IJzerzandsteen

een ijzersterke troef voor Noord- 4 van zandkorrel tot ijzerzandsteen 6 de ontginningsplaatsen 8 ijzerzandsteenheuvels, ook natuurpareltjes 11 het verhaal achter de Diestiaanheuvels 20 ontginningstechnieken 26 werkomstandigheden 28 de ontginning van ijzererts 29 het andere verhaal 34 enkele mijlpalen 36 geraadpleegde werken 38 dankwoord

Het Regionaal Landschap Noord-Hageland vzw werkt met financiële steun van: – Provincie Vlaams-Brabant – De aangesloten gemeenten: , , , Diest, , , , Scherpenheuvel-Zichem, Tielt-Winge en . – Het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap – Europese Unie v.u. Julien Delauré, RLNH vzw, Gelrodeweg 2, 3200 Aarschot D/2012/8144/1 vorm Meer wit foto cover Ruïne van de Sint-Jan de Doperkerk in Diest © Stefan Smets / RLNH druk Artoos oplage 2.000 exemplaren Deze brochure werd gedrukt op 100% gerecycleerd papier.

Europees Landbouwfonds voor Plattelandsontwikkeling: Europa investeert in zijn platteland IJzerzandsteen

een ijzersterke troef voor Noord-Hageland

Overal in het Hageland stuit je op ijzerzandsteen. Van kerken en woonhuizen tot tuinmuurtjes, de roestbruine steen is alom tegenwoordig. Maar wat is het verhaal achter deze steen en waar werd hij ontgonnen? Aan de hand van interviews met groevearbeiders, groeve-eigenaars, steenkappers, restaurateurs en inwoners uit de streek kregen we een goed beeld van dit historische erfgoed. Na enkele mijlpalen in het gebruik van de steen en een korte uiteenzetting over het ontstaan maak je in deze brochure kennis met hun verhaal.

De steengroeves en Diestiaanheuvels vervulden doorheen de eeuwen verschillende functies. Ze leverden niet alleen ijzerzandsteen maar dienden ook als schuilplaats, speelterrein, wapendepot, uitkijkpunt en zo veel meer. Ze beïnvloedden in hoge mate het leven van de Hagelanders en zijn zeker een stukje erfgoed om te koesteren! Van zandkorrel toen zandbanken die plots bloot tot ijzerzandsteen kwamen te liggen. Deze zandbanken leken sterk op degene die we voor Volgens de recente theorie van prof. onze huidige kust aantreffen. Het zand Frans Gullentops droogde de Middellandse van de Diestiaanzee bevatte een hoog Zee 5,4 miljoen jaar geleden op. Door percentage aan glauconiet, dat voor een bewegingen in de aardkorst kwam er een stuk uit ijzer bestond. Na het terugtrekken breuk in de landtong tussen het huidige van de Diestiaanzee werd het ijzer Marokko en Gibraltar. Een reusachtige aan de lucht blootgesteld en oxideerde. waterval met een debiet 80 keer hoger De zandkorrels klitten samen en zo dan de Amazone, vulde het Middellandse ontstond uiteindelijk ijzerzandsteen. Zeebekken op ongeveer een eeuw. In de steen kan je nog steeds sporen De stijging van de Middellandse Zee van dit zeeverleden terugvinden. zorgde bij ons voor een omgekeerd effect. Wie goed kijkt kan lange, buisvormige De Diestiaanzee die tot in het Hageland structuren aantreffen die door kwam, trok zich op korte tijd terug. zeewormen in de zandbanken werden De Hagelandse heuvels van nu waren uitgegraven. © RLNH

Van zandkorrel tot ijzerzandsteen IJzerzandsteen: een ijzersterke troef voor Noord-Hageland 4 wist je dat…

… ijzerzandsteen in onze regio verschillende benamingen heeft? IJzersteen, grauwe steen en bruine steen zijn de meest courante. In de middeleeuwen duidde men de steen aan als ‘ordune’ of arduin. Waar we nu arduin associëren met de blauwe steen uit onze dorpels en borduren, had de term toen een heel andere betekenis. De term werd gebruikt om elke gehouwen natuursteen, dus ook ijzerzandsteen, mee aan te duiden. © Staf De Roover

wist je dat…

… ijzerzandsteen door boeren ook wel eens de groeiende steen wordt genoemd? In combinatie met water kan hij bij vorst uitzetten en aan het oppervlak komen bovendrijven waardoor het lijkt alsof hij groeit. Veel boeren vervloeken de steen dan ook omdat hij het ploegen op de akkers des te moeilijker maakt. Detail pastorie van Wezemaal © RLNH

5 IJzerzandsteen: een ijzersterke troef voor Noord-Hageland Van zandkorrel tot ijzerzandsteen © RLNH

r Groeve op de Wijngaardberg in Wezemaal

Steile heuvelwanden verraden grootschalige ontginningen.

De ontginningsplaatsen In de nabijheid van deze groeves kan je soms nog ondiepe kuilen vinden Op zowat elke heuvel in het Hageland die ontstaan zijn door de ontginning heeft men ooit ijzerzandsteen van schollen door mensen uit de buurt. ontgonnen. Voor de bouw van religieuze Deze kleine, dunne brokken werden en burgerlijke gebouwen haalde men vooral in huizen gebruikt. In Rillaar de steen uit de groeves die veelal aan is er op de Tienbunders zelfs een de zuidzijde van de heuvels liggen. plek naar genoemd: het Schollenkot. Kenmerkend zijn de vaak steile wanden Toch waren deze plekken zeker die grootschalige ontginningen niet de enige ontginningsplaatsen. verraden. Op de kaart is een selectie Ook op akkers en in holle wegen van de bekendste groeves weergegeven. werd ijzerzandsteen geraapt.

De ontginningsplaatsen IJzerzandsteen: een ijzersterke troef voor Noord-Hageland 6 wist je dat…

… ijzerzandsteen niet alleen op heuvels wordt aangetroffen? Zo werd er in verschillende beekvalleien moerasijzererts of ijzeroer gevormd door de oxidatie van ijzerhoudend overstromingswater. Tussen 1850 en de Tweede Wereldoorlog werd de steen op grote schaal ontgonnen. Deze ontginningen liggen mee aan de basis van het huidige Midden-Limburgs vijvergebied. IJzeroer werd voornamelijk gebruikt in de metallurgie en op kleine schaal als bouwmateriaal.

… ijzerzandsteen niet alleen in het Hageland is te vinden? Ook in de Zuiderkempen, de Dijlevallei, Haspengouw, het Heuvelland en in de Vlaamse Ardennen kan je de steen aantreffen. Maar de steen werd er nooit ontgonnen zoals bij ons. In Chaumont-Gistoux en in Sart-Moulin wordt er voor talrijke restauraties nog wel ijzerzandsteen gewonnen, zij het in zandgroeves en dus niet op de flanken van Diestiaanheuvels.

DEURNE

AVERBODE

Herseltse loop 5 BEGIJNEN- 3 MOLENSTEDE DIJK 4 SCHAFFEN TESTELT LANGDORP Hulpe TREMELO Laak ZICHEM BETEKOM MESSELBROEK KAGGEVINNE DIEST

WERCHTER AARSCHOT WEBBEKOM 2 RILLAAR SCHERPENHEUVEL- GELRODE ZICHEM 1 NIEUWRODE Dijle Motte Begijnenbeek ROTSELAAR WEZEMAAL 8 BEKKEVOORT ASSENT 7 >>

SINT-PIETERS-RODE 6 TIELT-WINGE N KORTRIJK-DUTSEL HOUWAART Winge 1 km HOLSBEEK MOLENBEEK-WERSBEEK

SINT-JORIS-WINGE kerk in ijzerzandsteen << BRUSSEL LINDEN MEENSEL-KIEZEGEM Norbertijnenabdij

PELLEN-LUBBEEK Basiliek BERG BINKOM kasteel van Horst

ijzerzandsteengroeves 1 Wijngaardberg 2 Eikelberg 3 Weefberg 4 Voortberg 5 Steenkot oppervlakkige ontginning 6 Houwaartse berg 7 Ossenberg 8 Schollenkot De ontginningsplaatsen op de kaart zijn vrij toegankelijk. Er zijn uiteraard nog meer ontginningsplaatsen in de regio, maar die bevinden zich op privédomein.

7 IJzerzandsteen: een ijzersterke troef voor Noord-Hageland De ontginningsplaatsen IJzerzandsteengroeves, gevuld en na verloop van tijd namen ook natuurpareltjes de bomen het over van de heide. Hierdoor verdwenen heel wat typische Beheer dieren en planten. Om deze soorten Van oudsher vond je bossen, schrale terug een kans te geven, worden graslanden en boomgaarden op de de groeves terug open gemaakt en ijzerzandsteenheuvels. Heel wat fauna de heidelandschappen hersteld. en flora is afhankelijk van dit afwisselend Heel wat groeves zijn in handen van landschap. natuurorganisaties zoals Natuurpunt vzw Tijdens de ontginningen van of het Agentschap voor Natuur en Bos ijzerzandsteen trof men in de groeves een van de Vlaamse overheid. Zij passen open heidelandschap aan. Na het sluiten dit herstelbeheer ondermeer toe op van de groeves in de jaren 70 raakten de Weefberg, Eikelberg, Wijngaardberg de sites in verval. Ze werden met afval en Voortberg (zie kaartje p. 7).

Wijngaardmuur op de Wijngaardberg in Wezemaal r © Staf De Roover

IJzerzandsteengroeves, ook natuurpareltjes IJzerzandsteen: een ijzersterke troef voor Noord-Hageland 8 Brem © RLNH Struikheide © RLNH

Veel planten en dieren vinden een waardevol leefgebied op de Diestiaanheuvels

Diestiaanheuvels zijn weinig door- levendbarende hagedis, struikheide dringbaar voor water. De afwisseling en brem. Vlinders als de Spaanse tussen nat en droog, schaduw en zon vlag en melkdrupje vinden er ideale zorgt voor een microklimaat met een plekjes om zich op te warmen. Van de aantal unieke biotopen. Heel wat planten koninginnenpage is bekend dat ze op en dieren vinden er een waardevol de heuveltoppen op zoek gaat naar leefgebied zoals de hazelworm, een partner, het zogenaamd ‘hilltopping’.

9 IJzerzandsteen: een ijzersterke troef voor Noord-Hageland IJzerzandsteengroeves, ook natuurpareltjes De levendbarende hagedis is nauw warmen. Deze hagedis is in onze streken verbonden aan plekken met een warm uniek omdat hij als enige reptiel geen microklimaat. De aan de zon blootgestelde eieren legt, maar zijn jongen levend groevewanden zijn voor het koudbloedige baart. Vandaar zijn naam: levendbarende dier een ideale plek om zich snel op te hagedis. Levendbarende hagedis © Wouter Pattyn / Naturesk

MEER WETEN OVER NATUURBEHEER EN OVER GELEIDE WANDELINGEN IN EN ROND DEZE IJZERZANDSTEENHEUVELS?

r Agentschap voor Natuur en Bos T 016 21 12 20 of vbr.anb @vlaanderen.be www.natuurenbos.be

r Natuurpunt Oost-Brabant vzw T 016 25 25 19 of npob @natuurpunt.be www.natuurpuntoostbrabant.be

r Regionaal Landschap Noord-Hageland vzw T 016 63 59 54 of [email protected] www.rlnh.be

IJzerzandsteengroeves, ook natuurpareltjes IJzerzandsteen: een ijzersterke troef voor Noord-Hageland 10 Het verhaal achter de Diestiaanheuvels

Van de prehistorie tot de middeleeuwen Diestiaanheuvels zijn typisch voor het Als bouwsteen brak hij pas bij de Hageland en bepalen in hoge mate het Romeinen door. Je kon de roestbruine karakter van de streek. Het is dan ook stenen in kelders aantreffen. Door niet verwonderlijk dat ze het landgebruik zijn absorberende karakter zorgt doorheen de eeuwen sterk mee bepaald ijzerzandsteen immers voor een ideale hebben. omgevingstemperatuur om wijnen en Uit prehistorische vondsten op de andere voedingswaren in te bewaren. Beninksberg in Rotselaar, daterend tussen Onder andere in en in Rotselaar 8.000 en 6.000 voor Christus, weten werden restanten van Romeinse we dat men toen de heuvels gebruikte kelders ontdekt. Toch bleef dit eerder als uitzichtpunt of als uitvalsbasis voor uitzonderlijk voor die tijd. Na de val van jachtpartijen. IJzerzandsteen werd ook het Romeinse Rijk kwam hierin weinig als hakbijl en als slijp- en maalsteen verandering. Men verkoos hout en leem gehanteerd. om huizen uit op te trekken.

Voorraadkelder van de voormalige abdij Vrouwenpark in Rotselaar r © RLNH Deze voorraadkelder dateert uit midden 13e eeuw © RLNH © RLNH

11 IJzerzandsteen: een ijzersterke troef voor Noord-Hageland Het verhaal achter de Diestiaanheuvels Sint-Catharinakerk Kortrijk-Dutsel © Staf De Roover

Bij de opkomst van de steden in de 10e en de 11e eeuw steeg de vraag naar de wist je gemakkelijk te ontginnen ijzerzandsteen. dat… Men gebruikte de steen voornamelijk als schollen. Schoolvoorbeeld voor deze periode is de Sint-Catharinakerk … ontgonnen ijzerzandsteen tot in Kortrijk-Dutsel (Holsbeek). aan het begin van de 20e eeuw over de Demer, Dijle en Gete op Met het aanbreken van de late platte boten naar hun bestemming middeleeuwen begon een economische werd getrokken? Aanvankelijk bloeiperiode voor de regio. Hiermee gebeurde dit door mankracht, later ging een enorme bouwwoede gepaard. door paarden. De scheepstrekkers De doorbraak van de Demergotiek was vormden zelfs een afzonderlijke een feit. Een mooi voorbeeld voor deze gilde met zetel te Werchter. periode is de Onze-Lieve-Vrouwkerk te Aarschot of de Sint-Sulpitiuskerk te Diest.

Het verhaal achter de Diestiaanheuvels IJzerzandsteen: een ijzersterke troef voor Noord-Hageland 12 De barok Vanaf de 15e en vooral 16e eeuw begon de Dit in tegenstelling tot de economische stagnatie van het Hageland. gobertangesteen uit de streek van De godsdienstoorlogen en talrijke invallen Geldenaken-, die vanaf de 17e brachten een einde aan de welvaart. Van eeuw overal doorbrak. Het was voor de een volledige bouwstop was natuurlijk adel en clerus de ideale manier om zich geen sprake, maar het verschil met de te profileren ten opzichte van de volkse voorgaande eeuwen was opvallend. bouwcultuur waarbij ijzerzandsteen als goedkoop bouwmateriaal nog steeds Ook het aanbreken van de barok bracht populair bleef. Voor de Abdijkerk in een verandering met zich mee. Waar de Averbode koos men gobertange voor Demergotiek eerder sober was, kent de de gevel terwijl de onderliggende lagen barok een overdaad aan versieringen. volledig uit ijzerzandsteen werden De bezoeker moest overweldigd worden opgetrokken. Ook de Sint-Martinuskerk door allerlei guirlandes en franjes. Door in Wezemaal is een goed voorbeeld van zijn moeilijk te bewerken karakter leende hoe de twee stenen vaak gecombineerd ijzerzandsteen hier zich nauwelijks toe. werden. Sint-Martinuskerk in Wezemaal© Staf de Roover

13 IJzerzandsteen: een ijzersterke troef voor Noord-Hageland Het verhaal achter de Diestiaanheuvels Sint-Laurentiuskerk, Betekom © Staf de Roover de © Staf Betekom Sint-Laurentiuskerk, In verschillende kerken uit de regio vind je de combinatie van ijzerzandsteen en gobertangesteen terug. In de Sint-Laurentiuskerk te Betekom wordt ijzerzandsteen in speklagen afgewisseld met kalkzandsteen. Een barst in de ene steensoort kan zich hierdoor veel minder makkelijk verplaatsen in de andere waardoor de stevigheid van het gebouw gewaarborgd blijft.

19e en 20e eeuw Met het aanbreken van de 19e en vooral ‘Te broos’, ‘te zacht’, ‘te poreus’ zijn veel de 20e eeuw waren de meeste gebouwen gehoorde klachten. Dit verklaart waarom uit ijzerzandsteen aan restauratie men de laatste jaren kiest voor Duitse toe. Heel wat groeves werden daarom bondzandsteen en Brusseliaan die wordt heropend. Denken we maar aan het ontgonnen in Chaumont-Gistoux nabij Steenkot in Kelbergen, de Wijngaardberg Waver. in Wezemaal of de Weefberg in Averbode. Hoewel deze laatste steen harder is, vertoont hij een afwijkende paarse De firma Vandekerckhove uit kleur. Het kleurverschil met de Ingelmunster had de leiding over veel roestbruine Diestiaan valt op. Volgens van deze projecten. Een heleboel sommigen tastte dit de authenticiteit restauratieprojecten waren echter van de historische gebouwen aan. Zoals problematisch omdat de ontgonnen bijvoorbeeld het poortgebouw van de Diestiaan van inferieure kwaliteit was. Abdij van Averbode.

Het verhaal achter de Diestiaanheuvels IJzerzandsteen: een ijzersterke troef voor Noord-Hageland 14 Frans Decavele (°1935) uit Kortrijk werkte jarenlang als projectleider voor het restauratiebedrijf Vandekerckhove uit Ingelmunster. In 1972 hield hij toezicht op de laatste ontginning van ijzerzandsteen op de Eikelberg te Gelrode voor de restauratie van de Onze-Lieve-Vrouw kerk in Aarschot. Als geen ander weet hij waarom de roestbruine steen aan

populariteit moest inboeten. Frans Decavele © RLNH

‘Toen we aan de restauratie van de Ik kreeg te horen van iemand dat er in Onze-Lieve-Vrouwkerk in Aarschot bezig Chaumont-Gistoux bruine ijzerzandsteen waren, kwamen we tot de constatatie te verkrijgen was. Met die steen was de dat de steen onvoldoende kwaliteit had Sint-Sulpitiuskerk van Diest gerestaureerd. om verwerkt te worden. Hij was niet Ik ben daarom naar Waver gegaan met homogeen genoeg.’ iemand die in Diest gewerkt had. Daar was gewoon een zandgroeve en daarin zaten Is de Brusseliaan die men nu gebruikt formidabele blokken ijzerzandsteen. dat wel? Die van Waver ook niet. Daar zat veel Werd die ijzerzandsteen daar ontgonnen? afval in. Als we een blok hadden en we Nee. Die mensen van de zandgroeve daar 15% van konden gebruiken dan was zaten daar waarschijnlijk mee verveeld. dat goed. De bedoeling was zandwinning, niet steenwinning. Dus dat lag daar allemaal. Bij Diestiaan kon je nog minder Ze hebben dat aan de kant geduwd. Vaak gebruiken? waren de massieve blokken zelfs te groot Ja om zomaar te verplaatsen. Wij hebben daar blokken weggehaald van 20 ton. Wat bedoel je met afval? En als we daarvan drie ton konden Stenen die je niet kon gebruiken, gebruiken, waren we blij. die te zacht waren. Als de steenkapper daarmee bezig was om zijn stuk af te Hebt u een idee hoeveel ton u in Gelrode maken, dan vielen die open. Bruine oorspronkelijk hebt ontgonnen? ijzerzandsteen kan je niet verlijmen. Heel weinig. Als we daar 15 ton uitgehaald Dat was dus totaal verlies. hebben, is dat veel. En daar is niets van Wij stonden natuurlijk voor een dilemma. gebruikt.

15 IJzerzandsteen: een ijzersterke troef voor Noord-Hageland Het verhaal achter de Diestiaanheuvels Tot in 1972 werd ijzerzandsteen Voor de inwoners van het Hageland was in het Hageland voor tal van ijzerzandsteen eeuwenlang een belangrijk restauratieprojecten ontgonnen. bouwmateriaal. Om de kosten van het Hoewel Diestiaan als bouwsteen wat bouwen wat te drukken, integreerde men uit de gratie was gevallen, blijven veel de grauwe steen in de huizen. Veel huizen getuigen er toch nog lovend over. in de regio zijn hiervan nog steeds de stille getuigen. ‘IJzersteen is een goede harde steen. Er was ook lichtere, bruine steen bij. Met heel het gezin ging men op de Maar ik zeg u de goede steen, die zat Diestiaanheuvels, in de holle wegen of op zeven, acht meter diep en was bijna de akkers schollen rapen. In verschillende zwart van kleur.’ (Henri Pollet, °1916) groeves zijn hiervan nog steeds sporen aan te treffen. Ondiepe putten verraden Vooral schollen hebben een de plaatselijke ontginning van de steen. goede kwaliteit en zijn zo goed als Vaak hielpen familie, vrienden en onverweerbaar. Vandaar dat ze als dorpsgenoten elkaar met de bouw van bouwsteen bij het volk zo populair waren. een huis. Detail schollen © RLNH

Het verhaal achter de Diestiaanheuvels IJzerzandsteen: een ijzersterke troef voor Noord-Hageland 16 Emiel Willems © RLNH Ouderlijk huis Emiel Willems © RLNH

Ook de familie Willems uit Tielt-Winge In die tijd was het normaal dat je niet bouwde hun huis aan het begin van met je portemonnee moest klaarstaan de 20e eeuw nog op uit ijzerzandsteen. als er iets moest gebeuren, zoals dat Emiel Willems (°1921) doet het verhaal tegenwoordig wel het geval is. Terwijl uit de doeken: de een metste, hielp de andere met het rapen en het vervoeren van de schollen. ‘Om de kosten wat te drukken gebruikten Als mortel gebruikten we ongebluste we ijzerstenen. We konden ze voor niets kalk. Rond 1935 maakten we ook nog gaan in het bos, in de steengroeve. een kippenhok uit ijzersteen. Samen We gebruikten ook bakstenen maar met mijn broers en zussen heb ik daar die moesten we betalen. We haalden nog aan meegeholpen. Dat hok staat de ijzerstenen uit de nabijgelegen er nog steeds.’ Galgenberg. De hielpen ons toen.

17 IJzerzandsteen: een ijzersterke troef voor Noord-Hageland Het verhaal achter de Diestiaanheuvels De combinatie van baksteen en men een vloeiende overgang van ijzerzandsteen is typisch voor de ijzerzandsteen naar baksteen zonder de regio. In de zijmuren kan men vaak stevigheid van het gebouw aan te tasten. trapeziumvormige structuren aantreffen. De muren werden vaak ter bescherming De bakstenen werden eerst in de met leem of kalk te bedekt. Een van hoeken gemetst. Daarna vulde men de laatste voorbeelden is het Lemen Huis de tussenliggende ruimtes op met te Holsbeek. Ook de Lakenhal in Diest ijzerzandsteen. Hierdoor verkreeg was vroeger witgekalkt.

Typisch voor de regio is de combinatie van baksteen en ijzerzandsteen.

Lemen Huis in Holsbeek r © RLNH

Het verhaal achter de Diestiaanheuvels IJzerzandsteen: een ijzersterke troef voor Noord-Hageland 18 Doorheen de tijd is men steeds creatief een dergelijk beeldhouwwerk, namelijk met ijzerzandsteen omgegaan. In de ‘kasseileggers’, bewonderen. verschillende tuinen kan je de steen nog in muurtjes of paden aantreffen. Ook in Men gebruikte ook ijzerzandsteen in de beeldhouwkunst lijkt men de steen te water- en beerputten en in ijskelders. herontdekken, ondanks zijn vaak broze Bij de wijnteelt komt de steen bij de karakter. Om het kunstwerk steviger te terrasbouw van pas. Op de Wijngaardberg maken, mengt men steengruis met beton. in Wezemaal vind je de restanten Hierdoor wordt het beeldhouwwerk van de Wijngaardmuur die volledig erosiebestendig, maar behoudt het toch uit schollen is opgebouwd om zo de de typische roestbruine kleur. Onder wijngaarden tegen de gure noordenwind andere in de Bonewijk in Aarschot kan je te beschermen. Watermolen in Testelt © Staf De Roover Tuinmuurtje © RLNH Christusbeeld in Testelt © Staf De Roover

19 IJzerzandsteen: een ijzersterke troef voor Noord-Hageland Het verhaal achter de Diestiaanheuvels impressietekening © Katrien Santermans

Ontginningstechnieken de plek die door de groevemeester werd aangeduid.’ Eind 19e eeuw tot midden 20e eeuw (Christiane Vanwinghe, °1953). Doorheen de eeuwen hanteerde men verschillende technieken om Met zware, manshoge ijzeren staven, ijzerzandsteen te ontginnen. Aan de ook wel mijnijzers genoemd, hakte men hand van de getuigenissen konden de gaten uit. Door het gewicht van de we de methodes van de laatste 100 staaf waren hier twee mannen voor nodig. jaar vastleggen. Waar men in de middeleeuwen haast uitsluitend gebruik ‘Het was harde steen. Het duurde maakte van pikhouweel of ‘pioche’ gemakkelijk een paar dagen voor we werden de technieken vanaf de 19e eeuw de gaten hadden uitgeklopt.’ gevarieerder. (Henri Pollet, °1916)

Zo weten we dat men in het Steenkot in Diest explosieven gebruikte. Het poeder werd in gaten in de groevewand geplaatst en van op afstand met een lont tot ontploffing gebracht. Dit gebeurde zeker niet dagelijks en was eerder uitzonderlijk te noemen. Over het algemeen waren de gaten groot genoeg om een volwassen man in te laten liggen.

‘Dat was een speciale ploeg. Het waren altijd dezelfde mensen die dat deden.

Zij moesten de explosieven plaatsen op Het Steenkot in Diest, 1938 © uit het archief van Christiane Vanwinghe

Ontginningstechnieken IJzerzandsteen: een ijzersterke troef voor Noord-Hageland 20 Werktuigen Pioche of pikhouweel © RLNH Houten hamer © RLNH

‘De steen zat zeven, acht meter diep ‘Met houten hamers en beitels en dat moest allemaal met de schop bewerkten we de steen. Er waren afgedaan worden en met de pioche. verschillende soorten beitels. De meeste En dan die stenen. Die wogen snel dienden om de stenen een eerste ruwe 3.000 kilo. Dan moest je die met een vorm te geven en oneffenheden te mijnijzer optillen. Een rond ijzer dat niet verwijderen.’ (Silvain van Rillaar, °1921) zo breed was en langs één kant scherp.’ (Henri Pollet, °1916) Steenkappers© uit het archief van Christiane Vanwinghe Mijnijzer © RLNH

‘Een mijnijzer had twee functies. ‘De steenkappers bewerkten de stenen De scherpe kant diende om gaten ook met stalen zagen. Deze leken in de groevewand uit te kappen, een beetje op boomzagen, alleen de plattere zijde gebruikte men om waren ze van staal. Met twee moesten de stenen uit de wand te wringen. de steenkappers de stenen doorzagen’ Het was dus een multifunctioneel (Henri Pollet, °1916) werktuig’ (Frank Doperé, specialist bouwhistorisch onderzoek)

21 IJzerzandsteen: een ijzersterke troef voor Noord-Hageland Ontginningstechnieken Vanaf het eind van de jaren 40 gebruikte op platte karren geladen en met een men voor de ontginning mechanische smal spoor uit de groeve geduwd. Hoewel boren. Na de explosie vertoonden de het spoorlijntje in het Steenkot in Diest groevewanden barsten. Met mijnijzers verdwenen is, kan je nu nog de bedding werd de ijzerzandsteen vervolgens uit de en de afvalhopen in de groeve herkennen. wand geduwd en getrokken. Voor grotere stukken maakte men eerst een soort ‘Er is een hele periode geweest dat van puintapijt waar de stenen op konden de steenkappers aan de ingang van vallen zodat verdere scheuren konden de groeve de stenen kapten. De maten worden vermeden. Het is een techniek werden op bestelling doorgegeven. die ook toegepast wordt bij verschillende Ze werden er een eerste maal bewerkt andere steensoorten, zoals rood en grijs en vervolgens met paard en kar naar marmer. de restauratieplek afgevoerd.’ (Christiane Vanwinghe, °1953) Met pikhouwelen, schoppen, kruiwagens en ‘berlines’ – een soort van Veel steenkappers kwamen trouwens steenkoolwagentjes – werd het overtollige niet uit het Hageland maar uit West- puin en afval op hopen gestapeld. en Oost-Vlaanderen waar de meeste Eenmaal ontgonnen werden de stenen restauratiebedrijven gevestigd waren. impressietekening © Katrien Santermans

Ontginningstechnieken IJzerzandsteen: een ijzersterke troef voor Noord-Hageland 22 Jaren 50 tot 1972 Na de Tweede Wereldoorlog voltrok zich de Sint-Martinuskerk te Wezemaal met een steeds verder gaande mechanisering. stenen uit de nabijgelegen Wijngaardberg. Men koos voor andere, meer efficiënte Met een kraan werden de ontgonnen ontginningstechnieken. Bulldozers, stenen op vrachtwagens geladen en naar drilboren en vrachtwagens vervingen de kerk gebracht. De toenmalige pastoor de pioche, het mijnijzer en de paard en Cuypers hield een oogje in het zeil en kar. Onder leiding van prof. Lemaire hielp soms ook een handje. restaureerde men bijvoorbeeld in 1965

Paard en kar werden vervangen door bulldozers en vrachtwagens. Wijngaardberg in Wezemaal, 1965 © uit het archief van Willy Bollens Wijngaardberg in Wezemaal, 1965 © uit het archief van Willy Bollens

23 IJzerzandsteen: een ijzersterke troef voor Noord-Hageland Ontginningstechnieken Onze-Lieve-Vrouwkerk in Aarschot © RLNH

De bewerking van stenen gebeurde in het atelier van het restauratiebedrijf.

Vanaf de jaren 50 waren het ook geen Vrouwkerk te Aarschot in 1972 onder boeren meer die als bijverdienste in de leiding van de firma Vandekerkckhove, groeve kwamen werken. werd ijzerzandsteen uit de Eikelberg in Gelrode rechtstreeks met vrachtwagens ‘Het waren gewone arbeiders die wel naar de steenkappers in Ingelmunster een beetje gespecialiseerd waren in gebracht. Daar werden de stenen een wegenaanleg en het opruimen van eerste maal gezaagd. rotsen’ (Frans Decavele, °1935). Na deze bewerking werden ze naar de restauratieplek gevoerd waar verweerde Vaak waren ze niet uit de regio afkomstig. stenen werden vervangen door pas De bewerking van de stenen gebeurde ontgonnen exemplaren. In de jaren ook niet meer aan de groeves maar in 60 en 70 gebeurde dit met mechanische de ateliers van de restauratiebedrijven. boorhamers. De volledige mechanisering Bij de restauratie van de Onze-Lieve- was een feit.

Ontginningstechnieken IJzerzandsteen: een ijzersterke troef voor Noord-Hageland 24 Organisatie van de ontginningen tijdens de 20e eeuw

restauratie-aannemer r r

eigenaar

r r

groevemeester steenkappers r r r

10-tal groeve-arbeiders

Het team bestond uit een tiental arbeiders eigenaar een vriendschappelijke band. met aan het hoofd de groevemeester. De eigenaar was vaak ook een gekende De eigenaar bezocht de groeve dorpsfiguur. In Kelbergen was dit Pieter sporadisch en onderhield enkel de ‘Pieje’ Vanwinghe. In 1918 erfde hij het zakelijke contacten. Bij de ontginningen Steenkot na er zelf jarenlang als arbeider was hij zelden betrokken. Van een strikte in gewerkt te hebben. Als geen ander hiërarchie was er echter geen sprake. wist hij wat de arbeiders aankonden De arbeiders kenden elkaar goed en en wat ze nodig hadden. hadden met de groevemeester en de

wist je dat…

… op verschillende kerken in het Hageland krassporen van bedevaarders te vinden zijn? Ondermeer op de Sint-Martinuskerk te Wezemaal en op het poortgebouw van de Abdij van Averbode kan je deze aantreffen. De bedevaarders verzamelden het gruis, mengden het met water en dronken het vervolgens op. Men geloofde dat het mengsel een geneeskrachtige, helende werking had. Krassporen op Sint-Martinuskerk te Wezemaal © RLNH

25 IJzerzandsteen: een ijzersterke troef voor Noord-Hageland Ontginningstechnieken Werkomstandigheden

De meeste ontginningen gebeurden De ontginningen waren voor de arbeiders van april tot september-oktober. zwaar en gevaarlijk. Een ongeluk Bij vriesweer was ijzerzandsteen immers was snel gebeurd. Op de Middelberg te hard om te worden ontgonnen. in Gelrode raakte in de jaren 30 een Concreet werd er bij de groeve-eigenaar zekere Barale na een zwaar ongeluk door de restauratieaannemer een zelfs werkonbekwaam. Hij overleed later bestelling geplaatst. Vervolgens ging aan zijn verwondingen. Een steen kon de eigenaar in het dorp op zoek naar gemakkelijk enkele tientallen tot een arbeiders. Vaak waren dit boeren paar honderd kilo’s wegen. Samenwerken of boerenzonen. De leeftijd varieerde was dus de boodschap. tussen de veertien en vijftig jaar. Met katrollen of kranen werden de ‘Het was eigenlijk een echte zwaardere stenen op karren geplaatst. bijverdienste.’ (René Luyten, °1919). Bij de ontginningen op de Eikelberg in 1972 maakte men zelfs gebruik De werkdagen begonnen doorgaans van bulldozers. Toch konden al deze bij zonsopgang en eindigden rond hulpmiddelen niet verhinderen dat de zonsondergang. Op vaste tijdstippen hield arbeid zijn fysieke tol eiste. Vooral rug- men een korte pauze. In het Steenkot en heupklachten vormden een probleem. in Kelbergen voorzag de eigenaar soms soep als middagmaal. Over het Bovendien werkten vele arbeiders algemeen waren er weinig of geen ’s avonds nog op het platteland of op de faciliteiten. In sommige groeven werd boerderij. Het werk in de groeve was niet er wel een barak voorzien waarin kon meer dan een periodieke bijverdienste worden gegeten en geslapen. Meestal die het leven financieel iets draaglijker waren het de steenkappers ‘uit de maakte. Naast de landbouw was het Vlaanders’ die er verbleven. Tijdens in sommige streken zowat de enige bron de Tweede Wereldoorlog werkten er in van inkomsten. Het werk betaalde redelijk, Kelbergen zelfs verschillende Russische al kon je in steenkoolmijnen of fabrieken krijgsgevangenen die in dergelijke houten veel sneller en beter je geld verdienen. barakken verbleven. Vanaf de jaren 50 In 1938 bedroeg het dagloon van een verbeterden de werkomstandigheden groevearbeider 20 Belgische frank. aanzienlijk. De houten barakken werden Ter vergelijking, een brood kostte toen toen containers met douches en ongeveer 2,20 frank. toiletten.

Werkomstandigheden IJzerzandsteen: een ijzersterke troef voor Noord-Hageland 26 © RLNH

r WEEFBERG IN AVERBODE

27 IJzerzandsteen: een ijzersterke troef voor Noord-Hageland Werkomstandigheden De ontginning van ijzererts

IJzerzandsteen werd niet alleen De exploitatiezone strekte zich over een ontgonnen voor bouw- of restauratie- lengte van 500 meter uit. De productie projecten. Het werd ook aangewend bedroeg tussen de 75 à 150 ton per dag. voor de extractie van ijzererts. Op het hoogtepunt werkten in de groeve Op de Middelberg in Gelrode, ook wel een veertigtal arbeiders. Net als in andere IJzerenberg genoemd, werd vanaf groeves werd ook hier gebruik gemaakt 1931 een poging ondernomen om van explosieven en spoorwegkarretjes op industriële schaal ijzerzandsteen getrokken door paarden. te ontginnen. Hiervoor werd een NV Al na enkele jaren bleek het opgericht: ‘Société des Usines et Mines ijzerertsgehalte van de stenen te laag de fer de Gelrode’. te liggen. Uiteindelijk moesten de boeken De stenen werden na de ontginning in 1938 worden gesloten. De groeve in ovens gesmolten. Daarna werden werd de laatste decennia verkaveld ze per trein van Gelrode naar Forges en de ovens afgebroken. Enkele betonnen de Clabecq getransporteerd waar structuren herinneren nog steeds aan

ze verder konden worden verwerkt. de ontginningen. r Aandeel van de Société des UsineS et Mines de fer de Gelrode, 1931

© uit het archief van Theo Depoortere

De ontginning van ijzererts IJzerzandsteen: een ijzersterke troef voor Noord-Hageland 28 Betonnen restanten op de Middelberg in Gelrode © RLNH

Het andere verhaal

Christiane Vanwinghe, kleindochter van Ze zijn samen groot geworden en hebben groeve-eigenaar Pieter Vanwinghe, is eigenlijk hun leven samen gedeeld. van kindsbeen af nauw betrokken bij het Regelmatig bezochten ze samen verhaal achter het Steenkot in Kelbergen. de groeve. Het is daar dat ze Pieter, een groeve-arbeider, leerde kennen. Hoe heeft uw grootvader de groeve Mijn grootmoeder is uiteindelijk met hem in zijn bezit gekregen? getrouwd. Enkele jaren later stierf haar Aandeel van de Société des UsineS Mijn grootvader is eigenlijk niet degene hartsvriendin, Alida Colinez. Zij liet een et Mines de fer de Gelrode, 1931 die het zelf in bezit heeft gekregen, testament na waarin mijn grootmoeder maar het is via zijn echtgenote, mijn als begunstigde naar voren kwam. grootmoeder gegaan. Zij was als kind, Zo zijn al de gronden en in het bijzonder als wees, terecht gekomen bij een de steengroeve naar haar gegaan. familie in Diest, de familie Colinez. Door hun huwelijk en omdat ze onder Ze hielp daar wat in het huishouden. gemeenschap van goederen leefden, We spreken nu over de jaren 1890. was het zo dat de man eigenaar van de Mijn grootmoeder, Florence Vandeweyer, gronden en van de steengroeve werd. werd de hartsvriendin van Alida Colinez.

29 IJzerzandsteen: een ijzersterke troef voor Noord-Hageland Het andere verhaal Hoeveel mensen werkten er in de groeve? Hoe waren de onderlinge relaties tussen Dat verschilde nogal. Dat waren meestal de arbeiders? dezelfde mensen. Het waren mensen uit Die kenden elkaar goed. Zoals ik al Schaffen, ook dikwijls familie van elkaar. zei, sommigen waren familie van Broers of neven die vaak dan nog familie elkaar. In die tijd was Kelbergen een van ons waren. Echt permanent werkten kleine gemeenschap, een gehucht van ze er niet. Als er geen opdrachten waren, Schaffen eigenlijk. Het was dus echt dan was er geen werk. Men nam soms plaatsgebonden, vooral de mensen aan mensen aan om bepaalde opdrachten die kant van het dorp werkten daar. te doen. Zes maanden, een jaar, drie Die hingen aan elkaar vast. De ene kende maanden. Dat hing af van de vraag en de andere. wat moest er klaargemaakt worden. Kan je spreken van een soort van steenkappersmentaliteit? Ja, een groep die bij elkaar hoorde. Die klikte aan mekaar. Trouwens, nu nog weet men wie er allemaal werkte. Dat zegt ook wel iets.

Vlnr: Eigenares Alida Colinez met haar huishoudster Florence Vandeweyer. Bovenaan

rechts met mijnijzer Pieter Vanwinghe. In het midden: Pater Prior Lambertus Honon. r © uit het archief van Christiane Vanwinghe

Het andere verhaal IJzerzandsteen: een ijzersterke troef voor Noord-Hageland 30 © uit het archief van Christiane Vanwinghe

r Het Steenkot in Kelbergen, 1898

IJzerzandsteengroeves leverden niet ‘De toenmalige eigenaar, meneer alleen steen. Een foto genomen op Colinez, was een liefhebber van het 19 mei 1898 laat ons bijvoorbeeld wielrennen. Hij was ook een bekend een bijeenkomst van wielertoeristen industrieel uit Diest. Hij onderhield in het Steenkot zien. Meer bepaald hiervoor nauwe contacten met de Cyclo Club Gheel. allerlei mensen. Hij deed dat om in de belangstelling te komen. Een stuk PR zoals men dat nu zou zeggen.’ (Christiane Vanwinghe °1953).

31 IJzerzandsteen: een ijzersterke troef voor Noord-Hageland Het andere verhaal De groeves hebben ook hun nut gehad Klokkenberg. Sommige groeven dienden tijdens verschillende oorlogen. Tijdens de bovendien als wapendepot. Zo ook in het Eerste Wereldoorlog werd de Middelberg Steenkot te Kelbergen. in Wezemaal door Belgische soldaten als uitkijkpost gebruikt. Lange tijd was ‘Na de oorlog gingen de kinderen met de groeve bekend als het ‘Oorlogskot’. de obussen spelen en lieten ze deze Verschillende groeves werden in de ontploffen’ (René Luyten, °1919) Tweede Wereldoorlog door de Duitsers gebruikt om tanks veilig onder te Veel kinderen hebben goede herinne- brengen. Ook het verzet vond er de ideale ringen aan het spelen in de groeve. schuilplek. Zo kon men aan het einde Christiane Vanwinghe (°1953), van de oorlog een ontsnapte Russische kleindochter van groeve-uitbater Pieter krijgsgevangene laten onderduiken op Vanwinghe, uit Schaffen verwoordde de Eikelberg te Gelrode. Dankzij enkele het zo: ‘Ik herinner me uit mijn jeugd verzetslui wist hij uiteindelijk succesvol dat we daar gingen spelen en we dan te ontsnappen. Het verzet probeerde over de spoorlijn liepen om in de groeve zelfs kerkklokken in groeves onder te te komen. Omdat het nogal vrij diep is brengen. In Herselt verstopte men ze t.o.v. de openbare weg was het gevaarlijk voor de Duitse bezetter in de oude groeve om langs daar de groeve in te gaan. op de Meuleberg. In de volksmond is de Wat niet wil zeggen dat we dat niet plek daarom nog steeds bekend als de gedaan hebben natuurlijk’. Uitzicht van op de Eikelberg in Gelrode, 2005 © RLNH

Het andere verhaal IJzerzandsteen: een ijzersterke troef voor Noord-Hageland 32 Ook Jef Vervoort (°1933) uit Gelrode bij Aarschot beleefde heel wat plezier in en rond de steengroeve op de Eikelberg in Gelrode.

‘We deden er niets anders dan spelen. We gingen altijd, zomer of winter, te voet over de heuvel naar school. Dat was altijd ravotten. Toen in die tijd maakten we onze speeltuigen zelf. We speelden er cowboy en indiaantje’.

Toch heeft hij ook minder goede

herinneringen aan de plek. Ter Jef Vervoort uit Gelrode © RLNH voorbereiding van de landing in Normandië bombardeerden de geallieerden in mei 1944 verschillende malen Aarschot, toen een belangrijk spoorwegenknooppunt. Jef vluchtte als kind samen met zijn familie naar de Waren dat diepe schuilkelders? nabijgelegen Eikelberg om daar in de Laat ons zeggen rond de twee meter. groeve te schuilen. Hieronder vind je een Daarboven hadden ze ter bescherming deel van zijn getuigenis. boomstammen en graszoden geplaatst. De Duitsers hadden hier langs de grote Is Gelrode gebombardeerd? baan Aarschot-Leuven veel kelders zelf Ja. Maar de huizen niet. In het gemaakt, voor als ze passeerden en Vorsdonkbroek hebben ze twee keer moesten schuilen. Maar iedereen had gebombardeerd. Maar dat was om een schuilkelder. En die was doorgaans de ijzerenweg (nvdr. spoorweg) te buiten gemaakt. bombarderen. Ze hebben die elke keer gemist. Jullie schuilden soms ook op de Eikelberg. De laatste keer hebben we het gezien. Daar zijn we verschillende nachten gaan Dat was overdag. We zaten toen thuis slapen in de ‘grot’ zoals wij zeiden. Dat en hoorden de vliegers aankomen. Dan was zeker met zes gezinnen. Die grot gingen de sirenes en liepen de mensen was vrij groot. De mannen hadden daar naar de schuilkelders die ze gemaakt wel een beetje in gewerkt om het binnen hadden. De vliegtuigen kwamen laag proper te maken binnen. Ze hadden dat over de Eikelberg en daar lieten ze hun vol stro gedaan. Daar legden ze dekens bommen vallen. Alle mensen schuilden op om op te slapen. De grot is vernietigd toen in de schuilkelders. tijdens de laatste ontginningen in 1972.

33 IJzerzandsteen: een ijzersterke troef voor Noord-Hageland Het andere verhaal Enkele mijlpalen

5,4 miljoen jaar geleden 13e – 14e eeuw Ontstaan van ijzerzandsteenheuvels IJzerzandsteen als typische bouwsteen door terugtrekken van Diestiaanzee. voor de Demergotiek. bv. Orleanustoren in Aarschot 40.000 v.C. – 6.000 v.C. Heuvels worden als uitvalsbasis gebruikt 15e – 17e eeuw door nomadengroepen. Exploitatiehoogtepunt van ijzerzandsteen uit de Langdorpse steengroeves, 5.300 v.C. onder meer voor de bouw van de Oudst gekende gebruik van Sint-Sulpitiuskerk in Diest. ijzerzandsteen als slijp- en maalsteen en als bijl. 16e eeuw bv. vondsten op Beninksberg in Wezemaal Geleidelijke economische stagnatie in het Hageland door godsdienstoorlogen. 4.000 v.C. – 1.600 v.C. Heuvels worden als toevluchtsoord 17e – 18e eeuw verlaten. Periode van verval en armoede zorgt voor teloorgang van ijzerzandsteen als 3e eeuw bouwmateriaal. Opkomst van barok De Gallo-Romeinen gebruiken en de daarbij behorende obertangesteen. ijzerzandsteen in de kelders van hun villa’s. 1750 – 1752 Bouw van kanaal Leuven-Mechelen met Vroege middeleeuwen ijzerzandsteen uit Dorenberg in Aarschot. Gebouwen voornamelijk uit hout en leem, slechts zelden uit ijzerzandsteen. 1771 – 1778 Op de ‘Carte du Duché d’Arschot’ 10e – 11e eeuw en de ‘Ferrariskaarten’ zijn onder meer IJzerzandsteen wordt gebruikt de groeves op de Eikelberg, in oude Romaanse bouwwerken, de Wijngaardberg en de Voortberg bv. Sint-Catharinakerk in Kortrijk-Dutsel. te bemerken. De stenen werden in visgraatverband verwerkt. Ca. 1820 Opkomst van de steden, economische Start bouw Wijngaardmuur op bloeiperiode. Wijngaardberg in Wezemaal met ijzerschollen. 11e – 12e eeuw Eerste gebruik van regelmatig gehouwen stenen.

Enkele mijlpalen IJzerzandsteen: een ijzersterke troef voor Noord-Hageland 34 Vanaf 1840 1938 – 1939 Restauratie van kerken en burgerlijke Restauratie van kerk te Vorst (Laakdal) gebouwen uit ijzerzandsteen. Heropbloei met steen afkomstig uit het Steenkot van de ontginningen, onder meer in het in Kelbergen. Steenkot in Kelbergen. Middeleeuwen tot jaren 1950 1844 – 1848 Gebruik van grauwe schollen die geraapt Restauratie Sint-Pieterskerk in Rotselaar worden op akkers, in holle wegen en met steen uit de Heikantberg, Middelberg in de groeves voor de bouw van rurale en Wijngaardberg. gebouwen. bv. in de omgeving van Ossenberg en Galgenberg in Tielt-Winge. 1845 Voor de bouw van het ‘Fort van Diest’ 1940 – 1945 worden er massa’s ijzerzandsteen uit de Verschillende steengroeves worden door heuvelflanken gehaald. Niets daarvan Duitse bezetter en geallieerden gebruikt wordt als bouwsteen gebruikt. als wapendepots. Ook schuilplaats voor lokale bevolking voor bombardementen. 1861 Restauratie van de Onze-Lieve- 1945 Vrouwkerk in Aarschot met stenen uit de Steen onttrokken op Weefberg voor Wijngaardberg in Wezemaal. restauratie Abdij van Averbode.

1869 1947 Restauratie van Onze-Lieve-Vrouwbasiliek Laatste ontginningen in het Steenkot in Scherpenheuvel-Zichem met stenen uit in Kelbergen. het Steenkot in Kelbergen. 1965 1910 Ontginningen op de Wijngaardberg Ontginning op de Weefberg voor de in Wezemaal voor herstellingswerken restauratie van de Abdij van Averbode. aan de Sint-Martinuskerk in Wezemaal. Gebruik van drilboren. 1931 – 1938 Ontginningen van ijzererts op Middelberg/ 1972 IJzerenberg door de Société des usines Laatste ontginning van ijzerzandsteen et mines de fer de Gelrode. in het Hageland op de Eikelberg in Gelrode voor de restauratie van de Onze-Lieve-Vrouwkerk in Aarschot.

35 IJzerzandsteen: een ijzersterke troef voor Noord-Hageland Enkele mijlpalen Greep uit geraadpleegde werken

AVERMAETE, T., MINNEN, B. en ERMEN, DOPERÉ, F., ELDEREN, D. VAN, HERCK, E. VAN, BOLLENS P. VAN en MINNEN, B. W. De wijnmuur van Wezemaal, unieke getuige De Sint-Pieterskerk van Rotselaar, 1844-1848: van een wijnbouwproject uit de vroege 19e eeuw, een nieuwe kerk met oude wortels, Rotselaar, in: Monumenten en Landschappen, jg. 18, 1999. VZW 150 jaar kerkwijding St.-Pieter Rotselaar, 1998, 232 p. BOS, K. en GULLENTOPS, F. IJzerzandsteen als bouwsteen in en rond het DOPERÉ, F., EYCKEN, M. VAN DER, Hageland, in: Bulletin de la Société belge de KLINCKAERT, J. en MINNEN, B. géologie/Bulletin van de Belgische vereniging Het verhaal van de Gotiek in de Demervallei, voor geologie, jg. 99, 1990, nr. 2, p. 131-151. Toerisme Vlaams-Brabant, folder, 2004, 40 p.

BOS, K. DOPERÉ, F., DREESEN, R. en DUSAR, M. The Saint Peter’s church of Langdorp, an example Atlas natuursteen in Limburgse monumenten: of early Gothic church architecture in the valley geologie, beschrijving, herkomst en gebruik, of the river Demer; a historical and architectural Genk, Provinciaal Natuurcentrum – Domein Bokrijk, outline with an indepth study of its typical building 2001, 294 p. material (The ferruginous sandstone of Northern ), Leuven, 1989, p. 205 (onuitgegeven GALEOTTI, H.G. proefschrift Centrum voor Monumentenzorg, Mémoire sur la constitution géognostique de la KULeuven) province de Brabant, en réponse à la question suivante: Décrire la constitution géologique de Bouwen met ijzerzandsteen in de Demerstreek, la province de Brabant, déterminer avec soin les in: Brabantse bouwmeesters Verhalen uit espèces minérales et les fossiles que les divers…, de Late Middeleeuwen, Provincie Vlaams-Brabant in: Mémoires couronnés par l’Académie royale Dienst Cultuur, s.d., p. 40 des sciences et belles-lettres de Bruxelles, jg. 12, Hayez, 1837. CLAES, F.M. Cijnsboeken van de Onze-Lieve-Vrouwenkerk GERITS, T.J. van Diest (14de eeuw), (Oostbrabantse historische Archivalia II, in: Het oude land van Aarschot, teksten, 2/3), Sint-Joris Winge, Oostbrabantse jg. 4, 1969, pp. 49-52 Werkgemeenschap, 1986, 84 p. GERITS, T.J. DIRIKEN, P. Langdorp en zijn kerken: kataloog, Aarschot, Geogids Demervallei. Toeristische recreatieve atlas Aarschotse Kring voor Heemkunde, 1970, 80 p. van Vlaanderen. S.l., 2004. GILLIJNS, K; POLSEN, J.; DECKERS, J. DOPERÉ, F. Gesloten depressies in Vlaams-Brabant. Onderzoek naar de geschiedenis van de technieken Brakona jaarboek, 2001, p11-17. in de kunstgeschiedenis, in: Oost-Vlaamse Zanten, jg. 76, 2001, nr. 2 GULINCK, M. Oude natuurlijke bouwmaterialen in Laag- en Midden-België, in: Technisch-Wetenschappelijk tijdschrift, jg. 18, 1949, nr 2, s.l., s.n. (ook verkrijgbaar in overdruk, 7 p.)

Greep uit geraadpleegde werken IJzerzandsteen: een ijzersterke troef voor Noord-Hageland 36 GULINCK, M. en TAVERNIER RAEYMAEKERS, VANDERHASSELT, P. F. J.E . De geologische formatie van ijzerzandsteen te Het kerkelijk en liefdadig Diest: geschiedenis der Gelrode, in: Kempen en Hageland, 1936, nr. 2 (mei), kerken, kapellen, kloosters, liefdadige gestichten, pp. 20-22 (integraal in: Oude Land van Aarschot, enz., welke in deze stad vroeger bestonden of jg. 24, 1989, nr. 3, (maart), pp. 43-46) thans nog bestaan, Leuven, Peeters, 1870, 584 p. VERBOUWE, A. GULLENTOPS, F. en WOUTERS, L. Iconografie van Vlaamsch-Brabant. 1: Kanton Delfstoffen in Vlaanderen, Brussel, 1996 Aarschot: gezichten, plannen en kaarten uit vorige eeuwen: Aarschot, Begijnendijk, Betekom, Gelrode, GULLENTOPS, F. Houwaart, Kortrijk-Dutsel, Langdorp, Nieuwrode, L’origine des collines du Hageland, in: Bulletin Rillaar, St.-Pieters-Rode, Tielt,…, Brussel, Hessens, de la Société belge de géologie/Bulletin van 1938, 28 p. ill (Overdr. uit: Eigen Schoon en de de Belgische Vereniging voor Geologie, Leuven, Brabander. – 21(1938)9-10) jg. 66, 1957, pp. 81-85 VERBOUWE, A. JANSE, H. en VRIES, D.J. DE Iconografie van Vlaamsch-Brabant. 2: Kanton Werk en merk van de steenhouwer. Diest: gezichten, plannen en kaarten uit vorige Het steenhouwersambacht in de Nederlanden eeuwen: Assent, Averbode, Bekkevoort, Deurne, voor 1800, Zwolle – Zeist, 1991 Diest, Kaggevinne, , Messelbroek, Molenbeek-Wersbeek, Schaffen, Scherpenheuvel, JANSE, H. Testels, Waanrode,…, 1940, 79 p., XII pl Van aaks tot zwei, Historisch handgereedschap (Overdr. uit: Eigen Schoon en De Brabander. in de Nederlandse en Vlaamse bouwwereld, – 13(1940)7-8) Zeist – ’s-Gravenhage, 1998 WILLEMS, A. MINNEN, B. Ontginning van grondstoffen in vroegere eeuwen Het hertogdom Aarschot onder Karel van Croÿ te Testelt, in: Oost-Brabant, jg. 7, 1980, pp. 44-46. (1595-1612). Kadaster en gezichten, Brussel, 1993 (Albums de Croÿ)

SCHEYS Bijdrage tot de kennis van de Hagelandse bodems en hun productiecappaciteit, doctoraatsthesis KULeuven, pp. 321

SCHEYS Steengroeven in Oost-Brabant, in: Oost, 1966, 3/2, pp. 40-43

TAHON, V. Les mines de fer de Gelrode: une évolution dans l’industrie du fer, le passé, le présent, l’avenir, Bruxelles, Lelateur, 1933, 16 p. (Conférence donnée le 7 janvier 1933 à la Section de Bruxelles de l’Association des ingénieurs sortis de l’école des mines de Liège).

37 IJzerzandsteen: een ijzersterke troef voor Noord-Hageland Greep uit geraadpleegde werken Dankwoord

Volgende personen hebben ons geholpen om de schaarse informatie rond de ijzerzandsteengroeves te verzamelen. Het Regionaal Landschap Noord-Hageland vzw wil volgende personen uitdrukkelijk bedanken:

Henri Pollet, Frans Decavele, René Luyten, Heemkring Averbode Richard Luyten, Silvain van Rillaar, Marcel Van Diest Emiel Willems, Christiane Vanwinghe, T 013 77 37 86 of Jef Vervoort, Björn Rzoska, Daphné Maes, [email protected] Frans Gullentops, Rudy Janssens, Luc Vervoort, Willy Schroevens, Paul Vranken, Marc Dillen, Culturele Kring Wezemaal Theo Depoortere, Glenn Geeraerts, Kjell Corens, Willy Bollens Boni Lemmens, Robert Huybrechts, T 016 58 02 20 of Alfons Thiels, Guy Hommelen, Ann Verrek, [email protected] Rudi Beeken, Peter Van Grunderbeek, Lisette Van Roelen, Koen Berwaerts, Geschied- en Heemkundige Kring Theo Peeters, Bart Minnen, Willy Bollens, Arnoldus IV Diest Christine Staes, David Swinnen, Kelle Moreau, Alfons Thiels Frans Doperé, Hilde Van Laer, Paul Tuerlinckx, T 013 33 40 02 of Katrien Santermans, Hilde Leenaerts, [email protected] Luc Van den Abbeele, Frank Delbecque, Ivan Op De Beeck. Aarschotse Kring voor Heemkunde Willy Schroeven T 016 50 02 67 of [email protected]

Ook onze collega’s van het Regionaal Landschap Zuid-Hageland werken rond de natuursteen in hun streek. Ze brachten in november 2012 de brochure ‘Kwartsiet en gobertange, natuurstenen uit Zuid-Hageland’ uit. Meer info op www.rlzh.be.

Dankwoord IJzerzandsteen: een ijzersterke troef voor Noord-Hageland 38 Ode aan de ijzerzandsteen

Geboren uit de zee, bedekt u, beschermend, een hagelandse heuvel, die als een lieve fee, slapend in het landschap ligt… een landschap dat doet dromen.

Gewekt door hamer en houweel van steenhouwers en anderen, zwoegend in uw groeve… Zij wisten u te bewerken voor de bouw van hoeve, kasteel en kerken

En met uw warme, bruine kleur, troont u nu in vele van onze gebouwen, En smeekt u ons: uw schoonheid te mogen behouden.

Willy Bollens ? MEER WETEN? Regionaal Landschap Noord-Hageland vzw Villa Coremans. Gelrodeweg 2. 3200 Aarschot T 016 63 59 54 F 016 63 10 60 [email protected] www.rlnh.be