Mapa Geośrodowiskowa Polski

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA

DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz PRABUTY (170)

Warszawa 2009 Autorzy: Robert Formowicz*, Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko*, Anna Pasieczna*, Katarzyna Strzemi ńska *, Hanna Tomassi-Morawiec*, Krystyna Wojciechowska** Główny koordynator MG ŚP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Katarzyna Strzemi ńska* Redaktor regionalny planszy B: Dariusz Grabowski * we współpracy z Joann ą Szyborsk ą-Kaszyck ą* Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka*

*Pa ństwowy. Instytut. Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska39, 03-908 Warszawa

ISBN

Copyright by PIG and M Ś, Warszawa, 2009 Spis tre ści I. Wst ęp (R. Formowicz) ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (R. Formowicz, K. Strzemi ńska) ...... 4 III. Budowa geologiczna ( R. Formowicz) ...... 5 IV. Zło Ŝa kopalin (R. Formowicz) ...... 8 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (R. Formowicz) ...... 10 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (R. Formowicz) ...... 11 VII. Warunki wodne (R. Formowicz) ...... 12 1. Wody powierzchniowe ...... 12 2. Wody podziemne ...... 12 VIII. Geochemia Środowiska...... 14 1. Gleby (A. Pasieczna, P. Kwecko) ...... 14 2. Osady (I. Bojakowska) ...... 17 3. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec) ...... 20 IX. Składowanie odpadów (K. Wojciechowska) ...... 22 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (R. Formowicz) ...... 28 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (R. Formowicz, K. Strzemi ńska) ...... 29 XII. Zabytki kultury (R. Formowicz, K. Strzemi ńska) ...... 32 XIII. Podsumowanie ( R. Formowicz, K. Wojciechowska)...... 32 XIV. Literatura...... 34

I. Wst ęp

Arkusz Prabuty Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGsP) został wyko- nany w Oddziale Górno śląskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Sosnowcu (plansza A) oraz w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie i Przedsi ębiorstwie Geolo- gicznym „Polgeol S A” (plansza B) w latach 2008–2009. Przy jego opracowywaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Prabuty Mapy geologiczno- gospodarczej Polski, w skali 1:50 000 (MGGP), wykonanym w 2003 roku w Katowickim Przedsi ębiorstwie Geologicznym (Jochemczyk, Olszewska 2003). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski” (Instrukcja..., 2005) na podkładzie topograficznym u układzie „1942” Mapa geo środowiskowa Polski zawiera dane zgrupowane w sze ściu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (warstwy tematyczne: geochemia środowiska, składowanie odpa- dów), warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju woje- wództwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowa- niach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Arkusz mapy opracowano na podstawie analizy materiałów archiwalnych, publikacji oraz konsultacji i uzgodnie ń dokonanych w Archiwum Geologicznym Urz ędu Marszałkow- skiego w Gda ńsku, w Starostwie Powiatowym w Kwidzynie, w Centralnym Archiwum Geo- logicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Wojewódzkim Urz ędzie Ochrony Zabytków w Gda ńsku, w Instytucie Uprawy Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puła- wach, oraz w urz ędach gmin. Zebrane informacje uzupełniono zwiadem terenowym przepro- wadzonym we wrze śniu 2008 roku. Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy o zło Ŝach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Prabuty w układzie współrz ędnych geograficznych zawiera si ę pomi ę- dzy 19°00’ a 19°15’ długo ści geograficznej wschodniej oraz 53°40 ’ a 53°50 ’ szeroko ści geograficznej północnej. W przewa Ŝaj ącej cz ęś ci poło Ŝony jest on w południowo-wschodniej cz ęś ci województwa pomorskiego, na terenie administrowanym przez gminy: Prabuty, Kwi- dzyn, Gardeja i Ryjewo z powiatu kwidzy ńskiego oraz gmin ę Mikołajki Pomorskie z powiatu sztumskiego. Cz ęść południowo-zachodnia obszaru arkusza znajduje si ę na terenie woje- wództwa warmi ńsko-mazurskiego w powiecie iławskim w gminach Susz i Kisielice. Według regionalizacji fizycznogeograficznej Kondrackiego (2001) cały obszar arkusza znajduje si ę w makroregionie Pojezierze Iławskie, w podprowincji Pojezierza Południowobał- tyckie (fig. 1). Omawiany teren jest falist ą lub płask ą wysoczyzn ą polodowcow ą, nadbudo- wan ą przez ci ągi moren czołowych. W jej obr ębie wyst ępuj ą nieliczne zagł ębienia powstałe po stopieniu martwego lodu. Wysoczyzna polodowcowa we wschodniej i centralnej cz ęś ci obszaru arkusza jest porozcinana sieci ą rynien subglacjalnych, o stromych zboczach. Dna rynien zaj ęte s ą przez jeziora rynnowe: Dzierzgo ń, Orkusz i Klasztorne. U wylotu rynien znajduj ą si ę równiny sandrowe. W obr ębie wysoczyzn morenowych gleby nale Ŝą do brunatnoziemów. S ą one wykorzystywane rolniczo, przede wszystkim do uprawy pszenicy i ro ślin okopowych. W centralnej cz ęś ci obszaru arkusza, na terenach piaszczystych, występuj ą gleby bielicowe zaj ęte przewa Ŝnie przez lasy. Dosy ć znaczne obszary zajmuj ą gleby pochodzenia torfowego. Pod wzgl ędem klimatycznym cały obszar omawianego arkusza nale Ŝy do dzielnicy bydgoskiej. Ma ona charakter przej ściowy pomi ędzy chłodn ą i do ść wilgotn ą dzielnic ą pół- nocn ą, a cieplejsz ą i such ą dzielnic ą środkow ą. Średnia roczna temperatura wynosi 7,3°C (minimalna –28,5°C, maksymalna 30,8°C). Średnie opady roczne wynosz ą 617 mm. Dni z przymrozkami jest tu ponad 100, a pokrywy śnie Ŝna zalega przez 40 −60 dni. Długo ść okre- su wegetacyjnego wynosi 210–215 dni (Czocha ński red., 2001). Omawiany obszar ma charakter typowo rolniczy. Dominuje tu gospodarka wielkotowarowa. Gruntu orne wysokich klas bonitacyjnych zajmuj ą około 40% powierzchni arkusza, otaczaj ąc od północy i południa kompleks le śny doliny Liwy. Gęsto ść zaludnienia na obszarze arkusza Prabuty jest niska. Wsie s ą niewielkie i rozproszone. Jedyne miasto − Prabuty, licz ące ponad tysi ęcy miesz- ka ńców, stanowi centrum administracyjno-usługowe dla okolicznych wsi. W mie ście tym na niewielk ą skal ę rozwini ęty jest przemysł drzewny, maszynowy i odzie Ŝowy.

Przez arkusz Prabuty przebiega trasa kolejowa Warszawa −Gda ńsk, sie ć dróg powiatowych ł ączy Kwidzyn z Suszem.

1 – granica podprowincji, 2 –granica makroregionu, 3 – jeziora Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Prabuty na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001) Podprowincja: Pobrze Ŝa Południowobałtyckie: Mezoregiony Pobrze Ŝa Gda ńskiego: 313.54 – śuławy Wi ślane, Podprowincja: Pojezierza Południowobałtyckie: Mezoregiony Pojezierza Wschodniopomorskiego: 314.52 – Pojezierze Starogardzkie Mezoregiony Doliny Dolnej Wisły: 314.81 – Dolina Kwidzy ńska, 314.82 – Kotlina Grudzi ądzka Mezoregiony Pojezierza Iławskiego: 314.90 – Pojezierze Iławskie Mezoregiony Pojezierza Chełmi ńsko-Dobrzy ńskiego: 315.11 – Pojezierze Chełmi ńskie, 315.12 – Pojezierze Brodnickie

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza Prabuty przedstawiono na podstawie Szczegóło- wej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Uniejewska, Skocki, 2002a) wraz z obja śnie- niami (Uniejewska, Skocki, 2002 b).

Obszar arkusza Prabuty le Ŝy w strefie syneklizy perybałtyckiej platformy wschodnioeu- ropejskiej. Krystaliczne podło Ŝe platformy, zbudowane z gnejsów, jest przykryte przez osady dwóch kompleksów strukturalnych – staropaleozoicznego oraz permo-mezozoicznego. Na utworach tego ostatniego kompleksu znajduj ą si ę utwory trzecio- i czwartorz ędowe. Na powierzchni odsłaniaj ą si ę wył ącznie osady czwartorz ędowe (fig. 2), a utwory starsze znane s ą tylko z wierce ń badawczych. Staropaleozoiczny kompleks strukturalny buduj ą: piaskowce i mułowce kambru, skały węglanowe i ilaste z faun ą ordowiku oraz iłowce z wkładkami wapieni, margli i mułowców syluru. Na zerodowanym stropie osadów syluru zalegaj ą osady kompleksu permo-mezozoicznego. Buduj ą go w ęglanowe osady cechsztynu z poziomami soli kamiennej oraz piaszczysto-mułowcowo-ilaste osady triasu, jury i kredy. Osady trzeciorz ędu reprezentowane s ą przez utwory paleocenu i oligocenu. Najstarszy trzeciorz ęd stanowi ą paleoce ńskie piaski, piaski margliste i glaukonitowe z wkładkami pia- skowców wapnistych. Młodsze osady oligoce ńskie reprezentuj ą piaski, cz ęsto zawieraj ące konkrecje fosforytowe lub lokalnie tocze ńce ilaste. Na kompleks osadów czwartorz ędowych składaj ą si ę utwory zlodowace ń południowo-, środkowo- i północnopolskich, rozdzielaj ące je osady interglacjałów mazowieckiego i eemskiego oraz osady holocenu. Mi ąŜ szo ść osadów czwartorz ędu zmienia si ę od 150 do około 220 m. Na powierzchni arkusza wyst ępuj ą utwory stadiału górnego zlodowace ń północnopol- skich. Utwory starszych pi ęter czwartorz ędu znane s ą jedynie z wykonanych wierce ń badawczych. Najstarszymi osadami czwartorz ędowymi na omawianym terenie s ą utwory zlodowace ń południowopolskich. S ą to gliny zwałowe zlodowacenia sanu oraz piaski wodnolodowcowe i gliny zwałowe zlodowacenia wilgi, nawiercone w Liczach i Julianowie. Mi ąŜ szo ść osadów zlodowace ń południowopolskich nie przekracza 40 m Osady interglacjału mazowieckiego s ą znane ze wschodniej cz ęś ci omawianego arkusza. S ą to piaski rzeczne oraz piaski i mułki jeziorne o łącznej mi ąŜ szo ści 26 m. Utwory zlodowace ń środkowopolskich s ą zredukowane i zniszczone przez procesy erozji rzecznej w interglacjale eemskim i składaj ą si ę z niezbyt grubego kompleksu piasków wodnolodowcowych wyst ępuj ących w południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza, glin zwałowych oraz iłów i mułków zastoiskowych, które na prawie całym terenie pod ścielaj ą seri ę osadów interglacjału eemskiego. Mi ąŜ szo ść piasków wodnolodowcowych (dolnych i górnych) nie przekracza 10 m, a utworów zastoiskowych 20 m. Glin zwałowe tworz ą ci ągły poziom glacjalny o mi ąŜ szo ści od 2 do 5 metrów.

Osady interglacjału eemskiego wyst ępuj ące na prawie całym omawianym obszarze reprezentowane są przez serie osadów rzecznych (piasków) oraz morskich (piaski i mułki) o łącznej mi ąŜ szo ści od około 20 do 30 metrów.

Fig.2 Poło Ŝenie arkusza Prabuty na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006) Czwartorz ęd; holocen : 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; plejstocen: zlodowacenia północnopolskie: 5 – piaski eoliczne lokalnie w wydmach; 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe; 14 – piaski i Ŝwiry akumulacji sandrowe; 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe zachowano oryginaln ą numeracje wydziele ń Najstarsze utwory zlodowace ń północnopolskich pochodz ą ze stadiału dolnego zlodowacenia wisły. Piaski rzeczne i jeziorne oraz gliny zwałowe tworz ą ci ągły poziom na całym obszarze arkusza. W rejonie Pawlic, na glinach zwałowych, le Ŝy seria iłów i mułków zastoiskowych. Osady interstadialne, zbudowane z piasków i mułków jeziornych, piasków mor-

skich i rzecznych tworz ą ci ągły poziom na całym omawianym terenie. Stadiał środkowy re- prezentowany jest przez dwa poziomy piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych (południowo- zachodni i centralny rejon) oraz poziom glin zwałowych, zalegaj ący prawie ci ągł ą warstw ą (poza okolicami Prabut) na całym obszarze arkusza. W rejonie Pawlic i Prabut wyst ępują osady lokalnych zbiorników zastoiskowych (iły i mułki). Na powierzchni arkusza zalegaj ą utwory stadiału górnego zlodowace ń północnopol- skich. Są to piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, buduj ące rozległe sto Ŝki sandrowe w okolicy: Prabut, Trzcianna, Szaranowa oraz w dolinie Liwy. Powierzchni ę wysoczyzny morenowej w południowej i północnej cz ęś ci obszaru arkusza tworz ą gliny zwałowe. Iły i mułki zastoiskowe wyst ępuj ą w Prabutach i Krzykosach. Charakterystyczne dla obszaru arkusza s ą pojedyncze, owalne wzgórza kemowe zbudowane z piasków i mułków. Strome zbocza rynien jeziornych przykrywaj ą gliny deluwialne. Mi ąŜ szo ść utworów zlodowace ń północnopolskich wynosi średnio około 120 m. W dolinach rzek, misach jeziornych i zagł ębieniach bezodpływowych wyst ępuj ą holoce ńskie piaski rzeczne, torfy i namuły torfiaste.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Prabuty udokumentowano zło Ŝe surowców ilastych ceramiki budowlanej „Brokowo” oraz dwa zło Ŝa piasków „Gonty” i „Gonty I” (Gientka i in. red., 2008). Charakterystyka gospodarcza złó Ŝ oraz ich klasyfikacja sozologiczna przedstawiona została w tabeli 1. Zło Ŝe „Brokowo” poło Ŝone na lewym brzegu rzeki Liwy udokumentowano w kategorii C 2, na powierzchni 4,90 ha (Karger, 1991). Kopalin ę w zło Ŝu stanowi ą czwartorz ędowe ilaste osady zastoiskowe, o mi ąŜ szo ści od 4,0 do 8,0 m ( średnio 6,1 m). Nadkład zło Ŝa tworz ą piaski o zró Ŝnicowanej grubo ści od 1,5 do 8,0 m ( średnio 4,2 m). Stosunek mi ąŜ szo ści nadkładu do mi ąŜ szo ści zło Ŝa N/Z waha si ę od 0,2 do 1,6. Kopalina zawiera od 0,03 do 0,064% margla i wymaga od 16,8 do 34,7% wody zarobowej. Skurczliwo ść suszenia zmienia si ę od 4,4 do 7,9%. Tworzywo wypalone w temperaturze 950 oC charakteryzuje nasi ą- kliwo ść od 14,2 do 27,0% oraz wytrzymało ść na ściskanie od 9,9 do 18,0 MPa. Uzyskane po wypaleniu tworzywo jest mrozoodporne. W sp ągu zło Ŝa wyst ępuje poziom wodono śny o zwierciadle napiętym.

Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby geologiczne Stan Kategoria Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja Nr Wiek kompleksu bilansowe zagospodarowania Nazwa Rodzaj 3 rozpoznania tys. t kopaliny złó Ŝ Przyczyny kon- złoŜa na litologiczno- tys. m * zło Ŝa zło Ŝa kopaliny fliktowo ści złoŜa mapie -surowcowego tys. t Klasy Klasy wg stanu na dzie ń 31.12.2007 r. (Gientka i in. red., 2008) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Brokowo i(ic) Q 302* C2 N - Scb 4 A 2 Gonty p Q 161 C1 G - Sb 4 A 3 Gonty I p Q 287 C1 N - Sb 4 A Rubryka 3: i(ic) - iły ceramiki budowlanej, p – piaski Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 6: C 1, C 2 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych Rubryka 7: zło Ŝa: N – niezagospodarowane, G – zagospodarowane

9 9 Rubryka 9: kopaliny skalne: Scb – ceramiki budowlanej, Sb – budowlane Rubryka 10: zło Ŝa: 4 – powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11: zło Ŝa: A – małokonfliktowe

Zło Ŝa piasków „Gonty” i „Gonty I” zlokalizowane s ą w odległo ści ok. 1 km na północ od miejscowo ści Gonty. Seria zło Ŝowa zwi ązana jest z wyst ępowaniem osadów piaszczysto- Ŝwirowych z głazami moren czołowych stadiału górnego zlodowacenia wisły.

Zło Ŝe „Gonty” udokumentowane zostało w kategorii C1 na powierzchni 1,96 ha. (Hel- wak, 2004). Mi ąŜ szo ść kopaliny piaszczystej mie ści si ę w przedziale od 3,3 do 9,6 m, średnio 6,6 m. W nadkładzie wyst ępuje gleba, piaski gliniaste i glina piaszczysta. Grubo ść nadkładu jest zmienna od 0,4 m do 3,5 m, średnio 1,2 m. W spągu serii zło Ŝowej zalegaj ą piaski pylaste i glina piaszczysta. Stosunek grubo ści nadkładu do mi ąŜ szo ści zło Ŝa wynosi 0,18. Punkt pia- skowy kruszywa waha si ę od 87,5 do 99,8% ( średnio 94,0%), zawarto ść pyłów mineralnych od 4,7 do 9,9% (średnio 8,1%). Ci ęŜ ar nasypowy w stanie utrz ęsionym mie ści si ę od 1,57 do 1,71 średnio 1,62 t/m 3. Zło Ŝe jest suche. Kopalina jest wykorzystywana dla potrzeb budownictwa ogólnego.

Zło Ŝe piasku „Gonty I” zostało udokumentowane w 2004 roku w kategorii C 1 (Gurzeda, 2004). Powierzchnia zło Ŝa wynosi 1,75 ha. Seri ę zło Ŝow ą stanowi ą piaski ró Ŝnoziarniste z przewag ą piasków drobnych, z przewarstwieniami piasków pylastych. Mi ąŜ szo ść zło Ŝa wynosi od 6,9 do 15,9 m, średnio 10,3 m. Nadkład o średniej mi ąŜ szo ści 1,3 m stanowi ą gleba i piaski gliniaste. Stosunek grubo ści nadkładu do mi ąŜ szo ści zło Ŝa średnio wynosi 0,2. Kru- szywo piaszczyste cechuje zawarto ść ziaren poni Ŝej 2 mm od 91,3 do 99,9% (średnio 98,0%), zawarto ść pyłów mineralnych od 3,7 do 7,8 (średnio 5,0%) oraz ci ęŜ ar nasypowy w stanie utrz ęsionym wynosz ący średnio 1,65 t/m 3. Zło Ŝe jest suche. Kopalina ze zło Ŝa mo Ŝe by ć wykorzystywana dla potrzeb budownictwa ogólnego. Z uwagi na ochron ę złó Ŝ wszystkie zło Ŝa zostały uznane za powszechnie wyst ępuj ące (klasa 4). Ze wzgl ędu na ochron ę środowiska zaliczono je do klasy A – małokonfliktowych.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Prabuty prowadzona jest okresowa eksploatacja piasków ze zło Ŝa „Gonty”. U Ŝytkownikiem zło Ŝa jest Spółdzielnia Kółek Rolniczych w Gdakowie. Koncesj ę na pozyskiwanie kopaliny wydał w 2004 r. Starosta kwidzy ński na okres 5 lat. Zgodnie z decyzja koncesyjn ą ustanowiono obszar górniczy o powierzchni 1,95 ha i teren górniczy o powierzchni 3,48 ha. Eksploatacja piasku odbywa si ę odkrywkowo w wyrobisku stokowo- wgł ębnym, przy u Ŝyciu koparek. Wyrobisko jest suche. Pozyskiwane kruszywo jest składo- wane wewn ątrz wyrobiska, a nast ępnie wywo Ŝone. Po zako ńczeniu eksploatacji planowany jest le śny kierunek rekultywacji wyrobiska.

Na obszarze arkusza Prabuty w wielu miejscach prowadzona jest przez miejscow ą ludno ść niekoncesjonowana eksploatacja kruszywa na lokaln ą skal ę. Na mapie zaznaczono punkty wyst ępowania kopaliny, a dla miejsc, w których widoczne są ślady świe Ŝej eksploatacji sporz ądzono karty informacyjne. Punkty takie zlokalizowane s ą w rejonie Rodowa, Prabut, Rakowca, Otoczyna i Kołodzieji.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

W granicach arkusza Prabuty prowadzono liczne prace poszukiwawcze za kruszywem naturalnym i torfami. W wyniku tych prac wyznaczono obszary perspektywiczne i obszary negatywnego rozpoznania. Pomi ędzy wioskami Sypanica i Gonty wyznaczono obszar perspektywiczny piasków i Ŝwirów moren spi ętrzonych, a na południe od wioski Otoczyn obszar perspektywiczny piasku. Pierwszy z obszarów wyznaczono w rejonie wyst ępowania starych wyrobisk kopaliny, na powierzchni około 130 ha. Perspektywiczna seria osadów piaszczysto-Ŝwirowych z wkład- kami glin zwałowych osi ąga mi ąŜ szo ści od 5 do 30 m. Nadkład serii stanowi 2–3-metrowej mi ąŜ szo ści pokrywa gliniasta. Zasoby kruszywa piaszczysto-Ŝwirowego ocenia si ę na około 2 000 tys. m 3 (Sobczak, 1987). Drugi obszar perspektywiczny wyznaczono korzystaj ąc z punktu wyst ępowania kopaliny i zasi ęgu gniazda osadów piaszczystych w obr ębie glin mo- reny czołowej. Powierzchnia tego obszaru wynosi 37 ha, a zasoby surowca ocenia si ę na 300 tys. m 3 (Profic, 1987). Mi ąŜ szo ść kopaliny nie przekracza 5 metrów. Na obszarze arkusza Prabuty wytypowano pi ęć obszarów perspektywicznych wyst ępo- wania torfów (Ostrzy Ŝek, Dębek 1996). W pobli Ŝu miejscowo ści Krzykosy, Otoczyn, Rako- wiec oraz Prabuty, na powierzchni od 6 do 24 ha, wyst ępuj ą torfy: niskie, mechowiskowe, mechowiskowo −turzycowiskowe oraz olesowe. Maksymalna mi ąŜ szo ść torfu osi ąga od 1,8 do 6 m. Torfy te charakteryzuj ą się popielno ści ą od 11,1 do 16%, a ich stopie ń rozkładu wynosi 20 −30%. Około 3 km na wschód od miejscowo ści Licze wyst ępuj ą torfy wysokie, mszarne, o maksymalnej mi ąŜ szo ści 3 m. Ich popielno ść wynosi 4,2%, a stopie ń rozkładu 35%. Prace poszukiwawcze maj ące na celu udokumentowanie złó Ŝ piasków i Ŝwirów wykonane w rejonie miejscowo ści Licze, Rakowiec i Brokowo (Profic, 1972) dały wyniki nega- tywne. Stwierdzono wyst ępowanie glin zwałowych, rzadziej piasków oraz wzajemnie prze- ławicaj ących si ę piasków i glin zwałowych o bardzo du Ŝym zró Ŝnicowaniu litologicznym, zmiennych mi ąŜ szo ściach i rozprzestrzenieniu. Podobne wyniki dały prace poszukiwawcze prowadzone w rejonie Rodowa, Laskowic, Sypanicy i Ośna (Liwska, 1988).

Poszukiwania złó Ŝ kredy jeziornej w rejonie Prabut i Rodowa (Patoleta, 1984) zako ń- czyły si ę wynikiem negatywnym. Wyst ępuj ące tam osady w ęglanowe charakteryzowały si ę zł ą jako ści ą i niewielk ą mi ąŜ szo ści ą kopaliny.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Prabuty poło Ŝony jest w zlewni Wisły. Największ ą rzek ą na terenie arkusza jest Liwa, prawobrze Ŝny dopływ Nogatu. Jej dolina przecina omawiany obszar ze wschodu na zachód, a koryto rzeki silnie meandruje. Liwa przepływa przez jezioro Dzierzgo ń i Liwieniec. Du Ŝym prawostronnym dopływem Liwy, który bierze swój pocz ątek w północnej cz ęś ci obszaru arkusza, jest Podstoli ńska Struga. Na całym obszarze arkusza liczne s ą jeziora, z których najwi ększe to: Dzierzgo ń (7,9 km 2), Gra Ŝymowskie (1,7 km 2), Liwieniec (0,8 km 2) i Orkusz (0,7 km 2). Na obszarze arkusza jako ść wód powierzchniowych badano w latach 2004–2005. Stan czysto ści jezior Dzierzgo ń, Gra Ŝymowskie Wschodnie i Gra Ŝymowskie Zachodnie w 2004 r. odpowiadał III klasie czysto ści (Raport…, 2005, Raport…, 2006). Jeziora te cechuje wysoki poziom rozpuszczonych substancji nieorganicznych, materii organicznej, zwi ązków fosforu i azotu. Wody Liwy badane były w 2005 roku w dwóch punktach kontrolnych, poni Ŝej i powy- Ŝej Prabut. W obu przypadkach wody zostały zakwalifikowane jako wody niezadowalaj ącej jako ści (IV klasa). O niskiej klasie decydowała głównie wysoka zawarto ść trudno rozkładal- nej substancji organicznej i zwi ązków azotu. 2. Wody podziemne

Na obszarze arkusza podstawowe znaczenie u Ŝytkowe ma czwartorz ędowe pi ętro wodono śne (Płutniak, 1998). W jego obr ębie wyst ępuj ą dwa poziomy wodono śne: górny − mi ę- dzymorenowy i dolny – interglacjalny. Górny poziom wodono śny zbudowany jest utworów fluwioglacjalnych młodszych zlodowace ń północnopolskich. Mi ąŜ szo ść tego poziomu jest zró Ŝnicowana, od 5 do 10 m w pół- nocno-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza, 10 −20 m w południowej i północno-zachodniej cz ęś ci oraz maksymalnie do 40 m na pozostałym obszarze. Strop warstwy wodono śnej wyst ępuje na gł ęboko ści od 15 do 50 m, a w rejonie Wilczewa na gł ęboko ści od 5 do 15 m. Zwierciadło wody wyst ępuje najcz ęś ciej pod ci śnieniem subartezyjskim. Przepływ wód odbywa si ę z północnego-wschodu i do rzeki Liwy. Współczynnik filtracji oscyluje w granicach

od około 5 m do około 30 m/24h, lokalnie do 90 m/24h. Przewodno ść warstwy wodonośnej w przewaŜaj ącej cz ęś ci terenu mie ści si ę w przedziale od 100 do 500 m2/24h. Górna warstwa wodono śna jest powszechnie u Ŝytkowana i eksploatowana przez wi ęk- szo ść uj ęć na obszarze arkusza. Ich wydajno ść jest zró Ŝnicowana, najcz ęś ciej kształtuje si ę w przedziale od 30 do 70 m 3/h. Najkorzystniejsze parametry wyst ępuj ą w południowej cz ęś ci Prabut, gdzie wydajno ść uj ęcia Sanatorium Przeciwgru źliczego jest najwy Ŝsza na obszarze całego arkusza i wynosi 241m 3/h. Dolny poziom wodono śny zbudowany jest z piasków interstadialnych starszych zlodowace ń północnopolskich, wyst ępuj ących na gł ęboko ści od 55 m do 80 m. Jego mi ąŜ szo ść waha si ę od 10 m w rejonie wsi Krzykosy, do 25 m w Prabutach. Zwierciadło wody jest napi ęte, stabilizuje si ę na wysoko ści 70–80 m n.p.m. Współczynnik filtracji jest zró Ŝnicowany od około 4 do 12 m/24h w rejonie Prabut, do 20 m/24h w Gontach. Warstw ę wodono śną charakteryzuje przewodno ść od 100 do maksymalnie 200–500 m2/24h we wsi Trzciano i Prabuty. Dolny poziom wodono śny jest wykorzystywany w mniejszym stopniu ni Ŝ górny. Wody z tego poziomu s ą ujmowane do eksploatacji przez pojedyncze uj ęcia, w tym uj ęcie miejskie w Prabutach, którego wydajno ść wynosi 219,7 m 3/h. W wi ększo ści ujmowanych uj ęć wyst ępuj ą wody II klasy czysto ści. Jedynie w rejonie Prabut i wsi Trzciano woda posiada I klas ę czysto ści. Stwierdzono tu jedynie podwy Ŝszone zawarto ści Ŝelaza. Natomiast ze wzgl ędu na przekroczenie zawarto ści amoniaku w rejonie wsi Kołodzieje wod ę zaliczono do III klasy (Płutniak, 1998). Pi ętro czwartorz ędowe we wschodniej i południowej cz ęś ci obszaru arkusza znajduje si ę w granicach głównego zbiornika wód podziemnych nr 210 – Zbiornik Iławski (Kleczkow- ski, 1990) (fig. 3). Zbiornik ten został udokumentowany z zasobami 118 tys. m 3/d (Lidzbarski i inni, 1996). Jest to zbiornik mi ędzymorenowy, mi ąŜ szo ść warstwy wodono śnej wynosi od 15 do 40 m. Wody z tego poziomu znajduj ą si ę najcz ęś ciej pod ci śnieniem subartezyjskim. Przewodno ść wynosi 10 −330 m 2/h, wydajno ść potencjalna studni osi ąga od 70 do 90 m 3/ h.

W granicach arkusza Prabuty, dla zbiornika nr 210, nie ustanowiono stref ochronnych.

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Prabuty na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 − granica GZWP w o środku porowym, 2 − obszar wysokiej ochrony (OWO), 3 −obszar najwy Ŝszej ochrony (ONO), 4 − wi ększe jeziora

Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 129 − Dolina rzeki dolna Osa, czwartorz ęd, 210 − Zbiornik mi ędzymorenowy Iława, czwartorzęd

VIII. Geochemia Środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 170 – Prabuty,

umieszczono w tabeli 2. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o zawarto ści przeci ętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995) − opró- bowanie w siatce 5x5 km. Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90 oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin- Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrome- tru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrol ę jako- ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A (zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.)

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 2). Tabela 2 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawarto- Warto ść prze- Warto ść przeci ęt- ści w glebach na ci ętnych (me- nych (median) Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie arkuszu dian) w glebach w glebach obszarów lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra 170 – Prabuty na arkuszu niezabudowanych Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) 170 – Prabuty Polski 4) N=8 N=8 N=6522 Metale Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) 1) Mineralizacja Grupa A HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0,0–0,3 0–2 0,0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5–<5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 8–29 17 27 Cr Chrom 50 150 500 3–6 3 4 Zn Cynk 100 300 1000 12–46 26 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5–<0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 1–2 1 2 Cu Mied ź 30 150 600 2–6 4 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1–6 2 3 Pb Ołów 50 100 600 4–11 8 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,06 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 170 – Prabuty 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obszaru As Arsen 8 poddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy Ba Bar 8 Prawo wodne, Cr Chrom 8 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 8 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 8 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Ŝ ś Co Kobalt 8 gro enia dla zdrowia ludzi lub rodowiska – dla ob- szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące Cu Mied ź 8 ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 8 2) grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych Pb Ołów 8 z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 8 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewione, Sumary czna klasyfikacja badanych gleb z obszaru nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbanizowa- arkusza 170 – Prabuty do poszczególnych grup u Ŝyt- ne z wył ączeniem terenów przemysłowych, u Ŝytków kowania (ilo ść próbek) kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, ter eny komunikacyjne, 8 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 N – ilo ść próbek Przeci ętne zawarto ści analizowanych pierwiastków w badanych glebach arkusza s ą mniejsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski.

Pod wzgl ędem zawarto ści metali wszystkie analizowane gleby spełniaj ą warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na wielofunkcyjne uŜytkowanie gruntów. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. 2. Osady W osadach, powstaj ących na dnie jezior, rzek i zbiorników zaporowych, w wyniku se- dymentacji zawiesin mineralnych i organicznych pochodz ących z erozji, a tak Ŝe składników wytr ącaj ących si ę z wody oraz osadzania si ę materiału docieraj ącego ze ściekami przemysło- wymi i komunalnymi, jest zatrzymywana wi ększo ść potencjalnie szkodliwych metali i zwi ąz- ków organicznych trafiaj ących do wód powierzchniowych. Zanieczyszczone osady wodne mog ą szkodliwe oddziaływa ć na zasoby biologiczne wód powierzchniowych i cz ęsto po śred- nio na zdrowia człowieka. Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą poten- cjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poru- szenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania. Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek.

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55 poz. 498 z 14. 05.2002 r.) (Rozporz ądzenie…,2002a). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 3 zamiesz- czono obowi ązuj ące w Polsce dopuszczalne zawarto ści pierwiastków w osadach wydobywa- nych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych oraz warto ści ich tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i ich warto ści PEL .

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS , zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego In- spektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś).

Tabela 3. Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) PEL Pierwiastek (Rozporz ądzenie… 2002a.) Tło geochemiczne (Macdonald, 1994) Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05

Próbki osadów jeziornych pobrano z gł ęboczków jeziora. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą kró- lewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomieniowej (FAAS) tak Ŝe z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwo- wego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników

Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski). Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść , Ŝadnego pierwiastka nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów

Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady jezior Klasztornego, Le śnego, Marskiego (Morawy), Rybna, Sowicy, Wandowskiego (Wandowo), Dzierzgonia, Gra Ŝymowskiego Wschodniego, Gra Ŝymowskiego Zachodniego. Osady jeziora Le śnego, Marskiego i Gra Ŝymowskiego Wschodniego charakteryzuj ą si ę niskimi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków zbli Ŝonymi do warto ści ich tła geochemicznego (tab. 4).

Tabela 4. Zawarto ść pierwiastków w osadach jeziornych (mg/kg) Marskie Wandowskie Gra Ŝymowskie Gra Ŝymowskie Klasztorne Leśne Rybno Sowica Dzierzgo ń Pierwiastek (Morawy) (Wandowo) Wschodnie Zachodnie (1995 r.) (1995 r.) (1997 r.) (1997 r.) (1998 r.) (1996 r.) (1997 r.) (2004 r.) (2004 r.) Arsen (As) 7 <5 <5 5 5 5 5 <5 6 Chrom (Cr) 38 14 5 33 31 37 43 7 14 Cynk (Zn) 77 44 12 142 97 122 148 55 79 Kadm (Cd) 1,4 0,5 <0,5 2 0,5 2 1 0,8 2,2 Mied ź (Cu) 16 5 2 26 16 19 24 8 12 Nikiel (Ni) 22 7 3 24 20 22 25 9 13 Ołów (Pb) 22 14 5 48 40 35 40 34 40 Rt ęć (Hg) 0,07 0,08 0,02 0,22 0,14 0,21 0,16 0,089 0,101

19 19

W osadach pozostałych jezior wyst ępuj ą podwy Ŝszone zawarto ści badanych pierwiastków. Zwłaszcza w osadach jeziora Rybno, Wandowskiego i Dzierzgonia odnotowano znacz ąco podwy Ŝszone st ęŜ enia wszystkich badanych metali ci ęŜ kich. Jednak Ŝe s ą to zawarto ści ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., s ą one tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka. 3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma- spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 mi- nuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

170W PROFIL ZACHODNI 170E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5966287

5963682 5955690

5960461 5954545 m m 5957723 5953909 5954693

5951794 5951773 0 10 20 30 40 50 60 0 10 20 30 40 50 nGy/h nGy/h 21

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5966287

5963682 5955690

5960461 5954545 m m 5957723 5953909 5954693

5951794 5951773 0 1 2 3 4 5 6 0 5 10 15 20 25

kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Prabuty (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ obu profili pomiarowych wahaj ą si ę w przedziale od około 18 do około 50 nGy/h. Przeci ętnie warto ści te wynosz ą około 35 nGy/h i są bardzo zbli Ŝone do średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ obydwu profili pomiarowych gliny zwałowe charakteryzuj ą si ę wy Ŝszymi daw- kami promieniowania gamma (30–50 nGy/h) od piaszczysto-Ŝwirowych osadów wodnolodowcowych (<30 nGy/h). St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ profilu zachodniego są bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wynosz ą od 0,5 do 6,4 kBq/m 2. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego pomierzone warto ści st ęŜ eń cezu s ą tak Ŝe w wi ększo ści bardzo niskie i wahaj ą si ę od 0,7 do 6,4 kBq/m 2. Tylko w jednym punkcie po- miarowym (w południowej cz ęś ci profilu pomiarowego) warto ść st ęŜ enia radionuklidów cezu okazała si ę podwy Ŝszona – około 22 kBq/m 2. Stwierdzone st ęŜ enie cezu nie stanowi jednak Ŝadnego zagro Ŝenia dla upraw ani dla osób korzystaj ących z płodów rolnych i runa le śnego (w tym równie Ŝ grzybów) pochodz ących z tego terenu. Stwierdzone zanieczyszczenia nie nios ą równie Ŝ zagro Ŝenia dla jako ści wód podziemnych.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ędniaj ąc zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU 07.39.251) oraz Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmody- fikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝliwiaj ące pó ź- niejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych

Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpa- dów, • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, • wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: ─ obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, ─ obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, ─ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: ─ izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom składowania odpadów, ─ rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ę- tych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymie- nione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 5). Tabela 5 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące Typ naturalnej bariery geologicznej składowiska mi ąŜszo ść współczynnik rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9 O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: ─ warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 1), ─ zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorod- no ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacj ę wybranych wierce ń, których profil geologiczne wykorzystano przy konstrukcji wydziele ń trenów POLS. Pro- file te przedstawiaj ą budow ę geologiczn ą do gł ęboko ści 5 m poni Ŝej stropu pierwszej warstwy wodono śnej poło Ŝonej pod utworami izoluj ącymi. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Prabuty Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Płutniak, 1998). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest para- metrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dla- tego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Prabuty bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝliwo ści skła- dowania odpadów podlegaj ą: ─ zwarta zabudowa miasta Prabuty b ędącego siedzib ą Urz ędów Miasta i Gminy, ─ strefa o wysokim stopniu zagro Ŝenia wód podziemnych udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych nr 210 – Iławskiego, ─ obszary le śne o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, ─ rezerwat przyrody „Jezioro Liwieniec” (ornitologiczny),

─ tereny bagienne, podmokłe, ł ąki wykształcone na glebach pochodzenia organicznego, ─ powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Postoli ńska Struga, Liwa (Renawa), Miłosna (Cyganka) i licznych mniejszych cieków, ─ strefy (do 250 m) wokół jezior: Dzierzgo ń (Malborskie), Liwieniec, Sowica, Gra Ŝy- mowskie Wschodnie, Klasztorne, Morawy, Młotkowskie, Rybne, Białe, Staw Bajrowe, Orkusz i pozostałych akwenów, ─ tereny o nachyleniu powy Ŝej 10 °, ─ obszary zagro Ŝone ruchami masowymi: rejon Szadowskiego Młyna, jeziora Orkusz i miejscowo ści: Sypanica, Prabuty, Rakowiec, Licze i Bronno, jeziora Klasztornego i Młotkowskiego (Grabowski, 2007).

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wisk odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 5) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Powierzchni ę wysoczyzny morenowej na terenie obj ętym arkuszem buduj ą gliny zwa- łowe stadiału górnego zlodowacenia Wisły. Tworz ą one mi ąŜ szy kompleks, na który składaj ą si ę dwa poziomy glin zwałowych (fazy leszczy ńskiej i pozna ńskiej oraz fazy pomorskiej). Na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci obszarów gliny te tworz ą jeden poziom glacjalny, jedynie w rejonie Pawlic, Liczów i Prabut rozdzielone s ą osadami mi ędzymorenowymi pod ścielaj ącymi gliny fazy pomorskiej. S ą to gliny o zmiennych barwach, ze spirytyzowanym glaukonitem, o mi ąŜ- szo ściach dochodz ących do kilkudziesi ęciu metrów. W granicach ich powierzchniowego wyst ępowania wyznaczono obszary preferowane do składowania odpadów oboj ętnych. Znajduj ą się one na terenie gminy Ryjewo w rejonach miejscowo ści Straszewo– Trzciano. Na terenie gminy Mikołajki Pomorskie jest to rejon Pierzchowic i Wilczewa, w gminie Kwidzyn rejony: Brachlewo–Dubiel, Rakowieckie Pole–Ośno, Tychnowy– Brokowo, okolice Rakowca i Małego Rakowca, Licze–Pawlice i Bronno. W gminie Gardeja obszary predysponowane do składowania odpadów wyznaczono w rejonach Krzykosów i Albertowa. W gminie Prabuty wyznaczone obszary to rejony miejscowo ści: Gdakowo–Rodowo–Sypanica, Laskowice–Szramowo i teren oddalony około 500 m na północ od Orkusza.

Wytypowane obszary maj ą du Ŝe powierzchnie i s ą poło Ŝone przy drogach. Umo Ŝliwia to lokalizacj ę składowisk odpadów w dogodnej, niewywołuj ącej konfliktów społecznych od- legło ści od zabudowa ń. Warunkowe ograniczenia składowania odpadów zwi ązane s ą z poło Ŝeniem cz ęś ci POLS-ów na obszarach chronionego krajobrazu – Morawskiego i Ryjewskiego. Dotyczy to POLS-ów w okolicach Wi ązar, Brachlewa, Brokowa, Rakowieckiego Pola i O śna. Ze wzgl ędu na mo Ŝliwo ść wyst ępowania zaburze ń glacitektonicznych w przypadku lokalizacji składowisk w rejonie Moraw konieczna b ędzie szczegółowa dokumentacja geologiczno-in Ŝynierska.

Problem składowania odpadów komunalnych W strefie gł ęboko ści do 2,5 m p.p.t. na terenie obj ętym arkuszem Prabuty nie wyst ępuj ą osady, których wła ściwo ści izolacyjne spełniałyby kryteria przyj ęte do składowania odpadów komunalnych. Pod k ątem składowania odpadów komunalnych mo Ŝna dodatkowo rozpozna ć rejon Krzykosów, Kleczewa i Laskowic – Szramowa, gdzie według danych zawartych w obja śnie- niach do Mapy hydrogeologicznej Polski (przekroje) wyst ępuj ą gliny o du Ŝych (kilkudziesi ę- ciometrowych) mi ąŜ szo ściach. Równie Ŝ bezpo średnie s ąsiedztwo otworów wiertniczych, w których wyst ępuj ą gliny o du Ŝych mi ąŜ szo ściach mo Ŝna rozpozna ć pod k ątem sprawdzenia ich przydatno ści dla skła- dowania odpadów komunalnych. W gminie Gardeja w Otoczynie wyst ępuj ą gliny o mi ąŜ szo ściach 26,8 m, w Morawach 10,3 metrowe. Na terenie gminy Kwidzyn gliny o mi ąŜ szo ści 23,4–31,5 m nawiercono w Bronnie, w Rakowcu wyst ępuj ą gliny o mi ąŜ szo ści 14,7 m, w Dubielu 12,3 m. W gminie Pra- buty w Sypanicy nawiercono gliny o mi ąŜ szo ściach 17,5–29,7 m, w Gdakowie o mi ąŜ szo- ściach 17,5–29,7 metrów, w Straszewie w gminie Ryjewo gliny maj ą 17,7 m mi ąŜ szości. W Gontach, w wyrobisku poeksploatacyjnym kruszywa naturalnego zlokalizowano składowisko odpadów z terenu miasta i gminy Prabuty. Podło Ŝe wyrobiska i ściany boczne nie s ą uszczelnione. Obok wysypiska zlokalizowany był mogilnik, w którym gromadzono przeterminowane środki ochrony ro ślin i opakowania po nich. W 2003 roku został zlikwido- wany, teren zrekultywowano. Składowisko znajduje si ę na obszarze bezwzgl ędnie wył ączonym z mo Ŝliwo ści składo- wania odpadów.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Na terenie obj ętym arkuszem Prabuty w strefie przypowierzchniowej wyst ępuj ą gliny zwałowe o du Ŝych mi ąŜ szo ściach. Przekroje hydrogeologiczne wykonane dla potrzeb Mapy hydrogeologicznej Polski 1:50 000 wykazuj ą obecno ść pakietów glin o mi ąŜ szo ściach prze- kraczających 50 m. W obr ębie wytypowanych obszarów warunki geologiczne s ą korzystne, obecno ść mi ąŜ szych glin zwałowych, potwierdzonych wykonanymi otworami wiertniczymi umo Ŝliwia lokalizacj ę składowisk odpadów oboj ętnych. Po wykonaniu dodatkowych bada ń geologicznych i ustaleniu faktycznych wła ściwo ści izolacyjnych osadów tereny, na których gliny osi ągaj ą najwi ększe mi ąŜ szo ści mog ą okaza ć si ę przydatne równie Ŝ dla składowania odpadów komunalnych (rejon Krzykosów i Laskowi- ce–Szramowo). Warunki hydrogeologiczne w granicach wytypowanych obszarów s ą korzystne dla inwestycji typu składowiska odpadów. Stopie ń zagro Ŝenia wód głównych u Ŝytkowych poziomów wodono śnych w osadach czwartorz ędowych na obszarze wi ększo ści POLS-ów jest niski i bardzo niski. Na przewa Ŝaj ą- cej cz ęś ci terenu poziomy wodono śne wyst ępuj ą na gł ęboko ści 15–50 m, w cz ęś ci południo- wo-zachodniej (gmina Gardeja) na gł ęboko ści 50–100 m. W cz ęś ci północnej wody głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego (Wilczewo– Rodowo) s ą zagro Ŝone w wysokim stopniu. Poziom wodono śny wyst ępuje tu na gł ęboko ści 5–15 m i nie jest dostatecznie izolowany od powierzchni (mi ąŜ szo ść osadów słaboprzepusz- czalnych wynosi około 5 m).

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na analizowanym terenie nie ma wyrobisk, które mo Ŝna rozpatrywa ć jako miejsca składowania odpadów. Wyrobisko eksploatowanego zło Ŝa kruszywa naturalnego „Gonty I” oraz punkty niekoncesjonowanej eksploatacji surowców na potrzeby lokalne znajduj ą si ę na obszarach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów. Udokumentowane zło Ŝe surowców ilastych ceramiki budowlanej „Brokowo” (rozpo- znanie wst ępnie – kat. C 2) nie mo Ŝe by ć rozpatrywane jako miejsce składowania odpadów ze wzgl ędu na swoje poło Ŝenie w bezpo średnim s ąsiedztwie rzeki Liwy. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca

2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ępowania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących do- br ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Na obszarze arkusza Prabuty ocen ę warunków in Ŝynierskich podło Ŝa przedstawiono dla terenów le Ŝą cych poza granicami zwartej zabudowy Prabut, rezerwatu „Jezioro Liwieniec” terenów rolnych i le śnych oraz ł ąk na gruntach pochodzenia organicznego. Ocen ę warunków podło Ŝa budowlanego przeprowadzono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Prabuty (Uniejewska, Skocki, 2002 a i b) oraz Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Prabuty (Płutniak, 1998). Omawiany teren generalnie cechuj ą korzystne warunki podłoŜa budowlanego. W obr ę- bie wysoczyzny morenowej wyst ępuj ą grunty spoiste (zwarte, półzwarte i twardoplastyczne) zlodowace ń północnopolskich sprzyjaj ące rozwojowi budownictwa. Grunty te zaliczane s ą do nieskonsolidowanych lub słaboskonsolidowanych, co nale Ŝy uwzgl ędni ć przy doborze para- metrów geotechnicznych. W centralnej cz ęś ci arkusza, w obr ębie pól sandrowych, zbudowa- nych z gruntów niespoistych (piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych) średniozag ęszczonych i zag ęszczonych istniej ą bardzo dobre warunki sprzyjaj ące rozwojowi budownictwa. Zwier- ciadło wód podziemnych na całym obszarze arkusza znajduje si ę na do ść du Ŝych gł ęboko- ściach i poza obszarami den dolinnych gł ęboko ść jego wyst ępowania zawsze przekracza 2 m. Niekorzystne warunki podło Ŝa budowlanego wyznaczono jedynie na niewielkich obszarach, głównie przy brzegach jezior (Dzierzgo ń, Liwieniec, Klasztorne), gdzie wyst ępuj ą grunty organiczne (torfy i gytie) oraz grunty niespoiste w stanie lu źnym (piaski i Ŝwiry), w któ-

rych zwierciadło wód gruntowych znajduje si ę na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m p.p.t. Nieko- rzystnymi warunkami dla rozwoju budownictwa charakteryzuj ą si ę ponadto strome brzegi jezior: Dzierzgo ń, Sowica, Klasztornego oraz jezior Gra Ŝymowskich, gdzie spadki terenu przekraczaj ą 12% oraz istnieje mo Ŝliwo ść wyst ąpienia współczesnych ruchów masowych zwi ązanych z przemieszczaniem si ę pokryw zwietrzelinowych. (Grabowski. (red.), 2007). Na południe od miejscowo ści Sypanica oraz w południowej cz ęś ci obszaru arkusza (pomi ędzy miejscowo ściami Cygany i Mary oraz mi ędzy Wanadowem, Jeziorem Klasztor- nym po Jezioro Gra Ŝymowskie) wyst ępuje strefa zaburze ń glacitektonicznych. W znacznej cz ęś ci przykryta jest ona glebami wysokich klas bonitacyjnych. W przypadku planowanej zabudowy tych terenów nale Ŝy sporz ądzi ć dokumentacje geologiczno-in Ŝyniersk ą (Rozporz ą- dzenie…, 1998).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza Prabuty lasy zajmuj ą około 30% powierzchni. Ich najwi ększe skupiska znajduj ą si ę w centralnej cz ęś ci omawianego arkusza. Na terenach sandrowych wyst ę- puje bór mieszany d ębowo-sosnowy, w dolinach rzek gr ądy (lasy d ębowo-grabowe) oraz na terenach podmokłych − olsy z dominuj ącą olsz ą czarn ą. Poza zbiorowiskami le śnymi liczne są zbiorowiska ro ślinno ści wodnej i torfowiskowej. Obszar arkusza pokryty jest w około 40% glebami klas bonitacyjnych I −IV a. S ą to najcz ęś ciej wytworzone na glinach zwałowych i piaskach gliniastych gleby brunatne oraz bielice i pseudobielice. Łąki na glebach pochodzenia organicznego wyst ępuj ą w dolinie Liwy i w lokalnych obni Ŝeniach terenu. W granicach obszaru arkusza nie ma terenów zieleni urz ądzonej. Ochron ą przyrody i krajobrazu obj ęta jest znaczna cz ęść powierzchni terenu arkusza. Znajduje si ę tu 5 obszarów chronionego krajobrazu: Rzeki Liwy, Jeziora Dzierzgo ń, Moraw- ski Obszar Chronionego Krajobrazu, Ryjewski Obszar Chronionego Krajobrazu oraz Sadli ń- ski Obszar Chronionego Krajobrazu. Obszar Chronionego Krajobrazu Rzeki Liwy, o całkowitej powierzchni 5 397 ha, obejmuje dolin ę Liwy ze znacznym kompleksem subkontynentalnych gr ądów. Krajobraz niecki jezior rynnowych Dzierzgo ń i Balewskiego wraz z terenami przyległymi oraz dwa kompleksy le śne – las mieszany świe Ŝy, miejscami las wilgotny i ols znajduj ą si ę w Obszarze Chronio- nego Krajobrazu Jeziora Dzierzgo ń. Całkowita powierzchnia tego obszaru wynosi 5 603 ha.

Morawski Obszar Chronionego Krajobrazu zajmuje powierzchni ę 2 909 ha i obejmuje frag- ment Pojezierza Iławskiego o łagodnych wzgórzach morenowych. W zachodniej cz ęś ci arkusza znajduj ą si ę niewielkie fragmenty Ryjewskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu i Sadli ńskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Obejmuj ą one skupiska gr ądów subkontynentalnych na zboczach doliny Wisły. W granicach arkusza znajduje si ę rezerwat przyrody − „Jezioro Liwieniec” utworzony w 1967 roku na powierzchni 82,8 ha. Jest to rezerwat ptasi chroni ący ostoj ę ptaków wodno- błotnych i miejsca gniazdowania łab ędzia niemego oraz kolonie l ęgowe mewy śmieszki. Na omawianym obszarze wyst ępuje 18 pomników przyrody Ŝywej (tabela 6). S ą to pojedyncze drzewa, głównie okazałe d ęby. Tabela 6 Wykaz rezerwatów i pomników przyrody

Forma ochro- Gmina Rok zatwierdze- Rodzaj obiektu Lp. Miejscowo ść ny nia (powierzchnia w ha) Powiat 1 2 3 4 5 6 Prabuty Fn – „Jezioro Liwieniec” 1 R Prabuty 1967 kwidzy ński (82,8) Mikołajki Pom. 2 P Pierzchowice 1996 PŜ – buk pospolity Malborski Prabuty 3 P Rodowo 1998 PŜ – d ąb szypułkowy kwidzy ński Kwidzyn 4 P Dubiel 1996 PŜ – d ąb szypułkowy kwidzy ński Leśn. Gonty Prabuty 6 P 1996 PŜ − d ąb szypułkowy dz. 236d kwidzy ński Leśn. Gonty Prabuty 7 P 1996 PŜ − d ąb szypułkowy dz. 236d kwidzy ński Leśn. Gonty Prabuty 8 P 1968 PŜ − d ąb szypułkowy dz. 245d kwidzy ński Leśn. Gonty Prabuty 9 P 1957 PŜ − d ąb szypułkowy dz. 245d kwidzy ński Leśn. Gonty Prabuty 10 P 1995 PŜ – sosna pospolita dz. 263f kwidzy ński Leśn. Gonty Prabuty 11 P 1998 PŜ – świerk pospolity dz. 262h kwidzy ński Prabuty 12 P Raniewo 1998 PŜ − topola kwidzy ński Prabuty 13 P Prabuty 1988 PŜ - topola kwidzy ński Prabuty 14 P Prabuty 1998 PŜ − wierzba kwidzy ński Gardeja 15 P Krzykosy 1969 PŜ – d ąb szypułkowy kwidzy ński Gardeja 16 P Krzykosy 1996 PŜ – lipa drobnolistna kwidzy ński Gardeja 17 P Mi ędzylesie 1996 PŜ – d ąb szypułkowy kwidzy ński

1 2 3 4 5 6 Gardeja 18 P Mi ędzylesie 1996 PŜ – d ąb szypułkowy kwidzy ński Gardeja 19 P Mi ędzylesie 1996 PŜ – d ąb szypułkowy kwidzy ński Gardeja 20 P Mi ędzylesie 1996 PŜ – d ąb szypułkowy kwidzy ński Gardeja 21 P Mi ędzylesie 1996 PŜ – d ąb szypułkowy kwidzy ński

Rubryka 2: R − rezerwat przyrody, P – pomnik przyrody Rubryka 6: rodzaj rezerwatu przyrody: Fn − faunistyczny rodzaj pomnika przyrody: P Ŝ − Ŝywej W systemie krajowej sieci ekologicznej ECONET (Liro red., 1998) wi ększo ść obszaru arkusza poło Ŝona jest w obr ębie korytarza ekologicznego o znaczeniu mi ędzynarodowym Pojezierza Iławskiego (fig. 5)

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Prabuty na tle systemów ECONET (Liro, 1998) 1– obszar w ęzłowy o znaczeniu mi ędzynarodowym: 13M – Obszar Zachodniomazurski, 2 − korytarz ekologiczny o znaczeniu mi ędzynarodowym: 2m – Kwidzy ński Dolnej Wisły, 6m − Pojezierza Iław- skiego, 3 − wi ększe jeziora.

XII. Zabytki kultury

Najstarszymi zachowanymi obiektami zabytkowymi na terenie arkusza Prabuty s ą cmentarzyska kultury wielbarskiej w pobli Ŝu miejscowo ści: Prabuty, Krzykosy i Nowa Wio- ska, kultury łu Ŝyckiej w rejonie Prabut i Straszewa oraz cmentarzysko kurhanowe prawdopo- dobnie kultury ceramiki sznurowej w rejonie Rodowa. Na omawianym obszarze najwi ęcej zabytków zachowało si ę w Prabutach. Najdawniej- sza historia Prabut wi ąŜ e si ę pruskim grodem Rezija, zniszczonym przez wojska krzy Ŝackie w 1236 r., na miejscu którego 40 lat pó źniej rozpocz ęto budow ę zamku i zało Ŝono osad ę. Naj- starszy znany przywilej lokacyjny miasta pochodzi z 30.X.1330 roku. W ci ągu swojej kilku- setletniej historii Prabuty były wielokrotnie niszczone w wyniku działa ń wojennych i po Ŝa- rów. Układ urbanistyczny miasta został obj ęty ochron ą konserwatorsk ą. W jego skład wchodz ą: ruiny zamku biskupiego z przełomu XIII/XIV wieku, fragmenty murów obronnych z Bram ą Kwidzy ńsk ą z XIV wieku, ko ściół gotycki z XIV wieku tzw. „ko ściół polski”, domy mieszkalne z XVIII i XIX wieku oraz unikatowa fontanna Rolanda z pocz ątku XX wieku. Ciekawostk ą miasta s ą zabytkowe wodoci ągi miejskie z pocz ątku XVIII wieku, ceglane, na podmurówce kamiennej. Do interesuj ących zabytków miasta nale Ŝy równie Ŝ ko ściół pw. św. Andrzeja z lat 1876–1877 oraz neogotycka poczyta z 1893 r. Poza Prabutami zachowało si ę niewiele zabytków architektury sakralnej. S ą to: baro- kowe ko ścioły w Gdakowie i Rodowie, ko ściół filialny w Trumiejkach, ko ściół z XIV wieku w Trzcianie oraz ko ściół w Rakowcu z drugiej połowy XIV wieku, z wie Ŝą z 1892 roku. W Raniewie znajduje si ę zabytkowy park wiejski. W miejscowo ści Orkusz znajduje si ę zabytkowy budynek mieszkalny w formie niewielkiego dworu z 1907 roku.

XIII. Podsumowanie

W obszarze arkusza Prabuty dominuj ącą rol ę spełniaj ą le śnictwo i rolnictwo. Przemysł drzewny skoncentrowany jest w Prabutach. Opisywany obszar arkusza jest ubogi pod wzgl ędem wyst ępowania kopalin. Dotychczas udokumentowano jedno zło Ŝe surowców ilastych ceramiki budowlanej „Brokowo” oraz zło Ŝa piasków „Gonty” i Gonty I”. Analizuj ąc mo Ŝliwo ść rozszerzenia bazy zasobowej wytypowano obszary perspektywiczne wyst ępowania piasków i Ŝwirów, piasków drobnoziarnistych oraz torfów. W granicach arkusza Prabuty koncesjonowana eksploatacja kruszywa piaszczy- stego odbywa si ę w granicach zło Ŝa „Gonty”. Opisywany obszar jest bogaty w dobrej jako ści wody podziemne, szczególnie w niedawno udokumentowanym zbiorniku GZWP nr 210 –

Zbiorniku Iławskim. Dlatego w najbli Ŝszym czasie planuje si ę przy pomocy funduszy unij- nych uporz ądkowanie gospodarki odpadami na terenie gmin powiatu kwidzy ńskiego i modernizacj ę oczyszczalni ścieków w Prabutach. Na terenie obj ętym arkuszem Prabuty wytypowano obszary predysponowane do skła- dowania odpadów oboj ętnych. Wyznaczono je na terenie gmin: Ryjewo, Mikołajki Pomor- skie, Kwidzyn, Gardeja, i Prabuty w granicach wyst ępowania w strefie powierzchniowej glin zwałowych zlodowacenia Wisły. Pod k ątem składowania odpadów komunalnych mo Ŝna rozpatrywa ć rejon Krzykosów– Laskowic–Szramowa, gdzie wyst ępuj ą gliny o du Ŝych mi ąŜ szo ściach (przekroje hydrogeologiczne wykonane dla potrzeb Mapy Polski w skali 1:50 000) oraz bezpo średnie s ąsiedztwo otworów wiertniczych odwierconych w rejonach: Otoczyna, Moraw, Liczy, Rakowca, Dubie- la, Sypanicy, Gdakowa i Straszewa, gdzie stwierdzono wyst ępowania glin o znacznych mi ąŜ- szo ściach. W północno-wschodniej i południowej cz ęś ci terenu znajduj ącego si ę w granicach udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych (nr 210 – zbiornik Iławski) nie po- winno si ę lokalizowa ć składowisk odpadów komunalnych. Równie Ŝ rejon Wilczego – Rodowo Małe powinien by ć rozpatrywany jako miejsce składowania odpadów wył ącznie oboj ętnych, ze wzgl ędu na du Ŝy stopie ń zagro Ŝenia wód płytko wyst ępuj ącego poziomu u Ŝytkowego. Wytypowane obszary przy analizowaniu funkcji gospodarczej terenów w planowaniu przestrzennym mog ą by ć rozpatrywane jako miejsca lokalizacji inwestycji szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi b ądź pogarszaj ących stan środowiska. Wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim. Omawiany teren cechuj ą korzystne warunki podło Ŝa budowlanego. Niekorzystne warunki podło Ŝa budowlanego wyznaczono jedynie na niewielkich obszarach, głównie przy brzegach jezior. Ze wzgl ędu na walory przyrodnicze nadrz ędn ą spraw ą powinna by ć ochrona środowi- ska przyrodniczego. Dlatego dalszy rozwój tego rejonu nale Ŝy ukierunkowa ć na naturalizacj ę lasów w warunkach ich gospodarczej eksploatacji, rolnictwo, hodowl ę ryb, łowiectwo i agro- turystyk ę. Rozwój przemysłu i urbanizacj ę nale Ŝy ograniczy ć do niezb ędnego minimum, uza- sadnionego potrzebami miejscowej ludno ści.

XIV. Literatura

CZOCHA ŃSKI J. (red.), 2001 – Opracowanie ekofizjograficzne do planu zagospodarowania przestrzennego województwa pomorskiego. Arch. Geol. Urz ędu Marszałkowskiego w Gda ńsku. GIENTKA M., MALON A., TYMI ŃSKI M., S. 2008 - Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2007 r. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), JURYS L., NEUMANN M., WO ŹNIAK T., 2007 – System Osłony Przeciwosuwiskowej Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie pomorskim. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GURZ ĘDA E., 2004 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Gonty I”

w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. HELWAK L., 2004 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Gonty ”

w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Instrukcja opracowania i aktualizacji Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 − 2005, Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

KARGER M.,1991 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 2 zło Ŝa surowców ilastych ceramiki budowlanej „Brokowo”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. JOCHEMCZYK L., OLSZEWSKA K., 2003 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000 arkusz Prabuty. Pa ństw. Instyt. Geol. Warszawa.

KARGER M.,1991 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 2 zło Ŝa surowców ilastych ceramiki budowlanej „Brokowo”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S., 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, skala 1:500 000. AGH Kra- ków. KONDRACKI J., 2001 − Geografia regionalna Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, War- szawa. LIDZBARSKI M., BIAŁACH I., ODOJ M., ORŁOWSKI R., ROEDING E., 1996 − Doku- mentacja hydrogeologiczna GZWP nr 209, 210, 211. Arch. Geol. Urz ędu Marszał- kowskiego w Gda ńsku. LIRO A., (red.) 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET, Fundacja IUCN Poland, Warszawa.

LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LIWSKA H., 1988 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego w rejonie Drw ęcy i obszarze do niej przyległym w województwie olszty ńskim i w południowej cz ęś ci województwa elbl ąskiego. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 - Development and evaluation of sediment quality assessment guidelines. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfów w Pol- sce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ędnie- niem wymogów zwi ązanych z ochron ą oraz kształtowaniem środowiska. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PATOLETA E., 1984 – Jeziorne osady wapienne południowej cz ęś ci województwa elbl ą- skiego (sprawozdanie ze zwiadu generalnego). Arch. Geol. Pomorskiego Urz ędu Wojewódzkiego, Gda ńsk. PŁUTNIAK B., 1998 – Mapa hydrogeologiczna Polski, arkusz Prabuty w skali 1:50 000 wraz z obja śnieniami, Pa ństwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. PROFIC A., 1972 − Sprawozdanie z prac geologicznych wykonanych dla poszukiwa ń zło Ŝa kruszywa naturalnego w 9 terenach powiatów Sztum i Kwidzyn woj. Gda ńsk oraz powiatu Mor ąg woj. Olsztyn Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PROFIC A.,1987 − Sprawozdanie z poszukiwa ń serii piaszczystych w południowej cz ęś ci województwa elbl ąskiego. Arch. Geol. Urz ędu Marszałkowskiego w Gda ńsku. Raport o stanie środowiska w województwie pomorskim w 2004 r. 2005 – Wojewódzki In- spektorat Ochrony Środowiska w Gda ńsku. Raport o stanie środowiska w województwie pomorskim w 2005 r. 2006 – Wojewódzki In- spektorat Ochrony Środowiska w Gda ńsku. Rozporz ądzenie Ministra Spraw Wewn ętrznych i Administracji z dnia 24 wrze śnia 1998 r. w sprawie ustalania geotechnicznych warunków posadawiania obiektów budowla- nych. Dziennik Ustaw Nr 126, poz. 839, z dnia 8 pa ździernika 1998 r.

Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002a. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002b. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359 z dnia 4 pa ździernika 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw 2003, nr 61, poz. 549. SOBCZAK E., 1987 – Sprawozdanie z bada ń geologiczno −zwiadowczych za zło Ŝami kruszywa naturalnego na terenie województwa elbl ąskiego. Arch. Geol. Urz ędu Mar- szałkowskiego w Gda ńsku. UNIEJEWSKA M., SKOCKI K., 2002 a – Szczegółowa mapa geologiczna Polski, skala 1:50 000 arkusz Prabuty Pa ństw. Instyt. Geol. Warszawa. UNIEJEWSKA M., SKOCKI K., 2002 b – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski. Pa ństw. Instyt. Geol. Warszawa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw nr 39, poz. 251 z dnia 5 marca 2007 r. (tekst jednolity). STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski Cz ęść II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. WOJTKIEWICZ J., 1964 – Sprawozdanie z prac geologiczno-rozpoznawczych zło Ŝa surow- ców ilastych cegielnia Nowa Wie ś Sztumska. Archiwum Urz ędu Marszałkowskiego Gda ńsk.