Nr 19 / 1-15 listopada 2013 10 11 Nr 19 / 1-15 listopada 2013

„Wychodzę za próg, mijając zmarłych. Żyli Polski Cmentarz Wojskowy jeszcze w nocy i kurtuazyjnie ustępowali sobie wzajemnie: Niech doktor jego wpierw opatrzy, Patrol on ciężej ranny… Teraz leżą z nogami w Acquafondata 1944-1945. Cz. I Karpatczyków powiązanymi drutem – tak wygodniej będzie. znoszący poległych Tak wiciną wiążą spławiane drzewo… Czułem ze wzgórza potrzebę klęknąć przy drodze i zmówić „Wieczne Podczas trwającej bitwy o Monte oraz w najbliższym okresie po jej zakończeniu, poległych i zmarłych żołnierzy 2. Korpusu Polskiego 593. Fotografia odpocznienie” i prosić chowano bezpośrednio na polu walki w masywie górskim stanowiącym przedmiot natarcia, jak i na specjalnie utworzonych cmentarzach wykonana przy o „Światłość wiekuistą” tym spętanym nogom prowizorycznych na najbliższym zapleczu frontu - dla 3. Dywizji Strzelców Karpackich w San Vittore del i 5. Kresowej Dywizji Piechoty w Domku Doktora. i wiem, że prosiłbym o zadośćuczynienie całemu ‹‹ Acquafondata. Zbiory autora memu narodowi.” (z relacji Melchiora Wańkowicza pozostawionej podczas wizyty w Domu Sanitarnym pod Caira) było tam ponad trzystu żołnierzy fran- ciu o szosę łączącą się z wysuniętym na M. Wańkowicz, Bitwa o , Rzym 1945 cuskich i północnoafrykańskich ze skła- pierwszą linię miasteczkiem San Biagio du 3. Dywizji Piechoty Algierskiej, pole- Saracinisco. Rejon Mainarde, otoczony głych od stycznia do kwietnia 1944 roku. W wysokimi wzgórzami masywu Apeninu późniejszym okresie szczątki żołnierskie z odgrywał więc bardzo ważną strategicznie oddziałów i materiałów wprowadzanych ( SOE/CCS w rejonie Venafro – ) w okolicy miasteczka Caira. II rzut związa- następowało w miasteczku Portella, skąd Rejon Casalcassinese przeniesiono na Francuski rolę dla całego ugrupowania wojsk sprzy- do bitwy. Założono przy tym, że najodpo- utworzono dodatkowo tymczasowy cmen- ny był bezpośrednio z głównymi miejscami prowadzono je następnie Piekielnym wysuniętych Cmentarz Wojenny w Venafro. mierzonych na centralnym odcinku fron- wiedniejsza lokalizacja tych miejsc powin- tarzyk przyszpitalny. Nadmienić również pochówku żołnierzy jednostek korpuśnych Wąwozem (Inferno Track) na cmentarz działań Dywizji Prowadzone ogólne przygotowania do tu. Położone zaś w najbliższym sąsiedztwie na znaleźć się w polskim sektorze operacyj- warto, że na wymienionych miejscach pro- w rejonach lokalizacji GPO obu dywizji, tj. w Acquafondata. Z kolei transport pole- Kresowej w kolejnej fazy bitwy o kryptonimie ope- miasteczko Acquafondata wraz z przecho- nym w nieznacznej odległości od Głównych wizorycznego pochówku w Acquafondata i cmentarza 5. KDP w Acquafondata i cmen- głych żołnierzy Dywizji Karpackiej po prze- Mainarde. racji Diadem i podjęcie decyzji udziału dzącą przez nie drogą pomiędzy Venafro a Punktów Opatrunkowych (GPO) obu dywi- umieszczono również tarza 3. DSK w San Vittore del Lazio. kroczeniu doliny rzeki Rapido kierowano Fot. w niej 2. Korpusu Polskiego sprowadzi- doliną rzeki Rapido wymagało bezwzględ- zji i poza zasięgiem ogni artylerii niemiec- mogiły żołnierzy z jednostek poza dywi- Przenoszenia poległych żołnierzy pol- przez San Michele i na cmentarz w K. Piotrowski ło do Acquafondata w kwietniu 1944 r. nej osłony na północno-wschodnim odcin- kiej. Ważnym czynnikiem wyboru lokaliza- zyjnych wchodzących w skład 2. Korpusu skich z masywu górskiego Monte Cassino – San Vittore del Lazio. 29.04.12 r. pierwszych żołnierzy polskich z 5. Kresowej ku. W ramach przygotowań do kolejnej cji cmentarzy polowych była też ich bez- Polskiego, poległych lub zmarłych podczas dokonywano przez specjalnie III rzut cmentarny, podczas opera- Dywizji Piechoty, zamykając północny sek- operacji, stopniowo w przedziale 8-17 pośrednia styczność z głównymi arteriami bitwy i po jej zakończeniu. skoordynowany transport pieszy (wstęp- cji Honker, dotyczył tymczasem pochów- tor uderzeniowy na całej długości odcinka kwietnia, oddziały 5. KDP zastąpiono siła- dywizyjnymi przystosowanymi do przepły- Oddzielną kwestią były pochówki umie- nie) i kołowy ze względu na około dwu- ku zmarłych od ran bitewnych w rejo- frontu sięgającego od Morza Tyrreńskiego. mi 10. Korpusu Brytyjskiego i skierowa- wu ciężarówek i bantamów (lekkich samo- rających żołnierzy jednostek liniowych dziesto kilometrowe odległości oddalenia nie 6. Szpitala Wojennego w Venafro i W tym sektorze współdziałanie osłono- no je celem rozbudowania zaplecza bazo- chodów wielozadaniowych willys) mają- ranionych podczas bitwy o Monte Cassino cmentarzy dywizyjnych w Acquafondata znajdujących się tam szpitalnych czołówek we dla Korpusu Polskiego powierzono 2. wego opartego o płaskowyże miasteczek cych przewozić poległych w bitwie żołnie- wysyłanych transportami na głębokie i San Vittore del Lazio od pola walki. medycznych. Kwestia ta obejmowała rów- rzy. zaplecze armijne do szpitali wojennych w Bezpośredniego wyszukiwania i znoszenia nież szpitale wojenne na głębokim zaple- trzymujące od października 1943 a od czasu wkroczenia wojsk 2. Korpusu Dywizji Nowozelandzkiej, która również Acquafondata i oraz w wąwozie Ze względu na zorganizowanie GPO Campobasso, Casamassima, Palagiano i poległych do punktów zbornych dokony- czu frontu. Szczegółowe kwestie i zadania r. rejon miasteczka Acquafondata Nowozelandzkiego jako Inferno Track. korzystała z północnej skrajnej arterii prze- Inferno. Od 24 kwietnia 1944 roku dla dla Dywizji Kresowej w wąskim wąwozie innych. Wobec dużych odległości pomię- wały wyznaczone patrole z jednostek linio- z tym związane podlegały bezpośrednio oddziały niemieckie wycofały się, Po żołnierzach Korpusu Francuskiego w chodzącej przez Acquafondata. żołnierzy Dywizji Kresowej rozpoczynały U Inferno Track, jedyną odpowiednią i naj- dzy frontem a zapleczem szpitalnym (głów- wych 2. KP oraz pomocniczo żołnierzy Komendantom Placu przy każdym szpitalu w nocy z 12 na 13 stycznia 1944 r. z ostatnich się intensywne przygotowania do plano- bliższą lokalizacją dla cmentarza mogącego nie w regionie Apulii), umierających od włoskich. Podczas trwającej bitwy, przeję- i czołówce medycznej. pozycji obronnych na Monte Monna Casale Kresowa walczy w Italii wanej operacji i przez Acquafondata na pomieścić zakładanych ok. pięciuset mogił ran żołnierzy chowano tutaj na powsta- cia znoszonych poległych podejmowali się i Monte Monna Acquafondata. Za nimi wysunięty odcinek w przeciwległym masy- był płaskowyż znajdujący się w najbliższej łym w Casamassima Polskim Cmentarzu w ramach swych zadań żołnierze kompa- Krzysztof Piotrowski wkroczyły pododdziały 3. Dywizji Piechoty Żołnierze 5. Kresowej Dywizji Piechoty wie cassińskim wprowadzano skrycie do styczności z miasteczkiem Acquafondata. Wojskowym. nii transportowych obsługujących zaopa- Algierskiej, mające następnie zadanie Prowadzone ogólne Ten rozległy teren przecinała droga sta- Dodatkowo pamiętać trzeba o rannych w trzenie w materiały wysuniętego odcin- Powyższy artykuł dedykuję opanowania przyczółków w dolinie rzeki przygotowania do kolejnej fazy nowiąca zarazem odcinek głównego szla- bitwie żołnierzach przemieszczanych kolej- ka frontu. Po wyładowaniu ładunku kie- niespełna rocznemu Władziowi Rapido, na przedpolu masywu górskiego bitwy o kryptonimie operacji ku dywizyjnego prowadzącego na pierw- no z wymienionych szpitali wojskowych do rowcy przyjmowali ciała poległych z rozka- Kapturskiemu, który wraz z Rodzicami Monte Cassino – Monte Cairo. Podjęcie szą linię frontu i najbliższe zaplecze bazowe innych szpitali i sanatoriów na wymaga- zem natychmiastowego przewiezienia ich z Polski przybył do autora w czasie kolejnych działań operacyjnych w ramach Diadem i podjęcie decyzji udziału Widok na (przez Casalcassinese i Pozzilli) do Venafro. ne dłuższe specjalistyczne leczenie i rekon- do punktów cmentarnych. Transport pole- powstawania powyższego tekstu toczonych walk o przełamanie szerokiego w niej 2. Korpusu Polskiego zniszczone Właśnie na płaskowyżu przy Acquafondata walescencję. Zdarzały się tutaj przypad- głych żołnierzy polskich z masywu wzgórz i wspólnie z jego synkiem Jasiem pasa obrony wojsk niemieckich na froncie miasteczko sprowadziło do Acquafondata w maju 1944 roku usytuowano cmentarz ki odsyłania rannych do szpitali w Afryce cassińskich prowadzono jedynymi szlaka- odwiedził groby poległych polskich cassińskim wymuszało konieczność stop- Acquafondata 5. Kresowej Dywizji Piechoty, na którym i do Wielkiej Brytanii, gdzie występowa- mi poprzez dolinę Rapido, gdzie rozdzie- żołnierzy na Monte Cassino w dniu niowego wprowadzania do bitwy nowych w kwietniu 1944 r. pierwszych z drogi do dokonywano pochówku również żołnierzy ła również umieralność na skutek odnie- lenie komunikacyjne dla Dywizji Kresowej Wszystkich Świętych. sił, wywierających nacisk na skonsolido- żołnierzy polskich z 5. Kresowej Viticuso. 2. Brygady Pancernej. sionych ran w przedziale wielu miesięcy a wane i głębokie ugrupowanie linii obrony Dywizji Piechoty, zamykając M. Wańkowicz Równocześnie podjęto prace budowy nawet lat od zakończenia bitwy o Monte wojsk niemieckich. Kolejnymi oddziałami, „Bitwa o Monte cmentarza polowego dla poległych żołnie- Cassino. Oznacza to, iż trudno jest w rze- które zastąpiły siły Francuskiego Korpusu północny sektor uderzeniowy Cassino”, Rzym rzy 3. Dywizji Strzelców Karpackich w mia- czywistości ustalić ostateczną liczbę pole- Ekspedycyjnego i przejęły jego dotych- na całej długości odcinka 1945 steczku San Vittore del Lazio, gdzie zor- głych i zmarłych polskich żołnierzy walczą- czasowy odcinek natarcia były jednostki frontu sięgającego od Morza Korpusu Nowozelandzkiego. Oddziały gen. Tyrreńskiego. Bernarda Freyburga w marcu 1944 r. obję- ły od wojsk francuskich ważny strategicz- nie płaskowyż (ok. 900 m n.p.m.) przy natarcia gros pododdziałów tej jednost- Acquafondata wraz z wychodzącymi z niego najbliższej okolicy Acquafondata w mia- pod dowództwem gen. Nikodema Sulika Kopanie przybyli z Egiptu do włoskiego portu ki liniowej. Rozpoczynała się IV bitwa o dwiema arteriami – drogę prowadzącą do steczku Casalcassinese, leżącym na tra- pierwszych doliny Rapido i sąsiednim nowo wybudo- sie łączącej z zapleczem przyfrontowym Tarent morskim transportem rzutu głów- Monte Cassino, która była jednocześnie dla nego 21 lutego 1944 r. i w zespole rzutu oddziałów gen. Władysława Andersa wiel- mogił dla wanym przez saperów szlakiem, poprzez pozostał cmentarz prowizoryczny dla żoł- żołnierzy Vallone del Inferno nazywanym przez nierzy biorących udział we wcześniejszych likwidacyjnego w niecały miesiąc później ką próbą zadaniową w ramach pierwszej polskich przez pierwszych zdobywców Ravin de l’Inferno, walkach na tym odcinku. Pochowanych 16 marca. W najbliższym okresie poprze- operacji ofensywnej angażującej całe siły 2. dzającym IV bitwę o Monte Cassino podod- Korpusu Polskiego. mieszkańców działy 5. KDP zostały skierowane na odci- Acquafondata. nek frontu ustabilizowanego w czasie walk Gorzka konieczność Maj 1944 r. zimowych 1943-44 r. na styku regionów Zbiory IPMS Molise-Lacjum, celem utrzymania obron- Rozległy teren pola bitwy w masywie nego sektora Mainarde, opartego na zaple- górskim Monte Cassino – Monte Cairo czu o koryto rzeki Volturno i ważną strate- oraz ogólne ograniczenia komunikacyj- gicznie na tym odcinku szosę nr 85. ne sprawiły, iż koniecznym było wybra- Objęcie stanowisk obronnych w nie kilku wysuniętych miejsc zbiorowego Mainarde przez wysunięte bataliony 13. pochówku dla poległych żołnierzy polskich, ganizowany był również GPO dla podod- cych w bitwie o Monte Cassino ze względu i 15. z 5. Wileńskiej Brygady Piechoty gromadzących do kilkudziesięciu ofiar w działów tej jednostki. Cmentarz prowizo- na przeciągającą się w czasie umieralność oraz wspierający je na tym odcinku 17. każdym przypadku z osobna. Dla Dywizji ryczny Dywizji Karpackiej umiejscowiono od ran poniesionych podczas pamiętnych Lwowski Batalion Strzelców (z 6. LBP) Karpackiej takie miejsca zlokalizowano w sąsiedztwie kościółka Santa Maria del wydarzeń maja 1944 roku. zbliżyło oddziały polskie do położonego w okolicy Domku Doktora (Batalionowy Soccorso (zwanego też San Sebastiano) i Ogólny nadzór nad miejscami pochów- kilka kilometrów na południe miastecz- Punkt Opatrunkowy), Bramki poniżej w jednoczesnej styczności z głównym szla- ku żołnierzy polskich poległych w bitwie ka Acquafondata i miało na celu ubezpie- wzg. 593 oraz na płn. – zach. stoku wzgó- kiem dywizji prowadzącym z Venafro do o Monte Cassino sprawowało Biuro czenie ugrupowania oddziałów własnych rza Monte Maggio. Tymczasem zbioro- doliny Rapido. Na cmentarzu 3. DSK w Rejestracji Grobów Wojennych podporząd- przed spodziewanym atakiem wojsk nie- we mogiły dla poległych żołnierzy Dywizji San Vittore del Lazio dokonywano również kowane Ordynariatowi Polowemu, zawia- mieckich. Kresowej zlokalizowano w pasie jej natar- pochówku żołnierzy 2. Bryg. Pancernej ze dywanemu przez biskupa Wojska Polskiego Stanowiska 13., 15. i 17. batalionów w cia na Żbiku oraz w najbliższej okolicy składu 4. Pułku Panc. poległych w pierw- gen. Józefa Gawlinę. Bezpośrednią kwe- Mainarde były oparte na przedpolu o źró- Domu Sanitarnego (Wysunięty Punkt szej fazie bitwy o Monte Cassino oraz stię pochówku poległych i rejestrację mogił dła rzeki Rapido i na zapleczu o wspomina- Opatrunkowy) poniżej dolnego wlotu na z 6. Pułku Panc. poległych w bitwie o powierzono jednocześnie głównemu kwa- ną M. Monna Casale wraz z miasteczkiem Drogę Polskich Saperów. . termistrzowi 2. Korpusu Polskiego usta- Acquafondata oraz w kierunku półn.-wsch. Wobec zakładanych strat żołnierskich, Dla umierających rannych żołnierzy lając tzw. trzy rzuty cmentarne, z których o głębokie ugrupowanie macierzystej dywi- dowódcy 3. DSK gen. Bronisław Duch transportowanych w sztafecie z pola walki I rzut obejmował głównie wspominane Lokalizacja cmentarzy dywizyjnych 5. KDP w Acquafondata (arkusz zji w osi miasta Isernia. Wobec wysunię- oraz 5. KDP gen. Nikodem Sulik otrzyma- poprzez BPO, WPO i GPO do bazowego wysunięte na polu bitwy miejsca pochów- , 1:25 000) i 3. DSK w San Vittore del Lazio (arkusz Cassino, 1:25 Włoscy żołnierze znoszący z Widma poległych z Dywizji Kresowej. 6. Szpitala Wojennego w Venafro oraz 3. i ku w rejonie Domku Doktora (BPO) dla 3. tego polskiego ugrupowania obronnego li ogólne zadanie przygotowania cmenta- 000) - opracowane na podstawie map z 1942 r. ze zbioru autora. Fotografia wykonana na Gardzieli 19.05.44 r. Zbiory autora zakładano ewentualne niemieckie kontr- rzy dywizyjnych na najbliższym zapleczu 5. Sanitarnych Ośrodków Ewakuacyjnych DSK i Domu Sanitarnego (WPO) dla 5. KDP uderzenia z kierunku miasta Atina w opar- frontu przy głównych arteriach przepływu Nr 20 / 16-30 listopada 2013 10 11 Nr 20 / 16-30 listopada 2013 Pomoc dla matek Kapelanowi batalionu, księdzu Lisowskiemu, Polski Cmentarz Wojskowy przed samym pierwszym natarciem urwało Pogrzeb dolną szczękę i język i batalion nie otrzymał w Acquafondata nowego kapelana. A rozporządzenie trupami płk. Władysława w Acquafondata 1944-1945. Cz. II – to była obszerna gospodarka księdzowska. Kamińskiego i płk. Wincentego Doktor więc Blutreich nosi trupy, zabiera strzępki Podczas trwającej bitwy o Monte Cassino oraz w najbliższym okresie po jej zakończeniu, poległych i zmarłych żołnierzy 2. Korpusu Polskiego Kurka – uwagi bohaterskiego Jarnutowskiego, elkameisty, który ze studiów chowano bezpośrednio na polu walki w masywie górskim stanowiącym przedmiot natarcia, jak i na specjalnie utworzonych cmentarzach poświęceniem swego życia ocalił los tylu kolegów. prowizorycznych na najbliższym zapleczu frontu - dla 3. Dywizji Strzelców Karpackich w San Vittore del Lazio i 5. Kresowej Dywizji Piechoty autora. Fotografia Razem pochował 40 trupów (potem mu zarzucano, w Acquafondata. ze zbiorów IPMS że zrobił to niefachowo i nieumiejętnie). ‹‹ pierwotny, centralnie umieszczony krzyż siono kapliczkę Santa Maria i zasadzo- M. Wańkowicz, Bitwa o Monte Cassino, Rzym 1945 drewniany mierzył ok. 5 metrów wyso- no szkółkę drzewek, by zatrzymać w cza- kości o rozpiętości ramion około trzech sie gorzkie wspomnienie o poległych dale- metrów. Cmentarze dwóch polskich dywi- ko od ich ojczyzny żołnierzach polskich. zji zostały ogrodzone (w Acquafondata Pozostawiony w miejscu cmentarza 5. Groby poległych drewnianym płotem a w San Vittore del Kresowej Dywizji Piechoty krzyż z mogi- Cmentarz żołnierzy polskich Lazio siatką stalową)i wykonano przy wej- ły por. Bortnowskiego przeniesiono tym- 5. Kresowej na płaskowyżu ściach na nie drewniane bramy. Nad bramą czasem na rozwidlenie dróg zwane Miglio Dywizji Piechoty Wspomnienie o polskim przy i później stał się on zalążkiem wyjątko- cmentarza w Acquafondata umieszczono podczas cmentarzu w Acquafondata Acquafondata. napis POLSKI CMENTARZ WOJSKOWY wej inicjatywy jednego z wojennych miesz- uroczystej mszy Zbiory IPMS 5 KRESOWEJ DYWIZJI PIECHOTY, a w kańców tego miasteczka. W połowie lat 90. i wojennej historii tego San Vittore del Lazio malowaną drewnianą Dzięki staraniom Romano Neri ( w 1944 r. żałobnej tablicę z napisem CMENTARZ WOJENNY szesnastoletniego chłopca, pomagającego na zakończenie miejsca pozostały WAR CEMETERY wraz z oznaką 3. Dywizji przy kopaniu mogił dla poległych polskich bitwy o Monte w pamięci Strzelców Karpackich. żołnierzy) we współpracy z Ogniskiem Cassino. Polskim w Turynie pod ówczesnym prze- Zbiory wielu świadków. dokończenie artykułu ozdobiono kilka mogił poległych żołnierzy K. Piotrowski z numeru 19/2013 2. Bryg. Panc. fragmentami gąsienicy czoł- gu Sherman oraz inne mogiły krzyżami z Na zawsze we włoskiej ziemi łusek dział czołgowych i artyleryjskich. Zbliżenie na wybrane mogiły miesiącu maju stała się miejscem corocz- Ciała poległych żołnierzy chowano głów- w Acquafondata. Krzyż metalowy nych odwiedzin pielgrzyma polskiego Przygotowanie cmentarzy i innych nie zawinięte w koce oraz w nielicznych na mogile kanoniera Leona Zujko wspominającego wraz z mieszkańcami tego miejsc tymczasowego pochówku poległych, przypadkach w trumnach. Na obu cmenta- oraz z lewej (z zawieszonym miasteczka obecność żołnierzy polskich na w tym pojedynczych mogił powierzono żoł- metalowym wieńcem) tej ziemi w 1944 i 1945 roku. nierzom z jednostek biorących udział w ŻOŁNIERZE 5 KRESOWEJ DYWIZJI Generał por. Zbigniewa Paciorka z Pułku Pomnik – Krzyż ku czci poległych bitwie oraz pomocniczo ludności miejsco- PIECHOTY PRZEMOCĄ Z OJCZYZNY Władysław Cmentarze polowe Dywizji Ułanów Karpackich – uwagi żołnierzy polskich w Acquafondata. wej. Pogrzeby i msze żałobne odprawiano WYZUCI POPRZEZ WIĘZIENIA, OBOZY, ze studiów autora. Anders wizytujący zgodnie z wyznaniem poległych, w czym Karpackiej i Dywizji Kresowej Fot. autor 22.05.11 r. TUNDRY SYBIRU, PUSTYNIE, MORZA W Fotografia zbiory IPMS mogiły poległych pomocna była ewidencja kwatermistrzow- wypełniały swą funkcję przez MARSZU DO POLSKI STOCZYLI TU 7 – w Acquafondata. ska. W bezpośrednich odczytach kierowa- ponowano kopię obrazu Matki Boskiej DNIOWY BÓJ 503 POLEGŁO, 1531 RANY Zbiory no się też danymi umieszczanymi na nie- ponad rok począwszy od Częstochowskiej podarowanego dla turyń- ODNIOSŁO (napis na Pomniku Dywizji K. Piotrowski śmiertelnikach żołnierskich. Krzyże i tabli- skiego Ogniska Polskiego przez Jana Pawła Kresowej umieszczony w masywie gór- ce imienne na indywidualnych mogiłach maja 1944 r. Wstępna idea II. Oryginał obrazu podarowany został jed- skim Monte Cassino – Monte Cairo na żołnierskich wykonywano w możliwym utworzenia jednego Ich imiona zapisane będą na wieki nocześnie przez władze turyńskiego sto- wzgórzu 575). dostępnym zakresie, umieszczając na nich warzyszenia kościołowi parafialnemu w podstawowe dane poległych. Dodatkowe wspólnego cmentarza Cmentarze polowe Dywizji Karpackiej Acquafondata. Od 1996 r. Acquafondata w Krzysztof Piotrowski przyozdabianie mogił wykonywane było wojennego dla poległych i Dywizji Kresowej wypełniały swą funk- głównie przez kolegów poległego żołnie- cję przez ponad rok począwszy od maja rza, często z dodatkowym umieszczeniem polskich żołnierzy w bitwie 1944 r. Wstępna idea utworzenia jednego wspólnego cmentarza wojennego dla pole- Polecamy danych ewidencyjnych i informacyjnych o Monte Cassino zrodziła się w puszkach po prowiancie lub butelkach głych polskich żołnierzy w bitwie o Monte Acquafondata - Viticuso pozostawianych na mogiłach (widoczne na jeszcze podczas Cassino zrodziła się jeszcze podczas trwają- zachowanych zdjęciach archiwalnych). cych walk. Generał Władysław Anders już Przewodnik po terenach walk Powszechnie dostępnym a zarazem trwających walk. 20 maja 1944 r. nakazał odczytanie rozkazu trwałym materiałem, na którym zapisy- przed frontami wszystkich jednostek biorą- o Monte Cassino wano dane informacyjne były korpu- cych udział w bitwie o konieczności budo- sy łusek artyleryjskich. Wykonywano z rzach dywizyjnych w zdecydowanej więk- wy monumentalnego polskiego cmentarza Wszystkich zainteresowanych historią bitwy o Monte Cassino nich m.in. nagrobne krzyże maltańskie szości przeważały proste mogiły z drewnia- wojennego u stóp Klasztoru Montecassino. zachęcamy do lektury „Przewodnika po terenach walk o Monte (Acquafondata) oraz przeznaczano je jako nymi krzyżami. W Acquafondata umiesz- W tym celu należało podjąć odpowiednie Cassino” autorstwa Krzysztofa Piotrowskiego. Publikacja dostępna flakony na kwiaty. Niektóre z mogił żoł- czono również centralny wysoki drewnia- działania, by uzyskać zgodę władz kościel- jest w wersji e-book na stronie internetowej naszego pisma www. nierskich ozdabiane były wyjątkowym ny krzyż o wysokości około ośmiu metrów i nych i cywilnych, co nastąpiło w niedługim Pancerne Skorpiony z autorem naszswiat.net. nakładem pracy i np. grób por. Stefana rozpiętości ramion na trzy metry. Podobnie czasie. Włoski książę Umberto I przekazał na terenie byłego cmentarza Bortnowskiego w Acquafondata uwieńczo- było w San Vittore del Lazio, zanim żoł- gen. Andersowi stanowisko króla Włoch 5. Kresowej Dywizji Piechoty. "Wydanie przez Redakcję dwutygodnika polonijne- no krzyżem wykonanym z fragmentu gąsie- nierze z plutonu warsztatowego wykona- Vittorio Emanuele III di Savoia wraz ze 22.05.11 r. Fot. archiwum autora. go we Włoszech „Nasz Świat” zbioru artykułów Krzysztofa nicy transportera opancerzonego Carrier. Z li trwały krzyż z korpusów łusek artyleryj- zgodą na wzniesienie polskiego cmentarza Piotrowskiego, dotyczących miejsc, związanych z dziejami i wal- kolei na cmentarzu w San Vittore del Lazio skich. Na cmentarzu Dywizji Karpackiej, wojennego, a Klasztor Montecassino oddał kami 2 Korpusu Polskiego, zasługuje niewątpliwie na pochwałę Polakom w wieczystą dzierżawę obszer- i uwagę wszystkich zainteresowanych tą problematyką. ny teren na południowych stokach Monte Trzeba bowiem mocno podkreślić, że ich Autor, zamieszkały Calvario (593) w najbliższej styczności wodnictwem weterana walk Mieczysława w Rzymie od kilkunastu lat, dzięki niezwykłej pasji poznawania Opactwa Benedyktynów. Rasieja podjęto dzieło upamiętnienia obec- wszelkich aspektów walk 2 Korpusu, stał się niewątpliwie najlepszym znawcą terenów Po wydaniu kolejnych pozwoleń władz ności polskich żołnierzy w Acquafondata. bitwy o Monte Cassino w szerokim tego słowa znaczeniu. kościelnych i wojskowych w początkach Przychylność miejscowych władz, w tym Dzięki licznym badaniom terenowym w masywie Monte Cassino - Monte Cairo oraz w 1945 r. rozpoczęto kilkumiesięczne ekshu- burmistrza Antonio di Meo oraz szerokie szerokim obszarze zaplecza bitewnego naszych jednostek, uzupełnionych przy tym szcze- macje szczątków żołnierskich na cmenta- zaangażowanie lokalnej społeczności, już w gółową dokumentacją fotograficzną w terenie i z lotów motolotnią, Krzysztof Piotrowski rzach w Acquafondata i San Vittore del rok po podjęciu inicjatywy w dniu 18 maja miał możność dokładnego poznania wszystkich najważniejszych fragmentów i obiektów Lazio oraz innych miejscach pochówku 1996 r. zaowocowało uroczystym odsłonię- pola tej bitwy. ciem i poświęceniem pomnika ku czci pole- nad rzekami Sangro, Volturno i Garigliano. Zawarte w niniejszym zbiorze artykuły, obejmujące nie tylko opisy, ale i mało znane Nabożeństwo z udziałem gen. Władysława Andersa i żołnierzy 17. Stopniowo ekshumowane szczątki pole- głych żołnierzy polskich. Projekt pomni- dzieje dosyć rzadko odwiedzanych miejsc chwały Żołnierzy 2 Korpusu są tego przekony- Lwowskiego Batalionu Strzelców przed bitwą o Monte Cassino. głych polskich żołnierzy przewożono trans- ka wykonał arch. Pietro Rogacień, syn żoł- wującym dowodem." portem kołowym na nowo wznoszony Polski nierza 2. Korpusu Polskiego. Pomnik ma Fragment wstępu autorstwa prof. Wojciecha Narębskiego do zbioru artykułów Krzysztofa Viticuso, 7 maja 1944 r. Fot. zbiory K Piotrowski. Cmentarz Wojenny na Monte Cassino, któ- formę wapiennego cokołu zwieńczone- Piotrowskiego opublikowanych w nr 16-21/2012 „Naszego Świata”. rego uroczystego odsłonięcia i poświęcenia go krzyżem z gąsienic transportera opan- dokonano 1 września 1945 roku. cerzonego Carrier , wykonanego w 1944 roku przez podkomendnych por. Stefana Pamięć Bortnowskiego. Na płaskowyżu u stóp miasteczka Acquafondata, dokładnie w Wspomnienie o polskim cmentarzu miejscu, gdzie zlokalizowany był cmen- Cmentarz prowizoryczny 3. DSK w San Vittore del Lazio. w Acquafondata i wojennej historii tego tarz polowy Dywizji Kresowej wzniesio- Zbiory prof. Wojciech Narębski miejsca pozostały w pamięci wielu świad- no tymczasem drewnianą kapliczkę autor- ków. W miejscu byłego cmentarza wznie- stwa Domenico Palumbo, w którą wkom-