İkidilli Məktəblərdə Tarixin Tədrisinin Bəzi Məsələləri Abstrakt

İKİDİLLİ TƏHSİL, № 11, 2013

Davit Çoçişvili Tarix elmlər doktoru, Qori Dövlət Universitetinin professoru, İkidilli təhsil üzrə təlimatçı

İkidilli məktəblərdə tarixin tədrisinin bəzi məsələləri Abstrakt

İkidilli təhsil müasir dünyanın bir çox ölkələrində sınaqdan keçmiş və səmərəli şəkildə istifadə edilən metodlardan biridir. Gürcüstanda ikidilli təhsil 2004-cü ildən başladı, “SİMERA” beynəlxalq təşkilatının dəstəyi ilə qeyri-gürcüdilli əhalinin sıx yaşadığı bir neçə rayonun dörd məktəbində tətbiq olundu. Bizim həqiqətlərdə ikidilli təhsil məktəbin administrasiyasından daha artıq məsuliyyət tələb edir, nəinki adi təkdilli məktəbin administrasiyasından. Çünki ikidilli təhsilin tətbiqi və nailiyyəti üçün menecment şagirddən, valideyndən, icmadan və ümumiyyətlə, cəmiyyətdən gələn bir sıra risk- amillərin dəf edilməsini tələb edir. İctimai elmlərin ikidilli təhsil prosesinə cəlb olunması bir çox skeptiklərin demək olar ki, məntiqi narazılığına səbəb olur. Dəlil olaraq onu gətirmək olar ki, bu fənlərin tədrisi kifayət qədər böyük həcmli leksik ehtiyatın biliyini tələb edir. Amma qeyd etmək lazımdır ki, dəqiq və təbiətşünaslıq fənlərinin iki dildə tədrisi zamanı işlənib hazırlanan frazeoloji klişelər sinif otağında bir sıra fəallıqların həyata keçirilməsinə, işgüzar ab-hava yaradılmasına, şagirdin koqnitik bacarıqları üçün nəzərdə tutulan simulyativ və interaktiv əməllərin həyata keçirilməsinə və şagirdlərin milli eyniliyi qoruyub saxlamağa az imkan verir.

İKİDİLLİ TƏHSİL, № 11, 2013

Gürcüstan dövlətçiliyinin quruluşunun Tarix elminin tədrisi məktəbdə şagirdin çoxəsrlik yolunda geosiyasi xüsusiyyətlər və spesifik və ümumi bacarıqlarını və əxlaqi limitrof zonaların çoxluğuna görə Gürcüstanda dəyərlərini formalaşdırır. multimədəni cəmiyyət formalaşdı, onun Spesifik bacarıqlar: maraqları ictimai formasiyalarla birlikdə • zaman və məkanda istiqamətlənmə dəyişirdi. • tarixi şərh Sovet İttifaqının dağılmasından və • tarixi-coğrafi vasitələrin istifadəsi Gürcüstanın müstəqil dövlət olmasından sonra • zaman və məkanda bölgü Gürcüstanda yaşayan etnik azlıqların gürcü • mövqenin işlənib hazırlanması, tənqid dövlət məkanına inteqrasiya məsələsi gündəmə və müdafiə düşdü. Bu problemin həlli, ilk növbədə, qeyri- Ümumi bacarıqlar: gürcüdilli ümumtəhsil məktəblərinin “Şaqren • Problemin dərk edilməsi və əlaqələrin dərisinə” çevrildi. Məktəbdə mövcud saatların təyin edilməsi sayı şagirdlər üçün dövlət dilini tam dəyərlə • informasiyanın tapılması və təşkili öyrənmək kifayət etmirdi. Beynəlxalq • yaradıclıq bacarığı təşkilatların müdaxiləsi və Təhsil və Elm • kommunikasiya Nazirliyinin xoş məramı ilə 2004-cü ildə bir • tədqiqat neçə məktəbdə ikidilli təhsil təcrübəsi tətbiq • problemi həlli olunmağa başladı, hansı qeyri-gürcüdilli • modelləşdirmə şagirdlər üçün müxtəlif fənn bloklarında fənləri • tədris bacarığı gürcü dilində öyrətməklə gürcü dilinin daha • əməkdaşlıq yaxşı mənimsənilməsinə köməkliyin Əxlaqi dəyərlər: göstərilməsi məqsədini daşıyırdı. Aidiyyatı • insan ləyaqətinə və hüquqlarına orqanların bu məsələyə qarşı yanaşmalarının hörmətlə yanaşmaq tez-tez dəyişməsi ikidilli təhsil fəallığını • şəfqət və qayğıkeşlik gündəlikdə saxladı, amma arzu edilən nəticə • vətənə sevgi alınmadı. Səbəb maliyyələrlə yanaşı risk- • prinsipiallıq və vətəndaş cəsurluğu amillərin olması idi, hansının həlli üzərində • vicdan və zəhmətsevərlik məsuliyyətdən məktəblərin administrasiyası • bərabərlik boyun qaçırırdılar. Nəticədə 40 pilot məktəbdən • tolerantlıq ikidilli təhsil təcrübəsini bir neçə məktəb • ədalət və qanunlara hörmətlə yanaşmaq saxladı. Belə məktəblərdən biri 5 il ərzində Ümumiyyətlə, fənnin və dilin inteqrativ işlədiyim Marneuli munisipalitetinin Candar tədrisində unutmamalıyıq: ictimai məktəbi oldu. Öz təcrübəmdən irəli 1. İlk növbədə bu və ya mövzuda gələrək, tarix fənninin dövlət dili ilə tədrisinin təqdim edilən anlayışları, əsas məsələlərin bir neçə xüsusiyyətini sizə təklif edirəm. aspektləri müəyyənləşdirilməlidir ki, dərsin

İKİDİLLİ TƏHSİL, № 11, 2013 gedişində şagird nəyə sahibdir və nəyə sahib ikinci dilin, bizim halımızda dövlət dilinin – olmalıdır. gürcü dilinin tədrisi ehtiyacı artır. Dövlət 2. Dərs prosesində öyrənilən siyasəti ondan ibarətdir ki, etnik azlıqlar dövlət məsələlərin yanında müəllim dil materialının dilini, mədəniyyət və ənənələrə paralel olaraq, çatdırılmasını tarazlaşdırmalıdır öyrənsinlər. 3. Planlaşdırılmalıdır ki, hansı fəallıq dövlət dilində və hansı ana dilində Parnavaz keçirilsin. Kartlinin birinci çarı 4. Lazımi ikidilli əyani vəsaitlər və ya şagirdin koqnitik bacarıqlarını aktivləşdirən Dərsin məqsədi: (45 dəq.) şagirdlər bir vizual material seçilsin. üçün birinci çar Parnavazın fəaliyyəti haqqında 5. Fənn standartının nəzərə informasiyanın çatdırılması, qeyd edilən tarixi alınması ilə fənn və dil məqsədləri, dərs dövrün xronoloji çərçivələrinin fəallıqlarının tipləri, ikidilli layihələr və müəyyənləşdirilməsi, xəritələr üzərində kommunikasiya fəallıqları müəyyənləşdirilsin istiqamətlənmə 6. Dilin tədrisi hesabına fənnə Nəticələr və indikatorlar: zərər dəyməsin. Çalışmalıyıq ki, fənnin 1. Şagird il hesabatı sistemini başa düşür. maksimum biliyini şagirdə ötürək, dövlət dili ilə Tarixi hadisələri və faktları tarixi dövrlə dərsi qarışdıraq. əlaqələndirir: Müəllim vaxt bölgüsünü düzgün a. Zaman xəttində Parnavazın çarlığının aparmalıdır. Proporsiyanın şablonu yoxdur, xronoloji mərhələsini qeyd edir bunu ehtiyac göstərir və buna auditoriya imkan b. Parnavazın çarlıq müddətini verməlidir. müəyyənləşdirir

2. Şagird tarixi-coğrafi vasitələri şərh

edir: Nəticə a. xəritədə eristavilikləri axtarır Gürcüstanda baş verən təhsil b. konturlu xəritəyə Saspaspeto islahatının ən əhəmiyyətli komponenti ikidilli (Daxili Kartli) sərhədlərini köçürür. təhsilin Gürcüstan təhsil məkanında tətbiq edilməsidir. Etnik azlıqların sosiallaşdırılması və Metod: a. Mətnin çatdırılması onların tamdəyərli inteqrasiya gürcü dövlətçilik b. Şəxsiyyətin və tarixi dövrün məkanında kommunikasiya xaricində nailiyyətli xarakterizə edilməsi üçün mənbədən istifadə olacaqdır. İkidilli təhsil multimədəni etsin cəmiyyətdə uşağın hazırlığının əsas c. qrupda iş elementlərindən biridir. Gürcüstanın hər zaman d. Sinif qarşısında təqdimat multietnik ölkə olduğuna görə, günü-gündən

İKİDİLLİ TƏHSİL, № 11, 2013

Resurs: lövhə, təbaşir, xəritə, konturlu ...İyirmi yeddi yaşında taxt-taca xəritə, rəngli karandaşlar, mətnin kserosurətləri sahib oldu və yetmiş beş il çarlıq etdi... və onun Fəallıq #1 çarlıq etdiyi hər bir günü dinclik içində keçirdi, Kartlidə quruculuq işləri görüb oranı tamamladı. Müəllim sinfi qruplara bölür və Yaz və payız aylarını Msxetada, Sameupo əvvəlcədən hazırlanmış mətni paylayır. şəhərində və qış aylarını Qaçianda keçirirdi. Şagirdlərə söyləyir ki, onlar verilən mətndə Yay aylarında isə Tsundada keçirirdi. Ara-sıra birinci Kartli çarı Parnavaz haqqında məlumat isə Eqrisiyə və Klarcetiyə gedir və hamının işini tapsınlar. Hər bir qrupdan seçilmiş bir-bir üzv yoluna qoyurdu. materialı təqdim edir və başqa qruplar tərəfindən nöqsanlar doldurulur Tapşırıq: şagird qruplarına tapşırıq verilir, Fəallıq N2 siyasi xadim kimi Parnavazın portretini təqdim Müəllim şagirdlərə tapşırır ki, əvvəlcədən edir. Bu işi yerinə yetirdikdən sonra hər bir paylanılan zaman xəttində Parnavazın çarlığının qrupdan bir məruzəçi qeyd edilən mövzu xronoloji çərçivələrini qeyd etsinlər. haqqında təqdimatı nümayiş etdirir.

Mətn: E.ə. IV-III əsrlərdə Şərqi Gürcüstan Qiymətləndirmə: (10 ballıq sistem) ərazisində Kartli çarlığı formalaşdı. Onun çarı 1. Qrup işinin qiymətləndirilməsi (qrup Parnavaz idi. O, Qərbi Gürcüstanın hakimi ilə işinin bacarığı, qrup üzvləri ilə əməkdaşlıq, yadelli qəsbkar Azonu məğlub etdi. Kartli qərarın qəbul edilməsində iştirak etmək 0-1-2 çarlığı səkkiz eristaviliklərə bölünmüşdü – bal ) Arqveti, Kaxeti, Tsunda, Samşvilde, Xunan, 2. Fərdi işin qiymətləndirilməsi (müəllim Odzrxe, Klarceti və Eqrisi və bir spaspetliyə - hər bir düzgün verilən cavabı qiymətləndirir 0- Şida Kartliyə. Paytaxt Msxeta idi, əsas qala – 1-2 bal) Armazi qalası. Parnavaz gürcü əlifbasını yaratdı. 3. Təqdimat (müəllim şagirdin müstəqil düşünmə, fikir ötürülməsi və düzgün müzakirə etmək bacarığı 0-1-2 bal) Mənbələr: 4. Xəritədə istiqamətlənmə bacarığı 0-1-2 ...yalnız birini spaspet təyin etdi və bal Tfilisdən və Araqvidən Tasiskariyə və 5. Konturlu xəritədə iş bacarığı 0-1-2 bal Pərvanəyə qədər əyalətləri verdi, bu ərazi Şida Kartli adlanırdı. Və bu spaspet çardan sonrakı Leksiki bank: adam idi bütün eristavilərin üzərində hakimlik edirdi.

İKİDİLLİ TƏHSİL, № 11, 2013

2. Gürcüstanın tarixi-coğrafi bölgüsü (2 yapışdırsın, oda-evi Qərbi Gürcüstanın yerinə və dərs) Şərqi Gürcüstanın yerinə zal şəklini Dərsin məqsədi: (90 dəq.) 1. yapışdırsınlar və s.). Gürcüstanın tarixi-coğrafi rayonları ilə tanışlıq Fəallıq #3 Müəllim qruplara konturlu 2. Əhalinin geyiminin, yaşadıqları xəritələr paylayır. Qruplardan birinə binaların evlərinin və ənənələrinin öyrənilməsi tarixi- şəklini paylayır (oda, zal, “sabdzeli”, coğrafi rayonların əsasında “beğeli”...), digər qrupa geyim şəkillərini, Nəticələr və indikatorlar: üçüncü qrupa isə yalnız tarixi-coğrafi rayonların 1. Şagird tarixi-coğrafi rayon anlayışını adlarını. Şagirdlər qruplarda qeyd edilən müəyyənləşdirə bilər. materialı konturlu xəritəyə yapışdırmalı və 2. Şagird geyimi, tarixi-coğrafi rayonların ümumi nəticədə sinif tərəfindən bir-bir nüsxəni əsasında yaşayış və təsərrüfat binalarını təqdim edirlər. fərqləndirir. Mətn: Gürcüstan iki ən qədim dövlətçilik 3. Konturlu xəritədə iş və xəritədə tarixi-coğrafi vahidi – Kolxeti və İberiyanın birləşməsi ilə rayonların sərhədlərinin müəyyənləşdirir yaranmışdır. Əsrlər ərzində Gürcüstanın tarixi- Metod: a. Mətnin və başqa materialın coğrafi rayonları formalaşdı, buna da çatdırılması Gürcüstanın coğrafi yerləşməsi və relyef şərait b. qrup işi yaratdı. Abxaziya qərbdə yerləşir, sonra Svaneti, c. sinif qarşısında təqdimat Raça və Leçxumi gəlir, Qara dənizin şərq d. müstəqil iş bacarıq- sahilini Quriya və Acarıstan tutur. Acarıstandan vərdişlərinin işlənilməsi cənubda tarixi əyalətlər yerləşirdi: Lazeti, Resurs: xəritə, mətn, Gürcüstanın tarixi- Klarceti, Kola, Artaani, Tao, Şavşeti (indi bu coğrafi regionlarının əsasında etnoqrafik şəkillər ərazilər yeni Türkiyənin tərkibindədirlər). (geyim, yaşayış və ya tikililərin şəkilləri), Gürcüstanın mərkəzi hissəsini Kartli tutur. yapışqan, qayçı Ondan qərbdə İmereti yerləşir, cənub-qərbdə isə Samsxe-Cavaxeti. Kartlidən şərqə Kaxeti və Fəallıq #1 Müəllim sinfi qruplara bölür Hereti yerləşir (onun bir hissəsi – Saingilo, hal- və şagirdlərə mətn, xəritə paylayır və tapşırır ki, hazırda Azərbaycan ərazisindədir), Kaxetinin Gürcüstanın tarixi-coğrafi regionlarını dağlıq ərazisini Tuşeti-Pşavi-Xevsureti tutur. müəyyənləşdirsinlər Bu regionların hər birində geyim, yaşayış Fəallıq #2 Müəllim şagirdlərə xəritəni, və təsərrüfat tikililərinin özünəməxsus üslubu etnoqrafik şəkilləri (geyim və yaşayış və ya formalaşdı, buna səbəb isə tarixi proseslər və təsərrüfat tikililərinin şəkilləri) paylayır və coğrafi yerləşmə idi, hansında qeyd edilən tapşırır ki, kəsilən şəkilləri tarixi-coğrafi rayonların sərhədləri formalaşmışdı. Onların regionlara uyğun olaraq yapışdırsınlar (məs. bütövlüyü ümumi gürcü tarixi-etnoqrafik növləri Acar geyimi geyəni Acarıstanın yerinə təqdim edir.

İKİDİLLİ TƏHSİL, № 11, 2013

Tapşırıq: şagirdlərin qruplarına tapşırıq verilir, bu iş yerinə yetirildikdən sonra qruplardan hər birinin məruzəçisi qeyd edilən mövzu haqqında təqdimatı nümayiş etdirir.

Qiymətləndirmə: (10 ballıq sistem) 1. Qrup işinin qiymətləndirilməsi (qrup işi bacarığı, qrup üzvləri ilə əməkdaşlıq, qərarların qəbul edilməsində iştirak etmək 0-1-2 bal) 2. Fərdi işin qiymətləndirilməsi (müəllim hər düzgün verilən cavabı qiymətləndirir 0-1-2 bal) 3. Təqdimat (müəllim şagirdin müstəqil fikir, fikir söylənilməsi və düzgün müzakirə etmək bacarığını qiymətləndirir 0-1-2 bal) 4. Xəritədə istiqamətlənmə bacarığı 0-1-2 bal 5. Konturlu xəritədə iş bacarığı 0-1-2 bal

İKİDİLLİ TƏHSİL, № 11, 2013

İstifadə edilən ədəbiyyat:

1. İkidilli təhsil, Müəllimlər üçün stolüstü kitabça, redaktorlar: Ş. Tabatadze və K. Qoçitaşvili, 2001 2. “İkidilli təhsil” jurnalı #4, 2010 3. Milli azlıqların çoxdilli təhsil yolu ilə inteqrasiyaları, siyasi sənəd, 2009 4. L. Axvlediani, M. İnasaridze, N. Şaraşenidze, K. Qabunia, Dilin və fənnin inteqrativ tədrisi ümumtəhsil məktəblərin baza və orta pillələrində, tarix, Tbilisi., 2010 5. M. İnasaridze, N. Şaraşenidze, Q. Qaxeladze, Dilin və fənnin ibtidai məktəbdə inteqrativ təlimiç Tb., 2010 6. N. Canaşia, N. İmedadze, S. Qorqodze, İnkişaf və təlim nəzəriyyələri, köməkçi vəsait, 2008

İKİDİLLİ TƏHSİL, № 11, 2013

David Chochishvili

Doctor of Historical Sciences Professor of Gori State Teaching University Trainer of bilingual education

Some Issues of History Teaching at Bilingual Schools

ABSTRACT Bilingual education is an approved method in many countries of the modern society and it is used effectively. Bilingual education takes place from 2004 in Georgia, when one of the international or- ganizations called “Simera” started implementations of bilingual education programs in four non Georgian schools of different regions. In our reality bilingual education requires much more responsibility from school administration than it is in monolingual schools. This happens because the management of bilingual schools involves a whole risk-factors related to pupils, parents and society in general. At the beginning when teaching of social sciences in state language at bilingual schools had a many skeptics. They state that the teaching social subjects requires a great storage of lexical. But phraseo- logical clichés in the process of the exact and natural sciences teaching gives less opportunity to carry out the various simulations and interactive activities in class room. But it is extremely important to be focused on pupils’ cognitive skills, create peaceful work atmosphere and support to preserve na- tional identity of each students.