Osadnictwo Wczesnośredniowieczne I Z Okresu Nowożytnego Na Stanowisku Nr 4 W Zambrzycach Starych, Gm
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
STUDIA I MATERIAŁY raport 12, 169-197 issn 2300-0511 Maciej Trzeciecki*, Jakub Affelski** Osadnictwo wczesnośredniowieczne i z okresu nowożytnego na stanowisku nr 4 w Zambrzycach Starych, gm. Rutki, woj. podlaskie Abstract Trzeciecki A., Affelski J. 2017.Early medieval and post-medieval settlement at site no. 4 in Zambrzyce Stare, Rutki Commune, Podlaskie Voivodeship. Raport 12, 169-197 The article presents the analysis of two settlement phases discovered at a site in Zambrzyce Stare in relation to the construction of the S-8 road. The authors present settlement relics from the early Middle Ages (12th century) and the post-medieval period (15th-17th centuries). Keywords: Early Middle Ages, post-medieval period, settlement, ceramics ■ 1. Uwagi wstępne badania ratownicze, którymi kierował Jakub Affelski. Stanowisko nr 4 w Zambrzycach Starych (AZP 38– Objęły one obszar o łącznej powierzchni 171,3 ara, na 80/20) położone jest na południowy wschód od zwartej którym zarejestrowano 409 obiektów osadniczych. zabudowy wsi (Ryc. 1). Znajduje się na skraju typowej Obok śladów osadnictwa kultury niemeńskiej i łu- dla krajobrazu Wysoczyzny Wysokomazowieckiej rów- życkich pól popielnicowych (Affelski, Machnio 2016) niny morenowej. Zajmuje kulminację i stoki cypla, od odkryto 227 obiektów zawierających znaleziska umoż- południowego zachodu i od północy otoczonego przez liwiające określenie ich datowania na wczesne średnio- niewielkie, bezimienne cieki wpadające do rzeczki wiecze lub wczesny okres nowożytny. Z tym ostatnim Zambrzycy, jednego z dopływów Narwi, płynącej szero- wiązać też można dwie reliktowo zachowane warstwy ką i podmokłą doliną łączącą się na północy z bagnami użytkowe terenu stanowiska. tzw. Wielkiej Bieli. Podłoże geologiczne obszaru obję- tego badaniami tworzą postglacjalne zglinione piaski ■ 2. Wczesne średniowiecze i żwiry. W partiach niższych występują gleby hydroge- Z okresem tym można w sposób pewny wiązać 33 obiek- niczne – mursze i torfy (Kołodyńska-Gawrysiak 2009). ty osadnicze, których chronologię ustalono na podsta- Odkrycia dokonano w 2010 r. podczas badań po- wie analizy materiału ceramicznego. Można je podzielić wierzchniowych realizowanych przez zespół pod kie- na dwie podstawowe grupy – relikty budynków miesz- runkiem Pawła Zawilskiego w związku z planowaną kalnych lub mieszkalno-gospodarczych oraz jamy peł- rozbudową drogi S8. W 2014 r. Mieczysław Bienia niące bliżej nieokreślone z reguły funkcje gospodarcze przeprowadził tu wykopaliska sondażowe (Bienia 2014). (Ryc. 2). W ich trakcie zadokumentowano ślady osadnictwa pra- Szesnaście obiektów uznano za pozostałości budyn- dziejowego, wczesnośredniowiecznego i z okresu nowo- ków (Ryc. 3). Osiem spośród nich (nr: 36, 122, 164, 176, żytnego. Ze względu na wartość poznawczą stanowiska 177, 203, 249, 309) miało plan czworoboczny lub zbli- podjęto decyzję o pełnym rozpoznaniu zagrożonego ob- żony do owalu i wymiary około 3–6 × 2–4 m. W prze- szaru. W 2015 r. przeprowadzono szerokopłaszczyznowe kroju miały z reguły kształt nieckowaty, maksymalna * Instytut Archeologii i Etnologii PAN, al. Solidarności 105, 00-140 Warszawa, e-mail: [email protected] ** Pracownia Archeologiczno-Konserwatorska SZPILA Jakub Affelski, Pułtusk, e-mail: [email protected] 169 RAPORT 12 głębokość nie przekraczała 50 cm. Są to najprawdopo- dobniej pozostałości poziomów użytkowych prostokąt- nych budynków mieszkalnych o naziemnej konstrukcji ścian, najprawdopodobniej zrębowej. Kolejne osiem ma plan wydłużonego owalu o średnicach 3–5 × 1–3 m i głę- bokości nieprzekraczającej 50 cm (nr: 114, 129a, 158, 166, 197, 244, 250, 292). Stanowią one zapewne relikty bu- dynków gospodarczych, być może o lekkiej, szałasowej konstrukcji ścian. Zwraca tu uwagę obiekt 197, z które- go pozyskano ponad 100 fragmentów kości zwierzęcych. Może to wskazywać na to, że po zaprzestaniu pełnienia swej pierwotnej funkcji był on wykorzystywany jako jama odpadkowa. Wypełniska struktur uznanych za relikty budynków są do siebie zbliżone – stanowi je ciemnoszary i czarny humus przesycony zbutwiałymi szczątkami organicznymi, przede wszystkim drobnymi węglami drzewnymi. Jako jamy gospodarcze określono łącznie 18 obiek- tów osadniczych (Ryc. 4). Ich wypełniska, podobnie jak omówionych wyżej budynków, tworzy ciemnosza- ry humus przesycony drobnymi węglami drzewnymi. Charakteryzują się planem owalnym lub zbliżonym do regularnego okręgu, o średnicach równych 1–3 m i głę- bokości do 30 cm. Dwie jamy (nr 246, 367) w zarysie Ryc. 1. Zambrzyce Stare, stan. 4, gm. Rutki, woj. podlaskie, AZP 38-80/20. Lokalizacja stanowiska, skala 1:25000 są zbliżone do kwadratu o boku długości do 3 m. Mają Fig. 1. Zambrzyce Stare, site 4, Rutki Commune, Podlaskie przekrój nieckowaty i są stosunkowo głębokie – do 1 m Voivodeship, AZP 38-80/20. Site location, scale 1:25000 poniżej poziomu wyróżnienia. Ich kształt i głębokość Ryc. 2. Zambrzyce Stare, stan. 4, gm. Rutki, woj. podlaskie, AZP 38-80/20. Wczesne średniowiecze. Plan zbiorczy obiektów osadniczych Fig. 2. Zambrzyce Stare, site 4, Rutki Commune, Podlaskie Voivodeship, AZP 38-80/20. Early Middle Ages. Overall plan of settlement features 170 STUDIA I MATERIAŁY Ryc. 3. Zambrzyce Stare, stan. 4, gm. Rutki, woj. podlaskie, AZP 38-80/20. Wczesne średniowiecze. Przykłady obiektów osadniczych – relikty budynków: (1) obiekt 122; (2) obiekt 129a; (3) obiekt 166; (4) obiekt 176; (5) obiekt 177; (6) obiekt 250 Fig. 3. Zambrzyce Stare, site 4, Rutki Commune, Podlaskie Voivodeship, AZP 38-80/20. Early Middle Ages. Examples of settlement features – relics of buildings: (1) feature 122; (2) feature 129a; (3) feature 166; (4) feature 176; (5) feature 177; (6) feature 250 171 RAPORT 12 mogą wskazywać na to, że są to relikty zagłębionych Ryc. 4. Zambrzyce Stare, stan. 4, gm. Rutki, woj. podlaskie, AZP 38-80/20. Wczesne średniowiecze. Przykłady obiektów w ziemię obiektów o przeznaczeniu magazynowym osadniczych – jamy gospodarcze: (1) obiekt 40; (2) obiekt – piwniczek. Wśród omawianych jam wyróżnia się 100; (3) obiekt 111; (4) obiekt 167; (5) obiekt 178, (6) obiekt 100, w planie zbliżony do silnie wydłużonego obiekt 203 owalu o średnicach równych 3 × 1 m i głębokości do Fig. 4. Zambrzyce Stare, site 4, Rutki Commune, Podlaskie Voivodeship, AZP 38-80/20. Early Middle Ages. Examples of 60 cm. Uwagę zwracają stosunkowo liczne skupiska settlement features – utility pits: (1) feature 40; (2) feature kamieni w jego obrębie. Najprawdopodobniej są to re- 100; (3) feature 111; (4) feature 167; (5) feature 178, (6) feature 203 likty zagłębionego w ziemię obiektu o przeznaczeniu produkcyjnym. Obiekty datowane na wczesne średniowiecze wystę- Z eksploracji wypełnisk obiektów pozyskano zbiór pują przede wszystkim w południowej części badanego 1053 fragmentów ceramiki. Dominują w nim stosun- terenu. Nie tworzą uporządkowanego układu, można kowo silnie rozdrobnione ułamki brzuśców. Naczynia jednak wyróżnić co najmniej cztery skupiska. W każ- wykonano z gliny żelazistej, schudzonej domieszką dym z nich występuje przynajmniej jeden obiekt okre- tłucznia granitowego, z reguły średnioziarnistego, doda- ślony jako relikt budynku o zarysie czworobocznym, wanego do masy w dużej ilości. Zdecydowaną większość obiekty owalne i „wannowate” oraz po kilka jam gospo- z nich wykonano przy zastosowaniu techniki lepienia darczych. Odnotowane układy pozwalają przypuszczać, z wałków i poddano silnie formującemu obtaczaniu. że są to pozostałości wyodrębnionych zagród. Brak jest Na dnach często widoczne są ślady stosowania podsyp- podstaw do stwierdzenia, czy wszystkie „zagrody” funk- ki piasku. Około 7% zbioru stanowią naczynia lepione cjonowały równocześnie, czy mamy tu do czynienia z se- z wałków i słabo obtaczane. Ich fragmenty odnotowa- zonowym odnawianiem osadnictwa na badanym terenie. no w wypełniskach 11 obiektów. Współwystępują one 172 STUDIA I MATERIAŁY z wyrobami silnie obtaczanymi, których udział interregionalnym, spotykane na większości stanowisk w obiektach zawierających znaczące liczebnie serie z ziem polskich z okresu między XI a XIII wieku (Buko ceramiki sięga 80–98%. Brak jest więc podstaw do 1990, 265–268). Esowate garnki występują w zbiorze wyróżnienia grupy obiektów charakteryzujących się wy- ceramiki z młodszej fazy grodu w Niewiadomej w pow. stępowaniem ceramiki o bardziej archaicznych cechach Sokołów Podlaski, a także w Drohiczynie oraz w ze- technologicznych. społach z innych grodzisk Mazowsza i Podlasia, da- Około połowę zbioru naczyń o możliwej do określe- towanych na XI–XII lub XII–XIII wiek (Cofta 1951, nia formie stanowią garnki o profilu „esowatym” (Ryc. 5: tabl. VII, XII, XIX; Musianowicz 1956, tabl. II, VII; 1, 3, 5, 7–9; 6: 2, 4, 7, 12). Druga pod względem liczeb- 1969, ryc. XI, XII, XVIII–XXI, XXIII, XXVI, XXXI, ności grupa to garnki o baniastym, słabo wydętym brzu- XXXII, XXXV, XXXVIII–XL; Górska et al. 1976, ryc. ścu i wychylonym na zewnątrz wylewie, pozbawione 22, 44, 51, 72, 91, 100, 133, 134, 253, 254; Miśkiewiczowa wyodrębnionej szyjki (Ryc. 5: 4, 6; 6: 1, 3, 5, 10, 11, 13). 1996, 22–23, tabl. IV, VIII, XI–XIII, XXVI, XXXI, Wśród pozostałych form naczyń wyróżniają się „wor- XXXIV, XXXVII; Dulinicz, red., 1998, 139–142; kowate” garnki częściowo obtaczane (Ryc. 5: 2; 6: 8, 9) Biermann 2006, ryc. 14–18, 25, 27, 47; Jaskanis 2008, oraz gliniany talerz o szerokim dnie i prawie pionowych 127–131, ryc. I, XI, XII, XV, XXIV, XXVIII, XLIII; ściankach (Ryc. 6: 6). Udział naczyń niezdobionych Kobyliński, Szymański 2015, fig. 44). Stanowią też nie- i dekorowanych był w analizowanym zbiorze wyrówna- wielki, ale stały komponent