ŻAGAŃ Żagań jest miastem, którego charakter wy- Żagań is a town whose unique character has Żagań ist eine Stadt, deren Charakter durch jako Wielka Ucieczka. Wydarzenie to doczeka- The event was presented in books and films, in- die „Große Flucht“ eingegangen ist. Diese Aktion znaczały ważne dla losów całej Europy wyda- been shaped by significant historical events in Eu- für ganz Europa wichtige Ereignisse, unterneh- ło się wielu publikacji książkowych i ekranizacji cluding the famous movie, “The Great Escape,” wurde in zahlreichen Büchern und Filmen ver- rzenia, przedsiębiorczy mieszkańcy i otwartość rope, aspiring citizens and openness for changes. merisch denkende Einwohner und Offenheit für filmowych, np. „The Great Escape” ze Stevem starring Steve McQueen and Charles Bronson. ewigt, wie zum Beispiel im Film „The Great Es- na zmiany. Thanks to favourable circumstances, we may Veränderungen geprägt wurde. McQueenem i Charlesem Bronsonem. Dziś na Today, Żagań is the location of the POW Camps cape“ mit Steve McQueen und Charles Bronson. Dzięki przyjaznym splotom historii pamię- remember the great duchy court of Żagań, which Dank günstigen geschichtlichen Verkettungen terenach poobozowych znajduje się Muzeum Museum, where you can see, among others, a rep- Heute befindet sich auf dem Gelände des ehemali- tamy o wspaniałym książęcym dworze żagań- hosted such personages as Albrecht von Wallen- können wir uns an den großartigen herzogli- Obozów Jenieckich, w którym zobaczyć można lica of a camp bunkhouse. gen Stammlagers das Museum der Kriegsgefange- skim, na którym gościły takie osobistości jak stein, Duke Peter von Biron, Duchess Dorothea chen Hof von Żagań erinnern, wo früher solche m.in. replikę baraku obozowego. Not only the museum is a place worth visiting. nenlager, in dem unter anderem eine Nachbildung der Lagerbaracke zu sehen ist. Albrecht von Wallenstein, książę Piotr Biron, de Talleyrand-Périgord and son of the duchess Persönlichkeiten wie Albrecht von Wallenstein, Nie tylko muzeum jest miejscem wartym od- St. Michael’s Fair is the largest outdoor festival in Nicht nur das Museum ist einen Besuch wert. księżna Dorota de Talleyrand-Périgord oraz syn Napoleon Louis. Herzog Peter von Biron, Herzogin Dorothea de wiedzenia. Żagań znany jest z Jarmarku św. Mi- Żagań which became a popular tourist attraction. Żagań ist bekannt für den St.-Michaels-Jahrmarkt. księżnej Napoleon Ludwik. Throughout the ages, Żagań was a meeting Talleyrand-Périgord und der Sohn der Herzogin chała, który jest największym świętem miasta The festival attracts thousands of local residents Er ist das größte Stadtfest und eine besondere Tou- Żagań był miejscem spotkań samych naj- place of national leaders and the most powerful Napoléon-Louis zu Gast waren. i stanowi wyjątkową atrakcję turystyczną. Im- as well as tourists from our region as well as vari- ristenattraktion. Das Fest, das in Form von regio- większych ówczesnej Europy. Wielki niemiecki men in Europe. Johannes Kepler, the great Ger- Żagań war zu dieser Zeit ein Treffpunkt der preza, obchodzona w formie dni regionalnych ous parts of Poland and abroad. nalen Tagen gefeiert wird, hat einen kulturellen matematyk, fizyk i astronom Johannes Kepler, man mathematician, physicist and astronomer Größten in Europa. Der große deutsche Mathe- o charakterze kulturalno-handlowym, przy- Żagań is also Polish off-road capital and a defi- und geschäftlichen Charakter. Es zieht zehntau- odkrywca m.in. trzech reguł dotyczących ru- who discovered the three laws of planetary mo- matiker, Physiker und Astronom Johannes Kepler, ciąga dziesiątki tysięcy mieszkańców regionu, nite must-see for all those who enjoy 4x4 and mo- sende Einwohner der Region, sowie Gäste aus dem chu planet Układu Słonecznego, wynalazca lu- tion, invented the refraction telescope and intro- der u.a. die drei Gesetze der Planetenbewegung a także gości z kraju i z zagranicy. torcycle rallies. im Sonnensystem entdeckte, Linsenfernrohr bau- In- und Ausland an. nety soczewkowej, człowiek, który wprowadził duced the decimal point in fractions, spent the Żagań to także polska stolica offroadu. Jeśli Local authorities make every effort to em- te und das Komma in die Dezimalbrüche einführ- Żagań ist auch die polnische Hauptstadt des przecinek do ułamków dziesiętnych, ostatnie last two years of his life here. ktoś lubi jazdę po bezdrożach samochodami te- phasize Żagań’s European heritage and face the te, verbrachte hier die zwei letzten Lebensjahre. Offroadfahrens. Wenn jemand gern mit Gelände- dwa lata życia spędził właśnie tutaj. Since the beginning of the 19th century, Żagań renowymi i motocyklami, powinien koniecznie challenges posed by the European Union. New Żagań war schon seit Beginn des 19. Jahrhun- wagen oder Motorrädern auf Abwegen fährt, der Żagań już od początku XIX wieku był mia- has been a military town. Various military for- nas odwiedzić. investments are launched to expand Żagań’s in- derts eine Militärstadt. In der Stadt und Umge- sollte uns unbedingt besuchen. stem wojskowym. W mieście i okolicy stacjono- mations and training grounds were stationed in Władze miasta, podkreślając jego europej- frastructure and improve the living standards of bung waren verschiedene militärische Formatio- Die Stadtverwaltung betont europäische Wur- wały różne formacje wojskowe oraz funkcjono- the town and the surrounding area. At present it skie korzenie, podejmują wiele działań na rzecz the local community. nen stationiert und wurden Truppenübungsplätze zeln der Stadt und ergreift zahlreiche Aktivitäten, wały poligony. Obecnie mieści się tutaj siedziba houses the headquarters of the 11th Lubuska Ar- sprostania wyzwaniom zjednoczonej Europy. Businesses searching for attractive investment betrieben. Derzeit befindet sich hier der Sitz der um den Anforderungen des vereinten Europas 11 Lubuskiej Dywizji Kawalerii Pancernej, któ- moured Cavalry Division, whose traditions orig- W tym celu prowadzone są inwestycje, które opportunities can be sure to find a supportive cli- 11. Lebuser Panzerkavalleriedivision, die an die gerecht zu werden. Zu diesem Zwecke werden rej tradycje wywodzą się z 1. Dywizji Pancernej inate from the 1st Armoured Division of General mają poprawić jakość infrastruktury i warun- mate, ample resources and comprehensive assis- Traditionen der 1. Panzerdivision von General Investitionen getätigt, um die Infrastruktur und ków życia mieszkańców. tance in Żagań. generała Stanisława Maczka oraz 1. Drezdeń- Stanisław Maczek and the 1st Dresden Armoured Stanisław Maczek und des 1. Dresdner Panzer- Lebensbedingungen der Einwohner zu verbessern. Każdy, kto podejmie decyzję o lokalizacji biz- We invite you to the town which creates mag- skiego Korpusu Pancernego. Corps. korps anknüpft. Jeder, der sich für Żagań als Standort seiner Ge- nesu w Żaganiu, może być pewien, że znajdzie nificent conditions for the implementation of eco- W okresie I i II wojny światowej na terenie As a result, training facilities as well as the pris- Während des Ersten und Zweiten Weltkriegs schäftsaktivitäten entscheidet, kann sicher sein, tu przychylny klimat i przestrzeń do rozwoju. nomic and tourist enterprises. Żagania ulokowane były dwa obozy jenieckie, oner of war (POW) camps were built here. Prison- befanden sich in Żagań zwei Kriegsgefangenen- dass er hier ein günstiges Geschäftsklima und den Zapraszamy do miasta, które stwarza świetne w których przetrzymywano jeńców wojennych ers of various nationalities were held here during lager, in denen Kriegsgefangene vieler Nationa- Raum für seine Entwicklung findet. warunki do realizacji przedsięwzięć gospodar- wielu narodowości. W 1944 roku będący w nie- World War I and World War II. In 1944, allied litäten gefangen gehalten wurden. Im Jahr 1944 Wir laden Sie in eine Stadt ein, die großartige czych oraz turystycznych. woli lotnicy alianccy zorganizowali jedną z naj- captives organized one of the greatest escapes organisierten gefangene alliierte Flieger eine der Bedingungen für die Umsetzung von wirtschaftli- większych ucieczek, która przeszła do historii that went down in history as the Great Escape. größten Fluchtaktionen, die in die Geschichte als chen und touristischen Projekten schafft.

2 3 POŁOŻENIE GEOGRAFICZNE GEOGRAPHICAL GEOGRAPHISCHE HISTORIA HISTORY GESCHICHTE ŻAGANIA LOCATION OF ŻAGAŃ LAGE VON ŻAGAŃ W XIII w. w pobliżu żagańskiego grodu kaszte- In the 13th century a trade and market settle- Im 13. Jahrhundert entstand in der Nähe der lańskiego powstała osada typu targowego. Położona Żagań to miasto liczące 25 tysięcy miesz- Żagań, with 25 thousand inhabitants, is lo- Żagań, eine Stadt mit 25 Tausend Einwoh- ment came into being in the neighbourhood of Kastellaneiburg in Żagań eine Marktsiedlung. była na terenie obecnej wsi Stary Żagań, gdzie do dziś the castellan stronghold in Żagań. It was located Sie lag auf dem Gebiet des heutigen Dorfes kańców, ulokowane w południowo-zachodniej cated in the south-west part of the Lubusz Prov- nern, liegt im südwestlichen Teil der Woiwod- zachował się kościół zbudowany w stylu romańskim. in the area of the village of Stary Żagań, where Stary Żagań, wo bis heute eine romanische części województwa lubuskiego, na granicy ince, on the border of the Silesian Plain, next schaft Lebus, im Grenzland der Schlesischen Niedogodne w warunkach gospodarczych XIII wieku a Roman church is well-preserved until today. Kirche erhalten ist. Die bei den wirtschaft- Niziny Śląskiej, w pobliżu tzw. „Niskiego Trak- to the so-called “Niski Trakt” (Low Route). Tiefebene, unweit der sogenannten Niederen usytuowanie osady w stosunku do głównego traktu In terms of economic conditions of the 13th cen- lichen Gegebenheiten des 13. Jahrhunderts tu”. Na południu znajdują się krańce Borów Bory Dolnośląskie (the Lower Silesian Woods) Strasse („Niski Trakt“). Südlich von Żagań handlowego stało się przyczyną translokacji traktu, tury, an unfavourable location of the settlement ungünstige Lage der Siedlung, im Verhältnis Dolnośląskich. Miasto otaczają rzeki: Bóbr, spread south of the city, where the left sided erstreckt sich die Niederschlesische Heide. który w 1228 r. przeniesiony został w pobliże prze- with respect to the main trade route resulted in zum Haupthandelsweg, war der Grund für die Kwisa i Czerna. tributaries of the Bóbr river – Kwisa and Czerna Die Stadt ist von den Flüssen Bóbr, Kwisa und prawy - na teren obecnego śródmieścia. the transfer of the market, which in 1228 was Verlegung des Handelsweges. Er wurde um – flow into it. Czerna umgeben. Przedlokacyjna osada targowa znajdowała się za- moved to the neighbourhood of the river crossing 1228 in die Nähe des Flussüberganges verlegt - pewne w rejonie kościoła parafialnego. W nowej sytu- - the area of today’s town centre. derzeitige Innenstadt. acji topograficznej osada posiadała dogodne warunki Before the transfer the trade settlement was Die Marktsiedlung befand sich vermut- dla gospodarczego i przestrzennego rozwoju. Około probably located in the region of the parish lich im Bereich der heutigen Pfarrkirche. połowy XIII w. książę Konrad nadał miastu przywi- church. In the new topographic situation the set- In der neuen topographischen Situation besaß leje lokacyjne na prawie magdeburskim. Lokacyjny tlement had favourable conditions for economic die Siedlung günstige Bedingungen für die wirt- ośrodek rozplanowany został według rozpowszech- and spatial development. Around the middle of schaftliche und räumliche Entwicklung. Herzog niających się wówczas nowych zasad urbanistycznych, the 13th century Duke Konrad granted the town Konrad verlieh der Stadt um die Mitte des w oparciu o regularny układ ulic wybiegających pod foundation privileges based on the Magdeburg 13. Jahrhunderts Privilegien nach Magdeburger kątem prostym z czworobocznego rynku. Obszar law. The foundation centre was planned accord- Recht. Das Ortszentrum wurde nach den sich miasta był niewielki, ograniczał się do rynku i przy- ing to the new town-planning rules which be- damals verbreitenden neuen städtebaulichen legających ulic. Od wschodu granica przebiegała came more and more popular and prevalent. Grundsätzen geplant, in Anlehnung an die wzdłuż dzisiejszej ulicy Długiej, z pozostałych stron It was based on a regular layout of streets which gleichmäßige Anlage von Straßen, die im rech- określała ją linia zachowanych fragmentarycznie emerged at a right angle from a quad-rate market ten Winkel vom vierseitigen Ring hinauslaufen. murów miejskich. Miasto otoczone zostało drewnia- square. The area of the founded city was not big; Das Stadtgebiet war nicht groß, es beschränkte no-ziemnymi obwarowaniami, łączącymi się z po- it was limited to the market square and the adja- sich eigentlich auf den Ring und die angren- łożonym w zachodnim krańcu książęcym zamkiem, cent streets. The eastern border was today’s Długa zenden Straßen. Die Grenze im Osten verlief usytuowanym na obszarze powstałego później klasz- street, whereas the remaining sides were enclosed entlang der heutigen Długa-Straße, an den toru augustianów. by the town walls which remained only partial- übrigen Seiten wurde sie durch den Verlauf Około 1280 roku nastąpiło poszerzenie miasta ly. The town was surrounded with earthwork and der fragmentarisch erhaltenen Stadtmauern w kierunku wschodnim. Część nowego obszaru prze- wooden retrenchments, connected with the duke’s bestimmt. Die Stadt war von Befestigungen znaczona została pod zabudowę miejską, natomiast castle in the western outskirts, located in the area aus Holz und Erde umgeben, die mit dem am obszar południowo-wschodni pozostał w gestii księcia of the Augustinian monastery, which was erected westlichen Rand gelegenen Herzogsschloss jako teren przynależny do zamku. Na obrzeżach nowej later. verbunden waren. Das Schloss befand sich części miasta stanęły monumentalne założenia archi- Around 1280 the town expanded eastwards. auf dem Gebiet des später entstandenen tektoniczne - książęcy zamek i klasztor franciszkanów. A part of the new area was appropriated for Augustinerklosters. 4 5 Osada otoczona została kamiennymi murami, w linii the building of dwelling houses, whereas the Um ungefähr 1280 erfolgte die Erweiterung zaś dziewiętnaście lat później (1646 r.) nabył je książę it was bought by Duke Václav Lobkowicz. In 1786 regierten, unabhängigen Herzogtums. Im Jahre których znajdowały się trzy bramy: Żarska od zacho- south-eastern part remained under the manage- der Stadt in östlicher Richtung. Ein Teil des neu- Vaclav Eusebius von Lobkowicz. W 1786 r. księstwo the duchy was purchased by Peter von Biron, 1472 wurde das Herzogtum an die sächsischen du, Szprotawska od wschodu i Szpitalna od północy. ment of the duke as the area belonging to the en Gebietes wurde für die städtische Bebauung przeszło drogą zakupu na rzecz Piotra Birona, księ- the Duke of Kurland and then in 1844 by the Herzöge verkauft. Die nachfolgenden Besitzer Ukształtowany w XIII w. układ przestrzenny był castle. Monumental architectonic structures were bestimmt, der südöstliche Teil verblieb dagegen cia kurlandzkiego, natomiast w roku 1844 nabyła je Duchess Dorothea de Talleyrand-Périgord. waren ab 1634 die Habsburger, danach die przez całe stulecia podstawą rozplanowania miasta built on the outskirts of the new town — the duke’s in der Zuständigkeit des Herzogs als ein zum księżna Dorota de Talleyrand-Périgord. Crafts and trade have always been the basis for Lobkowitzer. i zachował się bez zasadniczych zmian do czasów castle and the Franciscan monastery. The whole Schloss gehörendes Gebiet. Am Rande des neu- Od najdawniejszych czasów gospodarcze podstawy the economic development of the town. As early Kaiser Ferdinand II. verkaufte im Jahre współczesnych. Stanowi on, wraz z monumentalnymi settlement was surrounded with stone walls, with en Stadtteils entstanden monumentale architek- miasta sprzyjały rozwojowi rzemiosła i handlu. Już as in the 14th century, apart from the common 1627 das Herzogtum an den Befehlshaber założeniami architektonicznymi pałaców i budowli three gates: Żarska from the West, Szprotawska tonische Anlagen - das Herzogliche Schloss und od XIV w., obok powszechnie występujących cechów trade guilds of bakers, butchers, tailors, shoemak- seiner Truppen, Albrecht von Wallenstein. sakralnych, zespół urbanistyczny o dużych warto- from the East and Szpitalna from the North. das Franziskanerkloster. Die Siedlung wurde piekarzy, rzeźników, krawców, szewców i kuśnierzy, ers and furriers, there also operated the ironworks 19 Jahre später (1646) wurde es von Herzog ściach zabytkowych. The spatial layout which was established in von steinernen Mauern umschlossen, in denen czynne były także żagańskie kuźnice, produkują- of Żagań which produced iron from bog iron Wenzel Eusebius von Lobkowitz erworben. W XIV w. zabudowa miasta wyszła poza linie the 13th century has for centuries been the ba- sich drei Tore befanden: das Sorauer Tor im ce żelazo z występującej w okolicy rudy darniowej. stone found in the neighbourhood. Fishing also Im Jahre 1786 ging das Herzogtum durch obwarowań, za bramami, wzdłuż dróg, rozwinęły sis for further town planning and has been well Poważną rolę w gospodarce miasta odgrywało rów- played a significant role in the town’s economy - Westen, das Sprottauer Tor im Osten und das Kauf in den Besitz von Peter von Biron, się przedmieścia. Intensywny rozwój przestrzenny preserved without any major changes until today. nież rybołówstwo – w 1318 r. wzmiankowana jest in 1318 historians mention a fishing settlement Spitaltor im Norden. Herzog von Kurland, über, und im Jahre Żagania rozpoczął się pod koniec XVIII w., a w XIX Together with the imposing architectonic forms osada rybacka na przedmieściach miasta (obecnie in the suburbs of the town (currently the Rybaki Die im 13. Jahrhundert gestaltete räum- 1844 wurde es von der Herzogin Dorothea de stuleciu miasto rozrosło się we wszystkich kierunkach of the castles as well as sacral structures the town dzielnica Rybaki). Od XIV w. w Żaganiu istniał targ district). Since 14th century Żagań organized salt liche Gliederung war viele Jahrhunderte die Talleyrand – Périgord erworben. od średniowiecznego ośrodka. Na terenach położo- constitutes an urban complex of great monumen- solny, a w dzień św. Michała odbywały się jarmarki, markets and on St. Michael’s Day fairs took place, Grundlage für die Planung der Stadt und be- Seit den ältesten Zeiten bildeten Handwerk nych poza Bobrem powstała dzielnica przemysłowa, tal values. których tradycja także współcześnie odgrywa istotną whose tradition also plays an important role in the gdzie wybudowano dworzec kolejowy i liczne fabryki. In the 14th century the town’s buildings out- steht ohne grundlegende Änderungen bis zur rolę w kulturalnym i społecznym życiu miasta. cultural and social life of the town today. und Handel die wirtschaftlichen Grundlagen Od końca XIII wieku do 1472 r. Żagań był sto- grew the lines of the retrenchments, the suburbs Gegenwart. Sie bildet zusammen mit den monu- für die Entwicklung der Stadt. Bereits im licą odrębnego księstwa rządzonego przez Piastów developed outside the gates along the roads. An mentalen architektonischen Anlagen der Paläste 14. Jahrhundert waren, neben den gemeinhin Śląskich z linii głogowskiej. W 1472 r. zostało ono intensive spatial development of the city began at und sakralen Gebäuden einen städtebaulichen auftretenden Innungen der Bäcker, Fleischer, sprzedane książętom saskim. Kolejnymi właścicie- the end of the 18th century, and in the 19th cen- Komplex von großem historischen Wert. Schneider, Schuhmacher und Kürschner, lami od 1634 r. byli Habsburgowie, a następnie tury the town expanded in all directions from the Im 14. Jahrhundert führte die Bebauung der auch die Schmiede von Żagań tätig, die Eisen Lobkowiczowie. medieval centre. An industrial zone was built on Stadt über die Linie der Befestigungen hinaus, aus dem, in der Umgebung auftretenden W 1627 r. cesarz Ferdynand II sprzedał księstwo do- the area out of the Bóbr river. A railway station außerhalb der Tore entwickelten sich entlang Raseneisenerz, herstellten. Eine wichtige Rolle wódcy swych wojsk, Albrechtowi von Wallensteinowi, and numerous factories were built. der Wege Vororte. Eine intensive räumliche in der Wirtschaft der Stadt spielte auch der From the end of the 13th century until 1472 Entwicklung von Żagań begann gegen Ende Fischfang - 1318 wurde in den Vororten der Żagań was the capital of a separate duchy ruled des 18. Jahrhunderts. Im 19. Jahrhundert breite- Stadt eine Fischersiedlung erwähnt (derzeit der by the Silesian Piasts from the Głogów line. te sich die Stadt vom mittelalterlichen Zentrum Bezirk Rybaki). Seit dem 14. Jahrhundert gab In 1472 it was sold to the dukes of Saxony. From in alle Richtungen aus. Auf dem am anderen es in Żagań einen Salzmarkt, und am Tag des 1634 the Habsburgs, and then the Lobkowicz Ufer vom Fluss Bóbr gelegenen Gelände wurden Heiligen Michaels fanden Jahrmärkte statt, family were the successive owners. Bahnhof und zahlreiche Fabriken gebaut. deren Tradition auch im heutigen kulturellen In 1627 the Emperor Ferdinand II sold the Vom Ende des 13. Jahrhunderts bis zum Jahr und sozialen Leben der Stadt eine wichtige duchy to the commander of his troops - Albrecht 1472 war Żagań die Hauptstadt eines, von den Rolle spielt. von Wallenstein; and nineteen years later (1646) schlesischen Piasten aus der Glogauer Linie

6 7 ZABYTKI MONUMENTS BAUDENKMÄLER ZESPÓŁ PAŁACOWO-PARKOW Y PALACE WITH PARK SCHLOSS- UND PARKANLAGE PAŁAC KSIĄŻĘCY THE PALACE HERZOGLICHES SCHLOß Zespół usytuowany jest na południowo-wschod- This complex is situated on the southeast edge Die Schloss- und Parkanlage befindet sich am Obiekt powstał na miejscu średniowieczne- The palace was built in place of the for- Es wurde an der Stelle eines mittelalterli- nim obrzeżu miasta. Ukształtowany został za cza- of the town. It was shaped in the 19th century südöstlichen Stadtrand. Sie wurde während der Zeit go zamku. W 1627 r. księstwo żagańskie nabył mer castle. In 1627 the Duchy of Żagań was chen Schlosses errichtet. Im Jahre 1627 erwarb sów księżnej Doroty de Talleyrand-Périgord w XIX at the time of Dorothea de Talleyrand-Périg- von Herzogin Dorothea de Talleyrand-Périgord im ówczesny dowódca wojsk austriackich, Albrecht purchased by the commander of the Austri- der damalige Befehlshaber der österreichischen 19. Jahrhundert gestaltet. Die Anlage besteht aus wieku. Składa się z Pałacu Książęcego sięgającego ord. It consists of the Duke’s Palace which dates von Wallenstein. Z jego inicjatywy, około an troops Albrecht von Wallenstein. Around Truppen, Albrecht von Wallenstein, das Her- dem Herzoglichen Schloss, dessen Wurzeln auf swymi korzeniami okresu średniowiecza oraz par- back to the Middle Ages and the park, which 1630 r., rozpoczęto budowę pałacu według pro- 1630 he initiated the erection of the palace, zogtum Żagań. Auf seine Initiative hin hat man, das Mittelalter zurückgehen, und einem Park, des- ku, którego układ podzielić można na trzy główne could be divided into three main parts – gar- jektu włoskiego architekta Vincenzo Boccaccio. designed by the Italian architect, Vincenzo etwa im Jahre 1630, mit dem Bau eines neuen części – park ogrodowy przylegający do pałacu, den park adjacent to the palace, middle park sen Grundriss in drei Hauptteile unterteilt werden kann - den Gartenpark am Schloss, den mittleren Tragiczna śmierć Wallensteina spowodowa- Boccaccio. The tragic death of Wallenstein de- Schlosses, nach dem Entwurf des Architekten środkowy zwany Bażanciarnią oraz Park Górny. called Pheasantry and Upper Park. In the park -genannt Fasanerie - und den Oberen Park. Im Park ła wstrzymanie budowy. W 1646 r. księstwo layed those construction works for a long time. Vincenzo Boccaccio, begonnen. Der tragische Na terenie parku znajdują się liczne fontanny, you can see numerous fountains, carp pond and gibt es zahlreiche Brunnen, einen Karpfenteich nabył Vaclav Eusebius von Lobkowicz, który It was resumed by Duke Václav Lobkowicz, Tod von Wallenstein führte zur Einstellung staw karpiowy oraz zabytkowe zabudowania, ta- historic buildings, like Porter’s House, former und historische Gebäude wie das Pförtnerhaus kie jak Domek Portiera, budynek dawnego młyna mill and fishing shed. Rich tree stand includes, und das Gebäude der ehemaligen Mühle mit ei- wraz z domkiem wędkarskim. Bogaty drzewostan among others, rare species as well as trees with nem Anglerhäuschen. Der reiche Baumbestand parkowy obejmuje m.in. rzadkie gatunki, a także the status of monuments. Walking around the umfasst unter anderem seltene Baumarten so- drzewa o statusie pomników. Spacerując po zespole park you can come across stone traces of the wie Baumdenkmäler. Bei einem Spaziergang pałacowo-parkowym można natrafić na kamienne past in the form of monuments and rocks with durch die Schloss- und Parkanlage stößt man ślady przeszłości w postaci pomników oraz kamie- carved names of places commemorating duke’s auf steinerne Spuren der Vergangenheit in Form ni z wyrytymi nazwami miejsc upamiętniających family and personages related to them. von Denkmälern und Steinen mit geschnitzten rodzinę książęcą oraz związanych z nią osobistości. Ortsnamen, die an die herzogliche Familie und die mit ihr verbundenen Persönlichkeiten erinnern.

8 9 w 1670 r. doprowadził do wznowienia prac bu- who purchased the duchy in 1646. The con- der Bauarbeiten. 1646 erwarb Herzog Wenzel Dwór żagański był wówczas jednym z bardziej zation works were carried out in 1845-55. Das Herzogtum ging 1844 in den Besitz der dowlanych według projektu włoskiego archi- struction work in accordance with the design Eusebius von Lobkowitz das Herzogtum und er znanych w Europie. Pałac nie miał w architek- At that time the manor of Żagań was one of Herzogin Dorothea de Talleyrand-Périgord tekta Antonio della Porta. of an Italian architect Antonio della Porta was nahm im Jahre 1670 die Arbeiten von Neuem turze polskiej odpowiednika. Jego układ prze- the best-known in Europe. As a result, unique über. In den Jahren von 1845 bis 1855 wurden Budowla wyraźnie nawiązywała do pała- taken up again in 1670. auf, nach dem Projekt des italienischen Archi- strzenny łączył cechy właściwe barokowym pa- structure which has no equivalent in the Polish viele Modernisierungsarbeiten durchgeführt. cu w Roudnicach, rodzinnym mieście książąt The erected building clearly resembles the pal- tekten Antonio della Porta. łacom francuskim (skrzydło parawanowe) oraz architecture was created. Its spatial arrange- Der Hof in Żagań war damals einer der be- Lobkowiczów. Tempo prac przyspieszyło, gdy ace in Roudnice, the home town of the Lobkow- Das Bauwerk ähnelte sehr dem Schloss in włoskim (skierowanie dziedzińca w kierunku ment combines the typical features of both kanntesten in Europa. Das Schloss hatte in der księstwo zakupił w 1786 r. książę kurlandzki icz family. The slow pace of the works changed Roudnice, der Heimatstadt von Lobkowitz. parku). French baroque palaces (screen wing) as well as polnischen Architektur keine Entsprechung. In Piotr Biron. W latach 1792-1796 wnętrza pod- when in 1786 the duchy was bought by Peter von Das Tempo der Arbeiten beschleunigte sich, als Italian palaces (the courtyard directed towards der räumlichen Ausdehnung verband es die dano przebudowie i gruntownej renowacji pod Biron, Duke of Courland. From 1792 to 1796 Peter von Biron, Herzog von Kurland, 1786 das the park). Merkmale, die die französischen Barockschlös- kierunkiem architekta Chrystiana W. Schultze. the interiors were rebuilt and thoroughly reno- Herzogtum erwarb. In den Jahren von 1792 bis ser (Wandschirmflügel) und die italienischen W 1844 r. księstwo przeszło na własność Do- vated by the architect Christian V. Schultze. 1796 wurden die Innenräume einem Umbau Schlösser (Anordnung des Hofes in Richtung roty de Talleyrand-Périgord. W latach 1845-55 In 1844 Dorothea de Talleyrand-Périgord und einer gründlichen Renovierung unter der des Parks) kennzeichnen. przeprowadzono wiele prac modernizacyjnych. became the owner of the duchy. Most of moderni- Leitung von dem Landbaumeister Christian V. Schultze unterzogen.

10 11 PARK PAŁACOW Y PALACE PARK SCHLOSSPARK pałacowy otrzymał nowy, romantyczny charak- to the project of Friedrich Teichert’s, who was einen neuen, romantischen Charakter, nach dem Pierwsze wzmianki na temat żagańskiego First mentions of the park in Żagań dates Die ersten Erwähnungen von dem Schlosspark ter, według projektu Friedricha Teicherta (in- a garden inspector then. Park’s layout was di- Entwurf des Garteninspektors Friedrich Teichert. parku pojawiły się w XVII wieku w czasach back to the 17th century and the time of Al- in Żagań stammen aus dem 17. Jahrhundert, aus spektora ds. ogrodu). Układ parkowy podzielo- vided into two parts: internal - with numerous Die Parkanlage war in zwei Teile gegliedert: inne- Albrechta von Wallensteina. Za panowania brecht von Wallenstein. During reign of the der Zeit von Albrecht von Wallenstein. Während ny został na dwie części: wewnętrzną z licznymi buildings and external – open to the surround- ren mit zahlreichen Gebäuden und äußeren mit Lobkowiczów utworzono ogród w typie fran- Lobkowicz family French type garden was der Herrschaft der Familie Lobkowitz wurde ein zabudowaniami oraz zewnętrzną, otwartą na ings. Muskau Park mainly inspired introduced Sichtbeziehungen zur äußeren Umgebung. Die In- cuskim. Swój wkład w ukształtowanie parku created there. Peter von Biron also had his Garten im französischen Stil angelegt. Peter von otaczającą go okolicę. Inspirację dla wprowa- changes. spiration für die eingeführten Veränderungen war miał również Piotr Biron, z którego inicjatywy contribution in shaping the park initiated the Biron hat auch seinen Beitrag zur Gestaltung des dzanych zmian stanowił Park Mużakowski. Wide variety of flowers and architectural der Muskauer Park. powstały m.in. oranżerie czy dom ogrodnika. creation of e.g. orangery and gardener’s house. Parks geleistet. Auf seine Initiative wurden unter Żagański park w XIX wieku cechował bo- ornamentation was a significant feature of the Der Park in Żagań war im 19. Jahrhundert Jednak największy wpływ na kształt założeń However, the greatest influence on the scheme anderem Orangerien und das Gartenhaus errich- gaty wystrój kwiatowy oraz architektoniczny. park in Żagań in the 19th century. This in- von reichen Blumenkompositionen und architek- pałacowo-parkowych miała księżna żagańska of palace and park structure had Duchess Dor- tet. Den größten Einfluss auf die Gestaltung der Stworzono m.in. sztuczny półwysep na stawie cluded: creation of an artificial peninsula on tonischen Formen geprägt. Auf der künstlichen Dorota de Talleyrand-Périgord. Włączyła ona othea de Talleyrand-Périgord. She joined to the Schloss- und Parkanlage hatte jedoch die Herzo- karpiowym (tzw. Wyspę Marii), palmiarnię, the carp pond (so-called Mary’s Island) and Halbinsel am Karpfenteich (sog. Marien-Insel) w obszar parku tereny położone na Przedmie- park the territory situated in Boznów suburbs gin Dorothea de Talleyrand-Périgord. Der Obere wzniesiono Most Doroty oraz Krzyż Wotyw- palm house or erection of Dorothy’s Bridge and wurden ein Palmenhaus, die Dorotheen-Brücke ściu Bożnowskim (dzisiejszy zespół szpitalny and she enhanced Upper Park. The palace park Park wurde erweitert, und Flächen der Eckersdor- ny. Dzieło księżnej Doroty kontynuował jej Votive Cross. Duchess Dorothea’s work was und das Votivkreuz errichtet. Die Arbeit von Her- św. Doroty) oraz powiększyła Park Górny. Park was given a new, romantic character, according fer Vorstadt (St. Dorotheen-Hospital) wurden in syn, Napoleon Ludwik, fundując wolnosto- continued by her son, Napoleon Louis, who zogin Dorothea setzte ihr Sohn Napoléon-Louis das Parkgebiet einbezogen. Der Schlosspark erhielt jące posągi czy też uruchamiając na terenie founded standalone monuments or introduced fort. Er gründete freistehende Statuen und ließ parku liczne fontanny, w tym fontannę głów- many fountains in the park, including the main zahlreiche Brunnen im Park installieren, darunter ną zdobiącą podzamcze pałacu. Wprowa- fountain which decorates the castle boroughs. den Hauptbrunnen, der das Gelände hinter dem dzane przez lata zmiany oraz udoskonalenia Thanks to changes and improvements intro- Schloss schmückt. Die im Laufe der Jahre einge- sprawiły, że park pałacowy w Żaganiu uwa- duced throughout years the park in Żagań was führten Änderungen und Verbesserungen führten żany był za jeden z piękniejszych na terenie considered as one of the most beautiful in Ger- dazu, dass der Schlosspark in Żagań als einer der dawnych Niemiec. many of that time. schönsten im ehemaligen Deutschland galt.

12 13 POAUGUSTIAŃSKI FORMER AUGUSTINIAN EHEMALIGE KOŚCIÓŁ THE ASSUMPTION MARIÄ-HIMMELFAHRT- ZESPÓŁ KLASZTORNY COMPLEX KLOSTERANLAGE PW. WNIEBOWZIĘCIA NMP OF THE BLESSED VIRGIN KIRCHE Zespół złożony z kościoła parafialnego, daw- The complex, which consists of a parish DER AUGUSTINER Kościół źródłowo potwierdzony w 1272 r. MARY CHURCH Die Kirche, 1272 urkundlich erwähnt, ist ver- nego klasztoru, konwiktu oraz spichlerza klasz- church, former monastery, boarding house and Die Anlage besteht aus der Pfarrkirche, dem posiada prawdopodobnie wcześniejsze po- The existence of the church in 1272 was ap- mutlich früher entstanden. Die Gliederung und tornego, usytuowany jest w północno-zachod- a monastery granary, is situated in the north- ehemaligen Kloster, dem Konvikt und dem chodzenie. Układ i kształt trzynastowiecznej proved in the historical records; however, most Gestalt des Gebäudes aus dem 13. Jahrhundert west part of the old town. sind nicht bekannt. In der zweiten Hälfte des niej części starego miasta. Klosterspeicher. Sie liegt im nordwestlichen Teil budowli nie jest znany. W II połowie XIV w. likely its origins date back to a much earlier Kanonicy regularni przybyli do Żagania Canons regular came to Żagań in 1284 from zakonnicy wznieśli trzynawową bazylikę. 14. Jahrhunderts errichteten die Ordensbrüder der Altstadt. period. Neither the layout nor the shape of w 1284 roku z Nowogrodu Bobrzańskiego. Nowogród Bobrzański. The monastery assump- Po pożarach w 1472 r. i 1486 r. kościół odbu- the structure of the 13th century is known. eine dreischiffige Basilika. Nach den Bränden in 1284 kamen Augustiner-Chorherren von No- Założenie klasztorne ze wszystkimi pomiesz- tion with all rooms was not built until the four- dowano w konstrukcji halowej. Poważna prze- In the second half of the 14th century the monks den Jahren 1472 und 1486 wurde die Kirche wogród Bobrzański nach Żagań. Die Klosteran- czeniami powstało jednak dopiero w XIV stu- teenth century. After a great fire in the town budowa miała miejsce w 1515 r., gdy wzniesiono erected a basilica with three aisles. After fires als Hallenbau wiederaufgebaut. Ein wichtiger lage mit allen Räumen wurde jedoch erst im 14. leciu. Po wielkim pożarze miasta, który miał that took place in 1730, some of the buildings nową wieżę i wielki szczyt od strony zachodniej in 1472 and 1486 the church was restored in Umbau fand 1515 statt, als ein neuer Turm und Jahrhundert erbaut. Nach einem großen Brand miejsce w 1730 roku, część obiektów uległa were demolished and some were rebuilt. oraz podwyższono nawę główną. W 1602 r. od the hall-like structure. A serious reconstruction der große westliche Giebel sowie das erhöhte rozbiórce, a część przebudowano. der Stadt im Jahr 1730 wurden einige Gebäude abgerissen und einige wiederaufgebaut.

14 15 strony zachodniej kościoła dobudowano dwu- took place in 1515 when a new tower and a great Hauptschiff errichtet wurden. 1602 wurde im DAWNY SPICHLERZ FORMER MONASTERY EHEMALIGER kondygnacyjną renesansową loggię. Po pożarze western gable were constructed and as well as Westen eine zweigeschossige Loggia im Stil der KLASZTORNY GRANARY KLOSTERSPEICHER w 1730 r. odbudowane wnętrze otrzymało bo- the nave was elevated. In 1602 a two-storied Renaissance angebaut. Nach dem Brand im Pochodzi z końca XV wieku. Został częścio- Late-Gothic dating back to the end of the Der Speicher stammt aus dem Ende des gaty barokowy wystrój sztukatorsko-rzeźbiar- loggia was added in the western part. After Jahre 1730 erhielt der wiederaufgebaute Innen- wo przekształcony na przełomie XIX i XX w. 15th century, partially modified in the 19th and 15. Jahrhunderts und wurde teilweise im 19. ski, wykonany przez Jana Urbańskiego i Jana the fire in 1730 the restored interior was rich- raum eine reiche Stuck–Skulptur-Ausschmü- Obiekt murowany jest z cegły, posiada elewację 20th centuries. Built of brick with a front ele- und 20. Jahrhundert umgestaltet. Das aus Zie- Haberla z Wrocławia. W kościele uwagę zwra- ly decorated with stucco work and sculptures ckung, die von Jan Urbański und Jan Haberl aus frontową rozczłonkowaną wąskimi, ostrołuko- vation partitioned by narrow blind windows in geln gemauerte Gebäude hat eine durch schmale made by Jan Urbanski and Jan Haberla from Wrocław ausgeführt wurde. Aufmerksamkeit cają stalle z 1695 r., gotycki sarkofag księcia wymi blendami. Po II wojnie światowej służył the shape of pointed arches. After World War II, Spitzbogenblenden zergliederte Frontfassade. Wrocław. Stalls dating back to 1695, a Gothic ziehen auf sich das Gestühl aus dem Jahre 1695, głogowsko-żagańskiego Henryka IV (†1342) za magazyn zbożowy. W latach 70. XX wieku it served as a grain warehouse. The adaptation of Nach dem Zweiten Weltkrieg diente der Spei- sarcophagus of Henry IV, the Duke of Głogów der gotische Sarkophag Herzogs Heinrich IV. oraz XVI-wieczny ołtarz Świętej Trójcy. Ze- przystąpiono do adaptacji spichlerza z przezna- the building for the purpose of facilities of „Dom cher als Getreidelager. In den 70er Jahren des and Żagań (†1342), and a 16th century altar von Glogau-Sagan (†1342), sowie der aus dem wnętrzna architektura, mimo przebudowań, czeniem na zaplecze „Domu Turysty”. Turysty” (Tourist House) set up in the 1970s. 20. Jahrhunderts wurde der Getreidespeicher für of the Holy Trinity attract special attention. 16. Jahrhundert stammende Altar der Heiligen zachowała charakter gotycki. Ciekawostką jest die Einrichtungen des Touristenhauses („Dom The external architecture, despite the recon- Dreifaltigkeit. Die Außenarchitektur hat trotz to, że w 1770 r. na wieży kościoła zainstalowano Turysty“) angepasst. pierwszy na Śląsku piorunochron. structions, maintained its Gothic character. Umbauten ihren gotischen Charakter bewahrt. An interesting fact connected with the church Erwähnenswert ist auch die Tatsache, dass der is that in 1770 the first lightning rod in Silesia erste Blitzableiter in Schlesien im Jahre 1770 am as installed on the church tower. Kirchturm installiert wurde.

16 17 DAWNY KLASZTOR FORMER AUGUSTINIAN EHEMALIGES AUGUSTINER- AUGUSTIANÓW MONASTERY CHORHERRENSTIFT Augustianie, sprowadzeni w 1284 r. przez The Augustinians brought in 1284 by Duke Die Augustiner, die 1284 vom Glogauer księcia Przemka, otrzymali kościół parafial- Przemko of Głogów obtained the church and Herzog Primko nach Żagań berufen wurden, ny i plebanię, gdzie pierwotnie się osiedlili. originally settled in the presbytery. In 1299 bekamen anfangs die Pfarrkirche und das Pfarr- W 1299 r. książę Konrad przekazał im zamek, Duke Konrad donated them the castle, which haus. Im Jahr 1299 wies ihnen Herzog Konrad który w połowie XIV wieku rozbudowali, in the middle of the 14th century was extend- das Schloss zu, das sie in der Mitte des 14. Jahr- wznosząc ponadto pałac opacki. W następ- ed by them. They also built an abbatial pal- hunderts ausbauten. Sie errichteten außerdem nych wiekach klasztor wielokrotnie poddawa- ace. In the successive centuries the monastery einen Abteipalast. In den folgenden Jahrhun- derten wurde das Kloster mehrfach umgebaut. no przebudowom. Po pożarze w 1730 r. został was frequently reconstructed. After the fire in Nach dem Brand im Jahre 1730 wurde es im on przekształcony w duchu baroku i powięk- 1730 it was redecorated in baroque style and Geiste des Barocks umgestaltet und vergrößert. szony, jedynie część pomieszczeń w skrzydle enlarged. Only a part of the premises in the Nur ein Teil der Räume im Ostflügel bewahrte wschodnim zachowała charakter gotycki. eastern wing maintained their Gothic charac- ihren gotischen Charakter. Das zweigeschos- Dwukondygnacyjna ceglana budowla, poza ter. The two-storey structure is made of brick. sige Gebäude ist aus Ziegelsteinen gemauert. pierwotnymi celami braci i kapitularzem, mie- Apart from the original cells of the friars and Außer den ursprünglichen Zellen der Brüder ści kaplicę św. Anny z gotyckimi sklepieniami the capitulary, it houses Saint Anna’s chapel und dem Kapitelsaal enthält es die St. Anna- oraz bibliotekę klasztorną z XVIII-wiecznym with a Gothic vault and a monastery library Kapelle mit gotischen Gewölben und die Klos- wystrojem. Wnętrza biblioteki zdobią freski with 18th century decorations. The interi- terbibliothek, mit einer aus dem 18. Jahrhundert wykonane przez wybitnego artystę śląskiego or of the library is decorated with well-pre- stammenden Ausschmückung. Das Innere der Georga Wilhelma Neunhertza. Zabytek sły- served frescos painted by a distinguished wertvollen Bibliothek schmücken die bis heute nie również z doskonałej akustyki dzięki od- Silesian artist Georg Wilhelm Neunhertz gut erhaltenen Fresken, die von dem berühmten powiednio ukształtowanemu sklepieniu, jed- The library’s interior is famous for its perfect schlesischen Künstler Georg Wilhelm Neunhertz nemu z nielicznych znanych na świecie tzw. acoustics thanks to the adequately shaped, gefertigt wurden. Der Innenraum der Bibliothek „sklepień szeptanych”. so-called ‘whispering’ vault. ist auch bekannt für seine Akustik, dank des Średniowieczny księgozbiór biblioteki wy- The medieval library collection was taken passend geformten Gewölbes. Es ist eines der wieziony został w 1810 r. do Wrocławia. Szczę- to Wrocław in 1810. Luckily it survived the weniger auf der Welt bekannten sogenannten śliwie przetrwał ostatnią wojnę i jest obecnie last war and now it is the richest preserved „Flüstergewölbes“. najbogatszym zachowanym średniowiecznym medieval collection of books in Poland. Die mittelalterliche Büchersammlung der klasztornym zbiorem bibliotecznym w Polsce. Bibliothek wurde im Jahr 1810 nach Wrocław gebracht. Glücklicherweise überstand sie den letzten Weltkrieg und ist derzeit die am reichs- ten erhaltene mittelalterliche Sammlung von den Klosterbibliotheken in Polen. 18 19 DAWNY KONWIKT FORMER BOARDING EHEMALIGES KONVIKT KOŚCIÓŁ ŚW. DUCHA HOLY SPIRIT CHURCH HEILIG-GEIST-KIRCHE Konwikt (rodzaj internatu) zbudowany został SCHOOL Konvikt (Internat) wurde in den Jahren Późnobarokowy kościół wzniesiono w latach The late baroque church was built in the years Die spätbarocke Kirche wurde in den Jahren w latach 1740-1758 na bazie XVI-wiecznego Former boarding school was built in the years von 1740 bis 1758 an der Stelle eines aus dem 1701-1702 na miejscu dawnej kaplicy szpitalnej 1701-1702 in the place of former hospital chap- von 1701 bis 1702 errichtet, an der Stelle einer piętrowego budynku renesansowego z wieżową 1740-1758 in place of a 16th century Renais- 16. Jahrhundert stammenden Renaissancege- z XIV w. W 1785 roku dobudowano do niego el from the 14th century. A tower was added in Krankenhauskapelle aus dem 14. Jahrhundert. klatką schodową. Utrzymany w charakterze sance building with a tower staircase. After 1810 bäudes mit einem Turmtreppenhaus erbaut. Das wieżę. Wnętrze świątyni zachowało barokowy 1785 to it. The interior of the temple has retained 1785 wurde der Turm angebaut. Das Innere des barokowym. Obiekt po 1810 r. przekształcono it was transformed into a court and a house of im Barockstil erhaltene Gebäude wurde nach charakter. its baroque character. Gotteshauses hat seinen barocken Charakter w sąd i więzienie. Po II wojnie światowej opusz- detention. After World War II the abandoned 1810 in ein Gericht und in ein Untersuchungs- bewahrt. czony konwikt uległ dewastacji. W latach 70. monastery school was devastated. In the 1970s gefängnis umfunktioniert. Nach dem Zweiten XX wieku został odbudowany i zaadaptowany it was restored and adapted for a tourist hotel. Weltkrieg wurde das verlassene Konvikt verwüs- na hotel turystyczny. In the tower, built for astronomical obser- tet. In den 70ger Jahren des 20. Jahrhunderts W wieży zbudowanej dla prowadzenia ob- vations, there are frescos referring to astrono- wurde es umgebaut und in ein Touristenhotel serwacji astronomicznych zachowały się freski my and the stay of Johannes Kepler, German umgewandelt. związane z astronomią i pobytem w Żaganiu astronomer, in Żagań. From 1783 to 1795, in In dem Turm, der für astronomische Beob- Johannesa Keplera. W latach 1783–1795 działał the tower there was a point of the first meteoro- achtungen errichtet wurde, sind Fresken erhal- tu punkt pierwszej na świecie sieci meteorolo- logical net in the world, called Societas Meteor- ten, die thematisch mit der Astronomie und dem gicznej Societas Meteorologica Palatina. Obec- ologica Palatina. The monument is currently in Aufenthalt von Johannes Kepler in Żagań ver- nie konwikt znajduje się w rękach prywatnych. private ownership. bunden sind. In den Jahren von 1783 bis 1795 war in diesem Turm ein Punkt des weltweit ers- ten meteorologischen Netzwerks Societas Mete- orologica Palatina in Betrieb. Derzeit befindet sich das Konvikt im Privatbesitz.

20 21 ZESPÓŁ SZPITALNY ST. DOROTHY ST. DOROTHEEN- HOSPITAL ŚW. DOROTY HOSPITAL COMPLEX St. Dorotheen-Hospital wurde von der Her- Zespół Szpitalny św. Doroty ufundowa- St. Dorothy Hospital Complex was founded zogin Dorothea de Talleyrand-Périgord gestiftet. ny został przez księżną żagańską Dorotę by Duchess Dorothea de Talleyrand-Périgord. Der Komplex besteht aus der Kreuzkirche, der de Talleyrand-Périgord. Składają się na niego It consists of Holy Cross Church, hospital Lorettokapelle, dem Marienheim, dem Sak- kościół pw. św. Krzyża, budynek szpitala wraz together with St. Dorothy Chapel, Loretan ristanhaus und dem Krankenhausgebäude mit Chapel, Mary’s House and Church Warden’s z kaplicą św. Doroty, kaplica loretańska, Dom der St. Dorotheen Kapelle. Der Grundstein für House. The cornerstone of this hospital was Marii oraz Domek Zakrystiana. Kamień wę- den Bau des Krankenhauses wurde 1851 gelegt, laid in 1851 and in 1859 it was put into ser- und im Jahr 1859 wurde das Krankenhaus in gielny pod budowę szpitala położono w 1851 r., vice. It served all inhabitants of the duchy re- Betrieb genommen. Es diente allen Bewohnern a w 1859 r. szpital został oddany do użytku. gardless of faith, just like the Loretan Chap- Służył wszystkim mieszkańcom księstwa bez el which did not have any religious symbols des Herzogtums, unabhängig von der religiösen względu na wyznanie, podobnie zresztą jak ka- and was a resting place for those in need and Konfession. Das Gleiche galt auch für die Loret- plica loretańska, która nie zawierała symboli re- wanderers. One of the walls covered with vol- tokapelle, in der es keine religiösen Symbole gab ligijnych i była miejscem wytchnienia dla osób canic lava with shells solidified in it stands out und die ein Ruheort für Bedürftige und Wan- potrzebujących oraz wędrowców. Interesujący as a very interesting element of the Loretan derer war. Ein interessantes Motiv der Loretto- Chapel. element kaplicy loretańskiej stanowi ściana po- kapelle ist eine mit vulkanischer Lava bedeckte In hospital there is St. Dorothy Chapel with krytą wulkaniczną lawą z zatopionymi w niej Wand, in die Muscheln eingebettet sind. a 15th century altar, figure of St. Dorothy and Das Krankenhausgebäude beherbergt wiede- muszlami. a sculpture of Christ’s head, which are worth rum die St. Dorotheen Kapelle, mit einem se- W budynku szpitalnym mieści się z kolei ka- seeing. plica św. Doroty wraz z wartym obejrzenia ołta- Next to Holy Cross Church there are Mary’s henswerten Altar aus dem 15. Jahrhundert, einer rzem pochodzącym z XV wieku, figurą św. Do- House and Church Warden’s House, also Statue der heiligen Dorothea und einer Skulptur roty i rzeźbą przedstawiającą głowę Chrystusa. called Bell-ringer’s House, which in 1930s mit dem Kopf Christi. Obok kościoła pw. św. Krzyża wzniesiony zo- functioned as an orphanage run by nuns. At In der Nähe der Kreuzkirche wurden das Ma- stał Dom Marii oraz Dom Zakrystiana zwany present buildings of former hospital are des- rienheim und das Sakristanhaus, auch Glöck- ignated for State Music School of 1st and 2nd również Domem Dzwonnika, który w latach nerhaus genannt, errichtet. Das Sakristanhaus Level. trzydziestych XX w. był miejscem funkcjo- wurde in den 30er Jahren des 20. Jahrhunderts nowania domu dziecka prowadzonego przez als Betriebsstätte eines von Nonnen geführten siostry zakonne. Obecnie budynki poszpitalne Waisenhauses genutzt. Derzeit sind Kranken- przeznaczono na siedzibę Państwowej Szkoły hausgebäude für den Sitz der Staatlichen Musik- Muzycznej I i II stopnia. schule Ersten und Zweiten Grades vorgesehen.

22 23 KOŚCIÓŁ PW. ŚW. KRZYŻA HOLY CROSS CHURCH KREUZKIRCHE Jego początki sięgają czasów średniowiecz- Its beginnings date back to the Middle Ages. Ihre Anfänge reichen bis ins Mittelalter zu- nych. Legenda głosi, że w XIV wieku na brzegu A legend says that in the 14th century a cross rück. Der Legende nach wurde im 14. Jahr- rzeki Bóbr znaleziony został krzyż. W tym miej- was found on the banks of the Bóbr river. That hundert ein Kreuz am Ufer des Flusses Bóbr scu postawiono świątynię utrzymaną w stylu was the place where a Gothic temple was then gefunden. An der Fundstelle errichtete man ein gotyckim. Początkowo służyła ona opactwu ka- erected. At first it served the Augustinian mon- gotisches Gotteshaus, das anfangs von den Au- noników regularnych św. Augustyna, a w XVII astery of canons regular and in the 17th century gustiner-Chorherren genutzt wurde. Im 17. Jahr- wieku została przejęta przez protestantów, by it was taken over by Protestants, whereas in the hundert haben es die Protestanten übernommen jeszcze w tym samym wieku ostatecznie trafić same century it finally ended up in the hands und später in demselben Jahrhundert gelangte es in die Hände von Katholiken. Im 18. Jahrhun- w ręce katolików. W XVIII w. przebudowana of Catholics. It was rebuilt in baroque style dert wurde die Kirche im Barockstil umgebaut. została na styl barokowy. W kolejnych latach in the 18th century. In the years to follow the In den folgenden Jahren diente das Gebäude als obiekt pełnił rolę magazynu i popadł w ruinę. construction served as a warehouse and became Lagerhaus und verfiel. Renowacja zrujnowanego kościoła pw. św. derelict. Die Renovierung der Kirchenruine begann Krzyża ruszyła w 1847 r., za czasów panowa- Duchess Dorothea de Talleyrand-Périgord 1847 zu Zeiten der Herzogin Dorothea de Tal- nia księżnej Doroty de Talleyrand-Périgord, initiated renovation of the ruined Holy Cross leyrand-Périgord, nach dem Entwurf des herzo- według projektu książęcego projektanta Leon- Church in 1847 according to the project of Le- glichen Architekten Leonhard Dorst von Schatz- harda Dorsta von Schatzberga. Prace zakoń- onhard Dorst von Schatzberg, ducal designer. berg. Die Arbeiten endeten mit der Konsekration czono konsekracją kościoła w 1849 r. Świąty- It finished in 1849 with consecration of the der Kirche im Jahre 1849. Der Bau erhielt neu- church. The building was given neo-Gothic nia nabrała cech neogotyckich. Elementy jej gotische Züge. Die Innenausstattung der Kirche wnętrza zostały wykonane przez lokalnych character. Interior elements were made by lo- wurde von lokalen Handwerkern geschaffen, rzemieślników, a na kościelnych organach grał cal craftsmen and Franz Liszt himself played und Franz Liszt selbst spielte hier die Kirchen- sam Franciszek Liszt. Do dziś kościół jest miej- on the church’s organ. Until today the church orgel. Bis heute ist die Kirche die letzte Ruhe- scem spoczynku katolickich członków rodziny has been the place where Catholic members of stätte der katholischen Mitglieder der Familie Bironów. Pochowano tu: księżną Dorotę de Biron’s family were buried. Here repose: Duch- von Biron. Hier ruhen: Dorothea de Talley- Talleyrand-Périgord (1862 r.), jej syna Ludwika ess Dorothea de Talleyrand-Périgord (1862), rand-Périgord (1862), ihr Sohn Napoléon-Louis Napoleona (1898 r.) oraz jej siostrę Katarzynę her son Louis Napoleon (1898) and her sister (1898) und ihre Schwester Katharina Wilhelmi- Wilhelminę (1841 r.). Wilhelmine (1841). ne von Sagan (1841).

24 25 WIEŻA DAWNEGO TURM DER EHEMALIGEN KOŚCIOŁA EVANGELISCHEN KIRCHE EWANGELICKIEGO - AUSSICHTSTURM - WIEŻA WIDOKOWA Die evangelische Gnadenkirche zur Heili- Ewangelicki kościół łaski (jeden z 6 istniejących gen Dreifaltigkeit (eine von 6 in Schlesien zu der wówczas na Śląsku) zbudowany został w 1709 r., Zeit) wurde im Jahr 1709 errichtet, während der natomiast licząca 84 metry ceglana wieża (zwień- 84 Meter hohe Backsteinturm (mit einem durch- czona żeliwną ażurową iglicą) powstała w 1846 r. brochenen Turm aus Gusseisen) 1846 erbaut wur- Kościół po ostatniej wojnie nieużytkowany po- de. Nach dem letzten Krieg ungenutzt verfiel sie padł w ruinę i został rozebrany w 1966 r. Sama und wurde 1966 abgerissen. Bis heute ist nur der wieża przetrwała do dziś i została odrestaurowana Turm erhalten geblieben. Er wurde 2004 restau- w 2004 roku – służy obecnie jako wieża widoko- riert und wird heute als Aussichtsturm genutzt. wa, z której podziwiać można panoramę miasta. Von dem Turm aus kann man das Stadtpanorama W krypcie znajdującej się pod wieżą znaleźli miej- bewundern. In der Krypta unter dem Turm fan- sce ostatniego spoczynku protestanccy członko- den protestantische Mitglieder der herzoglichen wie rodziny książęcej (Piotr Biron, jego małżonka Familie (Peter von Biron, seine Gemahlin Anna Anna Dorota, córki księcia Joanna i Paulina oraz Dorothea, die Töchter des Herzogs Johanna und jego bratanek Piotr Gustaw Biron). Pauline und sein Neffe Peter Gustav Biron) ihre letzte Ruhestätte.

TOWER OF THE FORMER EVANGELICAL CHURCH - OBSERVATION TOWER Evangelical church of grace (one of 6 then exist- ing in Silesia) was built in 1709. The 84-meter-tall brick tower (surmounted with cast-iron open-work spire) was built in 1846. Abandoned after World War II church fell into ruin and was demolished in DOM WDOWI WIDOW’S HOUSE WITWENHAUS 1966. The tower has survived to this day and was Klasycystyczny budynek został zbudowany The classicist building was built at the end of Das Herrenhaus im klassizistischen Stil wurde renovated in 2004 – it currently serves today as an pod koniec XVIII w. dla żony księcia Birona the 18 th century for the wife of Duke Biron - gegen Ende des 18. Jahrhunderts erbaut, für die observation tower from which you can admire the – Anny Doroty von Medem, według projektu Anna Dorothea von Medem. It was designed by Gemahlin des Herzogs von Biron - Anna Doro- panorama of the city. In the crypt under the tower Chrystiana W. Schultze oraz Luigiego Remon- Christian V. Schultze and Luigi Remondini. Its thea von Medem, nach den Plänen von Christian Protestant members of dukes family were buried. dini. Wielokrotnie remontowany i przekształ- interiors were frequently renovated and modi- V. Schultze und Luigi Remondini. Wiederholt Those were: Peter von Biron, his wife Anna Dor- cany we wnętrzach. Obecnie siedziba władz fied. At present - the seat of town authorities. renoviert und im Innenbereich umgebaut. Der- othea, his daughters Johanna and Pauline and his miejskich. zeit befindet sich hier Sitz der Stadtverwaltung. 26 nephew Peter Gustav Biron. 27 DAWNA SIEDZIBA FORMER HEADQUARTERS EHEMALIGE PAŁACYK MANSION KLEINES PALAIS KAMERY KSIĄŻĘCEJ OF THE DUKE’S HERZOGLICHE KAMMER Dawna willa fabrykanta Meyera zbudowa- A former villa of manufacturer Meyer was Die ehemalige Villa des Fabrikanten Meyer Zbudowana została w końcu XVIII w. ADMINISTRATION Sie wurde gegen Ende des 18. Jahrhunderts na została w stylu klasycystycznym w 1847 r. built in the classicistic style in 1847. The last wurde im Jahre 1847 im klassizistischen Stil Ostatnim jej właścicielem była rodzina owner was the Schönknecht family. After erbaut. Der letzte Besitzer war die Familie W 1813 r. rezydował w nim pisarz francuski It was built at the end of the 18th century. erbaut. Im Jahre 1813 residierte hier der franzö- Schönknecht. Po 1945 roku siedziba miejskie- 1945, the seat of the kindergarten, and after Schönknecht. Nach 1945 Sitz des städtischen B. H. Stendhal (wówczas H. Beyle), jako inten- In 1813 a French writer, B.H. Stendhal (then sische Schriftsteller B. H. Stendhal (damals H. go przedszkola, po remoncie w 2006 r. - insty- renovation in 2006, the seat of the municipal Kindergartens, nach Sanierung 2006 – Sitz städ- dent na księstwo żagańskie przy korpusie gen. known as H. Beyle) had a residence there as Beyle), als Intendant für das Herzogtum Sag- tucji miejskich. institutions. tischer Einrichtungen. Latour–Maubourga. Obecnie siedziba Sądu a commissary for Duchy of Żagań at General an beim Korps von General Latour-Maubourg. Rejonowego w Żaganiu. Latour-Maubourg’s Corps. Currently the seat of Heute Sitz des Amtsgerichts. the District Court in Żagań.

28 29 MURY MIEJSKIE TOWN WALLS STADTMAUERN WIEŻA RATUSZOWA Miasto otoczone zostało murami i fosą na po- The town was surrounded with walls and Die Stadt war zu Beginn des 14. Jahrhunderts Wieża jest pozostałością ratusza usytuowanego pierwotnie czątku XIV w. Na przełomie XVIII i XIX wieku a moat at the beginning of the l4th century. von Mauern und einem Wassergraben umgeben. w Rynku, który w XVI w. został przeniesiony na zachodnią pierzeję mury wraz z bramami popadły w ruinę i ule- In the 18th and 19th century the walls fell Im 18. und 19. Jahrhundert gerieten die Mauern zabudowy mieszkalnej. Wieżę zbudowano w stylu neoklasycystycznym gły częściowej rozbiórce. Zachowane do dziś into ruin and were partially demolished. The und Tore in Verfall und wurden teilweise abge- w latach 1879-1880 z wykorzystaniem fragmentów ratusza gotyckiego. fragmenty usytuowane są wzdłuż placu gen. remains which has preserved until today run rissen. Die bis heute erhaltenen Bruchstücke be- Na I piętrze zachowało się sklepienie kryształowe z pierwszej połowy Maczka, ulicy Wałowej, Gimnazjalnej, Sobie- along General Maczek Square, Wałowa, Gim- finden sich entlang des General Maczek - Platzes XVI wieku. skiego, Rybackiej oraz w ścianach zabudowań nazjalna, Sobieskiego, Rybacka Streets as well und der Straßen Wałowa, Gimnazjalna, Sobies- poaugustiańskich. as in the walls of former Augustinian Complex. kiego, Rybacka sowie in den Wänden der Ge- bäude des ehemaligen Augustinerklosters.

TOWN HALL TOWER The tower constitutes the remains of the town hall originally situated in the Old Market square and then in the 16th century transferred to the western frontage of the dwelling buildings. The tower was built in the ne- oclassical style in the years 1879-1880. During its erection the fragments of the Gothic town hall from the 14th-16th century were used. On the first floor we may admire a crystal vault which dates back to the first half of the 16th century.

RATHAUSTURM Der Turm ist ein Überbleibsel eines Rathauses, das ursprünglich am Ring stand und im 16. Jahrhundert an die Westfassade von Wohngebäu- den verlegt wurde. Der Turm wurde in den Jahren von 1879 bis 1880 im neoklassizistischen Stil, unter Verwendung der Bruchstücke des gotischen Rathauses aus dem 14. und 16. Jahrhundert, erbaut. Im ersten Stock be- findet sich ein Kristallgewölbe aus der ersten Hälfte des 16. Jahrhunderts.

30 31 KAMIENICE TENEMENT-HOUSES BÜRGERHÄUSER KOŚCIÓŁ PW. ŚW. PIOTRA SAINTS PETER ST. PETER-UND-PAUL Wojna spowodowała zniszczenie 80% sta- The War brought about the destruction of 80% Der Krieg führte zur Zerstörung von 80% der I PAWŁA AND PAUL CHURCH -KIRCHE romiejskiej zabudowy mieszkalnej centrum of the old-town dwelling buildings in the centre of altstädtischen Wohngebäude im Zentrum von Kościół ufundowany został przez księcia It was founded by Duke Konrad the Hunch- Die Kirche wurde 1292 von Herzog Kon- Żagania. Najcenniejszą grupę ocalałych bu- Żagań. The most valuable group of surviving build- Żagań. Von den verschont gebliebenen Häusern Konrada Garbatego w 1292 r. Z tego okresu po- backed in 1292. The present walls of the body rad Köberlein gestiftet. Aus dieser Zeit stam- dynków stanowią domy przy Rynku: renesan- ings are houses at the Market Square: the Renais- bilden die Häuser am Marktplatz - Häuser im Stil chodzą mury korpusu i prezbiterium. Kościół of the building and of the presbytery date back men die gegenwärtigen Mauern des Gebäudes sowe, na zrębach gotyckich (nr 7-11) i barokowe sance houses constructed on the Gothic frameworks der Renaissance auf gotischen Balken (Nr 7-11) und spłonął w XV wieku. Podczas jego odbudowy, to this period. After the fire in the 15th century und das Presbyterium. Die Kirche brannte im it was being reconstructed till the beginning of 15. Jahrhundert nieder. Während ihres Wie- (nr 27-31). and situated at the Old Market Square (No. 7-11) Barock-Häuser (Nr 27-31), die wertvollste Gruppe. która trwała do początku XVI wieku, budowla the 16th century when the construction was el- deraufbaus, der bis zum Beginn des 16. Jahr- Wartościowy zespół tworzy zwarta zabudowa as well as the baroque buildings (No. 27-31). Einen weiteren wertvollen Komplex bildet die została podwyższona. W 1539 roku obiekt prze- evated. In 1604 the tower was restored by the hunderts dauerte, erfolgte die Aufstockung des ul. Warszawskiej, powstała na przełomie XVIII A compact settlement of Warszawska Street, geschlossene Bebauung der Warszawska Straße, jęli ewangelicy, którzy w 1604 r. dobudowali do members of the Evangelical Church who took Gebäudes. 1539 wurde die Kirche von Evangeli- i XIX w. na bazie starych kamienic mieszczań- which was built in the 18th and 19th century die im 18. und 19. Jahrhundert auf den Grundstö- fasady świątyni wieżę. Po pożarze w 1688 roku the building over in 1539. After the fire in 1688 kalen übernommen, die 1604 einen Turm an die skich. Z tego samego okresu zachowały się ka- upon old buildings, constitutes a complex of great cken alter Gebäude entstand. Aus der gleichen Zeit wnętrza świątyni urządzono w stylu baroko- the interior was decorated in baroque style and Fassade des Gotteshauses anbrachten. Nach dem mienice przy ulicach: Keplera, Słowackiego, worth. The houses in Keplera, Słowackiego, Szpro- stammen Häuser an den Straßen Keplera, Słowa- wym, a elewację wieży przekształcono w duchu the elevation of the tower was reshaped in the Brand im Jahr 1688 wurde das Innere der Kirche Szprotawskiej, Jana Pawła II, Gimnazjalnej tawska, Jana Pawła II, Gimnazjalna Streets and at ckiego, Szprotawska, Jana Pawła II, Gimnazjalna klasycystycznym. Dalsze remonty i przebu- classicistic manner. Further repairs and restora- im Barockstil eingerichtet und die Turmfassade i przy pl. Słowiańskim. Poza strefą staromiej- Słowiański Square date back to the same period. und am Słowiański - Platz. Außerhalb der Altstadt- dowy trwały do końca XVIII wieku. Pomimo tion works were carried out from until the end of im klassizistischen Stil umgebaut. Weitere Re- ską, zabudowaną w II połowie XIX i XX w., Apart from the old town zone built over in the sec- zone, die in der zweiten Hälfte des 19. und im przeprowadzanych zmian, kościół zachował the 18th century. Despite the modifications, the novierungen und Umbauten dauerten bis zum znajduje się kilkadziesiąt secesyjnych domów ond half of the 19th and 20th century, there are 20. Jahrhunderts erbaut wurde, befinden sich meh- gotycki charakter. church maintained its Gothic character. Ende des 18. Jahrhunderts. Trotz der Umgestal- mieszkalnych. Zlokalizowane są one przy ul. several dozens of houses erected in the Secession rere Dutzend Wohnhäuser im Jugendstil. Sie stehen tungen hat die Kirche ihren gotischen Charakter Piłsudskiego, Henryka Brodatego, Dworco- style. They are concentrated mainly at Piłsudskie- an den Straßen Piłsudskiego, Henryka Brodatego, bewahrt. wej, Nowogródzkiej, Śląskiej, Szprotawskiej go, Henryka Brodatego, Dworcowa, Nowogródz- Dworcowa, Nowogródzka, Śląska, Szprotawska i Żelaznej. ka, Śląska, Szprotawska and Żelazna Streets. und Żelazna.

32 33 DAWNE KOLEGIUM FORMER COLLEGE EHEMALIGES JEZUICKIE OF THE JESUITS JESUITENKOLLEG W 1284 r. do Żagania przybyli franciszka- Franciscans arrived to Żagań in 1284 and Die Franziskaner kamen im Jahre 1284 nach nie, którzy następnie wznieśli klasztor i ko- soon erected the monastery and the church. Żagań und errichteten kurz darauf ein Kloster und ściół. Opuszczony w czasie reformacji klasztor Abandoned in the period of the Reformation eine Kirche. Das während der Reformation (1539) (1539 r.) popadł w ruinę, a sam kościół prze- (1539), the monastery fell into ruin, the church verlassene Kloster verfiel, und die Kirche wurde was taken over by members of the Evangelical von den Evangelikalen übernommen. 1633 ging jęli ewangelicy. W 1633 r. świątynia przeszła Church. In 1633 the temple was adopted by the das Gotteshaus in die Hände der Jesuiten über, die w ręce jezuitów, którzy na miejscu klasztoru Jesuits who, in place of the monastery, erect- an Stelle des Klosters ein prächtiges Kolleg errich- wznieśli okazałe kolegium. Pierwszy budy- ed a magnificent college. The first building of teten. Das erste im Jahre 1655 erbaute Gebäude des nek kolegium, wybudowany w 1655 r., został the college, erected in 1655, was destroyed by Kollegs wurde nach 13 Jahren durch einen Brand po 13 latach zniszczony przez pożar. Na jego a fire 13 years later. The southern wing of the zerstört. An seiner Stelle wurde der südliche Flügel miejscu odbudowano południowe skrzydło present baroque structure was built in its place. der gegenwärtigen barocken Anlage wiederaufge- obecnego barokowego założenia. Autorem pro- It was designed by an architect of the Lobkow- baut. Der Autor des Projekts war der Hofarchi- jektu był nadworny architekt Lobkowiczów, icz family, the architect of the palace - Antonio tekt von der Familie Lobkowitz, der Baumeister budowniczy książęcego pałacu - Antonio della della Porta. In 1733 the college was enlarged, des Herzoglichen Schlosses - Antonio della Porta. Porta. W 1733 r. kolegium powiększono o aulę, and an assembly hall was built and in the sec- Im Jahr 1733 wurde das Kolleg um eine Aula, und a w drugiej połowie XVIII w. o trzyskrzydłową ond half of the 18th century - a three-winged in der zweiten Hälfte des 18. Jahrhunderts um ei- część północną. northern part. nen dreiflügeligen nördlichen Teil erweitert. Po kasacji zakonu jezuitów oraz sprzedaży After the Order of the Jesuits had been an- Nach der Aufhebung des Jesuitenordens und nulled and the estates sold in 1787, the southern dem Verkauf seiner Güter im Jahr 1787 wurde der ich dóbr w 1787 r. część południową prze- part of the building was adopted for a school, südliche Teil für eine Schule, und der nördliche znaczono na szkołę, natomiast północną, po whereas the northern - after a thorough recon- Teil, nach dem gründlichen Umbau und der Auf- gruntownej przebudowie i podwyższeniu, na struction and elevation - for the prison for wom- stockung des Gebäudes, für ein Frauengefängnis więzienie dla kobiet. Skrzydło południowe za- en. The southern wing was adapted in 1963-1965 bestimmt. Der Südflügel wurde in den Jahren von adaptowane zostało w latach 1963-1965 na po- for the current Technical and General Second- 1963 bis 1965 an die Bedürfnisse eines Komple- trzeby obecnego Zespołu Szkół Technicznych ary School Complex. xes der Schulen für Textilien und Handel (heute i Ogólnokształcących. Komplex der Technischen und Allgemeinbilden- den Schulen) angepasst.

34 35 KOŚCIÓŁ PW. NAWIEDZENIA VISITATION OF THE BLESSED KIRCHE ST. MARIÄ KAPLICA BOŻEGO GROBU TOMB OF JESUS CHAPEL HEILIG-GRAB-KAPELLE NAJŚWIĘTSZEJ MARYI PANNY VIRGIN MARY CHURCH HEIMSUCHUNG Kaplica znajduje się przy kościele pw. Nawie- The chapel is located at to the St. Mary’s Vis- Die Kapelle befindet sich an der Kirche St. Drewniany kościół prawdopodobnie zbu- The wooden church was probably built in Sie wurde vermutlich 1404 aus Holz gebaut. dzenia NMP. Zbudowana została ok. 1600 r. itation church. Its erection around 1600 was Mariä Heimsuchung. Sie wurde um 1600 auf die dowany został w 1404 r. Wzniesienie nowej 1404. The construction of a new stone temple Der Bau einer gemauerten Kirche wird auf das z inicjatywy opata żagańskiego konwentu au- initiated by Jakub II, Abbot of Żagań. The struc- Initiative vom Abt des Augustinerkonvents in Ża- murowanej świątyni datuje się na 1444 rok. dates back to 1444. At the turn of 17th and 18th Jahr 1444 datiert. Um die Wende vom 17. zum gustianów - Jakuba II. Jest wierną kopią Ka- ture is a genuine copy of the Chapel of Christ’s gań - Jakob II. erbaut. Der Bau ist eine original- 18. Jahrhundert wurde sie vergrößert und um- Na przełomie XVII i XVIII wieku kościół century the church was enlarged and rebuilt. plicy Grobu Chrystusowego w Jerozolimie, Sepulchre in Jerusalem; it also took pattern upon getreue Nachbildung der Heilig-Grab-Ädikula in gebaut. In dem im Spätrenaissance gehaltenen został powiększony i przebudowany. W jego The interior decorated in the late Renaissance wzorowana na zbudowanej sto lat wcześniej the chapel from Görlitz, which was built a hun- Jerusalem, die der hundertjährigen Kapelle in Gör- późnorenesansowym wnętrzu znajdują się trzy style preserves three baroque stone altars. Innenraum befinden sich drei Barockaltäre. kaplicy w Görlitz. W 2016 r. została poddana dred years earlier. In 2016, it was renovated, now litz nachempfunden ist. Die Heilig-Grab-Kapelle barokowe ołtarze. pracom konserwatorskim, zachowując orygi- maintaining its original appearance. wurde 2016 restauriert, wobei das ursprüngliche nalny wygląd. Erscheinungsbild beibehalten wurde.

36 37 MUZEUM OBOZÓW JENIECKICH POW CAMPS MUSEUM MUSEUM DER 50 ujętych jeńców, w tym 6 Polaków. including six Polish officers. The final chapter Razzia gefangen genommen. Auf Befehl Hitlers / STALAG VIIIC / STALAG LUFT 3 / STALAG VIIIC / STALAG LUFT 3 KRIEGSGEFANGENENLAGER Finał żagańskiej ucieczki rozegrał się w 1947 r. of the “Great Escape” took place in front of (sog. „Sagan Befehl“) erschoss die Gestapo 50 / STALAG VIIIC / STALAG LUFT 3 W latach 1939-1945 w Żaganiu (niem. Sa- There were two POW camps operating in w Hamburgu przed trybunałem wojskowym. a Military Court of Justice in Hamburg, Ger- Gefangene, darunter 6 Polen. Das Finale der gan) funkcjonowały dwa hitlerowskie obozy In den Jahren von 1939 bis 1945 gab es in Żagań (formerly Sagan) in 1939-1945. The first W wyniku procesu czternastu oskarżonych many, in 1947. As a result, fourteen defendants Flucht fand 1947 vor dem Militärgericht in jenieckie. Pierwszym z nich był wybudowany Żagań (dt. Sagan) zwei NS-Gefangenenlager. of them was Stalag VIIIC built in 1939. The gestapowców skazano na śmierć, a czterech na were sentenced to death. The other four were Hamburg statt. Infolge des Prozesses wurden w 1939 roku Stalag VIIIC. Obóz zarządzany Das erste von ihnen war Stalag VIIIC aus dem wieloletnie więzienie. Wydarzenie to doczekało vierzehn angeklagte Gestapomänner zum Tode camp managed by Wehrmacht was intended sentenced to life imprisonment. The event has przez Wehrmacht był przeznaczony dla szere- Jahr 1939. Es wurde von der Wehrmacht ver- się wielu publikacji książkowych i ekranizacji und zwei zur langjährigen Haftstrafe verurteilt. for was designated for privates and non-com- been the subject of many publications and films. gowych i podoficerów wojsk lądowych. Na po- waltet und war für Gefreite und Unteroffiziere filmowych. W 1963 r. nakręcono film „Wielka Dieses Ereignis hat viele Buchveröffentlichun- missioned officers of land forces. The first pris- In 1963 “The Great Escape” movie, starring czątku wojny w stalagu przetrzymywano prawie der Landstreitkräfte bestimmt. Zu Beginn des Ucieczka” ze Stevem McQueenem i Charlesem gen und Verfilmungen erhalten. Im Jahre 1963 oners held in Stalag VIIIC were almost 7,000 7.000 Polaków, uczestników wojny obronnej Krieges wurden fast 7.000 Polen, die am Ver- Bronsonem w rolach głównych, a w 1988 r. Steve McQueen and Charles Bronson, was wurde der Film „The Great Escape“ mit Steve Polish soldiers, participants of the September 1939 roku. W styczniu 1944 roku w obozie teidigungskrieg von 1939 beteiligt waren, in „Wielka ucieczka II”, w którym główną role made. In 1988, “The Great Escape II” with McQueen und Charles Bronson gedreht, und Campaign of 1939. By January 1944, there were przebywało około 16.000 jeńców, głównie dem Stalag festgehalten. Im Januar 1944 befan- zagrał Christopher Reeve. Inną udaną ucieczkę Christopher Reeve followed. Another success- 1988 „The Great Escape II“, in dem Christopher about 16,000 French and British prisoners in Francuzów i Anglików. W maju 1942 r. po- den sich etwa 16.000 Kriegsgefangene, haupt- z tego obozu sfilmowali Brytyjczycy w 1950 r. ful escape was presented in a film made by the Reeve die Hauptrolle spielte. Eine weitere er- wstał Stalag Luft 3 - obóz jeniecki Luftwaffe the camp. In May 1942, Stalag Luft 3 was es- sächlich Franzosen und Engländer, im Lager. („The Wooden Horse” – Drewniany koń). British in 1950 entitled, “The Wooden Horse.” folgreiche Flucht aus diesem Lager wurde 1950 dla oficerów lotnictwa alianckiego. Pod koniec tablished by the Luftwaffe for Allied Air Force Im Mai 1942 wurde das Stalag Luft 3 gegrün- von den Briten verfilmt („The Wooden Horse“ wojny w obozie przebywało ponad 10.000 lot- officers. By the end of the war, the camp held det - das Kriegsgefangenenlager der Luftwaf- – „Das Hölzerne Pferd“). ników Królewskich Sił Powietrznych (RAF) more than 10,000 RAF (British) and USAAF fe für Offiziere der Alliierten Luftstreitkräfte. i Sił Powietrznych Armii USA (USAAF). Jeńcy Bei Kriegsende verblieben mehr als 10.000 (American) officers. Over the years, the pris- tego obozu wielokrotnie organizowali ucieczki. Piloten der Royal Air Force (RAF) und der oners of Stalag Luft 3 camp organized multi- Do największej doszło w nocy z 24 na 25 marca United States Army Air Forces (USAAF) im ple escapes. The most notable one was on the 1944 r. Ucieczka udała się jedynie trzem jeńcom, Lager. Gefangene dieses Lagers organisierten zaś pozostałych 73 uciekinierów zostało uję- night of March 24/25, 1944. Only three of the wiederholt Fluchtversuche. Der größte fand in tych w wyniku ogólnokrajowej obławy. W re- escapers were successful; seventy-three of them der Nacht vom 24. auf den 25. März 1944 statt. zultacie wydanego na polecenie Hitlera rozka- were captured and after Hitler’s order, the so- Nur drei Gefangene entkamen, die restlichen zu (tzw. „Sagan Befehl”) Gestapo rozstrzelało called “Sagan Befehl,” fifty of them were shot, 73 Flüchtlinge wurden infolge einer landesweiten

38 39 PLAC GENERAŁA MACZKA GENERAL MACZEK SQUARE GENERAL MACZEK - PLATZ Dzisiejszy plac generała Maczka w okresie Present-day General Maczek Square was Der heutige General Maczek-Platz war in der przedwojennym był ogrodem należącym czę- before World War II a garden which partially Vorkriegszeit ein Garten, der zum Teil zum Palais ściowo do pałacyku (mieszczącego się obecnie belonged to the little palace (at present in Jan (derzeit an der Jana Pawła II Straße in Żagań) und przy ul. Jana Pawła II w Żaganiu), częściowo Paweł II Street in Żagań) and partially to the zum Teil zur Pfarrei Mariä Himmelfahrt gehör- zaś do parafii Wniebowzięcia NMP. Po wojnie Assumption of Blessed Virgin Mary Parish. te. Nach dem Krieg befanden sich hier Hausgär- mieściły się tutaj przydomowe ogródki. Dopie- After the war there were adjacent gardens. Only ten. Erst in den 80er Jahren des 20. Jahrhunderts ro w latach osiemdziesiątych XX wieku, z ini- in 1980s with the initiative of the authorities as wurde an diesem Ort auf Initiative der damaligen cjatywy ówczesnych władz w ramach tzw. czy- a community action inhabitants built a parade Behörden, im Rahmen des sog. Freiwilligen Ar- nu społecznego, wybudowano w tym miejscu square with concrete slabs. Two tanks T-34-85 beitsansatzes, ein mit betonplatten ausgekleideter plac defilad, wyłożony betonowymi płytami. were situated there. They were disassembled Paradeplatz eingerichtet. Zwei T-34-85 Panzer Na placu stanęły dwa czołgi T-34-85. Usunięto during changes in political system at the end standen auf dem Platz, sie wurden jedoch später je podczas zmian ustrojowych pod koniec lat of the 1980s. In the years to follow the square während der politischen Veränderungen Ende 80-tych. W kolejnych latach plac był miejscem served as a place for town and army ceremonies. der 80er Jahre entfernt. In der darauffolgenden miejskich i wojskowych uroczystości. W 1993 r. Here in 1993 a monument in memory of soldiers Zeit war der Platz ein Ort der städtischen und odsłonięto tu pomnik ku czci żołnierzy of 1st Armoured Division and 1st Dresden Ar- militärischen Feierlichkeiten. 1993 wurde hier 1. Dywizji Pancernej i 1. Drezdeńskiego moured Corp was erected. In 1995 with the ein Denkmal zu Ehren von Soldaten der 1. Pan- Korpusu Pancernego. W 1995 roku uchwa- resolution of Town Council the square was zerdivision und des 1. Dresdner Panzerkorps ent- łą Rady Miasta Żagań nadano placowi nazwę given the name of General Stanisław Maczek. hüllt. Im Jahr 1995 wurde der Platz auf Beschluss generała Stanisława Maczka. Plac był miejscem A few times it hosted our regional celebration des Stadtrates von Żagań nach General Stanisław organizacji kilku edycji regionalnego święta – – St. Michael’s Fair. Here we can also ad- Maczek benannt. Der Platz war der Ort, an dem Jarmarku św. Michała. To właśnie tutaj może- mire old city walls and former Augustinian mehrere Ausgaben des regionalen Festes, des sog. my podziwiać stare mury miejskie i Poaugu- Complex. St.-Michaels-Jahrmarktes, veranstaltet wurden. stiański Zespół Klasztorny. In 2018 the square was thoroughly revi- Außerdem können wir hier die alten Stadtmauern W 2018 roku plac przeszedł gruntowną re- talized thanks to co-financing with EFRR und die ehemalige Klosteranlage der Augustiner- witalizację dzięki uzyskanemu współfinan- sources obtained from RPO Lubuskie 2020. Chorherren bewundern. sowaniu ze środków EFRR w ramach RPO Renovated infrastructure enabled extend- Im Jahr 2018 wurde der Platz dank der Kofi- Lubuskie 2020. Odnowiona infrastruktura ing our offer of cultural events, entertain- nanzierung durch den EFRE im Rahmen des Re- umożliwiła poszerzenie oferty wydarzeń kultu- ment and sporting venues as well as formal gionalen Operationsprogramm der Woiwodschaft ralnych, imprez rozrywkowych, rekreacyjnych celebrations. Lebus 2020 einer gründlichen Revitalisierung oraz uroczystości. unterzogen. Die erneuerte Infrastruktur hat es er- möglicht, das Angebot an Kultur-, Unterhaltungs-, Freizeit- und Festveranstaltungen zu erweitern. 40 41 Tereny inwestycyjne

INFORMACJA TURYSTYCZNA Żagański Pałac Kultury BAZA NOCLEGOWA/ Tereny inwestycyjne TOURIST INFORMATION ul. Szprotawska 4 ACCOMMODATION/ TOURISTISCHE INFORMATION 68-100 Żagań ÜBERNACHTUNG Centrum Informacji Turystycznej tel. (+48) 68 477 64 75 Hotel Willa Park ul. Szprotawska 4 www.zpk.zagan.pl ul. Piłsudskiego 19 68-100 Żagań 68-100 Żagań tel. (+48) 68 477 10 01 Miejska Biblioteka Publiczna tel. (+48) 68 478 18 33 www.turystyka.zagan.pl im. Papuszy w Żaganiu Park św. Rocha ul. Szprotawska 4

OSIEDLE SPECJALNY Hotel Villa Nova

ŚWIĘTEJ B 68-100 Żagań

LUBUSKA Poaugustiański Zespół Klasztorny ARZĘBINOWA NA GÓRCE J

ARB ul. Nowogródzka 74 ARY pl. Klasztorny 2 tel. (+48) 68 477 64 85 68-100 Żagań PCPR SKARBOWA km www.mbpzagan.pl WŁÓKNIARZY CE 68-100 Żagań tel. (+48) 68 377 21 97 Ośrodek ZSTIL Pomocy Społecznej

ARZĘBINOWA

J Stacja przesiadkowa

OSIEDLE NA GÓR Przystanek autobusowy

SKARBOWA PAŁACYK - BUDYNEK URZĘDU MIASTA CENTRUM SPORTOWE/ Centrum WA SÓL 38 Zwiedzanie Poaugustiańskiego Handlowe PAŁACYK Pensjonat Bartosz – ŻAGAŃSKI NO PAŁAC KULTURY Zespołu Klasztornego możliwe jest po SPORT CENTER/ ul. Żarska 46 POWIATOWY ZSTIO uprzednim umówieniu terminu pod SPORTZENTRUM RA TUSZOWA Basen Arena 68-100 Żagań pływalnia kryta numerem tel. (+48) 609 821 170 tel. (+48) 500 035 766 Arena Żagań Sp. z o.o. PARKOWA lub (+48) 68 444 31 10. ul. Kochanowskiego 6 Hostel Arena PLACÓWKI KULTURY/ 68-100 Żagań ul. Kochanowskiego 6 CULTURAL INSTITUTIONS/ tel. (+48) 68 455 89 53 68-100 Żagań KULTUREINRICHTUNGEN www.arena.zagan.pl tel. (+48) 68 455 89 60 Muzeum Obozów Jenieckich Noclegi Palewski BAŻANCIARNIA ul. Lotników Alianckich 45 ul. Nocznickiego 5 68-100 Żagań CMENTARZ WOJENNY Z OKRESU I i II WOJNY 68-100 Żagań ŚWIATOWEJ tel. (+48) 68 478 49 94 ZAKŁAD GOSPODARKI MIESZKANIOWEJ tel. (+48) 505 239 502 W ŻAGANIU www.muzeum.zagan.pl

42 43

TEREN OBOZU STALAG VIIIC

TEREN OBOZU STALAG LUFT 3

ATRAKCJE TURYSTYCZNE * TOURIST ATTRACTIONS * TOURISTISCHE ATTRAKTIONEN

1. PAŁAC KSIĄŻĘCY * DUKE’S PALACE * HERZOGLICHES SCHLOSS 19. TRAKT KSIĄŻĘCY * DUKE’S ROUTE * HERZOGLICHE ROUTE 2. PARK PAŁACOWY * PALACE PARK * SCHLOSSPARK 20. WIEŻA BISMARCKA * BISMARCK’S TOWER * BISMARCKTURM 3. POAUGUSTIAŃSKI ZESPÓŁ KLASZTORNY / POMNIK HISTORII * AUGUSTINIANS MONASTERY COMPLEX / 21. POCZTA * POST OFFICES * POSTAMT HISTORIC MONUMENT * EHEM. KLOSTERANLAGE DER AUGUSTINER / GESCHICHTSDENKMAL 22. DWORZEC KOLEJOWY * TRAIN STATION * BAHNHOF 4. DOM WDOWI / SIEDZIBA URZĘDU MIASTA * WIDOW‘S HOUSE / CITY HALL * WITWENHAUS / SITZ DER STADTVERWALTUNG Mapa turystyczna 23. CMENTARZ KOMUNALNY * TOWN CEMETERY * KOMMUNALFRIEDHOF 5. WIEŻA RATUSZOWA * OLD TOWN HALL TOWER * RATHAUSTURM 6. WIEŻA WIDOKOWA * OBSERVATION TOWER * AUSSICHTSTURM 24. RYNEK * MARKET SQUARE * MARKTPLATZ 7. DAWNE KOLEGIUM I SEMINARIUM JEZUICKIE * FORMER JESUIT COLLEGE AND SEMINAR 25. POMNIK KEPLERA * JOHANNES KEPLER’S MONUMENT * JOHANNES-KEPLER-DENKMAL * EHEM. JESUITENKOLLEG UND -SEMINAR 26. POMNIK NIEDŹWIEDZIA WOJTKA * STATUE OF WOJTEK THE BEAR 8. ZESPÓŁ SZPITALNY ŚW. DOROTY * ST. DOROTHY HOSPITAL COMPLEX * KRANKENHAUSANLAGE DER HL. DOROTHEA * STATUE IN ANDENKEN AN SOLDATENBÄR WOJTEK 9. KOŚCIÓŁ PW. ŚWIĘTEGO KRZYŻA * HOLY CROSS CHURCH * KIRCHE ZUM HEILIGEN KREUZ 27. DAWNY TEATR MIEJSKI * FORMER TOWN THEATER * EHEM. STADTTHEATER 10. MŁYNÓWKA * MILL HOUSE * MÜHLENHAUS 28. DAWNA SYNAGOGA * FORMER SYNAGOGUE * EHEM. SYNAGOGE Miasto 11. PAŁAC ADMINISTRACJI KSIĄŻĘCEJ * DUKE‘S ADMINISTRATION PALACE * DER HERZOGLICHE VERWALTUNGSSCHLOSS 29. DAWNA SZKOŁA ŚREDNIA DLA CHŁOPCÓW * FORMER ALL-BOYS SECONDARY SCHOOL 12. MUZEUM OBOZÓW JENIECKICH * P.O.W. CAMPS MUSEUM * MUSEUM DER KRIEGSGEFANGENENLAGER * EHEM. MITTELSCHULE FÜR KNABEN 13. TUNEL „HARRY” * TUNNEL „HARRY” * TUNNEL „HARRY” 30. DAWNE MIEJSKIE LICEUM DLA DZIEWCZĄT * FORMER ALL-GIRLS HIGH SCHOOL 14. PAŁACYK / BUDYNEK URZĘDU MIASTA * LITTLE PALACE / TOWN HALL ADMINISTRATION * EHEM. STÄDTISCHE OBERSCHULE FÜR MÄDCHEN * KLEINER PALAST / STADTVERWALTUNGSGEBÄUDE 31. PARK ŚRODKOWY / BAŻANCIARNIA * MIDDLE PARK / PHEASANTRY * MITTELPARK / FASANERIE w kieszeŻagań ni 15. PAŁACYK / ŻAGAŃSKI PAŁAC KULTURY * LITTLE PALACE / ŻAGAŃSKI PALACE OF CULTURE 32. PARK ŚW. ROCHA * ST. ROCH’S PARK * PARK DES HL. ROCH * KLEINER PALAST / KULTURPALAST ŻAGAŃ 33. SKWER CZOŁGISTY * TANKMAN‘S SQUARE * EHRENPLATZ FÜR POLNISCHE PANZERSOLDATEN 16. KOŚCIÓŁ PW. NAWIEDZENIA NMP I KAPLICA BOŻEGO GROBU * VISITATION OF THE BLESSED VIRGIN MARY CHURCH AND TOMB OF JESUS CHAPEL * KIRCHE DER HEIMSUCHUNG MARIÄ UND HEILIGES GRAB 34. NOWE MIASTO * NEW DOWNTOWN * NEUSTADT 17. KOŚCIÓŁ PW. ŚWIĘTEGO DUCHA * HOLY GHOST CHURCH * KIRCHE ZUM HEILIGEN GEIST 35. CMENTARZ ŻOŁNIERZY RADZIECKICH * CEMETERY OF SOVIET SOLDIERS * FRIEDHOF RUSSISCHER SOLDATEN 18. KOŚCIÓŁ PW. PODWYŻSZENIA KRZYŻA ŚWIĘTEGO * EXALTATION OF THE CROSS CHURCH * KIRCHE ZUR ERHEBUNG DES HEILIGEN KREUZES Jelenia Góra Szprotawa

Leszno

Urząd Miasta Żagań Plac Słowiański 17 68-100 Żagań tel. (+48) 68 477 10 40 Opracowanie: Urząd Miasta Żagań, fot. arch. UM Żagań, Jan Mazur fax (+48) 68 477 10 17

www.urzadmiasta.zagan.pl e-mail: [email protected] Wydawnictwo 2019 ISBN 978-83-954020-1-2 44