3 Redactioneel Gedeelde smart

Soms is het verleidelijk om te denken dat het hele probleem van de PvdA een kwestie van beter mediamanagement is. De boodschap wat beter verpakken, goed timen wanneer je het brengt, zorgen dat je een populaire leider hebt en klaar. Neem het voorstel om snel van de benzineauto’s af te raken — het idee leeft in alle beschaafde landen om ons heen, dus zo’n bizar of nieuw voorstel was het niet. Maar het leverde half maart een klassiek relletje op in de media, toen het idee uitlekte. ‘PvdA naait automobilisten’, luidde de be- schaafde variant van de kritiek. Toen het voorstel een week later door de Tweede Kamer werd aangenomen haalde het de media echter niet. Behalve met een stukje op pagina 14 van NRC dat het parlement had ingestemd met een ‘omstreden’ voorstel. Omstreden — maar wel een meerderheid in de volksvertegenwoordiging. Het is allemaal beeldvorming, kortom, en nog negatieve ook. Was het maar zo simpel. In het onderwijs wil de ongelijkheid niet verdwijnen, schrij- ven de helaas bij het ter perse gaan van dit nummer overleden Jaap Dronkers en col- lega’s, onder andere doordat het stapelen van opleidingen steeds moeilijker is gemaakt — ook door de PvdA. Op de arbeidsmarkt wil de werkgelegenheid maar niet toenemen, onder andere doordat ook de PvdA weinig afstand neemt van de opvattingen dat lasten- verlichting een medicijn tegen alle kwalen is, zo laat Mirjam de Rijk in dit nummer zien. De decentralisaties die dit kabinet onder meer in de zorg in gang heeft gezet, klinken op papier mooi, maar zijn in de praktijk nog behoorlijk rauw. Dat concluderen Anne- marieke Nierop en Monika Sie Dhian Ho na gesprekken met tientallen betrokkenen en uitgebreid onderzoek. Onderwijs, werk en zorg — dat zijn wel de oerthema’s van de sociaal-democratie en het is niet alleen beeldvorming dat mensen er ongerust over zijn. Er is al heel veel be- reikt, maar om meer of beter te leveren lijkt het tijd om de eigen uitgangspunten weer eens hardop uit te spreken. De kern van de zaak is dat solidariteit en globalisering op dit moment hard botsen. Niet alleen hier, maar ook, zo is te lezen in dit nummer, in Duitsland (René Cuperus), in Frankrijk (Peter Vermaas) en in Groot-Brittannië (Felix Rottenberg). Alleen slimme plannetjes of een nieuwe of zelfs een uitgesproken linkse leider helpen niet om de eigen gemeenschap probleemloos met de wereldgemeenschap te laten overlappen. Het vergt nog veel duwen en trekken, en de uitslag staat niet vast.

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 4 Column

Second best

Door Marijke Linthorst volgers — Lodewijk Asscher, Eberhard van der Redacteur S&D Laan of Ahmed Aboutaleb — zich opwerpt als concurrent. Dat zou gemakkelijk opgevat kun- nen worden als een ‘dolk in de rug’. In de afgelopen weken stond de positie van Maar ook als Samsom zich niet verkiesbaar Diederik Samsom ter discussie. Aanleiding stelt is de kans klein dat een van hen zich zijn de peilingen, waar sommige partijge- daadwerkelijk in de strijd gaat gooien: het noten zenuwachtig van worden. Nu ligt het afbreukrisico is eenvoudigweg te groot als je probleem van de slechte resultaten van de niet weet voor welke functie je je beschikbaar PvdA volgens mij niet in de persoon van de lijst- stelt. De manier waarop Job Cohen is afge- trekker. Wie zicht wil krijgen op de redenen brand is een voorbeeld dat we ons zouden van mensen om, soms na meer dan twintig moeten aantrekken. jaar, hun lidmaatschap op te zeggen, moet Rechtstreekse verkiezing van de lijsttrekker eens kijken in het wekelijkse overzicht van leidt daarmee niet tot de juiste persoon op de in- en uitstroom van leden. Het opzeggen van juiste plaats, maar in het gunstigste geval tot het lidmaatschap is immers heftiger dan het ‘second best’. Dat wordt nog versterkt door het niet meer op de partij stemmen, terwijl de kiessysteem. Bij interne verkiezingen moet aan beweegredenen waarschijnlijk vergelijkbaar alle kandidaten een gewicht worden gegeven. zijn. Ontevredenheid met de partijleider komt Bij vijf kandidaten 5 punten voor de favoriet, 4 in het lijstje niet voor. Wel onvrede over de punten voor de tweede voorkeur, en zo verder politieke inhoud. tot 1 punt voor de minst aantrekkelijke kandi- Maar dit terzijde. Samsom heeft de kritiek daat. Als er kandidaten zijn met uitgesproken beantwoord met de opmerking dat elk PvdA- opvattingen leidt dit vaak tot strategisch stem- lid zich uit kan spreken over de lijsttrekker. gedrag: aanhangers van kandidaat A zetten Voorstanders van een rechtstreekse verkiezing concurrent B op de laatste plaats; aanhangers noemen het een feest voor de democratie. Ik van B doen hetzelfde met kandidaat A. Het krijg er altijd een ongemakkelijk gevoel bij. gevolg is regelmatig dat de nummer twee het Voor een lijsttrekker zijn de benodigde kwali- wordt. Dat is in ieder geval geen uitkomst die ficaties helder: het programma over het voet- de partij uit het dal zal trekken. licht kunnen brengen en een goed debater Ik heb niet direct een alternatief voor het zijn. Maar wat er na de verkiezingen van hem huidige systeem, maar we zouden op zijn of haar wordt verwacht is volkomen afhanke- minst de scherpste kantjes eraf kunnen halen. lijk van de stembusuitslag. Allereerst de afspraak dat de lijsttrekker de Dat maakt een afgewogen keuze niet een- beoogd fractievoorzitter wordt en niet plaats- voudig: een excellent bestuurder is niet per neemt in het kabinet. Zoals Diederik tot nu toe definitie een goede oppositieleider. Dit besef gedaan heeft. Kandidaat-lijsttrekkers weten leeft niet alleen bij sommige kiesgerechtigden, dan waar ze zich voor beschikbaar stellen. maar waarschijnlijk ook bij mogelijke kan- En schaf daarnaast de gewogen loting af. Die didaten. Als Diederik Samsom zich opnieuw kan niet alleen tot een onwenselijke uitkomst verkiesbaar stelt is het uiterst onwaarschijnlijk leiden, maar slaat vooral nergens op: er kan dat een van de voor sommigen gedroomde op- maar één iemand lijsttrekker zijn.

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 5

Wat te doen met de werklust van 2,1 miljoen?

De economie groeit weer, maar de werkloosheid neemt nauwe­ lijks af. Het is tijd voor een herbezinning op het werkgelegen­ heidsbeleid en een herwaardering van de publieke sector.

MIRJAM DE RIJK

Economisch publicist, oud-partijvoorzitter van GroenLinks& wethouder in Utrecht

De Nederlandsche Bank (DNB) bracht eind Zeker nu blijkt dat de werkloosheid niet noe- februari een opmerkelijk persbericht uit. menswaardig daalt, terwijl de economische De werkloosheid in Nederland is 3,5 keer zo groei wel aantrekt. Dat economische groei hoog als de pakweg 600.000 mensen waar werkloosheid niet oplost is overigens geen het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) nieuw gegeven. Grosso modo gaan econo- over spreekt. Volgens DNB hebben maar liefst mische groei en toename van de arbeidspro- 2,1 miljoen mensen in Nederland gebrek aan ductiviteit namelijk gelijk op: er wordt steeds werk. Het cijfer van het CBS is gebaseerd op meer geproduceerd met minder mensen. Het een uiterst stringente definitie van werkloos- bruto binnenlands product (bbp) was eind heid: je telt alleen mee als ‘werkloos’ als je 2015 weer op hetzelfde niveau als vlak voor geen enkel uur werkt, regelmatig solliciteert de financiële crisis van 2008, maar als je het én per direct beschikbaar bent. totaal aantal gewerkte uren in Nederland bij De werkelijke vraag naar werk is veel groter, elkaar optelt zijn er nu 200.000 fulltime ar- stelt De Nederlandsche Bank. DNB telt ook dege- beidsplaatsen minder nodig. nen mee die ‘ontmoedigd’ zijn en daarom niet Dat economische groei en toename van de solliciteren, evenals mensen die vrijwilligers- arbeidsproductiviteit ongeveer gelijk opgaan, werk doen en daardoor niet meteen beschik- blijkt ook als je de cijfers over een langere pe- baar zijn maar dolgraag betaald zouden willen riode bekijkt. Over economische groei had Ne- werken, afgestudeerden die bij gebrek aan een derland de afgelopen 45 jaar gemiddeld geno- betaalde baan een ‘stageplaats’ accepteren, en men niet te klagen, maar de werkgelegenheid tot slot zzp’ers en oproepkrachten die te weinig is, gecorrigeerd voor het aantal inwoners, niet werk hebben om van te kunnen leven. toegenomen. Het aantal gewerkte uren per Nederlander is op dit moment ongeveer even Groei en arbeidsproductiviteit hoog als in 1970, terwijl er per inwoner ruim twee keer zoveel geproduceerd wordt. Econo- Ruim twee miljoen mensen die werklozer zijn mische groei zorgt er dus hoogstens voor dat dan ze willen, dat is een pittige klus voor het de werkgelegenheid niet afneemt, maar een kabinet, en Lodewijk Asscher in het bijzonder. toename moet je er niet van verwachten. Toch

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 6 Mirjam de Rijk Wat te doen met de werklust van 2,1 miljoen?

is het volgens het kabinet de belangrijkste kwaden: de lonen laag houden of de werkloos- pijler van het werkloosheidsbeleid: stimuleer heid op laten lopen. ‘Loonmatiging ten bate economische groei, dan komt het met de van werk’ werd de afgelopen jaren steeds meer werkloosheid wel goed. een goed excuus om de lonen laag te houden ten gunste van de winst van bedrijven — de Recept lage lonen uitgewerkt verhouding tussen het deel van de opbrengst dat naar arbeid gaat en het deel dat naar kapi- De tweede pijler, en dat al decennialang, is taalverschaffers gaat, verschuift ten bate van het laag houden van de prijs van arbeid. De de laatsten. Door de loonmatiging zijn de cao- veronderstelling daarachter is dat de prijs van lonen sinds begin jaren tachtig nauwelijks arbeid de vraag naar arbeid bepaalt. Maar ook gestegen. die pijler blijkt steeds meer op drijfzand te Het laag houden van de lonen bijt zichzelf rusten. Sinds begin jaren tachtig is loonmati- bovendien in de staart: de Nederlandse eco- ging en het beperken van de lasten op arbeid nomie is voor 70 % afhankelijk van de binnen- (oftewel minder premies en belasting) voor landse vraag, en die binnenlandse vraag stokt veel politieke partijen en de vakbeweging hét als mensen weinig te besteden hebben. Lage middel om de werkloosheid te bestrijden. Het leverde mooie rapportcijfers op van Centraal Planbureau (CPB), dat de effecten van de ver- kiezingsprogramma’s doorrekent. Met het blijven hameren op Maar inmiddels wordt steeds duidelijker loonmatiging bijten we ons dat lage loonkosten de automatisering en robotisering niet buiten de deur kunnen in de staart houden: een zelfscan-kassa is nu eenmaal nóg goedkoper dan een zeventienjarige caissière à € 3,44 bruto per uur. Werkgevers, zeker de gro- tere, blijken bovendien vaak heel andere mo- lonen remmen dan juist de werkgelegenheid. tieven te hebben om wel of geen mensen in Ook veel werkgevers zien inmiddels dat de dienst te nemen dan een loonkostenverschil vraag naar producten en diensten juist toe kan van bijvoorbeeld € 100 in de maand. nemen als mensen meer te besteden hebben. Bij het CPB scoort loonmatiging nog steeds De andere loot aan dezelfde stam — las- goed, maar het planbureau heeft zijn model- tenverlichting op arbeid — lijkt op het eerste len wel aangepast als het gaat om het effect gezicht misschien goed te passen bij een pro- van lastenverlichting op arbeid. Dat levert vol- gressieve agenda, maar pakt in de praktijk an- gens het planbureau nauwelijks werk op. Exit ders uit. Lastenverlichting op arbeid leidt im- lastenverlichting als ‘banenmotor’. Tot groot mers maar al te snel tot bezuinigingen op de verdriet van het kabinet schatte het CPB dat de publieke sector. Dat hóéft weliswaar niet, want belastingverlichting van € 5 mrd van 1 januari het verlagen van premies en belastingen op jongstleden slechts tot 35.000 banen leidt, en arbeid kan ook gepaard gaan met lastenverho- pas op langere termijn. Zo’n lastenverlich- ging op winst, vermogen en milieuvervuiling. tingsbaan kost dus € 143.000 per jaar.1 Maar in de praktijk is de belasting op winst en Op het eerste gezicht lijkt het slecht nieuws vermogen de afgelopen decennia juist sterk dat loonmatiging en lastenverlichting op verlaagd. En dan betekent lastenverlichting arbeid geen panacee zijn tegen werkloosheid. op arbeid dat er minder geld is voor de pu- Maar links Nederland zou er blij mee moeten blieke sector en de publieke zaak. Om € 5 mrd zijn. Als loonmatiging werkgelegenheid op- te kunnen besteden aan belastingverlaging levert, is het immers altijd kiezen tussen twee heeft het kabinet eerst fors bezuinigd, wat

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 Mirjam de Rijk Wat te doen met de werklust van 2,1 miljoen? 7

alleen al in de zorg de afgelopen jaren 65.000 miljoen banen. De WRR is in de verkenning De banen heeft gekost. robots de baas van afgelopen december min- Kortom, het maakt het uitdenken van der uitgesproken, maar sluit het verdwijnen werkgelegenheidsbeleid er misschien niet van miljoenen banen zeker niet uit.2 eenvoudiger op, maar uiteindelijk is het winst dat loonmatiging en lastenverlichting op ar- Drijfzand beid geen zoden aan de dijk zetten. De drie belangrijkste pijlers onder het huidige Geen tekort aan arbeidskrachten werkgelegenheidsdenken blijken dus op drijf- zand te steunen, terwijl 2,1 miljoen mensen De derde belangrijke pijler in het denken over verlegen zitten om (meer) werk. Wat te doen? werk en werkloosheid, naast het geloof in Volgens sommige mensen is een basisin- economische groei en lage arbeidskosten, is komen de oplossing. Hetzij omdat ze het een de angst voor een tekort aan arbeidskrachten. zegen vinden als mensen niet meer hoeven Een angst die onmogelijk op de werkelijkheid te werken voor geld, hetzij als middel om, bij gestoeld kan zijn, want gedurende 38 van de gebrek aan een eerlijke verdeling van werk, in afgelopen 45 jaar was de officiële werkloos- ieder geval het inkomen enigszins te verdelen. heid 4 % of hoger en met de huidige omvang De meeste Nederlanders willen echter het van de beroepsbevolking hebben we het dan liefst een betaalde baan. En zolang dat nog zo over maar liefst 360.000 mensen. is, moet de politiek die wens serieus nemen, In 2008 voorspelde een door de regering de Partij van de Arbeid niet in de laatste plaats. ingestelde commissie onder leiding van Vrijwilligerswerk kan weliswaar voldoening, TNT-baas Peter Bakker nog dat we in 2015 een ritme en sociale contacten bieden, maar van tekort van 350.000 mensen zouden hebben. De erkenning en status is nog weinig sprake. commissie zat er bijna een miljoen naast, en Bovendien is Nederland nog niet af. Tegen dat kan niet louter komen door de financiële de tijd dat er werkelijk geen werk meer te en economische crisis. doen is, is het prima om het nationaal inko- De premisse van een dreigend tekort aan men, verdiend door robots en machines, net- arbeidskrachten is allesbepalend voor het re- jes onderling te verdelen middels een (hoog) ïntegratiebeleid: iedereen die geen werk heeft basisinkomen. Maar voorlopig ligt het werk moet ‘fit’ en beschikbaar gehouden worden voor het oprapen, en er is weinig reden om voor het moment dat het alle hens aan dek is. dat werk niet normaal te betalen. Iedereen Uitkeringsgerechtigden mogen vaak geen vrij- die om zich heen kijkt kan zo een lijstje ma- willigerswerk doen, omdat ze daardoor niet ken: werk in het onderwijs en in de zorg in de onmiddellijk beschikbaar zijn voor betaald breedste zin van het woord als dagbesteding, werk. Het dreigende tekort aan arbeidskrach- bestrijding van eenzaamheid, behandeling ten was ook een van de argumenten om de van psychiatrische klachten van daklozen en AOW-leeftijd te verhogen. Het banenplan van goede opvang van vluchtelingen; onderhoud 600 miljoen van minister Asscher is eveneens en betere inrichting van de openbare ruimte, gericht op het begeleiden en scholen van zodat we ons in een van de rijkste landen ter werklozen, niet op extra banen. wereld niet meer hoeven te storen aan verloe- Een tekort aan arbeidskrachten wordt door derde pleinen en hobbelende fietspaden; en de verdergaande automatisering en door de investeringen in betaalbare huurwoningen en internationale arbeidsmobiliteit echter steeds in duurzame energie. minder waarschijnlijk. Volgens een onderzoek Wellicht ten overvloede: het gaat hierbij van Deloitte verdwijnen er de komende tien niet om werkverschaffing. Uitgangspunt is jaar in Nederland waarschijnlijk twee à drie niet dat er mensen aan het werk gezet moeten

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 8 Mirjam de Rijk Wat te doen met de werklust van 2,1 miljoen?

worden, maar dat er werk is dat ten onrechte name van het bbp wordt bedoeld. Maar begin niet gedaan of niet betaald wordt. Het boven- jaren negentig was niet bepaald een periode staande verschilt op belangrijke punten van het van lage economische groei. Dat een grotere pleidooi van onder meer de Maastrichtse eme- publieke sector ook nu prima samen kan gaan ritus hoogleraar Joan Muysken, die wil dat de met een bloeiende economie blijkt in Scan- overheid zichzelf opwerpt als ‘employer of last dinavië, waar de belastingen en premies een resort’.3 Iedereen die elders geen baan kan vin- stuk hoger zijn dan in Nederland. den, moet bij de overheid terecht kunnen voor Economisch is er geen enkele reden om de een baan op minimumloonniveau, vindt hij. publieke sector niet te laten groeien. De col- Dat is op het eerste gezicht een sympa- lectieve sector draagt evengoed bij aan de eco- thieke gedachte, maar om vier redenen on- nomie als de markt. Het salaris van een stra- verstandig. Het ondergraaft de cao-lonen, het tenmaker die in opdracht van de gemeente leidt tot verdringing van de huidige betaalde werkt, draagt immers net zo hard bij aan het krachten door mensen met een minimum- inkomen van de bakker en de meubelwinkel loon, het ondermijnt de status van werk in het als een stratenmaker die de binnenplaats van publieke domein (‘afvalputje’) en ten slotte een particulier hotel bestraat. En de economi- kan het recht op een baan snel verworden tot sche bijdrage van een juf op een crèche, die een plicht tot het accepteren van werk op mi- de afgelopen decennia soms publiek en soms nimumloonniveau. Werk in de publieke sector particulier werd gefinancierd was in het twee- moet normaal betaald en bejegend worden. de geval niet groter dan in het eerste. Naarmate spullen door technologische 47 miljard extra vooruitgang goedkoper worden, houden we met z’n allen meer geld over voor allerlei Te vaak wordt beweerd, ook door partijen ter vormen van arbeid vergende diensten, waar- linkerzijde, dat er nu eenmaal geen geld voor onder publieke diensten. Een klassiek, of mis- een grotere publieke sector is. Sterker nog, dat schien moet je zeggen neoklassiek argument het nu al te veel kost. Wolfgang Streeck, voor- tegen hogere belastingen of premies is dat malig directeur van het Max Planckinstituut mensen dan minder hard willen werken of in Keulen en ooit deel uitmakend van de rech- dat bedrijven wegtrekken. Het eerste wordt terflank van de SPD, draait dat beeld in zijn inmiddels ook door het CPB naar het rijk boek Gekochte tijd radicaal om.4 der fabelen verwezen, en het tweede wordt De overheid geeft niet te veel uit, de over- onderuitgehaald door de vele met Nederland heid haalt te weinig geld op. De belastingen vergelijkbare landen waar de belastingen voor voor bedrijven, vermogenden en hoge inko- bedrijven aanmerkelijk hoger zijn dan hier. mens zijn de afgelopen decennia sterk ver- Aan draagvlak voor financiering van pu- laagd, waardoor er veel minder binnenkomt. blieke voorzieningen schort het niet. Tot 2002 Dat geldt voor Duitsland, maar ook voor deed het Sociaal en Cultureel Planbureau Nederland. Waren de belastingen en premies (SCP) systematisch onderzoek naar de steun in Nederland op dit moment even hoog als voor de publieke sector en de financiering in 1993, dan zou er € 47 mrd extra te besteden daarvan. Die bleek steeds groot: in 2002 vond zijn voor de publieke sector. 47 miljard! Daar 62 % van de Nederlandse bevolking dat de kun je heel wat mensen in de ouderenzorg, overheid meer geld moest uitgeven aan pu- opgeknapte pleinen of energiebesparing van blieke voorzieningen.5 Het SCP stelt de vraag betalen. sindsdien jammer genoeg niet meer, maar De klassieke tegenwerping is dat hoge uit ander onderzoek blijkt onverminderde collectieve lasten slecht zouden zijn voor ‘de steun voor de publieke zaak. Bij het Nationaal economie’, waarbij impliciet de hoogte of toe- Kiezersonderzoek van 2012, het laatste lande-

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 Mirjam de Rijk Wat te doen met de werklust van 2,1 miljoen? 9

lijke onderzoek, antwoordde bijna driekwart tijd werken, en dat zijn relatief veel vrouwen, van de Nederlanders ‘oneens’ op de stelling makkelijker om carrière te maken. dat de belastingen verlaagd zouden moeten De arbeidstijdverkorting van begin jaren worden.6 tachtig heeft een slechte naam; vaak wordt beweerd dat het geen werk zou hebben opge- Eerlijk delen en arbeidstijdverkorting leverd. Uit onderzoek van arbeidseconoom Paul de Beer blijkt echter dat dit een onterecht Er is dus niet alleen veel werk in de publieke beeld is: het voorkwam tijdens de toenmalige sfeer dat hoognodig gedaan en betaald moet economische crisis een verdere stijging van de worden, maar we hebben er met z’n allen nog werkloosheid en het is mede aan de arbeids- geld voor over ook. Toch is de kans groot dat tijdverkorting te danken dat de werkloosheid een dergelijke herwaardering van de publieke niet opliep toen vrouwen in de jaren negentig sector onvoldoende werk biedt voor de 2,1 mil- massaal de arbeidsmarkt betraden.7 joen mensen die graag (meer) zouden willen Verkorting van de standaard werkweek werken. kwam tot nu toe meestal tot stand door on- Daarom is voor effectieve bestrijding van derhandelingen tussen vakbonden en werk- werkloosheid ook nodig dat werk eerlijker geversorganisaties, maar de overheid kan als wordt verdeeld. Een eeuw lang, tot begin jaren werkgever van een miljoen mensen het goede tachtig van de vorige eeuw, ging verhoging van voorbeeld geven. Ook kan de politiek er door de arbeidsproductiviteit stelselmatig gepaard de al genoemde verhoging van het minimum- met een generieke verkorting van de werk- uurloon en door bijvoorbeeld de vrijstelling week. Vanaf het einde van de achttiende eeuw van premies en belastingen voor de laagste nam de volledige werkweek in een paar stap- loonschalen voor zorgen dat mensen met een pen af van zo’n 55 uur per week naar de 38,5 uur laag inkomen bij invoering van atv netto het- die sinds 1982 het meest gebruikelijk is. zelfde blijven verdienen. De arbeidsproductiviteit neemt sindsdien De vakbeweging heeft zich lange tijd nog immer toe, maar de standaard volledige nauwelijks over atv uitgesproken, maar is werkweek is blijven steken. Sinds eind jaren inmiddels voorstander. Voorwaarde voor de negentig hebben mensen wettelijk recht om bonden is wel dat de maatregel één op één in deeltijd te werken, waardoor er vanuit het omgezet wordt in nieuwe banen. Anders is het perspectief van de werkende minder reden is effect slechts dat er meer flexibel werk komt de standaard werkweek te verkorten. en dat is het laatste wat de vakbond wil. De Dat doet echter niets af aan het maatschap- één-op-één omzetting in nieuwe banen moet pelijke motief om het werk eerlijker te verde- ook voorkomen dat werkgevers de werkweek- len met de mensen die nu geen werk hebben. verkorting aangrijpen om de werkdruk op te Bovendien is het minimumuurloon gebaseerd voeren en het bestaande werk in minder uren op een werkweek van 38,5 uur, waardoor wer- te laten doen. ken in deeltijd voor mensen aan de onderkant Staatssecretaris Martijn van Dam, toen van de arbeidsmarkt vaak geen reële moge- nog Kamerlid, gooide vorig jaar een balletje lijkheid is, aangezien ze dan te weinig in een op over een vierdaagse werkweek, maar zette maand verdienen. Dat is een belangrijk voor- (nog) niet door. Arbeidstijdverkorting hoeft deel van een generieke arbeidstijdverkorting overigens beslist niet ingevuld te worden als (atv) ten opzichte van een individuele keuze vierdaagse werkweek — juist in de spreiding voor deeltijd: als de standaard werkweek over de week is een grote vrijheid mogelijk. korter wordt, gaat het minimumuurloon Een klein begin is het ‘generatiepact’ dat omhoog. Ander voordeel: als iedereen korter de gemeente Den Haag vorig jaar juni sloot. werkt, wordt het voor mensen die nu in deel- Het gaat hier om een bijzondere vorm van atv:

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 10 Mirjam de Rijk Wat te doen met de werklust van 2,1 miljoen?

ambtenaren van zestig jaar en ouder mogen, Zolang er voor jou tien anderen zijn, heb je als met behoud van 80 % van hun salaris en 100 % werkende weinig te eisen als het gaat om ar- pensioenopbouw, 60 % gaan werken. De ge- beidsomstandigheden, werkdruk, contracten meente neemt vervolgens voor alle vrijgeko- of betaling. men uren jonge ambtenaren aan. Omdat deze Werkers krijgen door deze scheve verhou- goedkoper zijn, kost het de gemeente niets ex- ding een steeds kleiner deel van de ‘koek’: van tra. Als alle zestigplussers bij de gemeente Den de opbrengst van bedrijven werd vijftien jaar Haag meedoen, levert het plan driehonderd geleden nog 78 % uitbetaald aan arbeidskrach- volledige arbeidsplaatsen op. ten (zowel in loondienst als losse krachten), En dat is hard nodig in een stad met 17,7 % inmiddels is dat 73 %. De Argumentenfabriek werkloosheid, vindt PvdA-wethouder Rabin berekende dit op grond van cijfers van het CPB Baldewsingh. Die hoge werkloosheid komt en het CBS. De verschoven machtsbalans blijkt voor een belangrijk deel omdat de rijksover- ook uit de toenemende uitwassen van allerlei heid de afgelopen jaren zo op personeel vormen van flexwerk. heeft bezuinigd. Dat een verkorting van de De beste manier om dit te bestrijden is het werkweek in de modellen van het CPB slecht reservoir aan werklozen te verkleinen. Bij een scoort, komt omdat in die modellen de werk- substantieel lagere werkloosheid kunnen gelegenheid afhangt van het aanbod van werkgevers minder eisen stellen, en werkers arbeidskrachten. Als mensen zich minder meer. De afgelopen tijd zijn veel voorstellen uren per week aanbieden, daalt volgens het gedaan om de uitwassen van flexibilisering model de hoeveelheid werk. En omgekeerd: tegen te gaan, niet in de laatste plaats door mi- hoe meer mensen zich aanbieden, hoe meer nister Asscher. Maar zolang de werkloosheid werk.8 nog zo hoog is, vinden werkgevers gemak- kelijk manieren om afspraken en wetgeving ‘Voor jou tien anderen’ funest te omzeilen. Nog een extra reden om de werk- loosheid echt aan te gaan pakken. Bestrijding van de werkloosheid is niet alleen Door niet langer bang te zijn voor uitbrei- van belang voor degenen die nu geen betaald ding van de publieke sector en door werk eer- werk hebben, maar ook voor wie dat nog wél lijker te delen. heeft. De huidige hoge werkloosheid is funest voor de onderhandelingspositie van werken- Mirjam de Rijk publiceerde onlangs het boek ‘51 den, zowel voor mensen in loondienst als voor Mythes over wat goed zou zijn voor de economie’, personen met flexibele contracten en zzp’ers. verschenen bij Nieuw Amsterdam.

Noten 4 Wolfgang Streeck (2015), Ge- 48C884D28636 / 0 / 2015natio- kochte tijd. naalkiezersonderzoek- 1 Flip de Kam (2015), ‘Een fiscala- 5 Zie www.scp.nl / nl / Publica- 20062012web.pdf. miteit voor de PvdA dreigt’, in: ties / Alle_publicaties / Publica- 7 Paul de Beer (2012), ‘De ar- S&D 2015 / 4. ties_2005 / De_steun_voor_de_ beidstijdverkorting die niet 2 Robert Went, Monique Kre- verzorgingsstaat_in_de_pu- doorging en andere lessen uit mer & André Knottnerus (red.) blieke_opinie_1970_2002 / Pers- de jaren tachtig’, in: TPEdigi- (2015), De robot de baas. bericht_De_steun_voor_de_ taal 6(3 / 4). 3 Saskia Klosse & Joan Muysken verzorgingsstaat_in_de_pu- 8 Mirjam de Rijk (2-1-2016), ‘CPB (2014), ‘Een inclusieve arbeids- blieke_opinie_1970_2002. heeft een ongezond grote markt vergt meer dan garan- 6 Zie www.cbs.nl / NR / rdonly- invloed op Nederland’, in: de tiebanen’, in: S&D 2014 / 4. res / 82BB869F-D029-4EFC-B6CC- Volkskrant.

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 11

Toekomst voor de cao — cao van de toekomst

Nadat midden vorig jaar de zoveelste cao-onderhandeling op niets uitliep, kozen de liberalen van de VVD en D66 voor de aan­ val. De cao is niet meer van deze tijd, vinden ze. Niets is minder waar.

PAUL DE BEER

Redacteur S&D

Een jaar na de viering van haar honderdjarig Ook in de politiek was er ondertussen de bestaan1 leek het het afgelopen jaar toch nog nodige onrust over de cao ontstaan. Vooral de bijna afgelopen met de collectieve arbeids- liberale partijen — VVD en D66 — meenden dat overeenkomst (cao). De onderhandelingen het cao-stelsel aan een grondige renovatie toe over nieuwe cao’s verliepen uiterst moeizaam. was. Want hoe kan het dat de vakbeweging, Werkgevers verweten de vakbonden halsstar- die inmiddels minder dan een vijfde van de rig vast te houden aan achterhaalde verwor- werknemers als lid heeft, toch namens alle ven rechten, zoals ontziemaatregelen voor werknemers onderhandelt en de overheid die ouderen en onregelmatigheidstoeslagen, cao vervolgens verplicht aan alle werknemers terwijl de vakbonden de werkgevers er op hun oplegt? Was het niet de hoogste tijd dat alle beurt van beschuldigden onder het mom van werknemers een stem in die cao krijgen? modernisering de cao te willen uitkleden. Het In de tweede helft van 2015 kwam alles toch vertrouwen tussen de sociale partners was nog op zijn pootjes terecht. Op 17 november kortom ver te zoeken. 2015 meldde werkgeversvereniging AWVN dat Halverwege het jaar waren er veel minder de achterstand in het vernieuwen van cao’s was cao’s afgesloten dan in voorgaande jaren. ingelopen.2 Het cao-seizoen is dit jaar volgens Sommige werkgevers kondigden aan dat het de AWVN zelfs ‘vliegend’ van start gegaan.3 wat hen betreft ook zonder cao kon — of dat Minister Lodewijk Asscher stuurde op 13 ze alleen met vakbonden wilden praten die november 2015 een brief aan de Kamer waarin hun gedachtegang volgden. In sommige ge- hij weliswaar aangaf dat een aantal ontwikke- vallen gebeurde dit ook. De horeca heeft geen lingen de cao onder druk zet, maar toch voor- cao meer en volgens de brancheorganisatie stelde alles zo’n beetje bij het oude te houden, bevalt dit prima. En een aantal cao’s werd af- in het vertrouwen dat de sociale partners zelf gesloten met het kleine Alternatief Voor Vak- voor de nodige vernieuwing zouden zorgen.4 bond (AVV), zonder grote broer FNV en soms In een debat met de Tweede Kamer op 4 febru- ook zonder het CNV. De FNV stelde bovendien ari 2016 hield hij aan dit standpunt vast, on- dat zij liever geen dan een slechte cao afsloot. danks forse kritiek op het bestaande cao-stelsel

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 12 Paul de Beer Toekomst voor de cao — cao van de toekomst

van de kant van D66, VVD en CDA. Aangezien de Maar volgens diezelfde wet is de werkge- Kamer hem niet dwong tot een andere positie, ver verplicht de arbeidsvoorwaarden uit de bleef alles inderdaad bij het oude. cao toe te passen op al zijn medewerkers, Was het dan toch alleen maar een storm in ongeacht of zij lid van de vakbond zijn. Als een glas water geweest? werkgevers zijn aangesloten bij een bran- cheorganisatie die de cao afsluit met een of Hoge dekkingsgraad dankzij werkgevers meer vakbonden, zijn zij ook automatisch gebonden aan die cao. Aangezien de organi- Wie alleen naar de cijfers kijkt, zou inderdaad satiegraad van de werkgevers (uitgedrukt in kunnen concluderen dat er weinig aan de hand termen van het aantal werknemers dat bij is. De dekkingsgraad van de cao ligt nu al een hen in dienst is) vermoedelijk rond de 80 % halve eeuw rond de 80 %: vier op de vijf werk- ligt (nauwkeurige cijfers zijn hierover niet nemers vallen eronder. In 2015 is dit aandeel bekend), verklaart dit voor een belangrijk weliswaar gedaald naar 76 %, maar dergelijke deel de hoge dekkingsgraad van de cao. De fluctuaties hebben zich eerder voorgedaan. algemeen verbindend verklaring (avv) voegt Bovendien zijn de vakbonden en bijvoor- daar vervolgens nog eens zo’n 9 % van de werk- beeld niet de ondernemingsraad, waaronder nemers aan toe. in de meeste gevallen de FNV en het CNV, nog altijd betrokken bij het sluiten van vrijwel alle cao’s. Als de cao-partijen hierom vragen wor- den cao’s doorgaans algemeen verbindend De hoge dekkingsgraad van verklaard, dat wil zeggen opgelegd aan alle de cao’s is geheel en al te werkgevers in een branche. Anders dan men weleens suggereert, is er danken aan de werkgevers ook geen sprake van een verschuiving van de cao-onderhandelingen van het sector- naar het ondernemingsniveau. Van de werknemers onder een cao vallen negen op de tien onder Dat het ledental van de vakbeweging niet een bedrijfstak-cao en dus slechts 10 % onder van belang is voor de dekkingsgraad van de een ondernemings-cao. Ook dit aandeel is al cao, verklaart waarom deze twee getallen lange tijd stabiel. zozeer uiteenlopen: nog niet één op de vijf Zo bezien neemt de cao nog altijd een werknemers is lid van een bond, maar vier op centrale en stabiele positie in ons stelsel van de vijf werknemers vallen onder een cao. Wan- arbeidsverhoudingen in. Anders dan bijvoor- neer werkgevers geen cao’s meer willen af- beeld in Duitsland waar de cao-dekkingsgraad sluiten of als individuele werkgevers massaal de afgelopen twee decennia is afgekalfd van hun lidmaatschap van de brancheorganisaties 81 % naar 57 % staat het bereik van de cao in Ne- opzeggen (zoals in Duitsland is gebeurd), dan derland niet werkelijk onder druk.5 zou de dekkingsgraad van de cao sterk dalen. Het is belangrijk om te beseffen dat dit Dat zoveel werknemers onder een cao vooral te danken is aan het belang dat werkge- vallen, duidt er dus op dat de werkgevers vers aan de cao hechten. Het bereik van de cao ondanks alle kritische geluiden nog altijd is immers niet afhankelijk van het ledental sterk aan de cao hechten. De cao levert werk- van de vakbeweging, maar wel van dat van gevers dan ook vele voordelen op: stabiliteit, de werkgevers. Iedere vereniging van werk- voorspelbaarheid, arbeidsrust, reductie van nemers die het afsluiten van cao’s in haar sta- transactiekosten (anders zou men met iedere tuten heeft staan, is volgens de Wet op de cao werknemer afzonderlijk afspraken moeten gerechtigd om een cao af te sluiten. maken) en vermindering van loonconcur-

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 Paul de Beer Toekomst voor de cao — cao van de toekomst 13

rentie. Feitelijk is de cao nog het enige toege- ontwikkelingsfondsen. Bij cao’s gaat het dus stane prijskartel. De cao is onder werkgevers niet alleen om de verdeling van de opbrengst vooral zo populair omdat zij de marktwerking van de bedrijven over aandeelhouders en beperkt. Want anders dan vaak wordt aange- werknemers (een ‘nul-som-spel’), maar ook nomen houden bedrijven helemaal niet van om het genereren van meeropbrengst voor marktwerking en concurrentie. Daarom is er beide partijen (een ‘positieve-som-spel’). Dit ook een mededingingsautoriteit, de ACM, die laatste rechtvaardigt ook waarom bedrijfstak- erop toeziet dat bedrijven de marktwerking cao’s algemeen verbindend kunnen worden op de goederen- en dienstenmarkten niet verklaard. Dit voorkomt ‘freerider-gedrag’ van verstoren. ongeorganiseerde werkgevers die wel van de Uit onderzoek blijkt dan ook dat een ruime sectorale voorzieningen voor scholing en der- meerderheid van de werkgevers tevreden is gelijke profiteren. met de cao. Zij waarderen hun cao gemiddeld met het cijfer 7. Ook de werkgevers die via de Pijnpunten avv aan een cao gebonden zijn geven aan die cao nog altijd een 6.6 Hoe moeten we in het licht van deze feiten de Dat de cao de marktwerking beperkt, is moeizame onderhandelingen van het afgelo- precies de reden waarom liberale partijen zo pen jaar beoordelen? Het ging daarbij in essen- kritisch naar de cao en de avv kijken. Het is tie om twee zaken, namelijk onenigheid over alleen merkwaardig dat zij daarbij hun pijlen de inhoud en het omzeilen van cao’s door het vooral richten op de vakbonden. Vaak wordt gebruik van uiteenlopende flex-constructies.7 verondersteld dat de cao de positie van de Onenigheid over de inhoud van de cao is vakbonden versterkt en vooral in het belang natuurlijk van alle tijden. Hoe moeizaam de is van werknemers. Gezien het grote belang onderhandelingen verlopen, hangt af van dat werkgevers klaarblijkelijk aan de cao de vraag hoe ver de wensen van werkgevers hechten is het de vraag of dit klopt. Natuurlijk en vakbonden uiteen liggen, maar ook van staan werknemers sterker als zij hun krachten hoe sterk zij hun positie achten. De partij bundelen in een vakbond dan wanneer zij die meent het sterkst te staan, zal het minst individueel met hun werkgever zaken probe- bereid zijn om concessies te doen. Als beide ren te doen. Maar voor werkgevers wegen de partijen denken dat zij sterk staan, kan het on- nadelen van deze krachtenbundeling van de derhandelingsproces dan ook lang duren. Dit werknemers blijkbaar minder zwaar dan de hangt ook af van hoe goed men in staat is de voordelen van collectieve onderhandelingen. positie van de tegenpartij in te schatten. Dat werkgevers veel belang hebben bij Als onderhandelaars elkaar al jaren ken- de cao, betekent niet dat dit niet geldt voor nen en een vertrouwensrelatie hebben opge- werknemers. Integendeel: juist vanwege de bouwd, dan kunnen de onderhandelingen voordelen die de cao werkgevers biedt zijn zij vlotter verlopen, bijvoorbeeld door informeel bereid concessies te doen aan de werknemers contact voorafgaand aan de formele onder- door hun betere arbeidsvoorwaarden te bie- handelingen om af te tasten waar de belang- den. Arbeidsrust vraagt immers een prijs. Die rijkste pijnpunten zitten. Het afgelopen jaar kan worden betaald in de vorm van hogere liep dit allemaal wat moeizamer dan in eer- lonen, maar ook in de vorm van betere secun- dere jaren. daire arbeidsvoorwaarden, zoals pensioen of Dat de werkgevers hun inzet presenteerden scholing. Vooral in bedrijfstak-cao’s worden als een moderniseringsagenda en de vakbon- vaak afspraken gemaakt over zogenaamde den daarmee wisten af te schilderen als een ‘goede doelen’ die de gehele sector ten goede behoudzuchtige partij die vooral opkomt voor komen, zoals een bijdrage aan opleidings- en gevestigde belangen van oudere werknemers

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 14 Paul de Beer Toekomst voor de cao — cao van de toekomst

met een vaste baan en de broodnodige vernieu- maar hebben naar hun aard vaak toch minder wing in de weg staat, leverde hun in ieder geval goede arbeidsvoorwaarden. publicitair voordeel op. De vakbonden op hun Op al deze manieren wordt de beschermen- beurt wisten hun tegenargument dat de werk- de en regulerende functie van de cao steeds gevers de arbeidsvoorwaarden willen verslech- verder ondergraven. Aangezien inmiddels teren en daar niets tegenover stellen, minder een derde van de werkende bevolking geen overtuigend over het voetlicht te brengen. vast contract meer heeft, gaat het hierbij al Wie hierbij het gelijk aan zijn kant had, lang niet meer om een marginaal verschijnsel. doet er voor een beoordeling van de cao als Bovendien treft dit niet alleen de werkenden zodanig niet toe. Zoals gezegd horen menings- in de flexibele schil, maar zet de concurren- verschillen nu eenmaal bij cao-onderhande- tie tussen vaste en flexibele krachten ook de lingen. Het gaat er vooral om of de partijen arbeidsvoorwaarden van het vaste personeel onder druk. Als zij geen concessies doen, dreigt hun plek op termijn immers te worden overgenomen door een flexkracht. Dat slechts één op de vijf Nu klinkt het wellicht tegenstrijdig dat werknemers lid is van een werkgevers trachten de cao te omzeilen, ter- wijl zij er toch zoveel belang aan hechten. Maar vakbond, kan het maatschap­ dit is niet veel anders dan dat burgers belang pelijk draagvlak ondergraven hechten aan collectieve voorzieningen en toch belastingbetaling proberen te ontwijken. Werkgevers profiteren graag van de voordelen van cao’s, maar individuele werkgevers heb- tot een compromis weten te komen, wat bij de ben er ook belang bij om de kosten van een cao meeste onderhandelingen uiteindelijk inder- te ontlopen. Dat hiermee het voordeel van be- daad het geval was. perking van concurrentie op arbeidsvoorwaar- Een tweede pijnpunt is de wijze waarop den wordt ondergraven, is voor de gezamen- werkgevers cao-afspraken steeds meer omzei- lijke werkgevers in een branche weliswaar een len door personeel in te zetten dat niet onder de nadeel, maar individuele werkgevers kunnen cao van het bedrijf valt of dat hier minder door hier juist concurrentievoordeel mee behalen. beschermd wordt. Het gaat hierbij om het in- Een klassiek collectieve-actieprobleem dus. huren van zzp’ers, uitzendkrachten, payrolling, De vakbonden proberen deze uitholling contracting en het groeiende gebruik van tijde- van het effectieve bereik van de cao al jaren een lijke krachten en oproep- en invalkrachten. halt toe te roepen, maar zijn hierin — enkele Zzp’ers vallen als zelfstandigen doorgaans uitzonderingen daargelaten — tot nog toe on- onder geen enkele cao-bepaling (al is er in voldoende succesvol geweest. Dat werkgevers de architecten-cao een bepaling opgenomen weinig bereidheid tonen op dit punt zaken te over minimumtarieven voor zzp’ers). Uit- doen met de vakbonden, heeft bijgedragen aan zendkrachten vallen veelal onder een van de ‘verharding’ in de arbeidsverhoudingen. de uitzend-cao’s, die vaak minder gunstige Potentieel ligt hier natuurlijk een mooie arbeidsvoorwaarden bieden dan de cao waar kans voor een poldercompromis. Als de werk- het inlenende bedrijf onder valt. Via payrol- gevers bereid zijn goede afspraken te maken ling en uitbesteding of contracting kunnen om de ontwijking van de cao tegen te gaan en arbeidskrachten vaak ook tegen minder goede de vakbonden tegemoet willen komen aan de arbeidsvoorwaarden te werk worden gesteld. ‘moderniseringswensen’ van de werkgevers, Tijdelijke krachten en oproep- en invalkrach- zou dit tot een interessante vernieuwing van ten vallen wel onder de cao van het bedrijf, cao’s kunnen leiden.

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 Paul de Beer Toekomst voor de cao — cao van de toekomst 15

Gebrek aan representativiteit Dat werkgevers nog steeds bereid zijn cao’s af te sluiten met vakbonden die zo’n klein deel Er is nog een derde pijnpunt, dat niet zozeer van de werknemers vertegenwoordigen, duidt een zorg vormt voor de sociale partners, maar erop dat zij het gebrek aan representativiteit het maatschappelijke draagvlak onder het cao- niet als een groot probleem zien. Al past het stelsel dreigt te ondergraven. Dit betreft de legi- natuurlijk in de onderhandelingsstrategie om timiteit van de cao-partijen. Daarbij richten de de vakbonden er af en toe fijntjes op te wijzen pijlen zich in de praktijk overigens alleen op de dat zij toch maar een klein deel van de werkne- vakbonden. De simpele vraag is waarom de bon- mers vertegenwoordigen en dat de niet-leden den, die minder dan één op de vijf werknemers wellicht positiever staan tegenover de werkge- als lid hebben — en in sommige sectoren nog versvoorstellen dan de vakbonden. beduidend minder –, toch namens alle werkne- Zolang de vakbonden een relatief gema- mers bindende afspraken mogen maken. tigde positie innemen en een cao-akkoord in Formeel juridisch is hier geen probleem. vrijwel alle gevallen ook arbeidsrust garan- De Nederlandse wet kent geen representa- deert, maakt het voor de werkgevers niet veel tiviteitsvereiste voor de onderhandelende uit hoeveel werknemers lid zijn van een bond. partijen. Alleen bij de avv is de regel dat de cao Dat blijkt ook uit het feit dat zij in sommige al voor ten minste 55 % van de werknemers in sectoren een cao hebben afgesloten zonder een sector moet gelden alvorens deze bindend de grootste vakbond FNV, omdat deze niet wordt verklaard voor de gehele sector. Maar met de voorstellen van de werkgevers wilde hierbij speelt, zoals gezegd, alleen de organi- instemmen. Blijkbaar verwachten de werkge- satiegraad aan werkgeverskant een rol en niet vers ook dan dat de cao voor arbeidsrust zal die van de vakbonden. zorgen.

Tabel 1 Opvattingen van vakbondsleden en niet-vakbondsleden, 2012 ( %)

Eens met onderstaande stelling Lid Geen lid

inkomensverschillen moeten kleiner 73 55

belastingen moeten niet omlaag 74 73

hypotheekrenteaftrek moet worden afgeschaft 36 31

pensioenleeftijd moet naar 67 jaar 36 46

overheid moet banken steunen die failliet dreigen te gaan 57 61

overheidsuitgaven voor werkloosheidsuitkeringen moeten omhoog 20 18

overheidsuitgaven voor pensioenen moeten omhoog 45 41

overheidsuitgaven voor bedrijven moeten omhoog 26 28

overheidsuitgaven voor bijstand moeten omhoog 23 21

gepensioneerden moeten AOW-premie betalen 40 38

Bron: NKO 2012

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 16 Paul de Beer Toekomst voor de cao — cao van de toekomst

Het geringe ledental van de vakbonden is is haast net zoals het stemrecht bij Tweede vooral een doorn in het oog voor wie meent Kamerverkiezingen voorbehouden aan leden dat de belangen van grote groepen werken- van politieke partijen. den onvoldoende worden vertegenwoordigd. Om de legitimiteit van cao-afspraken en de Daarbij richt de aandacht zich vooral op jon- avv te vergroten is het daarom wenselijk alle geren en flexwerkers. Toch betekent een lage werknemers die onder een cao vallen daar- organisatiegraad van de vakbeweging nog over zeggenschap te geven. Nu gebeurt het al niet dat zij niet representatief is. Zolang de regelmatig dat vakbonden onder alle werkne- leden een evenwichtige afspiegeling vormen mers — en niet alleen hun leden — de wensen van de beroepsbevolking is er weinig aan de ten aanzien van de cao peilen. Maar het uit- hand. Onder de vakbondsleden zijn echter eindelijke onderhandelingsresultaat wordt oudere autochtone mannen met een vaste vol- doorgaans alleen ter goedkeuring aan de vak- tijdbaan oververtegenwoordigd en jongeren, bondsleden voorgelegd. Die hebben immers vrouwen, allochtonen, flexwerkers en deeltij- de contributie afgedragen waaruit de vak- ders ondervertegenwoordigd. Zo is 60 % van de bondsonderhandelaars worden betaald. Zou werknemers jonger dan 45 jaar, maar slechts iedereen mogen meebeslissen, dan groeit het 43 % van de werkzame vakbondsleden. zogenaamde freerider-probleem nog verder, Ook dit hoeft nog niet per se een probleem zo betogen vakbonden terecht. Want waarom te zijn als de opvattingen en belangen van nog contributie betalen als je ook zonder lid- deze groepen parallel lopen. Of hiervan sprake maatschapskaart mag meebeslissen? is, is niet zo duidelijk. Tabel 1 geeft een beeld van de opvattingen van vakbondsleden en niet-vakbondsleden over een aantal sociaal- economische thema’s zoals gemeten in het De opvattingen van Nationaal Kiezersonderzoek 2012 (NKO 2012). vakbondsleden en niet- Hieruit blijkt dat de opvattingen van vak- bondsleden en niet-leden niet bijzonder ver vakbondsleden liggen niet uit elkaar lopen. Het meest verschillen zij nog bijster ver uit elkaar van mening over de vraag of de inkomensver- schillen kleiner moeten worden: daar is bijna driekwart van de vakbondsleden voor, tegen- over iets meer dan de helft van de niet-leden. Behalve de gevolgtrekking dat niet-leden Bij de andere thema’s zijn de verschillen klein. daarom niet mogen meebeslissen, zou je ook Nu gaat het hier niet om onderwerpen die op de omgekeerde conclusie kunnen trekken: de agenda staan van de cao-onderhandelin- niet-leden moeten ook meebetalen. Dat is gen, maar in ieder geval blijkt het allerminst minder vreemd dan het lijkt. Immers, een cao evident dat vakbondsleden geheel andere pri- is in feite een collectief goed: zij geldt voor oriteiten hebben dan niet-leden. alle werknemers van een bedrijf of sector, ongeacht of die aan de totstandkoming ervan Cao-heffing hebben bijgedragen. Bij andere collectieve goederen — dijken, wegen, defensie, politie Niettemin blijft het in de beleving van velen — hebben we daar een even simpele als effec- ondemocratisch dat vier op de vijf werkne- tieve oplossing voor bedacht: iedere burger mers geen vakbondslid zijn en geen zeggen- draagt bij aan de financiering ervan door schap hebben over de cao die aan hen wordt belasting af te dragen. Zo kun je overwegen opgelegd. Je kunt natuurlijk tegenwerpen dat om ook een cao-heffing in te voeren, gelijk zij dan maar lid moeten worden, maar dat aan een klein percentage van het loon. In ruil

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 Paul de Beer Toekomst voor de cao — cao van de toekomst 17

daarvoor mag iedereen dan over de cao mee- zij of hij gratis lid wil worden. Na afloop van beslissen. de cao-onderhandelingen wordt het resultaat Daarvoor zijn overigens nog allerlei varian- dan, zoals nu al het geval is, ter goedkeuring ten denkbaar. Een voor de hand liggende optie aan alle leden voorgelegd. is om alle werknemers te laten stemmen over Een gratis vakbondslidmaatschap vormt de uitkomst van de cao-onderhandelingen. tevens een mooie peiling van de populariteit Nadeel daarvan is dat niet duidelijk is wat er van de vakbonden. Als maar een beperkt deel gaat gebeuren als een meerderheid het onder- van de werknemers gratis lid wil worden van handelingsresultaat afwijst. Met een nee-stem de huidige vakbonden, is dit een krachtig geef je immers nog niet aan wat je niet bevalt. signaal aan die bonden dat zij het niet goed Bovendien is het lastig onderhandelen als je genoeg doen. Als de gevestigde bonden zich niet weet wat de wensen van je achterban zijn. onvoldoende inzetten voor de belangen van Het is dus beter om alle werknemers (ook) tot nu toe ondervertegenwoordigde groepen, al aan het begin van het onderhandelingspro- zoals jongeren en flexwerkers, is het relatief ces een stem te geven. Dat kan door met een eenvoudig voor nieuwe bonden om in het gat enquête hun wensen te peilen. Een andere in- te springen. Het verwijt van het kleine AVV teressante optie is het Franse systeem, waarbij aan de grote bonden dat zij in het gesloten Ne- werknemers hun cao-onderhandelaar kunnen derlandse systeem van arbeidsverhoudingen kiezen. Dat lijkt nog het meest op het model nauwelijks een kans heeft om een positie te van de representatieve democratie waaraan verwerven, gaat dan niet meer op. Vakbonden de politieke partijen — die maar een fractie zullen gestimuleerd worden om onder alle van het aantal leden van de vakbonden heb- groepen werknemers leden te werven. Naar de ben — hun legitimiteit ontlenen. mate waarin zij daarin slagen, zal hun legiti- We zouden echter nog een stap verder miteit als vertegenwoordiger van alle werkne- kunnen gaan. Als alle werknemers een kleine mers groter worden. financiële bijdrage leveren aan de kosten van Hoe de concurrentie tussen de vakbonden het tot stand brengen van een cao, dan moet om leden te werven zal verlopen, is moeilijk nog worden bepaald hoe de opbrengst wordt te voorspellen. Er kunnen aparte bonden voor verdeeld over de verschillende vakbonden. Als jongeren of flexwerkers ontstaan. Er komen we dit doen op basis van het huidige ledental, misschien populistische naast meer gematigde zullen de groepen die zijn ondervertegen- bonden. Maar het succes van een vakbond is uit- woordigd onder de vakbondsleden moeten eindelijk wel afhankelijk van de bereidheid en bijdragen aan de vakbonden, waardoor zij het vermogen om met andere bonden samen te zich mogelijk juist onvoldoende vertegen- werken en een goede cao af te sluiten. Het zou woordigd voelen. Maar als zij al betaald heb- dus ook kunnen dat de gevestigde bonden zo ben voor de cao, waarom zouden zij dan niet veel vertrouwen hebben dat zij hun dominante gelijk gratis lid van een vakbond kunnen positie weten te behouden. Die onzekerheid is worden?8 Daarbij valt te denken aan een basis- nu eenmaal eigen aan een democratie. lidmaatschap, waarbij men bijvoorbeeld geen Een bezwaar tegen financiering van vak- recht heeft op een uitkering uit de stakingskas bonden uit een cao-heffing kan ook zijn dat zij of rechtsbijstand, maar wel volwaardig mag daarmee een verlengstuk dreigen te worden meebeslissen. Daarvoor zal men nog een aan- van de overheid. Immers, een regering die vullende contributie moeten betalen. Vooraf- de vakbonden minder gunstig gezind is, zou gaand aan de cao-onderhandelingen zou dan kunnen dreigen de cao-heffing te verlagen en iedere werknemer haar of zijn mening kun- hen daarmee sterk onder druk kunnen zetten. nen geven over de belangrijkste kwesties en Om dit te voorkomen, is het beter dat de cao- tevens kunnen aangeven van welke vakbond heffing niet als een belasting door de overheid

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 18 Paul de Beer Toekomst voor de cao — cao van de toekomst

wordt opgelegd, maar dat de sociale partners alle flexkrachten onder dezelfde cao brengen hierover zelf in de Stichting van de Arbeid een als de vaste krachten. afspraak maken. De overheid zou dit wel kun- Er zijn inmiddels enkele hoopvolle voor- nen stimuleren door over de cao-heffing geen beelden, zoals de architecten-cao en de cao belasting te heffen. De heffing is dan te verge- gehandicaptenzorg,9 maar op dit terrein valt lijken met de pensioenpremie. nog veel werk te doen. Als de sociale partners hierin onvoldoende slagen, zou een toene- Tot slot mende ontwijking van cao’s uiteindelijk het hele cao-stelsel kunnen ondermijnen, zelfs als Met de cao als zodanig is weinig mis, ondanks de werkgevers het belang van de cao blijven de vele geluiden die het tegendeel suggereren. onderschrijven. Dat vakbonden en werkgevers van mening Tot slot is het gewenst de legitimiteit van de verschillen over de inhoud van de cao kan cao’s te vergroten door alle werknemers een men moeilijk als een probleem aanmerken, stem in de cao te geven. Om te voorkomen dat aangezien dit juist het wezen van cao-onder- dit het freerider-probleem vergroot moet dan handelingen is. tegelijkertijd aan een ander ‘verdienmodel’ Dat individuele werkgevers het effectieve voor de vakbeweging worden gedacht. Een bereik van cao’s ondergraven door gebruik verplichte cao-heffing in combinatie met een van allerlei flex-constructies is wel problema- gratis vakbondslidmaatschap lijkt daarvoor tisch. Uiteindelijk vormt dit overigens net zo- een interessante optie. Hiermee kun je in één zeer een bedreiging voor de werkgevers (om- klap verschillende problemen oplossen: de dat het de voordelen van de cao vermindert) lage organisatiegraad, de representativiteit als voor de vakbonden. Op dit terrein is het van de vakbeweging, het ontbreken van zeg- dan ook belangrijk dat de sociale partners erin genschap over de cao van de grote meerder- slagen afspraken te maken die ofwel de groei heid van de werknemers en de verzwakking van de flexibele schil een halt toeroepen ofwel van de financiële basis van vakbonden.

Noten terug van nooit weggeweest!’, jaar. Dit is ongeveer 0,1 % van in: Ontwerpers in arbeidsver- de totale loonsom van alle 1 In 1914 werd de eerste lande- houdingen: draagvlak voor de werknemers. Een heffing van lijke cao afgesloten voor de cao, Den Haag: AWVN. deze omvang zou dus volstaan boekdrukkers. 7 P. van de Valk (2016), Cao onder om alle werknemers ‘gratis’ 2 AWVN (17-11-2015), ‘Loonstij- druk? Onderzoek naar ontwik- vakbondslid te maken en de ging dit jaar 1,5 procent’, www. kelingen van collectieve arbeids- totale inkomsten van de vak- awvn.nl / actueel-site / Pagi- verhoudingen in relatie tot de beweging op peil te houden. nas / Persberichten / Loonstij- cao, Publicatie nr.11 van het 9 Hierin is onder meer afgespro- ging-dit-jaar-1,5.aspx). Wetenschappelijk Bureau ken dat ‘flexibiliteit minder 3 AWVN (3-2-2016), ‘Cao-jaar voor de Vakbeweging, Amster- gerealiseerd wordt door flexi- vliegend van start’, www. dam: De Burcht, www.de- bele contracten en meer door awvn.nl / actueel / persberich- burcht.nl / userfiles / file / Eind- een bredere en meer flexibele ten / cao-jaar-vliegend-van- rapport %20onderzoek %20 inzet van werknemers met start. Peter %20van %20der %20 een vast dienstverband. (…) 4 L.F. Asscher (2016), ‘Brief aan Valk- %20Cao %20onder %20 Het gebruik van nulurencon- de Tweede Kamer’, vergader- druk %281 %29.pdf tracten en tijdelijke dienstver- jaar 2015-2016 29544 nr.669. 8 Om de gedachten te bepalen: banden zal daarom worden 5 J. Visser (2015), ICTWSS data- de totale contributie-inkom- beperkt’ (Onderhandelaarsre- base 5.0. Amsterdam: AIAS, sten van alle Nederlandse sultaat CAO Gehandicapten- www.uva-aias.net / 208. vakbonden bedragen naar zorg 16 november 2015). 6 L. Harteveld (2013), ‘De cao: schatting zo’n € 300 mln per

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 19

De publieke sector, de vakbonden en het recht

Minister Ronald Plasterk en FNV-voorzitter Ton Heerts stonden afgelopen jaar lijnrecht tegenover elkaar. Van het poldermodel leek weinig over. De FNV stapte zelfs naar de rechter om het buiten hen om gesloten loonakkoord ongedaan te krijgen. Hoewel de grootste vakbond nul op het rekest kreeg en de betrok­ ken partijen bezwoeren dat de escalatie eenmalig was, valt het allerminst uit te sluiten dat de verhoudingen tussen overheid en vakbonden in de toekomst verder verharden.

BAREND BARENTSEN

Hoogleraar sociaal recht & bijzonder hoogleraar arbeidsverhoudingen aan de Universiteit Leiden

Wat vakbondsvrijheid betreft hebben we het dag flexibeler en zzp’ers zijn niet meer weg te in Nederland goed. Terwijl in andere landen denken, met als gevolg dat een toenemende bonden het werken bemoeilijkt wordt, vak- groep outsiders het zonder bescherming van bondsactivisten ontslag riskeren en ze soms arbeidsrecht en cao’s moet zien te stellen. De zelfs voor hun leven moeten vrezen, is het SER heeft daarom recentelijk de noodklok ge- stakingsrecht bij ons een erkend grondrecht. luid voor het cao-overleg, al ziet de raad daar Bovendien zijn de bonden gewaardeerde ge- nog wel draagvlak en toekomst voor.2 sprekspartners in polderinstituties als de So- Nu is de afnemende (en vergrijzende) ciaal Economische Raad (SER) en de Stichting achterban van vakorganisaties een al langer van de Arbeid. Hoewel de meningen over de bestaand en vaker geconstateerd probleem. wenselijkheid ervan nogal verschillen, wijst In dit artikel wil ik die discussie niet nog eens het op 1 juli 2015 ingevoerde nieuwe ontslag- dunnetjes over doen, al deel ik het optimisme recht in ieder geval ook op een stevige positie van de SER niet ten volle.3 Mij lijkt het veeleer van de vakbeweging. vijf over dan vijf voor twaalf voor de bonden Dat alles is echter geen reden tot feest- en cao’s. Wel wil ik deze problemen gebrui- vreugde. Zo zijn de ledenaantallen van de ken als achtergrond waartegen collectieve bonden dalende.1 Met hun nadruk op de arbeidsvoorwaardenvorming en collectieve bescherming van (oudere) werknemers met acties zich de afgelopen jaren in de publieke een vast contract, de hoofdmoot van hun ach- sector hebben ontwikkeld. terban, lijken ze een achterhoedegevecht te Op basis van rechtspraak in de periode voeren. De wereld om hen heen wordt met de 2014-2015 over collectief onderhandelen en

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 20 Barend Barentsen De publieke sector, de vakbonden en het recht

collectieve actie signaleer ik dat de rechter — onder meer Rijk, defensie, politie, gemeen- zich afstandelijker opstelt in collectieve con- ten en waterschappen — vindt afzonderlijk flicten. De rechter vindt dat een zaak van de overleg plaats. Wordt een akkoord bereikt, betrokken partijen. Hun vrijheid van collectief dan worden de afgesproken arbeidsvoorwaar- onderhandelen staat dus hoog in het vaandel, den — ook wel aangeduid als het overheids-cao en sinds kort nog hoger. Al die vrijheid lijkt — opgenomen in de wettelijke regelingen.4 wenselijk en prachtig, maar heeft ook een Per sector is vastgelegd wie de onder- keerzijde. In hoeverre is een verzwakte vakbe- handelingspartners zijn en in welk geval er weging in staat om van die vrijheid gebruik sprake is van een voldoende meerderheid bij te maken? Hebben zij, gezien de omvang van de ambtenarenbonden om van een geldig hun achterban en de beperkte actiebereid- arbeidsvoorwaardenakkoord te spreken. In de heid, wel voldoende ‘bargaining power’ in die regel is instemming van de grootste, aan FNV vrije onderhandelingen? gelieerde ambtenarencentrale plus een klei- nere bond voldoende, of instemming van de De overheid als wet- én werkgever drie kleinere centrales. Noch het overeenstem- mingsvereiste noch de indeling in sectoren is Ik spits mijn beschouwing toe op de publieke volledig gebaseerd op bindende wet- en regel- sector. Aangezien de overheid naast werk- geving. Ten dele gaat het om door overlegpart- gever ook wetgever is, is de procedure daar ners gesloten protocollen en gebruiken. anders dan in de marktsector. Ambtenaren Met het overeenstemmingsvereiste perken worden eenzijdig aangesteld door de over- overheidswerkgevers hun wetgevende be- heidsinstantie waarvoor zij werken en ook voegdheid in. Alleen op basis van een akkoord hun arbeidsvoorwaarden worden vastgesteld met de bonden kunnen zij tot wijziging van de door de werkgever. Die zijn vastgelegd in wet- collectieve arbeidsvoorwaarden overgaan. Zo telijke regelingen, zoals het Algemeen Rijks- wordt voorkomen dat een overheidsinstantie ambtenarenreglement (ARAR) en het Bezol- als wetgever eenzijdig zaakjes fikst die haar digingsbesluit Burgerlijke Rijksambtenaren als werkgever goed uitkomen. Hiermee tracht (BBRA). In dergelijke regelingen is onder meer men zoveel mogelijk de situatie in de markt- vastgelegd hoeveel vakantiedagen en salaris sector te benaderen, waar bonden vrijelijk de ambtenaar heeft, welke voorzieningen er kunnen onderhandelen over arbeidsvoor- beschikbaar zijn bij ontslag en wat de rechten waarden. en plichten bij ziekte zijn. Kortom: de arbeids- Een andere bijzonderheid van het arbeids- voorwaarden die voor werknemers in de voorwaardenoverleg bij de overheid is dat marktsector in een cao zijn vastgelegd. er voor de meeste sectoren voorzien is in een Deze eenzijdigheid is echter vooral theorie. advies- en arbitrageregeling voor het geval het Een ambtenaar sluit dan wel geen arbeids- overleg stokt. Sinds de invoering van het over- overeenkomst met zijn werkgever, maar aan eenstemmingsvereiste, en het in feite naar het aanstellingsbesluit gaan natuurlijk wel ‘normale’ cao-onderhandelingen toegroeien besprekingen vooraf. Ook bij de collectieve van de arbeidsvoorwaardenvorming, doen de arbeidsvoorwaarden voor ambtenaren geldt onderhandelingspartners minder beroep op dat die feitelijk op een akkoord met de bonden deze regelingen.5 zijn gebaseerd. De onderhandelingen in de publieke sec- Het komt erop neer dat overheidswerkge- tor zijn aldus sterk genormaliseerd, dat wil vers de wettelijke regeling van de arbeidsvoor- zeggen zoveel mogelijk in lijn gebracht met waarden pas na instemming van de vakbon- wat tussen werknemers en werkgevers in den mogen wijzigen. Daarbij is de overheid de marktsector gebruikelijk is.6 Hoewel veel in verschillende sectoren verdeeld. Per sector vakbonden vrezen dat het wetsvoorstel tot

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 Barend Barentsen De publieke sector, de vakbonden en het recht 21

normalisering van de ambtelijke rechtspositie afsluiten van collectieve afspraken genieten hun onderhandelingspositie in de toekomst werkgevers en bonden een enorme vrijheid.7 zal ondermijnen, moet dat niet overdreven Of de bereikte afspraken redelijk zijn, is worden. Nu staan de bonden, als ze eens- daarbij niet relevant. De inhoud van het ak- gezind zijn, in het huidige systeem wel iets koord doet niet ter zake, zolang het maar is sterker dan wanneer de complete vrijheid van afgesloten met een voldoende representatieve marktpartijen-cao geldt, maar normalisering vakbond. Een cao of arbeidsvoorwaarden­ door ambtenaren ook onder het arbeidsrecht akkoord kan heel wel afspraken bevatten die te laten vallen zou op zich goed aansluiten bij minder gunstig zijn voor (een deel van) de de ontwikkelingen die hierboven beschreven betrokken werknemers. Een vakbond wordt zijn. sterk genoeg geacht om zelf te beslissen of Het is goed om op te merken dat juist een onderhandelingsresultaat acceptabel is, de sectoren die niet of heel beperkt mogen of niet. staken — defensie en politie — buiten de nor- De laatste jaren heeft de rijksoverheid met malisering van het wetsvoorstel vallen. Daar de zogeheten nullijn gebruikgemaakt van past uiteindelijk misschien beter een gepro- deze onderhandelingsvrijheid. Om de finan- tocolleerd overlegstelsel bij, zij het dat de po- ciën op orde te houden wilde men de salaris- litiebonden er wel in zijn geslaagd binnen het sen simpelweg niet verhogen. Het gevolg was bestaande stelsel met actie hun zin te krijgen. dat er in veel sectoren geen afspraken over arbeidsvoorwaarden tot stand kwamen. Hoog- Vrijheid van onderhandelen stens werd men het over deelonderwerpen eens. Hoewel deze opstelling was ingegeven De onderhandelingsvrijheid brengt ook het door politieke motieven, stelde de overheid recht om te staken met zich mee . Met col- zich in feite op als iedere andere ‘gewone’ lectieve acties (of de dreiging ervan) kunnen werkgever die meent het zuinig aan te moeten werknemers hun eisen in de onderhandelin- doen. gen kracht bij zetten. Zonder dat recht zouden Afgezien van de politiesector is tegen de de bonden min of meer tandeloos zijn en is de nullijn betrekkelijk weinig actie gevoerd. Ook onderhandelingsvrijheid niet meer dan een is niet de weg van arbitrage of advies bewan- wassen neus. deld.8 De bonden stonden blijkbaar niet sterk Nu is de vrijheid om actie te voeren niet genoeg om een mooi akkoord af te dwingen. onbeperkt. Als er onevenredige schade dreigt Overigens verliepen de onderhandelingen in voor derden, of als de openbare orde, de na- sectoren als gemeenten vaak wel wat soepeler. tionale veiligheid of de volksgezondheid in De salarissen drukken daar niet rechtstreeks het geding is, mogen acties worden verboden. op de rijksbegroting, waardoor werkgeverson- Juist in de publieke sector is de kans aanwezig derhandelaars meer ruimte hadden om aan dat acties die belangen te sterk schaden. eisen van werknemers tegemoet te komen. De werkgever is bovendien niet verplicht Desalniettemin zijn er ook in die sectoren wel om een cao aan te gaan. Ook die vrijheid is na- voorbeelden te vinden van onderhandelingen tuurlijk niet onbegrensd. Als er een jarenlange die vele jaren lang nagenoeg op slot hebben relatie bestaat met een bepaalde partij of er gezeten, bijvoorbeeld in het mbo.9 bepaalde toezeggingen zijn gedaan, kan een vakbond niet zonder meer worden uitgeslo- Rechter buiten de onderhandelingen… ten van deelname aan de onderhandelingen. Het is ook niet zo dat andere vakbonden een Bij de onderhandelingen voor rijksambtena- concurrerende bond zomaar kunnen vetoën. ren in 2015 liepen de gemoederen tussen de Maar zeker waar het gaat om het uiteindelijk overheid en FNV hoog op. Met het aantrek-

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 22 Barend Barentsen De publieke sector, de vakbonden en het recht

ken van de economie was het tijd om van de van ambtelijk arbeidsvoorwaardenoverleg nullijn af te stappen, vond ook minister van prevaleert dus de onderhandelingsvrijheid. Binnenlandse Zaken Ronald Plasterk. Over Inmiddels hebben alle betrokken vak- hoe dat dan zou moeten, werd men het echter bonden en de minister verklaard dat zij in de niet eens. Twistpunt was het voorstel om de toekomst ‘gewoon’ weer met zijn allen willen pensioenpremie te verlagen en het vrijgeko- onderhandelen.13 Ook de noodgreep naar af- men geld bij wijze van loonsverhoging direct spraken op centraal niveau wordt door hen als aan de ambtenaren uit te keren. ‘Een sigaar eenmalig beschouwd.14 uit eigen doos’, oordeelde de FNV. De onder- handelingen leverden niks op. De FNV trachtte Juridisch wel meer actiemogelijkheden tevergeefs via een kort geding een beslissing te forceren, waarop Plasterk zonder de groot- De FNV en andere bonden, die anders wil- ste vakbond een voor alle sectoren geldig len, zullen in de toekomst dus terug moeten loonruimte-akkoord sloot.10 De overige bon- grijpen op alternatieve methoden. Dat kan den meenden dat loonsverhoging na jaren om twee redenen moeilijk zijn. De eerste is de van nullijn en afgebroken onderhandelingen lage organisatiegraad. Daarnaast brengen col- te prefereren viel boven een voortdurende lectieve acties in de publieke sector de maat- impasse.11 schappelijke orde vaak in gevaar. Zo werd een actie in de ambulancezorg verboden, omdat het risico op onherstelbare gezondheidsscha- de bij patiënten te groot was.15 De FNV kreeg van de rechter Met de sterkere nadruk op de onderhande- tweemaal nul op het rekest lingsvrijheid boven procedures staan bonden dus voor een flinke uitdaging. Ironisch genoeg kunnen ze hoop putten uit de recente recht- spraak. Het wordt makkelijker voor bonden, Daarop toog de FNV opnieuw naar de rech- ook in de publieke sector, om actie te voeren. ter. Kern van het betoog was dat aan akkoor- Tot voor kort konden stakingen en andere den reëel en open overleg vooraf dient te gaan. acties worden verboden om de enkele reden Dat was volgens de FNV niet gebeurd. Doordat dat ze niet van tevoren waren aangekondigd het akkoord bovendien voor alle sectoren of omdat ze prematuur waren. De Hoge Raad geldig was, kon er anders dan gebruikelijk op heeft in twee uitspraken geoordeeld dat die sectoraal niveau niet meer onderhandeld wor- regels niet langer als zelfstandige criteria gel- den. Voor de afzonderlijke sectoren was het den.16 Hoewel relevant moeten ze onder meer volgens de bond dus slikken of stikken. worden afgewogen tegen de duur en schade Helaas voor de grootste vakbond oordeelde van de actie, en hoe lang de onderhandelin- de rechter anders.12 Het vereiste overleg mag gen in een impasse verkeren. ook buiten de formeel voorgeschreven orga- Voor de publieke sector is verder van nen om worden gevoerd. Er was, vond de rech- belang dat de voorkeursbehandeling van ter, bovendien voldoende overlegd. In feite algehele stakingen met deze uitspraken is ver- volgt de rechter hier de meerderheid van de vallen. Juist in de publieke sector is die manier onderhandelaars, die wel tevreden waren met van actievoeren vaak niet mogelijk, omdat het proces en met het resultaat. bepaalde overheidsdiensten nu eenmaal altijd Het staat de FNV uiteraard vrij om de onder- beschikbaar moeten zijn. handelingen te verlaten, maar dat betekent Zolang acties als stiptheidsacties, estafet- niet dat het daarna gesloten akkoord ineens testaking, prikacties en flashmobs redelijker- ongeldig is. Ook binnen de bijzondere context wijs kunnen bijdragen aan een beter resultaat

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 Barend Barentsen De publieke sector, de vakbonden en het recht 23

in de collectieve onderhandelingen zijn deze Een belangrijke bepalende factor is de ac- rechtmatig. Het is dus primair aan de bonden tiebereidheid en de organisatiegraad binnen om te kiezen wanneer en op welke manier een sector. Soms zullen de mogelijkheden om zij actie voeren. Nog steeds is het actierecht tot actie over te gaan beperkt zijn, ook al laat niet onbeperkt, maar het uitgangspunt is de rechter nu iets meer toe dan voorheen. En dat werknemers én ambtenaren actie mogen hoewel er juridisch dus iets meer ruimte is, voeren. blijft die beperkt als de gezondheid en veilig- Dit opent ook mogelijkheden voor sectoren heid van burgers in het geding zijn. waar de organisatiegraad en de actiebereid- Bovendien kan polderen wel degelijk tot heid beperkt zijn. Zo deden slechts 1000 van resultaten leiden. Zo was de FNV medeon- de 150.000 schoonmakers aan de langste dertekenaar van het Sociaal Akkoord in 2013. naoorlogse stakingsactie van 2010 mee. Des- Ontpolderen, dat wil zeggen kiezen voor een ondanks werd de staking een succes, doordat meer conflictueus dan harmonieus onder- de bonden met gerichte acties tegen de NS en handelingsmodel, is dus zeker niet altijd een Schiphol relatief veel impact hadden.17 garantie voor succes. Hoewel deze actievorm voor de meeste Zelfs wanneer confrontatie wel mogelijk ambtenaren wat radicaal lijkt, is er nu in ieder is, is het de vraag of zo’n koers op de langere geval een tussenweg voor de onhaalbare en termijn wel verstandig is. Er valt wellicht vaak onrechtmatige algehele staking en een meer te halen als werkgevers uit welbegrepen symbolisch fluitconcert op het Malieveld. eigenbelang, en niet met het mes op de keel, Zelfs bedrijfsbezettingen zijn niet langer uit tot cao-afspraken komen. Omgekeerd zouden den boze. Illustratief voor de verruimde mo- overheidswerkgevers zich ook kunnen afvra- gelijkheden is de weigering van de politie om gen of zij moeten streven naar een op de korte bijstand te verlenen aan deurwaarders. Het termijn lastige consensus met alle bonden, gerechtshof Den Haag vond deze acties niet of moeten gaan voor het minimaal juridisch onrechtmatig.18 Het hof woog uitdrukkelijk haalbare. mee dat de bonden, omdat de politie nu een- Daar komt het gebutste imago nog bij. Het maal essentiële diensten verleent, beperkt zijn probleem van teruglopende en vergrijzende in hun mogelijkheden om acties te voeren. ledenbestanden verhelpen vakbonden niet door terug te grijpen op het klassieke wapen- Polderen of actie arsenaal en het beschermen van gevestigde werknemersbelangen, maar door aan te tonen Met deze ontwikkelingen in de rechtspraak dat ze er ook zijn voor de jongeren die zich al- kunnen de bonden dus twee kanten uit. Kie- leen wanen op de arbeidsmarkt. zen zij voor actie of polderen? Ietwat simpel gesteld is het de keuze tussen de methode-SP Besluit en -PvdA. Uit het recente verleden blijkt niet direct welke koers effectiever is. De ontwikkelingen van de afgelopen jaren, Hoewel de schoonmaakacties succes had- en zeker 2015, hebben geleid tot een zekere den en ook de politiebonden (iets) meer dan normalisering van de arbeidsverhoudingen hun collega-ambtenaren wisten binnen te bij de overheid. Net als in de marktsector kun- slepen, heeft de FNV zich bij de onderhande- nen werkgevers en werknemers in vrijheid lingen met Plasterk buitenspel laten zetten. hun opstelling en inzet bepalen. Daar horen Als gezegd corrigeerde de rechter dit niet, en ook vakbonden bij die als ze dat nodig vinden ontbrak het de FNV aan overtuigingskracht actie voeren om hun gelijk te krijgen. om de eisen op een andere manier geaccep- Intussen heeft de rechter — uiteraard bin- teerd te krijgen. nen zekere grenzen — de deur opengezet voor

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 24 Barend Barentsen De publieke sector, de vakbonden en het recht

collectieve acties. Het gewicht van vormvoor- Die afweging kan in de verschillende over- schriften is afgenomen en andere, minder heidssectoren bovendien anders uitvallen, al klassieke actievormen zijn in principe toe- naar gelang de actiebereidheid en de organi- gestaan. Het zal voor de bonden een kwestie satiegraad. Verder is het goed denkbaar dat van nuances zijn. Er is heus ruimte — en reden bepaalde onderdelen binnen deze sectoren — om de belangentegenstelling in collectieve voor een eigen koers kiezen, als ze menen dat onderhandelingen wat zwaarder aan te zet- er voor hun specifieke groep iets anders en be- ten. Het hangt van de omstandigheden in een ters moet worden geregeld. Belastingambte- bepaalde sector af hoe groot die speelruimte naren, cipiers en wegwerkers van Rijkswater- is. De bonden zullen een afweging moeten staat vallen nu nog onder dezelfde regeling als maken wat handiger is om op langere termijn beleidsambtenaren op een ministerie, maar resultaten te behalen: in beginsel polderen of dat hoeft niet zo te blijven. juist sneller en harder actievoeren. Die keus is De sinds de introductie van het sectoren- uiteindelijk aan hen. Terwijl de strijd binnen model in 1993 zo keurig aangeharkte tuin van de FNV tot vandaag de dag in alle hevigheid arbeidsvoorwaardenvorming verwildert. Dat gevoerd wordt, heeft vakbond De Unie bijvoor- biedt vakbonden meer vrijheid en speelruim- beeld het stakingsmiddel afgezworen. te, maar minder zekerheid.

Noten ten / rapporten / 2015 / 06 / 18 / rap- (ECLI:NL:GHDHA:2015:2949). port-buitengewoon-normale- 13 W. van de Donk (2015). Advies 1 SER-advies (2013), Verbreding sturing. Zie voor een beschrij- over de verhoudingen met de draagvlak CAO-afspraken (ad- ving van het stelsel ook bijlage sociale partners van verkenner vies 13 / 03), Den Haag: SER 2013, A bij dit rapport. W. van de Donk d.d. 3 december p. 11 e.v. 9 L.C.J. Sprengers (2013), ‘Het 2015, p. 2. www.rijksoverheid. 2 Ibid., p. 37 e.v. cao-overleg in de sectoren’, in: nl / documenten / publica- 3 B. Barentsen (2016), ‘Represen- CAOP (2013), De staat van de ties / 2015 / 12 / 03 / advies-over-de- tativiteit is een illusie’, in: TRA ambtelijke dienst 2013, pp. 166- verhoudingen-met-de-sociale- 2016 / 11. 176, en: L.C.J. Sprengers (2015), partners. 4 L.C.J. Sprengers (2015), ‘Collec- ‘Het cao-overleg in de secto- 14 Sprengers (2015), ‘Het cao- tief overleg en conflict’, in: ren’, in: CAOP (2015), De staat overleg in de sectoren’, pp. 185- B.B.B. Lanting (2015), Inleiding van de ambtelijke dienst 2015, p. 186. Nederlands ambtenarenrecht, 198. 15 Rechtbank Midden-Nederland pp. 299-307. 10 Sprengers (2015), ‘Het cao- (10-6-2015), JAR 2015 / 165 5 Sprengers, ‘Collectief overleg overleg in de sectoren’, pp. (ECLI:NL:RBMNE:2015:4232). en conflict’, pp. 334-336. 186-187. 16 Hoge Raad (31-10-2014), JAR 6 B. Barentsen (2013), The woun- 11 Sprengers (2013), ‘Het cao- 2014 / 298 (Enerco), en Hoge ded soldiers of bureaucracy overleg in de sectoren’, p. 172. Raad (19-6-2015), JAR 2015 / 188 (oratie Leiden), par. 2. Normaliter trekken de ambte- (Amsta). 7 A.T.J.M. Jacobs (2013), Collectief narencentrales gezamenlijk 17 Jacobs, Collectief arbeidsrecht, arbeidsrecht, p. 157 e.v. op. De ‘cao’ voor de onder- p. 216. 8 Sprengers, ‘Collectief overleg zoeksinstellingen 2010-2014 is 18 Gerechtshof Den Haag (22-9- en conflict’, p. 334, en: Werk- echter ook zonder AbvaKabo 2015), RAR 2016 / 6 groep-Borstlap (2015), Buiten- FNV afgesloten. (ECLI:NL:GHDHA:2015:2555). gewoon normale sturing, www. 12 Gerechtshof Den Haag (27-10- rijksoverheid.nl / documen- 2015), JAR 2015 / 296

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 25

Hoe je de rechtsstaat in Europa wel beschermt

In het decembernummer van S&D constateerden Hamilton, Pilon en Wiersma dat autoritaire regeringsleiders vrij onbekommerd de rechtsstaat kunnen afbreken. De EU en de andere lidstaten staan erbij en kijken ernaar. Sinds het verschijnen van het stuk heeft Timmermans een onderzoek ingesteld naar de misstanden in Polen. Een goed begin, maar niet voldoende.

KATI PIRI, MICHIEL KRUYT & SARAH STEUTEL

Europarlementariër, beleidsmedewerker PvdA-fractie in Europees Parlement & Foreign Policy Trainee bij Europees Parlement

De antidemocratische ontwikkelingen in Aan de toetredingseisen heeft het niet ge- Hongarije geven al langer reden tot zorg, en legen. De zogenaamde Kopenhagen-criteria nu lijkt de EU er met Polen een probleemge- op het gebied van democratische en rechts- val bij te hebben. Het is daarmee duidelijk statelijke kwaliteit zijn zeer streng. Het is mis- dat wat met Hongarije eerst nog een geïso- gegaan nadat landen lid zijn geworden. Voor leerde situatie leek, een Europees gezwel een gedeelte valt dit Brussel aan te rekenen. dreigt te worden. De manieren waarop er Met uitzondering van de weinig succesvolle aan de rechtsstaat wordt getornd, tonen monitoring van Roemenië en Bulgarije hield grote gelijkenissen: regeringsleiders maken de EU vast aan het traditionele non-interven- door grondwetswijzigingen, het inperken tiebeginsel aangaande binnenlandse aange- van de persvrijheid en het aantasten van de legenheden. Zo werden landen die nog maar onafhankelijkheid van rechters eerder vast- nauwelijks van het communisme bekomen gelegde ‘checks and balances’ op grote schaal waren en geen enkele democratische traditie ongedaan. hadden aan hun lot overgelaten. Om een einde aan deze ontwikkeling te Daar komt nog bij dat de hooggespannen maken dienen de lidstaten en de EU duidelijke verwachtingen van veel Oost-Europeanen over grenzen te stellen. Daarbij staat er meer op het de EU niet zijn waargemaakt. De werkloos- spel dan alleen de geloofwaardigheid van de heid is alleen maar toegenomen en eenzelfde EU als voorvechter van de mensenrechten. De levensstandaard als in West-Europa is niet kans dat andere lidstaten het voorbeeld van bereikt. Politici die conservatieve en nationale Polen en Hongarije volgen is immers maar al waarden propageren weten deze negatieve te reëel. In veel landen, ook West-Europese, is gevoelens uit te buiten. De boodschap dat de Poetin helaas een lichtend voorbeeld. misère de schuld van Brussel en diens ‘wes-

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 26 Kati Piri, Michiel Kruyt & Sarah Steutel Hoe je de rechtsstaat in Europa wel beschermt

terse’ liberale waarden is, vindt gretig aftrek. in het geding zijn. Het onderzoek naar de Het idee van een sterke leider die zich weinig nieuwe mediawet in Polen dat eurocommis- gelegen laat aan democratische regeltjes is saris Frans Timmermans nu heeft ingesteld, is voor deze mensen meer dan interessant. een goed begin. Er moet daarbij echter gewaakt worden Europees probleem voor willekeur en partijpolitiek. Als we echt de rechtsstaat willen beschermen, dan is het es- Hoewel eurosceptici graag beweren dat meer sentieel dat dergelijk onderzoek systematisch bemoeienis van Brussel alleen maar averechts en objectief uitgevoerd wordt. Daarin valt werkt, is nog meer wegkijken geen optie. nog een hoop te winnen. Toen de Commissie Buiten het feit dat de Poolse en Hongaarse liet weten de Poolse situatie onder de loep te bevolking geholpen zijn bij een EU waar men nemen, sprak de Poolse EU-president Tusk bij- op structurele wijze het functioneren van de voorbeeld zijn afkeuring uit. Kritiek op ‘zijn’ rechtsstaat in alle lidstaten monitort, is het regering was een brug te ver volgens hem. controleren en beboeten een kwestie van ei- Ook de Hongaarse premier Orbàn is jarenlang genbelang. De ontwikkelingen in Oost-Europa zijn immers van invloed op de gehele EU. Hun regeringen hebben een stem in de Europese Raad en drukken zodoende hun stempel op Het probleem afschuiven op beslissingen. Zo wordt de besluitvorming wat Poetin-imitators is wat al rondom het vluchtelingenvraagstuk ernstig te gemakkelijk: het probleem bemoeilijkt door het verzet van Hongarije en Slowakije, die gemeenschappelijke maatrege- speelt in heel Europa len vaak dwarsbomen. Bovendien blijft het probleem niet be- perkt tot Hongarije, Polen en andere Oost- Europese landen. Lidstaten die een gezonde de hand boven het hoofd gehouden door de rechtsstaat hebben zijn eveneens gebaat bij machtige christen-democratische EVP-fractie. een overkoepelend rechtsstaatmechanisme. Tot slot kan het geen kwaad om naar onze ei- Hoewel de rechtsstaat in Oost-Europa veel gen Oost-Europese zusterpartijen te kijken: in meer onder druk staat, hebben Nederland en Slowakije vertoont de sociaal-democraat Fico Frankrijk, zo benadrukken Joyce Hamilton, nogal eens ongewenst gedrag. Annelies Pilon en Jan Marinus Wiersma in het Er zal dus een structurele oplossing moe- decembernummer van S&D terecht, zich ook ten komen. Belangrijk is hierbij dat de afspra- niet altijd als het braafste jongetje van de klas ken ook daadwerkelijk worden nageleefd. Om gedragen.1 Het probleem afschuiven op wat dit te bewerkstelligen werken we in het Euro- Oost-Europese Poetin-imitators is dus wat al te pees Parlement momenteel aan de totstand- gemakzuchtig. Ook goedbedoelende landen koming van een onafhankelijke beoordelings- kunnen soms een duwtje in de goede richting commissie. Deze commissie — bestaande uit gebruiken. vertegenwoordigers van de Commissie, het Parlement, de Raad van Europa, het Agent- Een echt onafhankelijke commissie schap voor Fundamentele Rechten, ngo’s en andere relevante mensenrechtenorganisaties Genoeg redenen dus om nog tijdens het Ne- — zal alle lidstaten aan de hand van een aantal derlands voorzitterschap het non-interventie- vooraf vastgestelde criteria met betrekking beginsel binnen de EU opnieuw ter discussie tot rechtsstatelijkheid, democratie en men- te stellen en op te treden als de kernwaarden senrechten monitoren.

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 Kati Piri, Michiel Kruyt & Sarah Steutel Hoe je de rechtsstaat in Europa wel beschermt 27

Essentieel is daarbij zoeken naar samen- sorteert, volgen sancties en kan afhankelijk werking met lokale actoren. Het werkt beter van de ernst van de situatie een land worden en is geloofwaardiger wanneer Hongaren zelf gekort op de subsidies, of kan in het uiterste hun problemen aankaarten dan wanneer de geval het stemrecht in de Europese Unie wor- Hongaarse regering keer op keer op de vingers den afgenomen. wordt getikt door Brussel. De creatie van een dergelijk mechanisme is vanwege de juridische en politieke com- Scorebord plexiteit een kwestie van lange adem. Juist daarom moeten nu de eerste stappen gezet Eens in de zoveel tijd komt de commissie dan worden. Het onderzoek naar Polen is een goed met een rapportage. Aan de hand van een begin, zij het rijkelijk laat. Het zal echter niet ‘democratisch scorebord’ kan bijvoorbeeld direct tot een oplossing leiden. Daarvoor is, worden bijgehouden hoe lidstaten per onder- zoals gezegd, meer nodig, zoals overtredende deel scoren. Op basis hiervan doen lidstaten regeringsleiders niet langer de hand boven elkaar jaarlijks aanbevelingen. Deels zal dit het hoofd houden en vooral lidstaten in neerkomen op ‘naming & shaming’, maar staat stellen elkaar bij te sturen. Hoewel het de nadruk ligt op het geven van constructief kabinet-Rutte-Asscher het beschermen van de advies over verbetermogelijkheden. Pas nadat rechtsstaat als topprioriteit ziet, blijft het tot daarop aangesproken lidstaten daadwerkelijk nu vooral bij woorden. Tijd voor wat daden, verbeteringen hebben doorgevoerd, vervallen het Nederlands voorzitterschap biedt daar een de aanbevelingen. uitgelezen kans voor. Als een lidstaat in het eerste jaar (of bij ern- stige overtredingen korter) geen verbetering Noot doorvoert, treedt er een waarschuwingssys- 1 Joyce Hamilton, Annelies Pilon & Jan Marinus teem in werking. Na die periode doet men nog Wiersma (2015), ‘De weerbarstige praktijk van de een laatste dringend verzoek om alsnog maat- Europese rechtsstaat’, in S&D 2015 / 6, pp. 21-22. regelen te treffen. Wanneer ook dat geen effect

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 28

SPD-leider Gabriel, Hollande en Merkel hebben een gezellig onderonsje tijdens de viering van het 150-jarig bestaan van de SPD. 29

SOCIAAL-DEMOCRATIE: DOEN DE BUREN HET BETER?

… En toen botste de komeet globalisering op moeder aarde, de solidariteit. Centrum-links wist het rondvliegend puin van die inslag zo’n twee decennia te ontwijken met neoliberale recepten:­ we gaan de mensen ruimte bieden! Maar een flink deel van het electoraat heeft er genoeg van zich telkens aan te moeten passen aan toenemende onzekerheden, in werk, wonen, zorg en cultuur. Men wil geen sluitpost van politieke onmacht zijn, men wil dat de politiek problemen oplost.

Hoe dat verlangen de sociaal-democratie in verschillende buurlanden in de knel brengt en wat de verschillende partijen eraan proberen te doen, beschrijven RENÉ CUPERUS over de SPD, PETER VERMAAS over de PS en FELIX ROTTENBERG over Labour. De onwaarschijnlijke opdracht lijkt aan ten minste drie voorwaarden te voldoen, namelijk: de achterban koesteren met een verhaal over voor wie het ‘eerlijk delen’ geldt en zo een thuisgevoel bieden; maar ook geduldig doormodderen in Europees en internationaal overleg, omdat daar met grote woorden niks te halen valt; en ondertussen echt werk organiseren, niet via een kleine overheid maar via een stevige overheid. CORBIS FOTO

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 30

Frankrijk: partij mokt over hervormende voorhoede

Hollande is de meest impopulaire president ooit, binnen zijn eigen PS liggen socialisten van de oude stempel op oorlogskoers en ondertussen gaat Marine Le Pen ervandoor met de arbeiders­ stem. Tot zover de bekende riedel, nu het onderliggende pro­ bleem waar eigenlijk de gehele sociaal-democratie mee worstelt: hoe moderniseer je de verzorgingsstaat én houd je tegelijkertijd de brede volkspartij in leven?

PETER VERMAAS

Correspondent in Frankrijk voor NRC Handelsblad

In Frankrijk is politiek een zaak van iedereen. de Parti Socialiste is sinds het aantreden van Dus als een rockster in een interview over zijn François Hollande als president van Frankrijk nieuwe tournee vragen krijgt over het rege- niet links meer. ringsbeleid, dan beantwoordt hij die zonder Nu is het belangrijk te beseffen dat in de aarzelen. ‘De Fransen voelen zich verraden’, hoofden van Fransen het onderscheid tussen analyseerde zanger Eddy Mitchell onlangs in links en rechts zich nog wat scherper aftekent zondagskrant Le Journal du Dimanche de staat dan in Nederland of veel andere West-Europe- van de sinds 2012 regerende Parti Socialiste. Met se landen. Dat zal ongetwijfeld te maken heb- zijn teksten over de kleine man die worstelt met ben met de meer revolutionaire antecedenten de baas en de consumptiesamenleving heeft van de Franse socialisten en met het intrinsiek Mitchell enig recht van spreken, legde de inter- polariserende kiesstelsel waarin in de tweede viewer zijn lezers uit. ‘François Hollande was ronde ‘links’ (de PS of een van haar partners) voor miljoenen mensen een verademing. Maar doorgaans tegenover ‘rechts’ (de Republikei- er is niets gebeurd’, vervolgde de vertolker van nen van Sarkozy of aanverwante partijen) uit- de hit ‘Vieille Canaille’ zijn klaagzang. Daarna komt. Maar hoe het ook zij, of Hollande en zijn kwam de intrigerende klapper die alle andere premier Manuel Valls nu lastenverlichting Franse media haalde: ‘Als Hollande en Valls voor die vermaledijde bazen aankondigen, li- links zijn, dan ben ik een pastoor.’ beralisering van de notarismarkt bepleiten of De verzuchting van de man die met Johnny een poging doen uitkeringsfraude aan te pak- Hallyday in Frankrijk seks, drugs en rock-’n- ken, steeds is er diezelfde kritiek van binnen roll introduceerde, hoor je vaker dezer dagen: en buiten de partij: de PS is niet links meer.

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 SOCIAAL-DEMOCRATIE: DOEN DE BUREN HET BETER? 31

Peter Vermaas Frankrijk: partij mokt over hervormende voorhoede

Verdeeld tot op het bot vleugel die vooral inspiratie zocht bij de trans- formatie van de SPD in Duitsland. Sinds het aantreden van Hollande in 2012 heeft Maar met synthese is het moeilijk campag- de PS vier verkiezingen op rij verloren. De nevoeren. Om de steun van de toen al mor- president zelf is volgens opiniepeilingen de rende linkervleugel te behouden en kiezers minst populaire uit de geschiedenis van de in weg te trekken bij ‘la gauche de la gauche’ (het 1958 begonnen vijfde republiek. De steun die radicalere Front de Gauche van voormalig hij als vader van de natie en personificatie van PS-senator Jean-Luc Mélenchon), werd Hollan- de republiek kreeg na de aanslagen in Parijs des discours tegenover Nicolas Sarkozy in de eind 2015 bleek van zeer tijdelijke aard en zegt aanloop naar de verkiezingen van 2012 steeds misschien meer over het Frans patriottisme en klassieker socialistisch. Hij beloofde een eind de hang naar een sterke leider dan over de bin- te maken aan bonussen in het bedrijfsleven, dende kwaliteiten van de president zelf. kondigde een belasting van 75 % voor topinko- Feit is dat de PS er na bijna vier jaar rege- mens aan en bepleitte grootschalige investe- ringsverantwoordelijkheid slecht voor staat. ringen om de groei aan te zwengelen. De partij is op wezenlijke thema’s, zoals het De bijbehorende retoriek wordt hem door economisch beleid of de antiterreurmaatre- de linkervleugel nog altijd nagedragen. In een gelen, diep verdeeld. En met een nog steeds beroemd geworden toespraak in Le Bourget, groeiend Front National is de kans groot op even buiten Parijs, ging hij in januari 2012 een herhaling van wat het ‘trauma van 21 april tekeer tegen ‘de wereld van het geld’ die zijn 2002’ is gaan heten: toen haalde niet PS-kandi- ‘werkelijke tegenstander’ was. ‘Hij heeft geen daat Lionel Jospin de tweede verkiezingsronde van de presidentsverkiezingen maar toen- malig FN-leider Jean-Marie Le Pen. In mei 2017 gaan de Fransen opnieuw naar de stembus, en De linkervleugel van de PS zoals het er nu naar uitziet zou de kandidaat vindt Hollande te rechts van de PS (of enig andere linkse kandidaat) de tweede stemronde niet halen en worden linkse kiezers gedwongen te kiezen tussen Le Pens dochter Marine en de kandidaat van naam, geen gezicht, geen partij en zal zich de Republikeinen, opnieuw Sarkozy of oud- nooit kandideren of verkozen zijn, en toch re- premier Alain Juppé. geert hij’, aldus een ontvlamde Hollande zoals De snelle afkeer van Hollande heeft voor niemand hem ooit had gezien. een deel te maken met de manier waarop hij Van het investeringsplan bleef na zijn ver- in 2012 presidentskandidaat is geworden. Toen kiezing niet veel over, toen bleek hoe slecht de gedroomde gegadigde voor die post, Do- de Franse financiën ervoor stonden. Het werd minique Strauss-Kahn, afviel en de socialisten vooral zaak om de begroting binnen de regels voorverkiezingen organiseerden, kwam Hol- voor de eurozone te krijgen en zo de dialoog lande als minst omstreden maar ook minst met Duitsland gaande te houden. De belasting uitgesproken kandidaat bovendrijven. Elf jaar van 75 % kwam er, maar werd internationaal lang was hij eerste secretaris (partijvoorzit- mikpunt van kritiek. Niet alleen acteur Gérard ter) van de PS geweest en al die tijd had hij Depardieu dreigde het land te verlaten, ook de zich doen gelden als een gematigd sociaal- baas van een van Frankrijks meest succesvolle democraat die een synthese zocht tussen de multinationals, Bernard Arnault van luxecon- in de partij nog altijd zeer aanwezige klassiek- cern LVMH, wilde zijn geld elders (in België) revolutionaire geluiden en de hervormende onderbrengen. De symbolische maatregel, die

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 32 SOCIAAL-DEMOCRATIE: DOEN DE BUREN HET BETER?

Peter Vermaas Frankrijk: partij mokt over hervormende voorhoede

na kritiek van de grondwettelijke raad werd van de partij het gevolg van de ‘austérité’: het afgezwakt en uiteindelijk eind 2015 een stille strikte begrotingsbeleid om aan de Europese dood stierf, was ‘Cuba zonder de zon’, vond regels te voldoen en de Frans-Duitse as draai- zelfs Hollandes meest naaste adviseur Emma- ende te houden. Hoe vaak Hollandes minister nuel Macron, die later minister werd. van Financiën Pierre Moscovici ook zei dat het Dat bovendien niet de hele PS de wereld met de bezuinigingen in Frankrijk vergeleken van het grote geld als ‘tegenstander’ be- met landen als Spanje en Griekenland nogal schouwde, bleek al vroeg in een voor Hol- meeviel, binnen de PS kreeg het idee dat de landes presidentschap desastreus schandaal socialisten door toedoen van het ‘neoliberale’ rond de minister voor Begrotingsbeleid, Brussel niet meer in staat waren tot eigen be- Jérôme Cahuzac. De man die de strijd tegen leid steeds meer steun. zwart geld en belastingontduiking in zijn Nadat de PS tientallen steden, waaronder portefeuille had, bezat zelf bankrekeningen in van oudsher socialistische bolwerken als Li- Zwitserland en Singapore, en moest aftreden. moges, aan rechts had verloren en tien (van de ruim 36.000) gemeenten naar het FN gingen, Valls: populair onder de Fransen, gehaat restte Hollande niet veel anders dan zijn pre- binnen de PS mier vervangen. Maar de benoeming van de als vernieuwer bekend staande Manuel Valls Het echte keerpunt kwam in 2014. Achtervolgd als opvolger van de ietwat grijze Jean-Marc door zijn impopulariteit, privébesognes en Ayrault was meer dan een wisseling van de vooral een nog altijd stijgende werkloosheid wacht. Wist de gematigde Ayrault de verschil- en uitblijvende groei, kwam Hollande in zijn lende ‘courants’ (stromingen) en ‘éléphants’ nieuwjaarspersconferentie op 13 januari ta- (mastodonten) van de partij nog enigszins bij melijk onverwacht uit de kast als hervormer. elkaar te houden, Valls was voor een deel van Hij kondigde een ‘Pacte de responsabilité’ aan: de partij op voorhand verdacht en werd de in ruil voor nieuwe banen kregen werkgevers personificatie van Hollandes nieuwe beleid miljarden aan lastenverlichting en minder dat inmiddels ‘sociaal-liberaal’ was gaan he- bureaucratie aangeboden. Na jaren waarin ten. Als voormalig burgemeester in een Parijse de Franse industrie achterstand had opgelo- banlieue is Valls een pleitbezorger van een pen op de Duitse, zou de Franse economie zo harde aanpak van criminaliteit en van strenge weer concurrerender moeten worden, zei hij. regels voor immigratie en integratie om het ‘Hollande bevrijd’, kopte Libération, een krant Franse sociale model te kunnen behouden. die zich al langer niet meer ‘socialistisch’ Valls, leerling van oud-premier Michel maar (zoals Hollande) ‘sociaal-democratisch’ Rocard — de man van het ideologisch pragma- noemt. De conservatieve krant Le Figaro zag tischer ‘deuxième gauche’ tijdens de tweede in Hollande even ‘Winston Churchill en Tony presidentstermijn van Mitterrand — was in Blair verenigd’. In een land waarin werkge- 2011 een van de zes kandidaten bij de voor- vers in spotprenten nog met een dikke sigaar verkiezingen voor de presidentskandidatuur zwemmend in het geld worden afgebeeld, is bij de PS. Hij had daarvoor al opzien gebaard een socialist die samenwerkt met het bedrijfs- tijdens een interview op de Franse tv: ‘Parti So- leven bijna revolutionair. cialiste, dat is achterhaald. Dat betekent niets Maar met de draai nam de onrust bij de meer. Het socialisme is een prachtig idee ge- linkervleugel van de PS toe. Die werd nog iets weest, een schitterende utopie. Maar het was groter na de dramatisch verloren gemeente- een utopie die bedacht is tegen het kapitalis- raadsverkiezingen van twee maanden later, me van de negentiende eeuw!’ Een standpunt maart 2014. Dat verlies was volgens een deel dat hij sindsdien regelmatig herhaalde. Het

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 SOCIAAL-DEMOCRATIE: DOEN DE BUREN HET BETER? 33

Peter Vermaas Frankrijk: partij mokt over hervormende voorhoede

draait voor hem niet zozeer om de partijnaam een van die frondeurs, in 2014 op een onstui- als wel om inhoudelijke vernieuwing, ‘het mo- mige partijdag in kustplaats La Rochelle. ‘De derniseren van het gedachtegoed’. Daar was premier weet uitstekend dat we in 2012 niet het onder François Hollande als eerste partij- de verkiezingen hebben gewonnen met een secretaris namelijk niet echt van gekomen. De sociaal-liberale agenda.’ PS was verenigd in het verzet tegen het beleid De frondeurs putten inspiratie uit bijvoor- van president Nicolas Sarkozy, maar had in- beeld Jeremy Corbyn in het Verenigd Konink- grijpende keuzes voor zich uitgeschoven. rijk en Bernie Sanders in de Verenigde Staten Dat Valls in zijn eigen partij geen grote in een poging uiterst links, dat zich met de steun geniet, bleek al bij die voorverkiezingen. afscheiding van Mélenchon niet meer thuis Hij haalde in de eerste ronde slechts 5,6 % van voelt in de PS, weer aan boord te krijgen. de stemmen en sloot zich toen aan bij het De scheiding is echter al lang ‘definitief’, kamp van Hollande, waarvan hij de woord- oordeelt Gilles Finchelstein van de Fondation voerder werd. Maar nadat Hollande hem aan- Jean-Jaurès, een aan de PS gelieerde denktank stelde als premier om zijn presidentschap vlot in zijn net verschenen boek Piège d’identité: te trekken, bleek Valls volgens de maandelijks Réflexions (inquiètes) sur la gauche, la droite et la gepubliceerde opinieranglijsten wel een van démocratie. In een interview met het weekblad de populairste politici van het land. Onder de L’Obs wees hij er onlangs op dat dit ‘duel’ tus- Fransen deed en doet hij het verhoudingsge- sen pragmatisch links en getuigenis-links zich wijs goed. In de eigen partij bleef hij geregeld overal in het Westen voordoet. onder vuur liggen, bijvoorbeeld toen hij met de slogan ‘J’aime l’entreprise’ verklaarde dat niet de overheid maar het bedrijfsleven banen dient te creëren. De scheiding tussen Hetzelfde geldt voor een andere vernieu- pragmatisch links en wer die later in 2014 een ministerspost kreeg. Emmanuel Macron, ooit nota bene zakenban- getuigenis-links is kier bij Rothschild en vanaf 2012 plaatsvervan- al lang definitief gend secretaris-generaal op het Élysée, werd in september door Hollande benoemd tot minister van Economische Zaken na nieuwe muiterij over het economische beleid. In die strijd om de ziel van de partij is de vrees voor het opkomende Front National De frondeurs, de arbeidersstem en het FN omnipresent. Sinds Marine Le Pen in 2011 de leiding van de nationaal-populistische partij Gelijktijdig werden drie ministers die het van haar vader overnam, zijn economische bezuinigingsbeleid opnieuw ter discussie thema’s voor de kopstukken van de partij hadden gesteld uit de regering gezet. Zij steeds belangrijker geworden. Voormalig hadden zich solidair verklaard met de zoge- secretaris-generaal Steeve Briois, nu bur- noemde ‘frondeurs’ (rebellen) die de ontwik- gemeester van de Noord-Franse gemeente keling van de SPD in Duitsland, Labour in het Hénin-Beaumont, noemt het FN ‘de ware Verenigd Koninkrijk en ook de Partij van de erfgenaam van Jean Jaurès’, een van de iconen Arbeid in Nederland als angstwekkend voor- van het Franse socialisme. Met veel nadruk op beeld stelden. ‘Sociaal-liberaal links is daar economisch protectionisme, bescherming de nuttige idioot van rechts geworden’, zei van de kleine man en vertrek uit de eurozone oud-partijvoorzitter Henri Emmanuelli, nu heeft het FN volgens kiezersonderzoeken het

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 34 SOCIAAL-DEMOCRATIE: DOEN DE BUREN HET BETER?

Peter Vermaas Frankrijk: partij mokt over hervormende voorhoede

leeuwendeel van de arbeidersstemmen bij de rechtse oppositie uit politieke overwegingen PS weggekaapt. Verschillende kopstukken van niet wilde meestemmen, moest Valls een be- het FN hebben een achtergrond in de radicale roep doen op grondwetsartikel 49.3, een soort linkse vakbond CGT. joker die Franse regeringen kunnen inzetten om een stemming te omzeilen. Hollande: een revolutionair ondanks Ook voor het laatste grote hervormings- zichzelf project van Hollandes presidentschap, de versoepeling van de arbeidswetgeving, heeft Niet het minst om de vrede in eigen huis de verantwoordelijke minister, Myriam enigszins te herstellen, maakte Hollande zich El Khomri, al gedreigd ondanks het vele in de zomer van 2015 in Europees verband verzet de maatregelen desnoods zonder sterk voor een nieuw reddingsplan voor Grie- parlementaire stemming door te voeren. kenland. Met intensieve en zelfs praktische Haar plannen, die de Franse arbeidsmarkt beleidssteun aan Syriza-premier Alexis Tsipras moeten dynamiseren, maken alsnog de facto tegenover de Duitse eisen kreeg hij zelfs voor een eind aan de 35-urige werkweek doordat even weer de steun van de frondeurs. Tever- werkgevers en werknemers (en niet altijd via geefs, toen ook Syriza scheurde langs de lijnen vakbonden) meer mogelijkheden krijgen om van het door Finchelstein beschreven ‘duel’, op bedrijfsniveau van de landelijke regels af werd de opgestapte Griekse minister van Fi- te wijken. nanciën Yanis Varoufakis de nieuwe held van ‘Als links zichzelf niet opnieuw uitvindt, de linkervleugel van de PS en mocht hij zelfs dan kan links uitsterven’, waarschuwde Ma- spreken op het traditionele ‘Fête de la Rose’ nuel Valls al in 2014. En dat is wat hij nu, met van de door Hollande weggestuurde indus- Hollande, ‘regerenderwijs’ doet. François trieminister Arnaud Montebourg. Hollande is zo op het Élysée ‘een revolutionair Met de benoeming van Macron als opvol- geworden ondanks zichzelf’, concludeerde ger van Montebourg zetten Hollande en Valls politiek analist Françoise Fressoz onlangs in hun vernieuwingskoers juist verder door. Al Le Monde. Volgens Le Figaro begint hij op een in zijn eerste week lag de nieuwe minister on- Franse Gerhard Schröder te lijken die ‘eerst der vuur omdat hij een van de kroonjuwelen zijn eigen kamp overhoop gooide en verwarde van links ter discussie had durven stellen: de maar uiteindelijk Duitsland hervormde’. 35-urige werkweek. Fransen werken gemid- Maar Hollande weet dat de hervormingen deld nauwelijks minder dan andere Europea- in Duitsland de SPD er niet populairder op nen, maar de overuren die uitbetaald moeten hebben gemaakt. Wil hij bij de verkiezingen worden zijn voor veel bedrijven een zware van 2017 enige kans maken, dan is het voor aderlating en maken Frankrijk volgens hem alles zaak om de tweede stemronde te halen. minder concurrerend. Daarom presenteerde Daarvoor heeft hij de steun van heel links hij een nieuwe wet om de Franse economie nodig. De frondeurs, die onder aanvoering weer op gang te helpen, met onder andere van oud-minister en partijvoorzitter Martine versoepeling van de zondagsopenstelling van Aubry (de moeder van die 35-urige werkweek) winkels en liberalisering van het busvervoer sinds de nieuwe arbeidswetgeving weer op op de lange afstand. ramkoers liggen, hebben daar een oplossing Deze ‘Loi Macron’ was koren op de molen voor: nieuwe voorverkiezingen die net zoals van de frondeurs en heeft de onvrede in de PS in 2011 bepalen wie de verenigde linkse kandi- alleen maar verder gevoed. Omdat er niet ge- daat wordt. Dat is voor hen niet automatisch noeg steun was binnen zijn eigen partij, en de François Hollande.

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 35

De SPD: de krakende bijwagen van Angela Merkel

Op 13 maart voltrok zich in Duitsland een electorale aardver­ schuiving. Alle aandacht ging daarbij uit naar de politieke afrekening met Angela Merkels open grenzen-vluchtelingen­ politiek: de rechtspopulistische AfD slaagde erin electoraal fors door te breken. In de marge berichtten de media over de lotgevallen van junior-regeringspartij SPD, die in twee van de drie deelstaten ternauwernood 10 % van de stemmen binnen schraapte, en daar zelfs kleiner werd dan de AfD. Hoe heeft het zover kunnen komen en komt het nog goed?

RENÉ CUPERUS

Senior wetenschappelijk medewerker van de Wiardi Beckman Stichting

Wie op een partijcongres van de SPD rond- race van de populaire, door MS aan een rol- loopt, krijgt niet snel het gevoel dat de Duitse stoel gekluisterde, Malu Dreyer (36,2 %). Maar sociaal-democratie in een existentiële crisis in Baden-Württemberg was het de populaire verkeert. De sjieke sponsorstands van dure minister-president Winfried Kretchmann van automerken, computerfabrikanten en ener- Die Grünen die de SPD in een ‘horse race’ met giebedrijven wekken niet de indruk dat je hier de CDU juist leeg wist te eten. Daar scoorde de bij een verzwakte, armlastige politieke partij SPD een povere 12,7 % (-10,4 %). In het oosten was op bezoek bent die verlies op verlies stapelt. het al evenmin feest: in Sachsen-Anhalt kreeg Toch is dat wel zo. Ooit was de SPD als opper- ze niet meer dan 10,6 % (-10,9 %). De misère was machtige naoorlogse Duitse volkspartij goed compleet doordat de SPD in beide deelstaten voor scores van 30 tot 40 %, inmiddels is zij een ook nog eens voorbij werd gestreefd door de 20 à 23 %-partij geworden, in sommige Duitse rechtspopulistische nieuwkomer Alternative Bundesländer daarvan zelfs de helft. für Deutschland (AfD). Bij de laatste regionale verkiezingen in Met dit soort uitslagen is de SPD herhaal- maart 2016 scoorde de SPD weer nieuwe, ver- delijk en bijna structureel onder de magische ontrustende laagterecords. Het lukte haar 30 % gekomen die Duitse politieke wetenschap- weliswaar in Rijnland-Palts de grootste partij pers als minimum zien voor een brede volks- te blijven, dankzij een spectaculaire inhaal- partij die meerdere sociale groepen verenigt

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 36 SOCIAAL-DEMOCRATIE: DOEN DE BUREN HET BETER?

René Cuperus SPD: de krakende bijwagen van Angela Merkel

rondom een programma voor de verzorgings- voorzitters van grootbedrijven en vakbonds- staat en publieke voorzieningen. bonzen. Allen gaven ze acte de présence. Bij al De SPD was ooit de moederpartij van alle het gepraat over volkspartijen in crisis is de arbeiderspartijen in Europa. De partij die met staatsmacht van de SPD dus nog steeds heel leed, opoffering en strijd Bismarck, keizer aanzienlijk. Wilhelm en Hitler overleefde, is vandaag de De grote vraag is wel of dat zo blijft. Er dag geen schim meer van dat machtige tradi- waart een onheilspellend spookbegrip door tionele bolwerk. Het ledental van de SPD is in- de Europese sociaal-democratie: ’pasokifi- middels in een vrije val naar beneden beland. catie’. Pasokificatie verwijst naar de totale Van de meer dan 1 miljoen leden in de progres- verdwijning van de voorheen oppermachtige sieve hoogtijdagen onder Willy Brandt zijn er Pasok-partij in Griekenland. Deze sociaal- inmiddels 459.902 over. democratische zusterpartij van PvdA, SPD en En de SPD als toonaangevende regerings- het Britse Labour (nou ja, ‘the nearest thing to partij is ook een pijnlijk hoofdstuk geworden. a social-democratic party in that unfortunate Telkens weer bijten de sociaal-democraten country’1) onderging niets minder dan een to- zich stuk op oersterke politieke leiders van de tale zelfdestructie als gevolg van de eurocrisis. Duitse christen-democratie: eerst Adenauer Nadat Pasok, in opdracht van de trojka van (kanselier van de Wederopbouw), toen de Europese Commissie, Europese Centrale Bank era Helmut Kohl (kanselier van de Hereni- en het IMF, en onder zware druk van ‘Noord- ging) en nu Angela Merkel (kanselier van de Europese’ politici capituleerde voor een zwaar nieuwe, opgedrongen Duitse hegemonie in hervormingsprogramma van ‘austerity po- Europa). De SPD is zeer bedreven geraakt in litics’, stortte de partij in. Had ze in 2009 nog het bespelen van de tweede Duitse viool. Voor 43,9 % van de stemmen, in 2015 was daar nog haar (voormalige) achterban is dat gebrek aan maar 4,7 % van over. De partij werd vrijwel ge- sociaal-progressieve tegenkracht in neolibe- heel vervangen door de meer radicaal-linkse rale, conservatieve tijden, wel steeds meer een Syriza partij van Alexis Tsipras, de huidige probleem geworden. Griekse premier. Dat het lot van Pasok heel extreem is, laat Pasokificatie op zijn Duits onverlet dat de sociaal-democratie in heel Europa uiteengereten dreigt te worden tussen Maar nogmaals, dit langzame machtsverval linksradicale en rechtspopulistische krachten. van de Duitse sociaal-democratie viel op het Krachten die doordat ze een marginalisering congres van de SPD in Berlijn, waar ik laatst van voorheen grote, gevestigde sociaal-de- samen met Agnes Jongerius namens de PvdA mocratische partij met zich meebrengen wel was, niet heel goed waar te nemen. Want degelijk als pasokificatie getypeerd mogen wat bij aankomst het meest opviel, was het worden. imposante wagenpark voor de deur van de Pasokificatie is volgens de Brits politiek conferentiehal. Duurste types Duitse automer- commentator Jack Ferguson een existentiële ken. Dit autopark van BMW’s, Mercedessen en bedreiging voor alle gevestigde sociaal-demo- Audi’s bleek juist de stille getuige van de nog cratische partijen: ‘If they [sociaal-democraten] altijd aanzienlijke politieke macht van de SPD. cannot mount effective opposition to austerity Dit waren de dienstauto’s van de SPD-minis- and social crisis, their voting base begins to see ters uit het kabinet-Merkel, van de deelstaat- them as irrelevant, and not fit for purpose’.2 presidenten, van burgemeesters van de grote Het algemeen voorgeschreven en nau- steden en andere hoogwaardigheidsbekleders welijks betwiste politieke programma van als hoge ambtenaren, bisschoppen, bestuurs- monetaire austerity politics heeft als pervers

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 SOCIAAL-DEMOCRATIE: DOEN DE BUREN HET BETER? 37

René Cuperus SPD: de krakende bijwagen van Angela Merkel

bijeffect dat de partijen in het politieke mid- ming, globalisering, individualisering, de den programmatisch nauwelijks van elkaar neoliberale kenniseconomie en migratie staat verschillen. Als dit cruciale onderscheid het naoorlogse sociaal-democratische project tussen (centrum-)links en (centrum-)rechts van verzorgingsstaat, getemd kapitalisme, Eu- vervaagt of verdwijnt, dan komt daarvoor ropese eenwording en de cultuur van samen- een nieuwe scheidslijn in de plaats, namelijk werking en gemeenschapszin op de tocht. De die van het populisme: het ‘volk’ tegen het samenleving kampt met meer sociale onge- establishment, zoals Bart Tromp ons al lang lijkheid, met een toenemende disbalans tus- geleden voorhield. sen kapitaal en arbeid, tussen de belangen van internationaal corporate power en het publie- ke domein, met massale (jeugd)werkloosheid en werkonzekerheid, met grote polarisatie De tijd dat de sociaal-demo­ tussen hoogopgeleiden en laagopgeleiden, en cratie als kracht tegen de uit­ onder druk staande gemeenschapszin in mul- ticultureel complexe samenlevingen. wassen van het kapitalisme Hoewel ongelijkheid dus zienderogen gold, ligt ver achter ons groeit, leidt dat niet tot out-of-the-box beleids- creativiteit bij sociaal-democraten. Er ontstaat een meritocratische standensamenleving, met onderwijskansen als nieuwe herverdeler, Het zijn aan de ene kant de zogenaamd maar tot werkelijke correcties op deze bijna linkspopulistische partijen die hiervan profi- sociaal-darwinistische trend komt het niet. teren. Linkspopulistisch: dat is het demonise- De democratie wordt geweld aangedaan door rende label dat door politieke tegenstanders autoritaire en anti-democratische tendensen, graag wordt gehanteerd om deze partijen bui- ook door de EU. De rechtstaat staat onder ten de gevestigde orde te plaatsen. Men kan druk van het rechtspopulisme, dat pluralisme ook spreken van radicaal-linkse partijen of afwijst, en de gevaarlijke fictie van een ‘één zelfs van pre-Derde Weg-sociaal-democraten. en ondeelbaar’ (etnisch) volk omhelst, met Dat laatste is het zelfbeeld van partijen als de gelijktijdige uitsluiting van religies en levens- SP of Die Linke. Met name in Zuid-Europa zijn overtuigingen. En de sociaal-democraten? Die anti-austerity-bewegingen opgekomen, zoals staan erbij en kijken ernaar. Podemos in Spanje en Syriza in Griekenland. ‘Politics against markets?’ Het was ooit een Daarnaast zijn — sinds kort zelfs ook in zelfdefinitie van de sociaal-democratie, maar Duitsland — zogenaamd rechtspopulisti- ze blijkt totaal niet meer opgewassen te zijn sche partijen succesvol in hun kritiek op de tegen de belangen en macht van het inter- gevestigde politiek van het brede midden. nationale bedrijfsleven, en doet zelfs eigen- ‘Populistisch-radicaal-rechtse partijen’ als standig mee met de afbraak van het sociale Front National (FN), PVV, de Scandinavische en publieke domein. Geen tegenkracht, maar volkspartijen en het Duitse AfD profileren zich ‘medeplichtigheid’. Als gevolg van dit alles is als anti-Europa, anti-migratie, anti-islam, anti- het klassieke sociaal-democratische electoraat establishment. verdeeld en gespleten geraakt. Daarmee dreigt De sociaal-democratie lijdt onder een de brugfunctie van de van oudsher brede soci- squeeze tussen populisme en elitisme. Eer- aal-democratische volkspartij in te storten. der hebben Frans Becker en ikzelf dit wel de Deze malaise gaat verder dan de partijen spagaat van de sociaal-democratie genoemd.3 zelf. De allianties waarop de sociaal-democra- Onder invloed van verzorgingsstaathervor- tie lange tijd steunde — arbeiders, intellectu-

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 38 SOCIAAL-DEMOCRATIE: DOEN DE BUREN HET BETER?

René Cuperus SPD: de krakende bijwagen van Angela Merkel

ele en professionele middengroepen, vakbe- toch uitgekomen: naast de Beierse CSU is een weging, sociale bewegingen — zijn uit elkaar rechts-nationale partij democratisch salonfä- gescheurd of uit elkaar gespeeld. De naoor- hig geworden. logse volkspartijen — en dit geldt van Zweden De doorbraak van het AfD kwam toch nog tot Oostenrijk — zijn meer en meer ‘ontvolkt’ als donderslag bij heldere hemel. Wie deze geraakt. De SPD raakte zoals we al zagen meer een jaar geleden voorspeld had, werd voor dan de helft van haar leden kwijt, en is electo- gek verklaard. Mij is dat zelf herhaaldelijk raal in een vrije val terechtgekomen. overkomen. Een Wilderspartij in Duitsland? Een Front National in Berlijn? Nee, Duitsland Het gevaar komt van rechts werd door de oorlogsgeschiedenis, de sterke economie en de transformatie tot een tolerant De SPD heeft wel een licht historisch voordeel. land volstrekt immuun tegen de pan-Europese Zowel de linker- als de rechterflank is in Duits- opstand van het rechtspopulisme geacht. land historisch belast. Die Linke is deels een Anti-islambeweging Pegida en de immer met navolger van de Oost-Duitse PDS, die weer een zichzelf in de clinch liggende AfD werden als nabrander was van de partij van DDR-leider randfenomenen waargenomen en weggezet Honecker en de Stasi, de SED. Deze connectie als halve nazibewegingen, waarop hoogstens met de ‘Onrechtsstaat’ van de DDR maakte die partij tot voor kort zo goed als onverkiesbaar in met name het westen van Duitsland. Hoe- wel het vanwege de toenemende fragmentatie Dat de vluchtelingenpolitiek steeds lastiger wordt, sluit de SPD in West- van Merkel zo’n gamechanger Duitsland samenwerking nog steeds uit. Op het politieke aanbod aan de rechterkant zou zijn, was nauwelijks van CDU en CSU rust een zo mogelijk nog ingecalculeerd grotere historische schuldhypotheek. Rustte, moet men inmiddels zeggen, want de laatste regionale verkiezingen — die vooral in het teken stonden van Merkels vluchtelingenpoli- wat dwaze Ossies uit de regio Dresden zouden tiek — hebben daar een taboe geslecht: het stemmen. Dat de vluchtelingenpolitiek van rechtspopulisme is definitief doorgebroken. Merkel zo’n gamechanger zou blijken te zijn In het land van ‘nooit meer oorlog’, ‘nooit en een succesvolle Duitse rechtspopulistische meer nationalisme’ en ’nooit meer vreemde- partij opleverde, was niet ingecalculeerd. lingenhaat’ heeft zich nu een partij genesteld De betekenis van de doorbraak van de AfD die zich met succes tegen het establishment, kan nauwelijks worden overschat. Het heeft Europa en de migratie keert. Het AfD kwam 13 er alle schijn van dat we hier te maken hebben maart met dubbele cijfers drie regionale par- met het begin van het einde van de naoorlogse lementen binnen: 24 % in Sachsen-Anhalt, 15 % Duitse politieke stabiliteit: spanningen tussen in Baden-Württemberg, 12 % in Rijnland-Palts. CDU en CSU, een verdere afkalving van volks- Daar waar Duitsland lange tijd het oog partij SPD en een cordon sanitaire tegen de in de orkaan was van de Europese burgerop- AfD. Het zal leiden tot een versplintering van stand tegen het establishment kan het nu het Duitse politieke landschap en een aantas- opeens Frankrijk (Front National), Zweden ting van het Duitse leiderschap in Europa. (Zweden-Democraten) en Nederland (PVV) de Net zoals in andere landen bladdert in hand geven. De nachtmerrie van de legenda- Duitsland het geloof in de representatieve rische CSU-politicus Franz Josef Strauss is dan democratie en in de Europese Unie als ‘Ersatz­

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 SOCIAAL-DEMOCRATIE: DOEN DE BUREN HET BETER? 39

René Cuperus SPD: de krakende bijwagen van Angela Merkel

nation’ af. We beleven de onttakeling van de en de Britse UKIP, die beide al jaren succes naoorlogse politieke orde, een einde aan de hebben. In de analyses van het succes van FN beschermingscocon van Tweede Wereldoorlog komt het begrip ‘La France périphérique’ vaak en Holocaust. Ja, aan het naoorlogs humanis- bovendrijven. De partij is sterk in de plaatsen tisch verlichtingsproject, zoals NRC-columnist en gebieden die zich buitengesloten voelen Bas Heijne dat altijd zo mooi omschrijft. van de hoofdstroom van de globaliserende, Wie denkt dat de AfD-opmars louter een moderniserende samenleving. Mensen die welkome correctie is op de Duitse politieke zich tweederangsburgers voelen met een on- correctheid en Merkels uit de hand gelopen zekere toekomst zonder sociale zekerheid en vluchtelingenpolitiek onderschat de onder- culturele continuïteit. huidse krachten in de Duitse samenleving. Dit begrip van het perifere Frankrijk is Zo is er een enorme neonazi-subcultuur, die gemunt door de Franse geograaf Christophe voortdurend met de rechtspopulistische be- Guilluy. Zijn essay uit 2014 luidt : La France weging flirt. En valt een geweldsuitbarsting périphérique: Comment on a sacrifié les classes evenmin uit te sluiten. Bekend zijn de con- populaires. Ofwel: hoe men de volksklasse, de frontaties tussen neonazi’s en linksradicale ‘gewone man in de provincie’ heeft opgeofferd antifascisten, ‘Hooligans gegen Salafisten’, en aan de vooruitgang. We raken hier de kern van de brandbommen tegen asielcentra. Eerder het falen van de sociaal-democratie in de laat- dan in andere landen beslecht men in Duits- ste decennia en van het waarom van het po- land de politieke strijd op straat. pulisme: een verhaal van verweesdheid, in de Natuurlijk is het veel te voorbarig om te steek gelaten zijn, niet meegenomen en bege- reppen van ‘Weimar’ en hoeft in Duitsland leid zijn in de modernisering van het bestaan. niet meteen de noodtoestand uitgeroepen te De Engelse politiek theoreticus en oud- worden. Angela Merkel zit nog hoog en droog Labour-politicus David Marquand heeft dit in haar Bundeskanzleramt. De doorbraak van laatst scherp onder woorden gebracht in zijn nationaal-populisme in het daderland van de analyse van het waarom van de inbraak van Tweede Wereldoorlog kan echter moeilijk als de Britse UKIP-partij in het kernelectoraat van opbeurend nieuws beschouwd worden. Net Labour. Ook hij stelt: ‘The rise of the populist als in de rest van Europa staat het Duitse poli- radical right is an epiphenomenon of a pro- tieke midden nu voor een existentiële strijd. found crisis of the social-democratic left’. Het Met vallen en opstaan zullen de SPD en CDU rechtspopulisme dankt zijn grote succes aan ondervinden dat je er met het brandmerken kiezers die zich ‘left behind by globalisation, van het rechtspopulisme alleen niet komt. De by Europeanisation, by technological change, gevestigde politiek dient niet alleen zichzelf by the gales of creative destruction which aan een grondig evaluatie te onderwerpen, zij have swept through the global economy, by zal ook een serieuze poging moeten onderne- the associated decay of settled communities men om het succes van de AfD te begrijpen. and ways of life, by the rise of the super-rich Alleen zo kan het rechtspopulisme effectief and growth of inequality, and, not least, by the bestreden worden.4 professionalization and remoteness of main- stream politics’5 voelen. Het succes van de rechtspopulisten in Engeland en Frankrijk Lichtpuntjes…

Op zich zijn er over het rechtspopulisme al Het lijkt erop dat de eerdergenoemde waar- boekenkasten volgeschreven. Niet in de laat- schuwing van Bart Tromp bewaarheid wordt. ste plaats over het Franse Front National (FN) Voor de Duitsers die zich ‘left behind’ voelen,

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 40 SOCIAAL-DEMOCRATIE: DOEN DE BUREN HET BETER?

René Cuperus SPD: de krakende bijwagen van Angela Merkel

onderscheidt de SPD zich niet meer. Voorlopig ‘Land gered, partij verloren’: door massaal le- zitten de sociaal-democraten — net als de PvdA denverlies en een electorale neergang zonder overigens — als junior-partner gevangen in weerga kreeg de SPD een klap van jewelste. Een de grote coalitie met CDU / CSU. Onvriendelijk knock-out bijna, die de partij nog steeds niet gesteld is de partij de kleurloze bijwagen van te boven is. Het radicaal-linkse Die Linke met Merkel. Daarmee doet men de belangrijke rol SPD-spijtoptant Oskar Lafontaine als een van van partijleider en minister van Economie zijn leiders profiteerde volop en mocht veel en Energie Sigmar Gabriel en de populaire ontevreden vakbondsleden tot zijn aanhang minister van Buitenlandse Zaken Frank-Walter rekenen. Steinmeier wellicht tekort, maar vast staat dat De wonden tussen de vernieuwers van het ook zij er niet in slagen het tij te keren. Op de Netzwerk Berlin en de vakbondsleden die de positie van junior-partner rust sinds de on- SPD wel trouw bleven zijn nauwelijks geheeld. dergang van de liberale FDP na de coalitie met En dus rekent huidige partijleider Sigmar Merkel en de Liberal Democrats na het eerste Gabriel het tot zijn taak om die breuk te helen. kabinet-Cameron een electorale vloek. In zijn congresspeech Wir schreiben Deutsch- Toch is het niet alleen maar treurnis. Er zijn lands Zukunft kwam de Duitse vakbeweging een paar sociaal-democratische lichtpuntjes. dan ook prominent als bondgenoot naar Zo stond de SPD-Parteitag in Berlijn in het teken van de verzoening tussen partij en vakbeweging en leek het trauma van de brute verzorgingsstaathervorming van Agenda 2010 Sinds Schröder lagen onder SPD bondskanselier Gerhard Schröder vakbond en partij met elkaar even voorbij.6 Steeds opnieuw werden door leidende SPD-politici de allervriendelijkste in de clinch, nu komt daar woorden gericht aan het adres van de aanwe- gelukkig verandering in zige vakbondsvertegenwoordigers. Dat de verhoudingen vertroebeld waren, mag gerust een understatement genoemd worden. Witheet waren de vakbonden toen de voren. Allereerst bedankt hij de vakbonden rood-groene regering onder leiding van Schrö- voor hun steun, ondanks dat zij ‘soms hebben der hun Agenda 2010, het diep ingrijpende getwijfeld’, vervolgens benadrukt hij dat het hervormings- en bezuinigingsprogramma nooit zover had mogen komen, en als klap op van de Duitse verzorgingsstaat, aankondig- de vuurpijl stelt hij vast dat ‘de SPD zonder de den. Door deze ‘Sozialabbau’ en dan vooral vakbonden geen verkiezingen kan winnen.’7 door de zwaar gekortwiekte bijstandsregeling Het belang van deze ‘rehabilitatie’ mag en de invoer van Billigjobs werden de armoe- nauwelijks worden onderschat. Spugen in de de en sociale ongelijkheid groter. De werkende bron van je ontstaan: er zijn weinig politieke arme deed ook in Duitsland zijn intrede. bewegingen die zich zo suïcidaal hebben Hoewel veel economen menen dat de her- laten kennen als de sociaal-democratie ten vormingen de kiem hebben gelegd voor het opzichte van de vakbeweging in de laatste succesmodel van ‘Wereldexport-leider door decennia. Een sociaal-democratische partij lage lonen’ en Schröder daarmee de toenma- die zijn rug keert naar de vakbeweging is lige zieke man van Europa weer tot leven heeft als een christen-democratische partij die de gewekt, was (en is) de ‘Genosse der Bosse’ kerken vaarwel zegt, of als een conservatief- en zijn Neue Mitte-koers met name bij de neoliberale partij die de afschaffing van mul- machtige vakbondsvleugel van de SPD gehaat. tinationals bepleit.

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 SOCIAAL-DEMOCRATIE: DOEN DE BUREN HET BETER? 41

René Cuperus SPD: de krakende bijwagen van Angela Merkel

Echternach-processie nosse der Bosse’ spelen en de internationale elites en corporate belangen dienen, maar Juist in tijden waarin de naoorlogse ‘rechtsor- een Europa waar ook de burger die zich ‘left de van de arbeid’ (Banning) op springen staat behind’ waant zich weer thuis voelt. is een nieuwe wederzijdse oriëntatie van soci- Bovendien zal er tegenover het doembeeld aal-democratie en vakbeweging geboden. Een van het rechtspopulisme aan mensen een klassiek sociaal-democratisch programma, positief alternatief geboden moeten worden: dat alles zet op hernieuwde sociaal-economi- herstel van sociale zekerheid en culturele sche zekerheid en culturele continuïteit, zou continuïteit; en meer grip en controle over de een belangrijke remedie tegen (de voedings- nabije toekomst. bodem van) het populisme kunnen zijn. Wil de SPD de weg omhoog vinden, dan zal Een sociaal-democratische volkspartij kan ze eveneens het organisatie- en mobilisatiever- niet én cultureel én economisch liberaal zijn, mogen nodig hebben van haar linksradicale zonder haar ziel (en achterban) te verliezen. tegenstanders en concurrenten. Er valt veel Sociaal-democraten kunnen niet onverkort in- naars en vervelends te zeggen over Die Linke, dividualisme zonder solidaire gemeenschaps- Die Grünen en andere linksradicale partijen, zin omhelzen, of multiculturalisme ten koste maar ze herbergen veel sociaal-democratische van progressivisme en gezond verstand accep- spijtoptanten, en weten anders dan de gou- teren. En zullen zich eveneens actief moeten vernementele, uitgebluste SPD mensen (en verzetten tegen een maatschappij die louter zelfs jongeren) te raken en van onderop te marktsamenleving dreigt te worden. organiseren. Die — hoe onvoldragen vaak De SPD zal daarom eerst, bij wijze van ook nog — wel ideeën aandragen voor een Echternach-processie (één stap terug, twee links-alternatief project tegen bezuinigingen, vooruit), nationaal het sociaal contract van de neoliberalisme, rechtspopulisme en Europese verzorgingsstaat moeten herstellen. Naast de technocratie. door Gabriel aangehaalde banden met de vak- Blijft zo’n bondgenootschap uit, dan ligt beweging betekent dit dat de uitgebluste SPD pasokificatie op de loer. En belangrijker zon- een bondgenootschap zal moeten aangaan der een alliantie met linkse partners komt er met ‘linksradicale’ en groene partijen en soci- geen hernieuwd sociaal pact: met aan de ene ale jongerenbewegingen. Om centrum-links kant sociaaleconomische zekerheid (verzor- weer te verbinden met links en om jongeren gingsstaat-stabiliteit en continuïteit) en aan en gewone burgers weer te verzoenen met een de andere kant culturele openheid (een tole- programma van progressieve vooruitgang. rante, niet-xenofobe, internationale mindset Daarvoor zal er een repolitisering van de met behoud van nationale democratie). Het sociaal-democratie en van een links alterna- doel moet zijn: een hernieuwde alliantie tus- tief project moeten plaatsvinden. De SPD moet sen lagere en hogere middengroepen tegen de afscheid nemen van de ‘There is No Alterna- ontspoorde neoliberale marktsamenleving en tive’-politiek onder centrumrechtse leiding de ‘uitsluitingssamenleving’ van het rechtspo- van Merkel. Dat houdt eveneens het streven pulisme. Het zal voor velen even slikken zijn, naar een ander Europa in. Niet meer de ‘Ge- maar een alternatief is er eigenlijk niet.

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 42 SOCIAAL-DEMOCRATIE: DOEN DE BUREN HET BETER?

René Cuperus SPD: de krakende bijwagen van Angela Merkel

Noten (red.) (2007), Verloren slag. De nie / blogs / rcuperus / sociaal- PvdA en de verkiezingen van democratie-zonder-vakbond- 1 David Marquand (9-12-2015), 2006. christen-democratie-zonder- ‘Can social democracy rise to 4 René Cuperus (21-3-2016), ‘De kerk. the challenge of the far right verkiezingsbeving in Duits- 7 Sigmar Gabriel (11-12-2015), across Europe?’, in: New States- land’, in: de Volkskrant. ‘Rede des Vorsitzenden der man. 5 Marquand, ‘Can social demo- Sozialdemokratischen Partei 2 Jack Ferguson (12-5-2015), ‘Pa- cracy rise to the challenge of Deutschlands’, www.spd.de / fi- sokification of British Labour’, the far right across Europe?’ leadmin / Dokumente / Re- www.grenzeloos.org / con- 6 René Cuperus (6-1-2016), ‘Soci- den / pm-257---Rede-Sigmar- tent / pasokification-british- aal-democratie zonder vak- Gabriel-beim-SPD-Bundespar- labour. bond = christen-democratie teitag-1.pdf. Vertaling door Ben 3 Frans Becker & René Cuperus zonder kerk’, wbs.nl / opi- Panten.

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 43

Radicale analyse — en gematigde oplossingen?

De overtuigd linkse Jeremy Corbyn leek als een duveltje uit een doosje te komen. Maar wie Labour een beetje kent, weet dat Labour altijd al een tamelijk radicale basis gehad heeft. Het is alleen nog maar de vraag of Corbyn ook het talent heeft om compromissen te sluiten.

FELIX ROTTENBERG

Voorzitter van het curatorium van de WBS

Uit de boekenkast valt bij toeval een bundel de historische beginselen van een partij die op de grond, met interviews met kopstukken opkomt voor arbeiders, werknemers en ‘lower van New Labour uit 1996. Het boek heet Prepa- class’-functionarissen, en die officieel met de ring for Power en het loont de moeite om het vakbeweging verbonden is, vergen een breed weer eens te lezen, omdat de onafhankelijke pact waar veel aanhangers zich in kunnen her- redacteuren van het op Labour georiënteerde kennen. Daar was meer voor nodig dan wat weekblad New Statesman geen genoegen ne- nieuwe woorden. Om greep te krijgen op de men met New Labour-speak van hun gespreks- opkomst en nabije toekomst van het Labour partners. Ik las destijds aan de vooravond van van Corbyn helpt het nog even te zien waarom de Lagerhuisverkiezingen de New Statesman dat naïef was, om te verklaren dat de span- met rode oortjes; er hing grote verandering in ning tussen een gematigd centrum en een de lucht. Ook al werd het blad pas twee weken uitgesproken radicale basis een duurzaam na verschijning per post bezorgd — je kreeg kenmerk van Labour is. het gevoel dicht bij de discussies in Labour te Het jaar 1983 is illustratief. Toevallig of niet, staan. Elke keer kwam een lange geschiedenis maar in dat jaar maakte Jeremy Corbyn zijn van nederlagen en grote interne verdeeld- debuut als niet al te opvallende parlemen- heid voorbij. Bij nadere bestudering ziet men tariër, in een arbeidersdistrict midden in de patronen die zich herhalen, steeds op een chique wijk Islington in Londen. Labour was andere manier. in die tijd diep verdeeld. De partij kende van Het was het vaste voornemen van Tony oudsher vele aanhangers die zich verbon- Blair toen hij in juni 1994 tot partijleider den voelden met de vredesbeweging, met verkozen werd om Labour razendsnel te anti-kernenergie-organisaties, met radicale transformeren tot een progressieve centrum- vakbonden die opkwamen voor de belangen partij. Achteraf een naïeve veronderstelling: van arbeiders die werkten in de bedreigde

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 44 SOCIAAL-DEMOCRATIE: DOEN DE BUREN HET BETER?

Felix Rottenberg Radicale analyse — en gematigde oplossingen?

oude industrieën. Een deel daarvan bestond ondertitel ‘unemployment office’. Het weg- tot 1983 zelfs uit trotskistische cellen met sturen van een paar radicalen had Labour niet machtsposities in de oude industriesteden, geholpen en het zou vijftien jaar duren voor vooral Liverpool. Activisten vervulden sleutel- de partij weer aan de macht kwam. posities. Pas toen gematigde kopstukken van Nu klinkt de echo van 1983. Niemand had Labour — in de pers omschreven als de bende zien aankomen dat bij de leiderschapsverkie- van vier, waaronder oud-voorzitter van de zingen voor de opvolging van Ed Miliband Europese Commissie Roy Jenkins — de partij uitgerekend de backbencher Jeremy Corbyn verlieten omdat ‘orthodoxe radicalen’ haar zich zou aandienen. Maar als iets Corbyn in dreigden over te nemen, greep het partijbe- het zadel heeft geholpen, is het wel hoe hij de stuur in en werden leidende trotskisten uit de radicale grassroots-beweging binnen Labour partij gezet. tot leven wist te wekken en aan zich wist te binden. Door uitgesproken linksige ideeën over de economie en de publieke sector uit te dragen. Er werd eerst smalend over gespro- Als iets Corbyn in het zadel ken: Corbyn maakte toch geen schijn van kans. heeft geholpen, is het wel hoe Hij was sinds 2005 de meest opvallende dis- sident in de fractie in het Lagerhuis, die zich hij de grassroots-beweging bij stemmingen vrijwel consequent niet aan tot leven wist te wekken de aanwijzingen van de fractieleiding hield. Corbyn werd weggezet als een linkse chaoot die veel te oud was om een jong electoraat aan te spreken. Maar 1983 was ook het jaar na de door That- Dit bleek een groot misverstand, het was cher gewonnen Falkland-oorlog. Of Labour juist Corbyn die zich door twitterberichten zich te links opstelde of dat Thatcher onover- in de sociale media wist te onderscheiden. winnelijk was door het pak slaag voor de Ar- Hij voerde geen uitgekiende campagne, maar gentijnen is nog altijd onderwerp van debat. bood ruimte aan een spontane beweging van Maar bij de verkiezingen leed Labour een dra- persoonlijkheden met diverse achtergronden: matische nederlaag. De leider van de partij, de zij duwden Corbyn naar de voorgrond. Teke- man met de dubbele brillenglazen, literator nend dat het niet alleen radicalen waren, was Michael Foot, die voortkwam uit de radicale dat James Schneider een van hun aanvoerders Tribune-vleugel van Labour, was nauwelijks in werd: een in Oxford afgestudeerde theoloog staat de partij bij elkaar te houden. Foot hield die geen enkele affiniteit had met Labour. ouderwetse retorische, shakespeareaanse Sterker, hij was tot voor een aantal jaren gele- speeches. Het aan de weg timmerende recla- den lid van de Liberal Democrats. Terwijl Cor- mebureau Saatchi & Saatchi dat de Conserva- byn het land door reisde en er grotere zalen tieve Partij van Margaret Thatcher adviseerde, werden geboekt vanwege de grote publieke analyseerde de interne verdeeldheid bij belangstelling, realiseerden de merendeels ANNA GOWTHORPE Labour en legde zijn bevindingen in besloten jonge campagnevoerders zich dat er een sessies aan twijfelende kiezers voor. Hier werd unieke kans was om Labour van buitenaf te de kreet ‘Labour isn’t working’ gemunt. Een veranderen. De toestroom van nieuwe leden dodelijke typering. Drie in zwarte inkt afge- kreeg de hoogste prioriteit, want die konden drukte woorden en één letter op een onver- Corbyn steunen. getelijk wit verkiezingsaffiche met een lange De heersende elite binnen Labour besefte | PRESS ASSOCIATED

kronkelende rij wachtenden, met als treffende nauwelijks dat ze zelf verantwoordelijk was FOTO

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 45

Labour-leider Jeremy Corbyn op werkbezoek bij Tata Steel in het Britse Scunthorpe.

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 46 SOCIAAL-DEMOCRATIE: DOEN DE BUREN HET BETER?

Felix Rottenberg Radicale analyse — en gematigde oplossingen?

voor het isolement waarin de partij terecht werkkamer in 10 Downing Street, bij voorkeur was gekomen: hun denken stond stil én ze zittend op zijn sofa met een mok thee met hadden geen verbinding met de uiteenlo- melk, met een kleine groep adviseurs de re- pende basisgroepen in de kiesdistricten. In gering en de partij geleid. Met als dieptepunt ingezonden opinieartikelen probeerden Tony toen Blair na 9 / 11 samen met de Amerikaanse Blair en zijn voormalige spindokter Peter Man- president George Bush jr. besloot tot een mili- delson de oude en nieuwe leden te waarschu- taire bezetting van Irak over te gaan. De verga- wen voor het grote gevaar. Eind februari ging dering van de Verenigde Naties werd misleid Blair in een interview met The Guardian en The door valse informatie. Geleerden in Oxford Financial Times in op de doorbraak van Corbyn. en Cambridge, de beste professoren van de Blair ontkende niet: hij was verbijsterd. ‘In wereld, gespecialiseerd in de geschiedenis van mijn tijd duurde het lang om momentum op het Midden-Oosten en in oorlog en vrede, wer- te bouwen,’ constateerde hij. En hij gaf ook toe den niet geraadpleegd. dat de lage en middeninkomens inmiddels le- Blair leefde in een cocon en liet zich niet den aan ‘flatlining’, terwijl de hoge inkomens tegenspreken. Leden van Labour werden stegen: ‘very frustrating’. onder zware druk gezet hem te steunen na een hevig debat in het parlement. Het wordt door Labourleden als een dieptepunt in de geschiedenis van de partij beschouwd. Corbyn Corbyns opkomst is ook het was een van de weinigen die zich tot het einde gevolg van zijn uitgesproken bleef verzetten. Ed Miliband, de Labourleider die de partij na dertien jaar regeren een nieuw stellingname tegen The City tijdperk in moest loodsen, had dan ook veel te veel haast gehad. Hij acteerde meteen als schaduwpremier en verdiepte zich te weinig in de hiaten van het langetermijndenken van Blair raakte de kern van de opkomst van de partij. Het was alsof een neefje van Blair de Corbyn. Er is letterlijk een momentum: ‘Dit is honneurs waarnam en nauwelijks wist wat hij een permanente mobilisatie’, zei Schneider bij- moest doen. voorbeeld. Het woord momentum kwam dan Maar Corbyns opkomst is ook het gevolg ook op toen gezocht werd naar een naam voor van een stevige inhoudelijke positie — Blair de beweging om Corbyn te steunen — en inmid- gaf immers zelf ook toe dat de verhouding dels heeft die beweging meer dan honderd- tussen arm en rijk een beetje uit het oog was duizend leden. Bij tussentijdse verkiezingen in verloren. Corbyn uitte zich onbekommerd december in Oldham West nabij Manchester boos over The City waar de financiële mensen stuurde Momentum vijf bussen met aanhan- gewone mensen als melkkoeien zien, en waar gers naar het kiesdistrict om kiezers te mobi- geen waarde wordt toegevoegd maar alleen liseren. Het hielp: tegen de voorspellingen in wordt afgenomen Welvaart komt in zijn ver- won Labour en kreeg ze zelfs meer stemmen haal van ontwerpers, technici, zelfstandige dan bij de Lagerhuisverkiezingen van mei. ondernemers, zzp’ers, handwerkers — niet van Corbyns opkomst is dus in ieder geval het bankiers. En het grote maatschappelijke pro- gevolg van de klassieke fout om de achterban bleem is niet een te grote overheid, maar een te verwaarlozen. Echte debatten zijn in Labour te grote en vooral ongereguleerde financiële lang uit de weg gegaan, met als argument dat sector. De groei die daaruit voort zou komen, deze de partij te kwetsbaar zouden maken. gaf geen ruimte voor sociaal beleid maar al- Gedurende tien jaar tijd had Blair vanuit zijn leen voor zelfverrijking.

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 SOCIAAL-DEMOCRATIE: DOEN DE BUREN HET BETER? 47

Felix Rottenberg Radicale analyse — en gematigde oplossingen?

Zowel bij zijn strategie als bij zijn inhoud zijn partij en het electoraal op dit punt kan maakt hij dus succesvol gebruik van klas- binden, zal dan blijken. sieke recepten. Maar de grote vraag is nu of Corbyn kent het succes en falen van zijn zijn werkwijze en opvattingen duurzaam kan drie grote voorgangers. Clement Attlee kreeg moderniseren: of Corbyn zich kan ontwikke- na de Tweede Wereldoorlog — ondanks de len tot een leider met maatschappelijk gezag heldhaftige rol van Winston Churchill — van voorbij dat deel van de Labourachterban dat de kiezers het vertrouwen om de wederop- teleurgesteld is in Blair, Brown en Miliband. bouw gestalte te geven en het fundament Het is voor hem verleidelijk tamelijk radi- voor de verzorgingsstaat te leggen. Harold caal te blijven. Met het succesvolle Momentum Wilson schafte in de jaren zestig de doodstraf als machtsinstrument kunnen dwarsliggers af en zorgde voor erkenning van homoseksu- die zijn politiek programma te polariserend aliteit en abortus. Tony Blair gaf Schotland en vinden tot de orde geroepen worden. Momen- Wales zelfbestuur en slaagde erin een einde tum is immers inmiddels al in honderd ste- te maken aan de burgeroorlog in Noord- den actief, opvallend genoeg bijvoorbeeld ook Ierland. in het graafschap Cornwall waar Labour van Labourleiders staan net als hun Europese oudsher weinig aanhangers kent. De bewe- collega’s voor de altijd weer zware opdracht ging kan zittende Labourparlementariërs hin- om radicale analyses te combineren met het derlijk volgen en daarmee het signaal geven bedenken en doorvoeren van inventieve en dat ze bij een nieuwe kandidaatstellingsproce- pragmatische oplossingen. Ze mogen nooit dure afgewezen kunnen worden. Maar als Cor- hun achterban vergeten, terwijl ze die vaak als byn dat proces niet in de hand houdt, dreigt te lastig ervaren. Ze kunnen die beter intensief een herhaling van 1983 en zullen twijfelaars in raadplegen — dan weten ze of er voldoende het electoraat zich van Labour afkeren. steun is om complexe maatregelen in te voe- Radicaal zijn helpt niet bij elk probleem. Zo ren en voorkomen ze isolement. Het mag toch is het overgrote deel van de Labouraanhang duidelijk zijn dat het vertrouwen van het elec- en ook van de Labourparlementariërs ervan toraat grote deuken oploopt als kleine clubjes overtuigd dat Groot-Brittannië in de EU moet van superprofessionals rondom een tafel of blijven. Dat vergt in de aanloop naar het re- sofa het regeringsbeleid formuleren zonder ferendum over het EU-lidmaatschap dus een dat dit uitvoerig besproken is met de achter- verre van radicale maar eerder gouvernemen- ban. De meeste toepasbare ideeën krijgen tele opstelling. Die zal Corbyn weer dicht in de buiten de politiek veerkracht. Dat vraagt om buurt van de opvattingen van David Cameron nieuwsgierigheid. Als dat de reden is waarom brengen, die immers niet zijn hele conserva- Corbyn geen groene-pluchezitter wil wor- tieve partij achter zich zal krijgen. Een voor den in het Lagerhuis, dan verdient hij steun. Groot-Brittannië unieke polderoplossing, Mijn aarzeling is dat hij ondanks de goede een akkoord tussen de twee partijen, ligt in bedoelingen van zijn jonge en onorthodoxe het geval van de EU misschien wel op de loer. aanhangers zelf te fanatiek is, zijn karakter Of Corbyn bereid en in staat is zijn heldere van een typische ‘old school’-dwarsligger niet profiel van criticus en dwarsligger in te ruilen kan veranderen omdat het hem daarvoor aan voor dat van verantwoordelijk politicus, of hij wijsheid ontbreekt.

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 48

Groeiende ongelijkheid vraagt om ingrijpen

De politiek houdt discussie over het onderwijs af, kopschuw geworden door bijvoorbeeld het debacle van de basisvorming. Die bescheidenheid biedt ouders, schoolbesturen en andere deelbelangen ruim baan. Daardoor rukt de ongelijkheid op. Ook zonder het stelsel op de kop te zetten kunnen onterechte verschillen in onderwijsuitkomsten bestreden worden. Dat is de uitkomst van een langjarig vergelijkend onderzoek.

JAAP DRONKERS, LOUISE ELFFERS, SJOERD KARSTEN, ROLF VAN DER VELDEN & HERMAN VAN DE WERFHORST

Respectievelijk hoogleraar aan de UM, lector aan de HvA, bijzonder hoogleraar aan de UvA, hoogleraar aan de UM & hoogleraar aan de UvA

Het is verstandig als er een einde komt aan het religieuze of levensbeschouwelijke signatuur, Haagse taboe op discussie over de inrichting veranderingen in de regeling overgang van van het onderwijs. Na het verloren debat over basis- naar voortgezet onderwijs (leidend ad- de middenschool en de mislukte invoering vies), invoering van Engels als onderwijstaal van de basisvorming durft geen enkele poli- in heel het onderwijs en selectie van aspirant- ticus het meer aan om zijn of haar vingers te studenten door afzonderlijke faculteiten. branden aan dit heikele onderwerp. Toch is het Nederlandse onderwijsstelsel OESO en menselijk kapitaal sluipenderwijs verbouwd. Niet systematisch met een masterplan, maar door ad-hocver- Het taboe op discussie over het stelsel als anderingen: de verschuiving van de macht geheel betekent natuurlijk niet dat buiten de van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Haagse stolp het debat over de beste inrich- Wetenschappen naar het middenveld (raden) ting van onderwijsstelsels niet is voortgezet. en zelfs schoolbesturen, het verdwijnen van Allereerst is daar de Organisatie voor Eco- brede scholengemeenschappen, de quasi- nomische Samenwerking en Ontwikkeling verzelfstandiging van schooltypen in afzon- (OESO) in Parijs. Deze denktank van de geïn- derlijke locaties, afnemende mogelijkheden dustrialiseerde wereld ziet vanaf haar oprich- tot opstroom binnen scholengemeenschap- ting in de jaren veertig het ‘menselijk kapitaal’ pen en het stapelen van opleidingen, meer van de beroepsbevolking als een belangrijke mogelijkheden om scholen te stichten zonder factor voor ontwikkeling van de economieën

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 Dronkers, Elffers, Karsten, Van der Velden& Van de Werfhorst Groeiende ongelijkheid vraagt om ingrijpen 49

van de lidstaten. Aangezien het menselijk eenzelfde opleidingsniveau heeft genoten. kapitaal gevormd wordt op school houdt de Ook kan onderwijs een religieuze functie OESO het onderwijs nauwlettend in de gaten.1 vervullen, waardoor religies nieuwe aanhan- Omdat de OESO vond dat nationale diplo- gers verwerven. Maar de centrale vraag hier is ma’s onvoldoende informatie verschaffen over hoe het onderwijsstelsel moet zijn ingericht de feitelijke hoeveelheid menselijk kapitaal, om de drie basisfuncties zo goed mogelijk te besloot de organisatie vanaf het einde van de bedienen. Daarbij hebben we vooral drie ken- twintigste eeuw de feitelijke hoeveelheid men- merken van onderwijsstelsels bevraagd: selijk kapitaal van vijftienjarige scholieren te meten (de zogeheten PISA-studies). Op die ma- ▶ Op welk moment, in welke vorm en op nier hoopte men beter in staat te zijn lidstaten grond waarvan worden leerlingen geschei- te vergelijken en te adviseren.2 Deze mogelijk- den over de verschillende trajecten (vwo, heid om onderwijsuitkomsten te vergelijken havo, vmbo-gt, vmbo-k en vmbo-b) of on- leidde tot een groot aantal invloedrijke derwijstypen (selectie)? OESO / PISA-rapporten. Daarin werd vooral een ▶ Wat is de mate van nationale standaardisa- lans gebroken voor uitstel van selectie in het tie van zaken als onderwijsprogramma’s, voortgezet onderwijs en voor terugdringen examens, schoolbudgetten en kwaliteit van van sociale segregatie in het onderwijs.3 Bin- leraren (standaardisatie)? nen de Nederlandse verhoudingen betekende ▶ Wat is de mate van beroepsgerichtheid van dit een pleidooi voor de middenschool. het nationale stelsel (omvang beroepsge- Doordat de OESO deze data onmiddellijk richte onderwijssector, duaal stelsel)? publiek beschikbaar stelde, stimuleerde dat eveneens internationale vergelijkingen van Wat volgde daaruit? onderwijsstelsels. Daarbij namen economen Vroege selectie werkt ongelijkheid 4 het voortouw. In Nederland is in 2011 een in de hand groot onderzoeksprogramma gestart gefinan- cierd vanuit de Nederlandse Organisatie voor Sterk gedifferentieerde systemen zoals het Wetenschappelijk Onderzoek (NWO), getiteld Nederlandse kennen een grotere sociale en et- Onderwijssystemen en centrale functies van het nische ongelijkheid. Deze ongelijkheid blijkt onderwijs.5 uit verschillen in resultaten bij vijftienjarige leerlingen, in de keuze voor algemeen vor- Bevindingen mende versus beroepsgerichte leerwegen in het hoger secundair onderwijs en de kans op In het NWO-programma benadrukken we drie het behalen van een diploma in dat hoger se- functies van het onderwijs.6 Allereerst is het cundair onderwijs. Ook vroege leerlingen heb- onderwijs van essentieel belang voor de cog- ben nadeel van vroege selectie. Tot slot hebben nitieve ontwikkeling van leerlingen. Het moet gemotiveerde en getalenteerde migranten te bijdragen aan de ontwikkeling van kennis en weinig tijd om zich in het onderwijs te bewij- vaardigheden van leerlingen op alle niveaus. zen. Hun uiteindelijke vaardigheden blijven Ten tweede dient het onderwijs mensen klaar achter bij die van de autochtonen. Wel blijkt te stomen voor de arbeidsmarkt. En tot slot dat dit effect enigszins gedempt wordt naar- hebben scholen als taak de betrokkenheid bij mate het gemiddelde opleidingsniveau in de de samenleving te bevorderen. herkomstlanden van migranten hoger is. Uiteraard heeft het onderwijs meer func- Ook als men rekening houdt met het so­ ties. Onderwijs fungeert ook als een relatie- ciaal-economische milieu, prestaties in lagere markt en is een van de oorzaken dat mensen groepen en de eindtoetsscore, hebben leerlin- vaak een relatie aangaan met iemand die gen met hoger opgeleide ouders 3,6 keer meer

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 50 Dronkers, Elffers, Karsten, Van der Velden& Van de Werfhorst Groeiende ongelijkheid vraagt om ingrijpen

kans op een hoger advies dan hun leeftijdsge- tussen sociaal milieu en de prestaties aan het noten met minder hoogopgeleide ouders. einde van de basisschool. Objectieve maatstaven zijn dus essentieel om gelijke kansen te bevorderen. Het negatie- Burgerschapscompetenties ve effect is groter naarmate minder op presta- ties en meer op basis van ouderlijke voorkeu- Als het gaat om de relatie tussen burger- ren wordt geselecteerd. Zo constateerden we schapscompetenties en de vroege selectie dat hoogopgeleide ouders vaak het advies in is het beeld gemengder. Leerlingen krijgen groep 8 al dan niet opzettelijk beïnvloeden. immers al een groot gedeelte van deze vaar- digheden op de basisschool mee. Vóór de selectie dus. Het is echter wel zo dat de verschillen tus- Het ideale onderwijsstelsel sen jongvolwassenen in gedifferentieerde stelsels groter zijn. Met name de leerlingen bestaat niet, het gaat om die alleen de lagere schooltypes doorlopen politieke keuzes hebben en niet zijn doorgestroomd naar het hoger onderwijs hebben over het algemeen minder burgerschapscompetenties. Verder blijkt de mate waarin scholen cen- Ongelijkheid naar sociaal milieu neemt traal aangestuurd worden verschil te maken. in gedifferentieerde stelsels af als scholen In landen waar scholen strenger op hun bur- rekening houden met eerdere prestaties bij de gerschapsonderwijs beoordeeld worden zijn plaatsing van leerlingen. Bovendien is de so- de burgerschapscompetenties over het geheel ciale ongelijkheid in gedifferentieerde syste- genomen op een hoger niveau. Standaardisa- men kleiner als er centrale examens bestaan. tie heeft hier dus een positief effect. De verklaring is dat objectieve standaarden voorkeuren van ouders en vooroordelen van Doe het goed of doe het niet leraren minder plaats bieden. Het schooltype dat iemand volgt heeft een Verschil tussen scholen groot causale invloed op zijn of haar cognitieve vaardigheden. Leerlingen die in alle overige De belangrijkste reden voor grotere ongelijk- kenmerken sterk op elkaar lijken behalen een heden in vroeg selecterende landen wordt hogere intelligentiescore, ontwikkelen een verklaard door grotere verschillen tussen de betere leesvaardigheid en schatten hun kan- scholen onderling. Simpel gesteld komen sen op het halen van het diploma hoger in, als leerlingen uit sociaaleconomisch zwakkere zij bij twijfel toch het hogere niveau kiezen of milieus in gedifferentieerde stelsels minder daarin geplaatst worden. in aanraking met leerlingen uit de sterkere Leerlingen in gedifferentieerde stelsels milieus. Aangezien de selectie al na de basis- blijken het bij bètavakken beter te doen, school heeft plaatsgehad is de sociale onge- maar alleen als er voldoende schooltypes zijn lijkheid in gedifferentieerde stelsels op de én als scholen sterk selecteren op vroegere scholen zelf kleiner dan op bijvoorbeeld de leerprestaties. Vroege selectie kan goed zijn, middenschool. maar daarvoor geldt wel: doe het goed of doe De sociaaleconomische samenstelling van het helemaal niet. Een mogelijke verklaring scholen is sterk gekoppeld aan schoolpresta- is dat alleen in sterk gedifferentieerde stelsels ties. Vroege selectie beïnvloedt de ongelijk- de leerstof wordt aangepast aan het niveau heid vooral omdat er een samenhang bestaat van de leerling. In zwak gedifferentieerde

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 Dronkers, Elffers, Karsten, Van der Velden& Van de Werfhorst Groeiende ongelijkheid vraagt om ingrijpen 51

stelsels moet de leerkracht daarentegen meer meenschappen, waarin stapelen beter moge- maatwerk leveren, omdat de cognitieve ver- lijk is, maken plaats voor categorale scholen schillen tussen hun leerlingen groter zijn. En en er worden aanvullende eisen gesteld om aangezien die manier van lesgeven over het al- in te stromen op een hoger niveau. Het slui- gemeen moeilijker is, leidt het tot gemiddeld ten van (vrijblijvende) convenanten tussen lagere prestaties. het ministerie van Onderwijs, de raden en scholen vormt hoogstens een doekje voor het Vroege objectieve selectie én de mogelijk- bloeden. heid tot stapelen Om de sociale ongelijkheid te bestrijden geniet het bevorderen en in stand houden Het moge duidelijk zijn: er zijn geen onder- van brede scholengemeenschappen priori- wijsstelsels met alleen goede of slechte kan- teit. Wanneer vwo- en havo-afdelingen door ten. Dat komt door de verschillende functies de witte en sociaaleconomische vlucht klein die het onderwijs kent en door de diverse doel- zijn en er extra middelen moeten worden groepen. Sommige leerlingen hebben baat bij aangewend, is het belangrijk dat leerlingen vroege selectie, andere uitdrukkelijk niet. Al- op hun eigen school hogerop kunnen. Het vorens men tot een keuze kan komen, moeten stapelen van diploma’s dient bevorderd te de goede en slechte gevolgen dus tegen elkaar worden: dus na het behalen van het vmbo-gt worden afgewogen. automatisch toegang tot de havo, en geen ex- Vroege selectie, zoals in Nederland, kan tra barrières als een leerling van school moet zoals gezegd de ongelijkheid in het onderwijs wisselen. Eveneens zal er een einde moeten versterken. Tegelijkertijd lijkt er in landen met komen aan het financieel korten van scholen een hoog ontwikkelingspeil, goed opgeleide die lange brugklassen hebben en waar leerlin- leraren en niet al te grote klassen geen causaal gen er gemiddeld langer over doen om hun verband te bestaan tussen vroege selectie en diploma te halen. de gemiddelde onderwijsprestaties. Er is nog een tweede argument om voor Bovendien is het een misvatting om te den- brede scholengemeenschappen te pleiten. ken dat sociale ongelijkheid in andere minder Bij het ontwikkelen van burgerschapscompe- hiërarchisch geordende stelsels met een latere tenties is het bevorderen van zoveel mogelijk selectie niet voorkomt. Die ongelijkheid is er gemeenschappelijkheid essentieel. Dat kan dan vooral op scholen zelf. Het voordeel is dat het beste door sommige vakken (gedeeltelijk) op- en afstroom voor de leerling minder dra- aan alle leerlingen aan te bieden. matisch lijkt, want hij of zij blijft op dezelfde Tot slot dient de invloed van het ouderlijk school. Dit zorgt echter niet automatisch voor milieu op de selectie om de ongelijkheid minder sociale ongelijkheid in het onderwijs: van kansen te bestrijden tot een minimum het is alleen minder zichtbaar. beperkt worden. Dat kan, zoals gezegd, door Met een uitstel van de selectie wordt de on- meer belang te hechten aan objectieve toet- gelijkheid dus niet per se bestreden, terwijl de sen en minder aan het schooladvies van de positieve cognitieve gevolgen van een vroege leraar. Ook op dit gebied lijkt er in Nederland en sterke differentiatie wel in gevaar komen. echter sprake van een ontwikkeling in de Verstandiger is het daarom om te kijken in hoe- verkeerde richting. Sinds maart 2015 zijn de verre de vroege selectie in een later stadium ge- schooladviezen, waar ouders meer invloed corrigeerd kan worden. Wanneer leerlingen uit op hebben dan een eindtoets of IQ-test, im- kansarme milieus de kans krijgen om te stape- mers leidend. Toelating tot een middelbare len, neemt de sociale ongelijkheid namelijk af. school hangt niet meer af van het resultaat Helaas nemen juist de mogelijkheden om van de eindtoets. Daarnaast is het afschaffen dit te doen in Nederland sterk af. Scholenge- van centrale examens zoals sommige scholen

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 52 Dronkers, Elffers, Karsten, Van der Velden& Van de Werfhorst Groeiende ongelijkheid vraagt om ingrijpen

willen een ander voorbeeld van hoe het niet In Nederland zien we dat leerlingen met moet. Met uitsluitend schoolexamens worden een mbo-diploma goede kansen op de arbeids- de verschillen tussen scholen vergroot en zal markt hebben, zelfs in tijden van crisis en met de culturele en economische segregatie alleen het oog op technologische veranderingen. maar toe nemen. Dit komt vooral door de sterke band tussen werkgevers en onderwijsinstellingen, die tot Onderwijsstelsels en de voorbereiding uiting komt in vormgeving van het onderwijs- op de arbeidsmarkt programma. Het zorgt voor de verwerving van vakbekwaamheden en voorkomt opleiding Ook vanuit de arbeidsmarkt bekeken is sterke voor nauwelijks bestaande beroepen. differentiatie alleen effectief als de selectie Het is belangrijk dat dit zo blijft. Bij conti- betrouwbaar is. Betrouwbare toewijzing van nuering van het huidige stelsel zullen alle di- eindexamenkandidaten aan opleidingsniveaus ploma’s volwaardig moeten zijn. Met name bij is belangrijk voor de arbeidsmarkt, omdat zo het vmbo en mbo bestaat er nogal eens twijfel beter en goedkoper een match gemaakt kan over de waarde van een diploma. Het is daar- worden tussen vraag en aanbod van banen en om essentieel dat dit beeld wordt bijgesteld. werkzoekenden. Niveauverschillen zijn op zich Juist de beroepsopleidingen sluiten in veel niet zo erg, als er maar weinig overlap in capa- gevallen naadloos aan op de arbeidsmarkt. Als citeiten tussen de niveaus bestaat (betrouw- het even kan zal de geïnstitutionaliseerde sa- bare selectie). Bij veel overlap in capaciteiten menwerking tussen onderwijs en werkgevers tussen verschillende niveaus (onbetrouwbare moeten worden versterkt. selectie) is de kans op mismatches erg groot, en komt de aansluiting op de arbeidsmarkt in het Een kwestie van politiek geding. Maar mismatches zijn nooit helemaal te vermijden en daarom is flexibiliteit van de Aangezien de ontwikkeling van jongeren voor arbeidsmarkt ook van belang. een groot gedeelte buiten school plaatsvindt, De invloed van onderwijsstelsels moet past er een zekere bescheidenheid over de echter niet overdreven worden. Wel hebben maakbaarheid van de samenleving door het schoolverlaters een grotere kans op een baan op de schop gooien van onderwijsstelsels. Het op eigen niveau in meer gedifferentieerde en NWO-programma heeft echter (opnieuw) la- beroepsgerichte systemen. Dat effect wordt ten zien dat afzonderlijke kenmerken van on- nog eens versterkt in stelsels met sterke insti- derwijsstelsels vergaande implicaties hebben. tutionele banden tussen beroepsonderwijs en Een discussie over de inrichting van ons stelsel werkgevers. Ook is er minder overscholing in is daarom een legitiem onderwerp van het po- landen met een uitgebreid beroepsonderwijs. litieke debat. Het nog steeds bestaande taboe In een later stadium van de carrière kan een hierop is nadelig voor alle betrokkenen.7 beroepsopleiding overigens nadelig zijn. Men- Te meer omdat de door ons als effectief sen met zo’n beroepsdiploma hebben dan meer bevonden zaken — zoals veel doorstroommo- kans op werkloosheid dan mensen die een alge- gelijkheden, brede scholengemeenschappen, meen vormende opleiding genoten hebben. centrale toetsen en examens, en een volwaar- Hoewel de mate van beroepsgerichtheid dig beroepsonderwijs — veel weg hebben van een stelselkenmerk is, bestaan er tussen lan- collectieve goederen. Veranderingen op dit den grote verschillen in de manier waarop gebied komen dus niet tot stand door de on- opleidingen voorsorteren op specifieke beroe- zichtbare hand van Adam Smith of door een pen. Zo kent Duitsland veel bedrijfssectoren optelsom van individueel nagestreefde belan- met een sterke aansluiting tussen opleiding gen, maar vergen een centrale coördinatie van en beroep, en Frankrijk juist niet. politiek en overheid.

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 Dronkers, Elffers, Karsten, Van der Velden& Van de Werfhorst Groeiende ongelijkheid vraagt om ingrijpen 53

Wanneer de politiek het onderwijsstelsel Daarbij zijn wij ervan uitgegaan dat de drie aan zijn lot blijft overlaten, blijven sector­ functies (cognitieve ontwikkeling, arbeids- organisaties, raden en scholen de dienst uit- markt en socialisatie) even belangrijk zijn in maken en zullen enkel hun belangen worden de politieke afweging. Ook bij continuering gediend.8 Een stelselwijziging is niet per se van het huidige onderwijsstelsel is er genoeg nodig, maar onderhoud is dringend gewenst. werk aan de winkel, om te zorgen dat het on- Deelbelangen voeren op veel punten de bo- derwijs niet verwordt tot een slagveld waarin ventoon, terwijl het maatschappelijk belang de sterksten altijd winnen. er nauwelijks meer toe doet. De optimale inrichting van een onderwijs- Op 30 maart overleed Jaap Dronkers. Dronkers stelsel is geen wetenschappelijke kwestie, was een prominent en zeer maatschappelijk geën- maar een politiek vraagstuk. De afwegingen gageerd socioloog die hartstochtelijk de stelling die gemaakt moeten worden, zijn immers uitdroeg dat het onderwijs voor alles van de bur- nor­matieve keuzen. Is arbeidsmarktaanslui- gers is en dat het permanent verdedigd moet wor- ting belangrijker dan burgerschapsvorming? den tegen veelal kwalijke invloed van besturen, Hoe belangrijk vinden wij de ongelijkheid vakbonden en ministeries. Hij schreef regelmatig van onderwijskansen en wat hebben wij er- in S&D en de Wiardi Beckman Stichting bracht in voor over? 2007 zijn boek ‘Ruggengraat van ongelijkheid’ Hoewel wij als wetenschappers die politie- uit. Hierin demonstreerde hij fijntjes dat ook de ke afwegingen niet hoeven en willen maken, sociaal-democratie er lang niet altijd in slaagt om kon het geen kwaad om te kijken hoe het hui- de ongelijkheid uit het onderwijs te bannen. We dige stelsel verbeterd kan worden. verliezen een zeer gewaardeerd auteur.

Noten OESO-landen) is een recent Informatie over het NWO pro- voorbeeld van de meting van gramma staat op aissr.uva. 1 De belangrijke vraag of onder- menselijk kapitaal door de nl / research / externally-fun- wijs de belangrijkste leveran- OESO: www.oecd.org / site / pi- ded-projects / sites / con- cier is van ‘menselijk kapitaal’ aac / . tent13 / educational-sys- laten wij hier buiten beschou- 3 OESO (2004), What Makes tems / educational-systems. wing. Er zijn echter stevige School Systems Perform, PISA html aanwijzingen dat de kwaliteit 2000, Parijs: OESO; OESO 6 H. van de Werfhorst, L. Elffers van de gehele samenleving (2006) Where immigrant stu- & S. Karsten (red.) (2015), ‘On- (gezondheidszorg, familie- dents succeed. Pisa 2003, Parijs: derwijsstelsels vergeleken: structuren, inkomensonge- OESO; OESO (2010) PISA 2009 leren, werken en burger- lijkheid, etc.) minstens zo Results: Overcoming Social schap’, in: Didactief, www. belangrijk is voor de vorming Background: Equity in Learning didactiefonline.nl / ima- van menselijk kapitaal. Zie J.J. Opportunities and Outcomes ges / stories / Nieuws / Werf- Merry (2013), ‘Tracing the U.S. (Volume II), Parijs: OESO. horst_definitief.pdf Deficit in PISA Reading Skills 4 E. Hanushek & L. Wössmann 7 Nog daar gelaten dat artikel 23 to Early Childhood. Evidence (2006), ‘Does educational van de grondwet nadrukkelijk from the United States and tracking affect performance de zorg voor het onderwijs bij Canada’, in Sociology of Educa- and inequality? Differences- de regering legt; niet bij sec- tion 86: pp. 234-252. in-differences evidence across torraden, sociale partners, 2 J. Dronkers (2011), ‘De maat- countries’, in: Economic Jour- scholen, leraren of belangen- schappelijke en wetenschap- nal, 11, C63- C76. groepen. pelijke waarde van internatio- 5 Het kernteam bestond uit de 8 A.E. Raftery & M. Hout (1993), nale data over onderwijspres- hoogleraren Herman van de ‘Maximally Maintained Ine- taties’, in: Pedagogische Studiën Werfhorst, Jaap Dronkers, quality: Educational Stratifica- 88, pp. 122-131. PIAAC (skill- me- Sjoerd Karsten, Rolf van der tion in Ireland’, in: Sociology of ting onder volwassenen in alle Velden en Dinand Webbink. Education 65, pp. 41–62.

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 54

Religie als uitweg Waarom jongeren in Afrika, Azië en de banlieues zich afkeren van de moderniteitsgedachte

De vooruitgangsagenda wordt door veel mensen buiten ‘het Westen’ niet meer kritiekloos gedeeld. Wie de voedingsbodem voor terreur weg wil nemen, zal zich daarom ook in mensen moeten verplaatsen.

PETER KNOOPE

Oud-diplomaat & senior visiting fellow bij Instituut Clingendael

Terwijl president Bush na elf september al democratiseringspogingen die er ook zijn (...) sprak van een ‘war on terror’, namen presi- ondersteunen.’2 dent Hollande en premier Rutte pas onlangs Dat is een terecht punt, maar de zwakke — naar aanleiding van de terreuraanslagen relatie tussen burger en overheid is ook ge- op 13 november 2015 in Parijs — het woord worteld in een permanente zoektocht naar ‘oorlog’ in de mond.1 Over de precieze bete- identiteit. Democratie, rechtstaat, wetenschap kenis daarvan valt te twisten. Feit is dat de en economische marktwerking worden niet frequentie van terroristische aanslagen in het alleen maar als vooruitgang gezien. Om te Westen en daarbuiten de afgelopen vier jaar begrijpen waar de groei van terroristische behoorlijk omhoog is gegaan, en het jaar 2016 organisaties vandaan komt, maar ook het stil- is met aanslagen in Parijs en Brussel ook weer zwijgend begrip van een deel van de wereldbe- erg slecht begonnen. Over het waarom bestaat volking voor de woede die ten grondslag ligt vanzelfsprekend veel onduidelijkheid. aan dit extremisme, zullen we ons ook zo nu De meeste analyses over de voedingsbo- en dan moeten verplaatsen in de werkelijkheid dem, de aantrekkingskracht en de vorm van van mensen in andere delen van de wereld. terrorisme maken zich kwetsbaar door dicht Mijn werk heeft mij gebracht naar Noord- tegen ‘het westerse frame’ aan te blijven. In en Sub-Sahara-Afrika, het Midden- en Verre De Correspondent tekende Evelyn Groenink Oosten, Centraal-Azië en de buitenwijken uit de analyses van vier Afrikaanse jour- van de grote West-Europese en Amerikaanse nalisten op dat ‘het voor jonge Afrikanen steden. Ik deed in veel van deze landen onder- vaak kiezen tussen drie kwaden [lijkt]: een zoek naar de motivatie van jongeren om zich onbetrouwbare overheid, terreurmilities aan te sluiten bij extremistische bewegingen, of de westerse mogendheden die interven- en heb ook gesproken met mensen die het ties komen plegen om hen te “redden”. Wie geweld verafschuwen maar wel begrip tonen terreur wil bestrijden, moet de kwetsbare voor de woede.

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 Peter Knoope Religie als uitweg 55

Zo sprak ik met de moeder van een jongen in bijvoorbeeld Afrika, de officiële taal van veel van achttien in een sloppenwijk van Nairobi landen, wetboeken en instituties, gebouwde die vertelde over haar zoon die zich bij Al-Sha- kerken, forten en slavenhuizen. baab aansloot. Een stap die haar zoon zette na Hoewel voor ons die koloniale tijd tot een verschillende confrontaties met de Keniaanse ver verleden behoort, is het voor miljarden politie. Door de discriminerende behandeling mensen nog zeer concreet en actueel. Hoe die Somaliërs ten deel valt voelde hij zich niet komt dat? Allereerst heeft dat te maken met meer thuis in de stad waar hij geboren en ge- de gevolgen die tot op de dag van vandaag togen was. Een hoogopgeleide diplomaat uit voelbaar zijn. De huidige economische ver- Oman vertelde me dat het gevoel van verne- houdingen en de internationale instituties dering aan ‘every dinner table all trough the zijn in hoge mate beïnvloed door het onge- Muslim world’ besproken wordt. Ik luisterde lijke startpunt van deze globalisering. Sporen naar de jongens uit Noord-Nigeria, die zich van culturele verwarring uit de koloniale tijd aansloten bij Boko Haram nadat het leger zijn terug te vinden in vaak hybride maat- op elke dorpeling schoot die bewoog, omdat schappijen, waarin verschillende waarde- en iedereen lid van de terroristische organisatie zou kunnen zijn. En hoewel de situatie in deze landen enorm verschilt zijn de motivatie voor aansluiting, Strijders voor het kalifaat het begrip daarvoor en de overeenkomsten tussen wervingsmethoden vaak nagenoeg kennen geen grenzen: hun identiek. Ook voor veel jongeren die vatbaar strijdtoneel is overal zijn voor dit extremisme, zijn landsgrenzen steeds minder relevant. De idee van een in- ternationale islamitische gemeenschap, de ‘oemma’, kent die immers niet: de strijd voor bestuurssystemen tegelijk functioneren, het kalifaat is mondiaal. En dus is er in toe- zij het beide suboptimaal. En de westerse nemende mate sprake van een patroon in de samenleving met haar modernistische kijk werving. In dit stuk worden hiervan elemen- op het leven heeft een rotsvast geloof in de ten blootgelegd (zonder de pretentie van een toekomst. Tijd, vooral toekomstige tijd, biedt volledig antwoord). ruimte voor verandering en individuele groei. Wij geloven in de maakbaarheid van de toe- Kolonisatie: voor ons verleden, komst: een betere wereld met een groeiende voor hen heden economie en bloeiende oplossingsgerichte wetenschap. Het is een open deur, maar de wereld raakt Maar in Afrika kom ik voortdurend mensen steeds meer en intensiever verbonden. Inter- tegen die mij tot in detail vertellen wat er vier- nationale handel, toerisme, internet en migra- honderd jaar geleden in de familie is voorge- tie zijn niet meer weg te denken. Deze globali- vallen. Zo sprak ik enkele weken geleden een sering komt voort uit een gedeeld — maar ook man van in de veertig die een achternaam had belast — verleden van westerse dominantie. die me bekend voor kwam. Ik informeerde Tijdens de kolonisatie werden eigen ‘mo- daarom naar zijn familiegeschiedenis. Hij derne’ culturele en religieuze waarden aan de bleek de betrokkene met dezelfde achternaam oorspronkelijke bevolking opgelegd, hele vol- te kennen. Maar acht generaties geleden — we keren tot slaaf gemaakt en maakte men met hebben het dan dus over de achttiende eeuw — geweld een einde aan eeuwenoude culturen. was er sprake van een buitenechtelijk kind dat Stille getuigen zijn de huidige landsgrenzen niet geaccepteerd werd in de familie. Mijn ge-

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 56 Peter Knoope Religie als uitweg

sprekspartner was een nazaat van de escapade schap van sommige vormen van hulp is naar van zijn voorouders. Hij liet me weten dat dit zijn mening immers dat samenlevingen en verhaal algemeen bekend was in de familie en mensen niet op eigen kracht de ‘moderniteit’ van ouder op kind wordt overgedragen. Het kunnen bereiken, maar uitsluitend met steun verleden is onderdeel van het collectieve ge- van het Westen. Dit versterkt bij veel mensen heugen en tekent ook het heden. Persoonlijke het gevoel van ongelijkheid en minderwaar- gevoelens van vernedering worden zo soms digheid. overgedragen van generatie op generatie, Nou blijft de weerstand tegen de moderni- en maken daardoor nu nog deel uit van het sering zeker niet beperkt tot de landen buiten collectief geheugen. Ze zijn vaak onderdeel de VS en de EU. Ook ‘thuis’ is de zoektocht van het actuele politieke en maatschappelijk naar traditionele waarden in een onzekere discours en worden aan de ene kant gevoed individualistische maatschappij gaande. Maar door de economische en sociale ongelijkheid, ondertussen zijn we er in het Westen wel zo’n maar staan ook weer op zich. Het vereist niet beetje van overtuigd dat traditie synoniem is heel veel analyse van de lokale media om te aan oncomfortabel. ontdekken dat verwijzingen naar (koloniale) Dat leidt in landen waar men dat inzicht geschiedenis deel zijn van het hedendaagse niet deelt weer tot woede en zeker tot ide- collectieve politieke bewustzijn. alisering van eigenheid en tradities. Dit is nog sterker het geval in samenlevingen waar Traditie of achterlijke cultuur? ‘eer’ een belangrijke waarde is. Bovendien nemen de woede en machteloosheid om wat Daar komt bij dat we een boodschap uitdra- (voor)-ouders is aangedaan bij een volgende gen vol afkeer van traditie. Moderniteit is generatie vaak eerder toe dan af. Dat is met daarmee ook een vorm van onzekerheid: niets name het geval in samenlevingen waarbin- staat vast, alles is aan verandering en innova- nen de geschiedenis en het verleden een tie onderhevig, en er is geen heldere richtlijn dominante rol spelen en waar een proces van die aangeeft wie of wat aan de wetten van de heling om welke reden dan ook niet heeft moderniteit voldoet. De opmerking ‘Afghani- kunnen plaatsvinden. Jongeren, die zich in stan loopt duizend jaar achter’ die ik van een toenemende mate geconfronteerd zien met terugkerende Nederlandse militair hoorde, is verwarring, vernedering, sociale en economi- tekenend voor onze visie op samenlevingen sche uitzichtloosheid, zijn ontvankelijk voor die anders zijn ingericht. Traditionele mensen het zich aandienende alternatief van gero- zijn immers ‘nog niet modern’ en lopen der- mantiseerde heroïek van de eigen traditie en halve ‘achter’. We denken stilletjes dat alle lan- geschiedenis. Het is deze nieuwe generatie den en samenlevingen uiteindelijk toetreden die geen reden heeft om te vertrouwen op tot een allesomvattende moderniteit en dat de toekomst en daarom gevoelig is voor de samenlevingen in de toekomst zullen worden boodschap en de belofte van fundamentalis- ingericht naar westers voorbeeld. tische organisaties. Zo lijkt de dominantie van het kolonia- Want ook de eigen leiders bieden amper lisme vervangen door de export van muziek, houvast meer. Hoewel een aantal ‘bevrijders’ taal, eten en kleding, maar vooral door waar- als Mugabe (Zimbabwe), Dos Santos (Angola) den: inrichting van de maatschappij, demo- en Mbasogo (Equatoriaal-Guinea) met onder- cratie, bestuur, rechtspraak en het overwicht drukking en geweld de macht nog in handen van de markt. Ook ontwikkelingssamenwer- houden, zijn ze hun politieke en publieke king is een vorm van afwijzing van traditione- mandaat al lang verloren. Doordat ze geen le samenlevingen, stelde de onlangs overleden gevolg hebben kunnen geven aan hun ideo- historicus Stephen Ellis.3 De impliciete bood- logisch (bevrijdings)discours, maar zich wel

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 Peter Knoope Religie als uitweg 57

exorbitant hebben verrijkt, groeit de teleur- Al met al maakt ons trackrecord op het stelling in postkoloniale samenlevingen met gebied van mensenrechten en terrorismebe- de dag. strijding afgezet tegen een grote mond over Daar komt ook de relevantie van de claim de moderniteit ons nogal kwetsbaar voor het van Groenink en anderen die pleiten voor verwijt van hypocrisie. We hebben de mond goed bestuur weer om de hoek. Iedere taxi- vol over universele rechten van de mens en chauffeur in Niger vertelt je ongevraagd geen ‘achterhaalde’ lokale tradities, maar we wa- enkel vertrouwen te hebben in de overheid. terboarden wanneer we dat nodig vinden en De politieke elite in veel van deze landen biedt houden mensen nu al vijftien jaar zonder pro- geen ‘redelijk alternatief’. Democratische ces vast in Guantánamo Bay. Om van de (hei- rechtstaat en economisch perspectief zijn melijke) steun aan onderdrukkende dictators, hoogstens holle frasen en ook alternatieve ingegeven door eigen strategische belangen, politieke systemen, die sociale en economi- nog maar te zwijgen. Dat vult de ballon waar sche rechtvaardigheid beloven, worden niet de rekruteurs van extremistische organisaties gerealiseerd. vrolijk doorheen prikken. Ronselaars van terroristische organisaties buiten deze ideologische leegte handig uit. Een goddelijke belofte Niet alleen de politieke elite is corrupt, de instellingen zelf liggen eveneens onder vuur: Dan de mensen in de verpauperde buitenwij- het recht is er niet om te beschermen, maar ken van Parijs en Molenbeek. Het lijkt erop om af te nemen, en belastingopbrengsten zijn dat religie het vacuüm van een breuk met er niet voor de samenleving, maar verdwijnen traditie en identiteit, de ongeloofwaardige in de zakken van ambtenaren. Verkiezingen politieke elite, de onbetrouwbare instel- zijn er wel, maar die leiden zelden tot een wis- lingen en de gevoelde onrechtvaardigheid seling van de wacht en al helemaal niet tot van een belast verleden en van de vrije markt verbetering voor de gewone burger. tenminste gedeeltelijk kan opvullen. Religie De morele leegte van ons tijdsgewricht biedt immers normen en waarden, heldere richt eveneens schade aan. Jongeren horen structuren en richtlijnen, hiërarchie, collecti- wel over de mogelijkheden van de vrije markt, viteit, sociale dienstverlening, de belofte van maar worden enkel geconfronteerd met de bevrijding na het lijden. Religie is bovendien keerzijden van het kapitalisme: uitbuiting veelal sterk geworteld in traditie en verleden. en uitzichtloze armoede. Volgens recent on- De fundamentalistische interpretatie van reli- derzoek van Oxfam Novib is er sprake van een giositeit is dan ook niet voorbehouden aan de ‘abjecte tegenstelling tussen extreme rijkdom, islamitische gemeenschappen in de wereld. tegenover honderden miljoenen mensen die Zogenaamd charismatische christelijke pre- in diepe armoede leven, zonder gezondheids- dikers doen het goed en krijgen steeds meer zorg en onderwijs’. Volgens het onderzoek volgers. En ook de Charediem nemen in aan- bezitten de 85 rijkste mensen samen evenveel tal en invloed toe. als de armste helft van de wereldbevolking. Het lijdt echter geen twijfel dat groepe- Die 85 mensen zagen in het afgelopen jaar ringen als IS en Al-Qaida de meest vergaande hun rijkdom groeien met $ 244 mrd4: een half keuzes maken in termen van fanatisme en miljoen dollar per minuut. Het gevolg is dat gewelddadige actie. De techniek en dyna- steeds meer jongeren uit voormalige koloniën miek van de werving voor het fundamentalis- zich afkeren van het instituut ‘democratie’ dat tische religieuze alternatief is steeds verder naar hun mening deze enorme verschillen geprofessionaliseerd en gestandaardiseerd. in rijkdom — en het misbruik van politieke Groeperingen maken bovendien schaam- macht — toelaat. teloos gebruik van moderne technieken

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 58 Peter Knoope Religie als uitweg

die ze in hun fundamentalistisch discours sinds kort in Nigeria. Waar de autoriteiten afwijzen. Van de steppes in Kirgizië tot in de voorheen dorpen bij het minste of geringste buitenwijken van Gouda zien we dezelfde vermoeden dat er zich terroristen ophielden patronen. Onvrede over de lokale politiek en beschoten en met de grond gelijk maakten, frustratie over het gebrek aan economisch nemen ze nu een beschermende rol op zich perspectief wordt op handige wijze vervloch- en zorgen ze ervoor dat burgers die moesten ten in een boodschap met een internationale vluchten voor Boko Haram weer veilig naar dimensie: de oemma is mondiaal. Slachtof- hun woonplaatsen kunnen terugkeren. Bij het fers en strijders in de brandhaarden van het oplossen van conflicten op lokaal en nationaal Midden-Oosten zijn broeders in de oorlog niveau volstaan op de moderniteitsgedachte tegen het Westen en alleen de stichting van gerichte blauwdrukken niet. Men zal moeten het kalifaat biedt soelaas. Iedereen kan zijn voortbouwen op lokale tradities. Een lastige of haar eigen heroïsche bijdrage leveren. En doet dat getuige de veertig nationaliteiten van IS-strijders ook. In Syrië, Nigeria, Mali, Kenia, Kirgizië en Pakistan uiteraard, maar Oplossingen moeten lokaal ook in de buitenwijken van westerse steden, raken steeds meer jongeren overtuigd van worden gezocht, westerse dit idee en zijn ze bereid om hun leven voor blauwdrukken volstaan niet dit religieuze ideaal op te geven: niet alleen als onderdeel van een terreurgroep, ook als eenling. Ook hier zijn grenzen onbelangrijk: of een aanslag nu in Bagdad, Parijs of Lagos opgave, aangezien traditionele manieren om wordt gepleegd, de strijd is ermee gediend. conflicten op te lossen de moderniseringsslag Het geweld is mondiaal. niet altijd overleven. Zuid-Afrika kan hier als Jongeren die vaak duizenden kilometers voorbeeld dienen. Met het instellen van een van de brandhaarden wonen, voelen zich waarheidscommissie na de Apartheid hebben betrokken bij de strijd van hun broeders en de Zuid-Afrikanen hun eigen manier gevon- willen hun bijdrage leveren: in hun eigen den om vrede en veiligheid te bereiken. land of in Libië of Syrië. Het antwoord van Hol- Daarnaast zijn er veel meer investeringen lande, Obama en Poetin versterkt hun woede nodig in methoden die kunnen rekenen op alleen maar. Militairen brengen conflicten lokaal en historisch draagvlak. We weten im- zelden (in 7 % van de gevallen) tot een oplos- mers dat 80 tot 90 % van de ‘poor and disadvan- sing.5 Zij kiezen immers voor een toenemend taged’ hun geschillen oplost via informele ge- aantal bommen, ook op de Syrische bevolking. schillenbeslechtingssystemen. Die systemen Meestal ontbreekt het bovendien aan een dui- variëren van ‘local council courts’ in Oeganda, delijke exit-strategie en leidt militaire actie tot via de ‘shalish’ in Bangladesh tot de ‘rondas het waterbedeffect, waardoor het verschijnsel campesinas’ in Peru.6 Verbeteringen en aan- nu in Libië tevoorschijn komt. Op zich is het passingen zijn wellicht nodig. Maar herwaar- daarom hoopvol dat de strijdende partijen dering is een eerste en noodzakelijke stap. met elkaar gaan praten, al zal het heel lang Ten slotte moeten we de aantrekkings- duren en is de kans op succes gering. kracht van terreurorganisaties beter begrij- Het begin van de oplossing ligt in het pen. De uitkomsten hiervan moeten de basis herstel van het vertrouwen tussen overheid vormen van programma’s die jongeren een en bevolking. Een andere houding van het aantrekkelijk en concreet alternatief bieden, gezag is daarbij noodzakelijk, maar absoluut met status, perspectief en identiteit. Burgers niet eenvoudig. Dat het kan bewijst men zullen dat hand in hand met de overheid

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 Peter Knoope Religie als uitweg 59

moeten realiseren: de : ‘civil society’ in optima licht van de omvang van het vraagstuk, geen forma. Investeren in sociale vooruitgang en hobby. Het is een opdracht. Hoogstwaarschijn- het opbouwen van een samenleving is, in het lijk van levensbelang.

Noten ten kweekt’, in: De Correspon- Geography of Terrorism’, in: dent. The Atlantic, www.theatlantic. 1 R. Koole (2015),’“La France est 3 S. Ellis (2011), Het regenseizoen. com / international / archive / en guerre”. De oorlogstoe- 4 Zie www.oxfamnovib.nl / onge- 2014 / 11 / the-geography-of- spraak van François Hollande’, lijkheid-ontspoort-aantal- terrorism / 382915 / . in: S&D 2015 / 6, pp. 5-9. miljardairs-verdubbeld-sinds- 6 UNDP Oslo Governance Centre 2 E. Groenink (21-3-2016),’Intus- crisis.html#sthash.Nf2w5xpA. (2006), Doing Justice: how infor- sen in Afrika: Hoe de oorlog dpuf mal justice systems can contri- tegen terreur nieuwe terroris- 5 K. Gilsinan (18-11-2014), ‘The bute.

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 60

Drukte op de werkvloer van DZB in Leiden. 61

VAN WAARDE LOKAAL: DE TUSSENSTAND

De Wiardi Beckman Stichting is afgelopen jaar het land ingetrokken. Op zoek naar de verhalen achter de decentralisaties in de Jeugdzorg, de Wet maatschappelijke ondersteuning en de Participatiewet. We spraken wethouders, bestuurders, hulpverleners en niet te vergeten de burgers die met alle veranderingen te maken hebben. Is men ondanks alle opstartproblemen en bezuinigingen positief? Of zien ze in de toekomst vooral problemen op zich af komen? En natuurlijk ook: zijn er inspirerende voorbeelden van hoe het wel moet? We vroegen het en kregen antwoord. Alle resultaten kunt u lezen op www.vanwaardelokaal.nl. Een voorproefje vindt u hier. Daarnaast geven ANNEMARIEKE NIEROP & MONIKA SIE DHIAN HO voor S&D een voorlopige tussenstand. Een tussen­ stand, want net als de uitvoer van de decentralisaties is Van Waarde Lokaal nog maar net begonnen.

Wordt vervolgd. WERRY CRONE WERRY FOTO

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 62

Een actieonderzoek in de reformistische traditie van de sociaal-democratie

Het moet het pièce de résistance van het kabinet-Rutte-Asscher worden: de decentralisaties. Nu het stof begint neer te dalen, is het tijd voor een tussenstand. In het onderzoek Van Waarde Lokaal van de Wiardi Beckman Stichting wordt die gegeven.

ANNEMARIEKE NIEROP & MONIKA SIE DHIAN HO

Medewerker & directeur Wiardi Beckman Stichting

Woensdag 23 maart boekte het actieonderzoek werkplekken te realiseren, ‘mocht uit het Van Waarde Lokaal zijn eerste resultaat in de onderzoek van de Inspectie naar de stand van Tweede Kamer sinds het op 11 maart online was zaken in dezen van onvoldoende verbetering gegaan. Die middag dienden John Kerstens blijken’. Wat als ‘onvoldoende verbetering’ (PvdA) en Sadet Karabulut (SP) een motie in geldt, is niet gespecificeerd. waarin zij het kabinet oproepen wetgeving In het licht van het grotere geheel — de in- voor te bereiden waarmee gemeenten verplicht grijpende hervorming van onze verzorgings- worden voldoende ‘beschutte werkplekken’ te staat waarbij veel taken rond zorg en werk creëren. Bij de voorziening beschut werken gaat zijn gedecentraliseerd naar de gemeenten, en het om mensen die uitsluitend in een beschutte waarbij tegelijk flink is bezuinigd — lijkt deze omgeving onder aangepaste omstandigheden motie misschien een detail. Maar het is een mogelijkheden tot arbeidsparticipatie hebben. aspect dat ertoe doet, omdat het raakt aan de De motie-Karabulut / Kerstens werd instem- achilleshiel van onze veranderde verzorgings- mend tegemoet getreden door verantwoorde- staat: voorziet die straks nog wel in de noden lijk staatssecretaris Jetta Klijnsma. van de kwetsbaarste mensen? En omdat het Toegegeven, het betreft een resultaat onder laat zien hoe belangrijk het is om de effecten voorbehoud: eerst wordt het lopende onder- van de hervormingen nauwgezet te evalueren zoek van de Inspectie SZW naar de stand van in het licht van onze waarden, en om tekort- zaken rond beschutte arbeidsplaatsen afge- schietend beleid te repareren. wacht — medio juni worden die resultaten ver- Van Waarde Lokaal is een actieonderzoek wacht. Pas daarna beslist de staatssecretaris naar de veranderingen in de zorg en rondom of zij gemeenten per 1 januari 2017 inderdaad werk. Het afgelopen jaar spraken medewer- per wet zal verplichten voldoende beschutte kers van de Wiardi Beckman Stichting voor dit

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 VAN WAARDE LOKAAL: DE TUSSENSTAND 63

Nierop & Sie Dhian Ho Een actieonderzoek in de reformistische traditie van de sociaal-democratie onderzoek al met zo’n honderd mensen die De oplossingen voor werk, zorg en inko- zorg nodig hebben in hun dagelijks leven, en men die we hadden bedacht voor de homo- met mensen die zorg verlenen. Met mensen gene samenleving van de jaren vijftig zijn niet die werk zoeken, of die met hulp werk hebben meer houdbaar. De Nederlandse bevolking is gevonden. Met werkgevers en met docenten. heterogener geworden, de sociale veerkracht Deze manier van onderzoek doen is een van mensen en van gezinnen loopt sterk uit- intensieve en leerzame manier om te bestu- een, de meeste ouderen willen langer thuis deren hoe beleid uitpakt in het leven van blijven wonen mits er enig gezelschap is en alledag. Mensen vertellen indrukwekkend ze terug kunnen vallen op zorg als dat nodig en openlijk over hun leven als je ze vraagt is. Mensen willen kortom zorg en begeleiding wat er goed gaat en wat hen dwarszit. Op de op maat én zeggenschap over de hulp die ze website www.vanwaardelokaal.nl publiceren krijgen. De belofte van de hervormingen is dat we alle interviews. We halen inspirerende gemeenten burgers op deze manier beter kun- praktijkvoorbeelden naar voren en bestude- nen ondersteunen als zij hulp nodig hebben, ren de voorwaarden waaronder bijvoorbeeld door voorzieningen die zijn aangepast aan beter werk of meer zeggenschap voor mensen de lokale omstandigheden en individuele be- wordt gerealiseerd. En we agenderen kwesties hoeften. Bijvangst is dat met dit maatwerk on- die om een oplossing vragen, bespreken die nodige kosten kunnen worden uitgespaard. met directbetrokkenen, wetenschappers en Maar er zijn ook grote zorgen over de effec- bestuurders. Uit deze casestudies destilleren ten van de hervormingen. Waar een vergelijk- we adviezen aan de politiek, waarna we inzet- bare decentralisatie van de verzorgingsstaat ten op een beweging in de richting van onze naar gemeenten in Denemarken leerde dat waarden, en de mobilisatie per casus volgen de nieuwe manier van werken eerst investe- op de website. ringen vereist in het sociale domein voordat daarmee besparingen kunnen worden gere- Decentralisatie: van rechten naar aliseerd, heeft het kabinet van PvdA en VVD voorzieningen­ direct fors bezuinigd. De VVD van Halbe Zijl- stra verhulde daarbij niet dat zij uit is op een Met de hervorming van de verzorgingsstaat zo klein mogelijke overheid. Decentralisatie op 1 januari 2015 zijn veel rechten op het ge- van taken naar gemeenten met een kleiner bied van zorg en begeleiding naar werk voor- budget, is een beproefd recept om harde zieningen geworden, en onder het beheer van bezuinigen door te voeren zonder al te grote gemeenten gebracht. zichtbaarheid van de gevolgen en zonder al te De belofte was dat met deze hervormingen veel weerstand. En dat is precies wat dit kabi- ruimte zou worden gemaakt voor een andere net deed. De Participatiewet ging gepaard met manier van werken in het sociale domein. Bu- een bezuiniging van op termijn 1,6 miljard reaucratische schotten tussen diverse regelin- euro.1 Ook op de uitvoering van taken in de gen van de verzorgingsstaat zouden worden Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) geslecht, opdat gemeenten beleidsvrijheid werd met tientallen procenten bezuinigd. zouden krijgen om via nabij en integraal Onder andere de Raad van State waarschuwde bestuur zorg op maat te leveren, met veel indringend dat gemeenten van dit budget zeggenschap voor cliënten en professionals. niet al de aan hen toebedeelde taken zouden Deze manier van werken zou beter passen bij kunnen uitvoeren.2 de moderne samenleving, waarin standaard- In deze context is het, zacht gezegd, span- oplossingen die van overheidswege worden nend hoe deze hervormingen in het leven opgelegd aan burgers niet meer voldoen. van alledag neerslaan. Met het onderzoek Van

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 64 VAN WAARDE LOKAAL: DE TUSSENSTAND

Nierop & Sie Dhian Ho Een actieonderzoek in de reformistische traditie van de sociaal-democratie

Waarde Lokaal willen we dit volgen, en in de is dan voor hooggeschoolden4, en waar werk traditie van het reformisme aanbevelingen rond het minimumloon relatief vaak tijdelijk, doen voor herziening van het beleid als dat beperkt in uren en onzeker is.5 uitpakt in strijd met onze waarden. Gemeenten zijn verantwoordelijk voor het creëren van de beschutte werkplekken. Ze zien Beschut werk zich hier echter niet toe verplicht, en kiezen er vaak voor geen of nauwelijks beschut werk Ook gegarandeerd werk voor de zwakste te organiseren. Omdat ze menen geen keuze groep — voorheen geregeld in sociale werkbe- te hebben gezien het krappe budget dat hun drijven — werd per januari 2015 van een recht gegeven is voor de uitvoering van de Partici- tot een voorziening voor ‘beschut werk’. Be- patiewet of — fundamenteler — omdat ze niet schutte arbeidsplaatsen zijn via de gemeenten geloven in een inclusieve arbeidsmarkt als georganiseerde werkplekken voor mensen dit betekent dat de overheid banen moet cre- die vanwege hun arbeidsbeperking niet op ëren. Of omdat ze geen uitvoeringsinstanties de reguliere arbeidsmarkt terecht kunnen. hebben die in staat zijn beschut werk goed te Beschut werk is bedoeld voor mensen die veel organiseren. begeleiding nodig hebben, bijvoorbeeld om- Gemeenten hebben een enorme vrijheid in dat ze angstig zijn, die veel zorg op de werk- hoe ze dit soort voorzieningen regelen — als plek nodig hebben, bijvoorbeeld bij het naar ze er maar iets over vastleggen in een veror- het toilet gaan, of die een sterk verminderde dening. Daarover vertelde bijvoorbeeld een arbeidsproductiviteit hebben door een zware medewerker aan ons die voor de gemeente handicap. Zo’n beschutte werkplek heeft bij- mensen uit de bijstand beoordeelt: ‘Als ge- voorbeeld Willem Westerhoven gekregen (zie meente heb je een inspanningsverplichting het interview met hem in dit nummer van om mensen op weg te helpen, maar hoe ver S&D). Zijn verhaal laat goed zien hoe belang- moet je gaan? Zeg je dat je om te solliciteren rijk het voor mensen is om te kunnen werken bij ons gebruik kunt maken van de computer, en daarvoor ook betaald te krijgen, ook als en that’s it? Of help je iemand bij de aanvraag zij een heel zware arbeidsbeperking hebben. voor beschut werk?’ Veel gemeenten blijken te Door zijn werk komt Willem Westerhoven kiezen voor de eerste optie. De procedures om niet alleen ‘van de bank af’, zoals hij het zelf voor beschut werk in aanmerking te komen verwoordt, maar het geeft hem ook bestaans- zijn ingewikkeld: niet alleen moet iemand zich zekerheid; een eigen inkomen. op eigen initiatief melden, en door de ‘toets’ Bij beschut werk is reformisme op zijn van zijn eigen gemeente komen, daarna moet plaats. Het afgelopen jaar blijken er nauwe- ook nog door het UWV worden beoordeeld of lijks beschutte werkplekken gerealiseerd te beschut werk inderdaad nodig is.6 Dit leidt er- zijn: het kabinet beloofde dat er in 2015 1600 toe dat in veel gemeenten niemand wordt aan- van deze werkplekken zouden komen; tot de- gemeld voor beschut werk, en er dus ook geen cember werden er maar zo’n 85 gerealiseerd.3 beschutte werkplekken worden gecreëerd. De kwestie van beschut werk gaat in feite Dat er ook gemeenten zijn waar het wel om de vraag wat voor samenleving we wil- goed gaat, bewijst Leiden. De verantwoorde- len zijn en wat voor arbeidsmarkt we willen lijk wethouder voor de Participatiewet, Mar- hebben. Een inclusieve samenleving, waarin leen Damen, gelooft in de waarde van beschut iedereen meedoet, is een belangrijk sociaal- werk en ziet ook de meerwaarde ervan boven democratisch streven. Maar deze ontstaat niet dagbesteding (zie elders het interview met vanzelf, zeker niet in een tijd dat de werkloos- haar in dit nummer van S&D); ze heeft er ook heid voor laaggeschoolden aanzienlijk hoger geld voor over.

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 VAN WAARDE LOKAAL: DE TUSSENSTAND 65

Nierop & Sie Dhian Ho Een actieonderzoek in de reformistische traditie van de sociaal-democratie

De casus Leiden toont overigens ook met- media of politiek. Iemand die wel probeert een aan waarom goed plaatselijk beleid te zijn stem te laten horen is de Rotterdammer verkiezen is boven landelijke standaardoplos- Ahmed Abdillahi, die noodgedwongen drie singen: Leiden is de regio met het hoogste aan- kleine banen combineert (zie het interview deel hoogopgeleiden van Nederland, er is een met hem in dit nummer van S&D). enorm potentieel van jonge, idealistische on- Het verhaal van Ahmed Abdillahi illus- dernemers. Die op een slimme manier betrek- treert dat het enorm dringen is op de ar- ken bij het creëren van arbeidsplaatsen voor beidsmarkt. Een aantal ontwikkelingen van mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt, de afgelopen jaren heeft ongelukkigerwijs is een van de succesfactoren waarom beschut deze druk verhoogd. Dat zijn onder andere de werk in Leiden zo goed lukt en ook betaalbaar economische crisis, de bezuinigingen in de is. Dat is helaas niet een formule die een-op- zorg (met name de huishoudelijke hulp), de een te kopiëren valt naar een regio als Oost- ‘garantiebanen’ die bedrijven moeten creëren Groningen, Zuid-Limburg of Zeeland. voor mensen met een arbeidsbeperking en de Twee keer spraken we met Bas van Drooge, tegenprestatie voor een bijstandsuitkering directeur van sociaal werkbedrijf en reïn- die in een gemeente als Rotterdam breed en tegratiebedrijf DZB uit Leiden (zie elders in langdurig wordt ingezet. Dit probleem is niet dit nummer van S&D). Eenmaal begin juni, eenvoudig op te lossen met een wet, dit vergt in onze eerste ronde langs directeuren van langdurig en samenhangend beleid dat werk sociale werkbedrijven. En eenmaal eind 2015 rond het minimumloon stimuleert, bijvoor- toen het ons duidelijk werd dat Leiden een beeld door de kosten van arbeid voor werkge- van de weinige plekken in Nederland is waar vers te verlagen. Aangevuld met stimulerend het lukt de inclusieve arbeidsmarkt die we zo beleid om eenvoudig productiewerk weer in graag willen waar te maken. Die tweede keer Nederland te laten verrichten. Op gemeente- hebben we preciezer doorgevraagd naar de lijk niveau gebeurt dat al — in Leiden, maar succesfactoren. Een belangrijke voorwaarde ook in andere steden zoals in Den Haag, waar bleek te zijn dat de gemeente het bedrijf een experimenten lopen om de garnalenpellerij brede opdracht gunde: iedereen die in Leiden terug te halen naar de stad, in plaats van dit met de Participatiewet te maken krijgt, komt werk in Marokko te laten doen. Landelijk be- in aanraking met DZB, dus ook mensen zonder leid moet dit lokale beleid om banen te creë- arbeidsbeperking die een bijstandsuitkering ren idealiter ondersteunen, zodat het minder aanvragen. Door die brede opdracht is de over- afhankelijk wordt van de inzet en mogelijk- head van het bedrijf relatief laag. Belangrijk heden van een individuele wethouder of dit is daarnaast dat de gemeente Leiden nieuwe gebeurt of niet. beschutte werkplekken laat ontstaan, en dat Daarnaast is het zaak ‘goed’ werk te stimu- de gemeente zelf ook werk gunt aan DZB, bij- leren en tegenwicht te bieden tegen het steeds voorbeeld bij de groenvoorziening. flexibeler worden van veel banen rond het minimumloon. In dat licht is de regeling van Te weinig goed werk rond het minimum- het lage-inkomensvoordeel (LIV) een mooi loon voorbeeld. Per 1 januari 2017 kunnen werkge- vers op grond hiervan maximaal € 2000 per Een ander terugkerend probleem waar we op jaar van de Belastingdienst terugkrijgen als ze stuitten tijdens ons onderzoek is het gebrek iemand tegen het minimumloon voor 24 uur aan goed werk rond het minimumloon. Het per week in dienst nemen. Minister Lodewijk is een bijna onzichtbaar probleem — de men- Asscher stimuleert hiermee zowel goed werk sen die het raakt treden zelden naar voren in als meer werk rond het minimumloon.

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 66 VAN WAARDE LOKAAL: DE TUSSENSTAND

Nierop & Sie Dhian Ho Een actieonderzoek in de reformistische traditie van de sociaal-democratie

Vervolg van het onderzoek aan bijdragen dat gemeenten en instellingen van elkaar leren. Soms is daarnaast reparatie Van Waarde Lokaal is het afgelopen jaar niet van wetgeving nodig, zoals in het geval van alleen een onderzoek geweest, het is een bewe- beschut werk. Soms ook is nieuw beleid nodig, ging geworden. We hebben hulp gekregen bij zoals voor het creëren van meer goed werk het afnemen van interviews van vrijwilligers rond het minimumloon. uit de PvdA-afdelingen Uden, Zwolle / Zwar- Het afgelopen halfjaar hebben we ons tewaterland, Rotterdam, Leiden, Haarlem, voornamelijk gericht op werk. Rond de zomer Roosendaal, Amersfoort en Schiedam / Vlaar- komen we opnieuw naar buiten met verhalen dingen / Maassluis. Mensen die voor ons jonge- en adviezen over de stand van de inclusieve ren volgden die net van het praktijkonderwijs samenleving: dan met wat er goed gaat voor en voortgezet speciaal onderwijs afkwamen ouderen die zorg en ondersteuning nodig — en die ook spraken met hun docenten en hebben, onder welke voorwaarden dat goed werkgevers, met verantwoordelijk ambtena- gaat, en wat er beter zou kunnen. ren en plaatselijke politici. Die hulp heeft het Hopelijk leidt dat opnieuw tot discussie, onderzoek enorm verbreed, en heeft ook de navolging en bijsturing in de lokale en lande- verbinding met de lokale politiek verstevigd lijke politieke arena. Want de sociaal-demo- — doordat op lokaal niveau duidelijk werd wat cratie hoort in tijden van grote onzekerheid er wel en niet goed liep. Uit deze interviews aanspreekbaar te zijn op haar kernwaarden. blijkt ook pijnlijk — vooral uit de gesprekken met oud-docenten — dat het vooral kwetsbare Het actieonderzoek Van Waarde Lokaal is te jongeren zijn die de dupe worden van het niet vinden op www.vanwaardelokaal.nl. Wilt u als van de grond komen van beschut werk. interviewer meedoen met ons onderzoek? Meld u Met Van Waarde Lokaal willen we laten dan aan via [email protected]. zien waar het goed gaat, en er op die manier

Noten van 2015 bleek al dat dit aantal plek aan de slag zijn gegaan, is bij lange na niet gehaald zou onbekend. 1 Ministerie van SZW (2013), worden, zie de Kamerbrief van 4 CBS, http: / / statline.cbs.nl / Stat- Kamerbrief staatssecretaris staatssecretaris Jetta Klijnsma, web / publication / ?DM=SLNL Klijnsma d.d. 2 december 2013 d.d. 18 september 2015. Tussen &PA=82309 NED&D1=19-20& (www.tweedekamer.nl / kamer- januari en december 2015 blij- D2=a&D3=0&D4=0-3&D5=4,9, stukken / brieven_regering / de ken slechts zo’n 85 personen 14,19,24,29, 34,39,44,49,54,l&HD tail?id=2013Z23635&did=201 een indicatie beschut werk te R=T,G2,G1&STB=G3,G4&VW=T 3D48347). hebben gekregen (Kamerbrief 5 CBS, www.cbs.nl / nl-nl / menu / 2 Zie o.a. het advies van de Raad staatssecretaris Klijnsma d.d. 23 themas / arbeid-sociale-zeker- van State m.b.t. de Participa- februari 2016, p. 5): ‘Er zijn in die heid / publicaties / artikelen / ar- tiewet d.d. 1 november 2013 periode 263 aanvragen voor chief / 2012 / 2012-3743-wm.htm (www.raadvanstate.nl / advie- een advies beschut werk bij het 6 Over die toets van het UWV die zen / advies.html?id=11049). UWV binnengekomen. Daar- bovenop de toets van de ge- 3 In 2026 moeten er volgens de van is ongeveer de helft afge- meenten komt, wordt overi- plannen van het kabinet 30.300 handeld. In 65 % van de geval- gens veel gemopperd, vooral beschutte arbeidsplaatsen zijn len heeft dit geleid tot een vanuit de gemeenten. Deze gerealiseerd. Voor 2015 was het positief advies van het UWV.’ Of zou vertragend werken, en streven 1600 beschutte werk- die circa 85 mensen ook alle- voor betrokkenen ondoor- plekken te creëren. In de loop maal op een beschutte werk- zichtig zijn.

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 67

‘Ik ken de SW-bingo als geen ander’

‘Ik zeg weleens gekscherend: de jeugdzorg en de AWBZ zijn gedecentraliseerd en met de Participatiewet hebben we een centralisatie op ons dak. We hebben nu meer doelgroepen en indicaties dan ooit.’ Aan het woord is wethouder Marleen Damen.

MARLEEN DAMEN

Wethouder Werk en Inkomen, Wijken en Financiën in Leiden

‘Ik ben nu anderhalf jaar wethouder in Leiden. We hebben er niet voor gekozen het werk Hiervoor ben ik 5 jaar directeur geweest bij uit te besteden aan re-integratiebureaus. De Cedris, de brancheorganisatie van de sociale ervaringen die we met deze bureaus hadden werkvoorzieningsbedrijven. Daarvoor heb was gewoon minder goed. We hadden niet het ik ruim 10 jaar bij het ministerie van Sociale idee dat deze bureaus meer opleverden voor Zaken gewerkt en onder andere aan de voor- onze mensen in termen van werk. DZB doet loper van de Participatiewet bijgedragen. Ik daarom nu alle begeleiding rond de Partici- ken de SW-bingo als geen ander. Het eerste patiewet in Leiden. Dat werkt goed. Ook voor wat in me opkomt als ik ergens in het land DZB zelf: er is namelijk enige massa nodig om ben, is: welk SW-bedrijf zit hier en hoe gaat het een renderend bedrijf te kunnen zijn. daarmee? We hebben gemerkt dat het plaatsen van mensen waar iets mee aan de hand is, niet lukt Sociale Werkbedrijven met een snelle match. Het gaat hier om een groep mensen die je niet eenmalig bemiddelt: Leiden had een Sociaal Werkbedrijf, DZB, waar het zijn grotendeels mensen die altijd onder- flink wat geld bij moest. Dat geld kwam er steuning nodig zullen hebben, in welke vorm altijd wel; het gaat tenslotte om een groep dan ook. Ik vind het een taak voor ons als over- waarvan het aan-werk-helpen wat mag kos- heid om deze ondersteuning te faciliteren en ten. Ongeveer zes jaar geleden is bij DZB een daarvoor moet je duurzame relaties met werk- verandering in gang gezet. Er kwamen meer gevers opbouwen. Dat doe je dus niet door mensen in gewone banen aan het werk en ieder jaar een nieuwe aanbesteding op de er werd een efficiëntere manier van werken markt te zetten met partijen die wisselen. Als ingevoerd. De opbrengsten stegen. Je kunt ik nu kijk waar we mensen plaatsen, dan is dat bezuinigen totdat je een ons weegt maar daar bij bedrijven waar we dat via DZB al jarenlang verschraal je mee, dus het genereren van meer doen, en soms hielpen we die bedrijven zelfs opbrengsten was en is erg welkom. met groeien.

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 68 VAN WAARDE LOKAAL: DE TUSSENSTAND

Marleen Damen ‘Ik ken de SW-bingo als geen ander’ WERRY CRONE WERRY FOTO

Marleen Damen

Regio met veel hoogopgeleiden moeten beginnen. Daar helpt DZB hen bij. DZB heeft hiervoor een keur aan instrumenten pa- De gemeente doet veel voor werkgevers, maar raat. Wat deze werkgevers zich goed moeten we vragen ook dingen van ze terug. Leiden is realiseren, is dat als deze mensen op een regu- de hoogst opgeleide regio van het land met liere vacature hadden gepast, ze niet bij ons ‘in veel kennisintensieve werkgelegenheid, daar de bakken’ hadden gezeten. Dat gesprek moe- investeren we in. Dan verwachten we terug dat ten we eerst voeren. Wij moeten met elkaar bedrijven kansen bieden aan diegenen voor zo’n baan op maat gaan maken. Zodra mensen wie werk minder vanzelfsprekend is. Daar zijn eenmaal in een bedrijf werken, en men zo ie- werkgevers gelukkig goed op aanspreekbaar. mand leert kennen, lijkt er altijd meer te kun- Wat verder helpt is de Quotumwet en de ver- nen dan aanvankelijk werd gedacht. plichting om garantiebanen te realiseren, dit Een prachtig voorbeeld van goed werkge- is een stok achter de deur. verschap geeft de Hogeschool Leiden. Deze Bij werkgevers leeft veelal de vraag wat heeft de inclusieve arbeidsmarkt omarmd. De ze in hemelsnaam moeten doen en waar ze Hogeschool doet toegepast onderzoek voor de

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 VAN WAARDE LOKAAL: DE TUSSENSTAND 69

Marleen Damen ‘Ik ken de SW-bingo als geen ander’

gemeente naar de Participatiewet en gebruikt zoveel voor, bijvoorbeeld hoe er getoetst moet de gevonden kennis in het eigen curriculum. worden, dat gemeenten vooral bezig zijn met Er wordt nagedacht over wat deze wet bete- invulformulieren. Er is weinig ruimte voor een kent voor het werk van de leerlingen als ze gesprek waarbij je kijkt naar wie er zit en wat zelf aan de slag gaan en voor de organisatie deze persoon kan. zelf. De school leidt professionals op via SPH- De gemeente Leiden neemt die moeite wel opleidingen en heeft tevens zelf mensen met en voert nu veel klanten-in-beeld gesprekken. een beperking in dienst genomen. Deze groep Dat zijn gesprekken die we voeren met alle krijgt onder andere begeleiding van studen- mensen die lang in de bijstand zitten. We doen ten, die zodoende het vak leren. dit onder andere vanwege de tegenprestatie. Mensen die niet kunnen werken, motiveren we Ondoorzichtige bestanden om vrijwilligerswerk te gaan doen. Maar de ge- sprekken hebben er ook toe geleid dat we veel Op dit moment is onze grootste zorg het meer mensen doorsturen naar re-integratie inzichtelijker krijgen van bestanden. We regis- Leiden. Een deel van deze mensen vindt gewoon teren van alles, maar mensen kennen, weten een baan. Wij sturen tussen de 800 en 1000 wat ze kunnen, ze aanspreken op hun talenten en ze motiveren, dat zijn echt verschillende zaken. Wij moeten nog veel beter weten wie de mensen zijn die we kunnen plaatsen. Wie ‘Dat er naast hervormingen zitten er bij ons in de uitkering? Wie zijn de ook meteen bezuinigd is, Wajongers? Door de hervormingen hebben deze jongeren het stempel ‘Wajong’ straks niet vind ik niet goed’ meer. Het risico bestaat dat ze tussen wal en schip vallen. Om dit te voorkomen werken we met scholen samen. We begeleiden zo deze groep één-op-één naar een vervolgopleiding mensen door per jaar vanuit de uitkering naar of een baan. Ook kijken we wie het UWV nog re-integratie DZB Leiden. Daarbij is ons streven in de uitkering heeft en doen we mee aan een dat ten minste 40 % uitstroomt naar een baan. landelijke pilot om die bestanden inzichtelij- Bij het zittend bestand halen we nu bijna 30 %. ker te krijgen. De regels liggen dwars in het geval dat mensen vanuit de uitkering tijdelijk werk vin- Regels rond de bijstand den. Als dat werk stopt, moet men opnieuw de ambtelijke molen in en een maand wachten Door alle regels, boetes en verplichtingen op een uitkering. Dat werkt niet motiverend, gaat een groot deel van onze uitvoeringsca- terwijl deze mensen aan het werk krijgen de paciteit in de verstrekking en het beheer van opzet van de Participatiewet is. Wat wij nu in uitkeringen zitten. Wat mij betreft te veel. Ik Leiden doen als mensen voor drie maanden heb een tijdje meegelopen bij onze sociale een baan vinden, is de uitkering niet stopzet- dienst en we hebben schromelijk veel regels ten maar deze op nul stellen. We sluiten het in de bijstand. Al tien jaar praten we over een dossier dan niet af. Als mensen zich binnen activerende bijstand. En natuurlijk zijn de re- die drie maanden weer melden, kunnen we gelingen houdbaar onder de voorwaarde dat het dossier meteen activeren en hoeft men alleen degenen die het echt nodig hebben er niet een maand te wachten. Dat is natuurlijk aanspraak op maken. De vraag is echter of we geen structurele oplossing. Als we dit voor niet aan het doorschieten zijn. We schrijven grote aantallen mensen zouden doen, kost het

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 70 VAN WAARDE LOKAAL: DE TUSSENSTAND

Marleen Damen ‘Ik ken de SW-bingo als geen ander’

te veel geld vanwege de verdeelsystematiek de andere doelgroepen. Er is veel bereidwillig- van het bijstandsbudget waarvoor deze men- heid bij werkgevers om ook deze groep op te sen wel blijven meetellen. nemen. Een ander knelpunt is de rol van het UWV Het is wel belangrijk realistische verwach- met betrekking tot de garantiebanen. Op basis tingen te hebben, ook bij de statushouders en van de praktijkervaring die we met iemand de vluchtelingen zelf. Je kunt een universitair hebben, schat de gemeente in of die persoon diploma op zak hebben uit het land van her- in aanmerking komt voor beschut werk of komst, maar het duurt geruime tijd voordat je voor inschrijving in het doelgroepregister. Het in Nederland op dat niveau aan het werk bent. UWV beoordeelt dan of dit inderdaad zo is. De Vaak lukt dat moeizaam of helemaal niet. inschatting vanuit de gemeente is vaak een an- We moeten vanaf het begin in deze mensen dere dan de inschatting die het UWV maakt op investeren, daar heeft uiteindelijk iedereen basis van een theoretisch kader. Het risico be- voordeel bij. Zowel maatschappelijk gezien staat dat straks werkgevers staan te wachten als financieel. Ik sprak vorig jaar tijdens een met beschikbare banen en dat wij wel mensen klant-in-beeld-gesprek met een statushouder hebben voor die banen, maar dat deze mensen die pas na 10 jaar zijn status kreeg. Hij was niet het juiste vinkje hebben. ooit begonnen met een ingenieursopleiding Ik denk dat we beter moeten kiezen. Maak in zijn thuisland, maar had die opleiding niet of simpele uitvoerders van de gemeenten, en afgemaakt. Nu is hij eind 30, zit zonder afge- geef toe dat je het niet helemaal vertrouwt ronde scholing en heeft nog nooit gewerkt. Zo en dat daarom een instelling als het UWV de iemand aan het werk helpen is lastig. Maar ik toelating regelt. Of stuur financieel en geef ben ervan overtuigd dat de arbeidsparticipa- vertrouwen in de lokale democratie. Maar or- tie onder statushouders echt beter kan ganiseer dan ook lokaal de checks en balances op een goede uitvoering, wetende dat men Hervormen en bezuinigen ineen er zelf voor betaalt als er een potje van wordt gemaakt. Dat er naast de hervormingen ook meteen bezuinigd is, vind ik niet goed. Het is te veel in Vluchtelingen en de Participatiewet een keer. Als ik kijk naar wat erop ons afkomt dan kan de optelsom van de decentralisatie in We hebben in Leiden een aanpak ontwikkeld de drie domeinen en de bezuinigingen in de voor het begeleiden van vluchtelingen. Werk gemeente, inclusief bijstandsbudgetten die staat daarbij voorop. Dat doen we omdat we herverdeeld zijn, heel negatief uitpakken. Ik het risico gewoon niet kunnen lopen dat 70 % zeg weleens gekscherend: de jeugdzorg en de van deze groep aan de kant komt te staan — AWBZ zijn gedecentraliseerd en met de Parti- dat is het percentage statushouders in Leiden cipatiewet hebben we een centralisatie op ons dat op dit moment werkloos is. We hebben dak. Want we hebben nu meer doelgroepen aparte taaltrajecten opgezet omdat we mer- en indicaties dan ooit. Desalniettemin vind ken dat het taalniveau dat wordt geleerd bij ik het terecht dat er eens kritisch gekeken is inburgeringscursussen volstrekt onvoldoen- naar hoe we bij de SW-bedrijven met de finan- de is voor de arbeidsmarkt. ciering omgingen. We gaven voor een relatief We zetten erop in dat mensen snel aan de beperkte groep, slechts honderdduizend slag kunnen met taalstages, taaltrainingen en mensen, relatief veel geld uit. Tegelijkertijd werk. Zodat ze meteen werken, en de taal leren zat er een hele grote groep in de bijstand met via werk. Dat gebeurt bij bedrijven, hier in de soortgelijke problemen, waar nauwelijks geld regio, waar we al contacten mee hebben voor voor beschikbaar was.

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 VAN WAARDE LOKAAL: DE TUSSENSTAND 71

Marleen Damen ‘Ik ken de SW-bingo als geen ander’

In die zin ben ik het ermee eens dat we van- schutte baan krijgt men een inkomen en de uit de Participatiewet niet meer kijken naar mogelijkheid een zelfstandig leven te leiden. welk etiketje iemand heeft en welk budget Zo bezien is beschut werk echt totaal iets an- daarbij hoort, maar naar wie iemand is en wat ders dan drie of vier ochtenden per week naar deze persoon nodig heeft. Ik sta echt wel ach- de dagbesteding gaan. Mensen ervaren het ter de filosofie van niet in hokjes denken, maar ook als anders. inzetten op de talenten van mensen. Dagbesteding zou goedkoper zijn dan beschut werk. Dat is onzin, want dan reken Beschut werk je niet mee dat mensen bij dagbesteding ge- woon een uitkering krijgen. Over de kosten Leiden heeft bewust geld vrijgemaakt voor voor beschut werk wordt ook wel gezegd dat beschut werk, voor de nieuwe instroom van het een structureel beslag legt op het Partici- mensen in het sociale werkbedrijf. Weinig patiebudget. Natuurlijk kost het geld, maar ik andere gemeenten zijn hiertoe bereid. Vaak gun iedereen werk. In Leiden zijn we trots op wordt gezegd dat beschut werk hetzelfde is onze beschutte werkplekken. We hebben het als dagbesteding. Die groepen liggen inder- geld ervoor over.’ daad dicht bij elkaar. Ik geloof echter nog steeds dat iemand met 30 % loonwaarde meer Interview gehouden op 6 januari 2016 door Anne- kan dan alleen dagbesteding. Door een be- marieke Nierop en Ruud Stienissen

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 72

‘Dat gesubsidieerde banen alleen maar geld kosten is onzin’

DZB, het sociale werkbedrijf en re-integratiebedrijf van Leiden, is een bruisende organisatie die dit jaar draait zonder gemeente­ lijke subsidie. Het geheim? Slim ondernemerschap.

BAS VAN DROOGE

Directeur van DZB in Leiden

‘Voordat ik directeur werd van DZB, heb ik ben, wat ze kunnen, maar ook welke ruimte twintig jaar in de luchtvaart gewerkt; zeven- ze nodig hebben om gewone werkzaamheden tien jaar bij de KLM en drie jaar in de directie uit te kunnen voeren. van Kenya Airways. Ergens begin deze eeuw kwam een moment in mijn leven dat ik alles Niet alleen verpakkingswerk opnieuw ging doordenken. Ik wisselde van politieke partij: van D66 naar de PvdA. En ik In deze sector is er voor de 90 onafhankelijke wisselde van baan. Met de overstap naar de sociale werkbedrijven veel ruimte om te sociale werkvoorziening DZB ging ik naar een experimenten en voor maatwerk. Een van de organisatie die niet primair op geld gericht eerste dingen waar wij in Leiden mee gestart is en kreeg ik een salaris dat wat meer lijkt op zijn toen ik bij DZB kwam, was het ombui- wat de rest van Nederland verdient. gen van de organisatie, zodat het bedrijf In de afgelopen zes jaar heb ik deze sec- efficiënter werd. Ik realiseerde me wel dat de tor van sociale werkvoorziening en van re- medewerkers, door hun beperkingen, niet integratie van werkzoekenden vrij goed leren opeens meer werkdruk aankonden. Maar er kennen. Ik heb een groep Nederlanders leren is zoveel te halen door gewoon met de juiste kennen die ik daarvoor niet kende en die ik klanten te werken, met werkgevers die ons met mijn vwo, universiteit in Delft en KLM- iets gunnen. baan nooit had meegemaakt. Dat geldt denk Mijn boodschap is: bedrijven als DZB moe- ik voor heel veel Nederlanders. Die hebben ten niet alleen het simpele verpakkingswerk beelden uit de krant van mensen met een ar- binnenhalen. We moeten de juiste onderne- beidsbeperking of van mensen in de bijstand, mers aantrekken. Zeker nu er overal onderne- maar ze hebben er geen idee van hoe oké die mers opstaan die sociaal willen ondernemen. anderen zijn, dat ze dolgraag ook werk heb- Wij maken bijvoorbeeld de portemonneetjes

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 VAN WAARDE LOKAAL: DE TUSSENSTAND 73

Bas van Drooge ‘Dat gesubsidieerde banen alleen maar geld kosten is onzin’

voor een Delftse ontwerper. Via-via kwam deze keukens dat maaltijdsalades thuis bezorgt. Er bij ons terecht. Zijn bedrijf groeit wereldwijd zijn natuurlijk veel ondernemers die stran- enorm hard. Wij zouden met hem mee kun- den, maar er zijn er ook die succes hebben en nen groeien, maar het is ons beleid om niet doorgroeien. En dan heb je meteen werk voor meer dan vijftig mensen per klant in te zetten. heel veel mensen. Je moet het werk spreiden en niet van één par- Doordat we met een ander soort klanten tij afhankelijk worden. zijn gaan werken, zijn de mensen die bij ons De rest van het werk voor deze klant gaat beschut werk doen veel productiever gewor- daarom naar Paswerk in Haarlem, daar heb- den in termen van per uur verdiend geld. We ben we goede contacten mee, zij doen het komen zo dus veel beter uit met de rijksbud- werk graag en hun vertrouw ik dat werk toe. getten van de Participatiewet. De helft van het Want de kwaliteit die geleverd wordt moet succes van DZB zit denk ik in dat ondernemer- goed zijn, willen we de klant goed bedienen en schap. Dat is niet van tevoren zo bedacht, dat binnen houden. is zo ontstaan. De andere helft van het succes We hebben ook een chocoladefabriek met komt doordat we de kosten hebben geredu- alles erop en eraan; grote ketels met gesmol- ceerd. ten chocola en kinderpartijtjes op woensdag. Daar produceren we onder andere voor een Oneerlijke concurrentie? groeiend merk raw chocolate. De chocolade wordt gemaakt door de iets sterkere medewer- We hebben een eigen postafdeling van een kers, terwijl het verpakken in onze beschutte man of 60. Een tijd terug hebben we bekeken werkplaats gebeurt. De ondernemers die dit of we deze afdeling niet konden overdoen aan merk hebben opgezet zijn bij ons begonnen; PostNL. Dan zouden deze mensen regulier wij hebben hun de faciliteiten geboden om dit werk hebben. Dat is niet gelukt, we kwamen er te kunnen realiseren. financieel niet uit. De tarieven die PostNL han- We zoeken voortdurend naar nieuwe on- teert zijn veel te laag. Dan moesten we er echt dernemers. We hebben al twee keer een wed- te veel geld bij leggen. strijd georganiseerd — Eureka! — voor nieuwe Als je het als sociaal werkbedrijf goed doet, ondernemers die ook werk creëren voor zorg je dat je opties hebt, dat je kunt kiezen mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt. voor de bedrijven die het beste betalen. We De winnaars mogen bij ons starten en mo- hoeven geen geld te verdienen, maar we gen gebruikmaken van onze infrastructuur. moeten wel onze mensen zo goed mogelijk Wij bieden hun onder andere een kantoor, inzetten. Wij konden het ons veroorloven magazijnen, keukens, de diensten van onze met PostNL te concluderen dat we er niet uit facturatie-afdeling en natuurlijk flexibele ar- kwamen. beidskrachten. Ook helpen we ze soms door in Maar als een sociaal werkbedrijf financieel apparatuur te investeren. zwak staat, creëer je een lek. Dan moet het Net zo goed als we soms werkstages bie- bedrijf met elk tarief akkoord gaan. Het risico den aan jongeren die van Pro / VSO-scholen is dan dat je een hoop medewerkers in dienst komen zonder dat daar geld voor binnen- hebt van de overheid die werken onder de komt, doen we dat ook voor jonge onder- markttarieven. Soms hoor je dat er miljoenen nemers. Een paar jonge mannen die zich de gaan naar het sociale werkbedrijf vanuit de Buurjongens noemen zijn bij ons gestart met gemeente. Dat is ontzettend veel geld. Voor het maken van meubelen. Wij hebben een een deel kun je dat misschien zien als een sub- houtzagerij, ze konden zo bij ons beginnen. sidie voor werkgevers die met dat SW-bedrijf Een jonge vrouw startte een bedrijf in onze zaken doen.

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 74 VAN WAARDE LOKAAL: DE TUSSENSTAND

Bas van Drooge ‘Dat gesubsidieerde banen alleen maar geld kosten is onzin’

Waarom dat soort bedrijven niet meer voor omdat we voor hen voordeliger zijn dan als ze dat werk willen betalen? Ik weet het niet na- met vaste krachten zouden werken. Vaak is het tuurlijk, maar ik denk dat een bedrijf als PostNL een combinatie. gewoon moeite heeft het hoofd boven water te Overigens hebben ook wij wel een paar houden. Dat er geen winst meer te behalen valt medewerkers die voor PostNL werken. Dat met het rondbrengen van de post. Dat vermoed zijn onze beste medewerkers bij de postafde- ik. De post neemt ieder jaar enorm af. ling. Die lopen in een pak van PostNL rond en Maar je moet uitkijken dat het sociale zijn daar apetrots op. We doen dat om deze werkbedrijf niet oneigenlijke subsidie geeft mensen een stap in hun ontwikkeling te laten aan dit soort bedrijven door in grote aantallen maken, niet omdat het geld oplevert. Het gaat goedkope mankracht te leveren. Het verschilt maar om een handjevol mensen die we echt bij ons enorm wat bedrijven ons betalen. Som- denken zo verder te helpen. migen zijn bij ons meer geld kwijt dan als ze zelf personeel zouden inhuren op basis van Belangrijke rol gemeente het minimumloon. Die huren ons in omdat ze ons iets gunnen, omdat ze sociaal willen We kunnen alleen efficiënt werken als de ondernemen, omdat ze flexibiliteit willen. Er gemeente ons ook iets gunt. DZB heeft van de zijn ook bedrijven die gebruik van ons maken gemeenteraad een heel brede rol gekregen

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 VAN WAARDE LOKAAL: DE TUSSENSTAND 75

Bas van Drooge ‘Dat gesubsidieerde banen alleen maar geld kosten is onzin’ WERRY CRONE WERRY FOTO

Bas van Drooge bij de uitvoering van de Participatiewet. Wij beschut werk levert, zeker als je geen nieuwe mogen de hele groep begeleiden die onder instoom van medewerkers hebt, dan kom je deze wet valt. We krijgen dus niet alleen ar- als sociale werkvoorziening in een sterfhuis- beidsbeperkten binnen, maar iedereen die constructie terecht, dan is het nauwelijks nog een uitkering aanvraagt en op zoek kan naar te betalen. werk. We doen voor de gemeente de selectie van de arbeidsbeperkten voor het banenplan Politici moeten kritisch meekijken van het Sociaal Akkoord en voor de beschutte werkplekken. Daar is iedereen mee geholpen. Wethouders en hun staf moeten een oordeel We hebben immers ervaring met deze groep hebben over de kwaliteit van de financiële werkzoekenden. gang van zaken binnen het sociale werkbe- Door die brede opdracht kunnen we de drijf. Dat is niet overal vanzelfsprekend. Maar overhead over al onze activiteiten spreiden. als een sociaal werkbedrijf verlies maakt, Andere sociale werkbedrijven zijn ontzet- moeten zij weten hoe dat komt. Het kan zijn tend duur doordat ze niet integraal worden dat er te veel staf in dienst is. Maar het kan ook ingezet. Dat geldt nog sterker als de opdracht- zijn dat veel werknemers in het bedrijf hoog gevende gemeenten geen nieuwe beschutte in de schalen zitten of dat de productie niet werkplekken laten ontstaan. Als je alleen efficiënt is georganiseerd. Als ook dat onder

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 76 VAN WAARDE LOKAAL: DE TUSSENSTAND

Bas van Drooge ‘Dat gesubsidieerde banen alleen maar geld kosten is onzin’

controle is, dan is het waarschijnlijk dat er iets kunnen hebben die de loonwaarde bepalen. mis gaat aan de acquisitiekant. Het kan zijn Dus alle factoren die meewerken in de loon- dat zo’n sociaal werkbedrijf heel armetierig waarde, moeten ook meewegen in de indica- zaken moet doen met een paar werkgevers die tiestelling. Als we dat niet doen maken we het voor een dubbeltje op de eerste rang willen zit- onszelf ongelofelijk moeilijk. De werkgevers ten. Kijk dan eens kritisch naar de kwaliteiten willen deze mensen aannemen — in Leiden in van degene die de acquisitie doet en naar zijn elk geval — dus we moeten zorgen dat dat ook opdracht. Praat daarover. gebeurt. Het is ook enorm belangrijk dat de ge- Het duurt niet lang meer of wij moeten meente het sociale werkbedrijf werk gunt overwegen mensen die wij als arbeidsbeperkt binnen de gemeentelijke organisatie en dat inschatten gewoon te plaatsen met loonkos- zij daarvoor een marktconforme prijs betaalt. tensubsidie zonder UWV-indicatie; dan tellen In Leiden en de regio werken onze mensen bij ze maar niet mee voor de Quotumwet. We de groenvoorziening, wij maken de gebouwen geven nu sowieso al een tijdelijke opstapsubsi- van de gemeenten schoon, we cateren de ge- die voor werkgevers die werklozen aannemen meentelijke bedrijfsrestaurants.

Criteria UWV zijn te streng Werkgevers willen wel, maar Als iemand een uitkering aanvraagt en wij door de strenge criteria van vermoeden dat diegene een arbeidsbeperking heeft, krijgt die persoon een gesprek met een het UWV dreigt het toch mis van de consulenten van ons multidisciplinaire te lopen team. Wanneer ook zij vermoeden dat sprake zou kunnen zijn van een arbeidsbeperking, vra- gen we bij het UWV een indicatie aan om opge- nomen te worden in het doelgroepenregister. die niet in het doelgroepenregister zitten, In Leiden zijn van januari 2015 tot en met maar die ook niet zelfstandig het minimum- september 2015 ongeveer 450 mensen bij DZB loon kunnen verdienen. Die subsidie is het binnen gekomen voor een re-integratietraject eerste jaar € 10.000, het tweede jaar € 5.000. in het kader van de Participatiewet. Slechts Het overleg met het UWV over die toelating een heel klein deel van die mensen heeft van tot het doelgroepenregister is een enorm het UWV een indicatie gekregen voor de banen gedoe. We houden dat weg bij de werkgevers, van het doelgroepregister of voor beschut maar het kost ons heel veel werk. Het is een werken. Terwijl ik merk dat er bij werkgevers weeffout van Den Haag om aan twee organisa- een enorme bereidheid is om juist de mensen ties de opdracht te geven mensen te selecteren uit die eerste groep aan te nemen. We krijgen voor het doelgroepenregister. Het ligt voor veel meer vacatures voor arbeidsbeperkten de hand die taak bij de gemeente te beleg- aangeboden dan er mensen geïndiceerd zijn gen, want de groep die van oudsher bij het om door te leiden. Dat is een van de grote knel- UWV vandaan komt, de Wajongers, stroomt punten op dit moment. langzaam uit. Laat de gemeenten de selectie De instroom is zo klein doordat die criteria maken, en laat het UWV maar toezien of de van het UWV te streng zijn. Die criteria moeten gemeenten er geen potje van maken, of de bijgesteld worden. Nu wordt alleen gekeken normen juist worden toegepast en of gemeen- naar blijvende fysiek aantoonbare beperkin- ten de zwaksten niet laten zitten. Dat zou veel gen, terwijl mensen ook sociale beperkingen efficiënter zijn.

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 VAN WAARDE LOKAAL: DE TUSSENSTAND 77

Bas van Drooge ‘Dat gesubsidieerde banen alleen maar geld kosten is onzin’

Momentum geen uitkering aan en drukken ze minder op de zorg. Ze drukken minder op de schuldhulp- Vorige jaar heeft DZB winst gemaakt, dat bete- verlening. En ze zijn ook een ander voorbeeld kent geen gemeentelijke subsidie meer maar voor hun kinderen. Daarnaast betalen ze ook zelfstandig financieel draaien. Zo ook dit jaar. inkomstenbelasting en sociale premies, wel- We kunnen echter niet zonder rijkssubsidie iswaar relatief weinig, maar toch. En… ze zijn die compenseert voor het tekort aan loon- natuurlijk gewoon veel gelukkiger. waarde van onze medewerkers; dat is bijna We bieden verder bijvoorbeeld jobcarving dertig van de veertig miljoen euro die we no- aan bij bedrijven. Op die manier halen we het dig hebben om te draaien. Er is enorm gesne- lager geschoolde werk weg bij specialisten, en den in de budgetten. Het totale budget voor dat clusteren we tot een nieuwe baan — waar- mensen die onder de Participatiewet vallen door die specialisten meer tijd kunnen be- slinkt de komende jaren nog verder, landelijk steden aan het hoogwaardige werk. Een jong van € 2,9 miljard naar € 2,3 miljard, terwijl de en enthousiast groepje medewerkers bij ons, groep die het betreft groeit — de hele groep die onze accountmanagers, weet die bedrijven vroeger Wajonger werd komt er nu bij. te overtuigen. Ook de meest commerciële be- Voor het deel dat we eventueel niet uitko- drijven zijn hier enthousiast over — wij weten men na de ombuigingen waar we nog mee aan matches te maken die voor hen heel gunstig de gang zijn, zal in Den Haag geld vrijgemaakt uitpakken. moeten worden, wanneer het weer beter gaat met de economie. Het alternatief is dat we op Gewoon in vaste dienst termijn een deel van de mensen die geen loon- kostensubsidie krijgen, niet naar werk kun- Vorige week sprak ik een mevrouw die, sa- nen helpen. Die moeten het dan zelf rooien, of men met een groep andere mensen vanuit ze blijven in de uitkering. DZB, schoonmaakt in het gemeentehuis van Een ander gevolg kan zijn dat we mensen een regiogemeente. Een betaalde baan. Ze aan de onderkant, met de minste loonwaarde, vertelde me dat ze toen ze destijds bij ons bin- niet kunnen laten werken met loonkosten- nenkwam thuis zat, in de bijstand. In Leiden subsidie. Die keuzes komen eraan. We zijn moet je dan eerst zes weken verplicht work- een overheidsbedrijf en dat kost de staat nu shops volgen en een aantal uren eenvoudig eenmaal geld, net zoals de politie, scholen en werk doen bij DZB. Ik vind trouwens dat je ziekenhuizen geld kosten. Maar voordat we dat zo min mogelijk moet hebben, dat ver- die conclusies trekken, moeten we eerst aan plichte, maar we kunnen in die zes weken wel de bak en onze organisaties beter en efficiën- heel goed zien wat iemand in huis heeft. Niet ter maken. Misschien komen we in Leiden wel iedereen kan dat in een gesprek altijd even helemaal uit met de rijksbudgetten. goed overbrengen. Het idee dat die gesubsidieerde banen Die mevrouw heeft nu een contract voor alleen maar geld kosten, is echt onzin. Door zes maanden bij ons en treedt aansluitend gesubsidieerde banen maak je Nederland en in dienst bij een privaat schoonmaakbedrijf. Nederlandse bedrijven financieel beter en Voor die tijd was ze twee jaar bij ons aan de efficiënter. Ondernemers kunnen hier hun slag gebleven met behoud van uitkering. Ik business opbouwen in plaats van ver weg met zei: ‘Wacht eventjes, dat mag maar zes weken. alle problemen van dien. Was dat echt wel vrijwillig?’ Ja dus. Zij had Op de lange termijn is het voor iedereen gewoon een behoorlijk traject te gaan voor voordeliger als alle mensen aan het werk ze betaald aan de slag kon. Er zijn wel meer gaan. Wanneer mensen werken, vragen ze mensen die vrijwillig bij ons werken omdat

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 78 VAN WAARDE LOKAAL: DE TUSSENSTAND

Bas van Drooge ‘Dat gesubsidieerde banen alleen maar geld kosten is onzin’

ze niet thuis willen zitten, die gewoon willen Leiden zeggen we daarom tegen werkgevers meedraaien. Die ’s morgens hun bed uit willen dat ze deze mensen moeten aannemen. En als komen om ergens bij te horen. ze dat nog niet durven, begrijp ik dat best. Dan Voor dat soort mensen hebben we bij detacheren we, maar dat is voor maximaal 23 voorkeur leer-werktrajecten waarin ze kun- maanden, daarna komt er een dienstverband. nen meedraaien met behoud van uitkering. Ik praat hierover nu bijvoorbeeld met het Als een werkzoekende tegen ons zegt dat hij LUMC en dan vraag ik of het voor hen een hin- heel graag zou willen werken in Grand Café de derpaal is dat zij de mensen uit ons bestand in Stal — een fantastische locatie — dan kunnen dienst moeten nemen. Het antwoord is dan: wij diegene daar laten klaarstomen voor MBO ‘We moeten wel steun hebben als ze ziek wor- 1-niveau in de catering. Die mensen komen den.’ Nou dat is landelijk goed geregeld. ‘En vaak van heel diep. Wij geven ze een opleiding we willen ook dat als er persoonlijke proble- en introduceren ze daarna bij werkgevers. De men zijn dat jullie er dan zijn.’ Nou, die back- meesten vinden daarna zo een baan. Ze weten up gaan we gewoon doen; we houden de loon- dat we ze geen salaris kunnen bieden in dit kostensubsidie-relatie. Ook als de mensen uit traject. Ze komen echt vrijwillig. Het is voor ons bestand bij de werkgevers in dienst zijn, ons óf een leer-werktraject van bijvoorbeeld zijn wij er dus nog ter ondersteuning. Daar zes maanden zonder salaris dat leidt tot een moet ik ook voor budgetteren. Op deze manier kwalificatie en liefst een baan óf betaald werk proberen we de werkgevers over te halen. doen via DZB. Natuurlijk is er een groep aan de onder- Maar op een gegeven moment is het wel de kant waarbij een baan binnen een regulier bedoeling dat mensen uitstromen naar een bedrijf niet zal lukken. De mensen die net te reguliere baan. Ook die mevrouw die voor ons goed zijn voor beschut werk. Voor die mensen in de schoonmaak werkt dus. Het is niet de moeten wij er zijn. Er zijn soms mannen — bij- bedoeling van de Participatiewet dat er straks voorbeeld die via ons in de groenvoorziening 400.000 mensen aan de onderkant van de ar- werken — die zulk lastig gedrag hebben… Die beidsmarkt bij de overheid in dienst zijn. Die krijgen we niet bij een gewone werkgever aan moeten bij de werkgevers in dienst. de slag. Maar het is wel mooi als zij ’s avonds Ook detachering vanuit ons bedrijf telt moe van het werk op de bank zitten.’ voor bedrijven mee voor het quotum dat ze moeten halen. Op zich is dat niet verkeerd. Interview gehouden op vrijdag 5 juni en op 27 Alleen werkgevers komen nu wel weg zonder november 2015 door Annemarieke Nierop en Eva mensen in dienstverband aan te nemen. In van Burg

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 79

‘Toch nog aan het werk’

Zijn leven lang heeft hij gewerkt, tot hij een beroerte kreeg. Daarna kwam Willem Westerhoven niet meer aan de slag. Nu heeft hij beschut werk bij DZB in Leiden. Dat bevalt goed, en hij heeft een salaris. Dat is belangrijk voor hem.

WILLEM WESTERHOVEN

Werkzaam bij DZB Leiden (beschut werk)

‘Ik ben van het doen, niet van de theorie. Heb brieven de deur uit gestuurd, drie reacties: altijd met mijn handen gewerkt en me het vak succes met uw verdere zoektocht. eigen gemaakt. Als hulpvakbegeleider bijvoor- Ja en na de WW volgde de bijstand. De so- beeld. Wist niks van het drukkerijwezen, maar ciale dienst stuurt iedereen naar DZB, dus via door te zien en te doen raakte ik bedreven in hen kwam ik hier terecht. Ik dacht meteen: dit het ‘hechten’. En als visueel tester bij Fokker lijkt me wel wat. Na drie jaar eindelijk van de was dat niet anders, daar heb ik zonder papie- bank af. Het had niet langer moeten duren, ik ren een mooi vak uitgeoefend. Helaas werd werd er helemaal onrustig van. Het heeft nog de een aan De Telegraaf verkocht, en ging de heel wat voeten in de aarde gehad, want dat ander door wanbeleid failliet. ging natuurlijk zomaar niet. Ik zei tegen de Uiteindelijk ben ik zo’n vijftien jaar gele- consulente van de sociale dienst: ‘Ik mankeer den in de taxibranche beland. Als chauffeur, nu zoveel, kan ik niet bij de DZB aan de slag?’ het langst bij Connexxion. Het was tijdens een Nou, dat wist ze zo één, twee, drie niet. Ging sollicitatiegesprek voor schoolvervoer dat ze niet over, zei ze, daarvoor moest ik bij het mijn hand opeens naar beneden viel. Zomaar UWV zijn. uit het niets had ik er geen controle meer over. Dus heb ik daar een papiertje gehaald en dat Alle kracht weg. Een beroerte zeiden ze in het keurig netjes ingevuld. Ik werd uitgenodigd ziekenhuis, er zat blijkbaar al tien jaar een voor een keuring in Den Haag en kreeg daarna plekje. Nog een geluk dat ik hem toen kreeg, te horen dat ik inderdaad in aanmerking kwam want je moet er toch niet aan denken wat er voor de WSW. Allemaal in kannen en kruiken, was gebeurd als ik het achter het stuur was dacht ik nog. Nou, niet echt. Had te maken gebeurd. met de wetgeving die tussendoor veranderd Gewoon werk gaat niet meer. Ik heb allerlei is volgens mij. Ik kon in ieder geval weer door lichamelijke mankementen. Het is alsof ik te die hele mikmak heen. In Leiden ditmaal. Maar veel gedronken heb, zeg maar. Of dat ik aan ook die man zei: ‘Jij kan inderdaad niet meer het infuus heb gelegen en er net vanaf ben. bij een normale werkgever aan de slag.’ Ik loop de hele dag te zwalken. Dus nee, een Nu heb ik dus beschut werk. Als één van de ‘normale’ baan zit er niet meer in helaas. Ik eersten bij DZB. Echt tot mijn grote vreugde heb het wel geprobeerd hoor. Dik vijfhonderd dat ik toch weer aan het arbeidsproces mee

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 80 VAN WAARDE LOKAAL: DE TUSSENSTAND

Willem Westerhoven ‘Toch nog aan het werk’ CHARLIE SILVRANTS FOTO

Willem Westerhoven

kan doen. En ik krijg betaald, ook dat scheelt den per dag gaan er door mijn handen. Maar enorm. Ik zat natuurlijk bij de sociale dienst dat kan ik allemaal prima aan. Ik zit, en als het en vanwege mijn werkende vrouw kreeg ik even niet gaat, komt er gelijk iemand naar me aanvullende bijstand,. Haar inkomen wisselt toe van ‘gaat het wel?’ Die jongens, de unitlei- alleen nogal. Ze zit in de zorg, dus de ene week ders, houden me in de gaten, wel zo prettig. is het vijftien uur, de andere dertig. Op een ge- Je hoort mij niet klagen. De mindere kan- geven moment kreeg ze ook nog vakantiegeld, ten ben ik nog niet tegengekomen. Ik werk nu dus toen zaten we ineens drie maanden boven wat meer dan de vier uurtjes van eerst, maar het normbedrag. Wilde ze ons eruit knik- als dat niet goed gaat kan ik zo weer terug. keren. Word je niet blij van, maar je kan hele- En verder heb ik hele prettige collega’s. Als ze maal niks doen. Gelukkig is het allemaal goed willen praten, dan praat ik. Anders ook best, gekomen: voor mij, en voor mijn vrouwtje. daar ben ik heel flexibel in. Dus heb het hier Bij de montage werk ik nu. Kippenwielen eigenlijk wel naar mijn zin. Voor mensen zoals maken we daar. Je zou het eigenlijk moeten ik zijn die beschutte werkplekken echt een uit- zien om het te begrijpen, maar een kippenwiel komst, zonder had ik nu nog thuis gezeten.’ is een onderdeel van de haak waar kippen bij de slacht aan worden opgehangen. Nou, daar Interview gehouden op 12 november 2015 door Jan is veel vraag naar, kan ik je vertellen. Honder- Erik Keman en Annemarieke Nierop

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 81

‘Je bent een machine die aan en uit wordt gezet’

Drie banen heeft Ahmed Abdillahi. Hij is krantenbezorger, postbezorger en magazijnmedewerker. Wat hij het liefste wil? Een vaste baan. Fulltime. Hard werken geen bezwaar.

AHMED ABDILLAHI

35-jarige Rotterdammer

‘Ik ben Ahmed Abdillahi. In het dagelijks leven maanden heb ik wel wat diensten toegewezen werk ik als krantenbezorger en postbezorger. gekregen. Bijvoorbeeld deze week heb ik eerst En eens in de zoveel tijd ben ik oproepkracht in kranten bezorgd, daarna heb ik post rondge- een magazijn. Waar ik het graag over wil heb- bracht, en vervolgens kon ik van 17.00 tot 23.00 ben is de flexibilisering van de arbeidsmarkt. uur magazijnwerk doen. Dat is laden en lossen Omdat ik en vele anderen slachtoffer zijn van bij een postorderbedrijf via het uitzendbureau. de toename van deeltijdwerken, tijdelijke con- tracten en slechte arbeidsvoorwaarden. Veramerikaniseren van de arbeidsmarkt Ik weet nooit hoeveel uren of diensten ik volgende week of maand zal krijgen. En Kijk, ik maak nu dingen mee die het gevolg daarom is er geen bestaanszekerheid om op te zijn van de veramerikanisering van de ar- bouwen. Mijn baan als krantenbezorger is wel beidsmarkt in Nederland. Zoals verslechte- vast, maar dat zijn te weinig uren. Dat is voor rende arbeidsvoorwaarden in de 21ste eeuw. ongeveer 2 uur in de ochtend. Ook een voorbeeld is, dat mijn uitzendbureau Ik heb een contract voor onbepaalde tijd gisteravond zei dat ik van 17.00 uur tot 23.00 bij PostNL. Dat is voor 15 uur in de week, maar in het magazijn kon werken. Kom ik daar aan, soms draai ik wat meer. Ze hebben altijd wel laten ze me van 17.00 uur tot 00.15 uur werken, werk voor me, maar als ik bij hen aanklop dat zonder pauze. Niet eens van ‘Ahmed ga even 5 ik wat meer uren zou willen draaien, dan kun- à 10 minuten pauzeren’. Dat is nog niet zo heel nen ze die garantie niet geven. De ene week erg. Het ergste vind ik dat ze op een bepaalde werk ik 15 uur, of 20 uur of 25 uur, maar omdat manier met je omgaan. Bijvoorbeeld, dat ik ik daarvan niet kan leven ben ik ook verplicht een paar dagen geleden te horen kreeg op om er nog ander werk naast te zoeken. mijn werk om 21.30 uur, na 4,5 uur te hebben Ik heb me bij verschillende uitzendbureaus gewerkt: ‘Je kan gaan.’ Ik pakte mijn spullen ingeschreven om te vragen of ze avondwerk en ik was onderweg naar de deur. Zegt de voor- voor mij hebben. De afgelopen zes jaren kreeg man: ‘Ja, je moet toch even blijven.’ En na 2 mi- ik echter nul op het rekest, maar de afgelopen nuten zegt hij weer: ‘Nee, je kan toch gaan.’

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 82 VAN WAARDE LOKAAL: DE TUSSENSTAND

Ahmed Abdillahi ‘Je bent een machine die aan en uit wordt gezet’

Dat kunnen ze gewoon maken. Je bent een machine die aan en uit wordt gezet. Ik ben een soort ding voor hen. Ik heb heel veel ervaring ‘Bij de krant, daar heb je opgedaan binnen bedrijven de afgelopen 15 helemaal nergens recht op. jaar. De arbeidsvoorwaarden waren heel veel beter 15 jaar geleden. Je merkt met de dag dat Als je ziek bent, krijg je geen het aan het veramerikaniseren is. vergoeding, niks.’ Willem Drees zei ooit: ‘Als men aan de macht is, wil men aan anderen ontzeggen wat men, toen men in de minderheid was, voor zichzelf opeiste.’1 afgegaan. De afgelopen 15 jaar heb ik de meest uiteenlopende werkzaamheden gedaan: van Geen vaste contracten magazijnmedewerker tot bouwopruimer, van schoonmaakmedewerker tot spoelkeukenme- Ik heb mavo gedaan. Na de mavo heb ik mbo dewerker. gedaan, maar door persoonlijke omstandig- In het jaar 2000 kreeg je nog weleens een heden kon ik dat niet afmaken. Ik ben dus een vast contract, maar sindsdien niet meer. Heel soort drop-out, ik ben vroegtijdig van school veel werkgevers proberen, als het tijd is om je

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 VAN WAARDE LOKAAL: DE TUSSENSTAND 83

Ahmed Abdillahi ‘Je bent een machine die aan en uit wordt gezet’ WERRY CRONE WERRY FOTO

Ahmed Abdillahi een vast contract te geven, dat gewoon te om- flexibel, want bij anderen zie ik dat ze het ge- zeilen. Dat heb ik als postmedewerker bijvoor- woon niet redden. Je moet ook zoveel moeite beeld meegemaakt. Toen ik een vast contract doen om van de ene werkgever naar de andere zou krijgen voor 36 uur, hebben ze dat toch te gaan. Of je het nou met de fiets of openbaar niet gegeven. En dat heb ik bij vele mensen vervoer doet, het is echt lastig en erg stressvol. zien gebeuren. Aan nieuwe banen kan geen bestaanszeker- heid worden ontleend. Ik maak me daar echt Stressvol zorgen over. Bij de krant, daar heb je helemaal nergens recht op. Als je ziek bent, vrije dagen Ik ben een jobhopper. Dat vind ik niet erg, opneemt of je neemt vakantie op, krijg je geen maar soms overlappen die diensten elkaar. vergoeding, niks. Geen idee wat voor een con- Zoals gisteren, toen ik dus om 17.00 uur bij m’n tract het is, maar blijkbaar hoort dat zo bij die andere werk moest zijn. Daardoor moest ik bij krantenwereld. Je hebt geen rechten. de post echt tempo maken en heel snel door- En bij PostNL, daar heb ik maandenlang werken. Want als ik bij dat magazijn 10 minu- gemiddeld 25 uur per week gewerkt. Maar als ten te laat kom, wordt er altijd een opmerking ik ziek ben, krijg ik een vergoeding op basis gemaakt, waarom ik zo laat ben. Ik probeer er van mijn contract, dus over 15 uur. Dat zijn wel doorheen te schipperen. Gelukkig ben ik zo dingen waar ik me dan zorgen over maak.

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 84 VAN WAARDE LOKAAL: DE TUSSENSTAND

Ahmed Abdillahi ‘Je bent een machine die aan en uit wordt gezet’

Uitkering geen optie Concurrentie op de arbeidsmarkt

Ik kies niet voor een uitkering. Een uitkering is Bij alle drie mijn werkgevers zijn mijn collega’s geen pretje. Dan word je aan zo’n streng regi- verschillend. Jong en oud, man en vrouw. Maar me onderworpen, die rompslomp wil ik liever wat ik wel merk, en met name bij de post: ze niet hebben. Ik heb daar 5 à 6 jaar geleden mee willen alleen mensen hebben die maximaal te maken gehad. Toen was het al erg, en nu 15 uur kunnen werken. Terwijl ik daar al jaren is het alleen maar erger geworden. Ik voelde werk en aangeef dat ik meer uren wil werken. mij zo onheus bejegend toen, dat ik dacht: ik Ze willen alleen mensen hebben uit de bij- heb liever dit stressvolle werk dan dat. Het is stand die ongeveer 10 uur willen werken. Daar niet best hier in Rotterdam. Er is echt een heel ontvangt de werkgever loonsubsidies voor. groot verschil met de rest van Nederland. De afgelopen vijf jaar zie je dat alleen nog Over 20 jaar kan ik fysiek gezien misschien mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt niet meer meerdere banen aan. Wat ik heel worden aangenomen. Sommige blijven. Die graag zou willen is gewoon een fulltime job bij hebben een contract voor 15 uur in de week. een werkgever, of een 38- of 40-urige werkweek Dat gaan ze ook niet overschrijden. Omdat bij maximaal twee verschillende werkgevers. ze geen rompslomp willen hebben met de Maar zoals het nu gaat… dat kan ik niet voor Sociale Dienst. Ze werken precies die uren. Dat een lange tijd volhouden. En vanuit de werk- zie ik steeds vaker, de mensen die een afstand geverskant zie ik dat niet snel geregeld wor- hebben tot de arbeidsmarkt worden voorge- den. Verbetering van de situatie moet vanuit trokken. Daar zit een bewust beleid achter. de politiek in Den Haag worden aangekaart. UWV en uitzendbureaus zijn Scholing onpersoonlijk­

Scholing zou mij echt helpen, maar hoe? Ik zou Ik heb ook weleens een WW-uitkering pro- dat echt graag willen. Maar ik weet nu niet wat beren aan te vragen. Maar ik kwam niet door ik dan zou willen leren. Ik sta er wel voor open. de administratieve rompslomp van het UWV En ik zie de noodzaak ervan in. Zonder redelijk heen. Ik heb me ook via internet bij verschil- gecertificeerd te zijn, kom je nergens binnen. lende vacaturesites ingeschreven en dan krijg Werkzaamheden waar je vroeger geen scholing ik soms wel 10 vacatures toegestuurd. Maar voor nodig had, daar worden nu allerlei certifi- daar hoor ik dan ook niks verder van. Het is zo caten voor gevraagd, zoals een veiligheidscer- onpersoonlijk. Maar blijkbaar heeft dat ermee tificaat. En als je die niet hebt, wordt het heel te maken dat ik geen opleiding heb. Het heeft moeilijk om ergens aan de slag te gaan. dan volgens hen geen zin meer om te sollicite- Ik moet mijn vaste lasten betalen. Ik kan ren. En dat in combinatie met allerlei certifica- niet minder gaan werken en terug naar ten die van je worden geëist. school. Dat zit er voor mij niet in. Ik moet ge- Vroeger kon je bij je werkgever een certi- woon een bepaald inkomen zien te genereren. ficaat halen. In de tijd toen dat nog mogelijk Ik sta zeker open voor scholing, maar het is on- was, was ik daarmee niet bekend. De taal is haalbaar. Om redelijk op de hoogte te blijven toen mogelijk een barrière geweest. De laatste lees ik veel de actualiteiten, ik lees de kranten, vijf jaar heb ik er hard aan gewerkt de taal ik lees de Groene Amsterdammer, S&D. Ik laat beter te spreken. Zo’n tien jaar geleden waren voorlopig dingen gewoon op hun beloop en er heel veel meer mogelijkheden, maar door hoop er het beste van. Als zich een keer een ge- een combinatie van omstandigheden heb ik legenheid aandient, dan spring ik er in. de boot gemist.

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 VAN WAARDE LOKAAL: DE TUSSENSTAND 85

Ahmed Abdillahi ‘Je bent een machine die aan en uit wordt gezet’

Van contacten naar contracten klantenbestand. Degenen waar ze het langst contact mee hebben, worden voorgetrokken. Ik begeef mij in allerlei maatschappelijke or- Dat ik geen goed werk vind heeft niks ganisaties, zo ontmoet je mensen. En meestal met mijn achtergrond te maken. Somaliërs krijg je nul op het rekest, maar af en toe is er behoren tot de nieuwkomers. Het is een Rot- iemand die jou op een idee brengt of die jou terdams probleem. Ik zie ook Marokkaanse doorverwijst naar iemand anders. Maar het jongeren, Turkse jongeren, Antilliaanse jonge- recentste werk dat ik heb gekregen, was via ren, Surinaamse jongeren die op straat rond- iemand van het uitzendbureau waar ik vroeg hangen, waar genoeg potentie en talent in ‘heb je misschien werk voor mij?’ zit. Maar die op de één of andere manier ook Zij zelf hadden dat niet, maar die persoon de boot hebben gemist. En die ook niet weten zei dat hij wel een goed woordje ging doen bij hoe ze daar weer uit kunnen komen.’ de buren. En zo is het balletje gaan rollen. Zo ben ik aan dat werk als magazijnmedewerker Interview gehouden op 18 september 2015 door gekomen. Annemarieke Nierop en Mathijs Plukaard Op de huidige arbeidsmarkt, als je geen con- tacten hebt, dan wordt het moeilijk. Er is heel Noot weinig werk voor het oprapen. Uitzendbureaus 1 John Jansen van Galen & Herman Vuijsje (1986), stellen ook prioriteiten. Ze kijken naar het Honderd jaar Drees.

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016 86 A. L. Snijders Politiek

De grootvader van mijn vrouw was de oprichter van de SDAP-afdeling Oisterwijk, lang geleden tussen de twee wereldoorlogen. Hij was sigarenmaker. Als de kerkdienst was afgelopen en het vrome volk was opgehitst door de pastoor, kozen zijn vrouw en hij ­positie voor hun huisje om te voorkomen dat de gelovigen stenen door de ruiten gooi- den. Bovendien werd hij ontslagen als de pastoor had ontdekt bij welke sigarenmakerij hij werkte. Het verbond tussen kerk en kapitaal bestond, het was geen fabel, het was rea- liteit in Oisterwijk. Hij moest steeds verder lopen om bij zijn werk te komen, de pastoor was een onvermoeibare verklikker. Mijn vrouw is lid van de PvdA, uit overerfde overtuiging. Mijn grootvader van vaderszijde kwam uit een groot Amsterdams arbeidersgezin. Alle jongens (meer dan tien) waren bouwvakker, allemaal waren ze links — socialist, ­sociaal-democraat, communist, trotskist, anarchist, anarcho-syndicalist. De verjaar- dagen waren rumoerig en gezellig, de politieke verschillen veroorzaakten felle ruzies die niet zelden uitliepen in vechtpartijen. Mijn grootvader was stukadoor en werd tot afgrijzen van zijn broers patroon: hij wilde niet zijn hele leven knecht blijven, hij wilde hogerop, hij wilde geld verdienen. Dat lukte hem, voor de oorlog bezat hij al een auto- mobiel. Zijn bedrijf bestuurde hij niet vanachter een bureau, hij stukadoorde mee, was iedere ochtend als eerste op het werk. Hij was een strenge baas, hard voor zichzelf en zijn knechten. Zijn zoon, mijn vader, was de eerste in de familie die een hbs bezocht en het diploma behaalde. Hij ging werken op een kantoor, werd procuratiehouder en ten slotte lid van de directie. Van zijn vrienden — dokter, advocaat, architect, ondernemer — stemde niemand op de PvdA, zoals hij. Ze lachten hem uit om zijn motto: Je moet tegen je eigen belang in kunnen stemmen. Met deze vracht op mijn schouders stemde ik ook altijd op de sociaal-democraten, maar juist de laatste jaren was ik wel eens afvallig en gaf ik mijn stem aan D66. Maar nu, vandaag, 29 maart, zag ik op de periodieke tv-peiling dat de PvdA op tien zetels stond, een kleine boom in een hoog bos van PVV, VVD, CDA, SP en D66. Ik werd bevangen door een beschamend gevoel van mededogen, in een onpolitieke bui van sen- timentaliteit. Ik wist heel goed dat één stem geen gewicht heeft, maar besloot dat ik de volgende jaren die ene, waardeloze stem uitbreng op de idee van de sociaal-democratie. Niet op de plannen, niet op de uitvoering, niet op de mensen — op de idee, alleen op de idee. En daarna besloot ik, in een ijzige stilte, dat ik het aan niemand zou vertellen.

S& D Jaargang 73 Nummer 2 April 2016