik het lokaal Janet Coen Daan van Lieke Dilek binnen. Mijn eerste les aan leerlingen van vmbo-3, zeven jaar geleden. Duursma Gelinck der Hoek Meijs Semur Bij binnenkomst kijken zestien paar ogen mij aan. ‘Help, waar begin ik aan, wat doe ik hier?’ Ik had de les goed voorbereid, mij in de doelgroep verdiept. Ze zijn wel erg druk in de weer met hun mobiele telefoons. Met deze leerlingen een leuke les maken, dat was mijn doel. ‘Oké, lokaal uit, diepe zucht, opnieuw binnenkomen: zestien paar ogen kijken mij aan. Ik lach en heet ze hartelijk welkom: ‘Wat fantastisch Margret Floortje Anique dat jullie er zijn, we gaan er een bijzondere middag van maken!’. De Veerman Vissers ter Welle tijd vliegt om. Uitgeput en uitgeblust kom ik thuis. Wat een plezier beleefd en genoten van deze pubers! Mijn hart ligt bij het onderwijs in al zijn boeiende facetten. Het eindredactie Maarten Cras omgaan met jonge mensen en ze begeleiden op hun weg naar art direction Jenny Kan | jenniness.com volwassenheid, dat is wat ik het liefst doe. ‘Toeval bestaat niet’, zei ik laatst nog tegen een leerling. ‘Je gaat op onderzoek en je komt de Opmaak Lidewij Spitshuis | lidewij.net juiste mensen tegen’, ‘zo simpel is het’. OMSLAfoto Mstyslav Chernov

Coach Druk EDG Media Met leerlingen in groepen werken en creatief aan de slag gaan Uitgever ProDemos (knippen, plakken en puzzelen), onderzoek doen, ze laten leren over onze maatschappij, de betekenis ervan en vooral wat zij daarin Redactiesecretariaat zelf kunnen betekenen. De docent als begeleider/coach, waarbij ProDemos, Hofweg 1H 2511 AA Den Haag betrokkenheid, openheid, de leerling loslaten en vertrouwen een telefoon: 070 757 02 00 basis moet zijn. Volgens mij is dat waar de docent van nu aan moet e-mail: [email protected] voldoen. Hiermee bouw je een band met leerlingen op. Het is goed www.maatschappijenpolitiek.nl voor hun zelfvertrouwen. Abonnementsprijzen M&P Dit vertrouwen, de betrokkenheid en openheid komen goed tot Zie www.maatschappijenpolitiek.nl hun recht tijdens de lessen maatschappijleer waarin we praten en Nieuwe abonnementen discussiëren. Daarbij vind ik, en inmiddels ook de leerlingen, het Nieuwe abonnementen kunnen op elk gewenst tijd- belangrijk om een mening met goede argumenten en feiten te stip ingaan. Afhankelijk van de ingangsdatum wordt onderbouwen. Een stelling goed beargumenteren is zo gemakkelijk een evenredig gedeelte van de prijs van een jaar- abonnement in rekening gebracht. Meld u aan via nog niet. www.maatschappijenpolitiek.nl/abonnementen. Abonnees kunnen adreswijzigingen doorgeven Debat door een e-mail te sturen aan [email protected]. Het Nederlands Debat Instituut heeft bij ons aan twee vmbo- Auteursrecht debatgroepen een professionele training gegeven. We zijn nu in Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd voorbereiding op een debat met enkele raadsleden van de Gemeente zonder voorafgaande toestemming van de redactie Ooststellingwerf en op 11 maart 2016 doen wij mee met het landelijk met uitzondering van de tekst van het leerlingen- materiaal, indien dit geschiedt zonder winstoog- vmbo-debattoernooi. Het is fantastisch om te zien hoe deze jongeren merk. In alle gevallen dient de bron duidelijk te debatteren en hen daarin te zien ontwikkelen. Leerlingen die altijd worden vermeld. vrees hadden om te spreken staan nu vooraan om hun stelling te Advertenties beargumenteren. Het maakt ze sterker, zekerder. Regelmatig hoor Zie www.maatschappijenpolitiek.nl. ik dan ook leerlingen zeggen: ‘Ik dacht dat maatschappijleer en Of op aanvraag bij de uitgever, debatteren en zo, saai was, maar het is juist superleuk! Zoals Loesje telefoon: 070 757 02 00 e-mail: [email protected] over onderwijsmethode zegt: ‘Vind je iets leuk, dan leer je het vanzelf” Kopij en mededelingen Bijdragen naar het redactiesecretariaat.

Daan van der Hoek

december 2015 Mijn student loopt stage op een bijzondere plek Tip voor een collega!

Ik heb een idee voor lesmateriaal Ik heb een leuke lessuggestie

Kunnen jullie me advies geven? Er is te weinig aandacht voor ...

Deze docent/opleider heeft een bijzondere visie op het vak

oor ! Help mee met een goed idee v

www.maatschappijenpolitiek.nl