Internationale

SpectatorJaargang 62 - nr 1 - januari 2008

Clingendael en Spectator belichten kwart eeuw in vijven

Capaciteit voor vredesmissies stuit op grenzen

Groter Europa, opstandiger Nederland

Instituut Clingendael

online tekst beschikbaar via www.internationalespectator.nl Inhoud Januari 2008 Uitgave van Koninklijke Van Gorcum BV (Assen) namens het Nederlands Instituut voor Internationale Betrekkingen ‘Clingendael’ (Postbus 93080, 2509 AB Den Haag), dat samenwerkt met het Koninklijk Instituut voor Internationale Betrekkingen te Brussel. Een kwart eeuw Instituut Clingendael

Verschijnt maandelijks en wordt uitgegeven Tot 25 jaar geleden werd de Internationale Spectator uitgegeven door het Nederlands Genootschap voor op de grondslag van een redactiestatuut. Internationale Zaken (NGIZ). De Internationale Spectator werd met de fusie van vijf Haagse instituten Redactiebureau op het terrein van de internationale betrekkingen, die leidde tot het Nederlands Instituut voor Interna- Instituut ‘Clingendael’ tionale Betrekkingen Clingendael, een uitgave van het Instituut Clingendael. Vandaar dat het maand- Redactie Internationale Spectator blad met ingang van de 37ste jaargang in januari 1983 onder de hoede kwam van het nieuwe instituut Postbus 93080, 2509 AB Den Haag – dat was ook de maand dat de medewerkers van de gefuseerde instellingen het net gerestaureerde pand tel. 070-3245384; fax. 070-3746669 E-mail: [email protected] of betrokken. Ook de redactie werd in het Huys Clingendael gevestigd. De directeuren van Clingendael [email protected] zouden voortaan ook hoofdredacteur van de Internationale Spectator zijn. www. internationalespectator.nl Het zilveren jubileum van het Instituut zal het gehele jaar 2008 worden gevierd. In deze eerste aflevering van de 62ste jaargang geeft het maandblad een startschot, na het Ten Geleide van de bestuursvoorzitter Kernredactie B.R. Bot, met vijf artikelen van de hand van drie oud-hoofdredacteuren (J.L. Heldring, J.J.C. Voorhoeve Jaap W. de Zwaan (hoofdredacteur) en A. van Staden), een oud-adjunct-hoofdredacteur (S. Rozemond) en de huidige hoofdredacteur (J.W. Peter A. Schregardus (eindredacteur) Gerard J. Telkamp (eindredacteur) de Zwaan). Zij nemen elk relevante thema’s uit een periode van vijf jaar voor hun rekening, een tijdvak dat geheel of gedeeltelijk samenviel met de periode waarin zij zelf bij de redactie betrokken waren. Algemene redactie E. Bakker, S. Biscop, E. Drieskens, P. van Ham, L. van den Herik, P. Hoebink, S. de Hoop, W. Hout, COLUMN Jos de Beus M. van Keulen, J.C. Mulder, C.W.A.M. van Paridon, J.Q.Th. Rood, R. A. Wessel. Bernard Bot Groter Europa, opstandiger Neder- Clingendael: denken, doen en land: opheffing van euroscepsis in Abonnementen-administratie Koninklijke Van Gorcum BV durven 1 een conservatieve tijd 37 Administratie Internationale Spectator Postbus 43, 9400 AA Assen OPINIE tel. 0592-379555; fax. 0592-379552 ARTIKELEN E.mail:[email protected] Michiel Kramer www.vangorcum.nl BIJ EEN KWART EEUW Saakasjvili en Georgië: doornen CLINGENDAEL: van de Rozenrevolutie 42 Abonnementsprijzen Nederland en België: BLIK OP VIJF MAAL VIJF JAAR Particulier € 59,00 BOEKBESPREKINGEN Instelling € 70,00 J.L. Heldring Peter Volten over Student € 46,90 (max. 5 jaar) 1983-1987 Barometer van het Studenten-startersabonnement € 25,75 (1 jaar) Onder professoren 44 Buitenland: wereldtoneel: nadagen van de Particulier € 85,00 Koude Oorlog 3 Barbara Oomen over Instelling € 97,00 Student € 69,00 Vredesopbouw is meer dan Betaling via Belgisch gironummer is mogelijk. Sam Rozemond waarborgen veiligheid 45 Abonnementen worden automatisch verlengd, 1988-1992 Over de perplexe tenzij voor 1 december schriftelijke opzegging heeft plaatsgehad. wetenschap: tussen de Muur, de Menno Kamminga over Golf en Maastricht 5 Rechtvaardigheid van de Losse nummers € 7,90 excl. portokosten hedendaagse oorlog 47 J.J.C. Voorhoeve Advertenties Acquire Media, Zwolle 1993-1997 Beveiligde Humanitaire Tom Casier over Sandor Quatfass, tel 038-4606384 / Gebieden? 11 Centraal-Azië: nieuw toernooi fax 038-4606318 [email protected] der schaduwen? 48 A. van Staden Foto omslag 1998-2002 Op de boulevard van Henk de Haan over Derrick van der Geest, Jurriaans Lindenbaum Amerika’s topbankier blikt Grafimedia, Amsterdam een gebroken droom: het uitblijven van een nieuwe wereldorde 14 terug 50 Richtlijnen voor auteurs zijn verkrijgbaar op Annemarieke Vermeer-Künzli over het redactie-adres. Jaap W. de Zwaan Handboek internationaal recht 2003-2007 De Europese Unie: ISSN 0020-9317 als verzameling in delen 52 uitgebreid en hervormd, ook Alle in dit maandblad uitgesproken meningen en inzichten blijven geheel voor verantwoor- voorbereid op de toekomst? 19 Frederik Verleden over delijkheid van de schrijvers. Vlaamse, Waalse en Belgische

Niets uit deze uitgave mag worden verveel- identiteit 54 voudigd en/of openbaar gemaakt d.m.v. druk, Jaïr van der Lijn fotocopie, microfilm, of op welke wijze dan Grenzen aan de Nederlandse Ben de Jong over ook, zonder voorafgaande schriftelijke capaciteit voor deelname aan Onze eigen geheime dienst in toestemming van de uitgever. vredesoperaties 26 Koude-Oorlogstijd 56 SIGNALEMENTEN 58 Emmy Hermans Verbindings- en SUMMARIES 60 Waarnemingsteams in Bosnië 32 Inhoud Januari 2008

Column Bernard Bot

Clingendael: denken, doen en durven

Bij de 25ste verjaardag van Instituut Clingendael koers voorbereiden, nemen wel degelijk kennis van het past allereerst een gelukwens. Met enige trots mogen werk van Clingendael. En generaties jonge ambtena- we vaststellen dat deze denktank inmiddels is uit ren en diplomaten, veelal ook uit andere landen, heb- gegroeid tot een merknaam. Op grond van kwa- ben terdege geprofiteerd van dit kenniscentrum. Op liteit en omvang van activiteiten op velerlei terrein het terrein van energie en veiligheidsbeleid verschijnen heeft Clingendael bijgedragen aan de vorming van bijvoorbeeld regelmatig verhelderende studies die ook Nederlands buitenlands beleid. Dat past ook in de gretig aftrek vinden bij het bedrijfsleven. doelstelling die het zich voor de komende jaren heeft Ik denk daarom dat een wetenschappelijk instituut gesteld, namelijk te fungeren ‘als een denktank die als Clingendael ook in de toekomst zijn waarde in een doorlopend veranderende mondiale omgeving zal blijven ontlenen aan objectief onderzoek en het politiek-maatschappelijke ontwikkelingen vroeg vermogen de steeds aanzwellende informatiestroom tijdig onderkent en analyseert’. Tezelfdertijd zou dit als het ware tot dossierklare brokken te verwerken. Instituut nog iets meer internationaal profiel kunnen Bijdragen waarvan beleidsmakers kunnen profiteren krijgen. Deze ambitie was ook destijds al aanwezig. doordat deze onderzoeken en beleidsdocumenten Er werd toen gezinspeeld op de mogelijkheid een objectieve analyses, aanbevelingen en scenario’s ‘waardige pendant te scheppen voor toonaangevende bevatten. Clingendael zal daarbij de ogen niet kunnen instellingen buiten de grenzen’. Zou hier niet een sluiten voor de praktische aspecten van onderzoek: schone taak voor de toekomst liggen? het leveren van doelgerichte bijdragen voor rationele Daarop aansluitend dringt zich onwillekeurig besluitvorming. Want een corrigerende stroom van de vraag op, hoe nu verder? Kan een instelling als informatie zal altijd van belang blijven. Dit als een Clingendael nog een nuttige bijdrage leveren aan het tegenpool voor ‘the wisdom of the crowd’. Die wordt onderzoeken van en het denken en communiceren in deze tijd van toenemend populisme immers maar over buitenlands beleid? Die vraag is pertinent in een al te snel als opperste wijsheid beschouwd en als wereld waar de traditionele beperkingen van geogra- leidraad genomen voor het korte-termijndenken. fische grenzen en tijd door globalisering, de 24-uurs- Goed beredeneerde informatieverschaffing is en blijft economie en internet bezig zijn te verdwijnen. Zal het dus een taak voor het Instituut. Daaraan kunnen de Instituut op de wat langere duur toch het onderspit huidige programma’s – Europese Studies, Veiligheid, moeten delven, zoals zovele andere adviesorganen en Diplomatie en Energie – beleidsrelevante bijdragen instellingen? Zeker nu iedere burger of beleidsmaker leveren. met een druk op de computer toegang heeft tot alle Bij de bestudering van internationale ontwik- beschikbare informatie over willekeurig welk interna- kelingen zou de rol van Europa ‘core business’ voor tionaal onderwerp ook? En sterker nog, nu iedereen Clingendael moeten blijven. De afgelopen maanden een pasklaar antwoord schijnt te hebben voor ieder heeft een koor van bezorgden een klaagzang aange- probleem dat zich aandient? Soms lijkt het wel alsof heven over de defensieve houding van Nederland. Of het aantal ‘dominees’ met uitgesproken meningen nog misschien moeten we liever spreken van de Nederlan- steeds toeneemt, terwijl de pragmatische ‘kooplieden’ ders? Ik denk dat er eerder sprake is van verwarring bij te zamen met onze economische kroonjuwelen naar de gemiddelde Nederlandse burger dan van passivi- het buitenland verdwijnen. teit of verwerping. Want één ding staat wel vast, die Maarten Brands formuleerde de vraag naar het nut zelfde burger voelt zich volgens de peilingen in grote van een instelling als Clingendael vanuit een andere meerderheid nog steeds heel goed thuis in de EU. invalshoek. Hij merkte in dit blad al in augustus 1982 Misschien mogen we wél stellen dat het idealisme op dat ‘Nederlandse politici weinig geïnteresseerd van de beginjaren is omgeslagen in een voorzichtiger, zijn in de diensten van een goed geëquipeerd instituut en soms wat afwachtend, realisme. En dat vooral de voor internationale studiën’. De afgelopen periode identiteit en het belang van Nederland in dat steeds heeft bewezen dat deze zienswijze maar ten dele waar maar uitdijende bestel meer op de voorgrond zijn is. Inderdaad, politici hebben in de praktijk weinig tijd getreden. Bij al die verwarrende ontwikkelingen rond voor lijvige studies. Maar beleidsambtenaren die de uitbreiding, nieuwe verdragen en financiële lasten rijst

Jaargang 62 nr. 1 g Januari 2008 Internationale Spectator dan wel de vraag welk Europa we eigenlijk willen. En moeten inzetten op ‘soft power’-instrumenten, omdat met welke middelen en structuren we onze ambi- we nu eenmaal als kleine speler op het energieslag- ties willen verwezenlijken. Want de vraag naar het veld over te weinig ‘hard power’ beschikken. Hoe die politieke en dus democratische Europa blijft zich aan ‘soft power’ het meest efficiënt aan te wenden, zou ook ons opdringen. En laten we ons inmiddels niet al te onderwerp van studie kunnen zijn. druk maken over de eindbestemming van de EU. De Ook inzake Diplomatie zijn nieuwe ontwikkelingen eenwording heeft zich altijd langs wegen van geleide- waar te nemen. In het huidige tijdsgewricht valt te lijkheid voltrokken. Helaas is van een echt debat over wijzen op nieuwe verantwoordelijkheden voor diplo- deze zaken thans maar weinig sprake; daarin hebben maten en consuls. De expertise waarover Clingendael de bezorgde commentatoren gelijk. Alleen als er iets op dit gebied beschikt, maakt het instituut bekend tot te verwerpen valt, als het een spannende wedstrijd ver over onze landsgrenzen, vanwege de opleidingen belooft te worden, met de regering als mogelijke verdie aan vele buitenlandse diplomaten worden aan- liezer, flakkert de belangstelling weer op, zoals tijdens geboden. Dat levert goodwill op, niet alleen voor het het referendum. Die belangstelling gaande te houden, instituut maar ook voor ons land. In verband met de vraagt dus om een nieuwe invalshoek. Want het is diplomatieke praktijk komt tevens aandacht toe aan kennelijk niet langer voldoende ons te verschansen de rol van de Verenigde Naties en de verhouding met achter de success story van het welvarende Europa. We andere internationale organisaties, bijvoorbeeld op zullen het politieke proces begrijpelijker en aanvaard- het gebied van vredesmissies. Gaandeweg hebben alle baarder moeten maken. Me dunkt dat er genoeg stof continenten hiermee te maken, ook Europa (denk aan tot nadenken en discussie op tafel ligt voor een pro- Kosovo). Inspanningen in multilaterale context tegen actief Clingendael-beleid in de komende jaren. de verspreiding van massavernietigingswapens dienen Dat geldt zeker ook voor het Veiligheidsprogramma evenzeer voorwerp van onderzoek te blijven. van het Instituut. De transatlantische band, zoals Den Haag heeft zichzelf uitgeroepen tot juridische belichaamd in de NAVO, is en blijft ons natuurlijk hoofdstad van de wereld. Daarom tot slot enkele dierbaar, maar de vraag dringt zich schoorvoetend woorden over de internationale uitstraling van op of een Europese defensiemacht niet onontbeerlijk Clingendael. Zoals al in de aanvang opgemerkt, is, wil Europa zich op het internationale strijdtoneel zullen we ook daaraan moeten werken. Dat zou alleen staande houden. Past daarin eerder een PvdA-filo mogelijk zijn, denk ik, als Clingendael zich meer sofie van minder nadruk op de klassieke taken van als een niche-speler zou opstellen en zich zou onder de strijdmacht en meer aandacht voor kleinere en scheiden van al die andere denktanks door een fexibele eenheden, vooral gericht op peacekeeping bepaalde specialiteit. Dat verdient nader overleg. Het en peacemaking? Of moeten we toch vasthouden aan zou tevens inhouden dat het roer enigszins om moet handhaving van zwaar materieel, zoals de NAVO dat wat betreft de taal. Alleen als het merendeel van het van ons verwacht? Zijn onze eigen Europese grenzen onderzoek en de studies in het Engels verschijnt, echt zo veilig, dat we ons geen zorgen hoeven te zal het mogelijk zijn internationaal de aandacht op maken over een externe vijand? Een langere-termijn- Clingendael te vestigen. De Internationale Spectator studie over deze onderwerpen die de burger zeker bevat vele interessante artikelen, maar heeft helaas bezighouden, zou verhelderend kunnen werken. slechts een bescheiden schare van trouwe lezers. Al Energie zal in toenemende mate onze aandacht met al is wel duidelijk dat er genoeg uitdagingen vergen. Een nieuwe strijd tussen gebruikerslanden en zijn voor de komende vijfentwintig jaar. Clingendael leveranciers over toegang en exploratie van energie- zal over heel wat brede en modderige sloten moeten bronnen kondigt zich aan. Daarom zal het woord springen om alle doelen te verwezenlijken, maar de ‘voorzieningszekerheid’ met grotere letters in ons polsstok die het heeft in de vorm van een toegewijde buitenlands beleid moeten worden opgenomen. Ik en ervaren staf, is lang genoeg om dat mogelijk te denk dat Nederland meer aandacht moet schenken maken. aan het ontwikkelen van een bilaterale energiediplo- matie, hoezeer het ook hecht aan effectief multilate- ralisme. Maar de EU is tot op heden niet bij machte Dr Bernard Bot is voorzitter van het Algemeen Bestuur van Instituut gebleken een effectief energiebeleid te ontwikkelen, Clingendael en oud-minister van Buitenlandse Zaken. laat staan uit te voeren. Daarbij zal Nederland vooral

Internationale Jaargang 62 nr. 1 g Januari 2008 Spectator J.L. Heldring

1983-1987 Barometer van het wereldtoneel Nadagen van de Koude Oorlog

Toen het Nederlands Instituut voor Internationale artikel in mei 1985 van de tijdelijk aan het Instituut Betrekkingen ‘Clingendael’, ontstaan uit een fusie Clingendael verbonden brigade-generaal G.C. Berk- van (voornamelijk) het Nederlands Genootschap hof, toen de (ook door zijn optreden voor de televi- voor Internationale Zaken (NGIZ) en het Neder- sie) bekendste strategische deskundige, over presi- lands Instituut voor Vredesvraagstukken (NIVV), dent Reagans Strategic Defense Initiative, het schild in januari 1983 van start ging, was de directeur van tegen vijandelijke raketten.1 Het doet niets aan de het Genootschap kort te voren met pensioen gegaan. waarde van dit artikel of aan de deskundigheid van Dit vergemakkelijkte de fusie, in zoverre dat er de schrijver af te constateren dat dit project in deze geen problemen ontstonden over de leiding van het vorm een nu afgesloten hoofdstuk is, al wordt er wel nieuwe instituut. eens een valse parallel getrokken met het zogenaam- Wél werd hem gevraagd de komende drie jaar de Amerikaanse Rakettenschild in Midden-Europa. nog leiding te geven aan de Internationale Spectator, En zo zijn er meer voorbeelden te noemen van wat waarvan hij sinds 1 augustus 1972 – ogenblik van nu echt geschiedenis geworden is. zijn aantreden als directeur van het Genootschap – Interessanter is de vraag of de Internationale Spec hoofdredacteur was geweest en die, met de Leergang tator de lezer heeft voorbereid op de dingen die ko- Buitenlandse Betrekkingen (LBB), de belangrijkste men zouden. Al in oktober 1983 wordt in een artikel inbreng van het Genootschap in de fusie van beiden gesteld dat er sprake is van ‘economische stagnatie’ in instituten zou zijn. In totaal heeft hij dus veertien Oost-Europa, in de DDR zelfs van ‘verstarring’.2 En jaar lang leiding gegeven aan dit maandblad. wat de Sovjetunie zelf betreft, wordt in het februari Wanneer hem gevraagd wordt ter gelegenheid van nummer van dat jaar de theorie te berde gebracht, het 25-jarig bestaan van ‘Clingendael’ een terugblik dat zij, als een ‘kat in ’t nauw’ gebracht door haar te werpen op de Internationale Spectator in de eerste economische moeilijkheden, weleens rare sprongen vijf jaar van dat bestaan, met eventueel een accent zou kunnen gaan maken.3 Later in het decennium – op de jaren van het eigen hoofdredacteurschap, dan in de nummers van mei en augustus 1987 – wordt komen de tien voorgaande jaren van zijn hoofdre- betoogd dat het sovjetimperium nu ‘zijn hoogtepunt dacteurschap voor zo’n terugblik niet in aanmerking. voorbij’ is; ‘[h]et dreigt in elkaar te storten’, terwijl Het gaat alleen om de jaren 1983 tot en met 1987. een andere auteur schrijft: ‘Politieke uitbarstingen Wat waren in die jaren de brandende kwesties op zouden wel eens kunnen ontstaan door uitblijven van het wereldtoneel? Heeft de Internationale Spectator hervormingen of juist door een door hervormingen daar voldoende aandacht aan besteed? En heeft dit gewekte stemming’.4 Is het toeval dat de ene auteur maandblad voorzien welke zaken de gemoederen een Tsjech van herkomst was, de andere een Pool? in de jaren daarna zouden bezighouden? De jaren Opvallend in dit verband is een artikel in het okto- ’80 zouden immers – maar dat was niet te voorzien bernummer van 1983, dat de titel draagt: ‘Balkanise- – het laatste decennium van de Koude Oorlog blijken ring van Joegoslavië?’ – acht jaar avant la date.5 te zijn, een geopolitieke situatie die sinds 1945 het Minder vooruitziend was de Internationale Spec wereldbeeld, vanuit Nederland bezien, grotendeels had tator wat Afghanistan betreft, hoewel elke jaargang bepaald, zoals ook blijkt uit de inhoud van voorgaande een of meer artikelen over de toestand in dit land jaargangen van het maandblad. Had niet een van de bevat, in het bijzonder over de Russische bezetting, eerdere hoofdredacteuren, dr B.H.M. Vlekke, in 1953 het verzet en de geopolitieke consequenties.6 een gedegen boek over de Koude Oorlog, Tweespalt der Was China al aan de westerkim verschenen? Een wereldrijken, het licht doen zien? artikel in april 1985 gaat over ‘de economische revo- Wanneer wij nu de jaargangen 1983 tot en met lutie van China 1978-1984’ en een ander, in augustus Dr Bernard Bot is voorzitter van het Algemeen Bestuur van Instituut 1987 doorbladeren, dan stuiten we natuurlijk op 1986, over hetzelfde onderwerp: ‘Modernisering van Clingendael en oud-minister van Buitenlandse Zaken. artikelen over onderwerpen die thans alle actuali- de Chinese economie onder Deng Xiaoping’.7 Er is teit hebben verloren. Zo bijvoorbeeld een uitvoerig kennelijk al iets aan de hand dat gesignaleerd dient

Jaargang 62 nr. 1 g Januari 2008 Internationale Spectator te worden, maar de fenomenale groei van een Wild- aangewezen persoon. Hij zou dan immers rechter in West-kapitalisme onder communistische regie kan eigen zaak zijn. toen toch wel niemand bevroed hebben. Over Europa is in die jaren ook veel geschreven, Noten veelal nogal technische artikelen. Eén springt eruit. 1 G.C. Berkhof, ‘Het Amerikaanse “Strategic Defense Initiative” In november 1985 constateert Marja Kwast-van (SDI) en de stabiliteit. Wapens tegen raketten in de waag- Duursen dat ‘de steevast terugkerende roep uit Den schaal’, in: Internationale Spectator, mei 1985, blz. 303-310. Haag om een supranationaal Europa is verstomd. 2 Pieter Boot, ‘Economische stagnatie in Oost-Europa’, in: Supranationalisme of federalisme zijn termen die de Internationale Spectator, oktober 1983, blz. 616-621. bewindslieden niet langer bezigen’. Intussen: ‘Een 3 S. Glastra, ‘Sovjeteconomie en Westerse desoriëntatie’, in: helder concept voor het toekomstig Europa is afwe- Internationale Spectator, februari 1983, blz. 104-113. zig.’8 Is het 25 jaar later heel anders? 4 Vojtech Mastny, ‘Het sovjetimperium in Oost-Europa na veer- Ook de afzonderlijke Europese landen – vooral de tig jaar: paradoxen en perspectieven’, in: Internationale Spectator, grote – komen geregeld aan de beurt. Alleen over het mei 1987, blz. 217-224; en Jan Zielonka, ‘Gorbatsjovs nieuwe buurland, België, zwijgt de Internationale Spectator in koers; dilemma’s voor het Westen’, in: Internationale Spectator, alle talen.9 Komt dit doordat het maandblad ook een augustus 1987, blz. 402-408. uitgave was van het Koninklijk Instituut voor Inter- 5 Hendrik de Jong, ‘Balkanisering van Joegoslavië?’, in: Internatio nationale Betrekkingen in Brussel, welks directeur nale Spectator, oktober 1984, blz. 572-579. tevens redacteur was (maar nooit op de vergaderin- 6 Bijv. H.W. van Santen, ‘India na Afghanistan: een heroriëntatie gen kwam)? Hij was in de jaren ’70 en ’80 zeer ge- van de buitenlandse politiek’, in: Internationale Spectator, febru- voelig voor alles wat over België ging of van de hand ari 1984, blz. 74-78; Jan van Heugten, ‘Afghanistan: hoe de van Belgische auteurs was. Dat is met de komst van Russen er kwamen’, in: Internationale Spectator, april 1984, blz. andere vertegenwoordigers van dit instituut in de al- 206-215; Huib Hendrikse, ‘Moskou en Afghanistan: de mythe gemene redactie gelukkig veranderd, is mijn indruk. van de oorlog die geen oorlog is’, in: Internationale Spectator, Ontwikkelingssamenwerking nam in die jaren veel juli 1984, blz. 377-384; Jan van Heugten & Olivier Immig, ‘De ruimte in beslag. De toenmalige hoofdredacteur moet kwestie-Afghanistan en de bedreiging van Pakistan’, in: Inter bekennen dat dit onderwerp niet zijn speciale belang- nationale Spectator, februari 1985, blz. 73-83; dez., ‘De oorlog in stelling had. Hij liet het dan ook over aan een speciale Afghanistan 1980-1986’, in: Internationale Spectator, augustus redactiecommissie voor de Ontwikkelingsserie. 1986, blz. 495-502; en dez., ‘Onderhandelen over Afghanistan’, Deze terugblik is noodzakelijkerwijs oppervlakkig, in: Internationale Spectator, juli 1987, blz. 386-391. kan niet meer dan een indruk geven. Een student 7 E.B. Vermeer, ‘De economische revolutie van China, 1978- zou een grondiger onderzoek moeten verrichten naar 1984’, in: Internationale Spectator, april 1985, blz. 237-247; en de vraag in hoeverre de pretenties en ambities van de André Mommen, ‘Modernisering van de Chinese economie toenmalige hoofdredacteur zijn verwezenlijkt. Eén onder Deng Xiaoping’, in: Internationale Spectator, augustus pretentie moet eerlijkheidshalve vermeld worden: in 1986, blz. 503-511. het nummer van 8 januari 1973 – de Internationale 8 Marja Kwast-van Duursen, ‘Het Nederlandse EG-beleid: Spectator was toen nog een tweewekelijks tijdschrift afscheid van de supranationaliteit’, in: Internationale Spectator, – schreef hij een programmatische inleiding. Het november 1985, blz. 704-712. was zijn streven dat ‘zoveel mogelijk aandacht wordt 9 Alleen in 1987 prijkt een artikel in het septembernummer geschonken aan zaken die direct relevant zijn voor van Cees Wiebes en Bert Zeeman, ‘Nederland, België en de Nederland en de Nederlanders. Daar valt dan in de Sovjetdreiging (1942-1948)’, maar deze bijdrage uit Neder- eerste plaats de buitenlandse politiek van Nederland landse koker betrof een zuiver historische verhandeling. onder’, maar die ‘is niet los te zien van (de) binnenlandse situatie. De interactie tussen beide gegevens is de laatste tijd steeds inniger geworden’. Mr J.L. Heldring was van augustus 1972 t/m december 1985 hoofdredacteur De schrijver van die regels is dezelfde die tien tot van de Internationale Spectator. dertien jaar later ook hoofdredacteur was. Wat toen in de Internationale Spectator verscheen, mag dus ook gemeten worden naar de doeleinden die hij zich in 1973 stelde. Alleen is hijzelf daarvoor niet de meest

Internationale Jaargang 61 nr. 12 g December 2007 Spectator Sam Rozemond

1988-1992 Over de perplexe wetenschap Tussen de Muur, de Golf en Maastricht

Januari 1988 schreef Martin van den Heuvel, Rus- armlastig te zijn om het, met een verdere wapenwed- landkenner en voormalig dagbladcorrespondent te loop in de ruimte, tegen Amerika op te nemen.4 In Moskou, in de Internationale Spectator dat ook de deze zienswijze is Ronald Reagan met zijn Star Wars Sovjetunie kon veranderen, zij het alleen langzaam. de grote held. Maar in vergelijkbare omstandigheden ‘Ik hoop het zelfs nog mee te maken.’1 Hij heeft het hadden Gorbatsjovs voorgangers hun kracht gezocht kort daarop al mogen beleven. Binnen twee jaar viel in bluf en verdubbelde dreigementen aan het adres de Muur en weldra kwam het hele Oostblok goed- van een voor twijfel aan de Amerikaanse atoompa- schiks tot ontbinding. Dit tot verwondering van raplu vatbaar West-Europa. Eind jaren ’80 zou een eenieder, en niet in de laatste plaats van degenen die poging de Westelijke bondgenoten aan weerskanten de leer der internationale betrekkingen tot hun vak van de oceaan strategisch uit elkaar te drijven niet bij hadden gemaakt. voorbaat kansloos zijn geweest. Eveneens in dit blad wierp Philip Everts toen de Voor Ronald Havenaar betekende de bereidheid vraag op wat voor pretenties de academische studie van bondskanselier Kohl tot plaatsing van nieuwe van internationale politiek nog kon voeren nu we- wapensystemen ‘dat Moskou’s kansen om een wig te tenschapslieden van naam – ook in Nederland, nog drijven tussen de Verenigde Staten en hun belang- tot in september 1989 en ex cathedra – elk Russisch rijkste West-Europese partner voorlopig waren ver- berusten in een op drift rakende DDR voor onmoge- keken’.5 Maar de aparte eurostrategische balans die lijk hadden verklaard.2 Ik haast me toe te voegen dat zo zou ontstaan, kon ook worden gezien als bewust ik even verbluft was als ieder ander, ook al had ik me ontkoppeld van het intercontinentale evenwicht tus- toen al dertig jaar lang professioneel met het Oost- sen de supermogendheden. De Amerikaanse politiek Westconflict beziggehouden. Net zoals ik me een van Kissinger6 via Carter tot Reagan verried im- decennium eerder zeer had verbaasd toen Khomeiny mers een streven zoveel mogelijk nucleaire risico’s opeens een nieuwe politieke draai gaf aan aloude op West-Europa af te wentelen, wat in het bijzonder shi’itische leerstellingen en massale weerklank wist bondgenoten zonder eigen kernmacht kwetsbaar kon te oogsten. Dit terwijl ik toch tevoren jarenlang maken voor intimidatie uit het Oosten. De grote stapels boeken over de islam had doorgewerkt. Wie verdienste van Gorbatsjov, aldus Havenaar, was dat eind 1989 bovendien nog had voorspeld dat Saddam hij zijn verlies wist te nemen; en aldus ‘verloor de Hoessein een jaar nadien Koeweit zou durven inlij- sluipende desintegratie van de NAVO, die tot uiting ven (maar vervolgens met de vrijlating van buiten- kwam in de verwijdering tussen de Bondsrepubliek landse gijzelaars de laatste drempel naar internatio- en de Verenigde Staten, plotseling haar gevaren’.7 naal ingrijpen zou wegnemen) en dat nóg weer een Was Gorbatsjov nu snuggerder of zachtaardiger jaar later de Europese Gemeenschap zonder maat- dan zijn voorgangers of had hij zich op het verdere schappelijk protest een muntunie zou beklinken, was verloop verkeken? Want er is ook de getuigenis van bij mij zeker op scepsis gestuit. Sjevardnadze, volgens Condoleezza Rice en Philip Zelikow ‘by far the most important man in Gorba- De Muur en de prognoses chev’s entourage’,8 dat al op ‘het eerste en moeilijkste Maar eerst de Muur. Walter Carlsnaes noemt het, besluit’, namelijk terugtrekking van sovjettroepen uit schrijvend over de overrompelende ontwikkelingen Afghanistan begin 1988, de rest vanzelf wel moest eind jaren ’80, een ‘embarrassing fact that not only volgen.9 Wie in Moskou besefte dat echter? Mr J.L. Heldring was van augustus 1972 t/m december 1985 hoofdredacteur were many of these changes unanticipated, but also Ook is de mogelijkheid geopperd dat de Sovjet- van de Internationale Spectator. that the events in question were difficult to explain unie eigenlijk al tientallen jaren dermate vermolmd even ex post facto in terms of existing theories, mo- was, dat zij veel eerder uiteen zou zijn gevallen, ware dels or analytic approaches.’3 Nog steeds ontbreekt het niet dat de vijandigheid van de Verenigde Staten een eensgezinde verklaring voor de lankmoedigheid haar voorzag van een legitimatie bij de Russische van Gorbatsjov. Vaak is aangevoerd dat hij besefte te bevolking.10 Andere auteurs maken van de nood een

Jaargang 61 nr. 12 g December 2007 Internationale Spectator deugd door aan de hand van dit voorbeeld hun alge- om te extrapoleren. Hoewel puttend uit veel méér mene opvatting te staven dat de leer der internatio- materiaal, zitten ook kenners van de internationale nale betrekkingen zich niet zozeer moet bekomme- economie er met hun prognoses dikwijls naast. En ren om vragen van causaliteit.11 Dat is te begrijpen, het causaal duiden moeten we overlaten aan (latere) alleen al gezien het onontwarbaar door elkaar lopen historici. van persoonlijke, politieke én economische facto- Echt verklaren betekent een vermogen tot voor- ren. Dat deze episode spoedig heeft kunnen leiden spellen van herhaling van een fenomeen onder tot Duitse eenheid binnen de Westelijke alliantie, gelijke omstandigheden. Daarentegen mag men heeft immers ook alles te maken met de zeldzame met de wet van de grote getallen wel een prognose persoonlijkheid van Kohl, die razendsnel het ijzer wagen zonder een verschijnsel te doorgronden. Het wist te smeden toen het heet was. Dit om te begin- adagium ‘morgenrood, regen in de sloot’ hoeft niet nen door in augustus 1989 de Hongaarse premier, te stoelen op natuurkundige kennis. Kenneth N. tijdens geheim overleg, te bewegen de grenzen voor Waltz, die ooit een vergelijking had getrokken met Oost-Duitse vluchtelingen te openen en hem, buiten de leer van de zwaartekracht, waarmee evenmin is kabinet en parlement in Bonn om, hiervoor finan te voorspellen hoe een boomblad naar beneden komt ciële tegemoetkoming in het vooruitzicht te stellen. dwarrelen, hield na de val van de Muur vol: ‘The Doorslaggevend voor de staatkundige eenwording Cold War ended exactly as realists had predicted was uiteraard mede de hunkering van de bevolking [...]: by the failure of the Communist System.’13 van de DDR naar de West-Duitse ‘vleespotten’, Maar een muur is toch wat anders dan een boomblad zoals J.L. Heldring al heel vroeg, en ook maanden in de wind en het prijsgeven van grondgebied en een eerder dan menig Duitser, had doorzien, naar zijn strategische verdedigingsbuffer is bovendien in strijd eigen zeggen op basis van een restje geloof ‘in het met de eerste uitgangspunten van de Realistische marxistische primaat van de economie’.12 Dus, naast School. persoonlijkheden als die van Gorbatsjov en Kohl, Het aantal vruchtbare hypothesen voor wetmatig- was er aan Duitse kant toch een economisch element heid in de internationale betrekkingen blijft voorals- in de verklaring van het totale proces. Al betekent nog gering. De wederzijdse nucleaire afschrikking die laatste factor wel dat, indien juist op dát moment steunt nog niet op voldoende statistisch materiaal. onder Mecklenburg een gasbel was ontdekt, het hele Het meest aangehaalde voorbeeld is de stelling dat feest van de eenheid bij gebrek aan Oost-Duitse be- democratieën geen oorlog tegen elkaar voeren. Die langstelling geen doorgang had gevonden. regel geldt nog als onweerlegd.14 Toch wordt zelfs Wat de rol van Nederland betreft: die was ge- hier twijfel gezaaid met de tegenwerping dat het wil- ring, behalve dan dat premier Lubbers de ergernis helminische Duitsland geen tegenbeeld vormde van van Kohl wekte door hem, op de Europese top in democratie en merkt Waltz op: ‘A liberal democracy Straatsburg, een langdurig verhoor af te nemen over at war with another country is unlikely to call it a de buitengrenzen van een toekomstig Duitsland. liberal democracy.’15 Daarbij zag hij helaas over het hoofd dat bij grond- Zelf werd mij, toen ik in 1960 op Buitenlandse wettelijke uitbreiding van de Bondsrepubliek met de Zaken kwam te werken, door mijn toenmalige chef Oost-Duitse deelstaten dit probleem juridisch niet voorgehouden dat als grote landen het onderling meer zou kunnen rijzen, omdat de Bondsrepubliek eens worden, dit altijd ten koste gaat van een kleiner zich al voor de duur van haar bestaan aan de Oder- land. Dat sloeg toen in concreto op De Gaulle en Neisse-grens had gebonden. Dat Lubbers zich bij Adenauer, maar waar die algemene veronderstelling die gelegenheid aldus blootgaf, gevoegd bij latere nu precies op berustte, heb ik nooit achterhaald. Een strubbelingen tussen de ministers van Buitenlandse sociale wetenschap kan het zich al tot haar mooie Zaken Genscher en Van den Broek over Joegoslavië, taak rekenen om, bij gebleken onvermogen water- zou zich naderhand nog wreken, te weten in de aan- dichte wetten te formuleren, conventionele wijshe- loop naar het Verdrag van Maastricht. den omtrent regelmaat en analogie met tegenvoor- Dat de wetenschap der internationale betrekkin- beelden te weerleggen, en toch tevens aan de hand gen het tempo van opheffing van de Duitse deling van parallellen beleidsopties uit te tekenen. niet kon voorspellen, is geen reden tot schaamte. Nu voorspellen zo moeilijk bleek (Amerikaanse Van dit soort gebeurtenissen zijn er veel te weinig handboeken van vóór 9/11 doen veelal verouderd

Internationale Jaargang 61 nr. 12 g December 2007 Spectator aan, omdat internationaal terrorisme er niet of nauwe- zich zelf duiden op realisme conform het nationaal lijks aan de orde komt), zag menigeen in het vak het eigenbelang, maar de vraag is of het omkleden van als een vervangende opdracht de internationale poli- zulk gedrag met hoogdravende juridische frasen ook tiek normatief te begeleiden. Dit neemt dan veelal de van wijsheid getuigt. Vaak wordt hypocrisie gere- vorm aan van moralisme of legalisme, twee neigingen kend tot het instrumentarium van het realisme, maar die dikwijls als in elkaars verlengde worden voorge- klopt dit wel? Op wie richt zij zich dan? Op de eigen steld, al zijn ze niet zelden onderling tegengesteld. achterban, die in de zuivere theorie van het realisme Zo worden degenen die hechten aan rechtszekerheid, irrelevant zou moeten zijn voor de opvatting van het door moralisten al gauw weggezet als regelneven en nationale belang? Of op de buitenwereld? Zo schrijft letterknechten, maar door zogeheten pragmatici juist de Brit Chris Brown: ‘Bismarck was not irritated by als moralisten. Dit laatste overkwam (van de kant van Disraeli but by Gladstone,’17 dat wil zeggen niet door D66 en het NIOD) P.H. Kooijmans, die als minister de nationalist, maar door de pseudo-moralist. van Buitenlandse Zaken de hand had willen houden Nederlandse legalisten waren in 1990 volop in aan in september 1992 te Londen met betrekking tot beweging gekomen toen het ging om de vraag of Bosnië getroffen internationale afspraken. Koeweit, veroverd door Saddam Hoessein, gewapen- derhand mocht worden bevrijd. Juridische argumen- De Golf en de principes ten die hiertegen werden aangevoerd, luidden: 1 dat Voor legalisten én moralisten golden tot voor kort, op niet alle permanente leden van de VN-Veiligheids- grond van de jaren ’30, drie handelwijzen als school- raad hun vereiste steun aan de onderhavige resolutie voorbeeld van verachtelijk appeasement: 1 onder het hadden gegeven, nu China zich van stemming had mom van neutraliteit aan een rechtmatig gezag wa- onthouden; 2 dat de Veiligheidsraad niet onomwon- pens onthouden (Spaanse burgeroorlog); 2 de handen den had vastgesteld dat andere middelen definitief aftrekken van een mede-lidstaat van de volkeren- hadden gefaald; 3 dat niet was voorzien in een VN- organisatie wanneer die van buitenaf wordt belaagd commando voor de operatie; en 4 dat, aangezien het (Abessinië); en 3 actief diplomatiek meewerken aan om oorlog ging, het Nederlandse parlement alleen in de ontmanteling van een andere staat, onder druk verenigde vergadering van beide kamers kon beslui- van etnisch gemotiveerde dreigementen van de kant ten. Dit alles naast de these dat Saddam wel redenen van een buurstaat (Tsjecho-Slowakije). Bij het uiteen- had voor verovering van Koeweit, zoals daar zijn: vallen van Joegoslavië bood zich weldra een stro- historische aanspraken, havenbelangen, onduidelijke ming aan waarvan de toenmalige directeur-generaal bewoordingen vooraf van de Amerikaanse ambas- politieke zaken van het ministerie van Buitenlandse sadrice, alsmede het olieprijspeil (olie werd aldus Zaken in Den Haag zich tot tolk heeft gemaakt, die voor Irak een valabele beweegreden geacht door voor Bosnië de voorkeur gaf aan een Europees beleid dezelfden die verwijzing naar een Westelijk belang gericht op opsplitsing langs ‘etnische’ lijnen.16 Dit bij veilige olietoevoer uit die regio als schandelijk was misschien een nuchter standpunt, al wordt het terzijde schoven). Voorts werd verwezen naar eerdere toch al vage begrip ‘etnisch’ verder opgerekt wanneer Westelijke wapenleveranties aan Irak, naar veron- men, los van elk taalverschil en bij frequent gemengd derstelde bekommernis van Saddam om het lot van huwen, van buitenaf een godsdienstig homogene de Palestijnen enz., tot de vraag aan toe of Koeweit, staat wil opleggen. Hoe dan ook zou, als men met het door Amnesty minst bekritiseerde land van het zijn bemoeienis die kant op wil, de toch al tot veel Midden-Oosten, wel democratisch genoeg was om hypocrisie aanleiding gevende opdracht tot bevorde- internationale bijstand te genieten. Deze argumen- ring van de internationale rechtsorde uit de grondwet ten kwamen, in samenhang bezien, natuurlijk neer dienen te worden geschrapt. op ouderwets pacifisme. Wie, zoals Pax Christi Op zich zelf biedt die hypocrisie daar genoeg reden Nederland, alle wapengebruik afwees, vanaf de actie toe. Nederlandse principes betreffen doorgaans al- tegen de treinkaping bij de Punt in 1977 tot en met leen het ‘recht’ in de zin van een bevoegdheid iets de bevrijding van Koeweit in 1991, riep vanzelf de te doen of vooral iets te laten en niet van een plicht vraag op: wanneer mag het dan wel? overeenkomstige gevallen zoveel mogelijk gelijk te Uiteindelijk overwoog toch, ook voor het congres behandelen. Selectieve verontwaardiging en meten van de Partij van de Arbeid, de machtiging door de met twee maten zijn schering en inslag. Dat kan op VN-Veiligheidsraad, in dit eerste geval sinds Abes-

Jaargang 62 nr. 1 g Januari 2008 Internationale Spectator sinië 1935, waar de ene lidstaat van de volkerenor- Voor die selectie, bepaald door verwachte kijkcijfers, ganisatie de andere overmeestert. Respect voor de zijn zenders niemand verantwoording schuldig. Veiligheidsraad gaf ook de doorslag toen deze, na de Een internationale rechtsorde, in de zin van een bevrijding van Koeweit, opriep tot herstel van vrede naar vermogen gelijke behandeling van overeenkom- en veiligheid in de regio en ingrijpen ten behoeve stige gevallen, wordt zodoende niet alleen doorkruist van de Koerden in Noord-Irak rechtvaardigde. Dit door op nationaal eigenbelang gespitste realisten, laatste met de toch wel dubieuze cirkelredenering dat maar ook nog eens door emotioneel opportunisme, in dit geval de bedreiging voor vrede en veiligheid waarbij het massapubliek kiest voor het ene of andere was gelegen in het feit dat de handen van omliggen- werelddeel of wereldleed. En op het moment dat een de landen jeukten om in te grijpen. heilloze ontwikkeling nog van buitenaf kan worden Eenzelfde soort debat zou zich begin 2003 ont- gekeerd, is meestal geen aansprekend beeldmateriaal spinnen. Opvallend was toen dat legalisten die voorhanden. De vraag in hoeverre het Nederlands vonden dat – na verstrijken van het ultimatum beleid inzake Bosnië in de zomer van 1992 aldus van november daaraan voorafgaand op straffe van werd beïnvloed, heeft het NIOD in zijn Srebrenica- zwaardere maatregelen tegen Irak dan economische rapport uitvoerig behandeld. Centraal daarbij staan sancties – pas had mogen worden opgetreden na een (naar later bleek misleidende) beelden aan het hek van nieuwe uitspraak van de Raad, zich nimmer uitlie- een Servisch ‘concentratiekamp’, begin augustus van ten over de vraag hoe de internationale rechtsorde dat jaar door alle media verspreid. erbij had gelegen indien nog, in elk geval tot na de Nederland had, wellicht met enig heimwee naar zomer van dat jaar, was doorgegaan met het kat-en- zijn vroegere neutralisme, gehoopt dat aan de krijgsmacht na de Koude Oorlog hooguit nog een taak zou toevallen tussen of boven partijen in conflict. Die Valt hypocrisie onder het instrumentarium van gedachte zou haar neerslag vinden in de Prioriteiten nota van Defensie van januari 1993, waarin ijverig het realisme? werd gepoogd het begrip ‘oorlog’ uit het spraakge- bruik te weren. Het ging voortaan slechts om beheersen van crises en hoogstens opleggen van vrede, muisspel. Waren dan niet, nu Saddam graag zijn al waarschuwde oud-bewindsman De Geus tever- buurlanden in de waan liet dat hij wapens achter de geefs dat daarbij wel gerekend moest worden met hand hield en dus nauwelijks sluitend bewijs voor de ‘pittige gevechten’.18 Voorlopig bleef om het optreden afwezigheid van alle soorten middelen voor mas- van de Nederlandse strijdkrachten in vredesacties savernietiging was te verkrijgen, de volgens velen een waas hangen van een neutrale rol, wat ten slotte mensenverslindende economische sancties voortijdig uitliep op beelden van een bataljonscommandant opgeheven? in Srebrenica die het glas hief met zijn Servische Een in de eerste Golfoorlog nieuwe factor had on- belager – en dit zelfs tot in de details zoals hem derhand de naam gekregen van CNN-effect, waarbij was aangeleerd tijdens zijn Haagse opleiding voor het tv-publiek live, en dus simultaan met de groten Bosnië.19 der aarde, het wereldgebeuren kan volgen. Welis- Pas in de loop der jaren ’90 zou het besef groeien waar wekte ooit de Amerikaanse president Johnson dat zelfs een oorlog winnen altijd nog gemakkelijker zijn medewerkers op om een eind te maken aan een is dan een vrede winnen, waarbij dit laatste, in geval voor de kijkers thuis moeilijk te verdragen hongers- van het bedwingen van een burgeroorlog, niet alleen nood in Biafra met de woorden: ‘Get those nigger neerkomt op het beletten van een bijltjesdag, maar babies off my screen,’ maar dat nu in hoofdkwartie- van een hele bijltjeseeuw. De ingreep in Irak in 2003 ren en huiskamers gelijktijdig dezelfde beelden van liep stuk op exact alle punten die vice-president Dick krijgsverrichtingen binnenkwamen, was niet eerder Cheney eerder overtuigend had aangevoerd tegen een vertoond. Nieuw was ook dat, terwijl bij Vietnam de opmars naar Bagdad in 1991.20 Amerikaanse publieke steun voor het regeringsbeleid langzaam afkalfde, regeringen nu te maken kregen Maastricht en het primaat met dagelijkse fluctuaties van hun draagvlak, onder Dat de Europese Monetaire Unie eind 1991 wel op invloed van onvermijdelijk selectief beeldmateriaal. gang kon worden gebracht, maar een minder am-

Internationale Jaargang 62 nr. 1 g Januari 2008 Spectator bitieuze, politieke pendant in hoofdzaak strandde, ‘un des derniers refuges [...] de l’expression identi- behoeft ten minste een poging tot duiding. Die is taire’,23 verbaal gericht op de media thuis. alleen overbodig voor wie redeneert dat een munt- Een en ander wil niet zeggen dat de politieke unie, zijnde economisch van aard, behoort tot de low dimensie in Nederland nooit zou worden veronacht- politics, terwijl andere verdragsbepalingen die raken zaamd. Hiervoor hoeft men niet terug te gaan tot de aan buitenlandse politiek, tot de high politics moeten 19de eeuw, toen een minister oordeelde dat het land worden gerekend. voor zijn externe beleid kon volstaan met Kamers Afgezien van alle bezwaren tegen zo’n tweedeling van Koophandel. De titel van een hoofdartikel in werpt die in dit geval geen licht, omdat de regerings- NRC Handelsblad van eind 1989, ‘Dreiging uit het leiders veertien jaar later wél een veel verder gaande Oosten’, bleek niet te slaan op eventuele Duitse her- ‘grondwet’ beklonken, terwijl ook het daarvan eniging, maar op de rentestand. En in augustus 1990 overgebleven Verdrag van Lissabon altijd nog neer- verkozen, na de inval van Saddam in Koeweit, alle komt op inleveren van méér soevereiniteit dan wat meest betrokken Nederlandse ministers niet van hun Nederland, als voorzitter, destijds aan de partners vakantie terug te keren en werd het commentaar van had voorgelegd. En dan nog: wanneer het gaat om de regering verzorgd door de dienstdoende bewinds- federatieve kenmerken, spant een muntunificatie dan man (van Economische Zaken) vanaf de Veluwe. niet welhaast de kroon? Men mag zich in gemoede Een apolitieke benadering sprak ook uit de kritiek afvragen of de plannen voor een zogeheten Euro- op het Nederlandse voorzitterschap in de aanloop pese Politieke Unie door deze en gene destijds niet naar het Verdrag van Maastricht. Ongeacht de me- werden gebruikt als rookgordijn of bliksemafleider rites van het Nederlandse streven naar een unitaire om zonder veel ophef de route naar de euro vast te verdragsstructuur, zonder aparte pijlers, klonk in leggen. Gillingham noemt die EPU in elk geval ach- de media het verwijt dat Den Haag zich niet had teraf een ‘sideshow’.21 opgesteld als een onpartijdig makelaar. Ook deze Met dat woordgebruik van high en low – hoe ook hang naar zo’n objectieve rol voor Nederland lag in omschreven, maar veelal in de zin van veiligheidsbe- het verlengde van een neutralisme uit vroeger tijden. leid tegenover economie, milieu of soms ook mensen- Huidig staatsraad R.J. Hoekstra schreef in 1989 tref- rechten – heb ik trouwens nooit veel opgehad. Dat fend: ‘De minister van Buitenlandse Zaken vervulde die kreet was opgekomen in de Verenigde Staten van in de periode van neutraliteitspolitiek geen politieke de jaren ’60, toen die in vergelijking nog nauwelijks maar een diplomatieke rol.’24 internationale handel dreven en zelf geen olietekor- ten hadden te vrezen, mag niemand verwonderen. Moraal van het verhaal Intussen heeft het denken in termen van interdepen- Rond de val van de Muur hadden zowel Gorbatsjov dentie in Amerika deze terminologie goeddeels doen als premier Németh van Hongarije alsook de Oost- verstommen. Maar dat uitgerekend in Nederland, met Duitsers meer dan wat ook behoefte aan geld. een historie die eeuwenlang bol stond van oorlogvoe- Zonder oliebelangen was er waarschijnlijk nooit ring voor economische belangen, die woordkeus brede in Koeweit ingegrepen. Maastricht draaide om de bijval in wetenschappelijke kring vond, is een teken euro. Wie bepaalt dan wat ‘hoog’ is of ‘laag’, namens naast vele andere dat bij de gedachtevorming over Nederland of Europa? Een Britse diplomaat vatte internationale politiek men zich hier nogal eens dreigt het buitenlands beleid van de Europese Unie aardig los te zingen van de eigen gezichtshoek ten gunste van samen als: ‘Speak softly, but carry a big carrot.’25 deze of gene ‘gezaghebbende’ stem uit den vreemde. Deze bijdrage begon met een vooruitblik, uit Na het olie-embargo van 1973 was het onderscheid in januari 1988 in dit blad, op het einde van de Koude ‘high’ en ‘low’ extra onbegrijpelijk. Oorlog. Schrijvend over islam en mensenrechten Pijpers beschrijft hoe de spill-over van Europese wees ik zelf in 1992 terloops op het gebruik in de integratie wel ‘werkt in de meeste economische, en middeleeuwen van de term ‘koude oorlog’ voor de enkele aanpalende maatschappelijke sectoren, maar verhouding tussen moslims en andersdenkenden.26 niet of minder inzake uitgesproken politieke beleids- Wie durft nog apodictisch uit te sluiten dat de wer- terreinen’.22 Dit heeft echter niet direct te maken met kelijkheid de spot drijft met de wetenschap en dat een primaat, maar wellicht met het feit dat buiten- eerlang ook dit spanningsveld weer uit de leerboeken landse politiek in menig land wordt beschouwd als kan verdwijnen?

Jaargang 62 nr. 1 g Januari 2008 Internationale Spectator Noten 24 Mr. R.J. Hoekstra, ‘De minister-president en de vorming van 1 Martin van den Heuvel, ‘Ruslands “nieuwe denken”’, in: Inter het regeringsbeleid’, in: Economisch-Statistische Berichten, nationale Spectator, januari 1988, blz. 13. 24 mei 1989. 2 Philip Everts, ‘Omslag in Europa: crisis in de leer der inter- 25 Brown, a.w. noot 14, blz. 244. nationale betrekkingen’, in: Internationale Spectator, augustus 26 In Socialisme en Democratie, februari 1982. 1990, blz. 442. 3 Walter Carlsnaes, ‘Foreign Policy’, in: Walter Carlsnaes, Tomas Risse & Beth A. Simmons (red.), Handbook of Dr S. Rozemond was in de behandelde periode wetenschappelijk adjunct- International Relations, Londen: Sage, 2002, blz. 343. directeur van Instituut Clingendael en redacteur van de Internationale 4 Zo o.a. André Fontaine, La guerre froide, Parijs: Éditions de la Spectator. Martinière, 2004, blz. 480. 5 Ronald Havenaar, Van Koude Oorlog naar nieuwe chaos, Amster- dam: Van Oorschot, 1993, blz. 369. 6 Henry A. Kissinger, ‘Missiles and the Western Alliance’, in: Foreign Affairs, april 1958, blz. 389: West-Europa mag blij zijn wanneer Washington niet wordt gedwongen te kiezen tussen ‘all-out war and inaction in the defense of Europe’. 7 Havenaar, a.w. noot 5, blz. 370. 8 Germany Unified and Europe Transformed, Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1995, blz, 13. 9 Fontaine, a.w. noot 4, blz. 482. 10 Joshua S. Goldstein, International relations, New York/San Francisco: Longman/Pearson, 2001, blz. 45. 11 Alexander Wendt, Social Theory of International Relations, Cam- bridge: Cambridge University Press, 1999, blz. 76, 129, 375; Dario Battistella, ‘L’intérêt national’, in: Frédéric Charillon (red.), Politique étrangère - Nouveaux regards, Parijs: Presses de Science Po, 2002, blz. 151. 12 NRC Handelsblad, 13 november en 1 december 1989. 13 Kenneth N. Waltz, Theory of international politics, Reading, Mass./Londen: Addison-Wesley, 1979, blz. 121; en ibid., Neo realism: confusion and criticism, 2004 (Guest Essay Columbia University [www.columbia.edu/cu/helvidius]). 14 Chris Brown, Understanding International Relations, Hamp- shire/New York: Palgrave Macmillan, 2005, blz. 76, 189. 15 Waltz, a.w. noot 13 (Neorealism). 16 Peter van Walsum, Verder met Nederland - De terugblik van een topdiplomaat, Amsterdam: Balans, 2001, blz. 72 e.v. 17 Brown, a.w. noot 14, blz. 14. 18 NRC Handelsblad, 9 februari 1993. 19 Zie voor bijval van bij die opleiding betrokken officieren: de Volkskrant, 15 juli 1995, blz. 5. 20 Vraaggesprek op het American Enterprise Institute, 14 april 1994 (in beeld en tekst passim op internet, o.a. YouTube). 21 John Gillingham, European Integration 1950-2003, Cambridge, enz.: Cambridge University Press, 2003, blz. 279. 22 Alfred Pijpers, Europese politiek in Nederlands vaarwater, Assen: Van Gorcum, 2005, blz. 157. 23 Charillon, a.w. noot 11, blz. 23.

10 Internationale Jaargang 62 nr. 1 g Januari 2008 Spectator J.J.C. Voorhoeve

1993-1997 Beveiligde Humanitaire Gebieden?

De hoofdtaak van internationale organisaties als door het vredesakkoord van Dayton van eind 1995 Dr S. Rozemond was in de behandelde periode wetenschappelijk adjunct- de Verenigde Naties met hun lidstaten is vooral en dank zij de daaropvolgende vredeshandhaving, directeur van Instituut Clingendael en redacteur van de Internationale gericht op handhaving en herstel van de vrede. die door de NAVO werd geleid. Spectator. Vaak is het niet mogelijk interstatelijke oorlogen De na de val van Srebrenica gepleegde oorlogsmis- of burgeroorlogen te beëindigen, omdat er hevige daden hebben de notie van VN-‘safe area’s’ ernstig meningsverschillen tussen lidstaten bestaan en de in diskrediet gebracht. Zepa werd eveneens uitge- bereidheid ontbreekt doeltreffende maatregelen te moord. De voortdurende beschieting van burgers nemen, zoals het bijdragen van toereikende militaire in Sarajevo en Tuzla toonde evenzeer hoe machte- middelen voor vredeshandhaving. Intussen vallen loos de VN in die situatie waren. De enclave Bihac (honderd)duizenden slachtoffers, vaak burgers die werd al in 1994 door Franse blauwhelmen verlaten. geen combattanten zijn. De leden van de Veiligheidsraad keken toe hoe hun Dit leidde sinds 1991 tot de gedachte van gedeel- resoluties keer op keer straffeloos werden geschon- telijke interventie in oorlogsgebieden, om althans den. Door de slechte ervaringen in deze en andere het aantal burgerslachtoffers daar te beperken. Zo oorlogen en genocidale moordcampagnes, zoals kondigde de Veiligheidsraad van de Verenigde Na- in Rwanda in 1994, is de gedachte gerezen dat de ties in 1993 af dat zes gebieden in het voormalige ‘internationale gemeenschap’ (die alleen bestaat uit Joegoslavië ‘veilige gebieden’ zouden zijn.1 Al eerder staten en organisaties die iets samen willen doen) was in 1991 door de oplegging van een ‘no-fly zone’ een ‘responsibility to protect’ heeft.2 Dit is ethisch boven Noord-Irak een soort veilig gebied voor de natuurlijk zeer gerechtvaardigd, maar de werkelijke Koerden geschapen. In dit artikel wordt overdacht of bereidheid van de leden van de VN deze verant- een beleid van ‘veilige gebieden’, onder voorwaarden, woordelijkheid na te leven, blijkt keer op keer gering, in de toekomst toch zinvol kan zijn, want de misluk- zoals de onmacht het geweld in Darfur en Oost- king ervan in het voormalige Joegoslavië noopt tot Congo te stoppen aantoont. grote terughoudendheid. In dit licht is het zinvol de ervaringen met het Het idee van een zone waar mensen humanitaire ‘safe area’-beleid van de VN te analyseren. De veel bescherming kunnen genieten, was natuurlijk niet te zwakke uitvoering van de VN-resoluties bewijst geheel nieuw. Een ambassadegebied en een Rode nog niet dat de gedachte van beveiliging van grote Kruis-kamp kunnen worden gezien als gerespec- groepen mensen op zich zelf fout is. De VN-lidsta- teerde (humanitaire) ruimtes, waar geen geweld mag ten, vooral de veto-houdende grote mogendheden, plaatsvinden. Maar het afschermen van een groot schoten ernstig te kort in het waarmaken van hun gebied in een land in oorlog, waarin mensen worden resoluties. Er zijn echter twee voorbeelden waar de beschermd door militairen van buiten dat land, is veilige gebieden overeind bleven en waar dus veel een gedachte die haaks staat op de soevereiniteit van mensenlevens zijn gespaard: het noorden van Irak de staat in kwestie. sinds 1991 en de enclave Gorazde in Oost-Bosnië. De relatieve veiligheid van de bevolking van Gorazde stond in 1995 op de lijst van enclaves die Noord-Irak werd afgedwongen door Amerikaanse de Servische troepen wilden veroveren. Na de val van en Britse gevechtsvliegtuigen, die de strijdkrachten Srebrenica en Zepa en de moordpartijen aldaar kwa- van Saddam Hoessein weghielden en ook luchtaf- men regeringen van landen die troepen leverden aan weer vernietigden. Maar iedereen weet hoe onveilig de VN-vredesmacht, op 21 juli 1995 in Londen bijeen. de zes VN-‘safe area’s’ in Bosnië waren: Sarajevo, De Serviërs hadden het net rondom Gorazde al dicht- Tuzla, Zepa, Gorazde, Bihac en Srebrenica. Srebre- getrokken. De enclave was onverdedigbaar en Britse nica en Zepa werden in de eerste helft van juli 1995 blauwhelmen reden met gedoofde lichten ’s nachts veroverd door Servische soldaten, die er grote bloed- plotseling weg om te voorkomen dat hen hetzelfde lot baden aanrichtten. De andere vier werden pas veilig zou treffen als de Nederlandse blauwhelmen.

Jaargang 62 nr. 1 g Januari 2008 Internationale 11 Spectator Toch werd de enclave gered en wel door pure af- Indien het gebied door natuurlijke begrenzing schrikking. De Londense conferentie waarschuwde en goede aanvoerroutes goed verdedigbaar is met Belgrado en Pale namelijk dat als ook Gorazde zou conventionele middelen, dienen deze zichtbaar worden ingenomen, de NAVO belangrijke doelen adequaat aanwezig te zijn. Rondom het gebied van de Serviërs vanuit de lucht zou aanvallen. Dit mogen geen zware wapens van tegenstanders zou geen ‘close air support’ zijn, zoals bij Srebrenica worden getolereerd en boven het gebied en een niet had gewerkt, maar bombardementen op gevoeli- zone eromheen hoort een ‘no-fly zone’ voor de ge plaatsen van de Serviërs elders. ‘Close air support’ tegenstander te worden afgedwongen. Indien het betrof zeer beperkte luchtsteun aan VN-troepen in- gebied niet door ‘area defence’ is te beveiligen, dien deze zelf aangevallen werden door vijandelijke dient er politiek-militaire afschrikking te zijn eenheden. Dit was bovendien aan een dubbele sleutel door met lange-afstandswapens vitale doelen van gebonden: zowel de VN als de NAVO moesten hande tegenstander te bedreigen. Er dient een snelle tering van dit middel goedkeuren. De zeer beper- luchtmobiele reactiemacht met aanvalshelikopters kende voorwaarden konden een grondoffensief niet aanwezig te zijn, die de tegenstander op afstand stoppen. In Srebrenica kwam de ‘close air support’ in kan aanpakken. De aanvoerroutes dienen militair veel te beperkte vorm en pas toen de enclave in feite beveiligd te zijn om de mogelijkheid te bieden de al was gevallen.3 troepen te rouleren en allen in het gebied van het Afschrikking is wezenlijk anders: een overtuigend nodige te voorzien. dreigement om terug te slaan door totaal andere 2 Het humanitaire gebied dient van binnen en doelen aan te vallen, waardoor de agressor voor eromheen gedemilitariseerd te worden, zodat hem onaanvaardbare schade oploopt. Behalve de het duidelijk aan de oorlog wordt onttrokken. afschrikkingsboodschap van de NAVO op 21 juli Vluchtelingen en strijdenden die het gebied 1995 aan Belgrado en Pale, brak wellicht ook het ingaan, dienen hun wapens in te leveren bij de inzicht door bij leidende personen in deze steden dat vredesmacht en krijgen die ook niet meer terug, de moordpartijen in de twee reeds veroverde encla- teneinde uitvallen naar buiten en terrorisering van ves de Servische zaak grote politieke schade hadden de burgerbevolking te voorkomen. Ontwapening toegebracht. Op het laatste moment hielden de Ser- van ieder behalve de vredesmacht dient ook om vische aanvallers bij Gorazde de pas in. De stad bleef terroristische aanslagen te beperken. gespaard. 3 Het gebied moet onder tijdelijk internationaal Deze afschrikkingsstrategie om een niet-verde- bestuur komen te staan, dat voor rechtsorde en digbare enclave diep in vijandelijk gebied overeind eerste levensbehoeften zorgt. te houden, doet denken aan de wijze waarop de Ver- 4 De Veiligheidsraad dient een aanval op het huma- enigde Staten vanaf 1948 West-Berlijn beschermden nitaire gebied te bestempelen als een bedreiging tegen een dreiging van de Sovjetunie West-Berlijn in van de internationale vrede en veiligheid, opdat haar greep te krijgen. De Verenigde Staten dreigden de verdediging ervan volkenrechtelijk is gelegiti- zelfs met oorlog tegen de Sovjetunie, inclusief kern- meerd. wapens. 5 Vooraf dienen de regeringen die het beveiligde Wanneer we dit alles overzien, kan worden gecon- humanitaire gebied instellen, onder ogen te zien cludeerd dat het voor de bescherming van humani- wat de toekomstmogelijkheden voor de inwo- taire gebieden nodig is een aantal voorwaarden te ners zijn en behoren ze te beseffen dat instel- vervullen: ling ervan een lange-termijnverplichting schept 1 Er dient een duidelijke verplichting door één die hoort te worden volgehouden, totdat er een of meer militair grote mogendheden te worden blijvende oplossing is: hetzij terugkeer van het aangegaan om het gebied met eigen middelen gebied en de vluchtelingen in de moederstaat na werkelijk te verdedigen en van humanitaire en een vredesregeling, hetzij autonomie binnen een andere noodzakelijke steun te voorzien. Die ver- (con)federatieve staat, hetzij onafhankelijkheid. plichting moet blijken door het stationeren van eigen troepen, al dan niet aangevuld met militai- Men moet zich dus bij het begin afvragen wat de ren van coalitiegenoten. Het politieke prestige van mogelijkheden van een oplossing zijn en welke exit- de grote mogendheid dient op het spel te staan. strategie de troepen leverende landen kunnen verwe-

12 Internationale Jaargang 62 nr. 1 g Januari 2008 Spectator zenlijken. Op toekomstvragen is nooit met zekerheid augustus 1995, blz. 372-378 te antwoorden; het gaat om beoordeling van reële Bob de Ruiter, ‘Hoe bruikbaar is het sanctiewapen’, juli/ kansen. augustus 1995, blz. 386-393 Wellicht zijn er nog meer voorwaarden waaraan Dick A. Leurdijk, ‘De “Rapid Reaction Force”: verlengstuk van moet worden voldaan. De vorige vijf condities die- UNPROFOR’s “peacekeeping”-missie en model voor de nen steeds opnieuw te worden getoetst, omdat elke toekomst’, oktober 1995, blz. 546-550 situatie weer anders is. Lijken de vragen met ‘ja’ te Koen Koch, ‘Akkoorden van Dayton: breekpunt in of voortzet- kunnen worden beantwoord, dan kan een beveiligd ting van Joegoslavië-beleid van de internationale gemeen- humanitair gebied vele mensenlevens sparen en de schap?’, januari 1996, blz. 30-35 gevolgen van een oorlog beperken. René Grémaux & Abe de Vries, ‘Van constitutionele crisis tot veiligheidsprobleem’, januari 1996, blz. 36-42 Noten J. Sizoo, ‘Impressies van een waarnemer in voormalig 1 In Resolutie 824 van 6 mei 1993. Joegoslavië’, maart 1996, blz. 153-155 2 Report of the International Commission on Intervention and State Ruud Lubbers, ‘“Drie keer” voordat de haan kraait’ (column), Sovereignty, Ottawa: International Development Research juli/augustus 1996, blz. 369-370 Center, 2001. Jaap de Hoop Scheffer & Bert van Laar, ‘Bosnië: NAVO blijft 3 Men zie hiervoor het NIOD-rapport en het verslag van de Par- onmisbaar’, juli/augustus 1996, blz. 371-372 lementaire Enquête. Martin van den Heuvel, ‘Mythen en dwaalwegen in het Joegoslavische doolhof’, juli/augustus 1996, blz. 373-377 Bijdragen in de Internationale Spectator 1993- Bob de Ruiter, ‘De Atlantische crisis en het “Europese falen” in 1997 over (ex-) Joegoslavië in het algemeen en Bosnië’, juli/augustus 1996, blz. 378-384 Bosnië in het bijzonder: een selectie in volgorde Sipke de Hoop, ‘VN onder vuur en Defensie buiten schot?: een van publicatie (samenst. eindred.) terugblik op drie jaar (inter)nationale betrokkenheid bij R.C.R. Siekmann, ‘VN-beleid inzake Bosnië is inconsistent’ Srebrenica’, juli/augustus 1996, blz. 385-392 (column), mei 1993, blz. 241 Raymond Detrez, ‘Taal, religie en nationale identiteit in Theo van den Doel, Dick Leurdijk & Joris Voorhoeve, ‘Is er een Joegoslavië’, juli/augustus 1996, blz. 393-400 duurzame oplossing voor de oorlog in Bosnië?’, juni 1993, Jan Ballast, ‘Het Belgrado-akkoord in perspectief: regionale blz. 306-313 oplossing voor een internationaal dilemma’, december 1996, Mient Jan Faber, ‘De noodzaak van een UNTA-instrumentarium blz. 584-589 voor Europa: lessen uit de verwikkelingen in Bosnië-Herce- Bart Tromp, ‘Hedendaags geweld op de Balkan: historische en govina’, juni 1993, blz. 314-320 antropologische verklaringen getoetst’, december 1996, blz. Niels Blokker, Sam Muller & David Raic, ‘VN-vredesmachten 590-595 na de Koude Oorlog: Operation Enforcing the Peace?’, juli/ A. van Staden, ‘Politieke wetenschap en politiek commentaar’, augustus 1993, blz. 386-393 februari 1997, blz. 100-103 G. Dijkink, ‘Het Rijk van de Wraak: de kracht van het verleden Mient Jan Faber, ‘Peace-making in Bosnië en Afrika: enkele les- in de Balkan’, september 1993, blz. 488-492 sen’, april 1997, blz. 209-213 Rudolf Bohr, ‘Een Europees experiment: heeft de “European Community Monitor Mission” nog een taak?’, september 1993, blz. 493-496 Dick Leurdijk, ‘Options for a Civil Authority of the UN: Pro- tectorate, Transitional Authority or Trusteeship, or else?’, november 1993, blz. 664-672

Jo Coelmont, ‘Evaluatie van crisisbeheersing rondom voormalig Joegoslavië: lessen voor de Europese Unie’, april 1994, blz. J.J.C. Voorhoeve was hoofdredacteur van de Internationale Spectator van 184-189 1991 tot 1994. Hij is thans lid van de Raad van State in buitengewone D.A. Leurdijk & J.J.C. Voorhoeve, ‘Noodhulp en internationale dienst en hoogleraar internationale organisaties en veiligheid bij het conflicten’(bespreking van notaHumanitaire hulp tussen con Departement Bestuurskunde van de Universiteit Leiden. Zijn meest flict en ontwikkeling van minister Pronk), april 213-215 recente publicatie is From War to the Rule of Law: Peace building after David Owen, ‘De grenzen van VN-vredesafdwinging’, juli/ Violent Conflict (WRR/Amsterdam University Press, 2007).

Jaargang 62 nr. 1 g Januari 2008 Internationale 13 Spectator A. van Staden

1998-2002 Op de boulevard van een gebroken droom Het uitblijven van een nieuwe wereldorde

De jaren 1998-2002, het tijdsbestek van dit artikel, tijdens de zg. Kosovo-crisis. Rusland en ook China waren voor alles jaren van ontnuchtering en opkomst keerden zich tegen het voornemen van de NAVO- van de angst voor een nieuwe vijand, het transna- landen door middel van militaire actie een einde tionale terrorisme. Het was een periode waarin het te maken aan de gewelddadige uitdrijving van de multilateraal stelsel (in het bijzonder het VN-systeem moslimbevolking in Kosovo, waarvoor de Servische van collectieve veiligheid) zodanig onder druk kwam leider Milošević verantwoordelijk werd gesteld. Nadat te staan, dat de droom van een nieuwe wereldorde duidelijk was geworden dat beide landen goedkeuring veranderde in een nachtmerrie van mondiale wanorde. door de VN zouden blokkeren, besloten de betrokken Fukuyama had aan het begin van het vorige decen- westerse regeringen onder aanvoering van de Ver- nium bepaald niet alleen gestaan met zijn opvat- enigde Staten niettemin luchtbombardementen tegen ting dat de overwinning van de liberale democratie Servië uit te voeren. Ze rechtvaardigden hun besluit op de laatste der totalitaire machten tot de vestiging door te verwijzen naar de humanitaire noodsituatie van een posthistorisch paradijs van eeuwige vrede en die in de Servische provincie was ontstaan. Misschien voorspoed zou leiden. De wereld zou bij afwezigheid kon de interventie van de NAVO strikt genomen niet van grote en dramatische conflicten, in hoofdzaak door de volkenrechtelijke beugel, ze viel naar hun een strijd tussen leidende ideeën, een tikkeltje saai oordeel zeker als legitiem aan te merken. Voor Peter worden. Al snel na de ineenstorting van de Sovjetunie Volten was deze episode aanleiding in dit blad op te bleek dat dit geen waarheid was voor de slachtoffers merken: ‘Het aanvankelijk negeren van Rusland en de van etnische zuiveringen en genocide in de Balkan latere ondergeschoven rol die Rusland kreeg toebe- en Rwanda. Maar de consensus die in de Veiligheids- deeld in de oorlog in Kosovo, hebben als een katalysa- raad ten tijde van de eerste Golfcrisis (1990-1991) was tor gewerkt in de verslechtering van de betrekkingen bereikt, leek enige tijd grond te verschaffen aan de met de Verenigde Staten.’1 Eerder had hij al gesproken verwachting dat de Verenigde Naties eindelijk de hun over Kosovo als ‘splijtzwam’ in de moeizame relatie toegedachte rol van mondiale vredebewaarder zouden tussen Washington en Moskou.2 kunnen waarmaken. De vraag die hier wordt gesteld, De gebeurtenis met verreweg de meest vérstrek- is waardoor deze verwachting niet is uitgekomen. kende gevolgen betrof uiteraard de terroristische aanvallen op doelen in New York en Washington op Verstoring van een illusie 11 september 2001. De grote schok die deze aanvallen Een aantal gebeurtenissen in de desbetreffende pe- teweegbrachten, plaatste de internationale betrek- riode heeft de illusie van internationale harmonie en kingen in een nieuw perspectief, de uitdaging van de samenwerking wreed verstoord. Het begon al in 1998, radicale politieke islam. Velen gingen deze – overi- toen de Verenigde Staten raketaanvallen uitvoerden gens moeilijk af te bakenen – beweging als de nieuwe tegen opleidingskampen van al-Qaeda in Afghanistan vijand zien. Dit had ook een negatieve invloed op de en een farmaceutische fabriek in Soedan. Washington toch al moeizame acceptatie en integratie van mos- had hiertoe eenzijdig besloten als vergelding voor de limminderheden in de Europese immigratielanden. bommen die op 7 augustus van dat jaar waren ontploft Huntington leek, ondanks een storm van kritiek op in de Amerikaanse ambassades in Nairobi en Dar zijn these over ‘de botsing van beschavingen’,3 toch Es Salam. Het beroep van de Verenigde Staten in dit gelijk te krijgen. Het tijdperk van de post-Koude geval op het recht van zelfverdediging riep verdeelde Oorlog was definitief voorbij. Het beeld van de val- reacties op in de Veiligheidsraad. De verhoudingen lende Berlijnse muur had in het collectieve bewustzijn tussen de permanente leden van dit orgaan kwamen plaatsgemaakt voor dat van de vallende Twin Towers. ruim een half jaar later eerst goed op scherp te staan Voor de Amerikaanse bevolking hield het drama

14 Internationale Jaargang 62 nr. 1 g Januari 2008 Spectator A. van Staden

van ‘9/11’ de boodschap in dat in een tijd van asym- dictator iets met deze aanvallen te maken had gehad. metrische oorlogvoering onoverwinnelijkheid géén Terstond na 11 september had vice-president Cheney onkwetsbaarheid betekent. Weliswaar was de wereld opgemerkt dat het allemaal nog veel erger had kun- verenigd in de veroordeling van de gruweldaden van nen zijn, indien de terroristen de beschikking hadden al-Qaeda (‘nous sommes tous américains’), maar de gehad over massavernietigingswapens. De mogelijk- wijze waarop het nieuwe terroristische gevaar moest heid dat Irak of andere ‘schurkenstaten’ dergelijke worden bestreden, zou een grote bron van onenigheid wapens in handen zouden spelen van organisaties als vormen, ook tussen de Atlantische bondgenoten. al-Qaeda, nam hij uiterst serieus. Deze speculatie was Vlak na 11 september wierp ik de vraag op of de koren op de molen van minister van defensie Rums- dreiging van het terrorisme in de NAVO eenzelfde feld en zijn onderminister Wolfowitz, die begin 1998 samenbindende werking zou kunnen hebben als de hadden behoord tot het tiental invloedrijke personen vroegere dreiging van de Sovjetunie. Letterlijk schreef dat er bij president Clinton op had aangedrongen een ik: ‘Zal de angst voor deze nieuwe dreiging het ce- plan te bedenken om Saddam Hoessein uit het zadel ment blijken te zijn dat de scheuren in het Atlantische te werpen. Waarschijnlijk toonde George W. Bush gebouw zal dichtmaken en dit misschien van een zich ook gevoelig voor Cheney’s zienswijze. Tot zijn nieuw fundament voorzien? Of zullen zich nieuwe verkiezing tot president in november 2000 had Bush spanningen voordoen als gevolg van meningsver- zich op de vlakte gehouden over een gewelddadige schillen tussen de Verenigde Staten en de Europese uitschakeling van Saddam; hij had wel gewaarschuwd bondgenoten over de wijze waarop het terrorisme voor de gevaren van nucleaire proliferatie. Er bestaan moet worden bestreden?’4 Voorzichtig antwoordde ik sterke aanwijzingen dat president Bush in het voorjaar dat de laatste mogelijkheid zeker niet minder waarvan 2002, ruim een half jaar na de bewuste aanvallen, schijnlijk is dan de eerste. Een half jaar later kon met had besloten af te rekenen met het heersende bewind zekerheid worden vastgesteld dat de nieuwe dreiging in Irak. Het lijkt niet gewaagd te veronderstellen dat ‘de bestaande tegenstellingen en meningsverschillen hij zich in zijn beslissing had laten meeslepen door tussen de Verenigde Staten en Europa eerder zicht- zijn eigen retoriek over de war on terror. De interventie baar [heeft] gemaakt dan op de achtergrond gedron- in Afghanistan had weliswaar een einde gemaakt aan gen’.5 De meeste Europese regeringen hadden grote het Taliban-regime, maar Osama bin Laden kon niet moeite Washington te volgen in de opvatting dat de worden uitgeschakeld. Dit laatste woog zwaar. Bush strijd tegen al-Qaeda en andere terroristische orga- moest zich wel verplicht voelen nieuwe daden te stel- nisaties op één lijn gesteld diende te worden, moreel len om te voldoen aan de verwachtingen over krachten materieel, met de heroïsche strijd van weleer tegen dadig optreden die bij de Amerikaanse burgers waren nationaal-socialisme en sovjetcommunisme. Ze waren gewekt. Ondanks het ontbreken van voldoende steun terughoudend over het gebruik van militaire macht in de Veiligheidsraad zetten de Verenigde Staten, tegen een tegenstander die zich zoveel mogelijk onder bijgestaan door Groot-Britannië, in maart 2003 hun de bevolking verborgen hield. Ze waren bevreesd aanvalsplan door. De oorlog in Irak zou de volkeren- dat de Amerikaanse aanpak terroristen groter zou organisatie in een diepe crisis storten. maken dan ze in feite waren, namelijk misdadigers met politieke motieven. Vanuit Europa werd aange- Een hardnekkige mythe drongen op een meer politiële benaderingswijze, met Er bestaat een sterke neiging de regering-Bush ver- vooral aandacht voor de maatschappelijke en culturele antwoordelijk te stellen voor de negatieve wending in voedingsbodem waaruit het verschijnsel voortkwam. de internationale verhoudingen sinds het begin van De Amerikaanse regering reageerde hierop veelal deze eeuw. Representatief is de zienswijze die Maar- met onbegrip; zij zag in de Europese stemming een ten van Rossem in dit blad naar voren heeft gebracht. miskenning van de existentiële bedreiging waaraan de In een kritische reactie op Robert Kagans befaamde Amerikaanse samenleving blootstond en een gebrek Power and Weakness-opstel constateert hij dat een jaar aan wilskracht zich te verweren. na 11 september 2001 van de vanzelfsprekende soli- Er loopt een rechtstreekse lijn van de Amerikaanse dariteit van de bondgenoten met de Verenigde Staten reactie op de aanvallen in het eigen heartland en de weinig of niets over is. Hij wijt dit aan de handelwijze ramkoers die Washington ten opzichte van Sad- en retoriek van de regering-Bush: ‘Welke kwestie dam Hoessein is gaan varen.6 Dit is zo, ondanks het het ook betreft, de Amerikaanse regering heeft door ontbreken van een spoor van bewijs dat de Irakese haar arrogante, ongeduldige en minachtende toon

Jaargang 62 nr. 1 g Januari 2008 Internationale 15 Spectator en door haar unilaterale optreden voortdurend steun in het idealistische internationaal-rechtelijke denken. en sympathie verspeeld. Noodzakelijk was die toon Jaap de Wilde plaatst het Amerikaanse unilatera- allerminst; zonder enige concessies van de Amerika- lisme nog verder terug in de tijd. Kritiek leverend op nen hadden allerlei zaken moeiteloos in der minne Kagans bewering dat Amerika in toenemende mate geschikt kunnen worden.’7 Van Rossem spreekt zou koersen op eigenmachtig handelen, komt hij tot vervolgens over het ‘gemakzuchtige macho-gedrag’ en de uitspraak dat ‘schijn bedriegt’. Naar zijn me- over het ‘luidruchtige unilateralisme’ dat sinds Bush’ ning werkten de Verenigde Staten tijdens de Koude inauguratie de boventoon had gevoerd. Anders dan Oorlog ‘eveneens in hoge mate unilateralistisch (van Kagan meent, valt dit volgens hem grotendeels terug Vietnam tot Chili, om maar te zwijgen van Reagans te voeren ‘op de karakteristieke preoccupaties en ob- beleid), maar de bipolariteit van de Koude Oorlog sessies van de conservatieve Republikeinen’.8 Daar zit legitimeerde de solo’s’.12 Doordat die legitimiteit is natuurlijk veel waars in. weggevallen, lijken de Verenigde Staten ‘opeens uni- Maar terecht legt Van Rossem een sterke nadruk lateralistischer – zeker in Europese ogen’.13 Tegen De op de betekenis van retoriek en de toon in het optre- Wildes redenering valt overigens in te brengen dat de den van de regering-Bush. Want ontdaan van stijl en unipolaire machtsconstellatie, die het wegvallen van verpakking is moeilijk vol te houden dat het beleid de Sovjetunie als een aan de Verenigde Staten gelijk- van Bush wat betreft het gebruik van de Amerikaanse waardige militaire macht was ontstaan, de marge van macht een fundamentele breuk betekende ten opzichte eigenmachtig optreden door de Amerikaanse rege- van dat van vorige regeringen. Men kan in dit verband ring aanzienlijk was vergroot. Er was immers geen wijzen op een hardnekkige mythe die de regering- internationale tegenmacht meer om de Amerikanen Clinton laat zien als een toonbeeld van multilatera- in bedwang te houden. lisme en die van Bush als een spookbeeld van unilate- Er is destijds veel ophef gemaakt over het feit ralisme. Lezing van vroegere jaargangen van dit blad dat de regering-Bush jr. in een van de belangrijkste kan ook in dit opzicht een nuttige oefening zijn. Zo beleidsdocumenten die zij het licht heeft laten zien, oordeelt de al eerder geciteerde Volten streng over het te weten The National Security Strategy(september beleid dat onder president Clinton is gevoerd. Terwijl 2002),14 het recht opeiste zo nodig eenzijdig militair diens regering aanvankelijk verzuimd zou hebben lei- in te grijpen. Opnieuw wordt dan vergeten dat dit ding te geven binnen de NAVO, zou daarna, ‘aange- eigenlijk niets nieuws is. In januari 1993 had père spoord door de gedreven en assertieve Albright’, het Bush, als scheidend president, in een toespraak in feite leidinggeven in overleg zijn ontaard in unilateralisme dezelfde boodschap gebracht: ‘The United States can en voldongen feiten.9 In Voltens beschouwing duikt and should lead, but we will want to act in concert, de term ‘neo-wilsonianisme’ al op, een aanduiding die where possible involving the United Nations or other later gereserveerd zou worden voor de neo-conservatie- multinational grouping [...] A desire for international ven, met hun denkbeelden over het exporteren van de support must not become a prerequisite for acting, democratie, desnoods op de punt van het geweer. though. Sometimes a great power has to act alone.’15 Was Madeleine Albrights achting voor het internationale recht zoveel groter dan van de bewindsper- Een bredere verantwoordelijkheid sonen onder president Bush jr.? Dat zou men kunnen Bovenstaande schets ter relativering van de verschil- betwijfelen, o.a. op grond van haar reactie tijdens de len tussen het beleid van de huidige Amerikaanse Kosovo-crisis op de juridische bezwaren tegen militair president en dat van zijn voorgangers mag niet worden optreden zonder machtiging van de Veiligheidsraad. uitgelegd als een doorzichtige poging het aandeel van Voor aanvang van de bombardementen in maart 1999 de regering-Bush jr. te maskeren in de verstoring van maakte de Britse minister van buitenlandse zaken, de mondiale en Atlantische samenwerking en daar- Robin Cook, haar deelgenoot van problemen met mee de verduistering van de vooruitzichten op een zijn rechtsadviseurs, die uiting hadden gegeven aan nieuwe wereldorde. Dat aandeel is er stellig, het is niet genoemde bezwaren. Het antwoord dat hij van zijn gering, maar het zou een grove vertekening van de Amerikaanse ambtgenote kreeg, liet aan duidelijkheid waarheid betekenen de verantwoordelijkheid daarvoor niets te wensen over: ‘Get new lawyers.’10 Ook mag uitsluitend of vrijwel geheel bij de zittende president niet worden vergeten dat, zoals Dick Leurdijk heeft te leggen. Wat te denken van de andere spelers op het opgemerkt,11 van de kant van de regering-Clinton al wereldtoneel? ernstige bedenkingen zijn ingebracht tegen het Sta- Rusland, bijvoorbeeld, vertoont enkele typische tuut van het Internationale Strafhof, het paradepaard kenmerken van het syndroom van een grote mogend-

16 Internationale Jaargang 61 nr. 12 g December 2007 Spectator heid in verval. Deze kwalificatie is tot op de dag van is de Chinese buitenlandse politiek te kenschetsen vandaag van toepassing, ondanks de bonanza van als de voortzetting van handelspolitiek met andere olie- en gasinkomsten gedurende de laatste jaren. De middelen. economische structuur van het land is hoogst eenzij- Over de opstelling van de Europese landen is na- dig, de demografische ontwikkeling rampzalig en de tuurlijk aanzienlijk meer te zeggen. Gaat het te ver te Russische militaire macht vermag weinig buiten de beweren dat het Amerikaanse unilateralisme mede eigen grenzen. Net zoals Frankrijk en Groot-Britan- een gevolg was van de diepe verdeeldheid aan Euro- nië na de Tweede Wereldoorlog heeft het land moeite pese kant met betrekking tot de kwestie-Irak? Zou zich te schikken in zijn lot na degradatie van de eerste een eensgezind Europa niet beter in staat zijn ge- naar de tweede divisie. Niettegenstaande zijn declas- weest de regering-Bush te corrigeren in haar slechtste sering verlangt het een behandeling die past bij de impulsen? Vanzelfsprekend valt daarover met ze- status van een mogendheid van de eerste rang. In feite kerheid niets te zeggen, maar men is geneigd beide heeft Rusland zich nimmer neergelegd bij het verlies vragen bevestigend te beantwoorden. Niemand zal de van invloed in het ‘naburige buitenland’. Vlak voor de Clingendaeler Jan Rood tegenspreken als hij schrijft laatste eeuwwisseling constateert André Gerrits dat dat het een illusie lijkt dat Europa op de mening en Rusland lijdt onder een posttotalitaire depressie. Zelfs het handelen van Washington invloed kan uitoefenen de mogelijkheid tot internationale obstructie zou voor vanuit een positie achter de zijlijn.19 Dit was uitgere- het land beperkt zijn.16 kend de plaats van ons werelddeel als gevolg van het Zeker, onder Poetin, in maart 2000 tot president ontbreken van eendracht. Het is aannemelijk dat een verkozen, hervindt Rusland binnenlandse stabili- eensgezind Europa, handelend op basis van voorwaar- teit, herwint het zijn nationaal zelfvertrouwen en, delijke of geclausuleerde solidariteit, het de Ameri- inderdaad geholpen door de stijgende prijzen op de kanen minder gemakkelijk had gemaakt in het geval internationale energiemarkt, legt het een groeiende van Irak te kiezen voor eenzijdige militaire actie. Het diplomatieke zelfverzekerdheid aan de dag. Maar wordt Rusland daarmee meer dan een hindermacht, kan het als een steunpilaar voor een nieuwe wereld Er loopt een rechte lijn van de reactie op 9/11 orde worden beschouwd? Ik sluit mij aan bij het vernietigende oordeel van Joffe. Hij zet het land neer naar de ramkoers van Washington tegen Saddam als een ‘meedogenloos revisionistische macht’ die géén verantwoordelijkheid voor de oplossing van wereld- problemen wil aanvaarden, ‘maar alleen wraak voor ontbreken van steun uit Europa zou Washington voor de vernederingen die zij na Gorbatsjov heeft moeten een groter legitimiteitsprobleem hebben geplaatst dan ondergaan’.17 Toegegeven, na 9/11 zegde Poetin de waarvan nu sprake is geweest. Aanvankelijk konden Amerikanen steun toe in de strijd tegen het terro- de Verenigde Staten zich immers nog beroepen op risme. Maar voor deze steunbetuiging moesten de steun van een meerderheid van de Europese landen. westerse landen een forse prijs betalen, te weten het Het is een kwestie van politieke voorkeur aan wie in dempen van kritiek op het brute optreden van Rus- deze kwestie de grootste verwijten te maken valt: de land in Tsjetsjenië. Marcel de Haas wijst erop dat dit sociaal-democraat Gerhard Schröder of zijn politieke een breuk vormde in de veroordeling door het Westen geestverwant Tony Blair. Als Duitse bondskanselier van schendingen van mensenrechten en het humani- weigerde Schröder louter om electorale redenen de taire oorlogsrecht in het betrokken gebiedsdeel.18 mogelijkheid van gebruik van geweld open te houden, Over de rol van China volstaat in dit verband slechts zelfs wanneer dit gedekt was door een besluit van de een enkele opmerking. Aan het eind van het vorige en Veiligheidsraad. In de scherpe formulering van Dirk het begin van het nieuwe decennium houdt het land Rochtus: de kanselier deed qua retoriek niet onder zich nagenoeg afzijdig van internationale verant- voor de PDS, de partij van ex-communisten, ‘die al- woordelijkheden die voortvloeien uit enig idee van tijd al banbliksems naar Washington slingerde’.20 In- wereldorde. Beijing staat een strikte toepassing van de tussen ondermijnde Schröder met zijn opportunisme klassieke non-interventieregel voor en is zeer terug- de internationale onderhandelingspositie tegenover houdend in de collectieve legitimering van het gebruik Saddam. De Britse premier Blair kan kwalijk worden van militaire dwangmiddelen. Dit heeft bijgedra- genomen dat hij niet tot het uiterste heeft geprobeerd gen aan de machteloosheid van de VN in zaken van zijn politieke huid in Washington zo duur mogelijk te proliferatie en volkerenmoord. Afgezien van Taiwan verkopen. Uiteindelijk heeft hij politiek net zo weinig

Jaargang 62 nr. 1 g Januari 2008 Internationale 17 Spectator bereikt als de Europese leden van het afwijzingsfront 3 Zie bijv. het zomernummer van de Internationale Spectator in tegen Amerika. Geen goedkeuring door de Veilig- 1997, dat voor een belangrijk deel was gewijd aan de Hunting- heidsraad en geen beweging in het Israëlisch-Palestijns ton-these, met bijdragen van Adriaan van der Staay, Yvan Van- conflict. Afgezien van de belerende toon die De Vil- den Berghe, Karel Vosskühler, Pim den Boer en J.J.G. Jansen. lepin in de Veiligheidsraad aansloeg, had de Franse po- 4 A. van Staden, ‘Einde intermezzo in de internationale poli- sitie misschien nog een aureool van redelijkheid (‘geef tiek?’, in: Internationale Spectator, november 2001, blz. 528-529. de diplomatie nog een kans’). Maar hoe geloofwaardig 5 A. van Staden, ‘De atrofie van een alliantie’, in: Internationale was Frankrijk eigenlijk, gezien zijn belangrijke aandeel Spectator, juni 2002, blz. 335. (te zamen met Rusland) in het ontduiken van de VN- 6 De hier volgende uiteenzetting is gebaseerd op mijn artikel sancties tegen Irak? Deze vaststellingen leiden tot het ‘Wat maakt het verschil? Het Amerikaanse beleid in 1956 en aanwijzen van even zovele partners in crime. 2003’, in: Vrede en Veiligheid, 35(3), 2006, in het bijzonder blz. 222-231. Besluit 7 Maarten van Rossem, ‘Robert Kagans drogredeneringen’, in: De regering van Bush jr. heeft met haar kortzichtige Internationale Spectator, november 2002, blz. 531. spierballenpolitiek er veel toe bijdragen dat de wereld 8 Ibid. de Verenigde Staten steeds meer is gaan zien als een 9 Volten, a.w. noot 1, blz. 524. arrogante krachtpatser, wiens retoriek over democra- 10 Zie het artikel van de man die onder Clinton dichtbij het vuur tie, vrijheid en de heerschappij van het recht steeds had gezeten: James P. Rubin, ‘Countdown to a very personal holler is gaan klinken. De houding van deze regering war’, in: Financial Times, 29 september 2000. tegenover de gerechtvaardigdheid van het eenzijdig 11 Zie zijn artikel, ‘Amerika en zijn weerzin tegen het Internatio- gebruik van militaire macht ter verdediging van (ver- nale Strafhof ’, in: Internationale Spectator, november 2002, blz. meende) Amerikaanse belangen week echter minder 550. scherp af van haar voorgangers dan vaak wordt aan- 12 Jaap de Wilde, ‘Robert Kagans moeras van de machtspolitiek’, genomen. Bovendien draagt de ploeg van Bush zeker in: Internationale Spectator, november 2002, blz. 532. niet als enige verantwoordelijkheid voor het uitblijven 13 Ibid. van een internationale orde die stabiliteit paart aan 14 In maart 2006 verscheen een geactualiseerde versie. een minimum van rechtvaardigheid. 15 Public papers of the presidents of the United States. George Bush, Deze conclusie houdt tevens een nuttige les in 1992-93, Washington, DC: USGPO, 1993, blz. 2230-2231. wanneer bij het naderen van de Amerikaanse presi- 16 André Gerrits, ‘Rusland – Wat moeten we ermee?’, in: Interna dentsverkiezingen, in november dit jaar, hoopvolle tionale Spectator, juni 1999, blz. 351-357. verwachtingen worden uitgesproken over de gevolgen 17 Josef Joffe, ‘Wie neemt Amerika’s plaats in?’, in: de Volkskrant, van de mogelijke verkiezing van een Democratische 10 september 2007. kandidaat. Het valt zeker te hopen dat de opvolger 18 Marcel de Haas, ‘Russisch buitenlands beleid na 11 september van Bush jr. zal beseffen dat de uitoefening van macht 2001’, in: Internationale Spectator, juni 2002, blz. 331. zonder internationale legitimiteit een doodlopende 19 J.Q.Th. Rood, ‘Naar een geloofwaardig Europees buitenlands weg is en dat verlicht leiderschap, in plaats van botte beleid?’, in: Internationale Spectator, juni 2002, blz. 317. overheersing, de enige manier is het geschonden aan- 20 Dirk Rochtus, ‘Duits-Amerikaanse betrekkingen: “Heimweh” zien van de Verenigde Staten te herstellen.21 Of dit naar Camp David?’, in: Internationale Spectator, november een positief verschil zal maken voor de stabiliteit in 2002, blz. 545. de wereld als geheel, hangt echter evenzeer af van de 21 Zie hierover nader Alfred van Staden, Between the Rule of bereidheid van Amerika’s critici de Verenigde Staten Power and the Power of Rule. In search of an effective world order, materieel te steunen, indien hard optreden tegen ver- Leiden/Boston: Martinus Nijhoff, 2007, in het bijzonder blz. spreiders van kernwapens, daders van terrorisme en 214-221. plegers van volkerenmoord noodzakelijk is geworden.

Noten Prof.dr. A. van Staden is hoogleraar Internationale Betrekkingen aan de 1 Peter Volten, ‘Washington en Moskou na Kosovo. Lichtend Universiteit Leiden. Van 1 januari 1995 tot 1 september 2005 was hij direc- voorbeeld van het tasten in het duister naar een “nieuwe orde”’, teur van het Instituut Clingendael en hoofdredacteur van de Internationale in: Internationale Spectator, oktober 1999, blz. 527. Spectator. 2 Ibid., blz. 524.

18 Internationale Jaargang 62 nr. 1 g Januari 2008 Spectator Jaap W. de Zwaan

2003-2007 De Europese Unie Uitgebreid en hervormd, ook voorbereid op de toekomst?

De periode 2003-2007 zijn voor de Europese Unie Grondwettelijk debat onstuimige jaren geweest. Wat betreft het interne Het Europese grondwettelijk debat is eigenlijk al in beleid is de Unie vooral in beslag genomen door het 2000 van start gegaan. Toen namelijk in december grondwettelijk debat. We kijken er met gemengde 2000 de onderhandelingen over het Verdrag van gevoelens op terug. Het kwam uiteindelijk wel tot Nice werden afgesloten, werd reeds een schaduw een verdrag, maar dat is met vallen en opstaan tot vooruitgeworpen naar het jaar 2004. In dat jaar stand gekomen. Het Nederlandse ‘neen’ van 1 juni zouden thema’s aan de orde moeten komen, zoals: 2005 heeft daar alles mee te maken. In de reflec- de vereenvoudiging van de verdragen, de afbakening tieperiode daarna (2005-2007) heeft ons land in de van bevoegdheden tussen lidstaten en de EU, de rol Europese discussie nauwelijks een rol gespeeld. Door van nationale parlementen en de definitieve status voortvarend optreden van het Duitse voorzitterschap van het Handvest van de Grondrechten. Uiteindelijk in de eerste helft van 2007 konden de Nederlandse zijn de ontwikkelingen zelfs sneller verlopen. Nadat problemen met het grondwettelijk verdrag alsnog de Europese Raad in december 2001 in de Verkla- worden opgelost. Nederland kan nu proberen zijn ring van Laken de optie van een ‘Europese Grond- plaats in de Europese arena te hervinden. wet’ uitdrukkelijk had aangesproken, is in 2002 en Op het externe vlak is de uitbreiding van 15 naar 2003 een Europese Conventie actief geweest, met 27 lidstaten het meest markante feit in de periode als opdracht een nieuw verdrag voor te bereiden.3 2003-2007. Ook al is die uitbreiding links en rechts Dat verdrag, het ‘Verdrag tot vaststelling van een met de nodige terughoudendheid begroet (waren de Grondwet voor Europa’, is op 29 oktober 2004 on- nieuwe lidstaten wel klaar voor het lidmaatschap?), dertekend.4 zij is een belangrijke bijdrage aan de doelstelling om Maar toen ging het mis. Weliswaar is het ratifica- op ons continent een – zo groot mogelijke – ruimte tiedebat over het grondwettelijk verdrag in een groot van vrede en stabiliteit tot stand te brengen. aantal lidstaten met goed gevolg afgesloten, maar Op 25 maart 2007 was het vijftig jaar geleden dat het verdrag struikelde medio 2005 in Frankrijk en het EEG-Verdrag werd ondertekend. Op dat mo- Nederland over de negatieve uitkomst van een – wat ment was er echter weinig reden tot feestvieren. Wat in Nederland heette: consultatief – referendum.5 Ie- er al aan festiviteiten werd georganiseerd, had een dereen, de politiek maar ook de burger, bleef gefrus- bescheiden karakter.1 treerd achter.6 In de reflectieperiode die daarna werd Voor Nederland was belangrijk dat ons land in de afgekondigd om een nieuw begin met de toekomst- tweede helft van 2004 het Voorzitterschap over alle discussie te maken, is het in Nederland oorverdovend geledingen van de Raad heeft gevoerd. Het Voorzit- stil geweest.7 Uiteindelijk is Nederland door anderen terschap is redelijk succesvol geweest. Hierbij valt uit zijn benarde positie bevrijd. Het komende Duitse bijvoorbeeld te wijzen op de besluitvorming, door de voorzitterschap van de Europese Unie is reeds eind Europese Raad in november 2004, over het zoge- 2006 actief geworden, om de problemen in landen noemde Haags programma – het programma op het die het moeilijk hadden met de ratificatie te iden- gebied van de justitie- en binnenlandse zaken-samen- tificeren én op te lossen. Ook Nederland is destijds Prof.dr. A. van Staden is hoogleraar Internationale Betrekkingen aan de werking voor de periode 2005-2010 – en het besluit, ondervraagd over wat onze problemen nu eigenlijk Universiteit Leiden. Van 1 januari 1995 tot 1 september 2005 was hij direc- genomen door de Europese Raad in december 2004, waren. Het begin 2007 nieuw aangetreden kabinet teur van het Instituut Clingendael en hoofdredacteur van de Internationale om op 3 oktober 2005 toetredingsonderhandelingen heeft een belangrijke bijdrage geleverd door ge- Spectator. met Turkije te beginnen.2 In de Internationale Specta woon eens op te schrijven wat, naar zijn oordeel, de tor is aan deze ontwikkelingen ruimschoots aandacht Nederlandse bezwaren tegen het grondwettelijk ver- besteed, ook door Clingendael-auteurs. drag waren.8 Last but not least heeft ons land profijt

Jaargang 62 nr. 1 g Januari 2008 Internationale 19 Spectator gehad van het aantreden van een nieuwe president te worden afgestraft. Afgewacht moet nu worden of in Frankrijk die, net als Nederland, voorstander was het hier een tijdelijke impuls betreft of een wezen- van een bescheidener verdrag, een ‘mini traité’. lijke interesse van lange duur. Dat laatste is gewenst, In de Europese Raad van juni 2007 heeft Neder- omdat Europa nu eenmaal een realiteit is. Politici land zijn lijstje met desiderata voor een ander verdrag zouden naar hun achterban te kort schieten, als ze kunnen verzilveren. Het kon naar huis terugkeren hier (opnieuw) steken laten vallen. met de boodschap dat het grondwettelijk verdrag Is het Hervormingsverdrag trouwens echt wel zo’n definitief van de baan was. Vooral omdat alle con- ander verdrag dan het verworpen grondwettelijk stitutionele elementen verdwenen waren, behoefde verdrag? Het antwoord luidt ontkennend. Inhoude- het nieuwe verdrag (het Hervormingsverdrag) naar lijk staat het grondwettelijk verdrag in essentie nog het oordeel van het kabinet ook niet meer aan een overeind. Het is weliswaar ontdaan van de naam (tweede) referendum onderworpen te worden. De ‘grondwet’ en constitutionele symbolen zoals vlag en Raad van State heeft deze stellingname in een advies hymne, maar de kern van het verdrag is behouden van 12 september 2007 onderschreven.9 Dat was gebleven.11 Dat is overigens winst waar het gaat om eigenlijk prematuur, omdat op dat moment de tekst de doelstellingen van dat verworpen verdrag om de van het nieuwe verdrag nog niet eens op tafel lag. Unie-structuren eenvoudiger te maken, en de Unie Die nieuwe tekst is immers pas op 18 oktober 2007 zelf democratischer en efficiënter. door Regerings- en Staatshoofden vastgesteld. Het nieuwe verdrag zou op 13 december 2007 in Lissa- Burger bon worden ondertekend. De betrokkenheid van de burger bij de Europese Een paar kanttekeningen. De andere manier van samenwerking moet geïntensiveerd worden. Zonder voorbereiden van het grondwettelijk verdrag, door draagvlak bij de burger is het niet mogelijk Europa een Europese Conventie in plaats van een diploma- verder te ontwikkelen. Daarbij dienen we te beseffen tieke conferentie, heeft niet het gewenste draagvlak dat de gevolgen van Europese samenwerking – bij de burger teweeggebracht. Hoewel de Conventie vrede, stabiliteit en welvaart – kennelijk niet meer vol- niet alleen bestond uit vertegenwoordigers van rege- doende zijn om de burger voor Europa te winnen. Dat ringen, maar ook uit vertegenwoordigers van natio- is merkwaardig, maar wel een feit. Kennelijk zijn we nale parlementen, het Europees Parlement en de Eu- in ons deel van het continent ‘verwend’ geraakt, met ropese Commissie, heeft dat verdrag de eindstreep al meer dan 60 jaar zonder oorlogen. In de nieuwe niet gehaald. De twee negatieve uitslagen van de lidstaten daarentegen zijn de ‘oude’ argumenten nog referenda in Frankrijk en Nederland waren voldoen- wel valabel. Hoe dan ook, voor het publieke debat in de om het verdrag te torpederen. De indruk bestaat West-Europa kunnen internationalisering en globali echter dat de ratificatie óók had kunnen misgaan in sering tot inspiratie dienen, als ‘nieuwe’ argumenten andere lidstaten die nog niet hadden geratificeerd. voor de Europese samenwerking. Deze tendensen Dit terwijl het grondwettelijk verdrag in essentie maken internationale samenwerking op een steeds beoogde de Unie democratischer en efficiënter te breder terrein noodzakelijk. Denk bijvoorbeeld aan laten functioneren en de Uniestructuren eenvoudiger zaken als het asiel- en immigratiebeleid, buitenlands te maken. Wie kan daar nu bezwaar tegen hebben? beleid en defensie, energie en klimaatverandering. Kennelijk echter zijn de politiek verantwoordelijken Allemaal zaken overigens waarvoor zelfs de burger in niet in staat geweest aan de burger uit te leggen wat Nederland, in een consultatie via internet na het refe- het grondwettelijk verdrag precies beoogde. rendum van 1 juni 2005, om méér Europese samen- De politiek, althans die in Nederland, heeft intus- werking heeft gevraagd.12 Zó moeilijk behoeft het dus sen van de crisis geleerd, en dat is goed. Zo hebben niet te zijn om de burger van het nut van Europese beide kamers der Staten-Generaal een gecombineer- samenwerking te overtuigen. de commissie, de subsidiariteitscommissie, ingesteld. De Europese samenwerking zal in de lidstaten ook Daarin worden nieuwe voorstellen voor Europese moeten worden ‘gepolitiseerd’. De politiek – parle- wetgeving beoordeeld op hun opportuniteitsgehal- ment en kabinet voorop – zou de Europese dimensie te.10 Meer in het algemeen zijn politici in Nederland van haar werk zichtbaarder moeten maken. Europa alerter op Europese ontwikkelingen geworden, al is nu eenmaal een constante in dat werk, dus die mag was het maar om niet nóg eens door de eigen kiezer best worden ‘uitgestraald’.13

20 Internationale Jaargang 62 nr. 1 g Januari 2008 Spectator Verdieping den voorkomen, zou een effectief Europees diploma- Beoogd wordt het Hervormingsverdrag begin 2009 tiek geluid echter steevast gehoord moeten worden. in werking te laten treden. Alvorens het echter zover Daarbij is aannemelijk dat de meeste lidstaten zo’n is, zal het wel door alle lidstaten moeten worden gemeenschappelijk optreden ook wensen. Evenzeer geratificeerd. Resteert de vraag of de Unie met het is denkbaar dat politieke beleidslijnen, door de ‘grote verdrag voldoende op haar toekomst is voorbereid. drie’ uitgedacht, in de praktijk door de andere lidsta- Dat valt te betwijfelen. Juist immers op de terrei- ten zullen worden geaccepteerd.16 nen waarvan de burger wil dat Europa er meer bij Kortom, als een voldoende mate van politieke wil betrokken wordt – asiel en immigratie, buitenlands metterdaad aanwezig is, kan een effectief buiten- beleid en defensie, energie en klimaatverandering – lands beleid nu al worden ontwikkeld. Dat ligt zijn de Europese verantwoordelijkheden nog maar anders voor de meer materiële beleidsterreinen, zoals zwakjes ontwikkeld. energie en klimaatverandering. Wil de Unie op die Zo verdient het gemeenschappelijk buitenlands terreinen meer armslag verwerven, dan zijn verder- beleid (GBVB) meer aandacht.14 De Unie, econo- gaande bevoegdheden nodig. Politici die ons willen misch bezien een reus maar politiek een dwerg, heeft doen geloven dat de Unie met het Hervormings- tot dusver maar weinig invloed kunnen uitoefenen op verdrag weer jaren vooruit kan, hebben dan ook klemmende internationale problemen als het Mid- ongelijk. Europese integratie is een geleidelijk proces; den-Oosten of het terrorismedebat. Het Irak-dossier nieuwe tijden brengen nieuwe behoeften. Daarbij is maakte duidelijk dat de Unie geen gemeenschappe- het ook nog eens zo dat, omdat de Unie een orga- lijk standpunt had. Sterker nog, in de praktijk waren nisatie is die haar bevoegdheden ontleent aan de de lidstaten ernstig verdeeld.15 In de discussie over lidstaten, Europa geen voortgang kan maken als die het Iraanse nucleaire programma is wel een poging nieuwe doelstellingen niet eerst via een verdragswij- gedaan. Overigens niet zozeer door de Unie als wel ziging worden vastgelegd. door een gezamenlijk optreden, namens de Unie, van de grote drie lidstaten: Duitsland, Frankrijk en het Verbreding Verenigd Koninkrijk. Zij werden geassisteerd door De periode 2003-2007 heeft een indrukwekkende de Hoge Vertegenwoordiger van het GBVB, Javier uitbreiding van het aantal lidstaten van de Europese Solana. Dat optreden heeft echter geen blijvende Unie laten zien. In mei 2004 traden tien nieuwe lid- indruk achtergelaten. staten toe; in 2007 volgden Bulgarije en Roemenië. Ook problemen dichter bij huis, zoals die van Beide exercities brachten het totaal aantal lidstaten Kosovo en Cyprus, is Europa niet bij machte op te van 15 op 27. Op zich zelf is dit een prestatie van lossen. Dat moet echt veranderen. Europa is een vre- formaat in het licht van de doelstelling om van Eu- desproject en de Unie een solide organisatie. Gege- ropa een zone van vrede en stabiliteit te maken. ven haar veelheid van verantwoordelijkheden, zou de Nu is wel gezegd dat sommige nieuwe lidstaten Unie in staat dienen te zijn problemen – niet alleen niet klaar waren voor het lidmaatschap. Nog steeds in huis, maar ook in de achtertuin – aan te pakken. lijkt een aantal nieuwe lidstaten, gezien het daar Het vinden van oplossingen overlaten aan de Ver- heersende politieke klimaat, in een transformatiefase enigde Naties, als hoedster van vrede en veiligheid te verkeren. Bij dat alles moet wel worden bedacht op wereldniveau, komt de geloofwaardigheid van de dat uitbreiding een politiek proces is. Natuurlijk Unie niet ten goede. Gegeven de complicaties bij de moeten kandidaat-lidstaten aan fundamentele mini- VN, denk aan het vetorecht van de permanente le- mum-voorwaarden voldoen, op het gebied van deden van de Veiligheidsraad, is ook niet gezegd dat de mocratie, mensenrechten, rechtsstaat en markteco- VN voor dit soort ‘regionale’ kwesties het aangewe- nomie.17 Is Brussel ter zake van de vervulling van die zen forum zijn. voorwaarden echter eenmaal tot een positief oordeel Niemand zal verwachten dat Europa, door middel gekomen, dan moet de Unie ook geloofwaardig zijn. van eenzijdig ingrijpen, gewelddadige conflicten met De Unie dient dan haar verantwoordelijkheid te ne- militaire middelen zal beëindigen. Voor dat soort men en de toetreding mogelijk te maken. Zo was, in beslissingen draagt de VN-Veiligheidsraad nu een- het geval van Roemenië en Bulgarije, een uitstel van maal wél de primaire verantwoordelijkheid. In een de toetreding tot 2008 géén optie.18 Zulks neemt fase waarin het uitbreken van een conflict kan wor- niet weg dat beide landen – hetzelfde geldt overi-

Jaargang 62 nr. 1 g Januari 2008 Internationale 21 Spectator gens voor andere nieuwe lidstaten – op hun daden mocratische verhoudingen. Aan de andere kant zijn moeten worden beoordeeld. Zo zal de voortgang op Moldavië, Oekraïne en Wit-Rusland22 onmiskenbaar het gebied van de rechtsstaat scherp gevolgd moeten Europese landen. Mits dan ook aan de prealabele worden. Overigens geldt dat nieuwe lidstaten zich voorwaarden wordt voldaan, zal een aanvraag tot bínnen de EU sneller zullen ontwikkelen dan wan- lidmaatschap van die landen niet zomaar kunnen neer ze daarbuiten worden gehouden. worden afgewezen. Uiteraard brengen nog méér uitbreidingen com- Verdere uitbreidingen? plicaties mee. Maar dat is nu juist een uitdaging. Is Europa uitbreidingsmoe geworden? Dat schijnt De Unie zal zich ook zélf op haar toekomst moe- het geval te zijn.19 Zo werd een dergelijk signaal in ten voorbereiden. De taak, en de kunst, zal moeten Nederland opgevangen rond het referendum van zijn ons intern zodanig te hervormen, dat aan tafel 1 juni 2005. Toch moet men niet kortzichtig zijn. plaatsgemaakt kan worden voor nóg meer lidstaten, De EU blijft aantrekkingskracht op derde landen echter zónder afbreuk te doen aan de slagkracht en uitoefenen, en dat kunnen we niet negeren. Dat wel de kwaliteit van onze samenwerking.23 doen, en onze verworvenheden alleen voor onszelf ‘Flexibiliteit’ is wellicht het antwoord op deze willen behouden, getuigt van arrogantie en gebrek uitdagingen. Binnen de huidige Unie hebben we aan verantwoordelijkheid. Het moet dan ook anders. al flexibele verhoudingen gecreëerd: vergelijk de Europa en de burger moeten actief meedenken aan Economische en Monetaire Unie (het Verenigd Ko- mogelijkheden andere landen wel degelijk bij onze ninkrijk, Denemarken en Zweden zijn daar buiten samenwerking te betrekken. Dat hoeft niet via een gebleven) en de ruimte van vrijheid, veiligheid en lidmaatschap, maar kan ook via stabilisatie-, part- rechtvaardigheid (het Verenigd Koninkrijk, Ierland nerschaps- en/of associatieverbanden. en Denemarken doen niet mee aan het Europese De overgebleven Balkan-staten zullen in ieder geval vreemdelingenbeleid). Dergelijke constructies zijn lid worden van de Unie.20 Een toezegging terzake niet ideaal, omdat ze afbreuk doen aan de eenheid is aan die landen al gedaan. Met Kroatië worden al van het Unie-beleid. Ze kunnen echter best ook op toetredingsonderhandelingen gevoerd. Op termijn andere terreinen worden toegepast, wanneer dat po- zal ook Albanië willen toetreden, alleen al vanwege litiek tenminste wenselijk wordt geoordeeld. de ingeklemde geografische ligging van dat land. Ook een verzoek van dat land zal uiteindelijk moeten Externe betrekkingen worden gehonoreerd, in het belang van de stabiliteit Andere regio’s, zoals de Kaukasus – Georgië, in de regio. Dat is niet alleen een lokaal, maar ook een Armenië en Azerbeidzjan – en de zuidflank van Europees en – dus ook – een Nederlands belang. Europa – het Mediterrane gebied – vragen ook onze Een bijzondere uitdaging zal zijn ook met andere aandacht. Met de Kaukasus-landen moet een goede landen (Turkije, Moldavië, Oekraïne en Wit-Rus- verstandhouding worden opgebouwd, zeker als een land) een passende relatie te ontwikkelen. Er zijn Turkse toetreding dichterbij komt. Evenzeer is in genoeg argumenten om een Turks lidmaatschap van ons belang de betrekkingen met de Mediterrane lan- de Unie te bepleiten.21 Turkije maakt als oprichter den van Noord-Afrika verder aan te halen.24 staat van de NAVO al decennia deel uit van ons Beide groepen landen vallen onder het Europese veiligheidsnetwerk, en deelt met ons historische en Nabuurschapsbeleid (ENB) en zijn uit dien hoofde culturele waarden. Miljoenen Turken wonen al gene- voorwerp van gemeenschappelijk beleid.25 De voort- raties lang in West-Europa en zijn daar – als gewone gang tot dusver is echter maar beperkt. Zou flexibiliteit burgers – geïntegreerd in de lokale samenleving. Het ook hier de oplossing kunnen zijn? Ook op dit terrein land zelf heeft zich in belangrijke mate ontwikkeld bestaat al de nodige ervaring. Noorwegen, IJsland en tot een markteconomie. Met Turkije heeft de Unie Zwitserland, hoewel geen EU-lidstaten, doen bijvoor- bovendien al een douane-unie ontwikkeld. Turkije beeld mee aan de follow-up van de oude Schengen- lijkt dan ook gemakkelijker in de Unie te integreren samenwerking binnen de Unie. Het aangaan van flexi- dan Moldavië, Oekraïne en Wit-Rusland. Zulks bele relaties met derde landen zou aldus een alternatief vanwege de gigantische veranderingen die de samen- voor een volledig lidmaatschap kunnen zijn. levingen in die landen nog moeten doormaken, op Een andere prioriteit is de relatie met Rusland. de weg naar een markteconomie en naar goede de- Met dit land is in 1997 een Partnerschaps- en

22 Internationale Jaargang 62 nr. 1 g Januari 2008 Spectator Associatieakkoord aangegaan, met vier zogenoemde Noten gemeenschappelijke ‘ruimten’.26 In de praktijk echter 1 Het meest zichtbaar was de Verklaring van Berlijn – de Ver- werkt dat akkoord niet goed. Het is een abstract ka- klaring ter gelegenheid van de 50ste verjaardag van de onderte- der, zonder duidelijke routekaart. Het akkoord wordt kening van de Verdragen van Rome – die op 25 maart 2007 is waarschijnlijk voor de periode na 2007 stilzwijgend aangenomen door de Staats- en Regeringsleiders van de Euro- verlengd, maar zonder inhoudelijke vernieuwingen. pese Unie. De verklaring is ondertekend door de voorzitters We moeten echter creatiever zijn, en ook concreter. van Europese Raad, Commissie en Europees Parlement. Met Hoe dan ook moet met Rusland op economisch en ‘verdragen’ (meervoud) wordt verwezen naar het EEG-Verdrag politiek gebied een intensieve en zakelijke relatie én het Euratom-Verdrag, dat immers ook op 25 maart 1957 worden opgebouwd. Die noodzaak bestaat niet al- werd ondertekend. leen vanwege onze energieafhankelijkheid,27 maar 2 Ook de Internationale Spectator besteedde ruim aandacht aan ook omdat we buren zijn.28 Regionale samenwerking het Nederlandse voorzitterschap: Mendeltje van Keulen & Jan is nu eenmaal de beste remedie om conflicten te Rood, ‘Nederland op de voorzitterstoel van de Europese Unie’, vermijden en stabiliteit te bevorderen. De Verenigde juni 2004, blz. 287-292. Van Keulen gaf ook een nabeschou- Naties beogen vrede en veiligheid op wereldniveau te wing: ‘Ambitie zonder bezieling: terugblik op het EU-voorzit- bewerkstelligen, maar zijn niet bij machte die doel- terschap’, maart 2005, blz. 121-122. stellingen metterdaad te verwezenlijken. Grote re- 3 Peter van Grinsven en Jan Rood schreven in dit blad over de gionale spelers, zoals de Europese Unie, moeten dat ontwerp-grondwet die de Conventie had voorbereid: ‘Het wel kunnen. Hoe dan ook, het bewerkstelligen van institutionele evenwicht na de Europese Conventie’, september stabiele verhoudingen met Rusland is – opnieuw – in 2003, blz. 407-414. ons eigen belang. Voor het overige zal veel afhangen 4 Zie over de grondwet mijn overzichtsartikel in de Internatio van het antwoord op de vraag wie de nieuwe leiders nale Spectator: ‘Europese Grondwet, verantwoorde stap in het – de president voorop – in Rusland zullen zijn.29 integratieproces’, maart 2005, blz. 123-131. Verder: Anton van Schijndel, ‘Nederland en de Europese Grondwet: naar heron- Slotopmerkingen derhandeling van het Verdrag van Nice’, maart 2005, blz. 132- In de periode 2005-2007 heeft de constitutionele 137. crisis het debat over de ‘toekomst van Europa’ vrij- 5 In de Internationale Spectator werd reeds tevoren gewaarschuwd wel tot stilstand gebracht. Europa kan echter tegen voor de risico’s van een referendum: Peter Bursens, ‘Liever geen een stootje. In het verleden zijn er wel meer crises referendum over Europese Grondwet’, maart 2005, blz. 138- geweest. Vergelijk bijvoorbeeld de ‘lege stoel’-poli- 142; Jan Vis, ‘Onwetendheid over Europa en Europese Grond- tiek van Frankrijk in de jaren ’60 van de vorige eeuw, wet leidt tot pseudo-opinies’, april 2005, blz. 198-201. De alsmede de crisis rond de Britse bijdrage van de eer- toenmalig staatssecretaris voor Europese Zaken was in april ste helft van de jaren ’80. In beide perioden lag het 2005 nog positief gestemd over de uitkomst van de volksraad- beleid van de Unie nagenoeg stil. pleging: Atzo Nicolaï, ‘De politiek terug in de politiek, Hoe Ondanks de recente constitutionele crisis ging de Europese Grondwet het Nederlandse EU-beleid dichter bij daarentegen het Europese integratieproces wél door, de burger kan brengen’, april 2005, blz. 179-184. De toenma- zij het met haperingen. De laatste crisis was ech- lig hoofdredacteur van dit blad zag de bui echter al hangen: ter grimmiger van karakter, omdat de band met de Alfred van Staden, ‘De paradox van het referendum’, juni 2005, burger centraal stond. Dat is fnuikend, want zonder blz. 293-294. draagvlak bij de burger kan geen goed beleid ont- 6 In dit tijdschrift werd het gevoel van onbehagen in Nederland wikkeld worden. De politiek begrijpt dat inmiddels. al in 2004 gesignaleerd: Peter van Grinsven & Jan Rood, ‘De We moeten echter verder in Europa, en we kúnnen ontdekking van Europa, Het Europese onbehagen van Neder- ook verder. Daarbij is wel visie nodig. Een visie die land’, maart 2004, blz. 119-122; Bob van den Bos, ‘Duivels de burger kan inspireren en motiveren. dilemma in Brussel’ (column), september 2004, blz. 413-414; Europese integratie is een geleidelijk proces. Wan- Eppo Jansen, ‘Tanend draagvlak: pleidooi voor Europese poli- neer de noodzaak zich voordoet, moeten op het juis- tieke ruimte’, september 2004, blz. 419-423; Adriaan van der te moment nieuwe stappen worden genomen. Alleen Staay, Frans Bletz & Erik Jurgens, ‘Europese onzekerheid en op die wijze kan de Unie als samenwerkingsverband positief leiderschap’, december 2004, blz. 600-606. sterker worden en in de toekomst overleven. 7 In dit blad ging de discussie gelukkig wél door. Zo vroeg Mendeltje van Keulen om een andere vorm van politiek, en

Jaargang 62 nr. 1 g Januari 2008 Internationale 23 Spectator andere beleidsmakers: ‘Andere Europakoers vergt generatiewis- 15 Zie bijv. in dit blad: Rem Korteweg, ‘Europa en de preventieve seling’ (column), september 2005, blz. 441-442; en: ‘Nederlands oorlogvoering’, mei 2003, blz. 234-240; Daniel Kooij, ‘Waar Europabeleid, De moeizame weg van vorm naar inhoud’, juni was Europa? Zoektocht naar buitenlands beleid in crisistijd’, 2006, blz. 297-300. Jan Rood en Peter van Grinsven vroegen juni 2003, blz. 282-287. zich af hoe het verder moet met de Europese integratie: ‘Euro- 16 Een vroege voorstander van deze gedachte is Hans van den pe lite of Europe puissance, welk Europa na het neen tegen Broek; zie zijn artikel in dit tijdschrift: ‘GBVB: Gemeenschap- de grondwet?’, september 2005, blz. 465-470. Ook de staats- pelijk of geen Buitenlands en Veiligheidsbeleid?’, september secretaris voor Europese Zaken zocht naar een nieuwe route: 2003, blz. 403-406. Atzo Nicolaï, ‘Een nieuwe weg naar Europa’, oktober 2005, 17 De beginselen van artikel 6 lid 1 EU-Verdrag en de zoge- blz. 499-502. Peter van Grinsven bekritiseerde de afwezigheid naamde Kopenhagen-criteria van juni 1993. van enige aandacht voor Europa in de campagne op weg naar 18 Zie over Roemenië in dit blad: Rob Boudewijn & Mendeltje de Tweede-Kamerverkiezingen van november 2006: ‘“Europa” van Keulen, ‘Roemenië: het te korte decennium tot 2007’, en de verkiezingen: best belangrijk, maar niet voor Den Haag’ maart 2004, blz. 139-142. Van Rob Boudewijn verder: ‘De (column), december 2006, blz. 613-614. Europese Unie en Roemenië: is uitstel zinvol?’, september 8 Zie de Kamerbrieven van 19 maart en 21 mei 2007. 2006, blz. 460-463; en: ‘Wie vandaag een ei steelt, steelt mor- 9 Advies van 12 september 2007, Kamerstukken II 2007/08, 31 gen een os: Roemenië na toetreding tot de Europese Unie’, 091, nr 4. In dit blad is wel gepleit voor een (tweede) referen- juni 2007, blz. 294-297. Over Bulgarije: Jan Buruma, ‘Bulgarije dum: Joop Hazenberg, ‘Het ongemak over Europa, leve het op weg naar Brussel’, juni 2004, blz. 312-315; en Antoaneta referendum’, oktober 2008, blz. 509-511. Dimitrova, ‘Bulgarije: duistere plek op Europese kaart of laat- 10 De Tijdelijke Sommissie Subsidiariteitstoets (TCS) is op 28 bloeier?’, juni 2007, blz. 298-300. maart 2006 door de Eerste en Tweede Kamer ingesteld voor 19 Tot dusver is in de Internationale Spectator vooral gewezen op een jaar. Na evaluatie is in 2007 besloten de TCS-werkzaamhe- ‘grenzen’ die aan de uitbreiding van de Unie zouden moeten den voorlopig voort te zetten. worden gesteld: Frits Bolkestein, ‘Europa: er zijn grenzen’, 11 Zie bijv. het artikel ‘Inhoud EU-Grondwet overeind’, in: NRC september 2004, blz. 415-418; Mendeltje van Keulen & Rob Handelsblad, 13 september 2007, blz. 5. Over het Hervormings- Boudewijn, ‘Waar houdt “Europa” op?’, juli/augustus 2005, blz. verdrag is ook in dit blad gepubliceerd: Bas Limonard & Jan 355-358; Thomas von der Dunk, ‘Europa stuit op grenzen’, juni Rood, ‘Uitzicht op einde impasse, Van Europese Grondwet 2006, blz. 301-307. naar Hervormingsverdrag’, september 2007, blz. 403-408. 20 Hans van der Meulen sprak in dit blad over een ‘testcase’ voor 12 De website www.NederlandinEuropa.nl die nog steeds actief is Europa: ‘Westelijke Balkan als testcase voor de Europese Unie’, als communicatie-instrument, voor het Ministerie van Buiten- juni 2005, blz. 319-324. landse Zaken, met de burger. 21 De Internationale Spectator heeft steeds ruim aandacht aan 13 Zie ook het WRR-rapport Europa in Nederland, Amsterdam: het dossier-Turkije gegeven: Rob Boudewijn & Peter van Amsterdam University Press, 2007. In dit rapport stelt de Grinsven, ‘Geloofwaardigheid boven sentimenten, EU-toetred WRR o.a. dat de legitimerende rol van nationale politici en ingsonderhandelingen met Turkije’, september 2004, blz. 435- bestuurders richting Europa versterkt moet worden. Voor een 439; Pim den Boer, ‘Europa: politiek en cultuur’, december actiever ‘overheids’-beleid richting de burger heb ik zelf ook 2004, blz. 597-599; J.K.T. Postma, ‘Turkije en de EU na 16 herhaaldelijk aandacht gevraagd, ook in dit blad: ‘Europese december 2004’, maart 2005, blz. 157-159; Thomas von der Unie moet beter op de kaart’, september 2005, blz. 448-451; Dunk, ‘Turkije: geen vol ei maar lege dop’ (column), februari ‘De Europese Unie en het draagvlak bij de burger’ (column), 2007, blz. 61-62. januari 2006, blz. 1-2; ‘Nieuw elan voor het Europa-debat’ 22 Hans van der Meulen, ‘Ook Oekraïne en Wit-Rusland verdie- (column), maart 2007, blz. 125-126. Zie ook: Sjerp van der nen zicht op EU-lidmaatschap’, december 2003, blz. 612-613. Vaart, ‘Europa, het verhaal en de onzekere elite’ (column), Zie over Wit-Rusland: Peter van Elsuwege, ‘Wit-Rusland: maart 2006, blz. 117-118. vergeten buurland van een uitgebreide Unie’, juni 2003, blz. 14 De zwakheden van het huidige GBVB zijn ook in de Inter 294-298. nationale Spectator besproken: Bob van den Bos, ‘De Grote 23 Zie ook mijn bijdrage in dit blad: ‘Trapsgewijs toetreden tot Leugen’ (column), september 2003, blz. 401-402; Wim van de Unie’ (column), juni 2006, blz. 289-299. In de Internationale Eekelen, ‘Komt er ooit een Europees veiligheidsbeleid?’, sep- Spectator zijn ook andere ideeën besproken, bijvoorbeeld de tember 2003, blz. 590-595. Zie ook: Sven Biscop, ‘Europese kopgroep-gedachte: Gijs de Vries, ‘Een Europese kopgroep?’ veiligheidsstrategie en wereldrol van de EU: Tussen droom en (column), maart 2004, blz. 117-118. Arjo Klamer pleitte voor daad’, maart 2007, blz. 136-140. een kleiner Europa ‘op menselijke maat’: ‘Europa is te groot,

24 Internationale Jaargang 62 nr. 1 g Januari 2008 Spectator Een pleidooi voor een menselijke maat’, december 2004, blz. 27 Over de energieproblematiek is in dit blad uitgebreid gepu- 592-596. Alfred Pijpers sprak over ‘meerdere snelheden, wis- bliceerd, bijv.: Christoph Tönjes & Wilbur Perlot, ‘Wie is selende gezelschappen en verschillende internationale organi- afhankelijk van wie?, De betrekkelijke kwetsbaarheid van de saties’: ‘Een gemeenschappelijke lotsbestemming’, juli/augustus EU-gasmarkt’, april 2006, blz. 184-188; Coby van der Linde 2005, blz. 348-350. Jan Rood, Rob Boudewijn en Tomas Rieu & Geert Greving, ‘Turbulentie in de pijpleiding, Gasconflict bespraken andere tussenvarianten van het lidmaatschap: ‘Van Rusland-Oekraïne en Russisch-Europese energierelaties’, april EU-partnerschap tot –lidmaatschap, Veel etiketten voor één 2006, blz. 189-192. envelop’, september 2007, blz. 413-418. 28 Door de uitbreidingen van 1995 en 2004 heeft de Unie een 24 President Sarkozy heeft in juli 2007 de oprichting van een grote gemeenschappelijke grens met Rusland. Mediterrane Unie voorgesteld, met een rol voor Parijs. Zie 29 Zie over de Russische verkiezingen van december 2007 en over het belang van een goede relatie tussen Europa en Noord- maart 2008 in dit blad: André Gerrits, ‘Parlementsverkiezingen Afrika het boek van Joost Lagendijk en Jan Marinus Wiersma, in Rusland: doen politieke partijen ertoe?’, oktober 2007, blz. Sturen bij de moslimburen, Amsterdam: Bert Bakker, 2007. 467-471; Hans van Koningsbrugge, ‘Herlevend Rusland in 25 Zie over het ENB: Suzanne Verhaar, ‘Nieuwe grenzen voor electoraal perspectief ’, december 2007, blz. 472-475; Natascha Europa, Op weg naar een Europees keizerrijk?’, in: Internatio Bardina, ‘Poetin: de geliefde Tsaar’, oktober 2007, blz. 476-480. nale Spectator, december 2005, blz. 637-641. 26 Respectievelijk economie; de ruimte van vrijheid, veiligheid en Prof. mr Jaap W. de Zwaan is directeur van Instituut Clingendael en hoofd- rechtvaardigheid; externe veiligheid; en onderzoek, onderwijs redacteur van de Internationale Spectator. en cultuur. Een mooi overzichtsartikel in dit blad over de relatie EU-Rusland is van de hand van Marc Jansen: ‘Zachte krachten versus grote-mogendhedenambities, Rusland en de Europese Unie’, mei 2006, blz. 239-243.

NI EUWE CLINGENDAEL EUROPEAN PAPER

CESP Paper 3 Today’s Neighbours, Tomorrow’s Partners: Managing the Neighbourhood in Post-Enlargement Europe

by Emel G. Oktay december 2007, ISBN: 978-90-50311212, Prijs: e 7,50

The European Neighbourhood Policy (ENP) reflects a greater European willingness to be involved in the resolution of conflicts and the spread of stability and prosperity beyond the immediate geographical boundaries of the present European Union. It is also regarded as a useful tool for the EU to project its soft power to a vast area encompassing Eastern Europe, the Southern Caucasus, North Africa and the Middle East. As such, it is an ambitious policy framework aiming to address the EU’s strategic objectives, to tackle the challenges it faces and reap the benefits of closer political and economic ties with its neighbours. Given that the ENP has an evolutionary character and that there is strong consensus among the EU member states to strengthen the policy, the paper aims to offer some ideas. First, it argues that the policy becomes more plausible if a special emphasis is put on the principle of differentiation and European neighbours and non-European partners are decoupled. In- ferring from that, granting Most Favoured Nation (MFN) Status to EU’s Eastern European neighbours (principally to Ukraine) is proposed. Then, it suggests that being complementary to the ENP’s bilateral approach, more emphasis should be given to regional cooperation and multilateral frameworks. In the meantime, the success of the ENP in providing the EU the necessary means for an effective management of the post- enlargement neighbourhood, Eastern Europe in particular, very much depends on how the EU is going to steer and shape this policy. Informatie en/of bestellingen via het secretariaat Clingendael European Studies Programme van het Nederlands Instituut voor Internationale Betrekkingen Clingendael, tel. 070-3746622, e-mail: [email protected]

Jaargang 62 nr. 1 g Januari 2008 Internationale 25 Spectator Jaïr van der Lijn

Grenzen aan de Nederlandse capaciteit voor deelname aan vredesoperaties

Uit een peiling van dagblad metro van 10 oktober jl. huidige ambitieniveau te voldoen. Het ambitieniveau bleek dat op die dag 70 procent van de ondervraag- van de krijsmacht is echter voldoende schimmig en den bevestigend antwoordde op de vraag of Neder- politiek opgesteld om alle mogelijkheden open te land, indien gevraagd, militairen naar Myanmar zou laten.4 Bij de aanduiding van het ambitieniveau van moeten sturen.1 Bovendien is de roep om ingrijpen de krijgsmacht worden de drie hoofdtaken van de in de Soedanese regio Darfur niet minder. Tegelij- Nederlandse krijgsmacht omschreven: kertijd zijn Nederlandse militairen al in Uruzgan 1) de bescherming van het eigen en bondgenoot- ontplooid en laat het ministerie van Defensie weten schappelijke grondgebied, inclusief de Nederland- dat het militair apparaat overbelast raakt.2 Wat is nu se Antillen en Aruba, zo nodig met alle beschik- het probleem? Waarom is het niet zo eenvoudig om bare middelen; bijvoorbeeld een veldhospitaal, laat staan een grotere 2) een actieve bijdrage aan het geïntegreerde buiten- eenheid, naar Darfur te sturen? En waarom lukt het landse beleid van ons land; en niet om met c. 62.000 mensen in dienst van Defen- 3) bijdragen binnen de grenzen van het Koninkrijk sie meer dan een kleine 2.000 personeelsleden uit te aan de veiligheid van onze samenleving, onder zenden?3 civiel gezag.

Door Nederland ingezette functies in operatie Vooral over de verdere omschrijving van het twee- gebieden (stand 10 oktober 2007) de punt kan onduidelijkheid ontstaan. Daar staat beschreven dat Nederland continu aan de NAVO EUFOR (Bosnië Herzegovina) 79 Response Force (NRF) en periodiek aan de EU- EUPM (Bosnië Herzegovina) 4 Battlegroups wil bijdragen. Ook bijdragen aan de NHQ (Sarajevo) 3 KFOR (Kosovo) 4 Stand-by High Readiness Brigade (Shirbrig) worden genoemd. Verder wordt gesteld dat Nederland tot ISAF (Afghanistan) 1649 éénjarige uitzendingen in het hogere deel van het CSTC-A (Afghanistan) 2 geweldsspectrum in staat moet zijn, met een brigade EUPOL (Afghanistan) 10 van landstrijdkrachten of equivalenten daarvan bij de NTM-I (Irak) 7 UNTSO (Israël/Syrië/Libanon) 11 andere krijgsmachtonderdelen. Als volgend streven EU BAM (Rafah*) 2 wordt genoemd de gelijktijdige deelname gedu- UNIFIL (Libanon) 158 rende langere tijd aan maximaal drie operaties in het Bahrein NLO CTF 150/IFC (Bahrein) 2 lagere deel van het geweldsspectrum met taakgroepen van bataljonsgrootte of equivalenten hiervan. UNMIS (Soedan) 34 EUSEC FIN (Congo) 2 Tevens beoogt Nederland bij operaties als lead nation EUSEC (Congo) 1 op brigadeniveau en, samen met andere landen, op BINUB (Burundi) 1 legerkorpsniveau, op te kunnen treden. Ten slotte SSR (Burundi, Mali, Rwanda) 4 worden ook nog uitzenden en uitvoeren van speci- Totaal functies in operatiegebieden 1973 ale operaties, politiemissies, militaire deskundigen en internationale noodhulp genoemd. Bij deze reeks * Grens Israël/Egypte (Sinaï) ambities wordt echter niet vermeld of het om een Bron: www.mindef.nl optelsom of een of-of-beredenering gaat. Gevolg van deze vaagheid is dat de huidige minister en staatssecretaris van Defensie van mening Ambitieniveau kunnen zijn dat Nederland aan zijn ambities vol- Op de achtergrond van deze problematiek speelt doet. Sterker, zo stellen zij in hun notitie Wereldwijd de vraag of Nederland nog wel in staat is aan het Dienstbaar, Defensie gaat er eigenlijk overheen.5 Zij

26 Internationale Jaargang 62 nr. 1 g Januari 2008 Spectator Jaïr van der Lijn

beredeneren dat in feite de huidige ontplooiing in taken uit te voeren. Zo moet gedacht worden aan de Afghanistan gelijkstaat aan drie operaties in het la- Explosieven en Opruimingsdienst (EOD), de Civiel- gere deel van het geweldsspectrum met taakgroepen militaire samenwerkingseenheid (CIMIC), maar er van bataljonsgrootte of equivalenten hiervan. Alle zijn ook altijd nog 3.000 zogenaamde ‘vrije handjes’ andere uitzendingen van Nederlandse militairen, voor taken als ondersteuning bij de varkenspest zoals onder meer in Libanon en Bosnië-Herzegovi- gereserveerd. na, zijn extra. Tegelijkertijd zou echter evengoed op Wat betreft uitzendingen heeft Nederland zich basis van het ambitieniveau kunnen worden berede- bovendien aan EU-Battlegroups en de NATO Res neerd dat Uruzgan een operatie in het hogere deel ponse Force gecommitteerd. Deze gecommitteerde van het geweldsspectrum is en dat Nederland zijn eenheden worden echter nauwelijks ingezet, terwijl ambitie wat betreft operaties in het lagere deel van hun optreden elders juist zeer gewenst is. Dit kan het geweldsspectrum verre van waarmaakt. Hoe men zeer frustrerend zijn. Het terugtrekken van een com echter ook tegen het ambitieniveau aankijkt, op een mitment is echter een zware politieke stap richting aantal punten loopt de Nederlandse krijgsmacht bij de bondgenoten. Zeker wanneer dit op korte termijn het huidige uitzendniveau op haar tenen en begint gebeurt, zou dit de bondgenoten voor het blok zetten, de rek eruit te raken. omdat vervangende troepen dan niet zijn gepland en getraind. Niettemin is de discussie binnen de NAVO Niet alle militairen zijn uitzendbaar op gang gekomen over de vraag of ontplooiing in Het klinkt inderdaad haast ongeloofwaardig dat Afghanistan niet aan de NRF gelijk moet worden Defensie zoveel moeite heeft een kleine 2.000 mi- gesteld. Sommige landen beredeneren dat als alle litairen op uitzending te krijgen. Een grove bereke- ning laat echter al gauw zien dat dit helemaal niet zo vreemd is. Het werkelijk aantal voor uitzending benodigde De helft van het personeel, zowel militairen als burgers, werkt in ondersteunende eenheden, hoofd- eenheden is veel hoger dan op het eerste gezicht lijkt kwartieren en op het Ministerie van Defensie. Deze mensen verlenen de noodzakelijke operationele ondersteuning voor de eenheden in het veld, en zijn ontplooiingen, zoals Irak en Afghanistan, buiten dus méér dan alleen de overhead. Zo zijn grote delen de NRF omgaan, de NRF best wat manschappen van de staf op het Ministerie van Defensie in de minder mag hebben. Anderen stellen dat zij geen of weer met Afghanistan. Naast de Directie Operaties minder troepen hoeven uit te zenden, omdat zij al en staf op het hoofdkwartier vindt een groot gedeelte hun troepen aan de NRF hebben gecommitteerd. van de logistiek, materieelvervanging en support bui- De NAVO-Raad heeft dan ook onlangs besloten de ten het eigenlijke uitzendgebied en via de afzonder- omvang van de NRF terug te brengen om daarmee lijke krijgsmachtonderdelen plaats. Volgens som- doorgaan van overige operaties mogelijk te maken.6 mige schattingen houdt wel 80 tot 90 procent van de Het is vervolgens te eenvoudig te denken dat al deze landmachtstaf in Apeldoorn zich met Afghanistan eenheden continu met de hoofdtaken van de krijgs- bezig. Voor iedere persoon in het veld zijn wel zes tot macht bezig kunnen zijn. Men zou dan voorbijgaan zeven mensen binnen de organisatie werkzaam. Te- aan het feit dat voor iedere taak die een eenheid gelijkertijd moeten nieuwe operaties worden gepland moet uitvoeren, eenzelfde periode moet worden en voorbereid. Hoewel uit deze groep op individuele getraind, en dat na uitzending van een eenheid zij basis personeel wordt uitgezonden, is de omvang ook weer eenzelfde periode nodig heeft om te re- ervan relatief klein. cupereren. Het gevolg is dat wanneer een eenheid De andere helft van het personeel heeft naast uiteen binnenlandse of landsverdedigingstaak heeft, zendingen ook nog andere functies uit te voeren. Zij deze voor tweemaal de duur van de periode vastligt. dienen het land te bewaken en verdedigen, wellicht Bij iedere uitgezonden of gecommitteerde eenheid niet zozeer tegen de Belgen en de Duitsers, maar moet ervan worden uitgegaan dat deze eenheden wel bijvoorbeeld tegen terrorisme, drugs- en men- driemaal de uitgezonden periode worden vastgelegd. senhandel, en niet alleen in Nederland, maar ook in Wanneer een eenheid een half jaar aan de NRF is en rond de Antillen. Daarnaast dienen zij nationale gecommitteerd, heeft deze daarvoor een jaar trai-

Jaargang 62 nr. 1 g Januari 2008 Internationale 27 Spectator ningstijd nodig. Voor een ‘gewone’ uitzending van den, maar componenten uit verschillende eenheden. een halfjaar geldt dat een halfjaar training en een Wanneer bijvoorbeeld een veldhospitaal uit een be- halfjaar recupereren moeten worden ingecalculeerd. paalde eenheid wordt uitgezonden, dan wordt deze Bij missies zoals in Afghanistan blijkt bovendien vaak aangevuld met modules, zoals force protection dat een veelvoud, wel 40 weken, hersteltijd nodig is. en logistiek, uit andere eenheden. De inzet van een Om 1.650 manschappen continu in Afghanistan te veldhospitaal of een operatie in Darfur heeft dus an- hebben, zijn dus in totaal 4.950 manschappen nodig. dere modules nodig dan de operatie in Uruzgan. Deze één-op-drie-stelregel geldt uiteraard ook voor De gedachte als zou men de helft van de troepen uit het materieel dat door het personeel wordt gebruikt. Uruzgan kunnen wegnemen en direct naar Darfur Hoewel het personeel vaak weinig bezwaar heeft om kunnen overplaatsen, is dus onjuist. Het gevolg van één keer per anderhalf jaar voor een halfjaar naar het het uitzenden van modules is bovendien dat organie- buitenland te gaan, is dit voor veel ‘achterbannen’ op ke eenheden, door het wegnemen van deze modules, den duur niet langer acceptabel. Het gevolg is dat bij incompleet achterblijven. Niet alleen ontbreken deze de huidige uitzendratio de organisatie wordt uitge- modules bij de organieke eenheden, maar reserve- hold en iedere nieuwe operatie effecten op toekom- onderdelen worden ook meegenomen en materieel stige operaties heeft. moet worden ‘uitgeruild’. Niettemin gaat het gereed Verder hebben ook verlofregelingen invloed op stellen voor de volgende operatie door de incomplete het aantal uit te zenden manschappen. Wanneer organieke eenheden gewoon door. de rotatie van eenheden op basis van vier maanden Tegelijkertijd functioneren uitgezonden onderde- plaatsheeft, zoals bij een hospitaal, dan heeft het len minder efficiënt dan eenheden op vredeslocatie. personeel geen recht op verlof tijdens de uitzending. Uit kostenoverwegingen is de organisatie in vredes- Bij uitzendingen die langer dan vier maanden duren, tijd erop gericht zo efficiënt mogelijk te opereren. heeft het personeel wél recht op verlof. Het meest Ondersteunende diensten zijn op de vredeslocaties efficiënt voor de personeelsbezetting is derhalve geconcentreerd en geoptimaliseerd om doelmatig een uitzendtermijn van vier maanden. Verlof wordt de diensten aan te kunnen bieden. Uitgezonden bovendien vooral halverwege de termijn opgenomen, eenheden zitten echter vaak op verschillende plaat- omdat slechts weinigen direct na ontplooiing of sen tegelijk, waardoor dit minder goed mogelijk is. vlak voor terugkeer verlof wensen. Om deze piek in Dientengevolge heeft bijvoorbeeld een eenheid die verlofaanvragen te ondervangen en onderbezetting te over drie plaatsen in het uitzendgebied is verspreid, voorkomen, moet bij een uitzending van een half jaar ook driemaal zoveel materieelbeheerders nodig als worden voorkomen dat minder dan 80 procent van op de kazerne in Nederland. het personeel van een eenheid inzetbaar is. Niet iedere module is verder even ruim voorhan- Het werkelijke aantal eenheden dat voor uitzenden. Bovendien is uit kostenbesparingsoverwegingen ding benodigd is, is dus veel hoger dan op het eerste gekozen om niet alle eenheden direct inzetbaar te gezicht lijkt. Alleen al op basis van de één-op-drie- maken. Ook specifieke functies kunnen zeer schaars regel zijn nog maar 10.000 troepen metterdaad zijn. Hierbij kan gedacht worden aan functies, zo- beschikbaar voor uitvoering van de drie hoofdtaken als materieelbeheerders, forward air controllers en van de krijgsmacht. Apache-monteurs. Daarnaast is het aantal medische- specialistenteams, die nodig zijn voor een veld- Modules in een groter geheel hospitaal, beperkt. Veel medische specialisten zijn Ieder conflict waarin de Nederlandse krijgsmacht gemilitariseerde burgers die in Nederlandse zieken- optreedt, is anders. Iedere opdracht daarbinnen is huizen werken, waar zij niet op korte termijn uit de ook weer anders. Militaire operaties zijn derhalve planning kunnen worden gehaald. De contractuele steeds verschillend en moeten telkens weer uit ver- afspraken hierover kunnen uiteraard niet worden schillende bouwstenen taylor-made worden opge- geschonden. Ook aan algemeen militair verpleeg- bouwd. Zoals een legobouwwerk uit steentjes in kundigen is een chronisch tekort. Het opleiden van allerlei kleuren kan bestaan, zo worden in heden- personeel in dit soort schaarse functies duurt echter daagse militaire operaties modules uit uiteenlopende vaak jaren, in het geval van een algemeen militair krijgsmachtonderdelen samengevoegd. Het gevolg is verpleegkundige bijvoorbeeld vier jaar. Het gevolg is dat niet hele organieke eenheden worden uitgezon- dat tekorten niet eenvoudig zijn aan te vullen.

28 Internationale Jaargang 62 nr. 1 g Januari 2008 Spectator Schaarse modules kunnen wel uit een bestaande Het gevolg van dit alles is dat de omvang van de operatie worden weggenomen om elders te worden zogenaamde enablers voor een kleine eenheid als een ingezet, maar dan ontstaan doorgaans gaten in de compagnie meestal niet veel kleiner is dan voor een eerste operatie, die vervolgens weer door anderen bataljon. Hoewel bij kleine uitzendingen minder moeten worden ingevuld. Een Nederlands veldhos- enablers mee hoeven, kan hun aantal vaak niet onder pitaal uit Afghanistan zou bijvoorbeeld naar Darfur een vast minimum ofwel een vaste eenheid zakken. kunnen worden verplaatst, waarna een Sloveense Voor iedere positie van een medisch specialist zijn eenheid het gat in Afghanistan zou kunnen vullen. twee personen nodig om continu in staat te zijn te De vraag komt dan echter op of een dergelijke, op opereren. Ook de behoefte aan een tandarts voor politieke overwegingen gebaseerde onderneming een compagnie is net zo groot als bij een bataljon, zinnig is, en het niet efficiënter is direct de Slovenen omdat halve tandartsen niet bestaan. Op eenzelfde in Darfur in te zetten. Het politiek belang van Ne- wijze zou, wanneer de Nederlandse militairen voor derlandse deelname in Darfur kan echter belangrij- de helft uit Tarin Kowt weggaan, de behoefte aan ker worden geacht dan de efficiency. Verder zou men een veldhospitaal en het bijbehorende personeel even om personeelstekorten aan te vullen nog meer met groot blijven. Dit minimum geldt voor veel meer reservisten kunnen werken. Dit zal echter niet bij functies. Afzonderlijke enablers hebben bovendien alle functies mogelijk zijn, waardoor er geroeid moet weer afzonderlijke problemen. Stel dat Nederland een worden met de riemen die men heeft. Wanneer de veldhospitaal naar Darfur zou zenden, dan zouden politiek dit echter te lang van de krijgsmacht vraagt, de volgende enablers al gauw aan de orde komen. wordt Defensie tot woekerbeleid gedwongen. Basisondersteuning: Relatief kleine maar zeker niet onbelangrijke basistaken die altijd moeten Ondersteunende taken als probleem worden uitgevoerd, zijn onder meer de beveiliging Om een eenheid operationeel te krijgen en te hou- van onderdelen en ammunitie ter plaatse. Daarnaast den, moet een hele reeks ondersteunende taken moeten eten, drinken en ammunitie geconditioneerd worden uitgevoerd. Deze lopen uiteen van de ba- worden opgeslagen. Eten moet bovendien worden sisondersteuning, logistiek, genie, waterverzorging, bereid, waarvoor een keuken nodig is. Tevens is een onderhoudsmonteurs, force protection tot extra’s. De zogenaamde Communications Informations Systems- omvang van deze enablers is afhankelijk van de situ- eenheid nodig, die voor de verbindingen zorgt. Ten atie in het veld. Bij alles wat aan de basiseenheid slotte heeft iedere uitgezonden eenheid al gauw een wordt toegevoegd, moet met een exponentiële groei basis-stafelement nodig van minimaal 10 personen. in benodigd personeel voor de operatie rekening Logistiek: De logistiek moet onder meer eten, worden gehouden. Ieder extra uitgezonden persoon drinken en brandstof aanvoeren. Wanneer eten, moet uiteindelijk weer eten, vervoer en bescherming drinken en brandstof door anderen worden geregeld, krijgen, en iedere enabler moet dus zelf ook worden kan dit een logistieke module enigszins beperken. enabled. Zo zou de politiek kunnen besluiten een Onderdelen voor materieel en ammunitie moeten veldhospitaal naar de VN-vredesoperatie UNAMID echter altijd uit Nederland komen. Doorgaans moet in Darfur te sturen. In een dergelijk geval heeft de in de eerste maanden van een missie alles uit Neder- basiseenheid zonder enablers een omvang van 60 land naar het uitzendgebied worden meegenomen. tot 70 personen. Afhankelijk van de vraag waar- Pas wanneer men meer bekend is met de regio, is de mee dit ziekenhuis vervolgens verder moet worden uitzending in staat ook op de lokale markt bevoor- ondersteund, kan echter al snel van 150 uitgezonden rading aan te schaffen. De logistieke capaciteit in manschappen worden uitgegaan, inclusief logistiek de wereld is echter zeer beperkt. Nederland heeft en minimale beveiliging. Afhankelijk van de mate de beschikking over twee DC-10’s, waarvan er één van dreiging kan het vervolgens noodzakelijk zijn vrijwel continu voor de bevoorrading van Uruzgan een grotere component force protection toe te voegen, wordt ingezet. Voor extra logistieke capaciteit moet waardoor de omvang van de eenheid drastisch kan veelal op de civiele markt worden ingekocht. Het ge- toenemen. Wanneer ook nog ondersteuning met he- volg is dat transport soms afhankelijk is van onver- likopters is vereist, kan het aantal in te zetten perso- wachte factoren. Wanneer de Franse wijnoogst net neel oplopen tot meerdere malen de oorspronkelijke is gebotteld en mondiaal wordt gedistribueerd, is de omvang van de kerneenheid. bestaande capaciteit grotendeels bezet. Transport per

Jaargang 62 nr. 1 g Januari 2008 Internationale 29 Spectator schip is niet overal mogelijk en relatief traag. Om op een uitgezonden veldhospitaal kan niet zonder be- tijd te kunnen vertrekken, moet een schip minimaal scherming en beveiliging van onder meer het eigen drie weken van te voren worden gereserveerd. Wan- materieel. Dit is zelfs noodzakelijk bij humanitaire neer een dergelijke optie niet wordt verzilverd, omdat rampen, zoals aardbevingen, omdat altijd de kans op de regering bijvoorbeeld anders besluit, dan gaan de plunderingen bestaat. In Darfur werd op 30 septem- honderdduizenden euro’s die daarmee zijn gemoeid, ber jl. een basis van AMIS (de vredesmissie van de verloren. Bij de ontplooiing van grote vredesopera- Afrikaanse Unie) door 1.000 rebellen overvallen.7 ties, zoals UNAMID, wordt de druk op de mon- Wanneer met aanvallen van deze omvang rekening diale transportcapaciteit extra groot. Alle troepen moet worden gehouden, is een compagnie-force pro moeten immers tegelijkertijd naar het uitzendgebied. tection al gauw te weinig. Wanneer de inzet van een In NAVO-verband is daarom reeds gezamenlijke deel of delen van het hospitaal op een andere locatie logistieke capaciteit aangeschaft. Angst dat deze ca- wordt gevraagd, vereisen deze delen ook force protec paciteit zal wegroesten, is niet nodig, omdat anderen tion. Dan kan volgens sommigen een extra peloton, gretig betalen om ervan gebruik te maken. uiteraard afhankelijk van de veiligheidssituatie, Genie: Voor de ontplooiing van een eenheid zijn noodzakelijk zijn. Bij dreiging vanuit de lucht is een verblijfplaatsen en open aanvoerlijnen een vereiste. air defence-eenheid ook geen overbodige luxe. Dit De Genie moet hiertoe eventueel een kamp aan- laatste zou echter bij de bescherming van een veld- leggen en infrastructuur, waaronder vaak bruggen, hospitaal volgens de Geneefse Conventies te zware bouwen. Wanneer een eenheid deel van een lopende bewapening zijn. missie is, kan deze meestal van bestaande structuren Doorgaans ondersteunt de uitzending van een en faciliteiten gebruikmaken. Het aantal ontplooide veldhospitaal in het kader van een vredesoperatie mensen vertoont als gevolg van deze logistieke en een sector waarin 6.000 tot 10.000 manschappen genie-activiteiten aan het begin van een operatie een actief zijn. In ruil daarvoor wordt verwacht dat deze piek. Eenzelfde piek is ook zichtbaar bij het eind van militairen voor de force protection zorgdragen. De een ontplooiing, wanneer de operatie weer wordt te- Nederlandse politiek stelt echter hoge eisen aan de ruggetrokken en structuren, bijvoorbeeld een kamp, kwaliteit van de force protection en niet alle niet- moeten worden afgebroken. bondgenoten zijn in staat aan deze hoge eisen te Waterverzorging: Wanneer water in de regio voldoen. Bovendien zijn aan het begin van ontplooi- schaars is, dan is onder meer een boor nodig om naar ingen doorgaans nog onvoldoende manschappen water te boren. Nederland heeft met één boor slechts aanwezig en is daardoor vaak voor een dergelijke een beperkte boorcapaciteit, die bovendien tussen de ‘ruil’ geen ruimte. Wanneer de force protection in operaties gedeeld moet worden. Om dus bijvoorbeeld eigen handen wordt gehouden, zijn beduidend meer een waterput in Darfur te slaan, zou eerst de boor manschappen nodig. Deze moeten bovendien in daarheen moeten worden verplaatst. Dat vereist, naast geval van een veldhospitaal voor de te ontplooien het personeel dat kan boren, ook personeel voor het eenheid worden uitgezonden, omdat de force protec vervoer en de opslag. Voor een dergelijke onderneming tion ten tijde van de ontplooiing van het veldhospi- moet al gauw 10 tot 20 man worden uitgetrokken. taal aanwezig moet zijn. Dergelijke taken kunnen Onderhoudsmonteurs: Al het materieel dat wordt niet eenvoudig uit een bestaande missie als Uruzgan uitgezonden, moet ook worden onderhouden. De worden weggehaald, omdat het personeel aldaar dan huidige voertuigen zijn dermate technisch, dat ieder onbeschermd wordt achtergelaten. extra ingezet soort voertuig een apart onderhouds- Extra’s: Naast de bovengenoemde groepen enablers team vergt. Ook krachtbronnen voor airconditioning, moet ook gedacht worden aan een reeks andere taken. elektra, keukens, enz. vereisen verzorging. Des te Wanneer bijvoorbeeld in geval van een veldhospitaal warmer het uitzendgebied, des te meer onderhoud in Darfur gewonden door de lucht moeten kunnen is vereist. Zo smolten in Irak de elektriciteitskabels worden vervoerd, dan moeten naast helikopterpiloten soms door de hitte. ook onderhoudsteams, beveiliging en meteo worden Force protection: De omvang van de force protec meegenomen. In het geval er vijandige optredens tion is afhankelijk van de risicoanalyse. Ongeacht plaatshebben of te verwachten zijn, zijn verkenners de situatie waarin een eenheid wordt ontplooid, zijn nodig voor het verzamelen van inlichtingen om daar- beveiliging en bescherming altijd noodzakelijk. Ook mee de potentiële vijanden een stap voor te zijn.

30 Internationale Jaargang 62 nr. 1 g Januari 2008 Spectator Samenwerken met partners kan de omvang van de Noten enablers beperken. Hiertoe moet met andere troe- 1 Poll, metro, 1 oktober 2007, blz. 1. penleverende landen worden afgestemd. Wanneer 2 Minister E. van Middelkoop en staatssecretaris C. van der men in een vroeg stadium weet wie de partners zijn, Knaap, Beleidsbrief Wereldwijd Dienstbaar, 18 september 2007, dan kunnen afspraken worden gemaakt en taken blz. 13-16. worden afgestemd en verdeeld. In geval bondgeno- 3 Staatssecretaris C. van der Knaap, Voortgangsrapportage personele ten afwezig zijn, is de afstemming met organisaties, en formatieve migratie Defensie, 18 september 2007, blz. 2. zoals de Verenigde Naties, zeer belangrijk. Duide- 4 Zie Beleidsbrief, a.w. noot 2. lijkheid over wat die organisatie wél en niet kan le- 5 Ibid. veren, is dan vereist. Dit is echter vaak erg moeilijk. 6 ‘Groot NAVO-offensief in Uruzgan’, in: Reformatorisch Bovendien is ook nationaal deze afstemming niet Dagblad, 26 oktober 2007 (www.refdag.nl/artikel/1320418/ eenvoudig. Zo kan men de vragen stellen: Willen wij Groot+NAVO-offensief+Uruzgan.html). wel donorbloed voor onze militairen, dat afkomstig 7 ‘Darfur rebels attack base, kill 10 peacekeepers’, CNN, 30 sep- is uit landen waarvan we niet zeker weten of die vol- tember 2007 (www.cnn.com/2007/WORLD/africa/09/30/dar- doende op HIV/AIDS controleren? Willen wij, zoals fur.peacekeepers/). in het geval van de VN-vredesoperatie UNMEE in Eritrea-Ethiopië, helikopters in Djibouti voor zogenaamde bescherming? De hele keten die in de Dr Jaïr van der Lijn is verbonden aan het Clingendael Security and Conflict praktijk rond bijvoorbeeld een hospitaal moet wor- Programme (CSCP). Hij wil LKol. RNLA Dr. Marcel de Haas, Kol. Sjors den opgebouwd, is dus uiteindelijk sterk afhankelijk Callenbach en prof.dr. Ko Colijn van harte bedanken voor hun ondersteu- van de situatie, de geografische en klimatologische ning en hij is het Ministerie van Defensie zeer erkentelijk voor de verleende omstandigheden, de vraag of de operatie reeds loopt, medewerking. de veiligheidssituatie, de samenwerking met de partners, enz.

Tot slot Hoewel er mooie ambities voor de Nederlandse krijgsmacht zijn opgesteld, is het niet eenvoudig deze ook metterdaad waar te maken. Het feitelijke gedeelte van het krijgsmachtpersoneel dat beschikbaar is voor uitzending, bedraagt ongeveer de helft van het totale Defensiepersoneel. Deze groep moet ook nog eens de andere hoofdtaken van de krijgsmacht waarmaken en in staat zijn te trainen en te recupereren. Vervolgens zijn de modules die gevraagd worden, niet altijd even ruim voorradig. Bovendien komt er bij uitzenden van een eenheid in de vorm van de ondersteunende diensten nog heel veel kijken. Dan blijkt het nog veel moeilijker de hele kerstboom van bijvoorbeeld een veldhospitaal op te tuigen. Dan blijkt dat het nog niet zo eenvoudig is aan het ambitieniveau te voldoen en waarom Defensie nu al op haar tenen loopt.

Jaargang 62 nr. 1 g Januari 2008 Internationale 31 Spectator Emmy Hermans

Verbindings- en Waarnemingsteams in Bosnië Samenwerking tussen militairen en civiele actoren mingsmissies bij verkiezingen en politiebijstand. in conflictgebieden is een gevoelig thema in op- Een jaar later kondigde de NAVO aan haar komst. Uit de praktijkvoorbeelden van Bosnië en troepenmacht uit Bosnië terug te trekken. De EU Kosovo, en meer recentelijk Liberia en Afghanistan, besloot daarop in het kader van het Europese Vei- is gebleken dat de paden van een internationale ligheids- en Defensiebeleid de missie in Bosnië met vredesmacht zich onherroepelijk kruisen met die eigen troepen voort te zetten. Hoewel zich nau- van (internationale) niet-gouvernementele organisa- welijks meer gewelddadigheden voordeden, achtte ties en lokale overheden.1 Er moet naar een manier de EU het verstandig de internationale militaire worden gezocht waarop partijen elkaar niet voor aanwezigheid te continueren, om zodoende nieuwe de voeten lopen, maar elkaar aanvullen en bijstaan. vijandelijkheden te voorkomen en de processen van Om afstemming of samenwerking te bereiken, zijn economisch herstel en staatsopbouw te beschermen.4 concepten als Civil Military Cooperation (CIMIC), Bosnië kampt nog altijd met bestuurlijke en econo- Provincial Reconstruction Teams (PRT’s) en Security mische problemen, omdat de politiek als gevolg van Sector Reform (SSR) bedacht. het Dayton-akkoord uit 1995 langs etnische scheids- Een van de eerste projecten waarin vanuit mi- lijnen is georganiseerd. Het pertinent vasthouden litaire hoek toenadering werd gezocht tot andere aan de gelijke verdeling van posities over Bosnische actoren in conflictgebieden, vormen de LOT-hui- moslims, Bosnische Kroaten en Bosnische Serven zen in Bosnië. De ‘Liaison and Observation Teams’ werkt verlammend voor de politiek. Ook wordt de (LOT’s) werden in eerste instantie ontworpen om rivaliteit tussen de diverse bevolkingsgroepen erdoor de zichtbaarheid van de internationale troepenmacht in stand gehouden. De 7.000 militairen die onder te continueren, terwijl het aantal aanwezige militai- EU-vlag werden uitgezonden, hadden dus nog altijd ren werd gereduceerd. De teams zijn relatief onbe- als primaire functie het voorkomen ofwel afschrik- kend bij het grotere publiek, omdat zij pas werden ken van nieuw geweld. Hun aanwezigheid droeg bij ontplooid toen de publieke aandacht alweer werd aan een veilige en stabiele omgeving in Bosnië. De verlegd naar nieuwe conflicthaarden, zoals Irak en EUFOR Althea-missie, zoals de militaire missie Afghanistan. Inmiddels wordt het concept echter werd gedoopt, vormde vanaf 2004 een nieuwe com- ook in Kosovo toegepast;2 de Provincial Reconstruc ponent van de Europese allesomvattende betrokken- tion Teams in Afghanistan zijn er een afgeleide van. heid bij Bosnië. De bevindingen met LOT’s in Bosnië kunnen van pas komen bij andere missies. Het is dan ook de Verkleining van de troepenmacht moeite waard het LOT-concept nader te beschou- In de loop der jaren is de rol van de buitenlandse wen en te kijken welke factoren het begrip tot een troepen in Bosnië veranderd. Waar de NAVO- succes (kunnen) maken. troepen zich nog actief inzetten voor het creëren van een veilige leefomgeving voor de bevolking, De Europese Unie & Bosnië richten de EU-troepen zich voornamelijk op het Het is bekend dat de EU na het gebleken onvermo- aan de zijlijn observeren van de inspanningen van gen een doeltreffende rol te spelen in het voorkomen de Bosnische veiligheidsorganen (de politiek, het en beëindigen van de oorlogen op de Balkan, er alles leger, het gerechtelijk apparaat en de politie). Zodra aan gelegen was Bosnië en de omringende landen zo deze onder democratische controle staan en in staat goed mogelijk bij te staan in hun wederopbouw. In zijn zelfstandig duurzame stabiliteit te waarborgen, 2003 verklaarden de lidstaten dat zij de Westelijke- zal het einddoel van de Europese militaire missie in Balkanlanden zouden ondersteunen bij de hervor- Bosnië zijn bereikt. mingen die noodzakelijk waren om lid te kunnen In 2006 heeft de EU tot de gefaseerde terugtrekking worden van de EU.3 Dit gebeurde door middel van van haar troepen uit Bosnië besloten. Om met een financiële hulp, politieke betrokkenheid, waarne- kleinere troepenmacht toch het gehele gebied te kun-

32 Internationale Jaargang 62 nr. 1 g Januari 2008 Spectator Emmy Hermans

nen blijven bestrijken, is het door de NAVO bedachte Er zijn in de tot 2.000 man teruggebrachte concept van ‘Liaison and Observation Teams’ overge- EUFOR-missie nog ongeveer 90 Nederlanders ac- nomen. Deze teams – gevormd door militairen – ope- tief, die voor een periode van zes maanden worden reren vanuit een normaal woonhuis in het centrum uitgezonden. Het grootste deel van hen werkt in van een dorp of stad. Door dagelijks te patrouilleren LOT-huizen in Mrkonjic Grad, Livno, Travnik en en standaard ‘buiten de deur’ te eten, laten zij hun Drvar. Daarnaast is Nederland verantwoordelijk aanwezigheid zoveel mogelijk zien aan de plaatselijke voor het Regionale Coördinatie Centrum in Banja bevolking. Op die manier blijven de zichtbaarheid en Luka, dat in totaal 11 huizen van verschillende lan- preventieve functie van EUFOR gewaarborgd, terwijl den in de regio Noordwest aanstuurt. de parate troepenmacht kan worden verkleind. In Kosovo worden nu, net als in Bosnië, teams De verbindingsfunctie ontplooid die de bevolking het gevoel moeten geven De liaison-taak van de teams heeft betrekking op de dat de internationale gemeenschap Kosovo niet in de verbindingsfunctie van de internationale militairen steek laat, nu de strijdmacht wordt verkleind.5 Het is tussen diverse, overwegend civiele, actoren in Bos- verstandig dit te doen, omdat een plotseling vertrek nië. Eigenlijk bestaat het liaison-werk uit vier aspec- van een internationale troepenmacht tot paniek en ten. In de eerste plaats onderhouden de militairen de instabiliteit kan leiden. De militairen die als laat- contacten met lokale autoriteiten, zoals de gemeente- ste in een conflictgebied overblijven, kunnen echter raad, de burgemeester, brandweer en politie. Zij gaan méér doen dan alleen hun zichtbaarheid aan de be- meestal op afspraak langs en bespreken de actuele volking tonen door middel van patrouilles. Zij kun- thema’s die in de regio spelen. Ze informeren naar nen een actieve rol spelen in de verdere ontwikkeling de stappen die worden ondernomen en de problemen van overheidsorganen die in een eerdere wederop- die men ondervindt bij de uitvoering van het werk. bouwfase zijn gevormd. In de tweede plaats vormen de teams de schakel tussen de lokale autoriteiten en de EUFOR-organisatie. Invulling van de LOT-huizen Wanneer er ondersteuning of advies nodig is, kun- Het LOT-concept is in de eerste plaats een prag- nen de teams dit aangeven bij de diverse EUFOR- matische oplossing voor de leemte die zou ontstaan onderdelen. Een derde belangrijk aspect vormen de door terugtrekking van het grootste deel van de gesprekken die de militairen voeren met ‘de gewone EU-troepenmacht. In de tweede plaats kregen de man’ op straat. Het doel van deze gesprekken is een teams de opdracht verbindings- en observatietaken inschatting te maken van de problemen waar de uit te voeren. De precieze invulling van de missie en bevolking mee kampt – problemen die negen van de de omschrijving van doelstellingen en taken wa- tien keer te maken hebben met een falende overheid. ren in de beginjaren evenwel onduidelijk. Hierdoor Ten slotte werken de teams samen met andere orga- ontstond er variatie in de omvang van de teams, hun nisaties die in het gebied werkzaam zijn, zoals de voornaamste werkzaamheden en hun manier van OVSE en de EU Politie Missie. Tijdens bijeenkom- rapporteren. sten wordt er aandacht besteed aan samenwerking en Inmiddels wordt er gewerkt aan een gestructureer- informatie-uitwisseling. de invulling van de missie, die van bovenaf aan de teams wordt opgelegd. Nederland speelt hierin een De waarnemingsfunctie belangrijke rol. Er zijn nu 45 LOT-huizen, verspreid De tweede component van het LOT-concept bestaat over geheel Bosnië. Elk huis bestaat uit acht militai- uit het observeren van de veiligheidssituatie. Ter ren, gewoonlijk van dezelfde nationaliteit. De team- verduidelijking wordt dit aspect ook wel ‘feeling the commandant van een huis zorgt voor de planning en pulse’6 genoemd, hoewel een dergelijke kreet nog de dagelijkse rapportages aan het EUFOR-hoofd- altijd weinig houvast biedt. Het komt erop neer dat kwartier in Sarajevo. Het Hoofd Inwendige Dienst de militairen de lokale veiligheidssituatie trachten houdt zich bezig met het huishouden en het welzijn te beoordelen door zich zo veel mogelijk tussen de van de bewoners. De overige zes teamleden zijn in bevolking te begeven en contacten te onderhouden duo’s verantwoordelijk voor de contacten en waarne- met lokale autoriteiten. Van belang is daarbij dat de mingen in een bepaald gedeelte van het operatiege- militairen een brede definitie van veiligheid hante- bied van het huis. ren. Veiligheid heeft niet alleen betrekking op de

Jaargang 62 nr. 1 g Januari 2008 Internationale 33 Spectator afwezigheid van geweld en vijandelijkheden, maar Deze rapporten kunnen wel een signaalfunctie heb- ook op de sociale, politieke en economische veilig- ben naar boven, maar in de meeste gevallen onder- heid van de bevolking. Dit betekent bijvoorbeeld dat neemt het hoofdkwartier géén actie na bijvoorbeeld er behalve naar gewelddadige incidenten ook wordt het lezen over een schrijnende individuele situatie. gekeken naar persoonlijk welzijn, de aanwezigheid De teamleden missen meestal het analytisch ver- van betrouwbare overheidsinstanties en de mate van mogen om een inschatting te maken van het belang economische welvaart. van de verzamelde gegevens en sturen daarom grote De informatie over de veiligheidssituatie verkrij- hoeveelheden ongestructureerde informatie door. gen de teams vooral door dagelijks te patrouilleren in Op het niveau van het hoofdkwartier ontbreekt ver- het operatiegebied. Zij komen daarbij in alle afgele- volgens de capaciteit om de informatie te analyseren gen dorpen en gehuchten. Vaak stappen zij even uit en te verwerken. de auto om met behulp van een lokale tolk met deze Vooral de observatiecomponent sluit nauw aan of gene een praatje te maken. Wanneer uit de ge- bij het primaire doel van de LOT’s, namelijk om de sprekken blijkt dat de regionale overheid een bepaald aanwezigheid van EUFOR-militairen aan de bevol- dorp volledig verwaarloost, kan een team dit bij een king te tonen en daarmee in een gevoel van veilig- volgend bezoek aan bijvoorbeeld de burgemeester heid voor de bevolking te voorzien. De specifieke aankaarten en aandringen op verandering. observatie- en verbindingstaken zijn echter nog niet zodanig ingevuld, dat zij een structurele bijdrage De rol van LOT’s in de EUFOR-missie leveren aan de exit-strategie van EUFOR. Er zijn Wanneer men het einddoel van de internationale mi- wel lessen te trekken uit de praktijk van de afgelopen litaire aanwezigheid in Bosnië in gedachten houdt, jaren. zouden de activiteiten van de teams in het teken moeten staan van de opbouw van de lokale autori- Optimalisering van het concept teiten. Die moeten namelijk op termijn in staat zijn De ‘Liaison and Observation Teams’ in Bosnië wor- zelfstandig (en op legitieme wijze) de veiligheid en den uitsluitend ingevuld door militairen. Dit heeft stabiliteit in het land te waarborgen. In de praktijk het voordeel dat er een heldere organisatiestructuur dragen de teams hier echter nauwelijks aan bij. In bestaat; dat vergemakkelijkt de centrale aansturing het geval van de verbindingstaken komt dit omdat van de teams en de verzameling van de dagelijkse de militairen niet over de kennis beschikken om rapporten. Ook de technische en logistieke onder- bijvoorbeeld op juridisch en bestuurlijk niveau de steuning waar Defensie in voorziet, worden door de autoriteiten van advies te dienen. De activiteiten van militairen als een pre beschouwd. Bovendien ervaart de teams wat betreft het onderhouden van contacten de bevolking het nog steeds juist als een geruststel- beperken zich in de meeste gevallen dan ook tot het ling dat er buitenlanders in uniform door de straten aankaarten van problemen bij de overheden en het lopen die hun veiligheid garanderen. monitoren van de stappen die al dan niet worden ge- De voordelen van de militaire invulling komen nomen om de problemen op te lossen. Meer dan aan- vooral tot uiting in de observatiecomponent van dachtig luisteren kunnen ze eigenlijk niet; ze hebben het concept. In het verbindingswerk komen juist géén machtsmiddelen om pressie uit te oefenen, géén de tekortkomingen van de puur militaire invulling geld om hulp toe te zeggen en géén mankracht om van het LOT-concept naar voren, omdat de meeste de autoriteiten bij te staan. Het enige wat de mili- militairen niet beschikken over de kennis die nodig tairen kunnen doen, is een rapportage maken van is om bijvoorbeeld een burgemeester te helpen met een probleem of een slecht functionerende instelling, het opzetten van een gemeenteraad. Zij kunnen zich deze doorsturen naar Sarajevo en afwachten of van tot op zekere hoogte wel inlezen in de problematiek bovenaf op een of andere wijze wordt ingegrepen. van hun gebied, maar door de diversiteit aan onder- Ook de observatietaak staat in theorie in het teken werpen en contacten is het zeer lastig de autoriteiten van de bevordering van zelfredzaamheid van Bosni- advies op maat te geven. Daarom is er ook vanuit sche overheidsinstanties. De informatie die de teams de LOT’s behoefte aan civiele medewerkers die hun tijdens patrouilles verzamelen en doorsturen naar juridische, bestuurlijke, technische of andere kennis het hoofdkwartier, heeft echter vaak betrekking op op projectbasis kunnen inzetten ter ondersteuning heel kleinschalige en onbetekenende gebeurtenissen. van de lokale autoriteiten. Nederland geeft aan deze

34 Internationale Jaargang 62 nr. 1 g Januari 2008 Spectator vraag gehoor door bij wijze van experiment een lokale overheidsinstanties ten behoeve van verbete- aantal reservisten met civiele expertise naar Bosnië ring van de post-conflict-veiligheidssituatie. te sturen. Op deze manier kunnen militairen en Ten slotte is het natuurlijk van belang dat de hui- civiele specialisten elkaar aanvullen en kan er ook in zen bewoond worden door capabele mensen, die aan de laatste fase van militaire inzet in conflictgebieden een aantal eigenschappen en kwaliteiten voldoen. Zij invulling worden gegeven aan de stelling ‘zo civiel dienen de Engelse taal machtig te zijn,9 inlevingsver- als mogelijk en zo militair als nodig’.7 mogen te hebben en oog voor culturele diversiteit; zij Een tweede verbetering aan het concept is moge- moeten beschikken over goede communicatieve en lijk op het gebied van de aansturing van de teams schriftelijke vaardigheden, interviewtechnieken be- vanuit het EUFOR-hoofdkwartier. Wanneer de heersen en het analytisch vermogen bezitten hoofd- teams een bijdrage willen leveren aan de ontwikke- en bijzaken van elkaar te scheiden. Tot op heden ling van de lokale autoriteiten, hebben zij hiervoor worden de militairen die worden uitgezonden naar concrete richtlijnen en aandachtspunten nodig. Nu Bosnië niet op deze competenties getoetst. Er bestaat worden zij vaak nog in het diepe gegooid, zonder te dan ook veel verschil tussen de teams qua doeltref- begrijpen naar welke informatie zij eigenlijk op zoek fendheid, motivatie en taakinvulling. moeten. Gebleken is dat er op het niveau van het hoofdkwartier wel categorieën zijn vastgesteld die Ten slotte een mogelijke bedreiging vormen voor de veilige en Het Liaison and Observation-concept is een uitvin- stabiele situatie in Bosnië. Voorbeelden hiervan zijn ding die, wanneer gestroomlijnd en geoptimaliseerd, economische en humanitaire omstandigheden, etni- van groot nut kan zijn in huidige en toekomstige sche of religieuze kwesties en gebeurtenissen op het conflictgebieden. Het is een concept dat uitste- gebied van internationale criminaliteit en terrorisme. kend past in de exit-strategie van een internationale De teams kennen deze categorieën wel van hun rap- militaire missie. Maar de teams zouden niet alleen portageformulier, maar zij gebruiken ze niet om het kunnen worden ingezet wanneer een internationale proces van informatieverzameling te sturen. troepenmacht zich geleidelijk gaat terugtrekken uit EUFOR zou van bovenaf een duidelijke defini- een voormalig conflictgebied, zij zouden ook een rol tie van veiligheid moeten geven, met bijbehorende kunnen spelen in waarnemingsmissies die ontplooid indicatoren die de regionale veiligheidssituatie kun- worden ter voorkoming van escalatie van een conflict- nen meten. Het hanteren van een nauwe definitie situatie. van veiligheid zou betekenen dat de teams slechts de Uit de 3D-benadering (Defence, Development and dreiging van geweld meten. Een ruimere definitie Diplomacy) van het Nederlandse veiligheids- en ont- van veiligheid omvat ook de dreigingen die veroor- wikkelingsbeleid blijkt dat een militaire interventie zaakt worden door honger, ziekte, milieuvervuiling, niet meer los valt te zien van ontwikkelingshulp en ongelijkheid en een falende overheid.8 Pas wan- politieke instrumenten. Een geïntegreerde aanpak neer er duidelijkheid is over het soort veiligheid dat van veiligheid en ontwikkeling is noodzakelijk om EUFOR nastreeft, kan adequaat worden gemeten in duurzame vrede te bewerkstelligen. Het ministerie hoeverre de lokale autoriteiten deze kunnen garan- van Buitenlandse Zaken zet zich nu al in voor het deren. Met behulp van trendanalyses kan vervolgens uitzenden van juristen en politiemensen naar Af- worden vastgesteld of er vooruitgang dan wel of ach- ghanistan om de 3D-benadering vorm te geven. De teruitgang op een bepaald gebied wordt geboekt. civiel-militaire samenwerking neemt hier de vorm Het hoofdkwartier zou dan ook, op basis van een aan van Provincial Reconstruction Teams (PRT’s). De analyse van de rapportages van de teams, per regio doelen en taken van deze teams komen in grote lij- informatieprioriteiten moeten stellen. Waar schort nen overeen met die van de LOT’s in Bosnië, hoewel het de autoriteiten nog aan? Aan welke veiligheids- de PRT’s de beschikking hebben over ontwikke- aspecten moet worden gewerkt? En welke specifieke lingsgelden en zelf actief meehelpen aan wederop- kennis is binnen de teams nodig om de autoriteiten bouwprojecten.10 te ondersteunen bij het verbeteren van deze aspecten? Ook de PRT’s maken deel uit van een allesomvat- Door vervolgens civiele medewerkers op tijdelijke tende aanpak van de internationale gemeenschap om basis aan een team toe te voegen, kunnen de LOT’s duurzame vrede en stabiliteit te creëren in Afghani- de optimale bijdrage leveren aan het bijstaan van de stan. Het is aannemelijk dat zij op de lange termijn

Jaargang 62 nr. 1 g Januari 2008 Internationale 35 Spectator dezelfde functie zullen krijgen als de LOT’s in Bos- 5 ‘Weg uit Kosovo, Belgisch leger bereidt terugtrekking voor’, nië, namelijk het continueren van de internationale Nieuwsblad.be, 29 mei 2006. presentie in het land wanneer de militaire eenheden 6 In het Nederlands spreekt men over ‘de polsslag nemen’. zich terugtrekken. Het is dan ook van belang de 7 Commission on Human Security, Human Security Now, lessen die in Bosnië geleerd zijn ten aanzien van de New York, 2003, blz. 5. LOT’s nu te inventariseren en te implementeren. Zo 8 Kamerbrief Beleidskader Civiel-Militaire Samenwerking, kan er effectief en zinvol invulling worden gegeven 19 mei 2003. aan de teams die straks als laatste zullen overblijven 9 Alleen wanneer de teamleden vloeiend Engels spreken, kun- in Afghanistan om daar de vrede en stabiliteit te nen zij vlot verlopende gesprekken voeren via de lokale tolken. consolideren die dan hopelijk zullen zijn ontstaan. Het zou ook in het voordeel van de teams werken wanneer zij de lokale taal leren of in elk geval de basis voor de inleiding Noten en afsluiting van een gesprek beheersen. Mogelijk kunnen de 1 G. Frerks, B. Klem, S. van Laar & M. Van Klingeren, Principles tolken hierin een rol spelen. and Pragmatism. Civil-Military Action in Afghanistan and Libe 10 International Security Assistance Force, Provincial Reconstruc ria, Utrecht: Universiteit Utrecht, 2005, blz. 100. tion Teams (PRT’s), 2007 (www.nato.int/isaf/topics/recon_dev/ 2 In Kosovo worden de teams Liaison and Monitoring Teams prts.html). (LMT’s) genoemd. België en Frankrijk leveren hier een belangrijke bijdrage aan. Emmy Hermans deed voor haar afstudeerscriptie van de Master Conflict 3 Raad Algemene Zaken en Externe Betrekkingen, The Thessa Studies and Human Rights (Universiteit Utrecht) onderzoek naar de Neder- loniki Agenda for the Western Balkans, Thessaloniki, 2003. landse ‘Liaison and Observation Teams’ in Bosnië. Zij is thans als stagiaire 4 Ministerie van Defensie, ‘Periodieke Evaluatie SFOR/EUFOR werkzaam bij het Clingendael Security and Conflict Programme (CSCP). 2004’, blz. 5.

New Publication in Series Clingendael Diplomacy Papers:

Japan’s Economic Diplomacy towards China: The Lure of Business and the Burden of History

by Maaike Okano-Heijmans Economic diplomacy is intrinsically a product of internal pressures. It is positioned at the intersection of politics and economics, of the international and the domestic, and of government and other actors. Collective memory profoundly shapes Japanese identity, thereby interfering directly and indirectly with Japan’s economic diplomacy. What are, then, the truths and myths behind the popular catchphrase ‘cold politics, hot economics’, which for many years was used to characterize Japanese- Chinese relations?

Collective memory has interven d in Japan’s economic diplomacy throughout the last decade, especially at times of growing anxiety in periods of transition. China’s rise at the time of a domestic downturn in Japan and China’s accession to the WTO were such periods. Maaike Okano-Heijmans analyses this process at three levels in this paper. First, changes at the multilateral level have the potential to inflate historical problems and undermine generally positive economic relations. This is illustrated by the China factor in Japan’s regional diplomacy. Second, the intervention of collective memory in economic diplomacy oc- curs at the bilateral level, particularly in generally predetermined as well as ongoing negotiations. The stalling of summit meetings and slowdown in economic negotiations during Japanese Prime Minister Koizumi’s tenure are a case in point. Third, in the domestic sphere, occurrences in the political field have the potential to enhance disputes and developments over historical issues. Here, politicians’ personal choices and the influence of the public and of a relatively small but influential group of politically powerful lobby groups are of the utmost importance.

Okano-Heijmans argues that actors engaged in Japan’s economic diplomacy seem not to be sufficiently aware of, or able to shape, these processes.

Clingendael Diplomacy Paper 14, 56 pp. The Hague, Clingendael Institute, November 2007 ISBN: 978-90-5031-119-9

36 Internationale Jaargang 62 nr. 1 g Januari 2008 Spectator Jos de Beus

Groter Europa, opstandiger Nederland Opheffing van euroscepsis in een conservatieve tijd

De Raad van State heeft het kabinet het verkeerde op een en dezelfde zondag gehouden in alle Euro- argument gegeven om een referendum over het pese landen.2 Dit laatste voorkomt strategisch gedrag Europese hervormingsverdrag tegen te houden. De van afzonderlijke regeringen. Raad schrijft dat dit verdrag de bedoeling heeft een Maar elke idealist met een beetje realisme ziet afdrijven in de richting van een Europese eenheids- dat de feitelijke ratificatie van Europese verdragen staat tegen te gaan. Dit zou blijken uit het schrappen per land verschilt en in landen als Nederland danig van het handvest voor grondrechten en van alle sym- afwijkt van het ideaal. Tijdens de campagne voor bolen die doen denken aan een quasi-Amerikaanse de verkiezingen van de Tweede Kamer in novem- Grondwet.1 ber 2006 debatteerden de lijsttrekkers zelden over Emmy Hermans deed voor haar afstudeerscriptie van de Master Conflict Maar het Hervormingsverdrag van Lissabon Europa. Geen woord over de onbedoelde gevolgen Studies and Human Rights (Universiteit Utrecht) onderzoek naar de Neder- schept wel degelijk nieuwe macht over en tussen van de historische opheffing van de Europese twee- landse ‘Liaison and Observation Teams’ in Bosnië. Zij is thans als stagiaire zevenentwintig lidstaten. Het is een grote wijziging deling, zoals neerwaartse druk van de lage lonen werkzaam bij het Clingendael Security and Conflict Programme (CSCP). ten opzichte van het vigerende verdrag (van Nice), in Slowakije op de hoge lonen in Nederland. Deze met gevolgen voor de balans binnen Europese en stilte contrasteerde met de luidruchtige strijd over Nederlandse organen waaraan iedereen zal moeten de Europese grondwet tussen de kandidaten voor wennen. De vaste president van de Europese Raad het Franse presidentschap in het voorjaar van 2007. van regeringsleiders wordt een sterke speler tegen- Sarkozy vroeg een mandaat om te heronderhandelen over de voorzitter van de Europese Commissie. zonder referendum. Hij won het van Royal, die juist Nederlands formele invloed neemt af door verdwij- steun had gezocht voor een tweede referendum. ning van de vaste commissaris en invoering van de Nederland zat in hetzelfde parket als Frankrijk. meerderheidsregel in de Europese ministerraad in Samen met Frankrijk en Groot-Britannië dwong het november 2014 (een meerderheid van 55% van de de federalistische landen tot belangrijke concessies, lidstaten namens 65% van de Europese bevolking). zoals de extra bescherming van nationale diensten Deze regel bestrijkt ook nieuwe gebieden, zoals van algemeen belang. Het vierde kabinet-Balkenen- politie en justitie, en raakt straks de kern van onze de streeft nu naar ratificatie door een gewone meerder rechtsorde. heid van het parlement. Het neemt tijdelijke impopu- Het Hervormingsverdrag, dat in 2009 dient in te lariteit voor lief en gokt op groeiende steun voor het gaan na een soepele ronde van landelijke ratificaties nieuwe verdrag tegen de tijd van nieuwe verkiezin- in 2008, is dus een daad van hoge politiek, net zoals gen, in 2010 dus. de Europese Akte (1986) en de verdragen van Maas- Het is verklaarbaar dat de betrokken bewindslie- tricht (1991), Amsterdam (1997) en Nice (2000) tot den besloten de slepende verdragskwestie intersta- Rome (2004). Deze verdragen binden overheden en telijk te beslechten en binnenslands te depolitiseren. burgers aan deels supranationale afspraken, orga- Het Hervormingsverdrag is nog onleesbaarder dan de nen en maatregelen. In een redelijk democratisch oorspronkelijke Grondwet van Giscard d’Estaing. ideaal behoren ze voorwerp te zijn van een openlijke Deskundigen twisten nog steeds over de betekenis verkiezingscampagne tussen partijen, een grondig van een geschrapte passage over vrije en onvervalste beraad in het parlement, een tweederde meerder- mededinging. Wanneer dit soort weerbarstige en heid van volksvertegenwoordigers en – eventueel grensoverschrijdende kwesties speelt, geven behoed- als noodrem – een door het volk gevraagd referen- zame kiezers in het Nederlandse politieke systeem dum. Een ideaal Europees referendum kent een hoge hun voorwaardelijke vertrouwen aan het beoorde- opkomstdrempel, leidt enkel tot verwerping bij een lingsvermogen van gekozenen. tweederde meerderheid van nee-stemmers, en wordt Maar er is meer. Het meningenklimaat wordt ge-

Jaargang 62 nr. 1 g Januari 2008 Internationale 37 Spectator kenmerkt door een omzetting van behoedzaamheid geworden, het maakt ook een algemeen dilemma in onthechting en behoudzucht, overigens ook bij klemmender. Dat is de spanning tussen enerzijds de strijdpunten die niets met Europa van doen hebben.3 verwachte doeltreffendheid van internationaal beleid Nergens is de publieke steun voor Europees lidmaat volgens het gezichtspunt van een smalle klasse van schap tussen 1991 en 2004 zo sterk gedaald als in Ne- gezagsdragers in grensoverschrijdende netwerken en derland. Nergens is de Europese gezindheid zo gering anderzijds de gegeven geloofwaardigheid van natio als onder de Nederlanders, afgemeten aan internationaal beleid volgens het gezichtspunt van een brede nale gegevens over Europese trots in 2006. Nergens klasse van gewone mensen met kiesrecht en andere in ondernemerskringen, afgezien dan van Zweden, eigentijdse verworvenheden. is de afwijzing van verdere uitbreiding van de Euro- Een voorbeeld van het dilemma van Europese pese Unie zo breed gedeeld als onder Nederlandse schaalvergroting is de snelle internationalisering van exporteurs. Ook het gangbare geloof van Nederlandse aandelen, bestuurlijke posities, vestigingen, perso- werknemers en consumenten in het economisch nut neelsbestanden, octrooien en omzetten van grote van Europees lidmaatschap is gebroken. bedrijven. Volgens de Europese bestuurlijke klasse Samen met Polen vormt Nederland, om Thorbecke dient het doeltreffend toezicht op machtsmisbruik aan te halen, het ‘onhandelbaarste staatswezen’ dat door dit soort expanderende bedrijven geregeld te een onvaste rol vervult ‘in de bestelling van Europa’.4 worden in Brussel, Luxemburg en Straatsburg. De In Ierland stemde 53% van de referendumkiezers in Europese commissarissen voor handelsbeleid, mede- juni 2001 tegen het Verdrag van Nice. Na een strak dingingsbeleid en innovatiebeleid dienen vérgaande geregisseerde en geldverslindende campagne door bevoegdheden te krijgen. Maar de gewone burgers de bovenlaag van Dublin veranderde dit in oktober in de natiestaten zien dit anders. Ze vertrouwen 2002 in een meerderheid van 63% ten gunste van slechts op de vaardigheid en onafhankelijkheid van het verdrag. Het kabinet schat in – met goedvinden nationale politici, ambtenaren en toezichthoudende van de fracties van CDA, PvdA, ChristenUnie en instanties in een nationale zichtbaarheid, nabijheid ook VVD – dat Nederland een heilloos isolement en beheersbaarheid. zou opwekken door het Ierse eindspel na te bootsen. Het Europese dilemma is te typeren als een te- genstelling binnen democratische samenlevingen die meedoen aan de mondialisering. Het lijkt doeltref- Het Hervormingsverdrag is nog onleesbaarder dan fend grensoverschrijdende problemen en conflicten aan te pakken door middel van Europese samen- de oorspronkelijke Grondwet van Giscard werking. Vandaar de roep om Europees hande- lingsvermogen ten aanzien van milieuverbetering, misdaadbestrijding en beheersing van migratiestro- Die inschatting is feitelijk juist, op grond van alle men. Vandaar ook de laag van Europese bestuurders, beschikbare gegevens over opstandigheid van onze ambtenaren, volksvertegenwoordigers, rechters, publieke en electorale opinie. Zij houdt bovendien deskundigen en woordvoerders van deelbelangen terecht rekening met de onmacht van kleinere lidsta- (lobbyisten). Maar deze laag is ongeloofwaardig voor ten die zich een langdurige ongehoorzaamheid wil- nationale achterbannen. De doorsnee burger is een len veroorloven, zoals Denemarken na Maastricht, plaatselijke patriot, die Europese eenwording en in- Griekenland tegen Europees overleg met Turkije, menging ervaart als een heerschappij door vreemden. Oostenrijk tijdens de boycot van Haider en Portu- Er heerst thans euroscepsis in alle lagen van de gal in de naleving van het Stabiliteits- en Groeipact. bevolking en aan beide zijden van de west-oostlijn. De grote lidstaten, onder aanvoering van het Duitse De toenemende Europese integratie heeft geleid voorzitterschap, hebben Nederland geholpen uit de tot europeanisering van wetgeving, rechtspraak en klem van het referendum van 2005 te raken, maar openbaar bestuur in de lidstaten. Dit leidt vervolgens dat doen ze niet een tweede keer. tot een oprukkend besef van onbespreekbaarheid van eisen en klachten van burgers, ondoorzichtigheid van Dilemma van schaalvergroting het gelaagde proces van Europese beleidsvorming, Het paternalisme dat de Nederlandse politiek gebrekkige verantwoording en tekortschietende ba- over zichzelf afroept, mag dan onvermijdelijk zijn lansen tussen verschillende machten. Dit democra-

38 Internationale Jaargang 62 nr. 1 g Januari 2008 Spectator tisch tekort leidt van lieverlee tot politisering in een eenderde van het electoraat.7 Op de lange termijn Europese openbare sfeer van verenigingen en media. van de komende vijftig jaar dient, ten tweede, een De politisering voltrekt zich echter vooral in de scheiding van beleid te worden aangebracht tussen de betrekkingen tussen grote en kleine landen, alsmede taak van de nationale overheden en de taak van de tussen een kartel van middenpartijen en een marge Europese staat alias bestuurslaag. van radicale partijen van linkse of rechtse signatuur De huidige euroscepsis heeft veel te maken met binnen alle landen.5 Zij gaat gepaard met een nieuw een recente gedaanteverwisseling van de oude nationalisme, dat de betrokken overheden aanzet tot manier van integratie. In het oude regime keerden verheviging van beleidsconcurrentie en protectio- Zuid-Europese gastarbeiders terug zodra hun landen nistische maatregelen. Tekenend is het gevecht om van herkomst zich economisch ontwikkelden door heerschappij tussen nationale energiebedrijven en om het lidmaatschap en de subsidiepot van de Europese de voortgaande tariefdaling in de vennootschapsbe- Unie. Maar de nieuwe Europese ruimte wordt in lasting. Wanneer dergelijke destructieve politisering ons land gevuld door werknemers en ondernemers doorzet, wordt de malaise in de cyclus van verdrags- uit nieuwe lidstaten als Polen, Bulgarije en Roe- teksten sinds Maastricht een opmaat tot algehele menië. De sceptische Nederlander vindt het prima stagnatie. Zelfs instorting van het acquis communau dat landgenoten het internationale vrachtvervoer taire, herstel van de traditionele Realpolitik tussen overheersen, dat ze investeren in ex-communistische grote mogendheden en terugkeer naar afzijdigheid economieën, dat ze een tweede huis hebben in de door kleine staten die steeds wisselen van bondge- Ardèche en Toscane, en dat ze buitenlandse zieken- noot – waaronder Nederland – zijn dan niet langer huizen bezoeken of gepensioneerd overwinteren in denkbeeldig. Spanje. Maar dat andere Europeanen voor korte of langere tijd in onze overvolle delta resideren, wordt Behoedzame behoudzucht als klaploperij beschouwd, ja als een regelrechte Dit scenario van verval en krimp van de EU, met in bezetting. De spreekwoordelijk geworden Poolse Nederland een neutraliteitsreflex, is aannemelijk loodgieter drukt uit dat contracten die op de teken- maar ook schadelijk, bezien vanuit het algemeen tafel van de Europese architecten een voertuig zijn belang.6 De Nederlander is bezig de prudente pro- van gemeenschapsvorming, in de praktijk rivaliteit gressiviteit uit het laatste kwart van de twintigste en vijandigheid opwekken, zoals verdringing op de eeuw in de huidige moeizame start van de nieuwe arbeidsmarkt. eeuw in te ruilen voor een behoedzame behoudzucht. Een volgende oorzaak van euroscepsis ligt bij het Een prudente conservatief hecht aan behoud van de volksgevoel dat eurocraten dringende regionale ongeëvenaarde vrijheid en rijkdom die Nederland de anarchie niet reguleren (zoals lawaaierig vlieg- afgelopen zestig jaar heeft verworven in zijn ver- verkeer), terwijl ze onbenullig ongemak te sterk zorgingsstaat, bij de gratie van Europese eenheid reguleren (zoals een teveel aan chocolade in voed- en Amerikaanse betrokkenheid. Deze conservatief sel). In het oude regime beperkte het gedetailleerde moet verder kijken dan de volgende Nederlandse dirigisme vanuit Brussel zich tot de garantieprijzen verkiezingen. Ook in het bijzondere geval dat de van de boeren, een afnemend deel van de Neder- referendumstop straks geen enkele rol speelt in de landse bevolking. In de nieuwe Europese Unie concurrentie tussen middenpartijen (CDA, PvdA, begint iedereen de gevolgen van strikte Europese VVD) en hun radicale, deels ook populistische richtlijnen te ondervinden, zoals bij luchtkwaliteit, uitdagers, blijft het Europese dilemma bestaan. Het water en ruimtelijke ordening (officieel overigens een werkt als bron van instabiliteit binnen Nederland en gebied zonder Europese ambitie). Het verwijt van de ook tussen Nederland en zijn bondgenoten, om nog sceptische Nederlander aan het adres van nationale maar te zwijgen over de toch al moeizame herijking en Europese parlementariërs is dat ze de ambtenaren van de samenwerking tussen de Europese Unie en de geen strobreed in de weg leggen, terwijl die in de Verenigde Staten. Brusselse doolhof consensus bereiken over fijnmazige Er zijn maar twee methoden om het Europese ingrepen in nationale stelsels en culturen van recht. dilemma op te lossen. Op de korte termijn dient, ten Denk aan de supranationale greep op passief roken, eerste, het onbehagen van eurosceptische kiezers te iets dat Den Haag zonder commentaar liet passeren. worden opgeheven. Bij ons gaat het dan om minstens Sterker nog, de desinteresse van de Tweede Kamer

Jaargang 62 nr. 1 g Januari 2008 Internationale 39 Spectator en het activisme van het Europees Parlement vor- moet die zelfde achterban worden voorgehouden men samen een vliegwiel van overmatige regulering dat Nederland alleen een vitale open samenleving en groeiend wantrouwen in de zelfregulering door kan blijven door zich aan te passen aan de nieuwe lidstaten. De sceptische Nederlander ziet niet wat werkelijkheid van Europees regionalisme. Een euro- alle voorgestelde wijzigingen van verdragsteksten nu peaniserend Nederland richt zich op tegenover grote precies bijdragen tot tegenmacht en inperking van mogendheden (China, Rusland, India) ingeval van grands coups d’autorité door Europese regeringsleiders tegengestelde belangen. Het durft soms zelfs een en commissarissen (de term is van Montesquieu) en wedloop aan met de Verenigde Staten en andere petits coups d’autorité door Europese sectorministers wereldregio’s (zoals Azië, maar ook Afrika en Zuid- en rapporteurs in het Europees Parlement. Amerika). Sommige denkers beschouwen dit regio Een derde oorzaak van vaderlandse euroscepsis nalisme als voortzetting van de Europese traditie betreft het verlies van Nederlandse invloed. In de Eu- van imperialisme. Maar deze voorspelling lijkt een ropese Economische Gemeenschap had Nederland miskenning van de rol van diversiteit en compro- een bevoorrechte plaats en deelde het land macht mis in de uitgebreide Europese Unie. Die rol zal de met twee andere kleine landen – in de coalitie van komende decennia niet kleiner worden in verhou- de Benelux – en met drie grote landen. In de toe- ding tot de achter ons liggende decennia, mede door komstige unie moet Nederland de macht delen met de groei van het aantal kleine lidstaten en van grote dertig of meer lidstaten in onvoorspelbare coalities. tegenstellingen tussen oude en nieuwe lidstaten. De scepticus vreest terecht dat specifieke Neder- landse gezichtspunten en instellingen (de coffeeshop, Politisering van de lange termijn de woningbouwvereniging, de publieke omroep) Dit brengt de lange termijn in het gezichtsveld. De straks in de minderheid zijn. Het punt is niet dat Nederlandse politiek leerde ooit van Thorbecke het deze gezichtspunten en instellingen boven zinnige eigen beginsel van beweging van de wereld waarin kritiek verheven zouden zijn, maar dat ze de Europe- men leeft, te onderzoeken. Wie dat beginsel kent, se machts- en besluitvorming straks niet overleven. kan zinvolle politiek bedrijven en zelfs staatsman Het maakt daarbij niet meer uit of er binnenlandse worden. Wie het zelfs niet wil kennen, is gedoemd consensus zal worden bereikt over hervorming van politiek verliezer te worden en nodeloze chaos te nationale constanten en verworvenheden of dat Ne- veroorzaken. derlandse volksdelen onderling verdeeld blijven over Welnu, het is redelijk te voorzien dat de buiten- bijvoorbeeld het drugsbeleid. De scepticus vreest grenzen van de Europese Unie bijna hun vaste vorm dat een hechte Europese coalitie onder aanvoering hebben bereikt, maar dat er toch nog vele lidsta- van een celebrity leader uit een van de grote lidstaten ten zullen bijkomen. De toetreding van resterende straks uitmaakt wat op ons grondgebied de wet zal democratiserende landen op de Balkan is zeker. zijn, hetzij door onze consensus helemaal te ver- Toetreding van IJsland, Noorwegen, Oekraïne en waarlozen en belachelijk te maken, hetzij door onze Turkije valt niet uit te sluiten, evenmin als samen- innerlijke verdeeldheid uit te buiten (Sarkozy?). werkingsverdragen van de EU met aangrenzende De euroscepsis kan veranderen in normale kritiek staten in Noord-Afrika. zonder dat Nederland terugvalt in de naoorlogse Het is wenselijk, mogelijk en haalbaar dat Neder- lijdelijkheid van de massa in Europese zaken. Daar- landse politici het volk voorbereiden op een laatste voor is nodig dat de Nederlandse euro-elite ophoudt ronde uitbreidingen en dat ze ditmaal wél voldoende met haar uitsluiting van de stokebranden van het steun verwerven. Wellicht ten overvloede: de ooste- hedendaagse anti-europeanisme, onder wie Marij- lijke uitbreiding van 2004 is nog steeds niet verwerkt nissen (Socialistische Partij), Wilders (Partij voor door de bevolking en evenmin door de politieke bo- de Vrijheid) en deels ook Rouvoet (ChristenUnie) venlaag, buiten de specialisten in buitenlands beleid en Verdonk (Trots op Nederland). Men moet de eu- om. Maar voor een doeltreffende en geloofwaardige rosceptische achterban van alle partijen rechtstreeks voltooiing van het domein van Europa is wel vereist aanspreken. Enerzijds moet deze achterban worden dat deze bovenlaag duidelijkheid schept over de reik- beschermd tegen verkeerde vormen van grensover- wijdte van Europa. Wat is de beste verdeling tussen schrijdende mobiliteit, supranationaal gezag en Europese en nationale bevoegdheden/competenties? allianties zonder Nederlandse deelname. Anderzijds Hier kan, paradoxaal genoeg, de wisselvallige pu-

40 Internationale Jaargang 62 nr. 1 g Januari 2008 Spectator blieke opinie van vandaag de weg wijzen. Het blijkt 3 Corry van Renselaar & Ger Blom, Quo Vadis Europa?, Amster- al enkele jaren uit internationaal vergelijkend onder- dam: de Nederlandsche Bank, november 2006; Centraal Plan- zoek naar de opvattingen van Nederlandse burgers Bureau & Sociaal en Cultureel Planbureau, Market Place Euro dat men meer Europese integratie wil op terreinen pe, Den Haag, juli 2007, blz. 51; Catherine E. de Vries & Kees als terreurbestrijding, steun aan achtergebleven van Kersbergen, ‘Interests, Identity and Political Allegiance economische gebieden, milieubescherming, weten- in the European Union’, in: Liesbet Hooghe & Gary Marks schappelijk en technologisch onderzoek, toezicht (red.), Special Issue: ‘Understanding Euroscepticism’, Acta Politica, op concurrentie, misdaadbestrijding, energievoor- jrg. 42, nr 2/3, juli 2007, blz. 309; Arenthals Grant Thornton, ziening, landbouw en visserij, en zelfs defensie en International Business Report 2007 – European Business, Alphen buitenlandse zaken plus beheersing van immigratie. aan den Rijn, augustus 2007, blz. 18. Daarnaast wenst men minder Europese integratie als 4 Mr.J.R. Thorbecke, Historische schetsen (1860), herdrukt in het gaat om pensioenen, onderwijs, gezondheid en C.H.E. de Wit, Thorbecke en de wording van de Nederlandse sociale zekerheid, belastingen, bestrijding van werk- natie, Nijmegen: SUN, 1980, Sunschrift 153, blz. 184. loosheid en bescherming van consumenten. 5 Peter van Grinsven, Mendeltje van Keulen & Jan Rood, Over Het is niet raadzaam dat de politiek deze gegeven verkiezingen, politisering en het Nederlands Europabeleid, Den voorkeuren slaafs volgt, al is het maar omdat het Haag: Clingendael, november 2006; Peter Mair, ‘Political gemeenschappelijk landbouwbeleid zijn langste tijd Opposition and the European Union’, in: Government and heeft gehad.8 Maar er ontstaat wel een fundamenteel Opposition, jrg. 42, nr 1, 2007, blz. 1-17. patroon voor beleidsmakers. Wanneer de Europese 6 Vergelijk de minister van Buitenlandse Zaken Verhagen en de Unie zich beperkt tot wetgeving ter bescherming van staatssecretaris voor Europese Zaken Timmermans in Staat natiestaten (en ontmoediging van concurrentie en van de Europese Unie 2007-2008, Tweede Kamer, 2007-2008, strijd tussen deze staten) en daarbij het beheer van 31202, nrs. 1-2; alsmede Frans Timmermans, ‘Val van de Muur de nationale verzorgingsstaat overlaat aan gekozen wierp Nederland terug’, in: NRC Handelsblad, 9 november politici ter plaatse, dan kan een dergelijke scheiding 2007. tussen de Europese beschermende overheid (protecti 7 Kees Aarts, Henk van der Kolk & Martin Rosema (red.), Een ve state) en de nationale dienstverlenende overheden verdeeld electoraat, Utrecht: Het Spectrum, 2007, blz. 249, 281. (productive states) bijdragen tot herstel van legitimi- 8 Vgl. Adviesraad Internationale Vraagstukken, Europe: A Prio teit van Europese en nationale democratie, te begin- rity!, Den Haag: advies no. 52, november 2006. nen in Nederland.9 9 Dit onderscheid tussen beschermende en dienstverlenende Het befaamde gezegde van Keynes ‘In the long overheidstaken is ingevoerd door de conservatieve econoom en run we are all dead’ mag worden omgekeerd als het Nobelprijswinnaar James M. Buchanan, The Limits of Liberty, om behoud van Europese vooruitgang van gisteren Chicago: University Press, 1975, blz. 68-70, 97-98. in de conservatieve tijdgeest van vandaag gaat. Op 10 Keynes deelde met Edmund Burke een combinatie van her- de lange termijn zijn alle aanhangers van de Euro- vorming en traditionalisme, maar hij verweet Burke dat diens pese Unie levend – mits ze op de korte termijn de conservatisme de oude regel boven het nieuwe beleid plaatste kwestie van Europees beleid als intelligente hervor- en zo de huidige generaties opscheepte met zinloos welvaarts- ming van oude natiestaten durven te stellen in het verlies zonder dat toekomstige generaties hiervan profiteren. hart van hun burgerlijke samenlevingen.10 Zie Robert Skidelsky, John Maynard Keynes, The Economist as Saviour 1920-1937, Londen: Macmillan, 1992, blz. 62. Noten 1 Raad van State, Adviesaanvraag inzake het mandaat van de Intergouvernementele Conferentie ter herziening van het Verdrag Jos de Beus is hoogleraar Politieke theorie in de Afdeling Politicologie van betreffende de Europese Unie en het Verdrag tot oprichting van de de Universiteit van Amsterdam en lid van de Commissie Europese Integra- Europese Gemeenschap, Den Haag, 12 september 2007, Kamer- tie van de Adviesraad Internationale Vraagstukken. Samen met Jeannette stukken II 2007/08, 31091, nr. 4; zie ook Philip van Praag, ‘De Mak voltooit hij in 2008 een studie naar Europeanisering van de openbare dubbele agenda van de Raad van State’, in: Nederlands Juristen sfeer: Nederland Europeaniseert, maar niet van harte. Dit artikel is een blad, jrg. 82, nr 40, 9 november 2007, blz. 2547-2550. uitwerking van een lezing voor de Stichting Thorbecke in Zwolle op 30 2 Jürgen Habermas, ‘Europa: Vision und Votum’, in: Blätter für oktober 2007. De auteur dankt Jan Drentje, Otto Holman, Jan Rood en Bart deutsche und internationale Politik, jrg. 50, nr 5, 2007, blz. 518- Jan Spruyt voor hun commentaar en hulp. 520.

Jaargang 62 nr. 1 g Januari 2008 Internationale 41 Spectator Opinie Michiel Kramer

Saakasjvili en Georgië Doornen van de Rozenrevolutie

Op het moment dat dit artikel wordt geschreven van zijn succes als revolutionair waren de massale, (eind november) is de aanloop naar de Georgische langdurige protesten van zijn eigen oppositie. Derge- verkiezingen in volle gang. Saakasjvili ligt nationaal lijke protesten trekken binnenlandse en buitenlandse en internationaal onder vuur, de noodtoestand is aandacht. In het binnenland creëren ze eenheid bin- afgekondigd en er zijn vervroegde verkiezingen uit- nen de oppositie. Daarnaast hebben ze een sneeuw- geschreven, die voor 5 januari staan gepland. baleffect: hoe meer mensen demonstreren, hoe meer Michail Saakasjvili, de huidige president van mensen zich bij de protesten aansluiten. Een ander Georgië, kwam in 2003 aan de macht na de Rozen- gevolg van de massale protesten is toenemende aan- revolutie. Bij de verkiezingen die erop volgden, werd dacht van de buitenlandse media. Dit leidt ertoe dat hij met een overweldigende meerderheid van 96% buitenlandse politici druk voelen vanuit de media gekozen. De leider van de onevenwichtige democra- en de eigen bevolking, om politieke pressie uit te tie die hieruit is voortgekomen, weet zich geen raad oefenen op de onder vuur liggende regering, onge- met de oppositie. Door gebrek aan democratische acht of de protesten een meerderheid van de bevol- ervaring en door de rol die Saakasjvili’s eigen oppo- king vertegenwoordigen. Met het afkondigen van de sitie gespeeld heeft tijdens de Rozenrevolutie, wordt noodtoestand heeft Saakasjvili nu het recht verkre- de huidige oppositie in Georgië eerder gezien als een gen de protesten en demonstraties te verbieden en bedreiging, of zelfs een component van een volgende te beëindigen, al dan niet met de hulp van het leger. staatsgreep, dan als een essentieel onderdeel van het Hiermee berooft hij de oppositie van een belangrijk democratisch systeem. wapen waarmee zij de bevolking kan mobiliseren. Aan de vooravond van de Rozenrevolutie werd een Een tweede slimme maatregel is het sluiten van gedeelte van de oppositie waarmee Saakasjvili tegen het belangrijkste oppositiemedium, televisiestation de toenmalige machthebbers demonstreerde, opge- Imedi. Slechts staatstelevisie is op dit moment toege- leid in revolutionaire technieken en technieken van staan. In 2003 was het vooral het onafhankelijk tele- geweldloos verzet in Belgrado, in het Centrum visiestation Rustavi2 waarmee Saakasjvili meer dan voor Non-Violent Resistance – een centrum dat 80% van de bevolking wist te bereiken. Met behulp overigens indirect wordt gefinancierd door de van dit medium wist hij de bevolking grootschalig Verenigde Staten. In de herfst van 2007 is de situ- te informeren en te mobiliseren. Met het sluiten van atie in Georgië, net als vier jaar geleden, wederom televisiestation Imedi maakt hij het de oppositie veel grimmig. Opnieuw zijn er grote protesten tegen de moeilijker dezelfde bevolking grootschalig te berei- zittende regering. Druk vanuit binnen- en buiten- ken. land neemt toe. De oppositie probeert zich te orga- De bovengenoemde maatregelen zijn slim en erg niseren en eist vervroegde verkiezingen. De regering effectief, maar Saakasjvili’s ‘meesterzet’ is, ten derde, dreigt ten val te komen. Dit weet ook de revolutio- het toegeven aan de wens van de oppositie en het naire overwinnaar van 2003, de huidige president Westen om vervroegde verkiezingen te houden. Met Saakasjvili. Tijdens de Rozenrevolutie heeft hij deze beslissing heeft hij de oppositie de wind uit de ervaren hoe enorm succesvol revolutionaire technie- zeilen genomen. Want waarom nog protesteren als al ken kunnen zijn. Wat Saakasjvili als revolutionair is toegegeven aan de belangrijkste eis? De oppositie geleerd heeft, gebruikt hij nu voor de tweede keer, krijgt de zo vurig verlangde, vervroegde verkiezin- dat wil zeggen, nu hij machthebber is anticipeert gen, maar wel op een zodanig korte termijn, dat ze hij op middelen en methoden die hij zelf vier jaar zich niet goed meer kan organiseren en campagne geleden heeft toegepast. Een aantal van deze door kan voeren. Daarnaast is er voor de OVSE niet Saakasjvili genomen anticiperende maatregelen ver- genoeg tijd meer om een waarnemingsmissie te or- dient het nader bekeken te worden. ganiseren en geheel volgens de regels en draaiboek De eerste slimme zet van Saakasjvili was het af- uit te voeren. Saakasjvili geeft de oppositie en het kondigen van de noodtoestand. Een van de redenen Westen wat ze willen en wekt daarmee de schijn

42 Internationale Jaargang 62 nr. 1 g Januari 2008 Spectator Opinie Michiel Kramer

een compromis te sluiten met de oppositie en zich te een Intensified Dialogue, mogelijk gevolgd door een onderwerpen aan het democratisch systeem. Membership Action Plan, lijkt Saakasjvili met zijn Als de noodtoestand was aangehouden, had dat recente acties het prolongeren van zijn eigen macht Saakasjvili uiteindelijk hoe dan ook de kop gekost. boven NAVO-lidmaatschap te verkiezen. De NAVO De steun van Rusland heeft hij nooit gehad en op heeft weinig behoefte aan een nieuw lid met autori- deze manier verloor hij ook nog eens de steun van taire trekken en binnenlandse conflicten. Bovendien het Westen. Met zijn instemming met vervroegde zou een Georgisch lidmaatschap de betrekkingen verkiezingen neemt hij een gok, maar wel een gecal- tussen de NAVO en Rusland ernstig verslechteren. culeerde gok. Het alternatief, de noodtoestand aan- Beelden in de media van massale protesten vragen houden en door middel van repressie aan de macht om een politieke respons. Maar het zal voor het blijven, is op langere termijn geen oplossing, dat Westen niet uitmaken wie de verkiezingen wint, weet Misja Saakasjvili ook. Vandaar de vervroegde zolang de overwinnaar maar stevig in het zadel zit. verkiezingen. Wint hij deze, dan zit hij steviger in Weet Saakasjvili de verkiezingen inderdaad te win- het zadel dan ooit. Want dan heeft hij geluisterd nen (een meerderheid van de stemmen is genoeg, naar het volk, naar de oppositie en naar het Westen. ongeacht de opkomst), dan hoeft de oppositie niet Ze hebben allemaal hun zin gekregen: Misja heeft meer op politieke steun van het Westen te rekenen. zijn lot bij het volk gelegd. En zoals na elk con- De enige vijand die dan overblijft, is Rusland. Een flict heeft ook hier de winnaar recht op het gelijk. charme-offensief van Saakasjvili richting NAVO valt Saakasjvili heeft al langer (ten onrechte) gezegd dat daarom te verwachten. Uiteraard zal dit door Rus- de oppositie wordt georganiseerd en aangestuurd land beantwoord worden met intimidaties en repre- door Rusland, staatsvijand nummer één van Georgië. sailles. Hopelijk weet de NAVO handig gebruik te Na een verkiezingsoverwinning is het dan ook maken van de spreekwoordelijke wortel en de stok, gemakkelijk afrekenen met de oppositie. zodat de democratische weg die Georgië in 2003 Het wrange is dat het voor het Westen niet uit- insloeg, niet doodlopend blijkt te zijn. maakt wie de verkiezingen wint en op welke manier, zolang de energielijn Bakoe-Tbilisi-Ceyhan maar niet in gevaar komt. Georgië ligt strategisch tussen Michiel Kramer is verbonden aan het Clingendael Security and Conflict de Zwarte Zee en het olierijke Azerbeidzjan. Wan- Programme (CSCP). Hij schreef zijn afstudeerscriptie aan de Koninklijke neer Europa en de Verenigde Staten energie naar het Militaire Academie in Breda over de Kleurenrevoluties. westen willen (laten) transporteren zonder gebruik te maken van Russisch grondgebied of dat van Iran, zullen Georgië en Azerbeidzjan als doorvoerlanden moeten optreden. Het Westen beseft dat stabiliteit in de regio essentieel is voor het miljoenenproject van een pijpleiding vanaf Bakoe (Azerbeidzjan) via Tbilisi naar de Turkse haven Ceyhan. Stabiliteit in de regio, op welke wijze dan ook, is welkom, zolang het maar pro-Westerse stabiliteit is. In Saakasjvili vindt het Westen een strategische partner. Zo verklaarde hij: ‘The oil pipeline from Baku in Azerbaijan via Tbilisi to the Turkish port of Ceyhan is nothing less than a revival of the old Silk Road.’ Maar ook de Georgische oppositieleiders zijn westers georiënteerd. Politieke steun vanuit het Westen lijkt dan ook geen probleem voor het zittende of volgende regime. Wat betreft NAVO-lidmaatschap is dat een ander verhaal. Georgië hoopt op dit lidmaatschap om tegenwicht te kunnen bieden aan de Russische intimidaties. Hoewel er zelfs al sprake was van

Jaargang 62 nr. 1 g Januari 2008 Internationale 43 Spectator Boekbesprekingen

Onder professoren

‘Reflectionisme’, zoals door Construc- leidraad is, maar waarin wel dege- tivistische en Kritische Theorieën lijk plaats bestaat voor een ‘society Alfred van Staden: aangedragen. of states’ in navolging van Hugo de Between the rule of power and the power of Deze omissie van de ontwikkelin- Groots essentiële uitgangspunt dat rule: In search of an Effective World Order. gen in de LIB gaat zover, dat hij het het maatschappelijke – ‘de regte rede’ Leiden/Boston: Martinus Nijhoff Publishers, debat tussen de Realisten van de – in de mens het ordenend beginsel is. 2007; xii + 252 blz.; 99,= euro; jaren vijftig en de aanhangers van Vertegenwoordigers van die School, ISBN: 978-90-04-15703-3 de ‘harde’, natuurwetenschappelijke zoals Martin Wight en Hedley Bull benadering (‘behaviouralists’) van – en eigenlijk ook al Edward Carr in Dit is het eerste deel dat verschijnt de jaren zestig durft te vergelijken de jaren dertig – onderschrijven de in de International Relations Studies met de ‘epistemological arguments’ ‘maatschappelijkheid’ van mensen Series van de uitgever. Het boek is een (blz. vii) tussen Realisten en ‘Re- en gemeenschappen, alsmede, met welkome bijdrage van Nederlandse flectionisten’, die zich echter vooral de nodige reserves, van staten. John bodem. Hoewel ik niet weet of Mar- onderscheiden door hun ontologische Vincent, de opvolger van Bull op diens tinus Nijhoff Publishers specifiek Ne- kritiek op de Realistische en positivis- leerstoel, gaat de uitdaging met derlandse bijdragen aan de Leer der tische aannames. Zo wordt door de het Realisme verder aan, namelijk Internationale Betrekkingen (LIB) voor laatste de rol van de staat als (enige) door macht en machtsevenwicht als ogen staan, zou deze studie niettemin actor in de internationale politiek materiële factoren te confronteren een eerste stap in die richting kunnen ter discussie gesteld en de beteke- met de rechten van het individu en zijn. De emeritus hoogleraar LIB Van nis van ideeën lijnrecht geplaatst het idee van humanitaire rechtvaar- Staden past het de aftrap te geven tegenover de macht van de mate- digheid. Hij worstelt intens met die en doet dit aan de hand van een riële wereld in de ordening van het afweging voor de internationale buitengewoon belangrijk onderwerp: internationale systeem. Dat laatste is – rechtvaardige – orde. Dat is nog in een zoektocht naar een effectieve van wezenlijk belang voor de ‘power de jaren tachtig van de Koude Oorlog wereldorde, die op macht dan wel op of rule’, internationaal recht, hetgeen en Vincent zou zich vandaag de dag recht zou zijn gefundeerd. in eerste aanleg betrekking heeft waarschijnlijk minder terughoudend De geïnteresseerde vakgenoot op vragen over morele oordelen en hebben opgesteld ten aanzien van krijgt helaas al snel te maken met een ideeën. Het sociaal-constructivisme is de eerbiediging van mensenrechten. domper op zijn enthousiasme. Reeds historisch-filosofische verrijking van John Vincent komt echter niet voor in het Voorwoord distantieert collega de traditionele, Amerikaanse LIB en in de studie van Van Staden, noch is Van Staden zich van belangrijke ont- vertegenwoordigt in het algemeen er een handreiking naar de Engelse Joris Voorhoeve: wikkelingen binnen de LIB, die zich in het ‘mainstream’ -denken in Europa School als zodanig. From War to the Rule of Law: peace building het bijzonder sedert het einde van de tegenover het ‘mainstream’ realisti- Met inachtneming van deze gron- after violent conflicts. Koude Oorlog hebben voorgedaan. In sche denken in de Verenigde Staten. dige beperking is de studie van Van Amsterdam: Amsterdam University Press, 2007; het algemeen ziet hij het debat over De Europeaan Van Staden schaart Staden desalniettemin zeer leerzaam. 203 blz.; WRR Verkenningen 16; 34,50 euro; ‘theorie’ al sinds zijn studententijd als zich evenwel hoofdzakelijk achter de De probleemstelling is ‘whether uni- ISBN: 978-90-5356-867-5 niet erg productief en noemt hij de laatste stroming. ‘The reader will find polarity, as epitomized by American alternatieve paradigma’s – het moet no references [sic] to “social construc- predominance, must be taken as an gezegd – van het verkozen Realisme, tivists” in this work’, zo stelt hij. obstacle or, rather, an opportunity ‘short-lived’, zelfs ‘fads’ (modegrillen Van Staden benadert zijn onder- towards the development of world or- of stokpaardjes). Daarmee onderschat werp als beoefenaar LIB en noemt der’. De rode draad door het verhaal is hij de waarde van het academisch zichzelf een ‘moderate realist’. En hij de vraag naar Amerikaans leiderschap debat, ontkent hij de ontologische heeft het in zijn boek wel degelijk vis-à-vis de rol van internationale en epistemologische uitdagingen over beginselen, waarden en normen: organisaties, bovenal de Verenigde binnen de sociale wetenschappen, en ideeën dus. Dat doet al gauw denken Naties, die Van Staden ziet als een on- veronachtzaamt hij de meer recente aan de zogenaamde Engelse School, misbaar maar onvolkomen orgaan in bijdragen in de jaren negentig van waar het Realism weliswaar de het scheppen van internationale orde.

44 Internationale Jaargang 62 nr. 1 g Januari 2008 Spectator Boekbesprekingen

Hij moet al helemaal niets hebben de Verenigde Staten in die traditie concurrerende visies achterwege. Het van de ‘Kantian dream’ over de ‘Eeu- ook. Dat is zijn goed recht. Het geeft is alsof het ‘idee van Europa’ van Jean wige Vrede’, iets wat overigens Kants niettemin een gekleurd geheel en uit Monnet of de ‘New Christian Right aanhangers ervan hebben gemaakt; zijn pleidooi voor een evenwichtiger Ideology’ in de Verenigde Staten geen Kant droomde niet, maar leverde een beleid dan dat van de ook door hem wezenlijke invloed hebben gehad zuivere theorie, gebaseerd op het bekritiseerde president Bush klinkt op de voortgang van de Europese a priori van het idee van rationele eerder hoop dan kritische analyse. – materiële – integratie respectievelijk mensen. Naast de VN als wereldorga- Zo is zijn terechte pleidooi voor een op de – ideële – gedrevenheid van de nisatie worden regionale organisaties ‘effective multilateralism’ uiteinde- Realistische beleidsmakers van buiten als de NAVO en de EU uitgebreid lijk gegrondvest op (Amerikaans) lands beleid in de ‘City on the Hill’. behandeld en hun sterke en zwakke krachtig, zij het minder unilateraal, Van Staden heeft een boeiend en kanten, al dan niet in samenwerking leiderschap én materieel vermogen. essentieel probleem aan de haak. Poli- met de VN, onder de loep genomen. ‘Any practical application of the con- tiek is het ordenen van de toekomst, Van Staden bespreekt de talloze ver- cept of world order [in het bijzonder en dat is in internationaal verband houdingen van de Verenigde Staten gebaseerd op ‘power of rule’; PV] to een kolossale uitdaging. Zijn pas- met deze internationale organisa- real-life international relations will sie als wereldburger is terecht; zijn ties buitengewoon gedetailleerd en be affected by the prevailing power luciditeit als waarnemer bewonde- verhelderend. De Realist Van Staden structure and, to some degree, reflect renswaardig. Als reflectie van en op de honoreert Morgenthau’s beginsel van it.’ (blz. 214, Conclusions) Met inacht- Leer der Internationale Betrekkingen prudentie in het buitenlands beleid, neming van de genoemde constructi- verdient het probleem nog meer pas- in het bijzonder van de supermogend- vistische/ontologische bijdragen aan sie en luciditeit. heid die voor hem voorlopig blijft de LIB kan men dit echter evenzeer bestaan en in wezen onmisbaar is omdraaien. En, zoals gezegd, Van Sta- Peter Volten voor een effectieve wereldorde. den heeft wel aandacht voor ideeën, Van Staden is niet alleen een Realist beginselen en waarden, maar geeft Prof.dr P.M.E. Volten is hoogleraar Internationale in de Amerikaanse traditie en daar- ze een ondergeschikte positie en laat Betrekkingen aan de Rijksuniversiteit Groningen. mee nogal behoudend; hij verdedigt de wisselwerking tussen de twee

Vredesopbouw is meer dan waarborgen veiligheid

traditie van Grotius en Van Vollenho- periode na een staakt-het-vuren, ven, alsmede de jarenlange ervaring en bespreekt hoe de internationale Joris Voorhoeve: met juridische ontwikkelingssamen- gemeenschap in dit tijdsbestek de From War to the Rule of Law: peace building werking. Nu er steeds meer beleids- fundamenten van een rechtsstaat after violent conflicts. matige en financiële aandacht is voor kan helpen leggen. Daarbij trekt Amsterdam: Amsterdam University Press, 2007; de rechtsstaat, en de Verenigde Naties Voorhoeve lering uit ruim dertig 203 blz.; WRR Verkenningen 16; 34,50 euro; er onlangs zelfs een apart bureau vredesmissies met een rechts ISBN: 978-90-5356-867-5 voor instelden, zou Nederland een statelijke component sinds 1960, van voortrekkersrol kunnen vervullen in de Congo tot Irak en Afghanistan, het bundelen van expertise op dit alsmede zijn eigen uitgebreide In de ‘legal capital of the world’ staat gebied. ervaring op dit gebied. Ondanks de versterking van de rechtsstaat hoog De publicatie in de reeks Verkennin- veelvuldig herhaalde bescheiden en op de ontwikkelingsagenda. Tijdens gen van de Wetenschappelijke Raad explorerende ambities biedt het boek de presentatie van From War to the voor het Regeringsbeleid (WRR) van een scala aan typologieën, theorieën, Rule of Law in Den Haag wezen beide Joris Voorhoeve biedt een mooi voor- praktische richtlijnen en kosten aanwezige ministers, Hirsch Ballin beeld van deze expertise. Het boek plaatjes om tot een doeltreffender (Justitie) en Koenders (Ontwikkelings- gaat vooral over het ‘gouden uur’ van inzet te komen. samenwerking), op de Nederlandse de vredesopbouw, de relatief korte Het gaat daarbij dus om vredes

Jaargang 62 nr. 1 g Januari 2008 Internationale 45 Spectator opbouw, na ernstige conflicten, met beginnen. Naast een theoretisch over- Flexibiliteit, tijd en aandacht voor vaak een verwoestend effect op men- zicht van de belangrijkste elementen eigenheid – zo kunnen Voorhoeves senlevens, instituties en de economie. van een rechtsstaat en de prioriteiten conclusies worden samengevat. De staten in kwestie, of zij nu al dan biedt het boek een serie praktische Operaties uit het verleden waren Thijs Jansen, Janne Nijman & Jan Willem niet rood oplichten in de Global Peace aanbevelingen aan het groeiende vaak ‘too little, too late, too short, too Sap (red.): of the Failed States Index, kampen met corpus experts op dit gebied. Zo is het fragmented and too foreign’ (blz. 167). Burgers en Barbaren. Over oorlog tussen een gebrek aan veiligheid, legitimi- verstandig te beginnen met consti- In het kijken naar de lessen hiervan recht en macht; speciale (zomer)editie van teit, effectiviteit, staatsmacht en geld. tutionele hervormingen, en dienen is het boek naast veelomvattend Christen Democratische Verkenningen. Aanknopend bij de recente toena- politie- en gevangeniswezen niet vooral ook praktisch. Het gaat niet Amsterdam: Boom, 2007; 379 blz.; 24,90 euro; dering tussen ‘krijgsman en ontwik- vergeten te worden. Of internationale diep in op de vraag waarom toch de ISBN: 90-8506-481-7 kelingswerker’ wijst Voorhoeve erop hulp bij de opbouw van de rechts- helft van de conflicten binnen vijf jaar dat vredesopbouw zich niet alleen staat effect sorteert, hangt daarnaast weer oplaait, maar richt de aandacht richt op het waarborgen van veilig- af van de mate van regeringssteun, de op wat de internationale gemeen- heid, maar ook op het opbouwen van betrokkenheid van centrale actoren, schap wél kan doen. Met hypothesen staatsinstellingen, het versterken de duurzaamheid van de steun en de voor verder onderzoek, checklists van de rechtsstaat, het (voorzichtig) vraag of die steun overeenkomstig de voor analytici, aandachtspunten voor aanzetten tot democratie en sociaal- wensen van de lokale bevolking is. juridische experts, aanbevelingen economische rehabilitatie en ontwik- Geheel pragmatisch rekent voor politici en boodschappenlijstjes keling. De slagingskansen hierbij Voorhoeve ook de kosten van een voor beleidsmakers. Zo zouden deze hangen af van het type vrede, de aard gemiddelde missie voor. Zo gaat het laatsten snel moeten komen met een van het conflict en de regering in bij een vredesmissie om minimaal notitie over vredesopbouw, waarbij kwestie. tien internationale soldaten en één ook de ministeries van OCenW en Op basis van empirisch materiaal internationale politieagent op 100 Justitie betrokken zijn. bespreekt Voorhoeve een hele serie inwoners, en een totaalbedrag van Al met al vormt het boek een eigentijdse dilemma’s bij de ‘eerste $ 125 per inwoner voor vredesopbouw heldere inleiding in het snelgroeiende hulp na conflicten’: het garanderen in de eerste jaren. Een lichte missie aandachtsgebied van de vredes- van veiligheid en de inschakeling van kost jaarlijks 1,8 miljard euro per 10 opbouw, waarin het militaire, de particuliere krachten daarbij; de rol miljoen inwoners, een zware missie mensenrechten en het ontwikkelings- van buitenlandse troepen en het ge- bijna tien keer zoveel. Voorhoeve denken elkaar treffen in een soms vaar van ‘mission creep’; noodhulp en rekent dan ook fijntjes voor hoe één ondoorzichtig kluwen van termen en het belang van psychologische steun; zware en negen lichte missies per jaar instituties (Responsibility to Protect, de vredesonderhandelingen en het de internationale gemeenschap nog JSSR, ECHO, POW, IMDP). De mooi gevaar van overhaaste verkiezingen; geen 3% van het jaarlijkse defensie- uitgevoerde kaders met een korte internationaal bestuur en vraagstuk- en ontwikkelingsbudget kosten. beschrijving van de belangrijkste ken van legitimiteit; donorcoördinatie Vele van de aanbevelingen gelden cases op dit gebied bieden tegenwicht en de rol die de VN-Commissie voor de Europese Unie. Hoewel het boek tegen het soms wat lineaire en sche- Vredesopbouw hier zou kunnen niet ingaat op de gevolgen van matische denken, net als de nadruk spelen; transitional justice en de het hervormingsverdrag voor een op het lokale perspectief. Alleen al om noodzaak in ieder geval de grootste gemeenschappelijk beleid, laat het deze reden zou dit boek verplichte misdadigers te berechten; en, ten wel zien dat het Europese potenti- kost moeten zijn op de door de auteur slotte, de specifieke problematiek van eel op dit gebied nog grotendeels bepleitte ‘Hague Peace Academy’. vrouwen en vluchtelingen. In alle ge- onbenut is. Juist waar het gaat om vallen is het van belang aan te haken het uitdragen van de kernwaarden Barbara Oomen bij lokale behoeften, onder andere van de rechtsstaat, heeft Europa niet door middel van een sociaal-antropo- alleen een enorm budget, maar ook logische analyse van het conflict, en veel kennis in huis. Dan moet de EU Barbara Oomen is hoofddocente rechten aan de met aandacht voor lokale ‘agents of wel sneller reageren dan nu vaak het Roosevelt Academy, het honours college van de change’. geval is, en vooral menskracht (waar- Universiteit Utrecht in Middelburg. Na de eerste hulp kan dan de echte onder juridische expertise) stand-by (weder)opbouw van de rechtsstaat hebben.

46 Internationale Jaargang 62 nr. 1 g Januari 2008 Spectator Rechtvaardigheid van de hedendaagse oorlog

in. In postmoderne stijl betogen René toogt dat Nederland meehelpt aan de Thijs Jansen, Janne Nijman & Jan Willem ten Bos en Ruud Kaulingfreks dat we ondermijning van een internationale Sap (red.): in de strijd tegen terrorisme en ander rechtsorde waarvan het lange tijd Burgers en Barbaren. Over oorlog tussen hedendaags geweld zullen ervaren zelf voorvechter is geweest; ondanks recht en macht; speciale (zomer)editie van dat het kwaad onszelf besmet: we de internationaalrechtelijke retoriek Christen Democratische Verkenningen. zullen gaan lijken op wie we bestrij- wijkt in het Nederlands buitenlands Amsterdam: Boom, 2007; 379 blz.; 24,90 euro; den, meer dan ons lief is. beleid recht steeds vaker voor macht. ISBN: 90-8506-481-7 Deel twee analyseert veranderin- Jan Willem Sap echter stelt in zijn gen in de internationale rechtsorde. artikel dat de Verenigde Staten en Danilo Zolo geeft in een artikel en Groot-Britannië goede politieke en Deze bundel onder redactie van Jan- een gesprek met Norberto Bobbio morele redenen hadden voor de sen, Nijman en Sap stelt drie interes- een beschouwing van het denken Irak-oorlog – redenen die juist kansen sante en belangrijke vragen centraal: van de Duitse rechtsfilosoof Hans bieden het internationale recht te 1 Zijn oorlog en beschaving onver- Kelsen en diens grote invloed op de verbeteren. Minister van Buitenlandse enigbaar?; 2 Kunnen we barbaarse ontwikkeling van het internationale Zaken Maxime Verhagen onder- praktijken bestrijden zonder zelf recht en de internationale rechtsorde. streept in een interview de noodzaak barbaar te worden?; en 3 In hoeverre Heikelien Verrijn Stuart constateert van relativering van staatssoeve- zijn denktradities van oorlog en vrede in een interview dat het internatio- reiniteit ten gunste van mensen- nog relevant in een tijd waarin niet nale strafrecht tegenwoordig tot een rechtenbescherming: humanitaire klassieke conflicten tussen staten, tegenmacht uitgroeit. Nico Schrijver interventies zonder VN-mandaat acht maar burgeroorlogen met grove men- laat in zijn artikel zien hoezeer de Ver- hij verdedigbaar in extreme gevallen. senrechtenschendingen, genocide en enigde Naties nationale soevereiniteit Deel vier behandelt actuele vragen gewelddadig terrorisme overheersen? steeds meer zijn gaan verbinden met over de rechtvaardige oorlog. Wim In vijf delen levert een groot aantal waarden en normen van vrede en vei- Smit verdedigt de actualiteit van de geïnterviewden en auteurs bijdragen ligheid, humaniteit en duurzaamheid; criteria van de rechtvaardige oorlog, aan de reflectie op deze vragen. Deze mede hierom bieden de VN een goed, hoewel deze traditie louter gericht is aanpak, waarin verhaal en analyse en zo niet het enige forum voor een aan- op interstatelijke conflicten. Michael kortere en langere artikelen elkaar vaardbare en effectieve strategie voor Walzer legt aan de hand van één afwisselen, bevordert een rijk en terrorismebestrijding. Ruud Lubbers van die criteria – discriminatie – uit breed inzicht en werkt uitstekend om betoogt hoezeer ook een effectief waarom terrorisme moreel zo verde lezer te boeien. tegengaan van kernwapenproliferatie werpelijk is: terrorisme schendt het Het eerste deel beoogt de nieuwe een supranationale, VN-gestuurde traditionele beginsel dat men gewone wereldorde in kaart te brengen en te aanpak vereist. burgers en de gemeenschap waartoe beoordelen. Pierre Hassner stelt in In het derde deel wordt naar aan- zij behoren, zo veel mogelijk buiten een interview vast dat om de barbaar leiding van de Nederlandse opstelling de strijd moet houden. James Skillen (terrorist) te weerstaan, we zelf bij de Irak-oorlog ingegaan op de beargumenteert waarom de Irak-oor- barbaar worden, al bestaat er ook een positie van Nederland in de interna- log geenszins aan de rechtvaardige- trend tot voortgaande civilisatie van tionale rechtsorde. Peter Kooijmans oorlogcriteria voldoet, zelfs indien het de oorlog. Rob de Wijk laat zich in een analyseert de passage in het regeer- uiteindelijk resultaat in Irak positief interview pessimistisch uit: er bestaat akkoord over de noodzaak van ‘een zal uitpakken. grote kans op mondiale destabilise- adequaat volkenrechtelijk mandaat’; Deel vijf stelt religieuze visies ring door terrorisme, brandstoffen- deze toevoeging lijkt de onuitgespro- centraal die het bestaansrecht van schaarste en klimaatverandering. An- ken les die deze Nederlandse regering een rechtvaardige oorlog verdedigen. drew Mack echter constateert in zijn heeft getrokken uit het debat over de Henk Vroom leidt de discussie over artikel dat recent empirisch onder- legitimiteit van de Irak-oorlog, maar de klassieke-oorlogvisies binnen zoek op een lange-termijntrend van zij werkt eerder versluierend dan het jodendom, het christendom, het verminderd mondiaal geweld wijst; verhelderend. André Nollkaemper be- hindoeïsme en de islam in. Vervolgens hij ziet daarom de toekomst zonniger

Jaargang 62 nr. 1 g Januari 2008 Internationale 47 Spectator worden die visies geanalyseerd in de van dé islam als radicale moslims een doen in een conclusie hun eigen vra- artikelen van Tzvi Marx (jodendom), gevaar voor de democratie. gen te beantwoorden of een aanzet Fred van Iersel (westers christen- Vastgesteld kan worden dat de hiertoe te geven. Niettemin biedt het dom), Anand Bierdja (hindoeïsme) bundel erin is geslaagd zijn eigen door hen verzamelde, veelal hoog- en Marzouk Aulad Abdellah (islam). doelstelling te verwezenlijken: het waardige materiaal bruikbare aanzet- Er blijkt een kloof te bestaan tussen bieden van een geactualiseerde be- ten voor toekomstige initiatieven. de gedeelde, klassieke nadruk op standsopname van het hedendaagse terughoudendheid bij geweldgebruik denken over oorlog en vrede, om zo Menno R. Kamminga enerzijds en een praktijk van religieus bij te dragen aan een Nederlands geweld anderzijds. Harrie Teunissen internationaal-politiek debat waarin beklemtoont in zijn artikel dat de niet alleen plaats is voor recht, maar Dr ir Menno R. Kamminga is universitair docent Koran niet gezien mag worden als ook voor macht en moraal. Jammer is bij de afdeling Internationale Betrekkingen en een heilig boek van haat en geweld; wel dat de redacteuren – die ove- Internationale Organisaties van de Rijksuniversi- in hun gedeelde, fundamentalistische rigens een heldere inleiding op de teit Groningen. visie op de Koran vormen zowel critici thematiek verschaffen – geen poging

Centraal-Azië: nieuw toernooi der schaduwen?

In de tweede, geactualiseerde ropese oriëntatie van deze landen. Zo Centraal-Azië: nieuw toernooi der uitgave van Blinde Regen. Centraal- werden deze drie landen opgenomen schaduwen? Azië in de Frontlijn geeft Bruno De in het Europese Nabuurschapsbeleid. Bruno De Cordier: Blinde regen. Centraal- Cordier, onderzoeker bij de Conflict Door de culturele affiniteiten, het be- Azië in de frontlijn. Research Group aan de Universiteit lang van de olie- en gasreserves in het Gent: Academia Press, 2007 (herziene en Gent, een genuanceerd beeld van Kaspische Bekken en de vergelijkbare geactualiseerde uitgave); 213 blz.; 20,= euro; de enorme complexiteit die de regio transitieproblemen, is deze keuze ISBN: 978-90-382-1086-5 kenmerkt. Het uitgangspunt van zijn evenwel verdedigbaar. verhaal is dat het weinig zinvol is Sinds het uiteenvallen van de Sov- Tot aan het uiteenvallen van de de Centraal-Aziatische republieken jetunie in 1991 zijn de kaarten in de Sovjetunie hadden weinigen gehoord van de voormalige Sovjetunie apart regio grondig herschud. Bevolkings- van een land als Turkmenistan of te bestuderen. De regio kan alleen groepen die tientallen jaren door de Kazachstan. Ook al klinken de namen begrepen worden als groter geheel, Sovjetgrenzen van elkaar afgesneden vandaag iets minder onbekend, de dat in de twintigste eeuw door ‘toe- waren, konden weer met elkaar in kennis erover is nog steeds bedroe- vallige’ landsgrenzen verdeeld raakte. contact treden. De (grotendeels nieu- vend gering. Nochtans is de regio niet Naast de voormalige Centraal-Aziati- we onafhankelijke) landen bevonden meer weg te denken wanneer het gaat sche Sovjetrepublieken (Kazachstan, zich in een ongekende geopolitieke over thema’s die de krantenkoppen Oezbekistan, Kirgizië, Tadzjikistan, situatie. Nieuwe kansen dienden zich van vandaag beheersen: olie en gas, Turkmenistan) omvat het de ‘Perzi- aan, op handelsvlak bijvoorbeeld, internationaal terrorisme, etnische sche knoop’ rond Afghanistan en de maar ook nieuwe problemen en spanningen, islamisme. En vooral de grensgebieden van Pakistan en Iran. dreigingen. De ex-Sovjetrepublieken dans der rivaliserende grote mogend- Verder is er de Chinese provincie Xin- waren verlost van de directe Russische heden: Rusland, China en de Verenigde jiang (Oost-Turkestan), die van origine dominantie, maar evengoed afge- Staten. Volgens de meest volhardende vooral door Moslim Oeigoeren bevolkt sneden van de subsidies uit Moskou. pessimisten is de regio, Centraal-Azië, wordt. De Cordier kiest ervoor ook de Dit werkte een proces van verarming de kweekvijver voor een nieuw mondi- ex-Sovjetrepublieken van de Kaukasus in de hand. Bovendien plaatsten de aal conflict. Bevindt Centraal-Azië zich (Azerbeidzjan, Georgië en Armenië) in aanslagen van 11 september 2001 de inderdaad ‘in de frontlijn’? Is het een zijn beeld van ‘Groter Centraal-Azië’ regio in het middelpunt van de Ameri- tijdbom die tikkend een grootschalig op te nemen. Deze keuze is betwist- kaanse oorlog tegen het terrorisme. conflict aankondigt? baar, gezien de betrekkelijk sterke Eu- Donkere wolken boven Centraal-

48 Internationale Jaargang 62 nr. 1 g Januari 2008 Spectator Azië dus, maar voor De Cordier schijnt mische criteria beantwoordt, zal dit fronteerd met een nieuwe versie van er ook zon dwars door de striemende als een pluspunt ervaren worden. Er het ‘grote spel’ van de tweede helft regen (blinde regen). Hij brengt een wordt over deze regio immers te vaak van de negentiende eeuw? Toen genuanceerd verhaal, waarin hij de geschreven in het kader van grootse rivaliseerden Rusland, Groot-Britan- loodzware problemen en dreigingen internationale bespiegelingen, een nië en China niet aflatend met elkaar niet uit de weg gaat, maar zich ook nieuw ‘groot spel’ rond energie en over macht en geopolitieke invloed in niet laat vangen in de gemakkelijke strategische belangen, en te weinig Centraal-Azië. Deze confrontatie was val van het doemdenken. aandacht besteed aan de interne mede het gevolg van de Britse en Rus- In het inleidende hoofdstuk bakent complexiteit en de sociale verschui- sische koloniale expansie, die in het de auteur de regio geografisch en vingen binnen de samenlevingen van hart van Azië tot een strijd leidde voor historisch af en belicht hij kritisch het de afzonderlijke landen. de controle van het niemandsland belang van olie en aardgas in de regio. De Cordier doet dat wel en ziet tussenin. De creatie van Afghanistan Daarna volgt het boek eigenlijk twee hierbij niet zozeer de verpaupering als bufferstaat is er nog een tastbaar grote lijnen. Het tweede hoofdstuk als de grootste bedreiging, maar volgt gevolg van. gaat vooral over de rol en de belangen wel met belangstelling de genera- Thans wordt Centraal-Azië opnieuw van de grote drie in de regio: Rusland, tionele verschuivingen en onvrede geconfronteerd met ‘het tornooi China en de Verenigde Staten. Het bij bepaalde sociale groepen: zij die der schaduwen’, zoals de Russen het derde en meest uitgebreide hoofd- het communisme bewust mee- ‘grote spel’ noemen (blz. 58). De inzet stuk geeft een overzicht van de maakten; de nieuwe generatie, die is niet dezelfde: het gaat thans niet fundamentele (soms vermeende) aan uiteenlopende invloeden bloot over koloniale expansie, maar vooral breuklijnen en uitdagingen: territori- staat, de arbeidsmigranten in Rus- over controle over energievoorraden ale geschillen, drugshandel, clan- en land; jongeren uit de hogere sociale en pijpleidingen. Bruno De Cordier stammenpolitiek, het islamisme, klassen. Het belang van de radicale beseft dat Centraal-Azië maar één etnisch separatisme. Wanneer hij die islam minimaliseert De Cordier. Hij van de frontlijnen is tussen de grote thema’s behandelt, maakt De Cordier beschrijft op overtuigende wijze dat mogendheden van vandaag, maar ook een reis door verscheidene delen het gevaar van het islamisme vooral wel één die ‘een vergaand effect zal van Groter Centraal-Azië. Zo komen als alibi wordt gebruikt om bepaalde hebben op het globale conflictland- Afghanistan, Oezbekistan, Tsjetsjenië, machthebbers in het zadel te houden. schap van de toekomst omdat het Xinjiang en Zuid-Ossetië uitgebreid Een opleving van de islam is er onge- één van de weinige zones is waar aan bod. Dit is op zich zelf een wat twijfeld, maar hij schat de steun voor zowel Rusland, de VS als China met gewaagde formule, maar geslaagd: de radicale islam als beperkt in. economische én militaire expansie het houdt het boek erg levendig en Dit boek heeft de verdienste op een bezig zijn’ (blz. 62). Deze vaststelling afwisselend. genuanceerde, gefundeerde en toch verantwoordt het belang van boeken De Cordier vat de uiterst complexe leesbare manier de talrijke dimensies als deze en nodigt ons uit de regio evolutie in een bijzonder ingewik- van een complexe regio te belichten. met verhoogde belangstelling te kelde regio samen in een leesbaar In het Nederlandse taalgebied is dit volgen. verhaal. Het boek is geen puur acade- een unieke prestatie. Blinde regen misch werk. Ook al is het gebaseerd geeft een goed beeld van wat zich in Tom Casier op solide gegevens en een gron- Groter Centraal-Azië afspeelt. Dat de dige kennis van de regio, toch is het auteur zijn eigen veldervaring in zijn doorspekt met zijn persoonlijke, vaak analyse inbrengt, is verrijkend. Het Tom Casier is universitair docent aan de Faculteit anekdotische, ervaringen, gedestil- boek is geïllustreerd met interessant, der Cultuurwetenschappen van de Universiteit leerd uit zijn reizen en zijn verblijf in ten dele uniek historisch, fotomate- Maastricht. de regio. Het is niet de visie van een riaal. Zelf had ik graag een uitgebrei- afstandelijke buitenstaander, maar dere literatuurlijst in het boek gezien. van iemand die zijn oor te luisteren Ook een index zou erg handig zijn heeft gelegd bij de bevolking uit de geweest. diverse etnische groepen, de diverse Maar om terug te keren naar sociale lagen. Voor wie niet per se een de openingsvraag: worden we in boek wil lezen dat aan rigide acade- Centraal-Azië tegenwoordig gecon-

Jaargang 62 nr. 1 g Januari 2008 Internationale 49 Spectator Amerika’s topbankier blikt terug

Keynes’ General Theory buitengewoon tegen moet de overheid vooral niets Amerika’s topbankier blikt terug populair was, omdat daarin werd uit- doen. Greenspan spreekt herhaalde- Alan Greenspan: Een turbulente tijd, een eengezet dat economisch beleid ertoe lijk over de ‘stress’ die inherent is aan leven in dienst van de economie. doet. Nooit meer een grote depressie! het kapitalisme, een stelsel dat hij Amsterdam: Balans, 2007; 608 blz.; 29,50 euro; Greenspan was niet geïmponeerd superieur acht ten opzichte van ieder ISBN: 978-90-501-8867-8 door het door Keynes voorgestane ander stelsel, inclusief die vormen van beleid. Zijn voorkeur ging uit naar verlicht kapitalisme zoals gebaseerd Greenspan was als voorzitter van de de wiskunde van Keynes, een vrij op het gedachtengoed van de Fabian Federal Reserve van 1987 tot 2006 de onbegrijpelijke opmerking, aangezien Society. Men kan het daarmee eens of invloedrijkste economische bewinds- er niet veel wiskunde in de General oneens zijn, maar Greenspans boek persoon in de wereld. Wanneer hij in Theory staat. is geen saai epistel van een centrale de openbaarheid trad, deed hij dat al- Na zijn opleiding gaat hij werken bankier die alleen maar denkt in tijd op een sfinxachtige, zo niet saaie bij een bank als statistisch ana- termen van inflatie, rente, groeivoe- manier, in een jargon dat geheel paste list. Vervolgens begint hij met een ten en wisselkoersen. Greenspan bij zijn status van ’s werelds belang- compagnon een adviesbureau dat toont een zeer brede belangstelling, rijkste centrale bankier: ieder woord opdrachten voor grote bedrijven ver- ook voor vraagstukken die buiten het werd gewogen, want een miskleun wierf. Hier werd de basis gelegd voor strikte gebied van het toezicht van zou de financiële markt onmiddellijk de verwevenheid van Greenspan met een centrale bankier liggen. op tilt brengen. Dat is geen prettig het bedrijfsleven, waarin hij menige De andere hoofdstukken met vooruitzicht als men een boek moet bestuursfunctie vervulde. Een derde herinneringen bevatten een overzicht lezen van zo’n 600 bladzijden. Toch is element, dat naast zijn muzikaliteit van zijn deelname aan het besluit- Een turbulente tijd een boeiend boek en opleiding tot econoom in zijn vormingsproces in Washington. Die geworden. De eerste twaalf hoofd- ontwikkeling een belangrijke rol heeft begint bij het lidmaatschap van de stukken zijn memoires, de volgende gespeeld, is zijn deelname aan een campagnestaf van Nixon en het voor- dertien zijn opstellen over vraagstuk- discours onder leiding van de schrijf- zitterschap (1974-1977) van de Raad ken die in de naaste toekomst een ster-filosofe Ayn Rand. Zij verkondigde van economische adviseurs onder oplossing vergen, zoals de vergrijzing. het objectivisme, waarin de nadruk Nixon en Ford. Greenspan is opvallend De memoires beginnen met een ligt op de rede, individualisme en kritisch over Nixon en des te lovender inkijkje in de persoonlijke ontwikke- verlicht eigenbelang. Objectivisten over Ford. Het beleid van Ford werd ling van Greenspan: van klein joch waren pleitbezorger van het kapita- gekenmerkt door een terughoudende tot aankomend bedrijfseconoom, lisme met zo min mogelijk staats begrotingspolitiek en forse deregule- met een grote voorliefde voor cijfers bemoeienis. ring. Ford voorzag menig wetsvoorstel en statistieken. Als jongeman wilde Deze filosofische achtergrond van Capitol Hill dat neerkwam op hij helemaal niets te maken hebben speelt in zijn memoires en opstel- een ongedekte cheque, van een veto. met economische vraagstukken; zijn len een sleutelrol. Het hele boek is Dat maakte deze man, die slechts voorkeur ging uit naar de saxofoon. doordrenkt van een voorkeur voor het beperkte oratorische kwaliteiten had, Hij speelde met Stan Getz, maar vrije-marktmechanisme. Eigenlijk zijn tot één van de beste Amerikaanse toen hij inzag dat hij zelfs met veel er maar twee economen die Green- presidenten, althans in de ogen van oefenen nimmer het niveau van deze span adoreert: Adam Smith, de grote Greenspan. beroemde saxofonist kon bereiken, is bevorderaar van dat vrije-marktme- Opvallend is dat Greenspan uiterst hij maar bedrijfseconomie gaan stu- chanisme; en Joseph Schumpeter, kritisch is over het beleid van de twee deren, zodat hij belastingformulieren die het begrip ‘Creative Destruction’ latere Republikeinse presidenten die van de orkestleden kon invullen. Later ingang deed vinden. De belangrijkste hij als voorzitter van de centrale bank studeerde hij economie aan Columbia bron van groei en welvaartsvermeer- heeft meegemaakt: vader en zoon University, waar Arthur Burns zijn dering zijn innovaties, maar dan Bush. Tijdens de regering-Carter stond inspirator was. Dat was in de periode moeten verouderde industrieën wel de Republikein Greenspan uiteraard vlak na de Tweede Wereldoorlog, toen plaatsmaken voor nieuwe en daaraan de zijlijn in Washington, maar

50 Internationale Jaargang 62 nr. 1 g Januari 2008 Spectator niet in New York. Hij hervatte zijn evenwichtig is. Onder Reagan nam interessant zullen zijn. Zij gaan advieswerk en beklede talloze com- het begrotingstekort ook geweldig bijv. over universele wetten van de missariaten bij grote en belangrijke toe, vooral door de invloed van de economische groei, waarin Green- bedrijven. Die betrokkenheid bij het zg. aanbodeconomen. Daarover spans voorkeur voor de kapitalistische bedrijfsleven staat beschreven in het vindt men in het boek ten onrechte markteconomie nog eens uitvoerig hoofdstuk ‘Ambteloos burger’. Dui- geen kritisch woord. Waarschijnlijk uit de doeken wordt gedaan. Dat delijk is dat Greenspan hoog scoorde komt dat doordat Reagan hem heeft zou verplichte literatuur moeten zijn op de lijst van invloedrijke personen. gevraagd voor de zeer eervolle positie voor linkse politici. Maar de opstel- Des te meer valt op dat hij zich toch van voorzitter van de Fed en evenzeer len gaan ook over de gang van zaken laat overhalen terug te gaan naar doordat hij een stevige persoonlijke in Rusland, China, de soorten van Washington, maar nu als opvolger band had met Reagan. Dat was niet kapitalisme, corporate governance, van Paul Volcker, op verzoek van presi- het geval met vader en zoon Bush. de energiecrisis op lange termijn, het dent Reagan en zijn companen Baker Buitengewoon interessant is wat vergrijzingsvraagstuk in Amerika en en Howard. er onder het bewind van Clinton de rol van onderwijs in bestrijding Onmiskenbaar is dat het met gebeurde. Op volstrekt onverwachte van de door globalisering toege- de Amerikaanse economie goed is wijze verkeerde het begrotingstekort nomen inkomensongelijkheid. Die gegaan in de periode dat Greenspan in een aanzienlijk overschot. Dat hoofdstukken zijn het lezen meer dan voorzitter was van de Fed. De inflatie verbaasde iedereen, ook mij. Green- waard, maar het voortdurend pleidooi was laag, terwijl de economische span merkt op dat dit onverwachte voor een vrije-markteconomie gaat groei zeer bevredigend was – zeker in overschot achteraf te verklaren is wel snel vervelen. Hier zou een wat vergelijking met Europa. Toch deden door de geweldige stijging van de grondiger redactie van de tekst geen zich onder het bewind van Greenspan belastingontvangsten, die voortvloei- kwaad hebben gekund. Niettemin crises op de aandelenbeurs voor. Een de uit de dot.com-hype omstreeks raakt men onder de indruk van de aantal malen spatte de luchtbal- de eeuwwisseling. Toen stegen de breedte en diepgang van de kennis en lon op Wall Street uiteen. Onder het inkomens en vermogens van een deel ervaring van Greenspan. economenvolk wordt wel gesteld dat van de Amerikaanse bevolking, en Tot slot enige kritische opmerkin- Greenspan de rentevoet te laag heeft dus de belastinginkomsten, razend- gen over de Nederlandse versie van gehouden, waardoor er op de beurs snel. Greenspan maakte zich zorgen Greenspans boek. In de Nederlandse een hype ontstond die zijn weerga over wat met die overschotten moet versie ontbreekt het zakenregister en niet kende. Greenspan gaat op die worden gedaan en welke de gevolgen staan de voetnoten niet onderaan de kritiek niet of nauwelijks in. Hij stelt zijn voor het monetair beleid van de bladzijde, maar aan het einde van het dat als de beleggers op de aandelen- Fed als er geen staatsschuld meer is. boek. De Nederlandse versie bevat beurs of de huizenmarkt eenmaal Wat doe je met je rentebeleid en je een uitermate lovende inleiding over de kolder in de kop hebben, daaraan open-marktpolitiek (aan- en verkoop de Europese Centrale Bank. Die is vol- niets meer is te doen. Hierin kan hij van staatsobligaties om er de geld- gens Greenspan uitsluitend te danken gelijk hebben. Ook mensen vertonen hoeveelheid mee te beïnvloeden) als aan de huidige president Jean-Claude soms een kuddegedrag; waar het op er geen staatsobligaties meer zijn? Trichet. Duisenberg wordt niet eens aankomt, is dat je moet vermijden dat Onder Bush jr veranderde dat genoemd. Die inleiding is kennelijk een dergelijk gedrag ontstaat. Juist op echter snel. Hij had in zijn verkie- bedoeld om de verkoopcijfers in die vraag gaat Greenspan niet in en zingscampagne allerlei geldverslin- Europa te stimuleren, maar zij is een dat is een tekortkoming in het boek. dende beloften gedaan, die hij tijdens onevenwichtige en overbodige toe- Zelfkritiek is voor iedereen lastig, dus zijn presidentschap gestand deed. voeging. ook voor Greenspan. Greenspan merkt op dat hij zich als Nog ernstiger is de kwaliteit van Greenspan is dus opvallend kritisch libertijnse republikein schaamt voor de vertaling. Dat de Nederlandse over het beleid van vader en zoon de veranderde opvattingen binnen de uitgever zich bij de vertaling enige Bush. Vooral de huidige president Republikeinse partij. Populisme voert vrijheden veroorlooft, kan nog wel krijgt er fors van langs op het gebied te veel de boventoon. worden gerespecteerd, maar er zijn van het belastingen uitgavenbeleid Het tweede deel bevat opstellen in het vertaalwerk notoire fouten van de federale overheid. Het komt over zeer uiteenlopende onderwer- gemaakt. Ik zal u niet vermoeien met mij voor dat Greenspan hier niet erg pen, die niet voor iedereen even een opsomming van deze fouten,

Jaargang 62 nr. 1 g Januari 2008 Internationale 51 Spectator maar mij ergerden ze zodanig, dat amerikanistiek. Dan hoeft men zich ik toch maar de Amerikaanse versie niet te storen aan kromme en zelfs Prof.dr Henk de Haan is emeritus hoogleraar heb gekocht. Die kan ik zeer aanbe- foute vertalingen. internationale economische betrekkingen aan de velen, voor economen, maar ook voor Rijksuniversiteit Groningen en voormalig lid van historici, politicologen en studenten Henk de Haan de Tweede Kamer voor het CDA.

Handboek internationaal recht als verzameling in delen

een leerstoel over het onderwerp van geen algemeen overzicht bieden. Ten Nathalie Horbach, René Lefeber & Olivier ‘hun’ hoofdstuk of zijn de auteur van tweede is het nadrukkelijk de bedoe- Ribbelink (red.): gezaghebbende publicaties betref- ling dat de positie van Nederland tel- Handboek Internationaal Recht. fende dit onderwerp. kens benadrukt wordt en dat hiertoe Den Haag: T.M.C. Asser Press, 2007; 900 De onderwerpen van het boek in ieder hoofdstuk voorbeelden uit de blz.; 115,= euro; ISBN: 978-90-6704-247-5 zijn divers en beslaan het grootste Nederlandse rechtspraktijk besproken gedeelte van het internationale pu- worden, aldus het voorwoord (blz. VII). We hebben er lang op moeten wach- bliekrecht. Het begint met algemene Het is zonder meer waar dat een ten, maar nu is het er: het Neder- leerstukken van het volkenrecht, algemeen maar niet eenvoudig hand- landstalige Handboek Internationaal zoals bronnen, rechtssubjecten en boek in het Nederlands ontbrak. In Recht (het Handboek). Dit boek is een jurisdictie, om via onderwerpen als dit opzicht verschilde de Nederlandse bijzondere prestatie en verenigt de staatsaansprakelijkheid en geschil- markt van de Engelstalige en Franse.1 crème de la crème van de Nederlandse lenbeslechting te eindigen met In zekere zin verenigt het Handboek beoefenaren van het internationale inhoudelijke hoofdstukken van het een aantal kwaliteiten van de Engels- recht. Alleen al hierom heeft het boek volkenrecht, waaronder mensenrech- talige boeken. Net als Evans’ Inter- grote waarde: bij ieder onderwerp is ten, zeerecht; en opvallend genoeg national Law is het Handboek niet de expert op dat specifieke terrein komt ook het ruimterecht aan bod. door één auteur geschreven, en net aan het woord, wat garant staat Het is welhaast onmogelijk een ge- als Shaws International Law is er veel voor de inhoudelijke kwaliteit van detailleerde inhoudelijke bespreking aandacht voor de nationale praktijk. de afzonderlijke hoofdstukken. Om van dit boek te geven; doordat ieder Het nadeel van dit laatste is meestal een aantal voorbeelden te geven: het hoofdstuk geschreven is door iemand dat het weinig waarde heeft voor hoofdstuk over vreedzame geschil- anders, biedt het boek géén uniforme een lezer die niet bekend is met het lenbeslechting is geschreven door visie op het internationale recht stelsel dat ten grondslag ligt aan deze Pieter Kooijmans, voormalig rechter als geheel. Deze recensie is dan ook nationale praktijk of die er niet bijzon- bij het Internationaal Gerechtshof, en beperkt tot een bespreking van de der in geïnteresseerd is. Dit nadeel Arthur Eyffinger, in het verleden ook ambities van het boek, zijn structuur speelt duidelijk bij Engelstalige en tot verbonden aan dit Hof; het hoofdstuk en de keuze van onderwerpen. op zekere hoogte bij de Franstalige over het recht van de zee is geschre- In het voorwoord blijkt dat het een boeken, die veelal ook buiten het land ven door twee leden van het Nether- aantal doelstellingen heeft. Om te van herkomst gebruikt worden, maar lands Institute for the Law of the Sea, beginnen beoogt het boek een gat te niet – of in veel mindere mate – bij Alfred Soons en Alex Oude Elferink; vullen in de Nederlandse markt dat het Handboek. en Jhr. de Villeneuve, de co-auteur zou bestaan tussen de handboeken De doelgroep van het Handboek is van het hoofdstuk over het recht van voor studenten (zoals de boeken van in ieder geval Nederlandstalig, met internationale waterlopen, is verbon- Kooijmans, Nollkaemper, en Werner als gevolg dat zowel de interesse in den aan het ministerie van Verkeer en en Wessel), die te weinig gedetailleerd de Nederlandse praktijk als enige Waterstaat en persoonlijk betrok- zijn, en uitgaven zoals International voorkennis van het Nederlandse stel- ken geweest bij de totstandkoming Law in the Netherlands en series als sel aangenomen mag worden. Het van een aantal verdragen over dit het Netherlands Yearbook of Interna- Handboek vormt in dit opzicht een onderwerp. Andere auteurs bezetten tional Law, die te gedetailleerd zijn en duidelijke verrijking van de bestaande

52 Internationale Jaargang 62 nr. 1 g Januari 2008 Spectator literatuur. De toevoeging van de voor- hoofdstukken 10, 11 en 12.2 Waar de weld en zelfverdediging, maar vooral beelden uit de Nederlandse praktijk meeste handboeken de handhaving peacekeeping en sancties uitgevaar- in de vorm van een aparte paragraaf van internationaal recht onderverde- digd door de VN-Veiligheidsraad. Dit in een groot aantal hoofdstukken len in maatregelen zonder geweld, is een veel nauwer onderwerp dan over doorwerking in Nederland, maar maatregelen met geweld en juridi- de titel doet vermoeden, terwijl het ook door veelvuldige verwijzing naar sche geschillenbeslechting, heeft hoofdstuk een van de langste is in het Nederlandse jurisprudentie, Kamer- het Handboek een andere indeling: Handboek. stukken en stukken van Nederlandse vreedzame geschillenbeslechting Het hoofdstuk over geschillenbe- adviesorganen, werkt daarnaast (inclusief de juridisch bindende slechting is dan weer breder dan ver- verhelderend. Om een aantal voor- mechanismen) en internationale wacht: het behandelt ook (zij het in beelden te geven: in de hoofdstukken rechtshandhaving (inclusief vrede en wel erg kort bestek) de diplomatieke over internationaal recht en nationaal veiligheid en gebruik van geweld). bescherming, wat dan weer beter op recht, jurisdictie en humanitair recht Deze verdeling is verdedigbaar, maar zijn plaats zou zijn in een hoofdstuk wordt telkens een aparte paragraaf leidt enigszins tot verwarring. Het over staatsaansprakelijkheid. Het gewijd aan Nederlandse wetgeving voordeel is dat er een helder overzicht gevolg hiervan is bijvoorbeeld dat en jurisprudentie, besteedt het hoofd- geboden wordt van de mechanismen een lezer op zoek naar de regels over stuk over immuniteiten uitgebreid voor geschillenbeslechting, variërend vrede en veiligheid in eerste instantie aandacht aan de Nederlandse staats- van onderhandeling tot de gang naar niet weet waar hij zoeken moet en praktijk en wordt in de hoofdstukken het Internationaal Gerechtshof. Ook dat een lezer die geïnteresseerd is over internationaal strafrecht en krijgt het onderwerp (economische) in sancties de indruk krijgt dat deze zeerecht veelvuldig verwezen naar sancties een duidelijke plaats bij de altijd plaatsvinden in het kader van de Nederlandse Kamerstukken en wetge- rechtshandhaving. VN, terwijl deze ook door afzonder- ving. De verwarring ontstaat doordat lijke staten als tegenmaatregel geno- de scheiding tussen geschillenbe- men kunnen worden. Hier toont zich Structuur slechting en rechtshandhaving niet duidelijk het nadeel van verscheidene Het Handboek heeft een traditionele zo helder is als het lijkt. Ten eerste auteurs. Een uniformere visie had dit structuur, met een logische volgorde geschiedt rechtshandhaving ook door kunnen voorkomen. van onderwerpen. De verdeling van de middel van geschillenbeslechting. Een Bij het samenstellen van een onderwerpen over de hoofdstukken staat die zich in zijn rechten geschon- handboek over internationaal recht is en de keuze van bepaalde onder- den ziet, bijvoorbeeld doordat deze een van de eerste vragen altijd welke werpen ten koste van andere roepen het onderwerp is van een gewapende onderwerpen wel en welke onder- wel wat vragen op. Hier volgt een aanval, heeft een heel scala aan werpen niet opgenomen worden. De aantal opmerkingen over de gekozen mogelijkheden om het recht te laten kunst is een balans te vinden tussen structuur. Een deel van de minder gelden: zelfverdediging, maar ook diepgang en volledigheid. Het Hand- sterke kanten van het Handboek de gang naar de VN-Veiligheidsraad boek is hier tot op zekere hoogte in in dit opzicht vloeit waarschijnlijk of het Internationaal Gerechtshof. geslaagd. Zonder een onbruikbaar dik voort uit het feit dat ieder hoofdstuk Een belangrijker bezwaar tegen deze boek te zijn geworden, bestrijkt het geschreven is door iemand anders. indeling is, ten tweede, de (afwezig- de belangrijkste onderwerpen en zijn De coördinatie van het geheel ligt heid van de) relatie met staatsaan- er geen onverdedigbare lacunes. Toch dan in handen van de eindredactie, sprakelijkheid. Het hoofdstuk over valt er over de balans wel het één en maar haar mogelijkheden tot redactie staatsaansprakelijkheid behandelt ander op te merken. In het voorwoord ten gunste van coherentie zijn niet vanzelfsprekend het onderwerp vermelden de redacteuren dat, helaas, onbeperkt. Mijn opmerkingen over tegenmaatregelen (countermeasures). ‘de toekenning van nationaliteit, de de structuur richten zich op twee ele- Dit onderwerp hoort echter ook thuis behandeling van vreemdelingen, de menten: de verhouding en het samen- bij de rechtshandhaving, maar wordt verkrijging van grondgebied en het in- spel tussen afzonderlijke hoofdstuk- daarin niet genoemd. Het hoofdstuk ternationale privaatrecht’ als thema’s ken en de balans die gevonden is in de over rechtshandhaving gaat namelijk ontbreken en de suggestie wordt keuze voor de onderwerpen. eigenlijk over vrede en veiligheid, met gewekt dat dit te wijten is aan de be- Een goed voorbeeld van een minder nadruk op de rol van de VN hierin: het oogde auteurs van deze hoofdstukken overtuigend samenspel betreft de behandelt (kort) het gebruik van ge- (zie Voorwoord Redactie, blz. IX). Hoe-

Jaargang 62 nr. 1 g Januari 2008 Internationale 53 Spectator wel een aantal van deze onderwerpen is, ware het niet dat dit onderwerp Dit maakt dat het Handboek, de gemakkelijk toegevoegd had kunnen nergens terugkomt. Sommige VN- bovengenoemde kritiek ten spijt, een worden aan bestaande hoofdstukken, activiteiten komen weliswaar in prachtig boek is en een waardevolle doet dit geen wezenlijke afbreuk aan vele hoofdstukken aan bod, maar dit toevoeging aan de bestaande litera- het boek als geheel. wordt niet altijd duidelijk in een in- tuur. Opmerkelijker is de onevenwichtig- stitutioneel kader geplaatst. Aan het heid tussen de hoofdstukken, vooral Internationaal Gerechtshof worden Noten in het licht van de genoemde lacunes. niet meer dan 10 pagina’s besteed; 1 In het Engels: Ian Brownlie (Principles Zo is er een lang hoofdstuk over aan proliferatie van internationale tri- of Public International Law, 2003); staatsimmuniteit; het wordt gevolgd bunalen geen enkele. Immigratierecht Malcolm Evans (International Law, door een hoofdstuk over diploma- of vluchtelingenrecht, voor Nederland 2006); en Malcolm Shaw (Interna- tiek en consulair recht, waarin de toch ook niet onbelangrijk, zijn ook tional Law, 2003). In het Frans: Patrick diplomatieke immuniteiten aan bod onderwerpen die niet behandeld Daillier & Alain Pellet (Droit Interna- komen; samen zijn deze twee goed worden. tional Public, 2002); Jean Combacau & voor bijna 80 bladzijden. Ook worden Zoals gezegd zijn deze keuzen ver- Serge Sur (Droit International Public, luchtrecht, ruimterecht, het recht van dedigbaar en ligt de waarde van het 2006); en Pierre Marie Dupuy (Droit internationale waterlopen en het boek eerder in wat er wel dan in wat International Public, 2006). wapenbeheersingsrecht in aparte er niet behandeld wordt. Het resul- 2 Een ander voorbeeld is overigens hoofdstukken behandeld. Dit soort taat neigt echter toch meer naar een het onderwerp ‘staten’, dat zowel in onderwerpen wordt weliswaar in wel bundel capita selecta dan naar een hoofdstuk 2, onder rechtssubjecten, meer handboeken gescheiden, maar handboek waarin een inhoudelijke als apart in hoofdstuk 6 behandeld het is in het Handboek des te opval- volledigheid gepresenteerd wordt. De wordt, zonder dat er een duidelijk lender in verhouding tot de lengte volledigheid in het Handboek is er eer- verband tussen deze twee hoofdstuk- van andere onderwerpen. Het hoofd- der één ratione personae: het verenigt ken is gecreëerd. stuk over staatsaansprakelijkheid is vrijwel alle Nederlandse geleerden daarbij vergeleken erg kort, zeker als op het gebied van het internatio- Annemarieke Vermeer-Künzli men bedenkt dat het dus niet de be- nale recht. Dit was wellicht niet de handeling van vreemdelingen bevat. bedoeling, maar wel een interessant Ook het hoofdstuk over het recht der resultaat: het vertegenwoordigt de Annemarieke Vermeer-Künzli is verbonden aan internationale organisaties is kort en bestaande doctrine op het gebied van de afdeling Internationaal Publiekrecht van de behandelt niet apart de structuur van het internationale recht en combi- Faculteit der Rechtsgeleerdheid van de Universiteit de VN, wat op zich zelf geen bezwaar neert dit met de Nederlandse praktijk. Leiden.

Vlaamse, Waalse en Belgische identiteit

scherpste wapenen.’1 Deze woorden analyseerde Fransen de thema’s en Jan Fransen: van Lode Wils, een toonaangevend organisatorische achtergronden bij Herdenking, verbeelding en identiteit. Nati- historicus van de Vlaamse Beweging, de diverse belevingen van (taalge- onale feestdagen en de mythes van het geven perfect de toon aan voor een bonden) collectieve identiteiten in de taalpolitieke conflict in Brussel, 1945-1995. bespreking van het boek Herdenking, naoorlogse Belgische hoofdstad. Dit Brussel: VUB Press, 2007; 285 blz.; 21,= euro; verbeelding en identiteit van Jan perspectief laat de auteur enerzijds ISBN: 978-90-5487384-6 Fransen. Het boek is het resultaat van toe op een aanschouwelijke manier Fransens doctoraatsonderzoek bij de complexiteit en gelaagdheid die ‘Elke politieke, sociale of andere professor Els Witte, kenner bij uitstek eigen is aan collectieve identiteiten te stroming is myte-scheppend. Ze kre- van de Belgische politieke geschiede- analyseren. Anderzijds verduidelijkt ëert haar eigen geïdealizeerd beeld, nis en zelf de drijvende kracht achter hij de nauwe relatie tussen de poli- samen met de karikatuur van de de reeks Brusselse Thema’s van de Vrije tieke achtergrond en de wereld van tegenstander: dat zijn zelfs haar twee Universiteit Brussel. In zijn onderzoek symbolen en identiteitsbeleving.

54 Internationale Jaargang 62 nr. 1 g Januari 2008 Spectator De auteur vangt aan met een (Franstalige) gemeentelijke politieke noopte tot een andere ‘multiculturele’ presentatie van de belangrijkste the- elite is telkens nauw betrokken bij de invulling van de Belgische herdenkin- oretische scholen betreffende natio- organisatie. gen, terwijl de daarbij in het leven nalisme en (politieke) collectieve iden- Aan het einde van negentiende geroepen Vlaamse en Franstalige titeiten. Hij plaatst daarbij twee polen eeuw, mede door de democratisering politieke structuren hun greep op tegenover elkaar, namelijk de auteurs van het stemrecht (1894), krijgt de dergelijke herdenkingen zijn gaan die een ‘constructivistische’ visie han- Vlaamse beweging een voldoende verstevigen. Er kan hier slechts een tip teren, versus de aanhangers van het kritische massa om zich rond een van de sluier worden opgelicht, want etno-symbolisme. Het constructivisme eigen ‘nationaal’ identiteitssymbool de auteur gaat veel dieper in zijn ligt in de lijn van auteurs die nationa- te mobiliseren. Het betreft de herden- analyse. lisme als een product van de moderni- king van de Guldensporenslag (1302), De drie collectieve identitei- teit beschouwen. Nationalisme is dan een confrontatie tussen de Franse ten worden immers ook weer op een bijproduct van de economische koning en het graafschap Vlaanderen. diverse manieren geïnterpreteerd en politieke transformaties sinds 1800 Ironisch genoeg startte de ‘heront- en herdacht, naargelang de politieke die geleid hebben tot de moderne dekking’ van 1302 begin negentiende actualiteit of ideologische achter- samenleving. Eric Hobsbawn sprak eeuw met een Belgisch perspectief, grond. Fransen gaat deze complexiteit in dat opzicht van het uitvinden van als een gepaste illustratie van de eeu- niet uit de weg, integendeel. Voor een tradities (‘invention of tradition’) als wenoude ‘Belgische’ vrijheidsdrang. lezer die niet direct vertrouwd is met een middel om controle te verkrijgen Geleidelijk gaf de Vlaamse beweging de finesses van de Belgische politiek, over nationale identiteitsvorming. De een nieuwe politieke invulling aan ligt hierin ook de grootste uitdaging, etnosymbolische school benadrukt een bestaande mythe: een symbool want het is niet altijd een gemakke- echter de continuïteit met premoder- van verzet tegen verfransing. lijke klus het totaalbeeld te behouden ne uitingen van identiteitsbelevingen. Een nieuwe reactie kon niet uit- in het kluwen van groepen, organisa- Er kan voor deze auteurs geen sprake blijven. De eerste successen van de ties en herdenkingen die in het boek zijn van een loutere ‘uitvinding’ van Vlaamse beweging effenden de weg de revue passeren. Maar wie zich tradities. Integendeel, hernieuwde voor een ‘Waalse beweging’ (Neder- verder wil verdiepen in de byzantijnse tradities berusten volgens hen op een landsonkundige ambtenaren hadden achtergronden en de gevoelige the- residu van bestaande identiteiten. Jan veel te vrezen bij verdere verneder- ma’s van de Belgische taalproblemen, Annemarieke Vermeer-Künzli is verbonden aan Fransen komt in zijn onderzoek tot de landsing van het Vlaamse openbare zal zeker niet teleurgesteld worden. de afdeling Internationaal Publiekrecht van de – niet bijster verrassende – conclusie leven). De Mouvement Wallon zou Faculteit der Rechtsgeleerdheid van de Universiteit dat de realiteit elementen uit beide op haar beurt een ander ‘Belgisch’ Noot Leiden. stromingen verenigt. symbool herdefiniëren. De natio- 1 Lode Wils, Flamenpolitik en akti- De eigenlijke presentatie van Fran- nale revolutie van 1830 werd door visme. Vlaanderen tegenover België sens onderzoeksresultaten is een drie- de Waalse beweging tot een Waalse in de Eerste Wereldoorlog, Leuven: luik. Achtereenvolgens behandelt hij revolutie omgevormd, een Franstalige Davidsfonds, 1974, blz. 7. (de chronologie volgend) de beleving revolutie tegen een Nederlandse mo- van de Belgische, de Vlaamse en de narchie als symbool voor de politieke Frederik Verleden Franstalige vormen van politieke iden- strijd van de Waalse beweging tegen titeitsverbeelding. Daarmee vertelt de taaleisen van de flaminganten. het boek in feite het verhaal van de Constructivisme (het herontdek- Frederik Verleden is iverbonden aan het Centrum Belgische taalpolitieke strubbelingen, ken van 1302 naargelang de politieke voor Politicologie van de Katholieke Universiteit maar dan vanuit een nieuwe invals- achtergrond) en etno-symbolisme Leuven. hoek. Sinds het ontstaan van België (teruggrijpen naar een eeuwen- fungeren de gebeurtenissen van oude gebeurtenis, accentueren van 1830-1831 (revolutie, begin van de Bel- continuïteit en het herinterpreteren gische monarchie) als de hoeksteen van 1830) vloeien inderdaad in elkaar van de ‘Belgische’ identiteitsbeleving over. De auteur wijst er ook veelvuldig in het Brusselse. Herdenkingen van de op hoe de politieke macro-evoluties beide wereldoorlogen komen daar in telkens heel concrete gevolgen ge- de loop van de twintigste eeuw bij. De nereren. De federalisering van België

Jaargang 62 nr. 1 g Januari 2008 Internationale 55 Spectator Onze eigen geheime dienst in Koude-Oorlogstijd

dat laatste geval zou bemoeienis van abrupt gebeurde, maar geleidelijk, als Dick Engelen: de BVD, met alle middelen waarover het ware op ‘therapeutische’ wijze. Frontdienst. De BVD in de Koude Oorlog. de dienst beschikte, wel degelijk een Een mogelijke reden daarvoor was dat Amsterdam: Boom, 2007; 315 blz.; 24,50 euro vereiste zijn. men het wegvallen van een financiële (hardcover); Dick Engelen, een inmiddels vergoeding voor de agent niet al te ISBN: 978-90-8506-513-5 gepensioneerde ex-medewerker van abrupt wilde laten gebeuren. de BVD, schreef eerder onder andere Frontdienst gaat uitvoerig in op De vroegere Binnenlandse Veilig- Geschiedenis van de Binnenlandse operatie-‘Mongool’, waarmee de BVD heidsdienst (BVD) was géén organi- Veiligheidsdienst, waarop hij in 1995 in de jaren zestig en zeventig beoogde satie die gretig elke kans aangreep promoveerde. Voor beide werken informatie te verkrijgen over activi- om zijn bevoegdheden uit te breiden had Engelen onbeperkt toegang tot teiten van de Volksrepubliek China ten koste van de grondwettelijke de archieven van de BVD, wat voor in Nederland. Onder andere ging het vrijheden van Nederlandse burgers. gewone stervelingen, zoals bekend, daarbij om mogelijke pogingen van Dat is een belangrijke boodschap uit niet is weggelegd. Frontdienst is een Chinese zijde om als uitvloeisel van Frontdienst. Als voorbeeld van die uiterst belangrijk en leerzaam boek, het scherpe ideologische conflict met terughoudende opstelling van de dat de periode van de Koude Oorlog in Moskou steun te geven aan maoïs- BVD zou men de aarzelingen kunnen haar geheel bestrijkt, terwijl Engelens tische groepen in Nederland, in het noemen die het toenmalige hoofd proefschrift omstreeks 1970 ophield. bijzonder binnen de CPN. Gaandeweg van de dienst (HBVD), Pieter de Haan, In de praktijk zijn beide boeken gro- kreeg de operatie ook als doel infor- in de eerste helft van de jaren tachtig tendeels complementair. Frontdienst matie te verzamelen over de politieke uitte ten aanzien van de bemoeie- lijkt rijker aan operationele details ontwikkelingen in China zelf, die met nis van zijn organisatie met het dan de eerdere publicatie en dat is de CIA werd gedeeld. Om de aandacht politiek activisme in Nederland in de een van de punten die het boek zo van de Chinese vertegenwoordi- gedaante van de antikernenergie- en boeiend maken. Zo valt te lezen dat ging in Den Haag te trekken, riep de kraakbeweging. De Haan bracht zijn de BVD bij operaties met dubbelagen- BVD in het geheim een pro-Chinese bezwaren naar voren tegenover de ten, waarbij een BVD-agent bijvoor- pseudo-oppositie binnen de CPN in toen net aangetreden minister van beeld tegelijkertijd voor de KGB het leven. Daarbij ging het in feite om Binnenlandse Zaken Rietkerk, die uit werkte, zich een eventuele geldelijke agenten van de BVD binnen de CPN, hoofde van zijn functie de eerste poli- beloning van de sovjetdienst toeëi- die voorwendden teleurgesteld te zijn tiek verantwoordelijke was voor de gende, om te vermijden dat de agent in de ‘weinig radicale’ koers van die BVD. Het hoofd van de dienst meende in de verleiding zou komen echt voor partij. Deze pseudo-oppositie slaagde dat het moeilijk was vol te houden de tegenstander te gaan werken. (De erin contact te krijgen met inlichtin- dat de activiteiten van de vele perso- KGB hoorde uiteraard niet te weten genfunctionarissen van de Chinese nen en organisaties binnen dit soort dat de bewuste agent in feite voor de ambassade. Uiteindelijk leidde de bewegingen een gevaar vormden BVD werkte.) De BVD stelde daar ove- operatie ertoe dat BVD-agenten met voor de democratische rechtsorde of rigens doorgaans wel een eigen beta- steun van de dienst een Marxistisch- de staatsveiligheid. Minister Rietkerk ling aan de dubbelagent tegenover. Leninistische Partij Nederland (MLPN) meende dat de BVD inderdaad terug- Een ander interessant detail betreft oprichtten om de maoïstische versie houdend diende te zijn met ‘extreme’ het ‘afbouwen’ van een relatie met van het ware geloof uit te dragen. middelen als het rekruteren van agen- een agent, zoals bijvoorbeeld medio Vertegenwoordigers van de partij ten en informanten, maar toch ten jaren tachtig veelvuldig gebeurde, werden ook meermalen voor bezoe- aanzien van genoemde bewegingen toen de BVD, deels op aandringen van ken aan China uitgenodigd. Uiteinde- de vinger aan de pols diende te hou- de politiek, zijn agenten en infor- lijk werd Mongool meer en meer een den. Hij vond namelijk dat rekening manten uit de Communistische Partij inlichtingenoperatie gericht op China moest worden gehouden met de mo- Nederland (CPN) terugtrok. Engelen zelf, waardoor de BVD zich strikt gelijkheid dat politiek activisme zou maakt duidelijk dat het afbreken genomen op het werkterrein van de kunnen ontaarden in terrorisme; in van een relatie met een agent nooit Inlichtingendienst Buitenland begaf.

56 Internationale Jaargang 62 nr. 1 g Januari 2008 Spectator Opvallend is dat Engelen in zijn boek een manier is voor de dienst om het functioneren van die diensten proefschrift uit 1995 nog in alle talen alsnog aan de samenleving verant- daardoor noemenswaardig in gevaar zweeg over operatie Mongool. Wel- woording af te leggen voor zijn acti- is gekomen. Schrijvende ex-mede- licht was een van de redenen er nu viteiten, die immers vaak op gespan- werkers moeten hun publicaties om wel op in te gaan, gelegen in het feit nen voet staan met de rechten van begrijpelijke redenen aan een publi- dat de voormalige BVD-medewerker individuele burgers. Toen Hoekstra cations review board van hun dienst Frits Hoekstra in zijn herinneringen de dienstleiding ruim van tevoren voorleggen, dat wel. Zelfs in een land In dienst van de BVD uit 2004 het be- kenbaar maakte dat hij van plan was als Rusland, waar de overheid zich staan van de operatie al had onthuld. herinneringen op papier te zetten, weinig gelegen laat liggen aan demo- Engelen corrigeert Hoekstra’s versie werd hem echter door die zelfde AIVD cratische beginselen en transparantie, van Mongool in enkele opzichten (en met juridische stappen gedreigd als zijn sinds 1991 tal van memoires van ook diens memoires op andere pun- het zover zou komen. Zulke stap- voormalige KGB’ers verschenen. Waar- ten), wat op zich zelf niet verwonder- pen bleven bij het verschijnen van In om een ex-medewerker van de BVD lijk is, omdat Hoekstra geen toegang dienst van de BVD overigens achter- dus niet zijn wederwaardigheden op had gekregen tot de archieven van wege, wat – jammer voor Hoekstra schrift zou mogen stellen, is een groot de dienst en moest putten uit zijn – de verkoopcijfers waarschijnlijk in raadsel. geheugen en een paar oude agenda’s. negatieve zin heeft beïnvloed. De huidige AIVD (Algemene In- Het door Van Hulst in Frontdienst Ben de Jong lichtingen- en veiligheidsdienst), voor- genoemde punt is natuurlijk evenzeer heen de BVD, heeft een merkwaardig op memoires van toepassing. In publicitair beleid. In een voorwoord landen als de Verenigde Staten zijn Dr B.M. de Jong is verbonden aan de leerstoel- bij Frontdienst merkt het scheidende de afgelopen decennia tientallen groep Oost-Europese geschiedenis van de Univer- hoofd van de AIVD, Sybrand van Hulst, memoires van medewerkers van siteit van Amsterdam. terecht op dat publicatie van het CIA en FBI verschenen, zonder dat

Jaargang 62 nr. 1 g Januari 2008 Internationale 57 Spectator Signalementen

Shirin Akiner (red.): The Caspian. Poli- Heli Tiirmaa-Klaar & Tiago Marques Oekraïne en Belarus aan bod, alsmede tics, energy and security. (red.): Global and Regional Security de veiligheidssituatie aan de nieuwe Londen/New York: Routledge/Curzon, Challenges - A Baltic Outlook. oostelijke grenzen, deze keer bezien Taylor & Francis Group, 2004 (2006 Tallinn: Tallinn University Press, 2006; vanuit het perspectief van de NAVO digital printing); xiii + 405 blz.; 274 blz.; euro en de EU. Rusland blijft – aldus Steven ISBN 10: 0-415-40574-2 ISBN 978-9985-58-477-4 Blank, van het U.S. Army War College – een risicofactor waar het de Euro- In deze bundel treft men 22 essays Deze handzame bundel van tien arti- pese veiligheid betreft. Dit als gevolg aan waarin verleden en heden van kelen behandelt de veiligheidsproble- van een ‘neo-imperiaal’ beleid van de Kaspische Zee, haar grote olie- en matiek van de Baltische staten sinds Rusland jegens zijn nabuurlanden en aardgasreserves en die van de landen zij lid zijn van de EU en de NAVO. De de reacties op dit beleid. (F.v.d.B.) daaromheen, aan de orde worden achtergronden daarvan, de dilemma’s gesteld. Ook het energie- en veilig- die dit oplevert en de noodzaak tot heidsbeleid in de regio komt aan onderlinge samenwerking, komen erin Ben de Pater & Otto Verkoren (red.): bod. De wijze van benadering van aan bod. De bundel is de eerste publi- Noord-Amerika - Een geografie van de de problematiek verschilt onderling. catie van de Afdeling Internationale Verenigde Staten en Canada Sommige artikelen gaan vergezeld van Studies-in wording van het Institute Assen: Van Gorcum, 2007; 320 blz.; een groot notenapparaat, in andere of International and Social Studies 29,50 euro, ISBN 90-2324-110-X ontbreken verwijzingen totaal. Som- (IISS) van de Tallinn Universiteit. De mige auteurs, zo waarschuwt de eind- publicatie werd mede gefinancierd Noord-Amerika schetst een portret van redacteur, ‘advance a highly subjective door de NAVO. De zoektocht van een fysisch-geografische ruimte die interpretation of events. Such views Estland, Letland en Litouwen naar hun ruwweg 500 keer Nederland beslaat. are not necessarily shared by the positionering ‘in the wider Euro Atlan- Daarnaast is ook veel aandacht voor editor, but they have been left to stand tic security agenda and their foreign sociaal- en economisch-geografische without comment, since they are part and security policy interests’ wordt aspecten. De nadruk ligt, vanwege de of the fabric of the debate’ (blz. xv). zowel verwoord in algemene artikelen, dominantie op diverse terreinen, sterk De opstellen zijn gegroepeerd rond zoals ‘De nieuwe veiligheidsagenda op de Verenigde Staten. Zo wordt in zes thema’s: achtergrond; juridische van de regio’, als in artikelen die de het hoofdstuk over het stedensysteem kwesties; geopolitiek en pijpleidingen; situatie in de drie landen afzonderlijk een vergelijking gemaakt tussen het sociaal-economische kwesties; regio- analyseren. De Nederlandse historicus ‘oude’ Boston en het relatief nieuwe nale opvattingen; en veiligheidsover- Jeroen Bult, verbonden aan het IISS, Atlanta. Verreweg de meeste Noord- wegingen. Het laatste deel, getiteld schreef een artikel over de Baltisch- Amerikaanse metropolen zijn regionale ‘Emerging Caspian Challenges’, is een Russische relaties sinds 1991, waarin centra, die – mede dank zij hun business overzicht van wat er in de periode de ‘geesten van het verleden’ aan de services – een belangrijke stuwende 1992-2002 bereikt werd en van nieuwe orde komen. De conflicten en span- en verzorgende rol vervullen voor een zorgen en vooruitzichten. Een en ander ningen die zich sinds 1991 voordeden, uitgestrekt gebied. De schrijvers conclu- onder meer tegen de achtergrond de Russische minderheden die in de deren aan de hand van onder meer van de oorlog in Irak. Wat de situatie Baltische staten in de sovjetperiode aantallen hoofdkantoren en passagiers in de drie meest bij de Kaspische Zee zijn ontstaan en andere facetten van op vliegvelden dat New York, Los An- betrokken landen betreft, te weten het nog ‘onverteerde gemeenschap- geles en Chicago de drie belangrijkste Azerbeidzjan, Kazachstan en Turkme- pelijk Sovjet-Baltisch verleden’ blijven, wereldsteden zijn. De drie meest crea- nistan, was er in de eerste twee landen ondanks de veilige haven van EU en tieve steden zijn San Francisco, Austin sprake van ‘insipient instability’, terwijl NAVO, in de beleveniswereld van de en Boston. Daarbij gaat het om de 3 ‘T’s de situatie in Turkmenistan ‘already Balten ‘rondspoken’. Er wordt in de van economische ontwikkeling: techno- acutely volatile’ was. De onmiddellijke bundel ook aandacht geschonken aan logie, talent en tolerantie. Ook Seattle vooruitzichten met betrekking tot de stand van zaken met betrekking heeft de 3 ‘T’s, maar een stad als Detroit een evenwichtiger verdeling van de tot de huidige betrekkingen tussen de niet. Dat komt omdat Seattle er wél nationale welvaart in deze drie landen Baltische staten en de onafhankelijk in slaagde een leefmilieu te ontwik- zijn slecht. (F.v.d.B.) geworden ex-sovjetstaten. In andere kelen dat aantrekkelijk is voor creatieve essays komen de implicaties van het mensen. In dit goed gestructureerde huidige Russische beleid in Moldova, boek, met hier en daar een persoonlijke

58 Internationale Jaargang 62 nr. 1 g Januari 2008 Spectator Deze rubriek staat onder redactie van dr Fenna van den Burg. Bijdragen aan deze aflevering werden verzorgd door Willem Post MA (W.P.), deskundige op het gebied van de Amerikaanse binnen- en buitenlandse politiek en geschiedenis, verbonden aan het Clingendael Diplomatic Studies Programme (CDSP); Frank Kuipers (F.K.), student American Studies aan de Universiteit Nijmegen, Signalementen thans als onderzoeksassistent verbonden aan het Clingendael Security and Conflict Programme (CSCP); en door Fenna van den Burg (F.v.d.B.). De aanwinstenlijst van de bibliotheek van Instituut Clingendael wordt maandelijks gepubliceerd op de Clingendael-website: www.clingendael.nl/resources/library/acquisitions

observatie, besteden de schrijvers ook Daarnaast onderscheidt Brimmer waar de Verenigde Staten beogen een ruim aandacht aan ‘de internationale de afwijkende visies die Europese en democratisering teweeg te brengen, politieke geografie’. De conclusie is Amerikaanse beleidsmakers hebben op meer geïnteresseerd zijn in, en gebaat dat de Verenigde Staten in een hecht democratie, mensenrechten, ontwik- zijn met, het scheppen van veilig- verknoopte wereld van diplomaten kelingshulp en het klimaat. Ten slotte heid. Volgens Etzioni zijn er sterke en internationale organisaties een be- stipt Brimmer de politieke veranderin- principiële (morele) en pragmatische langrijke, maar geen overheersende rol gen aan die zich sinds 2003 in Amerika redenen voor een ander Amerikaans spelen. In militaire zin is dit uiteraard hebben voltrokken. Daarbij geeft zij beleid. In plaats van te pogen Irak en wel het geval. In 1984 verschenen ge- aan hoe afwijkende beleidsaccenten na Afghanistan en vele andere landen zaghebbende geografische studies van de herverkiezing van Bush in 2004 en te democratiseren in de hoop dat ze C.D. Eysberg over de Verenigde Staten de veranderde samenstelling van het in ‘guardians of peace and reliable en van B.J.S. Hoetjes over Canada. Ook Congres het Amerikaans en Europees friends’ zullen veranderen, dient men Noord-Amerika is een goed gefundeer- beleid beïnvloedden. Als voorbeeld hun ‘basic security’ te waarborgen: de introductie voor studenten geografie dient Iran, waar Europese diplomatie ‘both for its own sake and for the sake en planologie, docenten aardrijkskunde thans de voorkeur geniet van zowel of democracy that might gradually en iedereen die meer wil weten over Amerika als de EU. Dit alles leidt tot grow in these far away places’. Dan pas de ongeveer 345 miljoen Amerikanen, de observatie dat politieke verschillen kan democratie worden ontwikkeld. Canadezen en illegalen die verstrooid – bijv. de bestrijding van terrorisme of Met ‘basic security’ bedoelt Etzioni leven in een gebied van bijna twintig Amerika’s rol in het Midden-Oosten omstandigheden waaronder het me- miljoen vierkante kilometer. (W.P.) – veroorzaakt worden door uiteenlo- rendeel van de bevolking in een land pende belangen. Zulke struikelblokken in staat is te leven, zich op straat durft kunnen door goede diplomatie worden te vertonen, te werken, te studeren en Esther Brimmer: Seeing Blue: American weggemasseerd. Structureel verschil is aan het openbare leven deel te nemen, Visions of the EU (Chaillot Paper echter hoe beide ‘grootmachten’ elkaar zonder de acute angst te worden No. 105). beschouwen. Centrale vraag hierbij is of gedood of gewond dan wel te worden Parijs: Institute for Security Studies, Amerika en Europa elkaars rol kunnen geterroriseerd. Mede aan de hand van september 2007; 77 blz.; 10,= euro en willen accepteren. Slechts dan zijn bestaande voorbeelden en ontwik- ISBN: 978-92-9198-118-2 namelijk deze internationale spelers kelingen adstrueert hij zijn stelling en in staat van individuele verschillen gaat hij na wat het uitgangspunt van Met het einde van het tijdperk-Bush in gezamenlijke doelen te maken. Brim- ‘security first’ voor gevolgen heeft voor het verschiet lijkt er zich ook een ont- mer analyseert adequaat oorzaken van het Amerikaans buitenlands beleid. spanning voor te doen in de relatie tus- spanning en samenwerking tussen Speciaal waar het kwesties betreft als sen de Verenigde Staten en de Europese beide entiteiten. Hierdoor passeren veel ‘nation building’, ‘social engeneering’, Unie. Na het dieptepunt in de betrek- zaken de revue. Het paper verliest op humanitaire interventies (er is eerder kingen rond het begin van de oorlog in deze manier echter ook aan duidelijk- reden te interveniëren in Darfur en Irak vinden Europa en Amerika elkaar heid. Desalniettemin is het als actuele Rwanda dan in Irak en Afghanistan) en opnieuw op traditionele transatlanti- analyse van transatlantische betrekkin- nucleaire ontwikkelingen elders. Een sche beleidsterreinen. Vanuit Ameri- gen en spanningen zeker van waarde. van Etzioni’s uitspraken in dit (laatste) kaans perspectief blijven er echter poli- (F.K.) verband is dat hij banger is voor Rus- tieke en structurele spanningen tussen land en Pakistan dan voor Noord-Korea de EU en de Verenigde Staten bestaan. en Iran, vanwege de inherente instabi- In een notendop is dit de inhoud van Es- Amitai Etzioni: Security First. For a liteit in de eerste twee landen en het ther Brimmers observatie van Amerika’s Muscular, Moral Foreign Policy. onvermogen van hun leiders nucleair visie op de internationale, juridische, New Haven/Londen: Yale University materiaal te beschermen. Ook vraagt militaire en sociale rol van de EU. Ze ba- Press, 2007; ix + 308 blz.; $ 22,= hij zich af welke rol religie kan spelen seert zich hierbij allereerst op lopende ISBN: 978-0-300-10857-6 en wat de basis kan zijn van gemeen- kwesties. Aan bod komen o.a. het EVDB, schappelijk aanvaarde waarden in een de relatie tussen de NAVO en de EU De in Keulen geboren Israëlisch-Ame- verdeelde wereld. (F.v.d.B.) en de uitbreiding van de EU – dit alles rikaanse socioloog Etzioni betoogt in bezien vanuit Amerikaans perspectief. deze studie dat de mensen in landen

Jaargang 62 nr. 1 g Januari 2008 Internationale 59 Spectator Summaries

On the occasion of the silver jubilee of the disprove false analogies, refute delusive theories and, Netherlands Institute of International Relations also, expose hypocrisy about double standards, which Clingendael, five (former) editors each take a perhaps more than anything else breed frustration look at five of those 25 years, a five-year period and foment conflict. Further hope may be drawn when they were editor. from a surmise that the today seemingly insuperable tension between political Islam and its enlightened J.L. Heldring rivals may vanish as unexpectedly as the other cold looks back at the years 1983-1987 when he was edi- war has done before. tor-in-chief of the Internationale Spectator. Did the journal take adequate account in those years of hot- J.J.C. Voorhoeve beds, burning issues and structurally emerging devel- covers the 1993-1997 period and concentrates on the opments in international relations? He passes several so-called ‘safe areas’. The United Nations Security topics in review such as the question of forecasting Council decided in the first half of the 1990s that a the end of the Soviet Empire and communism, the number of areas in war-torn regions were safe areas Russian occupation of Afghanistan and the economic in order to shield the population and refugees there rise of China. Contrary to its present-day contents, from large-scale political violence. The author briefly in the period under review the journal did not give reviews seven different situations: six in the former any attention to foreign policy issues of neighbouring Yugoslavia and one in Northern Iraq. Only two cases country Belgium. worked: Northern Iraq and the Bosniac enclave of Gorazde. The author lists five conditions which have Sam Rozemond to be met for safe areas to be safe indeed. One condi- covers the 1988-1992 period. He wonders what tion, which is essential in case the area is militarily pretensions the study of international relations (IR) indefensible is the political use by at least one major may still have since no practitioner in the field had power of deterrence with long-range weapons against correctly predicted the fall of the Berlin Wall nor, possible aggressors to protect the inhabitants. for that matter, the strong appeal of ayatollah Kho- meiny’s political message across the Islamic world? A. van Staden Such facts remain hard to explain even with the ben- surveys international developments at the turn of the efit of hindsight. Scientists of IR can neither grasp millennium. In the early 1990s, expectations had been these in terms of historical causality nor anticipate raised about the advent of a posthistorical paradise of them short of precedents in sufficient numbers. That lasting peace and prosperity. At the beginning of the is why many in the discipline turned to a more nor- new century, it became abundantly clear that these mative approach for which international interference expectations were not materialised. The author takes in the Gulf region provided them with ample materi- issue with the prevailing view in Europe that, above al. They drew comfort from the liberation of Kuwait, all, the incoming American administration of Bush only to discover that legalistic standards did not fit Jr. has plunged the world into deep crisis. While this events like the disintegration of Bosnia. Another rea- administration can be blamed for embracing a short- son for modesty among professionals of IR – beside sighted vision of the national interest, underrating the unpredicted events as both the fall of the Wall and value of multilateral institutions and overrating the the relative paralysis of the Security Council outliv- usefulness of military force in dealing with complex ing the end of the Cold War – were the apparent problems of nation-building and advancing demo- shortcomings of theories of European integration in cratic development, policy differences with previous accounting for the fact that, at Maastricht, the Union United States’ administrations are less significant than shrank back from a unitary institutional build-up, is widely assumed. Moreover, America’s counterparts while at the same time heading for a federalist single (Russia, China and European states) are also respon- currency and even, more recently – but for negative sible for deteriorating international relations, particu- referenda in two member states – for a full-fledged larly in connection with the Iraqi crisis. European Constitution. The more modest but equally more rewarding task of IR will be to present policy alternatives by questioning conventional wisdom,

60 Internationale Jaargang 62 nr. 1 g Januari 2008 Spectator Jaap W. de Zwaan Emmy Hermans analyses the process of European integration in the describes a relatively new phenomenon in the field of 2003-2007 period. Attention is given first of all to the civil-military cooperation in conflict areas: the Liaison constitutional crisis and to enlargement. In the context and Observation Teams (LOT’s). The LOT concept of the constitutional debate the position of the Nether- was developed in post-war Bosnia in order to be able to lands is discussed as well as the Dutch referendum of continue the military presence and visibility in the coun- 1 June 2005 and possibilities to bridge the gap between try, while decreasing the total number of international the Union and the ordinary citizen. As to the new Re- forces. The teams live and work in ordinary houses in form Treaty the question is put whether the EU is now the middle of a city and daily patrol their area of opera- fully prepared to face the future. In that respect it is tion. The author argues that those teams can play a more argued that especially with regard to urgent and topical constructive role in developing the local authorities in issues such as asylum and immigration policy, for- order to contribute to the exit strategy of the European eign policy and defence, as well as energy and climate Union Force (EUFOR). Therefore, the military team change the Union’s responsibilities are only weakly members should possess certain skills and qualities and developed. With regard to the external dimension of must be assisted by civil experts. They also require better European integration a plea is made for enlargement definitions and guidelines from EUFOR Head Quar- with more countries, on the condition that candidate ters to direct both their observation and liaison activi- countries fulfil the minimum requirements for mem- ties. The author is convinced that when the lessons from bership. In direct relationship with the possibility that Bosnia will be implemented, the LOT concept can prove further enlargements will take place in future, it is worthwhile in other current and future missions. argued that the Union must reflect upon additional and far-reaching internal reforms in order to maintain the Jos de Beus effectiveness and efficiency of its cooperation. discusses a scenario of getting rid of Dutch Euroscepti- cism. In the Netherlands widening and deepening of the Jaïr van der Lijn European Union seem to go hand in hand with a grow- elaborates the capacity problems of the Dutch military ing mood of resistance to further European integration as far as deployment for international peacekeeping at the backdrop of a conservative upsurge and rivalry missions is concerned. Dutch public-opinion calls for between mainstream parties and populist movements. military intervention can be frequently heard, in partic- First, he discusses a rift between the ideal of representa- ular for Dutch involvement in Darfur. The Netherlands tive democracy and the decision of the present Dutch has, however, already forces deployed in Uruzgan, and government to block a (second) referendum on the the Ministry of Defence warns that the military ap- new European treaty - the Reform Treaty of Lisbon. paratus is stretched to its limits. What’s the problem? Secondly, he draws attention to a general dilemma of Why is it far from ‘easy’ to deploy a field hospital in size: a trade-off between the expected effectiveness of Darfur? And, why does Defence face difficulties in new European policies and the given legitimacy of old despatching more than 2,000 of its 62,000 personnel national policies. Thirdly, he explains the novel phenom- on an international mission? It appears that the ambi- enon of Euroscepticism in one of the oldest small mem- tions that have been set for the Netherlands Armed ber states in terms of popular aversion of 1 immigration Forces are not easy to achieve in practice. Only half of foreign labour and competition of emerging econo- the total number of Defence personnel is available for mies; 2 excessive regulation by European authorities in operations. This group has to train for and recuperate the private domain (such as smoking) at the backdrop from these tasks and has furthermore to fulfil the other of their continued non-regulation of urgent problems main tasks of the Armed Forces. Moreover, the units (such as climate change); and 3 the loss of influence of or modules which are requested for missions are often the Netherlands in the future European union compared not widely available. On top of that, so-called troop to yesterday’s European Economic Community. Leaders enablers, to support deployment of these modules, are and elites can only overcome Euroscepticism by address- required. As a result it becomes clear why the deploy- ing these origins of resistance, while also publicly and ment of the Netherlands Armed Forces is a complex politically claiming the inevitability of further enlarge- task and fulfilling the levels of ambition is difficult. ment, activism and inner reform of Europe.