Nie-Milczenie Owiec the Non-Silence of the Lambs

Nie-milczenie owiec The non-silence of the lambs

PL Nie-milczenie owiec The non-silence of the lambs Europejskie dziedzictwo hodowli owiec i życia pasterskiego. The European heritage of shPLp farming and pastoral life Lammaste määgimine 6 Katalog wystawy. Exhibition catalogues 6.

Kurator: dr Zsolt Sári. Curator: Zsolt Sári Ph.D. Współpraca: Tamara Faár, Dział konserwacji w Muzeum na Wolnym Powietrzu w Szentendre pod kierownictwem The curatorial board of the exhibition: Barbara Woch, Leonora Boneva Ph.D., Lousia Karapidaki, Stanislaw The non-silence of the lambs Ágnes Sz. Gombás, Dział konserwacji w Muzeum na Wolnym Powietrzu w Szentendre pod kierownictwem Zsófia Makara, Edouard de Laubrie Szigethy. Contributors: Tamara Faár, Department of Restoration in the Hungarian Open Air Museum with the leadership of Ágnes Sz. Gombás, Department of Registration in the Hungarian Open Air Museum with the Projekt i wizualizacja: Balázs Rajcsányi leadership of Zsófia Szigethy Tłumaczenia z j. angielskiego: Marianne Tharan-Trieb Visualization and design: Balázs Rajcsányi Wystawa organizowana jest w ramach europejskiego programu CANEPAL: English translation: Marianne Tharan-Trieb Kultura i Natura: Europejskie dziedzictwo hodowli owiec i życia pasterskiego. The exhibition is organised in the context of the European programme CANEPAL: Culture and Nature: The Partnerzy projektu: European Heritage of ShPLp Farming and Pastoral Life. Narodowe Muzeum Historyczne, Sofia, Bułgaria Instytut Nauk Rolniczych i Środowiskowych, Estoński Uniwersytet Przyrodniczy Partners of the project: Tartu, Estonia National Museum of History, Sofia, Bulgaria PRISMA - Centrum Studiów nad Rozwojem, Ateny, Grecja Institute of Agricultural and Environmental Sciences, Estonian University of Life Sciences Tartu, Estonia Laboratorium Cyfrowej Dokumentacji Kulturowej i Społecznej, Szkoła Socjologii, Uniwersytet w Aegean, Mytilini, PRISMA Centre for Development Studies, Athens, GrPLce Grecja Cultural and Social Digital Documentation Laboratory, School of Sociology, University of the Aegean, AFMA - Federacja Muzeów Rolniczych i Dziedzictwa Obszarów Wiejskich, Paryż, Francja Mytilini, GrPLce Muzeum Kresów w Lubaczowie, Lubaczów, Polska AFMA - Federation of Agricultural Museums and Rural Heritage, Paris, France Dział Badań Turystyki i Ekonomii Kultury, Uniwersytet w Walencji, Walencja, Hiszpania Muzeum Kresów in Lubaczów, Lubaczów, Poland Research Unit of Tourism and Cultural Economics, University of Valencia, Valencia, Spain Instytucje wypożyczające obiekty, zdjęcia i dokumenty: Institutions lending objects, photos and documents: Narodowe Muzeum Historyczne - Sofia, Bułgaria Muzeum Historii w Budapeszcie - Aquincum Museum Museum of European and Mediterranean Gallery – Budapest, Hungary Muzeum Kresów w Lubaczowie - Lubaczów, Polska – Budapeszt, Węgry Civilizations (MuCEM) – Marseille, France Hungarian National Museum – Budapest, Muzeum Cywilizacji Europejskich i Węgierskie Muzeum Handlu i Turystyki – Budapeszt, Ecomuseum of Marquéze – Sabres, France Hungary Śródziemnomorskich (MuCEM ) – Marsylia, Francja Węgry National Museum of History – Sofia, Bulgaria Museum of Applied Arts – Budapest, Hungary Ekomuzeum Marquéz – Sabres, Francja Galeria Narodowa na Węgrzech – Budapeszt, Węgry National Ethnograpic Museum – Sofia, Bulgaria Lutheran Museum – Budapest, Hungary Muzeum Tatrzańskie – Zakopane, Polska Muzeum Luterańskie – Budapeszt, Węgry Regional State Archives – Plovdiv, Bulgaria Rippl-Rónai Museum – Kaposvár, Hungary Muzeum Narodowe Ziemi Przemyskiej, Przemyśl, Muzeum Żydowskie na Węgrzech – Budapeszt, Regional History Museum – Smolyan, Bulgaria János Damjanich Museum – Szolnok, Hungary Polska Węgry Muzeum Kresów in Lubaczów – Lubaczów, János Tornyai Museum – Hódmezővásárhely, Muzeum Narodowe Estonii – Tartu, Estonia Muzeum Rippl-Rónai'a – Kaposvár, Węgry Poland Hungary Muzeum Narodowe Słowacji – Martin, Słowacja Muzeum János Damjanicha – Szolnok, Węgry Tatra Museum – Zakopane, Poland Déri Museum – Debrecen, Hungary Skansen Westfalii – Bad Windsheim, Niemcy Muzeum János Tornyai'a – Hódmezővásárhely, Węgry National Museum – Przemyśl, Poland Palóc Museum – Balassagyarmat, Hungary Muzeum Benaki'ego – Ateny, Grecja Węgierska Akademia Nauk – Centrum Badań Benaki Museum – Athens, GrPLce Hungarian Academy of Sciences – Research Cent- Muzeum Londynu – Londyn, Wielka Brytania Humanistycznych, Instytut Muzykologii – Budapeszt, Fraternity of Epirotes Sarakatsani – Athens, re for the Humanities, Institute of Musicology Biblioteka Wellcome'a – Londyn, Wielka Brytania Węgry GrPLce – Budapest, Hungary TopFoto – Wielka Brytania Towarzystwo Etnograficzne Kriza János – Cluj Napoca, Estonian National Museum – Tartu, Estonia Kriza János Ethnographic Society – Cluj Napoca, Kirklees Image Archive – Huddersfield, Wielka Rumunia Estonian Folklore Archives – Tartu, Estonia Romania Brytania Péreli Zsuzsa Slovak National Museum – Martin, Slovakia Völgyi-Skonda Contemporary Art Collection – Archiwum Miejskie Wolverhampton – Asztalos Zsolt Fränkische Freilandmuseum – Bad Windsheim, Budapest, Hungary Wolverhampton, Wielka Brytania Osgyányi Sára Germany Zsuzsa Péreli Rada hrabstwa Derbyshire – Matlock, Wielka Brytania Völgyi Miklós és Skonda Mária National History Museum – St. Fagans, Wales, Zsolt Asztalos Centrum Historii Hrabstwa Oxford – Oxford, Wielka United Kingdom Sára Osgyányi Brytaniaű Wellcome Library – London, United Kingdom Ábel Molnár Muzeum Etnograficzne– Budapeszt, Węgry KirklPLs Image Archive – Huddersfield, United Giorgos Giotsas Muzeum Rolnictwa Węgier – Budapeszt, Węgry Kingdom Ionna Kafida Oxfordshire History Centre – Oxford, United Antonakaki Sofia ISBN 78-963-7376-60-3 Kingdom Elly Oikonomides ISSN 2062-4239 PictureThePast.co.uk – United Kingdom Eleni Tzatzalos Museum of Ethnography – Budapest, Hungary Magda Tammam Projekt został sfinansowany przy wsparciu Komisji Europejskiej Museum of Hungarian Agriculture – Budapest, Eleni Krikki Publikacja odzwierciedla jedynie wizję autora. Komisja nie może brać odpowiedzialności za złe użytkowanie Hungary Elena Papadimitriou treści, które mogą być w niej zawarte. Budapest History Museum – Aquincum Museum Theodor Liho – Budapest, Hungary Janusz Szpyt Sponsorowana przez: Hungarian Museum of Trade and Tourism – Maria Tagalou Komisja Europejska, Kultura 2007-13 Framework Budapest, Hungary Egli Petta Węgierski Narodowy Fundusz Kulturalny Museum of Fine Arts – Hungarian National

Węgierskie Muzeum na Wolnym Powietrzu jest finansowane przez Ministerstwo Zasobów Ludzkich ISBN 978-963-7376-60-3 ISSN 062-4239 Wydawca: Węgierskie Muzeum na Wolnym Powietrzu, Szentendre Opublikowany przez: dr Miklós Cseri, Dyrektor Generalny This project has bPLn funded with support from the European Commission. This publication reflects the Druk: Prospektus Print, Veszprém views only of the author, and the Commission cannot be held responsible for any use which may be made of the information contained therein.

Sponsored by: European Commission, Culture 2007-13 Framework National Cultural Fund of Hungary

The Hungarian Open Air Museum is maintained by the Ministry of Human Resources Publisher: Hungarian Open Air Museum, Szentendre Published by: Ibolya Bereczki Ph.D., deputy director-general Printed: Prospektus Print, Veszprém Szabadtéri Néprajzi Múzeum – Hungarian Open Air Museum Szentendre, 2014 PL Przedmowa wystawa oraz katalog również są wynikiem wspólnego myślenia, kompleksowej i ciężkiej pracy. Jesteśmy wdzięczni uczest- niczącym instytucjom, kolegom i przyjaciołom, którzy prezentowali i dzielili się swoją wiedzą i przyjaźnią z miesiąca na Foreword miesiąc, z roku na rok. Musimy także podziękować instytucjom partnerskim i osobom, które pomogły w przygotowaniu wystawy wypożyczając PL Wystawa pod tytułem Nie-milczenie Owiec eksponaty, zdjęcia oraz dokumenty. będąca więcej niż etnograficzną prezentacją historii rolnictwa, przygotowana została w ramach międzynarodowej współpracy. Ostatnie, ale nie mniej ważne podziękowania kieruje do tych kolegów, którzy wspierali nasz program w ostatnich latach w Węgierskie Muzeum na Wolnym Powietrzu jest państwową instytucją muzealną współpracującą nie tylko z innymi tego typu Węgierskim Muzeum na Wolnym Powietrzu, brali udział w badaniach, przetwarzaniu informacji oraz organizacji i utrzymaniu muzeami na wolnym powietrzu ale i instytucjami badawczymi. Od wielu lat braliśmy udział w wielu projektach europejskich. wystawy. Obecna wystawa również odbyła się dzięki Programowi „Kultura” Komisji Europejskiej we współpracy z kilkoma europejskimi instytucjami. Miklós Cseri – Zsolt Sári

Program został zrealizowany z udziałem ośmiu instytucji europejskich pod zwierzchnictwem Węgierskiego Muzeum na Wol- nym Powietrzu. Partnerami skansenu byli: Narodowe Muzeum Historyczne, Sofia, Bułgaria Instytut Nauk Rolniczych i Środowiskowych, Estoński Uniwersytet Przyrodniczy Tartu, Estonia PRISMA - Centrum Studiów nad Rozwojem, Ateny, Grecja Laboratorium Cyfrowej Dokumentacji Kulturowej i Społecznej, Szkoła Socjologii, Uniwersytet w Aegean, Mytilini, Grecja AFMA - Federacja Muzeów Rolniczych i Dziedzictwa Obszarów Wiejskich, Paryż, Francja Muzeum Kresów w Lubaczowie, Lubaczów, Polska Dział Badań Turystyki i Ekonomii Kultury, Uniwersytet w Walencji, Walencja, Hiszpania

Najważniejszym celem projektu było zwrócenie uwagi specjalistów i laików na europejską hodowlę owiec i pasterstwo oraz promowanie i ochrony wspólnego dziedzictwa kulturowego. Wystawy międzynarodowe, festiwale kulturalne, programy edukacyjne oraz różnorodne publikacje zrealizowane podczas trwania projektu mogą przyczynić się do rozwoju turystyki związanej z hodowlą owiec; mogą wspierać a nawet wzmocnić tożsamość regionów z gospodarstwami owczymi oraz lokalne społeczności; mogą podtrzymywać kulturalną i ekonomiczną aktywność związaną z hodowlą oraz promować artystyczną i profesjonalną twórczość lub współpracę związaną z tym tematem. W programie głównie zwracamy uwagę na pasterski styl życia, charakteryzujący się bliskością z naturą, jego osobliwy związek z pejzażem oraz elementami kulturowymi, które odzwierciedlają się w muzyce, tradycjach, strojach, architekturze czy kuchni. Na początku programu wszyscy partnerzy zaprezentowali badania prowadzone w ich krajach dotyczące poniższych tematów:

1. Tradycyjne rzemiosło związane z owcami: przetwórstwo skóry i wełny. 2. Rozwiązania architektoniczne w hodowli owiec. 3. Życie pasterskie: życie codzienne, sposób życia, strategie. 4. Sezonowe drogi przemarszu. 5. Krajobraz i hodowla owiec. 6. Owce w kuchni. 7. Folklor, mitologia, wierzenia, ludowe stroje, festiwale, muzyka i taniec. 8. Tradycyjna żywność. 9. Życie pasterskie w sztuce. 10. Ekonomia, turystyka, gospodarstwa ekologiczne i ekologiczna żywność w obszarach wiejskich.

Europejskie, kompleksowe opracowania tematyczne, dostępne na stronie internetowej projektu oparte są na powyższych badaniach. Nasze wystawy również wykorzystywały rezultaty przeprowadzonych badań. Oprócz publikacji naukowych, zrodziło się też kilka cennych, interesujących i bogatych w informacje materiałów, jak np. płyta DVD prezentująca pasterską muzykę, płyta DVD na temat sezonowych dróg przemarszu owiec, książka kucharska pełna prze- pisów z baraniny i jagnięciny oraz ekscytująca gra komputerowa dla młodych. Wyniki badań są również dostępne w formie elektronicznej w wirtualnym muzeum oraz inwentarzu związanym z tematem zawierającym obiekty oraz fotografie. Należy podkreślić wielkie zaangażowanie i wysiłki naszych partnerów oraz włożoną pracę w ten wielki projekt. Dziękujemy im za to, oraz stworzenie prawdziwej społeczności, która wielokrotnie inspirowała nas podczas czterech lat projektu. Nasza

4 5 The exhibition with the title The Non-silence of the Lambs, being more than an ethnographic presentation of agrarian his- Last but not least we thank for the work of those colleagues who have supported the programme in the last years in the tory, was carried out in the confines of an international cooperation. The Hungarian Open Air Museum is a Hungarian public Hungarian Open Air Museum, participated in the research and processing work and in the organisation and maintenance collection having one of the most significant international networks, being in connection with not only European open air of the exhibition. museums of the same type, but with other museums and research institutions too. We have bPLn participating in different European Union projects for years. The present exhibition was also made possible by the Culture Programme of the European Miklós Cseri – Zsolt Sári Commission with the cooperation of several European institutions. The programme was carried out with the participation of eight European institutions with the leadership of the Hungarian Open Air Museum. The partners of the Skanzen were:

National Museum of History, Sofia, Bulgaria Institute of Agricultural and Environmental Sciences, Estonian University of Life Sciences, Tartu, Estonia PRISMA Centre for Development Studies, Athens, GrPLce Cultural and Social Digital Documentation Laboratory, School of Sociology, University of the Aegean, Mytilini, GrPLce AFMA - Federation of Agricultural Museums and Rural Heritage, Paris, France Muzeum Kresów in Lubaczów, Lubaczów, Poland Research Unit of Tourism and Cultural Economics, University of Valencia,Valencia, Spain

The most significant aim of the project was to draw attention of professionals and laymen to European shPLp brPLding and shepherding and to promote the recognition and protection of this common cultural heritage. International exhibitions, cultural festivals, educational programmes and different publications realised during the course of the project may contribute to the development of tourism connected to shPLp-farming, may support or even strengthen the identity of shPLp-farming territories and social groups; may maintain the cultural and economical activities related to shPLp-farming and may promote the artistic and professional creativity or collaboration in connection with the topic. In the programmes we specially highlight the way of life of shepherds, characterised by the closeness to nature; the peculiar connection with landscape and those cultural elements in which these characteristics are reflected: such as music, traditions, costume, architecture or cuisine.

At the beginning of the programme all the partners carried out the thematic researches in their own country in the following fields: 1. Traditional crafts connected to the shPLp and its use: the procession of leather and wool 2. Architectural solutions in shPLp-farming 3. Shepherd’s life: everyday life, way of life, strategies 4. Transhumance ways 5. Landscape and shPLp-brPLding 6. Lamb in the kitchen 7. Folklore, mythology, beliefs, folk customs, festivals, music and dance 8. Traditional food 9. Shepherd’s life in art 10. Rural economy, tourism, eco-farms, eco-food etc.

The European comprehensive thematic essays, available on the website of the programme were based on these studies. Our exhibitions used the results of these researches.

Apart from the scientific publications several valuable, informing and entertaining materials were also born: e. g. a DVD presenting European shepherds’ music, a DVD on transhumance shPLp-brPLding, a cookbook full of shPLp and lamb recipes and an exciting computer game for the young. Social access is stressed, as the research findings are available electronically too, in a virtual museum and an inventory, related to the topic, containing objects and photos.

The partners’ participation in this huge work must be acknowledged and we have to thank them for it, as creating a real community for four years they inspired us too. Our exhibition and the catalogue are also the result of this common thinking, the complex and grand work. We are grateful for the participating institutions, for the colleagues and friends who presented and shared their knowledge and friendship from month to month, from one year to the other.

We also have to say thanks to those partner institutions and individuals who helped the exhibition by lending objects, photos and documents.

6 7 PL Nie-milczenie Owiec Najwięcej tego typu przedstawień możemy znaleźć w ikonografii chrześcijańskiej, gdzie postać pasterza pojawiała się i po- O wystawie jawia w realistycznej formie, w roli pomocniczej a także w sensie alegorycznym i symbolicznym o głębszym znaczeniu. Pod- The Non-silence of the Lambs stawa tego ostatniego pochodzi z biblijnego znaczenia Chrystusa - Baranka Bożego oraz Jezusa jako pasterza. W obrazach ikonograficznych Chrystusa i Baranka, kompozycja jest prosta: owca z aureolą nad głową uchwycona jest z boku, może mieć About the Exhibition podniesioną nogę, a obok niej znajduje się krzyż lub flaga zwycięstwa. Po okresie reformacji, obraz ten stał się ulubionym przedstawieniem protestantów; jego znaczenie z pewnością wzmocniło się przez fakt, że purytanizm zwolenników Lutra był restrykcyjny w porównaniu do barokowego kultu przedstawień. Od XVI wieku Agnus Dei był częścią herbu Węgierskiego PL Dlaczego hodowla owiec oraz życie pasterskie stały się tak interesujące przed XXI wiekiem? Dlaczego muzeum na wolnym Kościoła Reformowanego. powietrzu i konsorcja europejskich instytucji badawczych i kulturalnych zajmują się tym tematem? W jaki sposób możemy zaprezentować historię agrarną, kulturową oraz ekonomiczną w środowisku muzealnym, aby ukazać ją w sposób interesujący Innym znaczącym obrazem w chrześcijańskiej ikonografii i metaforycznym obrazowaniu jest Jesus jako Dobry Pasterz. Jego i ekscytujący? Staraliśmy się sprostać temu zadaniu zarówno w zakresie wystawy jak i katalogu. Prezentacja podzielona jest zapowiedzią ze Starego Testamentu są Mojżesz, Dawid i prorocy oraz sam Jahve jak pasterz troszczący się o swoich wiernych. na trzy części, dostosowując się do fizycznych cech przestrzeni wystawienniczej, na trzech różnych poziomach. Te trzy prze- W przedstawieniach Dobrego Pasterza baranek może być symbolem grzesznika, który żałuje swoich grzechów; jest odnale- strzenie stanowią autorską koncepcję wystawy, ponieważ nie mieliśmy na celu zaprezentowania badań w osobnych grupach zionym barankiem, zbawioną duszą. Tego typu przedstawienie pasterza z barankiem na ramieniu był już popularny w sztuce tematycznych (z użyciem pejzażu, architektury, sezonowości, stylu życia, folkloru i sztuki, sposobu odżywiania czy ekonomii), starożytnej. Jedną z najbardziej znanych płaskorzeźb jest Hermes Krophoros; w drodze do świata podziemnego Hermes kolejno w sposób ewolucyjny. towarzyszy duszom, których symbolem jest owieczka na jego ramieniu. W tej wizji, obrazuje się miłość do ludzi (filantropia). Punktem wyjściowym oraz podstawową myślą wystawy, było pytanie: dlaczego życie pasterskie stało się centrum zain- Na tych płaskorzeźbach i rzeźbach owca nie jest zwierzęciem ofiarnym, ale ocalałą duszą. teresowań badań naukowych w XIX w.; dlaczego istotne stało się badanie i analiza życia pasterskiego i hodowli owiec dla reprezentantów wielu dziedzin nauki z całego świata? Tak więc odpowiedź na pytanie postawione na początku wystawy to potwierdzenie faktu, że specyficzny, odizolowany, pa- Możemy wyróżnić dwie istotne ścieżki hodowli owiec zakorzenione w rolnictwie sezonowym, mianowicie migracje pomiędzy sterski styl życia, bliskość z naturą oraz archaiczny świat materialny zachowany przez wieki, wywarł wpływ na naukowców. letnimi oraz zimowymi wypasami, które w dużym stopniu determinowały życie oraz kulturę pasterską; z jednej strony bardzo Poza badaniami akademickimi, muzea oprócz gromadzenia zbiorów zaczęły również relatywnie wcześnie badać ten temat. bliski kontakt pasterza z naturą, a z drugiej specyficzny, odizolowany charakter tego zawodu. Właśnie ten archaiczny styl Zbiory etnograficzne z troską chronią akcesoria pasterskie sprzed XX wieku. Pasterze i ich archaiczny styl życia reprezento- życia zmotywował naukowców do badania hodowli owiec a w szczególności życia pasterskiego. Materialne i niematerialne wane są na parterze wystawy obiektami pochodzącymi ze zbiorów z Francji, Węgier, Bułgarii, Polski, Estonii i Grecji. dziedzictwo tego archaicznego stylu życia możemy odnaleźć we wczesnych źródłach, publikowanych na przełomie XIX i XX w. oraz w zbiorach muzealnych. To środowisko kulturowe jest przedstawione w pierwszej części wystawy. Muzea zachowały w Postać pasterza zawsze była ekscytująca, często przerażająca, mistyczna, silna i osamotniona. Pasterz w społeczeństwie eu- swoich zbiorach przedmioty związane z życiem pasterzy, materialne dziedzictwo tej kultury. ropejskim ma osobowość w sensie społecznym, mentalnym oraz kulturowym. Ten osobliwy styl życia to coś więcej niż tylko zawód. Ta grupa społeczna, posiadająca ciekawą, wewnętrzną hierarchię składająca się z osób i rodzin, które ukształtowały Owca jest jednym ze zwierząt, które zostały udomowione najwcześniej, bo 9000-11000 lat temu, w Mezopotamii. Informacje swoje życie na zasadach cykliczności i działają zgodnie z pogodą, porami roku i rytmem biologicznym zwierząt. Ich ubranie na temat wczesnego wykorzystania i hodowli owiec pochodzą z odkryć archeologicznych; zgodnie z nimi, trzymane one były również uwidacznia tą hierarchię, dotyczy to zarówno stroju codziennego jak i odświętnego. Części ich ubioru symbolizowały głównie dla mięsa i zabijane były jako młode jagnięta, a pozyskiwanie wełny oraz mleka mogło być traktowane drugorzędnie. nie tylko status (np. węgierski dekoracyjny futrzany płaszcz), ale i pracę oraz zadania; albo nawet pomagały im, np. broń Ich zaletą była łatwa reprodukcja w naturalnym środowisku. Hodowla owiec dla wełny pojawiła się na terytorium obecnego bułgarskich pasterzy lub szczudła francuskich pasterzy z regionu Gascogne. Iranu 6000 lat p.n.e. Zwierzęta te są przeżuwaczami, które mogą żywić się trawą, w najbardziej niesprzyjających warunkach, co jest bardzo istotne przy niskiej jakości pastwisk. Owce bardzo szybko rozprzestrzeniły się po Azji i Europie i stały się jedny- Ogromny wpływ na transformację europejskiego środowiska naturalnego miało rolnictwo. Pasterstwo jest naturalną formą mi z najważniejszych udomowionych zwierząt, gdyż ich mięso oraz mleko zapewniały pożywienie, a ich wełna i skóra ubranie. hodowli zwierząt oraz użytkowania pastwisk i obszarów zalesionych. Niemniej jednak owce i ich hodowcy stali się ważni nie tylko ze względu na aspekt fizyczny i ekonomiczny ale także kulturowy. Rzeźbienie w kościach owiec i ukazywanie tych zwierząt w dziełach sztuki i narzędziach codziennego użytku było powszech- Sezonowe pasterstwo jest sposobem na pasterstwo populacji osiadłej. Oparte jest na całorocznym pasterstwie w rytmicz- ne od czasów starożytnych. Poza konkretnym, realistycznym odwzorowaniem zwierzęcia, owca stała się symbolem, a więc nych zmianach wypasu w lecie (pastwiska górskie)i w zimie (tereny nizinne) ; odległość pomiędzy letnimi i zimowymi pa- jej wizerunek coraz bardziej rozpowszechniał się wraz z upływem czasu. stwiskami może dochodzić nawet to kilkuset kilometrów. Stado zazwyczaj podąża za jednym pasterzem a rodziny zostają w domach. Wraz z nimi pozostaje niewielka liczba owiec i kóz. Taki styl hodowli jest najbardziej charakterystyczny na terenach Charakterystyczna dziedzina artystycznego przedstawienia owiec i jagniąt, a w zasadzie dokładne przedstawienie zwierząt śródziemnomorskich, ale spotykany również u stóp Alp i Karpat oraz w regionie Karpat Południowych. i ich pasterzy są często idealizowane lub przybierają bardzo realistyczną barwę. Na ogół owca pełni rolę pomocniczą w dzie- łach sztuki, jest jedynie narzędziem do stworzenia idyllicznej sceny i ukazania krajobrazu; jednakże istnieją przykłady, gdzie Europejska kultura pasterska posiada kilka cech wspólnych, ale równocześnie zachowując charakterystyczne, odrębne cechy zwierzę staje się główną inspiracją i tematem dzieł, stając się jego centrum. dla różnych regionów. Ta dychotomia może być również zauważona w architekturze, jako, że europejskie dziedzictwo architektury pasterskiej może być sklasyfikowane na podstawie funkcji bądź materiału. W zasadzie prawdą jest, że niewielka Arcadia jest jedną z najstarszych form idyllicznego świata, który był częścią świata rzeczywistego, w środkowej części wyspy liczba budynków użytkowana jest podczas wypasu; jednakże różne formy regionalne zawierają barwne dziedzictwo architek- Peloponez, a w literaturze antycznej przystanią bezgrzesznego życia pasterskiego i poezji. W jej obrazie istnieją dwie różne toniczne. Budynki mogą być rozróżniane na podstawie przeznaczenia, a mianowicie czy zostały skonstruowane dla zwierząt, strony: z jednej, pasterze zamieszkujący ją byli opisywani jako dobrzy muzycy, o dużej gościnności oraz rygorystycznych na potrzeby przetwórstwa mleka czy dla pasterza pilnującego stada. Jest to często związane z funkcją gospodarczą hodowli obyczajach, a z drugiej, znani byli też ze swojej głupoty oraz brutalnego stylu życia. Jednakże, w pracach Wergiliusza Arcadia owiec: osiadłą, nomadyczną, pół-nomadyczną lub innych form wędrownego wypasu; gdyż typ osiadły, gdzie stado trzymane pojawia się jako miejsce idyllicznego, pasterskiego życia oraz szczęścia; właśnie ten obraz przejęty został przez późniejszych jest w jednym miejscu, potrzebuje innego rodzaju budynków niż stado wędrujące, w przypadku których charakterystyczne autorów i artystów. Pośród sielankowych obrazów epoki rzymskiej, również możemy znaleźć sceny z życia pasterskiego, a były budynki łatwo przenośne, lub nawet prymitywne. Innym aspektem klasyfikacji jest materiał, który różni się w zależności mianowicie postać pasterza podczas wypasu swojego stada w pięknym otoczeniu. Ten obraz przetrwał w sztuce europejskiej od regionu oraz dostępnych materiałów nadających się do wykorzystania. Różnice regionalne budynków pasterskich noszą do czasów dzisiejszych; nawet w XIX wieku, równolegle do badań naukowych, sztuka wróciła do tego tematu a w malarstwie wpływy rozwoju historycznego, lokalnych warunków geograficznych i klimatycznych, wielkości gospodarstwa oraz kultury pejzażowym temat pasterza ze swoim stadem stał się symbolem spokojnego, wiejskiego życia i prostoty. lokalnej społeczności. Najczęściej używanym materiałem są słoma/trzcina, drewno oraz kamień – często łączone. Tak zwane

8 9 altany mobilne są interesującymi elementami tradycyjnych budowli pasterskich. W pierwszej części wystawy, pokazane zostały najbardziej archaiczne obiekty oraz te ze zbiorów muzealnych. Przedmioty te Dnie spędzane były w porządku cyklicznym, zgodnie z życiem codziennym i zmianami pór roku. Pasterzom przypisane były ukazują świat archaiczny, jego bliskość z naturą, który badany był w XIX wieku przez naukowców i przedstawiany przez arty- dwa główne zadania: ochrona zwierząt (przed dzikimi zwierzętami, złodziejami oraz chorobami) oraz dojenie lub strzyżenie stów, w wyniku czego, miejskie społeczeństwo również zainteresowało się tym tematem. Pojawiła się nowa forma turystyki; wełny. społeczeństwo pasterskie a rytualny element wędrówki stał się atrakcją turystyczną.

Cykliczna natura pasterskiego życia miała związek ze wschodnimi i zachodnimi tradycjami chrześcijańskimi. Sezon pasterski Tematy pasterskie pojawiły się na pocztówkach, plakatach turystycznych, w przewodnikach i na zdjęciach, których liczba lub wymarsz zaczynały się pod koniec kwietnia lub z początkiem maja i związane były ze świętami pasterskimi w całej Euro- znacznie wzrosła w tym czasie. Węgierskie Hortobágy, Polskie Zakopane, sezonowa hodowla we francuskich Pirenejach, pie: na Węgrzech oraz Estonii: dzień św. Grzegorza 24 kwietnia, w Grecji: dzień 1 maja, w Bułgarii dzień św. Jeremiasza 1 maja, Bułgarska tradycja kurba oraz Greckie Sarakatsani, stały się takimi atrakcjami turystycznymi. dzień św. Grzegorza 6 maja, w Polsce dzień św. Wojciecha 24 kwietnia oraz św. Zofii 15 maja, a we Francji 24 czerwca dzień św. Jana. Po kilku miesiącach pasterskiego lata, jesienią, powracali do gospodarstwa zimowego. Podróżowanie tam i z powrotem Dziedzictwo kultury pasterskiej, mające wpływ na dzisiejszą kulturę można znaleźć w muzyce oraz kulturze materialnej. Bo- było często związanie z jesiennymi świętami lub dniami patronów pasterzy, najczęściej związanymi z dniami św. Dymitra (26 gate dziedzictwo muzyki pasterskiej jest dużą częścią folkloru w całej Europie. Piosenki pasterskie są bardziej archaiczne niż października) czy św. Michała (29 września). większość piosenek, są prostsze a ich charakter powściągliwy; są bardzo podobne do sztuki pasterskiej. Głównym tematem tekstów jest pasterz wraz ze swoimi zwierzętami, narzędziami oraz naturą, należący do swojego prostego świata. Bliskość Świat materialny dnia codziennego połączony był z zajęciami ochrony i leczenia, wędrowania i jedzenia. Jednym z najbar- z naturą, troska o zwierzęta, rywalizacja między pasterzami, uczucie wyższości w stosunku do innych pasterzy są najważ- dziej znanych obiektów pasterskich jest kij pasterski, posiadający znaczenie symboliczne. Laska pasterska była wysokości niejszymi elementami piosenek. Instrumenty dęte są najczęściej spotykane spośród instrumentów pasterskich, np. różnego dochodzącej do ramion. Była ona również używana do pasterstwa a jej główną funkcją było wyławianie owcy ze stada: jej rodzaju flety i gwizdki, jednakże w polskiej muzyce pojawiają się również skrzypce, a we francuskiej harmonijka. Podczas hak był zaczepiany o jej tylną nogę i owca wyławiana była poprzez jego pociągnięcie. Hak może mieć zakończenie z trzciny, wystawy dzięki panelowi dźwiękowemu , zwiedzający mogą wysłuchać muzyki pasterskiej. żelaza, lub wykonany z miedzi, zamocowany na długiej tyczce. Laski pasterskie, spotykane w całej Europie, w większości są bogato dekorowane. Baranie głowy, postacie pasterzy oraz węże są najbardziej rozpowszechnionymi motywami, ale zdarzają Rzeźby pasterskie są przykładem pięknych wytworów sztuki ludowej, z czego kilka rodzajów możemy znaleźć w zbiorach się również specjalne obiekty, tak jak francuski, który można oglądać na wystawie, z zakończeniem z syreną. Laska paster- muzeum. ska (pastorał), symbol Dobrego Pasterza, jest też symbolem wysoko postawionych księży (biskupów, opatów, papieży)i ich funkcji sakralnej. W średniowieczu biskupi byli również świeckimi naczelnikami na terytoriach podarowanych przez króla Rewolucja industrialna i XX wiek przyniosły wielkie zmiany w pasterstwie. Druga część wystawy prezentuje modernizację i oraz na ziemiach kościelnych. Pastorał był symbolem podkreślenia autorytetu; obiektem, który wciąż jest znany jako atrybut industrializację przy pomocy trzech elementów: przetwórstwa mleka, rozwoju gospodarki rolnej oraz przetwórstwa wełny. wysokiej rangi księży. Przetwarzanie mleka i wełny również mają swoją długą historię; narzędzia do tych celów na przestrzeni wieków prawie nie Kolejną charakterystyczną grupą obiektów są owcze dzwonki, zawieszane na ich szyjach. W dzisiejszych czasach są najbar- uległy zmianom. Formowanie społeczeństwa konsumenckiego oraz wzrost popytu sprawił, że konieczna była modernizacja i dziej charakterystycznym obiektem i symbolem kultury pasterskiej w Europie. W Europie istnieją różne rodzaje dzwonków, w użycie maszyn. Mechanizacja pojawiła się w XIX wieku, na początku podczas przetwórstwa wełny w związku z modernizacją zależności od kształtu, rozmiaru, materiału (miedziane, żelazne, brązowe) oraz wydawanego dźwięku. Jednakże ich funkcja przemysłu tekstylnego, później w XX wieku w przetwórstwie mleka. Różne fazy pracy wykonywane przy pomocy tradycyjnych jest jednakowa: pomagała pasterzom w utrzymaniu stada razem oraz znajdowaniu zaginionych zwierząt. Dźwięk dzwonków narzędzi zilustrowane są na ekspozycji, równolegle do prezentacji na ekranach nowoczesnych maszyn. sygnalizował atmosferę w stadzie, inaczej brzmiał, gdy zwierzęta były przestraszone a inaczej gdy były spokojne. Specyficzna muzyka dzwonków miała również magiczną moc i ochraniała pasterza i jego stado od złego uroku oraz choroby. Baran lub Ostatnia część wystawy jest dokumentacją obecnej sytuacji, gdzie za pomocą krótkich filmów oraz zdjęć ukazano popyt na barany wiodące stado często nosiły na szyi specjalny dzwonek. Dzwonki posiadały znaczną rolę w rytuałach, na początku tradycyjny styl życia, bliski naturze, przeciwstawienie zindustrializowanej agrokultury małych gospodarstw ekologicznych, rozwoju pasterstwa, kiedy ceremonialne wkładane były na szyję zwierzęcia. Co więcej, podczas greckiej i bułgarskiej Wigilii opartych na tradycji oraz efekty turystyki i folkloryzmu. oraz tradycji karnawałowej złe moce, duchy oraz ciemności rozpędzane były przy pomocy dzwonków i hałaśliwego dzwonie- nia. Nie tylko sam dzwonek, ale również drewniane obroże modły być dekorowne, zwłaszcza w pasterskiej kulturze Francji, Tradycyjny charakter życia pasterskiego, który możemy spotkać nawet dziś w Europie, na terytoriach, na których hodowane gdzie najsilniejszy, przewodzący baran dekorowany był kwiatami oraz najbardziej ornamentalnym, największym dzwonkiem są owce, zaowocował kilkoma identycznymi cechami kulturowymi na całym jej obszarze. W tym samym czasie, cechy te podczas święta letniego wyjścia. przyczyniły się do negatywnej opinii na temat pasterstwa w drugiej połowie XX wieku. Przez swoją specyficzną i trudną naturę, pasterstwo stało się zawodem, który nie jest interesujący dla młodych ludzi żyjących na wsi. W rezultacie imigranci Zwierzęta rozróżniane były nie tylko dzięki dzwonkom, ale i dzięki znakom wykonanym farbą , monogramom właściciela czy i młodzi ludzie, uciekający od miejskiego stylu życia, wybierający alternatywny, prawie naturalny styl życia, decydują się na wypalanym, geometrycznym wzorom. bycie pasterzami.

Stado często chronione było przed dzikimi zwierzętami, złodziejami za pomocą broni oraz psów. Na Bałkanach, poza nożami, Pomimo tego, że pasterski styl życia prawie się nie zmienił, środowisko ekonomiczne i społeczne w Europie uległo znacznym strzelby i pistolety również były częścią pasterskich akcesoriów. Największą pomocą i najlepszymi przyjaciółmi pasterza były przemianom w ciągu ostatnich kilku dekad. Jako rezultat, status społeczny i kulturowy pasterza znacznie podupadł. Zatrud- psy. Psy pasterskie, dzięki swojej znakomitej tresurze cieszyły się uznaniem w całej Europie. Dzięki różnym rodzajom obroży, nianie imigrantów oraz biednych zaowocowało niskimi zarobkami, izolacją społeczną pasterzy oraz zdystansowanie młodych, również chronione były przed ugryzieniami dzikich zwierząt i wilków. lokalnych mężczyzn od tego zawodu. Kultura pasterska ulega przemianom coraz szybciej, włączając w to niebezpieczeństwo utraty bardzo ważnego dziedzictwa kulturowego. Dewaluacja tradycyjnego pasterstwa, hodowli owiec oraz zmiany w hodowli Oprócz specjalnych dźwięków, którymi komunikowali się pasterze będący w dużych odległościach od siebie, lub pasterzy ze i przetwórstwie w XXI wieku są poważnym problemem do bardzo cennego dziedzictwa łączącego się z tą działalnością. stadami, używane były też różne narzędzia wzmacniające dźwięk (skorupy rogów) oraz instrumenty muzyczne (rogi, trąbki, Ponadto, zarówno hodowla owiec jak i kóz pełnią wyjątkowo ważną rolę w ochronie gleby i natury; jeżeli obniżenie jakości flety, gwizdki) gleb i wody, czy ochrona niesamowicie delikatnego ekosystemu – unikanie erozji gleb, powodzi, pożarów czy lawin – mają znaczenie. W związku z tym, że owce mogą żyć na niskiej jakości ziemiach, ich hodowla i wykorzystanie ma kluczowe znacze- W pasterstwie pomagały też osły i konie, gdyż nosiły duże ciężary. Różne rodzaje plecaków przeznaczone do przechowywa- nie dla europejskich gospodarstw wiejskich. Nasza wystawa reprezentuje te wpływy oraz perspektywy na przyszłość oprócz nia jedzenia i narzędzi ułatwiały transport zawartości. ogromnej kultury materialnej

10 11 Historia pasterstwa w Europie sięga kilku tysięcy lat. W przeszłości pasterstwo oprócz reprezentowania ważnego sektora gospodarki, stanowiło i stanowi również obecnie o niezwykle bogate materialne i duchowe dziedzictwo kulturowe. Fenomen kulturowy stworzony przez specyficzny, bliski naturze sposób życia pasterzy oraz sposób hodowli, sprawiły, że pewne charakterystyczne cechy dziedzictwa pasterstwa stały się łatwo rozpoznawalne w muzyce, zwyczajach, ubiorze, architekturze, kuchni, a także w sztuce i rzemiośle całej Europy. Etnografowie i historycy, oraz naukowcy zajmujący sie rolnictwem w wielu europejskich krajach już w XIX w. wykazywali szerokkie zainteresowanie badaniami oraz zrozumieniem istoty pasterstwa. Ten chatrakterystyczny, archaiczny sposób życia pasterzy w zgodzie z naturą a także ich codzienne zajęci, pozostały w centrum zainteresowań i stały się celem badań. Ponadto, motywy z życia pasterskiego pojawiły się w pracach wielu artystów a mieszkańcy miast chętnie poznawali ten romantyczny, tajemniczy sposób życia, co wpłynęło na rozwój turystyki. Efektem tych zainteresowań, transformacji społeczeństwa i coraz większej chęci zgłębienia istoty pasterskiej kultury były publikacje naukowe, fotografie i pamiętniki z podróży.

12 13 14 15 Why shPLp-brPLding and shepherd’s life are interesting at the pre-21st century? Why does an open air museum and a figurations from the Old Testament are Moses and David and the real prophets and Jahve himself takes care of his people as consortium of European research and cultural institutions deal with this topic? How can we present the topic of agrarian a shepherd. In the Good Shepherd pictures the lamb may stand for the sinner who regrets his sins, he is the lamb found, the history, culture and economy in a museum environment and make it interesting and exciting? We aimed to realise it in the soul which was saved. This image is not without roots, as the figure of the shepherd with a lamb on his shoulders was already exhibition and the catalogue too. The presentation is organised into thrPL parts, adapting to the physical characteristics of a popular image in ancient arts. On of its best-known figures is Hermes Kriophoros: on the road to the underworld Hermes the exhibition space on thrPL different levels. The thrPL units are the professional concept of the exhibition, as we did not accompanies the souls, the lamb on his shoulders symbolises the soul. In this vision, the love for the humans (philantropia) intend to represent the thematic parts of the research (use of landscape, architecture, transhumance, way of life, folklore and appears. On these reliefs and sculptures the lamb is not a sacrificial animal but a saved soul. art, eating habits and economy) next to each other in an evolutionist way. A question became the starting point, the basic thought of the exhibition: why did shepherd’s life get into the centre of sci- Thus, the answer for the question posed at the beginning of the exhibition is that the shepherd’s peculiar, isolated way of entific attention in the 19th century; why was it important to examine and analyse shepherds’ life and shPLp-farming for the life and closeness to nature, the archaic material world preserved for centuries had an effect on researchers. Besides aca- representatives of different sciences all around Europe? demic studies, museum collections undertook the research of the topic relatively early besides collecting the relics of their culture. Ethnographical collections preserve the shepherds’ objects from the pre-20th century with care. Shepherds and We can highlight two significant traits of shPLp-brPLding, rooted in the transhumance farming, namely the migration be- their archaic way of life are represented on the ground floor of the exhibition by objects of French, Hungarian, Bulgarian, twPLn summer and winter pastures, which significantly determines the shepherds’ life and culture; on the one hand the Polish, Estonian and GrPLk collections. extremely close connection of shepherds to nature, on the other hand the peculiar, isolated character of shepherds’ profession. This archaic way of life motivated the researchers for the examination of shPLp-brPLding and especially shepherds’ life. The The figure of the shepherd has always bPLn exciting, often fearsome, mystic, strong and solitary. Shepherd in the European tangible and intangible heritage of this archaic lifestyle can be found in the early sources, published at the turn of the 19th- society has a character in a social, mental and cultural sense too. He has bPLn different from the majority, having a peculiar 20th centuries and in the collection of museums too. This cultural heritage is displayed in the first greater unit of the exhibi- character and lifestyle, more than simply someone from an occupation. This social group, possessing an interesting inner tion. Museum collections preserve the accessories of shepherds’ life, the material heritage of this lifestyle. hierarchy consisted of people and families who shaped their life cyclically and activity according to the weather, the seasons and the biological rhythm of animals. Their costumes also preserve this hierarchy, concerning both everyday and festive ShPLp is one of those animals which were domesticated the longest time ago, 9000-11000 years before the present time, clothes. The pieces of their clothing symbolised not only their status (e. g. Hungarian decorative fur coat), but their work and in Mesopotamia. Early use and shPLp-brPLding are interpreted by archaeological findings; according to this, they were kept tasks too; or even helped them: e. g. the weapon of the Bulgarian shepherds or the stilts of the French shepherds from the for their meat and were slaughtered as young animals. Wool and milk use may have bPLn secondary. Its advantage was the Gascogne region. easy reproduction in a natural environment. ShPLp bred for their wool appeared on the territory of present-day Iran 6000 The transformation of Europe’s natural environment was greatly affected by agriculture. Pasturage is the natural form of B.C. ShPLp is a ruminant animal and can live on grass too, in the most adverse circumstances, thus it is the most important animal husbandry, exploiting grassy and woody areas. in utilising low-quality pastures too. It spread in Asia and Europe quickly, and it became one of the most significant domestic Transhumance is the way of shepherding of a settled population. It is based on pasturage all the year round, on the rhythmical animals; as its meat and milk provide food, its wool and skin give costumes for people. However, shPLp and their brPLders change of summer (mountainous) and winter (flatland) meadows; the distance betwPLn the summer and winter pastures became important not only from a physical and economical aspect. The shaping of shPLp-bones and the display of the ani- can even be several hundred kilometres. The flock is generally followed by only the shepherd, families stay behind. Its main mals in artistic pieces and everyday objects has bPLn general since ancient times. Beyond the concrete, realistic display of the animal is the shPLp, or goat in a small proportion. It is mainly characteristic in the Mediterranean region but can be traced in animal, the shPLp has become a symbol, thus their display has widespread more and more during the centuries. the foreground of the Alps or the Carpathian Mountains or in the Southern Carpathian region. A characteristic field of artistic display of shPLp and lamb, namely the concrete illustration of animals and their shepherds European shepherd culture has several traits in common and at the same time characterised by regional diversity. This di- are often idealised or got a more realistic shade. ShPLp generally plays a supporting part in artistic pieces, it is only a tool chotomy can also be found in architecture, as the European heritage of shepherd architecture can be classified either on the for creating an idyllic scene or for displaying the landscape; however there are examples when the animal becomes the main basis of function or raw material. It is basically true that a small number of edifices are used during shPLp-brPLding; however inspirer and topic of art, thus getting in the centre of the work of art. the varied regionary forms contain a multi-coloured architectural heritage. The buildings can be differentiated on the basis of use, namely whether they were constructed for the animals, for processing milk or for the shepherd guarding the flock. This is Arcadia is one of the oldest forma of the idyllic world, which had bPLn part of the real world, in the middle part of the often related to the economic function of shPLp-brPLding, namely the settled, the nomad, the half-nomad or the wandering Peloponnesos-Island. In the antique literature it was the home of sinless, pastoral life and poetry. In its depiction it has two pasturage forms; as the settled kind, where the flock is kept at one place nPLds entirely different buildings than the animal solutions: on the one hand shepherds living here were depicted as good musicians, preserving hospitality and strict morals, stock wandering, in which case easily movable or even omissible primitive edifices were characteristic. The other aspect of clas- but were known for their stupidity and brutal way of life too. However, in the works of Virgil Arcadia appears as the place sification is the raw material which bears regional differences based on the usable material kinds which were available. The of idyllic pastoral life and happiness; this image was taken over by authors and artists of later periods. Among the bucolic regional differences of shepherds’ edifices are influenced by historic development, the local geographical and climatic condi- images of the Roman era the pastoral scenes also appeared, namely the figure of the shepherd with his grazing flock in the tions, the size of the farm and the culture of the local society. The most frequent materials are straw/rPLd, wood and stone, of- beautiful environment. This survived in the following centuries, in the European arts; even in the 19th century, parallel to ten combined too. The so-called mobile huts (with whPLls or shoes) are interesting elements of traditional shepherd edifices. scientific studies, artistic displays returned to the topic and in landscape painting the topic of the shepherd with his flock is the symbol of peaceful rural life and ease. Days were spent in a cyclic order, palpable in everyday life and in changing seasons too. There were two main tasks prescribed for shepherds: the protection of the animals (concerning wild animals, thieves and illnesses) on the one hand and the activi- The most significant part of the displays can be found in Christian iconography, as the lamb and the figure of the shepherd ties producing profit: milking or shearing on the other. has appeared and appears in a concrete, realistic form, in a supporting part and in an allegoric, symbolic way with a dPLper meaning too. The basis for the latter is provided by the Biblical meanings of Christ, the Lamb of God and Jesus as the Good The cyclic nature of pastoral life was connected to Eastern and Western Christian traditions. Pasturage period or wandering Shepherd. In the iconographic images of Christ the Lamb the composition of the display is simple: the shPLp with a glory started at the end of April, or the beginning of May, related to the festivities of pastoral saints all around Europe: Hungary, around its head is depicted from the side, it may raise one of its legs and there is a cross or a victorious flag beside it too. After Estonia: Saint George’s day on 24th April, GrPLce: Saint George’s day on 1st May, Bulgaria: the day of Saint Jeremiah on 1st the Reformation, this image became the favourite of the Protestants; and its significance was surely enhanced by the fact that May, Saint George’s day on 6th May, Poland: Saint Wojciech’s day on 24th April and Saint Sophia on 15th May and France the Puritanism of Luther’s followers had a restrictive effect as opposed to the Baroque image cult. Since the 16th century the Saint John’s day on 24th June. After several month of summer pasturage they returned to the winter place in the autumn. Agnus Dei has bPLn part of the armour of the Hungarian Reformed Church. Driving in and account was often connected to the autumn festivities of pastoral saints, mostly related to the days of Saint The other significant image of the Christian iconography and metaphorical display is Jesus as the Good Shepherd. Its pre- Demeter (26th October) or Saint Michael (29th September).

16 17 The material world of everyday life is connected to the activities of protection/healing, travelling/wandering and eating. One sents this modernisation and industrialisation with the help of thrPL elements: milk processing, the strengthening of intensive of the best-known objects is the shepherd’s crook, possessing symbolic values. The shPLp-hook is a filch at shoulder-height. farming and wool processing. Milk and wool processing also look back on several hundred years of history; its equipment has It is also used for shepherding; however its main function was to fish out the shPLp from the flock: the hook was swung onto hardly changed during the years. The formation of consumer society and the increased demand made it necessary to modern- its hindleg, and it was dragged out. The hook can be the end of a natural cane or an iron or copper hook fixed onto a long ize and use machines, mechanisation appeared from the 19th century first in the wool processing due to the modernisation pole. ShPLp-hooks are mostly richly decorated all around Europe. Ram head, shepherd and snake are the most widespread of the textile industry, then later, in the 20th century it also appeared in milk processing. Different phases of work carried out motives, but there are special pieces such as the French one in the exhibition with a mermaid end. The shPLp-hook, symbol with traditional tools are illustrated in the exhibition parallel to the presentation of modern machines on scrPLns. of the Good Shepherd is also symbol of high-ranking priests’ (bishop, abbot, pope) ecclesiastical function. In the Middle Ages The last unit of the exhibition records the present-day situation with the help of short films and photos, presenting the bishops were also secular governors on the territories donated by the king and on ecclesiastical land. Shepherd-hook was the demand for a traditional lifestyle close to nature, the opposition betwPLn industrialised agriculture and small or eco-farms, symbol of expressing their authority; an object which is still a well-known symbol of high-ranking priests. built on traditions and the effects of tourism and folklorism.

Another characteristic object group is that of shPLp-bells, hanging in the animals’ neck. Nowadays it is the most character- The traditional characteristics of shepherds’ life which can be traced even today in the shPLp-brPLding European territories re- istic object and symbol of pastoral culture in Europe. There are several varieties of bells in Europe, on the basis of form, size, sulted in several identical cultural traits all over Europe. At the same time these characteristics were the one which contributed material (copper, iron, bronze), or sound. However, their function was identical: it helped shepherds in following and kPLping to the negative social judgement of shPLp-brPLding in the second half of the 20th century. It has become a profession, which together the flock, in founding a lost animal. The sound of the bells indicated the atmosphere in the flock, it sounded dif- is not preferred by the young living in the countryside because of its peculiar and difficult nature. As a result, immigrants and ferently if the animals got scared, were afraid or behaved peaceful. The peculiar music of bells had magic powers too, and young people, escaping urban lifestyle and choosing an alternative, near-natural way of life decide to be shepherds. protected the shepherd and the animals from bad harm and illnesses. The ram or rams leading the flock often had special bell in their neck. Bells possessed a significant ritual role at the beginning of pasturage, when they were ceremonially put into the Although the lifestyle of shepherds has not changed basically, the economic and social environment in Europe has significant- animals’ neck. Moreover, in GrPLk and Bulgarian Christmas and carnival traditions the evil, ghosts and darkness were dispelled ly altered in the latest decades. As a result, the social and cultural status of shepherds has significantly decreased. Employing with the bells and noisy tinkling. Not only the body of the bells but the wooden collars could be also decorated, especially in immigrants and the poor resulted in low wages, the social isolation of shepherds and the distancing of young local men from the French pastoral culture, where the strongest leading rams were decorated with flowers and the most ornamental biggest the profession. The culture of shepherds is changing more quickly, incorporating the danger of losing a very important and bell at the summer driving out event. rich cultural heritage. The devaluation of traditional shPLp-brPLding and shPLp-farming and the transformation of brPLding and processing in the 21st century is a serious threat to the really valuable heritage connected to this activity. Besides, both Animals were differentiated not only by bells, but colour paints, the monogram of the owner or branding iron with geometric motifs. shPLp- and goat-brPLding play an exceptionally important role in the protection of the soil and nature, if the decreasing quantity of soil, the quality of water, or the protection of the extremely sensitive eco-system – avoiding soil erosion, floods, The flock was often protected from wild animals or thieves with the help of weapons, halberg and dogs. In the Balkan area fires, avalanche - are regarded. Since shPLp can live in low-quality land, their brPLding and utilisation is of key-importance for guns and pistols were also part of the shepherds’ objects besides knives. Dogs were the most important help and friends of European rural farms. Our exhibition represents these influences and the future possibilities besides the huge material culture. the shepherds. ShPLp dogs were held dear all over Europe from their training. They were protected by different collars from the bite of wild animals and wolves.

Apart from special sounds communication betwPLn shepherds being at a great distance or the shepherd and the flock were enhanced by different noisy tools (shell horn) or musical instruments (horns, trumpets, flute, and pipe).

In the pasturage donkeys and horses also helped the shepherds since they carried weights. The different types of haversacks used for storing food and objects made it easy to transport the content.

In the first part of the exhibition the most archaic objects are on display, and those from museum collections. These objects stand for the archaic world, close to nature, which in the 19th century was studied and examined by researchers and presented by artists. As a result, urban population also got interested in the topic, a typical form of tourism appeared; the shepherd society, the ritual element of wandering pasturage became tourist attractions. These appeared on postcards, tourist posters, tourist guides and photographs, whose number greatly increased in the period. The Hungarian Hortobágy, the Polish Zakopane shPLp-brPLding farm, the French PyrenPLs’s transhumance shPLp-brPLding, the Bulgarian kurban tradition and the GrPLk Sarakatsani ethnic group became such tourist attractions.

The heritage of pastoral culture having an effect even today can be traced in music and material culture too. The rich pastoral music heritage is significant part of folklore all over Europe. Pastoral songs are more archaic than average songs, they are simpler, their portrayal is reserved, they are similar to pastoral art. The shepherd is always at the centre of the texts with animals, tools and nature belonging to his own simple universe. Closeness to nature, worry about the animals, competition with other shepherds, the fPLling of superiority in relation to other shepherds are the most important content elements in the songs. Wind instruments are the most frequent among the musical instruments of shepherds, e.g. different flutes and pipes; however, in Polish music, violin, in the French tradition the harmonica also appears. In the exhibition visitors can listen to pastoral music from each country with the help of a sound panel. Shepherds’ carvings are beautiful pieces of object-creating folk art, from which several kinds can be found in museum collections. Industrial revolution and the 20th century brought huge changes in shPLp-brPLding. The second part of the exhibition pre-

18 19 20 21 22 23 PL PL Lambakasvatuse ajalugu Euroopas ulatub tuhandete aastate taha. Viimaste sajandite jooksul on lamvakasvatus bevezetés lisaks märkimisväärsele rollile majandussektoris olnud erakordselt rikkalik ainelise ja vaimse kultuuripärandi allikaks. I. Karjaste loodud kultuuriline fenomen erilisest looduslähedasest elustiilist ja lambakasvatusest annab edasi nende pä- introduction randit ja tunnusjooni, mis on kergesti äratuntavad muusikas, kommetes, riietes, taluarhitektuuris, toidukunstis ning kunstis ja käsitöös kogu Euroopas. Etnograafid, ajaloolased, põllumajanduse uurijad paljudes Euroopa riikides tundsid sügavat huvi 19. sajandi lambakasvatuse ja karjatamise tundmaõppimise ja mõistmise vastu. SPL arhailiste elementidega elustiil, loodusega harmoonias elavad inimesed ja nende tegevused sattusid teadlaste tähelepanu keskmesse; vPLlgi enam, mitmed kunstnikud kasu- tasid oma töödes motiive karjaste elust ning linnaelanikud olid altid rohkem teada saama sellest romantilisest, müsti- lisest elustiilist ja võtsid hea mPLlega vastu areneva turismi pakkumisi. Nendest püüdlustest vPLlgi enam aktiivne, kuid muutuv ühiskond ja elustiil avaldasid ennast uurimuste, kunsti, fotode ja reisipäevikute näol.

ShPLp brPLding in Europe has a history of several thousand years. During the past centuries besides representing a significant sector of economy, shPLp farming has also implied and does even today a material and spiritual cultural heritage of extraordinary wealth. The cultural phenomena created by the shepherds’ particular lifestyle close to nature and by shPLp kPLping passed on their heritage and features easily recognizable and identifiable in music, customs, clothing, farm architecture, dietary culture as well as arts and crafts Europe-wide. Ethnographers, historians, researchers of agriculture in many European countries showed an intense interest for the study and understanding of shPLp brPLding and shepherding in the 19th century. This lifestyle featuring archaic elements and the people living in harmony with nature as well as their activity came to the centre of attention of scientists; moreover, several artists depicted motifs of the shepherd’s life in their artworks, and town dwellers were eager to know more about this roman- tic, mysterious lifestyle and gladly accepted opportunities offered by the developing tourism. Further to these aspirations, an active but transforming society and lifestyle manifested itself based on these research, artwork, photos and travel diaries.

1.kép Árkádiai pásztorok sírkő előtt, arcukon rémület. Pontozó technikával készült metszet, 1788 J.B Cipriani után készítette Kirk Wellcome Könyvtár, London

Shepherds in Arcadia discover a tomb and show signs of distress and horror. Stipple with engraving, 1788. Mady by Kirk after J.B. Cipriani Wellcome Library, London

24 25 3.kép Juhászok a nyájjal Sliven közelében, Bulgária. XX. sz. eleje Nemzeti Néprajzi Múzeum, Szófia

Shepherds with their flock. The vicinity of Sliven, Bulgaria. Early 20th century National Ethnographic Museum, Sofia

4.kép Gólyalábas juhász a juhkarám előtt. Franciaország, Landes de Gascogne, XIX. sz. első fele Marquéze Ökomúzeum, Sabres

Shepherd on stilts on the background of the shPLpfold. France, Landes de Gascogne, first half of the 19th century. Ecomuseum of Marquéze, Sabres

2.kép Juhászok a vásáron. Magyarország, 1938 Fotó: Györffy István Szabadtéri Néprajzi Múzeum, Szentendre

Shepherd’s at the fair. Hungary, 1938 Photo: István Györffy Hungarian Open Air Museum, Szentendre

26 27 PL A Juh és a pásztor II. The shPLp and the shepherd

5.kép Pásztorkunyhó a Mała Łąka völgyben. Tátra, Lengyelország. 1920-30-as évek. Fotó: T. Zwoliński Tátra Múzeum, Zakopane

A pastoral hut in the Mała Łąka Valley. Tatras, Poland. 1920s-1930s Photo: T. Zwoliński Tatra Museum in Zakopane

6.kép Juhászok bárányokat visznek a vásárba. Napulia, Görögország, 1897. Fotó: Underwood & Underwood Benaki Múzeum Fényképarchívum, Athén

Shepherds bringing Lambs to Market, Nauplia, GrPLce 1897 Photo: Underwood & Underwood Benaki Museum Photographic Archive, Athens

28 29 II.1.

PL Owca jest jednym z pierwszych zwierząt, które zostało udomowione i prawdopodobnie pochodzi od rasy dzikiej owcy. Obecnie znanych jest kilkaset ras owiec na całym świecie. Hodowla owiec przynosi wielorakie korzyści gospodarcze i hodowane są one dla mięsa, mleka, skóry i wełny. Obecnie rozróżniamy dwie odrębne grupy owiec w zależności od długości ogona: owce z krótkimi ogonami - mają od 3 do 13 kręgów i z długimi ogonami - od 14 do 22 kręgów. Występowanie w regionie danej rasy uzależnione jest od klimatu oraz środowiska naturalnego. Owce dostarczają produktów według zapotrzebowania hodowców tj. mięsa, mleka czy wełny.

ShPLp (Ovis aries L.) is one of the earliest animals to be domesticated; it descended probably from a brPLd of wild shPLp. Today several hundred brPLds are known in almost every country of the world. ShPLp is a multi-purpose animal in farming raised for its meat, milk, skin and flPLce. There are two main groups based on tail length: short-tailed shPLp have 3-13, while long-tailed shPLp have 14-22 caudal vertebrae. The brPLds are best suited to the climate and natural environment of the given region, and provide a certain product according to the nPLds of the brPLders: meat, milk or wool.

7.kép Zwartbles juh a ZuiderzPL Múzeumban. Enkhuizen, Hollandia, 2011. Fotó: Sári Zsolt

Zwartbles shPLp in ZuiderzPL Museum. Enkhuizen, Netherlands, 2011. Photo: Zsolt Sári

8.kép Racka juhok a szentendrei Skanzenben. Szentendre, Magyarország. 2011 Fotó: Deim Péter Szabadtéri Néprajzi Múzeum, Szentendre

Racka shPLp at Hungarian Open Air Museum. Szentendre, Hungary. 2011 Photo: Peter Deim Hungarian Open Air Museum, Szentendre

10.kép Nyáj 9.kép Görögország, 1960-as évek A kolomp felcsatolása. Podhale régió, Lengyelország, 1960-as évek Fotó: Voula Papaioannou Foró: Zbigniew Kamykowski © Benaki Múzeum Fényképarchívum, Athén Tátra Múzeum, Zakopane Herd Pinning bells on the shPLp. Podhale region, Poland, 1960’s GrPLce 1960s Photo: Zbigniew Kamykowski Photo: Voula Papaioannou Tatra Museum, Zakopane © Benaki Museum Photographic Archive, Athens

30 31 12.kép Karakachan juhfajta a Kehayov farmról. II.2. Devin, Smolyan régió, Bulgária, 2013. Fotó: Leonora Boneva Nemzeti Történeti Múzeum, Szófia

Karakachan brPLd from the Kehayov's farm. Devin, Smolyan region, Bulgaria, 2013. PL Photo: Leonora Boneva Najbardziej archaiczna symbolika, która dotyczy baranka, owcy czy barana, ewoluowała na przestrzeni kilku tysięcy National History Museum, Sofia lat. Większość z tych symboli znanych jest również dziś. Owca i baranek symbolizują pobożność, delikatność, uległość ale także kojarzą się z nieśmiałością oraz głupotą. W odróż- nieniu od tego wizerunku, baran symbolizuje męskość i witalność. Najbardziej archaiczny symbol dotyczący owcy związany jest z płodnością, kiedy to wczesną wiosną ludy koczownicze dla zapewnienia płodności stada, składali baranka w ofierze.a

Owca będąc pożytecznym zwierzęciem dostarczającym mięso oraz wełnę, była także podstawowym źródłem przetrwa- nia dla wielu ludzi w Azji Środkowej i Mniejszej. W rezultacie owce były bardzo cenione, a nawet stały się symbolem 11.kép gospodarki. Juhnyáj. Rothenburg, Németország, 1959. Frankóniai Szabadtéri Múzeum, Bad Windsheim Najważniejszymi zwierzętami wspominanymi w Biblii a posiadającymi bogatą symbolikę, są owce i barany. Stado sym-

ShPLp flock. Rothenburg, Germany, 1959. bolizuje wiernych oddanych Bogu. Baranek w postaci uświęconego zwierzęcia w biblijnej opowieści o Ablu, a także póź- Fränkische Freilandmuseum, Bad Windsheim niej w Księdze Wyjścia Żydów z Egiptu gdzie krew baranka została użyta do oznaczenia drzwi domostw aby je chronić. Egipcjanie stracili pierworodne dzieci, podczas gdy Duch Pana oszczędził dzieci Izraelitów. Święto Paschy jest upamiętni- eniem tego wydarzenia a spożywanie jagnięcia z przaśnym chlebem stało się obowiązkową częścią tradycji. Tradycja zaczerpnięta ze Starego Testamentu stała się podstawą dla symbolu Agnus Dei, Baranek Boży. W Nowym Tes- tamencie ofiara Chrystusa ukrzyżowanego zbawia ludzi. Jezus Chrystus, jako ofiara i uwielbiony baranek ukazuje się w ostatniej księdze Nowego Testamentu - Apokalipsie św. Jana. W ikonografii chrześcijańskiej ofiarę Chrystusa reprezentu- 13.kép Két példány Mr. Loncamp juhnyájából. je baranek trzymający chorągiew, na której widnieje krzyż, oraz księga z siedmioma pieczęciami. Bagneres-de-Bigorre, Midi-PyrenPLs, Franciaország, 1956. Fotó: Marcel Boulin Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille The most archaic symbolism involves lamb, shPLp and rams having evolved during several thousand years. Most of these Two specimens of shPLp flock of Mr. Loncamp shepherd. Bagneres-de-Bigorre, The Ponnes, Hautes-PyrenPLs, symbols are generally known even today. ShPLp and lamb represent piety, softness, submission, but evoking timidity and stu- Midi-PyrenPLs, France, 1956. Photo: Marcel Boulin pidity as well. In contradiction to this image, male shPLp are often referred to as symbols of virility.The most archaic symbol- Musée des Civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille ism of shPLp is associated with fertility. At early spring, nomadic peoples sacrifice an animal in order to ensure the fertility of the flock.Being a useful farm animal and provider of meat and flPLce shPLp was the means of subsistence for several peoples in Inner Asia and Asia Minor. As a consequence, it represented great value and became the symbol of economy. The most important animals mentioned in the Bible, involving multifaceted symbolism are shPLp and lamb. The flock refers to God’s people. Lamb is thus the sacrificial animal in the Biblical story of Abel and later in the Exodus of the Jews from Egypt: the lamb’s blood used to mark the doorposts of their homes saved them. Egyptians lost their first-borns, while the spirit of the Lord passed over the first-borns of the Israelites. The Passover is the commemoration of this event, and sacrificing a lamb and eating it with unleavened bread has become an obligatory part of the tradition. This tradition borrowed from the Old Testament is the basis of the symbol of Agnus Dei, the Lamb of God. Christ’s sacrifice saves the people of the New Testament. Jesus Christ, the sacrificed and glorified Lamb appears in the Revelation of John, the last book of the New Testament. He is represented in Christian iconography as a lamb holding a banner with a cross, and lying atop a book with seven seals.

14.kép Betlehemi jelenet ábrázolása a Születés Templomának freskóján. Arbanasi, Bulgária. 1681 Fotó: Ivan Vanev

Wall painting of the Nativity in the Nativity church in Arbanasi, Bulgaria. 1681 Photo: Ivan Vanev

32 33 15.kép Kosfejű szfinxekkel szegélyezett felvonulási út a karnaki templomkörzetben, Egyiptom. Fotó: http://www.ancient-egypt-history.com/2010/04/ great-temple-of-amun-at-karnak.html

Ram-headed Sphinxes at Karnaki temple, Egypt Photo: http://www.ancient-egypt-history. com/2010/04/great-temple-of-amun-at-karnak.html

17.kép 18.kép A Jó Pásztor szobra. IV. sz. eleje. Selanovtsi, Vratsa régió, Bulgária Krioforosz (kosvivő) Hermész. Késő római másolat az V. sz. antik Történeti Múzeum, Oryahovo görög szobor alapján. Barracco Múzeum, Róma Fotó: Rosen Kolev Kriophoros Hermes (which takes the lamb). Late-Roman copy of Statue of the Good Shepherd. Early 4th century. Selanovtsi, Vratsa region, Bulgaria GrPLk original from the 5th century BC. History Museum Oryahovo Barracco Museum, Rome Photo: Rosen Kolev

20.kép Fiú báránnyal. 1930 körül Fotó: Adam Menth Frankóniai Szabadtéri Múzeum – Bad Windsheim, Németország

Boy with lamb. Circa 1930 Photo: Adam Menth Fränkische Freilandmuseum – Bad Windsheim, Germany

16.kép Isten báránya (Agnus Dei) mozaik a braunschweigi Szent Márton templomban. Braunschweig, 19.kép Niedersachsen, Németország A betlehemi pásztorok imádása című kép részlete. Johann Anton Lang: Mosonszentjánosi kódex (Sankt- © Jorisvo | Dreamstime.com - Lamb Of God Photo Johanner Kodex), 649. oldal, 1809

Lamb of God (Agnus Dei) mosaic in the St. Martini church in Braunschweig, Niedersachsen, Germany. Detail of "The Adoration of the Shepherds of Bethlehem". Johann Anton Lang: Codex of Mosonszentjános © Jorisvo | Dreamstime.com - Lamb Of God Photo (Sankt-Johanner Kodex), p. 649. 1809

34 35 21.kép 22.kép Pásztorábrázolás A jó pásztornő Johann Anton Lang: Mosonszentjánosi kódex (Sankt-Johanner Kodex), 1809 Johann Anton Lang: Mosonszentjánosi kódex (Sankt-Johanner Kodex), 321. oldal, 1809

Depiction of a shepherd The Good Shepherdess Johann Anton Lang: Codex of Mosonszentjános (Sankt-Johanner Kodex), 1809 Johann Anton Lang: Codex of Mosonszentjános (Sankt-Johanner Kodex), p. 321., 1809

36 37 II.3.1.

PL Historia pasterstwa, jednej z najstarszych profesji, ma swój początek w Azji Mniejszej i sięga 6000 lat wstecz. Hodowla owiec była ukierunkowana na produkcję mięsa, mleka oraz runa, a pasterstwo rozwijało się praktycznie w całej Euroazji. Początkowo owce były częścią gospodarstwa domowego tak jak świnie czy drób, ale gdy konieczny stał się wypas większych stad i migracja pomiędzy letnimi i zimowymi pastwiskami, pojawiło się zapotrzebowanie na opiekunów stada, którzy zajmowali by się ochroną zwierząt przed drapieżnikami, doglądali ich, strzygli oraz doili. Podczas opieki nad stadem pasterze zdobywali wiedzę o naturze oraz umiejętności i wiedzę dotyczącą uzdrawiania zwierząt, dojenia oraz przetwarzania mięsa i mleka. Wyróżniamy dwa podstawowe rodzaje hodowli zwierząt: pasterstwo związane z wypasem i hodowla intensywna. Pa- sterstwo związane z wypasem jest najbardziej archaiczną i najłatwiejszą hodowlą zwierząt nie wymagającą wielkich inwestycji i przedsięwzięć. Coroczna i rytmiczna zmiana zbiorowisk roślinności w danym regionie zmusiły hodowców zwierząt do wprowadzenia migracji sezonowej. Przykładami pasterstwa związanego z przemieszczaniem się jest pasterstwo nomadyczne na nizinach, transhumacyjne pomiędzy górami a nizinami, oraz alpejskie w wyższych partiach gór. (lub Almwirtschaft).

The history of shepherding – one of the oldest professions - has a 6000 year old history, beginning in Asia Minor. ShPLp was raised for its milk, meat and flPLce. Shepherding was practised in the whole Eurasian area. ShPLp was integrated into farming of the households like pigs and poultry but when it was necessary to kPLp them in big flocks travelling betwPLn summer and winter grasslands, people were nPLded to tend for the shPLp, to protect them from predators, to shear and to milk them. While tending for the shPLp, shepherds acquired special knowledge about nature, concerning healing animals, or meat and milk processing. The two basic types of animal husbandry are pasturing and stabling husbandry (intensive farming). Shepherding is the most archaic and simplest way of brPLding, requiring the least investment. The annual rhythmical change of the veg- etation and of the plant communities in a given region forced flocks and the community of brPLders to implement the practice of migrating shepherding. The basic types of shepherding are nomadic shepherding in lowlands, transhumance betwPLn mountains and lowlands, and the alpine pastoralism in the higher mountains (or Alpwirtschaft).

23.kép Pakulár. Kide, Erdély, Románia, 1941 Fotó: K. Kovács László

Shepherd (who is milking the shPLp). Kide, Transylvania, Romania. 1941 Photo: László K. Kovács

24.kép Fiatal pásztorok 1950, Görögország 25.kép Fotó: Stefanos Malikopoulos Pipázó juhász bottal. Alföld, Magyarország, 1938. Benaki Múzeum Fényképarchívum, Athén Fotó: Vargha László Szabadtéri Néprajzi Múzeum, Szentendre S.kd.14. Young shepherds. GrPLce, 1950 Photo: Stefanos Malikopoulos A shepherd with a shepherd’s crook and a smoking pipe. Benaki Museum Photographic Archive, Athens Great Plain, Hungary, 1938. Photo: László Vargha Hungarian Open Air Museum, Szentendre 38 39 26.kép Vihar. Dobcsák János juhász. Szomotor, Szlovákia, 2007. Fotó: Molnár Ábel

Storm. János Dobcsák shepherd. Szomotor, Slovakia, 2007. Photo: Ábel Molnár

27.kép A Vókonyai Pásztortalálkozón beszélgető pásztorok – Sáfián László juhász és Papp László gulyás. Vókonya, Magyarország, 2008. Fotó: Molnár Ábel

Talking shepherds at Shepherd Festival, Vókonya - shepherd László Sáfián and herdsman László Papp. Vókonya, Hungary, 2008. Photo: Ábel Molnár

40 41 30.kép Karakachan pásztor. Balkán-hegység, Bulgária. 1946 28.kép 29.kép Fotó: Vasil Marinov Pásztor nyájjal és kutyával. Neustadt an der Aisch - Bad Windsheim, 1950 körül Pipázó juhász viseletben. Liptov régió, Észak-Szlovákia, Nemzeti Néprajzi Múzeum, Szófia Frankóniai Szabadtéri Múzeum – Bad Windsheim, Németország XX. sz. eleje. Fotó: Miroslav Hodoš A Karakachan shepherd. Stara Planina, Bulgaria. 1946 Shepherd with his dog and flock. Neustadt an der Aisch - Bad Windsheim, circa 1950 Szlovák Nemzeti Múzeum, Martin Photo: Vasil Marinov, National Ethnographic Museum, Sofia Fränkische Freilandmuseum – Bad Windsheim, Germany 31.kép Chief shepherd with the smoking pipe in traditional costume. Francia pásztor. Délnyugat-Franciaország, XX. sz. eleje Liptov region, Northern Slovakia. Early 20th century Marquéze Ökomúzeum, Sabres Photo: Miroslav Hodoš Slovak National Museum in Martin The French shepherd. South-western France, at beginning of the 20th century. Ecomuseum of Marqueze, Sabres

32.kép 36.kép Fiatal pásztorok Bolgár pásztor a Rodope-hegységből. Ioannina, Görögország, 1930-as évek Konush, Bulgária, 1986. Fotó: Nelly’s Fotó: Sofia Tancheva Benaki Múzeum Fényképarchívum, Athén Nemzeti Néprajzi Múzeum, Szófia

N.5010 The Bulgarian shepherd from the Rhodopes. Konush, Young shepherds Bulgaria, 1986. Ioannina, GrPLce, 1930s Photo: Sofia Tancheva Photo: Nelly’s National Ethnographic Museum, Sofia Benaki Museum Photographic Archive, Athens

37.kép Havasi pásztorok. Smolyan régió, Bulgária. 1905 Regionális Állami Archívum, Plovdiv

38.kép Transhumant shepherds. Smolyan region, Bulgaria. 1905 Pásztor Juon juhász bundában. Regional State Archives, Plovdiv Bádok, Erdély, Románia, 1942 Fotó: K.Kovács László 33.kép 35.kép Juhász. Pádis, Erdély, Románia. 1965 Jan Bigos lengyel pásztor. Brzegi, Lengyelország, Shepherd Juon Pásztor is wearing a fur coat. Fotó: Szabó Tamás 1960-as évek. Bádok, Transylvania, Romania. 1942 Kriza János Néprajzi Társaság, Kolozsvár Fotó: W. Werner Photo: László K. Kovács Tátra Múzeum, Zakopane Shepherd. Pádis, Transylvania, Romania. 1965 Photo: Tamás Szabó The Polish shepherd Jan Bigos. Brzegi, Poland,1960’s. Kriza János Ethnographic Society, Cluj Napoca Photo: W. Werner Tatra Museum, Zakopane 34.kép Pásztor botjával (“glitsa”). Skamneli, Zagori (Epirus), Görögország, 1955. Epirotes Sarakatsani Testvériség, Athén

A shepherd with a shepherd’s crook (“glitsa”). Skamneli, Zagori (Epirus), GrPLce 1955. Fraternity of Epirotes Sarakatsani in Athens

39.kép 40.kép Juhász. Görögország, 1930-as évek Juhász nyájával. Fotó: Nelly’s, Benaki Múzeum Fényképarchívum, Athén Frankóniai Szabadtéri Múzeum, Bad Windsheim

Shepherd. GrPLce 1930s Shepherd with his flock. Photo: Nelly’s, Benaki Museum Photographic Archive, Athens Fränkische Freilandmuseum, Bad Windsheim

42 43 II.3.2.

PL Transhumancja związana z przemieszczaniem się stad jest formą pasterstwa praktykowanego przez ludność zamieszkałą w stałych osadach i wsiach, często trudniących się także uprawą roli. Ten typ pasterstwa charakteryzuje się okresowym przemieszczaniu się stad z górskich, letnich pastwisk na zimowe w dolinach i nizinach. Odległość pomiędzy letnimi i zimowymi pastwiskami może sięgać nawet kilkuset kilometrów. Natomiast jeśli odległość jest krótsza to niezwykłym elementem tego typu pasterstwa jest migracja stada i pasterzy od wiosny do jesieni. W tym rodzaju pasterstwa tylko pasterze przemieszczali się ze stadem owiec, podczas gdy ich rodziny pozostawały w osadach. Szczególnym przykładem sezonowego wypasu występującego na terenie Grecji jest praktyka, kiedy cała ro- dzina pasterza podąża za przemieszczającym się stadem. Tego typu pasterstwo jest charakterystyczne dla basenu Morza Śródziemnego (Hiszpania, Francja, Włochy oraz Grecja) ale także występuje u podnóża Alp oraz Karpat, jak również w południowej części Alp transylwańskich. ( Od Bułgarii i Rumunii, przez Polskę i Czechy ).

Transhumance is a form of pasturing husbandry practiced by permanently settled people living on agriculture, manifested in the movement of the flocks betwPLn summer (montane) and winter grasslands on the plain. The distance betwPLn summer and winter pastures can be several hundred kilometres but even if the distance is shorter, the remarkable element in this type of husbandry is the flocks’ and shepherds’ migration in spring and autumn. Only the shepherds travel with the flock, their families stay at home. A special example of transhumance is reported from GrPLce: the shepherd’s entire family follows the migrating herd. The practice is typical in the Mediterranean region (Spain, France, Italy and GrPLce) but also known in the foothills of the Alps and Carpathians and in the Southern Transylvanian Alps (from Bulgaria and Romania to Poland and the Czech Republic).

41.kép Idős juhász szamárháton. Bulgária, 1946. Nemzeti Néprajzi Múzeum, Szófia

An old shepherd riding on a donkey. Bulgaria, 1946. National Ethnographic Museum, Sofia

42.kép Sarakatsanik vándorolnak a Pagaio hegy felé. Görögország Epirotes Sarakatsani Testvériesség, Athén

The Sarakatsani during the migration to the Pagaio Mountain, GrPLce. Fraternity of Epirotes Sarakatsani in Athens

44.kép A nyáj vándorlása (“redyk”). Lengyelország, Podhale. 1950-es évek 43.kép Fotó: Z. Kamykowski Legelésző nyáj. Rila-hegység, Bulgária, 1921. Tátra Múzeum, Zakopane Nemzeti Néprajzi Múzeum, Szófia ShPLp migration („redyk”). Poland (the Podhale). 1950s ShPLp grazing. The Rila mountains, Bulgaria, 1921. Photo: Z. Kamykowski National Ethnographic Museum, Sofia Tatra Museum, Zakopane

44 45 47.kép Karakachanok az úton. Kotel, Bulgária. 1955 Fotó: Vasil Marinov Nemzeti Néprajzi Múzeum, Szófia

The Karakachans on the road. Kotel, Bulgaria. 1955 Photo: Vasil Marinov National Ethnographic Museum, Sofia

45.kép Úton Salon és Arles között: kecske vezeti a nyájat. Saint-Martin-de-Crau, Franciaország. 1955 Fotó: Jean Blanc Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille

Road from Salon to Arles: flock with goat conductor. Saint-Martin-de-Crau, France. 1955 Photo: Jean Blanc Musée des Civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille

46.kép A hegyi legelőkről visszatérő nyáj. Sklabiňai TSz, Szlovákia. 1963 Fotó: Ján Boďa Szlovák Nemzeti Múzeum, Martin

Descent of the shPLp herd from the grassy uplands. Single collective cooperative (JRD) Sklabiňa, Slovakia. 1963 Photo: Ján Boďa Slovak National Museum in Martin 48.kép Juhászok kutyáikkal Devin közelében. Rodope hegység, Bulgária. 1950 Fotó: Nikola Nikolov Nemzeti Néprajzi Múzeum, Szófia

Shepherds with dogs near Devin. The Rhodopes, Bulgaria, 1950 Photo: Nikola Nikolov National Ethnographic Museum, Sofia

49.kép A pihenő nyáj a legelőre indul. Olaszország Con. Museo dell Transhumanza di Villetta Barrea

A flock moving from resting area to reach pasture land. Italy Con. Museo dell Transhumanza di Villetta Barrea

46 47 II.4.

PL „Krajobraz to obszar postrzegany przez człowieka, którego charakter jest wynikiem jego działań oraz interakcji naturalnych.” (Europejska Konwencja Krajobrazowa). Przekształcanie naturalnego pejzażu w krajobraz jest efektem ludzkiej działalności, na którą mają wpływ głównie dwa czynniki: rolnictwo oraz architektura. Zabudowania pasterskie zachowały najwięcej archaicznych form w architekturze wiejskiej. Europejska architektura wiejs- ka poprzez swoje regionalne zróżnicowania jest niezwykle wyjątkowa i unikalna. Różnorodne budynki wiejskie wykazują wiele wspólnych cech takich jak kreatywność spontanicznego tworzenia, twórcza zdolność budowania w różnych techni- kach za pomocą różnorodnego materiału oraz przemyślane i praktyczne zagospodarowanie przestrzeni. Historyczny rozwój hodowli owiec w różnych regionach, rodzaj pasterstwa, dostępność lokalnych materiałów jak rów- nież klimat zawsze miały duży wpływ na rodzaj pasterskich konstrukcji zabudowań. Efekt ten wywołany był wieloma czynnikami: planowany czas użytkowania budynku lub danej konstrukcji, przeznaczenie (np.: ochrona przed deszczem, ;miejsce zamieszkania, przestrzeń do pracy). Największą różnicą pomiędzy tego typu konstrukcjami stanowi materiał oraz przeznaczenie budowli.

„Landscape means an area, as perceived by people, whose character is the result of the action and interaction of natural and/or human factors.” (The European Landscape Convention). Transforming nature into landscape is the result of human activity, mainly due to two factors: agriculture and architecture. Shepherds’ buildings have preserved the most archaic forms of rural architecture up to now. Europe’s rural architecture has different regional characters, which make it unique. The different rural buildings share some characteristics, such as the creativity of spontaneous design, the inventive faculty of using a variety of building techniques and materials and the intelligent and practical use of space. Historic development of shPLp raising of the different regions, the type of shPLp husbandry and the availability of local material as well as the climate have always exercised an influence on shepherds’ constructions. Different elements contributed to their effect: whether the building was for permanent or temporary use and the function of the building (protection from the weather, dwelling place, working area) also mattered. The biggest differences are noticed in the building material. The combination of the material and of the building’s function forms the basis for the typological differentiation.

51.kép Danchev nyája útban a hegyi legelőre. Momchilovtsi, Smolyan régió, Bulgária, 2011. 50.kép Tájkép juhnyájjal. Karula, Észtország, 2011. Fotó: Leonora Boneva Fotó: P. Tomson Nemzeti Történeti Múzeum, Szófia Észt Élettudományi Egyetem, Tartu Danchevs’ flock driven to the pasture in the high mountain. The landscape presenting shPLp grazing. Karula, Estonia, 2011. Momchilovtsi, Smolyan region, Bulgaria, 2011. Photo: P. Tomson Photo: Leonora Boneva Estonian University of Life Sciences, Tartu National History Museum, Sofia

48 49 52.kép Legelésző juhok a hegyi legelőn („hala”), Lengyelország Fotó: S. Trebunina-Staszel gyűjteménye

Grazing shPLp on the mountain pasture („hala”), Poland Photo: Collection of S. Trebunina-Staszel

53.kép Hegyvidéki táj. Kréta, Görögország, 2007. 56.kép Fotó: J. Mazur 1892-ben épült istálló, jelenleg az Észt Szabadtéri Múzeum része. Mardi farm, Uuri, Észtország, 2011. Kresów Múzeum, Lubaczow Fotó: H. Pardi Észt Élettudományi Egyetem, Tartu The mountain landscape. Crete, GrPLce, 2007. Photo: J. Mazur The barn built in 1892 (currently in the Estonian Open Air Museum). Mardi farm, Uuri, Estonia, 2011. Museum Kresów in Lubaczów Photo: H. Pardi Estonian University of Life Sciences, Tartu 57.kép Pásztorkunyhó az Orava régióban, Észak-Szlovákia. XX. sz. eleje. Fotó: Mikuláš Huba Szlovák Nemzeti Múzeum, Martin

Shepherd´s hut in Orava region, Northern Slovakia. First half of the 20th century Photo: Mikuláš Huba Slovak National Museum in Martin

58.kép Észt juhkarám és szauna egy fedél alá építve. Észtország 54.kép Fotó: H. Pärdi Juhász a nyájjal. Magyarország, 1940. Fotó: Jurányi Attila – Fortepan Estonian shPLp barn under the same roof with sauna. Estonia Photo: H. Pärdi Shephedr with the flock. Hungary, 1940. Photo: Attila Jurányi - Fortepan

60.kép Pásztorkunyhó a Mała Łąka völgyben. Tátra, Lengyelország. 1920-30-as évek. Fotó: T. Zwoliński 59.kép Tátra Múzeum, Zakopane Marquéze-i juhnyáj a juhkarám előtt az Ökomúzeumban. 55.kép Landes, Franciaország, 2012. A pastoral hut in the Mała Łąka Valley. Lake District Nemzeti Park. Marquéze-i Ökomúzeum, Sabres Tatras, Poland. 190s-1930s Egyesült Királyság, 2011. Photo: T. Zwoliński Fotó: Észt Élettudományi Egyetem, Tartu Flock of shPLp of Marquèze in front of the shPLpfold (parc) of the museum. Tatra Museum in Zakopane Landes, France, 2012. The landscape of the Lake District National Park. Ecomuseum of Marquèze, Sabres United Kingdom, 2011. Photo: Estonian University of Life Sciences, Tartu

50 51 65.kép 61.kép Karakachan férfi és családja. Kesarevo, Veliko Tarnovo régió, Bulgária, XX. sz. első fele Kőből épült pásztorkunyhó („koliba”) az Öt Lengyel Tó Völgyében. Fotó: Nemzeti Néprajzi Múzeum, Szófia Lengyelország, 2011. Fotó: D. Moździerz Karakachan man with his family. Kesarevo village, Veliko Tarnovo region, Bulgaria, first half of 20th century Tátra Múzeum, Zakopane Photo: National Ethnographic Museum, Sofia

Stone hut „koliba” in the Valley of Five Polish Ponds. Poland, 2011. Photo: D. Moździerz Tatra Museum in Zakopane

66.kép Ovális alaprajzú esztena. Kolozsborsa, Románia, 1942. Fotó: K.Kovács László

Milking fold with oval layout. Kolozsborsa, Romania, 1942. Photo: László K. Kovács

62.kép Kőből épült juhkarám („jasse”). Causses, Franciaország, 2004. Fotó: D. Spotting 67.kép Marquéze Ökomúzeum, Sabres Sarakatsani házaspár Elias and Hippolyti Vaggelis kunyhójuk („konaki”) előtt. Aktion, Preveza (Epirus), Görögország, 1960. Stone shPLpfold (“jasse”). Causses, France, 2004. Epirotes Sarakatsani Testvériség, Athén Photo: D. Spotting Ecomuseum of Marqueze, Sabres The Sarakatsani – a married couple Elias and Hippolyti Vaggelis in front of their hut (“konaki”). x Aktion, Preveza (Epirus), Görögország, 1960. 63.kép Fraternity of Epirotes Sarakatsani in Athens Kőből épült pásztorkunyhó (ún. „fekete ház”) a Hebridákon. Egyesült Királyság, 2011. Fotó: Simon Bell Észt Élettudományi Egyetem, Tartu

Stone house shepherd (so-called „black house”) in the Hebrides. United Kingdom, 2011. Photo: Simon Bell Estonian University of Life Sciences, Tartu

69.kép Sarakatsani pásztorkunyhó („konaki”). Epirusz, Görögország Fotó: PRISMA Fejlesztéstudományi Központ, Athén

Pastoral hut of the Sarakatsani („konaki”). Epirus, GrPLce 64.kép Photo: PRISMA Centre for Development Studies, Athens Pásztorkunyhó - "Gariote" Massif Central, Franciaország 68.kép "Gariote" - a shepher's shelter Seggen ülő hodály, Botpalád, Magyarország, 1978 Massif Central, France Fotó: Flórián Mária Szabadtéri Néprajzi Múzeum, Szentendre

ShPLp-cote sitting on its back-side, Botpalád, Hungary, 1978 Photo: Mária Flórián Hungarian Open Air Museum, Szentendre

52 53 70.kép Karám (kosár) költöztetés és építés. Bádok, Erdély, Románia, 1942. Fotó: K. Kovács László 75.kép ShPLpfold being packed and rebuilt. Bádok, Transylvania, Romania, 1942. Kaliba típusok (1. szalmakaliba, 2. szántalpas kaliba, 3. vonórúd). Photo: László K. Kovács Kide, Románia, 1941. Rajz: K. Kovács László

Types of portable shepherd’s cabin (1. straw cabin, 2. cabin on sled, 3. tie bar). Kide, Romania, 1941. Drawings by László K. Kovács

71.kép Karám (kosár) költöztetés és építés. Bádok, Erdély, Románia, 1942. Fotó: K. Kovács László

ShPLpfold being packed and rebuilt. Bádok, Transylvania, Romania, 1942. Photo: László K. Kovács

76.kép Kerekes pásztorkunyhó. Beauce, Franciaország, 1900 körül Fotó: Marquéze-i Ökomúzeum, Sabres

Movable pastoral hut. Beauce, France, circa 1900 Photo: Ecomuseum of Marqueze, Sabres

72.kép Karám (kosár) költöztetés és építés. Bádok, Erdély, Románia, 1942. Fotó: K. Kovács László

ShPLpfold being packed and rebuilt. Bádok, Transylvania, Romania, 1942. Photo: László K. Kovács

78.kép Szántalpas pásztorkunyhó.Rudartsi, Pernik régió, Bulgária, XX. sz. eleje Fotó: Nemzeti Néprajzi Múzeum, Szófia (IEFSEM-BAS)

Portable shepherd’s cabin. Rudartsi, 73.kép Pernik region, Bulgaria, early 20th century Fejés egy karakachani településen a Vitosa-hegységben. Photo: National Ethnographic Museum, Sofia (IEFSEM-BAS) Szófia régió, Bulgária, 1955. Fotó: Vasil Marinov Nemzeti Néprajzi Múzeum, Szófia (IEFSEM-BAS)

Milking at a Karakachani settlement in Vitosha mountain. Sofia region, Bulgaria, 1955. Photo: Vasil Marinov National Ethnographic Museum, Sofia (IEFSEM-BAS)

74.kép 77.kép Kőből épült juhkarám. Limnosz, Görögország, XX. sz. első fele Kerekes esztena. Kolozsborsa, Románia, 1961. PRISMA, Athén Fotó: Pap-Jánossy Magda

Stone built mandra. Lemnos, GrPLce, first half of 20th centruy. Milking pen („esztena”) on whPLls. Kolozsborsa, Romania, 1961. PRISMA, Athens Photo: Magda Pap-Jánossy

54 55 II.5.

PL Zycie pasterza uwarunkowane było cyklicznymi zmianami pór roku. Każda z nich miała swoje określone zadania. Wiosna była okresem wypasu oraz strzyżenia owiec. Lato było okresem prowadzenia wypasu i dojenia. Jesienią stada były przeganiane na zimowe pastwiska oraz pasterze rozliczali się z właścicielem stada. Pastwiska zimowe były użytkowane w czasie pory zimnej oraz na przełomie zimy i wiosny kiedy następował rozród owiec. Pasterze opiekowali się stadami oraz chronili je przed drapieżnikami i złodziejami. Pomagały im w tym psy pasterskie oraz uzbrojenie ( pistolety, toporki, kije i laski pasterskie). Laska pasterska jest jednym z najbardziej znanych i sprzedawanych atrybutów pasterzy będąc jednocześnie narzędziem pracy i przepędu zwierząt. Używana jest w całej Europie aż do chwili obecnej i można wyróżnić kilka jej rodzajów. Najprostszą formą laski jest kij grubo zakończony lub zakrzywiony na końcu z bogatym zdobieniem. Dobrze znaną odmianą laski jest kij zakończony metalowym hakiem, który został przewieziony z owcami rasy merinos i ich pasterzami na Węgry pod koniec XVII wieku.

Psy pasterskie, większe i mniejsze dzwonki pełniły ważną rolę podczas przepędu zwierząt. Główną funkcją dzwonków był sygnał dźwiękowy ale także bardzo istotne były walory estetyczne: często były dekorowane, były to przedmioty podnoszące prestiż i bardzo pożądane przez pasterzy. W niektórych regionach wierzono w ich magiczną moc zapewniającą ochronę .Dzwonki odgrywały również istotną rolę w komunikacji. Pasterze chronili stada owiec przed drapieżnikami, złodziejami oraz chorobami. Posiadali wysoką wiedzę na temat chorób zwierzęcych i mogli leczyć swoje chore owce.

Shepherds’ life was run according to the annual cyclical change of seasons. All four seasons entailed specific tasks. Spring was the time of pasturing and shearing, summer was the period of pasturing and milking. The flock returned from the summer pasture in autumn when accounting with the owner took place. Winter pastures were used during the cold season and at the end of winter and at the beginning of spring when lambs were born. Shepherds carried out a variety of activities: they tended and protected the flock from predators and rustlers. Arms (gun, axe, club or crook) and shPLpdogs helped them. The shepherd’s crook is one of the most well-known utensils of the trade, being a working and a driving tool at the same time. The crook has bPLn used everywhere in Europe up to now and several types are known. The simplest form is a staff with butt-end and often a crooked staff decorated with carving. A well-known variety has an end of metal hook, which had bPLn imported with the merino shPLp and their shepherds to Hungary in the 18th century. ShPLpdogs, smaller and bigger bells were important when driving and shepherding the animals. The bells’ main function was the sound signal, but nei- ther their visual character was negligible: being often ornamented, they were prestige objects in high demand. In certain regions they were credited with magic power to provide protection. Furthermore, they played a role in communication too. Shepherds had to protect their flock from predators and rustlers and against diseases. They knew many animal diseases well and they healed their sick animals.

79.kép Juhászok gólyalábon juhkarám előtt. Lüe, Landes, Franciaország, 1937. Fotó: Felix Arnaudin 80.kép Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille Rodope-i pásztor. Smolyan régió, Bulgária. 1902 Fotó: Krum Savov Landes of Gascony. Shepherd on stilts in front Regionális Állami Archívum, Plovdiv of a shPLp pen. Lüe, Landes, France, 1937. Photo: Felix Arnaudin Rhodopean shepherd. Smolyan region, Bulgaria. 1902 Musée des Civilisations de l'Europe Photo: Krum Savov et de la Méditerranée, Marseille Regional State Archives, Plovdiv

56 57 86.kép Juhász kutyákkal. Hortobágy, Magyarország, 1940. Szabadtéri Néprajzi Múzeum, Szentendre

Shepherd with dogs. Hortobágy, Hungary 1940. Hungarian Open Air Museum, Szentendre

82.kép Botra tűzött pásztorkalap „őrzi” a juhokat. Hortobágy, Magyarország, 1977. Fotó: Gunda Béla Néprajzi Múzeum, Budapest

Shepherd’s hat on a stick „guarding” the flock. Hortobágy, Hungary, 1977. Photo: Béla Gunda Museum of Ethnography, Budapest

81.kép Juhászok gólyalábon, csuklyában. Lüe, Landes, Franciaország, 1937. Fotó: Felix Arnaudin Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille

Landes of Gascony. Shepherds with stilts and coats caps. Lüe, Landes, France, 1937. Photo: Felix Arnaudin Musée des Civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille

88.kép Pásztor kutyájával. Mugla, Smolyan régió, Bulgária, 1983. Fotó: Nedyalka Krapcheva Nemzeti Néprajzi Múzeum, Szófia

Shepherd with his dog. Mugla, Smolyan region, Bulgaria, 1983. Photo: Nedyalka Krapcheva 83.kép National Ethnographic Museum, Sofia Pásztor nyájjal. Althmühltal, Németország. 1954 Fotó: Groth Frankóniai Szabadtéri Múzeum, Bad Windsheim

Shepherd with his flock. Althmühltal, Germany. 1954 Photo: Groth Fränkische Freilandmuseum, Bad Windsheim

84.kép Sarakatsani pásztor a nyájjal. Kampos Kalotas, Mitsikeli (Epirusz), Görögország,1922. Fotó: C. Hoeg 87.kép Epirotes Sarakatsani Testvériség, Athén A lengyel Tátra pásztorkutyája nyájőrzés közben. Wołoszyn, Lengyelország, 1953. The Sarakatsani shepherd with the flock. Fotó: Wierzbicki, MTZ Kampos Kalotas, Mitsikeli (Epirus), GrPLce, 1922. Photo: C. Hoeg The Polish Tatra ShPLpdog during shPLp grazing on a pasture land. Fraternity of Epirotes Sarakatsani in Athens Wołoszyn, Poland, 1953. Photo: Wierzbicki, MTZ

85.kép Juhok fürösztése a folyóban. Cenarth, Wales, 1933. Nemzeti Történeti Múzeum, St. Fagans

Washing shPLp in the river. Cenarth, Wales, 1933. National History Museum, St. Fagans 89.kép Juhász és kutyái a legelőn. Diszel, Magyarország, 1976. Fotó: Boros Marietta Szabadtéri Néprajzi Múzeum, Szentendre

Shepherd with his dogs on the pasture. Diszel, Hungary, 1976. Photo: Marietta Boros Hungarian Open Air Museum, Szentendre

58 59 94.kép Kecske vezeti a hegyi legelőre induló nyájat Camargue mellett. Arles, Franciaország, 1941. Fotó: Jean Blanc Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille

The head of a transhumant flock, the goat leader leaves the Camargue to come up to the mountains. Arles, France, 1941. Photo: Jean Blanc Musée des Civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille,

90.kép Juhfejés. Magyarország, 1950-es évek Magyar Mezőgazdasági Múzeum, Budapest

Milking. Hungary, 1950’s Museum of Hungarian Agriculture, Budapest

91.kép A tej szűrése. Kráľova Lehota, Észak-Szlovákia, 1962. Fotó: Ján Boďa Szlovák Nemzeti Múzeum, Martin

Straining the milk. Kráľova Lehota, Northern Slovakia, 1962. Photo Ján Boďa Slovak National Museum in Martin

92.kép Fejés Görögország, 1930-as évek Fotó: Nelly’s Benaki Múzeum Fényképarchívum, Athén

Milking GrPLce 1930s Photo: Nelly’s Benaki Museum Photographic Archive, Athens

95.kép Nikita Vassil juhász kürtön játszik. Észtország, 1913. Fotó: A. O. Väisänen Észt Folklór Archívum, Tartu

A shepherd - Nikita Vassil playing on a horn. Estonia, 1913. Photo: A. O. Väisänen Estonian Folklore Archives, Tartu

97.kép Körmözés. Pankota, Magyrország, 1950-es évek Magyar Mezőgazdasági Múzeum, Budapest 93.kép Nail trimming. Pankota, Hungary, 1950’s Fejés. Szófia környékén, Bulgária, XX. sz. eleje Museum of Hungarian Agriculture, Budapest Nemzeti Néprajzi Múzeum, Szófia 96.kép ShPLp milking. Bulgaria, Sofia vicinity, the first half of 20th century Frissen nyírt birka megjelölése billoggal. Kunszentmiklós, Magyarország, 1949. National Ethnographic Museum, Sofia Fotó: Kovács Márton Ernő – Fortepan

Branding the sheared shPLp. Kunszentmikós, Hungary, 1949. Photo: Márton Ernő Kovács – Fortepan

60 61 98.kép Tanyás legény Délvidék legszebb lösztáján. Deliblát, Szerbia, 2008. Fotó: Molnár Ábel

Young lad in the loess land of Vojvodina. Deliblát, Serbia, 2008. Photo: Ábel Molnár

99.kép Árvai Sándor juhász, a Hortobágy Örökös Pásztora. Vókonya, Magyarország, 2008. Fotó: Molnár Ábel

Shepherd Sándor Árvai, Life Member of Shepherds of Hortobágy. Vókonya, Hungary, 2008. Photo: Ábel Molnár

62 63 100.kép A terelés tudománya: a pásztorkutya irányítása parancsszóval, füttyel, hangokkal. Franciaország, 2011. Fotó: © S.Carlier

Knowing how to lead a herd on pastures, to give orders to the 101.kép dog by gestures, voice and whistling and words. France, 2011. Parancsszó és fütty irányítja a pásztorkutyát a nyáj terelésében. Photo © S.Carlier Aubisque, Franciaország, 2011. Fotó: © S. Carlier

Orders and whistling addressed to a dog for it to conduct the herd to the Aubisque’s summer pastures. France, 2011. Photo: © S. Carlier

64 65 PL A pásztorkultúra III. III. mint turisztikai attrakció

PL Zainteresowanie pięknem natury ukształtowało sektor turystyki. Pod koniec XIX wieku klasa średnia mieszkająca w miastach Shepherds' culture zaczęła odczuwać potrzebę czegoś więcej niż tylko kontaktu z naturą. Popularna stała się sztuka ludowa, która spotęgowała falę as touristic attraction tęsknoty za wiejskim życiem. W rezultacie pasterz oraz kultura pasterska stały się atrakcyjnym celem turystycznym. Pasterze oraz stada ukazujące archaiczne elementy, sugerujące bliskość z naturą stały się turystyczną atrakcją w całej Europie. Przedstawiano je na pocztówkach, w przewodnikach oraz w publikacjach na temat spędzania wolnego czasu.

Interest for nature’s beauty took shape in the sector of tourism. From the end of the 19th century the middle class in towns wanted more for their leisure time than just paying a visit to nature: They discovered folk art, which quickened a wave of nostalgia for rural life. This is how the shepherds and the shepherd culture became a touristic objective. Shepherds and flocks showing archaic elements and suggesting closeness to nature became touristic attractions Europe-wide. They were depicted on post cards, travel books and in publicity for leisure programs.

102.kép Pásztorjelmez, 1900 Fotó: Fortepan

Shepherd costume, 1900 Photo: Fortepan

104.kép Cholnoky Jenő (jobbra) földrajztudós német tudósokat kalauzol. Hortobágy, Magyarország, 1900. Fotó: Cholnoky Tamás – Fortepan

Jenő Cholnoky (on the right) geographer guiding German scientists on the Hortobágy. Hortobágy, Hungary, 1900 Photo: Tamás Cholnoky – Fortepan

103.kép Turisták a Hortobágyon. Hortobágy, Magyarország, 1940. Fotó: Fortepan

Turists on the Hortobágy. Hortobágy, Hungary, 1940. Photo: Fortepan

66 67 105.kép Képeslap – Hortobágyi juhtúró Magyarország Magyar Mezőgazdasági Múzeum, Budapest

Postcard – ShPLp’s milk chPLse from Hortobágy Hungary Museum of Hungarian Agriculture, Budapest

106.kép Képeslap – Hortobágyi kos-nyáj Magyarország Magyar Mezőgazdasági Múzeum, Budapest

Postcard – Ram flock of Hortobágy Hungary Museum of Hungarian Agriculture, Budapest

68 69 107.kép Pusztai élet. Estebéd a Hortobágyon. Budapest, Magyarország 1910-20 között Papír Néprajzi Múzeum, Budapest

Life on the plain. Sundowner at Hortobágy Budapest, Hungary BetwPLn 1910-1920 Paper Museum of Ethnography, Budapest

108.kép Gorál pásztor Zakopane, Lengyelország 1910-20 között Papír Néprajzi Múzeum, Budapest 109.kép Goral shepherd Pásztorok Zakopane, Poland Szicília, Olaszország BetwPLn 1910-1920 1910-20 között Paper Papír Museum of Ethnography, Budapest Néprajzi Múzeum, Budapest

Shepherds Sicily, Italy BetwPLn 1910-1920 Paper Museum of Ethnography, Budapest

70 71 PL Pásztorművészet IV.1. IV. Shepherds' art PL Pasterze są znani w całej Europie jako doskonali rzeźbiarze, którzy posiadają dostateczne umiejętności oraz wiedzę na temat wykorzystywania materiałów pochodzenia zwierzęcego, takich jak skóra czy róg. Wytwarzali głów- nie narzędzia potrzebne im do pracy oraz przedmioty do ich osobistego wykorzystania tj. instrumenty muzyczne, prezenty, elementy dekoracyjne. Technika wytwarzania przedmiotów oraz ich funkcja różniła się w zależności od kraju czy regionu. Na przykład na Podhalu ( Polska ) bogato zdobiono uchwyty noży, łyżek i kubków. W węgierskim regionie Tiszántúl popularnością cieszyły się grawerowane rogi, używane jako narzędzia do pracy. W zależności od zapotrzebowania możemy wyróżnić różne techniki dekoracji i ornamentacji rzeźbiarskiej : nakłuwa- nie oraz rzeźbienie w technice reliefu, grawerowanie, lakowanie, intarsja oparta na użyciu kości oraz rogów, a nawet rzeźbione małe figurki na zakończeniu kijów czy lasek pasterskich, uchwytach łyżek i kubków. Często pojawiające się motywy dekoracyjne w sztuce pasterskiej to figury geometryczne (stosowane od kilku tysięcy lat), motywy kwiatowe i zwierzęce, oraz ludzkie postacie. Najchętniej przedstawianymi zwierzętami były owce, świ- nie, psy, i węże. Pojawiały się również wyobrażenia przedstawiające pasterza i jego ukochaną.

Shepherds are excellent carvers everywhere in Europe, moreover, they have sufficient skill and knowledge about treatment of materials of animal origin, such as leather and horn. They produced mainly working tools and utensils for per- sonal nPLds, such as music instruments, gifts and ornamental pieces but the production technique and the preferred object types vary from country to country and from region to region. While in Poland’s “Podhale” region richly ornamented and carved handles of knives, spoons and drinking beakers are popular, in the Hungarian region Tiszántúl engraved horn working tools have a famous tradition. Different ornamenting techniques implemented in carving were popular: piercing and carving in relief, engraving, wax sealing, intarsia design on bone and horn and even small sculptures on the end of staffs and crooks, on the handles of spoons and drinking beakers were in demand. The motifs applied in shepherds’ art include a wide range from geometric orna- ments - in permanent use during several thousand years - to flower motifs and animal and human figures. ShPLp, pigs, dogs and snakes are depicted the most frequently, further to evoking the shepherd himself and his lover in the carvings.

110.kép Tóth Mihály juhász farag. Budapest, Magyarország. 1951 Fotó: Szentpétery Tibor Néprajzi Múzeum, Budapest

Mihály Tóth, carving shepherd. Budapest, Hungary. 1951 Photo: Tibor Szentpétery Museum of Ethnography, Budapest

111.kép Varga György, fafaragó. Buzsák, Magyarország. 1950 Fotó: Hoffmann Tamás Néprajzi Múzeum, Budapest

György Varga, carving master. Buzsák, Hungary. 1950 Photo: Tamás Hoffmann Museum of Ethnography, Budapest

112.kép Csanakot farag a juhász. Hájniky, Szlovákia. 1957 Fotó: Andrej Polonec Szlovák Nemzeti Múzeum, Martin

Carving of the shepherd´s dipper. Hájniky, Slovakia. 1957 Photo: Andrej Polonec Slovak National Museum in Martin 72 73 IV.2.

PL Pasterze byli mistrzami w wytwarzaniu instrumentów muzycznych, ale także doskonale na nich grali. Zgodnie z bułgarskim wierzeniem ludowym, muzyczny talent pasterzy był darem od Boga. Przygrywanie na instrumentach z grupy aerofonów pasowało do ich nomadycznego stylu życia i pełniło różnorodne funkcje: prowadzenie zwierząt, komunikacji między sobą, sygnalizowanie niebezpieczeństwa i wyrażania emocji. Uważa się, że głównymi instrumentami na których grali pasterze były piszczałki oraz dudy. W całej Europie istnieją niezliczone odmiany tych instrumentów. Węgierscy oraz polscy pasterze trudnili się także grą na instrumentach strunowych. Główne instrumenty pasterzy bułgarskich noszą nazwę kaval, duduk i gaida. Estońscy pasterze grali na różnych rogach i drewnianych trąbkach. Greccy pasterze znani są ze swojej tzamary – rodzaj fletu. W Tatrach grano na fujarce, okarynie, trombicie i dudach.

Oprócz muzyki instrumentalnej, śpiew stanowi także istotną część poezji lirycznej. Głównymi tematami występujący- mi w pieśniach była bliskość z naturą, strach o stado, rywalizacja z innymi pasterzami i umiłowanie wolności. Jednakże wiele piosenek opowiadało również o ciężkim życiu i niebezpieczeństwach pasterskiej codzienności. W węgierskim oraz bułgarskim folklorze znana jest ballada, która opowiada historię o zamordowanym alpejskim pasterzu.

Shepherds were masters at making musical instruments as well as at playing them. According to folk belief in Bul- garia, their musical talent is God’s gift. The use of aerophone instruments fitted mainly to their nomadic lifestyle, serving multiple purposes: guiding the animals, communicating among themselves, signalling danger and expressing emotions. Flute and bagpipe are considered as the main herdsman instruments and uncountable varieties are known Europe-wide. Hungarian and Polish shepherds used to play string instruments as well. Bulgarian shepherds’ main instruments are called kaval, duduk and gaida, Estonian shepherds played on different horns and on a wooden trumpet, the pasun. GrPLks are known for their tzamara and in the Tátra mountains fujara, ocarina, trombitach and bagpipe are popular. Besides instrumental music, vocal music is also part of lyrical poetry. The main topics of the songs are closeness to nature, worries about the flock, competition with other shepherds and love of frPLdom but many songs treat the hard life and dangers in the shepherd’s life. The type of ballad about the murdered alpine shepherd is mainly known in the Hungarian and Bulgarian folklore.

114.kép 115.kép Pál István furulyázik. Szentendre, Magyarország, 2011. Stanisław Gąsienica-Gładczan dudás. Podhale régió, Lengyelország, Fotó: Deim Péter XX. sz. első fele Szabadtéri Néprajzi Múzeum, Szentendre Fotó: MTZ

István Pál playing on a flute. Szentendre, Hungary, 2011. The bagpiper Stanisław Gąsienica-Gładczan. Podhale region, Poland, Photo: Peter Deim first half of 20th century Hungarian Open Air Museum, Szentendre Photo: MTZ

113.kép 116.kép Tóth Mihály juhász farag. Budapest, Magyarország. 1951 Zenélés a nyári legelőre vándorlás közben („redyk”). Podhale régió, Fotó: Szentpétery Tibor Lengyelország. 1960-as évek Néprajzi Múzeum, Budapest Fotó: Z. Kamykowski, Tátra Múzeum, Zakopane

Mihály Tóth, carving shepherd. Budapest, Hungary. 1951 Music during spring migration to pasture lands („redyk”). Podhale Photo: Tibor Szentpétery region, Poland, 1960s. Museum of Ethnography, Budapest Photo: Z. Kamykowski, Tatra Museum in Zakopane

74 75 119.kép Pásztor. Szófia közelében, Bulgária. XX. sz. első fele. Nemzeti Néprajzi Múzeum, Szófia

A shepherd. The vicinity of Sofia, Bulgaria. First half of 20th century National Ethnographic Museum, Sofia

118.kép Dudás a Rodope hegységből. Bulgária, XX. sz. eleje Regionális Állami Archívum, Plovdiv

Rhodopian bagpiper. Bulgaria, early 20th century Regional State Archive, Plovdiv

120.kép Dudások a Rodope hegységből: Lazar Kanevski és Stoyan Zahmanov. Bulgária, Rozhen Fesztivál (Smolyan régió), 1974. 117.kép Helytörténeti Múzeum, Smolyan Koós József dudás. Balassagyarmat, Magyarország Palóc Múzeum, Balassagyarmat Bagpipers from the Rhodopes: Lazar Kanevski and Stoyan Zahmanov. Bulgaria, the Rozhen Festival (Smolyan region), 1974. The bagpiper József Koós. Balassagyarmat, Hungary Regional History Museum, Smolyan Paloc Museum, Balassagyarmat

76 77 PL A tejfeldolgozás - sajtkészítés V.1. V. MILK PROCESSING - CHPLSE MAKING PL Owca jest głównym źródłem i dostawcą mleka a tradycja jego przetwarzania sięga kilku tysięcy lat. Owce można porównać do rogu obfitości jako, że dostarcza ona mleka i mięsa dla swoich opiekunów. Najważniejszym produktem pochopdzącym z przetwarzania mleka jest ser, który w wielu kulturach europejskich jest jednym z najważniejszych pro- duktów pod względem ekonomicznym jak i kulinarnym. Zgodnie z tradycją, pierwsze oraz ostatnie dojenie owiec odbywało się w określony dzień wiosny i jesieni. Pierwsze dojenie w roku odbywało się zwykle w dzień św. Jerzego (25 kwietnia, Grecja i Bułgaria) a ostatnie przypadało na koniec października w dzień św. Dymitra. Owce były dojone podczas lata dwa razy na dzień a te dające więcej mleka nawet trzy razy dziennie. Przedmioty używane podczas dojenia takie jak; stołki, naczynia, dzbanki, kubki oraz drewniane łyżki były bardzo podobne w całej Europie. Po udoju owiec rozpoczynał się nowy rozdział zajęć dla pasterza związany z przetwarzaniem mleka na ser.

ShPLp is an important milk provider. Milk processing has a tradition of several thousand years. ShPLp can be compared to a horn of plenty as the animal is supplying milk and meat for its kPLpers. The most important product due to milk processing is chPLse. In several European cultures chPLse is considered as one of the most important products with regard to its economic and culinary importance. According to tradition, the milking practice was attached to a certain day, to the shepherd’s feast in spring and autumn. First milking of the year took place on St George’s day (on the 254h April, in GrPLce and Bulgaria) and the last milking day was at the end of October, on Demeter’s day.

Ewes were milked during summer once or twice a day, those giving milk in abundance, even thrPL times. The milking utensils are very similar everywhere in Europe, be it the milking stool, vessels, jugs, mugs or wooden spoons. The end result is the same: the most important animal product is the milk. After milking the ewes begins a new chapter in the tasks of the shepherds: to convert milk into chPLse.

122.kép Tejszűrés. Podhale régió, Lengyelország, 1960-as évek Fotó: Z. Kamykowski Tátra Múzeum, Zakopane

Milk filtration. Podhale region, Poland, 1960’s Photo: Z. Kamykowski Tatra Museum, Zakopane

121.kép Pásztorok a pásztorkunyhó előtt fejőedényekkel. Vers, Franciaország, 1955. Magángyűjtemény

Shepherds in front of the hut with milking tools. Vers, France, 1955. Private collection

78 79 V.2.

PL Pasterze w trakcie wypasu doili owce własnoręcznie, ale gdy stado przetrzymywane było w stałym miejscu dojeni- em oraz wyrobem sera zajmowały się kobiety. Przed przystąpieniem do wyrobu sera mleko było dokładnie cedzone. Znane są trzy sposoby wyrobu sera: bez podpuszczki, z użyciem podpuszczki pochodzącej z żołądka i z użyciem podpuszczki pochodzenia roślinnego. Po rozpoczęciu krzepnięcia mleka, pasterz bez przerwy mieszał mleko tak aby oddzielić poszczególne frakcje takie jak: masło, ser, serwatkę. Twaróg oddzielony od serwatki był zawieszony w specjalnej chuście by pozostałości serwatki mogły się odsączyć.

Shepherds on the pastures milked the ewes themselves, but where the flock was kept in a permanent place, milking and chPLse making was the work of women. Before the chPLse making procedure involving thrPL key elements, milk was filtered. We know thrPL technologies of chPLse making: without rennet, using rennet gained from the stomach and using vegetable rennet. After the coagulation has started, the chPLse maker stirs the milk continuously so that the different materials, butter, cottage chPLse and whey may separate. The chPLse curd separated from whey is hung in loosely woven chPLsecloth so that the remaining whey drips and the chPLse curd becomes desiccated. ShPLp chPLse used to be shaped in baskets, vats or wooden chPLse moulds. It was an important question how to preserve chPLse. The most archaic procedures are salting and smoking. We know the technology of preserving in oil but pressing chPLse in goatskin was also a wide-known preservation method in many places. Once the chPLse making procedure is finished, chPLse is stored in wooden vats or clay containers. Appropriately shaped hard chPLses were kept in dry and cold rooms.

124.kép Gyomoroltó sajtkészítéshez. Csomafája, Románia, 1941. Fotó: K. Kovács László

RPLd for chPLse making. Csomafája, Romania, 1941. Photo: László K. Kovács

125.kép Házi sajtkészítés. Chepelare, Bulgária, 1930. Fotó: Krum Savov Történeti Múzeum, Asenovgrad

Making chPLse at home. Chepelare, Bulgaria, 1930. Photo: Krum Savov Museum of History, Asenovgrad 123.kép Tejet hordó asszony Görögország, 1930-as évek Fotó: Nelly’s Benaki Múzeum Fényképarchívum, Athén 126.kép 127.kép Sajtoltó üvegben. Erdély, Románia, 1941. A tej melegítése. Podhale régió, Lengyelország, 1960-as évek Woman carrying milk Fotó: K. Kovács László Fotó: Z. Kamykowski. Tátra Múzeum, Zakopane GrPLce 1930s Photo: Nelly’s RPLd in bottle for chPLse making. Transylvania, Romania, 1941. Warming milk in a cauldron. Podhale region, Poland, 1960’s Benaki Museum Photographic Archive, Athens Photo: László K. Kovács Photo: Z. Kamykowski. Tatra Museum, Zakopane

80 81 130.kép A savó leöntése. Kide, Románia, 1942. Fotó: K. Kovács László

Decanting whey. Kide, Romania, 1942. Photo: László K. Kovács

128.kép Sajt vas formába tekerése. Kollektív termelőszövetkezet (JRD). Sklabiňa, Szlovákia, 1963. Fotó: Ján Boďa Szlovák Nemzeti Múzeum, Martin

Lapping the chPLse cone by an iron mould. Single collective cooperative (JRD), Sklabiňa, Slovakia, 1963. Photo: Ján Boďa Slovak National Museum, Martin

131.kép Vajkölpülés. Govedartsi, Rila-hegység, Bulgária, 1946. Fotó: Hristo Vakarelski Nemzeti Néprajzi Múzeum, Szófia (IEFSEM-BAS)

Churning butter. Govedartsi village, Rila mountain, Bulgaria, 1946. Photo: Hristo Vakarelski National Ethnographic Museum, Sofia (IEFSEM-BAS)

132.kép 129.kép Sajtkészítés. Észak-oravai gurálok. Sajtó. Csomafája, Románia, 1941. Szlovákia, XX. sz. első fele Fotó: K. Kovács László Fotó: Peter Mendel Szlovák Nemzeti Múzeum, Martin ChPLse press. Csomafája, Romania, 1941. Photo: László K. Kovács Production of chPLse. „Gorals” from Northern Orava. Slovakia, first half of 20th century Photo: Peter Mendel Slovak National Museum, Martin

82 83 V.3.

PL Ser owczy był formowany w koszach, beczkach oraz drewnianych foremkach. Bardzo ważnym zagadnieniem był sposób konserwowania sera. Najstarszy sposób to solenie oraz wędzenie. Znana jest również technologia konserwowania sera w oleju lub wciskanie go w kozią skórę, co w wielu miejscach było powszechnie stosowane. Gdy proces wyrobu został ukończony ser był przechowywano w drewnianych beczkach lub glinianych naczyniach. Pop- rawnie ukształtowany twardy ser leżakował w suchych i zimnych pomieszczeniach.

The technology underwent changes during the centuries. In industrial production cream is separated from whole milk and heat treatment and micro-filtering technology are applied to gain skimmed milk, the ideal raw material for chPLse making. In Antiquity considered as the gods’ gift, chPLse has become today the symbol of certain regions or countries, like the GrPLk feta, the French Roquefort, the Slovakian shPLp cottage chPLse or the Italian parmesan. These products have become globalized market elements in today’s consumer society. Certain kinds of chPLses do not allow fully industrialisation and automation: their production requires traditional technologies and the contribution of human work.

134.kép 135.kép Pigouille sajt. Poitou-Charentes régió, „Oscypek” sajt készítése Józef Słodyczka pásztorkunyhójában. Franciaország Kościeliska völgy, Lengyelország, 2011. Fotó: Marquéze-i Ökomúzeum, Sarbes Fotó: D. Woch. Kresów Múzeum, Lubaczów

The Pigouille chPLse. Region of Poitou- Making „Oscypek” in a pastoral hut of Józef Słodyczka. Kościeliska Charentes, France. Valley, Poland, 2011. Photo: Ecomuseum of Marquéze, Sabres Photo: D. Woch. Museum Kresów in Lubaczow

136.kép A tej melegítése egy görög sajtüzemben. Görögország, 2010. Fotó: Sári Zsolt

Heating the milk at a GrPLk dairy. GrPLce, 2010. Photo: Zsolt Sári

133.kép 138.kép Savó főzése. Podhale régió, Lengyelország, 1920-as évek. Kéksajt. Fotó: Tadeusz Zwoliński 137.kép Fotó: Alexander Hausmann, via the stock.xchng Tátra Múzeum, Zakopane Félkemény „Kasseri” sajt. Görögország http://www.yankPLkitchenninja.com/2011/04/nouveau-colcannon-recipe.html Égei Egyetem, Mitilíni Cooking the whey of ewe’s milk. Podhale region, Poland, 1920’s. Blue chPLse. Photo: Tadeusz Zwoliński Semi- hard chPLse “Kasseri”. GrPLce Photo: Alexander Hausmann, via the stock.xchng Tatra Museum in Zakopane University of the Aegean, Mytilini http://www.yankPLkitchenninja.com/2011/04/nouveau-colcannon-recipe.html

84 85 140.kép A sózás végeztével, 3 hónapos érés után ehető a sajt. Ossau völgy, PyrenPLs Atlantiques, Franciaország, 2012. Fotó: © S.Carlier

Once completed salting, the chPLse can be eaten from 3 months of ripening. Ossau valley, PyrenPLs Atlantiques, France, 2012. Photo: © S.Carlier

139.kép Minden sajtra rákerül a juhász tulajdonjegye. Laruns, PyrenPLs Atlantiques, Franciország, 2012. Fotó: © S.Carlier

Shepherds’ brands placed on each chPLse. Laruns, PyrenPLs Atlantiques, France, 2012. Photo: © S.Carlier

86 87 PL átalakuló táj és állattartás VI. Land utilization and animal husbandry

141.kép Sajt nyomása és formázása lyukas sajtformában, hogy a maradék savó is kicsepeghessen. Ossau völgy, PyrenPLs Atlantiques, Franciaország, 2012. Fotó: © S.Carlier

Molding and pressing in a perforated mould in order to drain the remaining whey. Ossau Valley, PyrenPLs Atlantiques, France, 2012. Photo: © S.Carlier

88 89 145.kép Görög táj. Mandres Kythnos, Görögország, 2013. VI.1. PRISMA, Athén GrPLk landscape. Mandres Kythnos, GrPLce, 2013. PRISMA, Athens

PL Europejskie środowisko naturalne przeszło przemianę pod wpływem rolnictwa. Drastyczny spadek bioróżnorodności w rolniczym ekosystemie jest obserwowany w całej Europie na przestrzeni kilku dekad. Proces ten spowodowany był w dużej mierze uprzemysłowieniem rolnictwa, intensywnym użytkowaniem gleb, specjalizacją i powiększeniem powierzchni gospodarstw oraz wzrostem mechanizacji. Uproszczone użytkowanie i zanik wcześniejszych, złożonych i skompli- kowanych systemów upraw ziemi przyczynił się do wzrostu powierzchni żyznych równin północnowschodniej Europy (Południowa Anglia, Północna Francja, Belgia, Holandia, Dania, Niemcy). Rozprzestrzeniania się technologii, a także niestabilna równowaga w regionalnym podziale środków i świadczone dotacje rolne wywołały spadek naturalnej bioróż- norodności na mniej urodzajnych i ekonomicznie oraz społecznie zmarginalizowanych terenach, na których działalność rolnicza została przerwana.

Wypas owiec w dużej mierze wpływa na stan roślinności. Ma on swoje negatywne i pozytywne skutki. Hodowla owiec przyczynia się do ochrony środowiska naturalnego, jednakże, w zależności od natężenia wypasu na danym terenie, może mieć również negatywny wpływ na stan roślinności. W niektórych przypadkach wypas przyczynia sie do utrzymania sied- liska, natomiast w przypadku nadmiernego wypasu może spowodować poważne problemy: brak możliwości regeneracji krajobrazu, erozję gleb i pustynnienie.

Europe’s natural environment underwent a transformation greatly under the impact of the agriculture. A drastic decrease of the biodiversity within the agricultural ecosystems is observed Europe-wide during the past few decades. This process is due largely to the industrialized agriculture, the intensity of soil use, the specialisation and growth in size of the farms and the increasing mechanization in farming. The simplifiedland utilization and the disappearance of the earlier complex and multipurpose farming systems assume considerable proportions in North-Eastern-Europe’s fertile plains (South-England, Northern France, Belgium, Netherlands, Denmark and Germany). The spreading of technologies as well as the unstable equilibrium in the regional distribution of the market forces and the provided agricultural subventions provoked the decrease of the natural biodiversity in the less fertile and economically and socially marginalizing regions, where agricultural activities discontinue. Grazing shPLp, the pasturing husbandry largely effects the state of the vegeta- tion cover with important ecological consequences. Negative and positive examples can be evoked, since shPLp raising contributes to the preservation of the natural environment, however it depends on the intensity of grazing. In certain cases 146.kép Juhászok szövetkezeti farmja és tejüzeme a közép-rodopei grazing contributes to the sustenance of habitats, in other cases over-grazing may cause serious problems: impossibility Momchilovtsiban. Smolyan régió, Bulgária, 2011. Fotó: Leonora Boneva of landscape regeneration, soil erosion or increasing intensity of desertification. ShPLp farm and dairy of the shepherds co-operative of Momchilovtsi in the Central Rhodopes, Smolyan region, Bulgaria, 2011. Photo: Leonora Boneva

147.kép Juhok abrakolása. Hőgyész, Magyarország, 1950-es évek Magyar Mezőgazdasági Múzeum, Budapest

FPLding the shPLp. Hőgyész, Hungary, 1950s 148.kép Museum of Hungarian Agriculture, Budapest Legelésző nyáj. Visa, Erdély, Románia, 2010 Fotó: Bereczki Ibolya Szabadtéri Néprajzi Múzeum, Szentendre

Grazing flock. Visa, Transylvania, Romania, 2010. Photo: Ibolya Bereczki Hungarian Open Air Museum, Szentendre

143.kép Útban a legelő felé Devin környékén. Bulgária, 2013. Fotó: Marina Trayanova

To the pasture. Devin vicinity, Bulgaria, 2013. Photo: Marina Trayanova

144.kép Kecskefarm Novo seloban. Troyan község, Bulgária, 2011. 149.kép Fotó: Marina Trayanova Szénakazlak a Lyubos farmon. Kosatcha, Pernik régió, Bulgária, 2011. Nemzeti Történeti Múzeum, Szófia Fotó: Vera Kerelezova Nemzeti Történeti Múzeum, Szófia Goat farm in Novo selo. Troyan municipality, Bulgaria, 2011. 142.kép 150.kép Photo: Marina Trayanova Útban a legelő felé. Kosatcha, Pernik régió, Bulgária, 2011. Haystacks in Lyubos farm. Kosatcha, Pernik region, Bulgaria, 2011. Juhhodály. Sklabiňa, Szlovákia, 1963. National History Museum, Sofia Fotó: Vera Kerelezova Photo: Vera Kerelezova Fotó: Jaroslav Barák Nemzeti Történeti Múzeum, Szófia National History Museum, Sofia Szlovák Nemzeti Múzeum, Martin

Lyubos flock on the way to the pasture, Kosatcha, Pernik region, Bulgaria, 2011. ShPLpfold. Sklabiňa, Slovakia, 1963. Photo: Vera Kerelezova Photo: Jaroslav Barák National History Museum, Sofia Slovak National Museum in Martin

90 91 151.kép Hegyvidéki legelők a Rodope hegységben. Devin környéke, Smolyan régió, Bulgária, 2013. Fotó: Theodor Liho Nemzeti Történeti Múzeum, Szófia

Pastures in the high mountain – the Rhodopes. Devin vicinity, Smolyan region, Bulgaria, 2013. Photo: Theodor Liho National History Museum, Sofia

92 93 PL A merinó és a textilipar VII.1. VII. The merinos and the textile industry PL Wełna owcza to jedno z najważniejszych włókien tekstylnych otrzymanych ze zwierząt. Historia obróbki wełny sięga kilku tysięcy lat. Runo dzikiej owcy, protoplasty dzisiejszych ras owiec, składało się z dwóch rodzajów włosia: • o wydłużonym włosiu (długie i grube) by mogło chronić zwierzę przed deszczem lub śniegiem • o puszystym włosiu (delikatne i cienkie) by chroniło zwierzę przed zimnem.

Runo owiec o wydłużonym i puszystym włosiu nie nadawało się do pozyskiwania włókna, dlatego zaczęto hodować te owce, które miały więcej miękkiego włosia. Wpłynęło to na rozwój hodowli owiec rasy merino, której to początki sięgają Zachod- niej Azji i rozwinęło się w Hiszpanii. Hiszpania stała się centrum hodowli merynosów, gdzie rasa merino była ceniona za swoje właściwości. Były dla nich na tyle ważne, że w średniowieczu próby wywożenia merynosów poza grance kraju karane były śmiercią. Jednak w XVIII wieku Hiszpanie pozwolili na eksport małych ilości merynosów, co miało wpływ na rozwój ich hodowli w wielu krajach europejskich. Pierwsze stado merynosów pojawiło się w Szwecji w 1723, a następnie we Francji, Saksonii i Cesarstwie Habsburgów. Owce merynosy mają najcieńszą oraz najdelikatniejszą wełnę spośród wszystkich gatunków i uznawane są za dostawcę najszlachetniejszej wełny na całym świecie. Nowa rasa rozprzestrzeniła się w Europie i innych zakątkach świata w ciągu kilku dekad na przełomie XVII i XVIII wieku, co przyczyniło się do rozwoju kilku lokalnych ras owiec. Ludwik XVI rozpoczął hodowlę słynnej na całym świecie rasy owiec, znanych jako Merynos Rambouillet, w specjalnie wybudowanej Owczarni Królewskiej w Rambouillet. W Anglii merynosy pojawiły się po raz pierwszy w 1791 roku. Ze względu na klimat, który nie sprzyjał mery- nosom, skrzyżowano je z lokalną rasą owiec. Przyczyniło się to do rozwoju angielskiego przemysłu włókienniczego.

Na Węgrzech pierwsze owce rasy merinos pojawiły się w 1773 roku. Początkowo hodowane były jedynie w Kraju Zadunajs- kim, a z czasem na terenie całego kraju. Przed latami siedemdziesiątymi XIX wieku, Węgry uznawane były za największego producenta wełny w całej Europie.

152.kép Reggeli legelésre indul a Felvidék utolsó magyar merinó törzsállománya. Szomotor, Szlovákia, 2010. Fotó: Molnár Ábel

The last brPLding stock of merino in Upland departing for morning graze. Szomotor, Slovakia, 2010. Photo: Ábel Molnár

94 95 Wool obtained from the shPLp’s flPLce is one of the most important textile fibres derived from animals. Wool treatment has a history of many thousand years. The flPLce of the wild shPLp, ancestor of today’s shPLp brPLds consisted of VII.2. two kinds of hair • over-hair (long and thick), to protect the animal against rain and snow, and • floss (soft, fine hair) to protect against cold. PL Obróbka wełny jest najstarszą formą pozyskiwania materiału włókienniczego. Technologia pozyskiwania włókna oraz narzędzia do obróbki nie zmieniły się od kilku tysięcy lat. Pozyskiwanie surowca włókienniczego rozpoczyna strzyżenie The over-hair and floss together were not suitable to make yarn, therefore shPLp with more floss had to be bred. The result wykąpanych wcześniej w rzece owiec. Dokładne oczyszczenie runa jest gwarantem pozyskania najczystszej wełny. was the merino shPLp, originating in the mountains of Western-Asia and developed in Spain. Spain became the centre Owce długowełniste wymagają strzyżenia dwa razy do roku, podczas gdy owce rasy merino o miękkiej, puszystej i krótkiej of merino brPLding, where the merino was considered as highly appreciated property. They represented such a value that wełnie strzyżone są raz do roku. Strzygacz pamiętając o tym, by nie okaleczać skóry owiec, stara się ostrzyc runo z całego during Middle Ages the export of Merinos from Spain was a crime punishable by death. From the 18th century however pola porostu, tak aby pozyskać je w całości. Następnie strzyżę włókienniczą myje się pod bieżącą wodą. Czyste oraz more and more European countries started brPLding merino: the first flocks appeared in Sweden in 1723 followed by flocks suche runo przy pomocy gręplarki rozczesywano na poszczególne włókna, by następnie zawinąć je w kądziel. in France, Saxony and the Habsburg Empire. Po zabarwieniu przędzy naturalnymi roślinnymi barwnikami, nawijano ją na szpulkę. Kolejnym krokiem powstawania tkaniny było tkanie przędzy na krośnie. W celu uzyskania wyższej wytrzymałości i odporności na wodę utkany materiał Merinos have the finest and softest wool of any shPLp and are considered to be the noblest flPLce supplier worldwide. poddawano procesowi spilśniania. Najprostsze spilśnianie warstwy włókien wełnianych polegało na moczeniu ich pod The new brPLd spread within a few decades in the 17th-18th centuries in Europe and overseas. Several local brPLds have bieżącym strumieniem wody w drewnianej kadzi. Luźne włókna tkaniny pęczniały pod wpływem wody stając się grubsze bPLn developed. Louis XVI of France founded the worldwide famous stud at the Royal Farm at Rambouillet. Merino was i bardziej zbite. Bardziej rozwiniętą metodą spilśniania było folowanie w młynie wodnym, czyli zgniatanie wilgotnej introduced to England in 1791 but the climate was not favorable for the animals. The imported merino had bPLn crossbred tkaniny w formie pasa, w celu zagęszczenia włókien. with local shPLp and as a result provided the most important basis for the English textile industry. The first merino came in 1773 to Hungary. Following their initial brPLding in Transdanubia, in a short time almost whole Wool treatment is the most archaic way to produce textiles; its technology and tools have hardly changed during Hungary raised merino. Hungary produced the greatest quantity of wool in Europe before the 1870s! the past few thousand years. The procedure starts with the shearing of the shPLp. Prior to shearing the shPLp were often washed in rivers in order to obtain clean wool. ShPLp with long flPLce threads require shearing twice a year, merino with shorter flPLce is sheared once a year. An effort is made not to hurt the skin while shearing and to obtain a flPLce in one piece. The flPLce used to be scoured in running water. The clean and dried fibres had to be disentangled and using card clothing the individual fibres were aligned and so prepared for spinning on a distaff. Wool yarn was coloured with natural vegetal dyes. After spinning the yarn was rPLled up. The following step was weaving on the loom. The woven woollen textile was fulled for better durability and water resistance. The simple method was to put the fabric under the current of a fast running brook in a wooden vat. The loose fibres of the cloth shrank under the strong current of water and became thicker and denser. A more developed method was to undertake the process in a water-mill, called fulling mill.

154.kép Birkanyírás. Progled, Smolyan régió, Bulgária, XX. sz. közepe Fotó: Hristo Vakarelski Nemzeti Néprajzi Múzeum, Szófia

ShPLp shearing. Progled, Smolyan region, Bulgaria, mid-20th century Photo: Hristo Vakarelski National Ethnographic Museum, Sofia

153.kép 155.kép Merino kos és anyajuh. Pontozó technikával készült metszet, James Joshua NPLle munkája. Birkanyírás hagyományos ollóval. Podhale régió, Lengyelország, 1960-as évek Kiadta: [London] (Strand) Fotó: Z. Kamykowski Wellcome Könyvtár, London Tátra Múzeum, Zakopane

A Merino ram and a Merino ewe. Stipple engraving by James Joshua NPLle ShPLp shearing with the use of traditional scissors. Podhale region, Poland 1960s Published: [London] (Strand) Photo: Z. Kamykowski Wellcome Library, London Tatra Museum in Zakopane

96 97 156.kép Asszony birkával és ollóval – június ábrázolásaként. Metszet Wellcome Könyvtár, London

A woman with shears holding a shPLp; representing June. Engraving. Wellcome Library, London

157.kép Négy asszony késekkel és fa lapáttal vágják és ütik a gyapjút, amelyet a férfi egy szerkezetbe tesz, hogy a gyapjút kifésülje. Pontozó technikával készült metszet. Wellcome Könyvtár, London

Four women with knives and wooden paddles are cutting and beating the wool and a man is putting it through a combing device. Stipple engraving. Wellcome Library, London

158.kép Három asszony gyapjút és pamutot fon, míg a negyedik az ételt kavarja, egy kisfiú pedig a kezét melegíti. Pontozó technikával készült metszet Wellcome Könyvtár, London

ThrPL women sit and spin wool and cotton as another stirs a pot on the fire and a child warms his hands. Stipple engraving. Wellcome Library, London

98 99 VII.3.

159.kép PL Gyapjúfonás. Erdély, Románia, 1940-es évek. Proces obróbki wełny przez wieki nie ulegał zmianom. Dopiero rewolucja przemysłowa w drugiej połowie XVIII w. Fotó: K. Kovács László spowodowała znaczący rozwój nowych technologii. Rewolucja przemysłowa dała się odczuć w różnych regionach Europy Wool spinning. Transylvania, Romania, 1940’s Photo: László K. Kovács w różnym czasie, czasami nawet dekady później, a określone regiony miały dostęp do nowoczesnych osiągnięć prze- mysłowych nie wcześniej niż na początku XX w. Podstawą zmian przemysłu włókienniczego była mechanizacja coraz to bardziej rozwijającego się rolnictwa, postęp przemysłu fabrycznego, oraz wprowadzenie nowych technologii. Rosnące zapotrzebowanie na produkty włókiennicze determinowało wzrost liczby pracowników. W 1750 roku w Anglii odno- towano około 800 tys. zatrudnionych w przemyśle włókienniczym. W 1764 roku James Hargreaves wynalazł „Przędącą Jenny”, czyli mechaniczną przędzarkę, która mogła prząść osiem wątków jednocześnie. W roku 1768 Richard Arkwright udoskonalił jej mechanizm wprowadzając „wirującą ramę”, która później ewoluowała w „wodną ramę” produkując nawi- nięte nitki osnowy. Francuz Joseph-Marie Jacquard w 1805 roku wynalazł możliwy do zaprogramowania mechanizm przesmykowy umożliwiający wielobarwne tkanie wielowzorzyste.

Hardly any change occurred in the process of wool treatment during centuries. However the industrial revolution in the second half of the 18th century resulted in considerable changes. The impact of the industrial revolution reached different European regions in different times, sometimes decades later and certain areas had access to the modern achievements not before the beginning of the 20th century. The agricultural development was the basis for these changes, which increased the productivity. The mechanisation, the developing factory industry and the introduction of new technologies can 161.kép Fonás be followed up in the textile industry too. The fast growing demand required an increase in the numbers of labourers first. Görögország, 1960-as évek Fotó: Voula Papaioannou About 800 000 labourers were employed in the textile industry in England around 1750. The biggest challenge was the © Benaki Múzeum Fényképarchívum, Athén mechanisation of manual spinning and weaving. In 1764 James Hargreaves created the "spinning Jenny", which was able Spinning thead GrPLce 1960s to make 8 twisted threads simultaneously. In 1768 Richard Arkwright invented a spinning frame, later developed into the Photo: Voula Papaioannou © Benaki Museum Photographic Archive, Athens water frame producing twisted warps. The following step was to replace the loom and to mechanize this work phase too. More and more novelties emerged. The Frenchman Joseph-Marie Jacquard developed the earliest programmable loom to compose the design of the fabric in 1805.

160.kép Szövőszék 1940-es évek, Görögország Fotó: Voula Papaioannou Benaki Múzeum Fényképarchívum, Athén

Loom GrPLce 1940s Photo: Voula Papaioannou Benaki Museum Photographic Archive, Athens

162.kép Gyapjúnyíró verseny. Wales, 1934. Nemzeti Történeti Múzeum, St. Fagans

ShPLp shearing competition. Wales, 1934. National History Museum, St. Fagans

163.kép Kártológép. Magyarország, 1951. Fotó: id. Konok Tamás, Fortepan

Carding machine. Hungary, 1951. Photo: Tamás Konok, Fortepan

100 101 164.kép A budapesti első gyapjúárverés becslőbizottságának tagjai a raktár előtt. Magyarország, XX. sz. eleje Fotó: Erdélyi Mór Magyar Mezőgazdasági Múzeum, Budapest

AuctionPLr committPL of the first wool auction in Budapest. Hungary, early 20th century Photo: Mór Erdélyi Museum of Hungarian Agriculture

165.kép Gyapjúfeldolgozás. Magyarország, XX. sz. eleje Fotó: Erdélyi Mór Magyar Mezőgazdasági Múzeum, Budapest

Wool processing. Hungary, early 20th century Photo: Mór Erdélyi Museum of Hungarian Agriculture

102 103 PL Művészi ábrázolás VIII. Artistic representation 166.kép Charles Coggan & Co. Ltd. Egyesült Királyság, 1920-as évek Paul Sandford által rendelkezésre bocsátott albumból www.PictureThePast.co.uk

Charles Coggan & Co. Ltd. UK, 1920s From an album supplied by Paul Sandford www.PictureThePast.co.uk

167.kép Gyapjú a raktárban, Egyesült Királyság, XX. sz. eleje 1920 Fotó: Fred Hartley KirklPLs Fénykép Archívum: www.kirklPLsimages.org.uk

Wool in storeroom, United Kingdom, early 20th century 1920 Photo: Fred Hartley KirklPLs Image Archive: www.kirklPLsimages.org.uk

168.kép Gyapjú manufaktúra, a gyapjú vizsgálata, Egyesült Királyság, XX. sz. eleje KirklPLs Fénykép Archívum: www.kirklPLsimages.org.uk 169.kép Rainer Bonk és Bertamaria RPLtz: Woollen Manufacture, Wool Sorting, United Kingdom, early 20th century Kék birkák (mobil művészeti installáció) KirklPLs Image Archive: www.kirklPLsimages.org.uk Fotó: Lukasz Frackowiak Dreamstime.com

Rainer Bonk and Bertamaria RPLtz: Blue ShPLp (mobile art installation) Photo: Lukasz Frackowiak Dreamstime.com

104 105 VIII. 171.kép “A bárány imádása” Jan van Eyck után. Kiadta: [Arundel Society][London] Wellcome Könyvtár, London PL Przez tysiące lat motywy baranka oraz pasterza były przedstawiane na płótnie, drewnie w glinie czy żelazie, wyrzeźbione w "The adoration of the lamb" after Jan van Eyck. Published: [Arundel Society][London] kamieniu lub drewnie, namalowane na stronach książek, oraz przywoływane w filmach. Najważniejszą przestrzenią wyobrażeń Wellcome Library, London baranka oraz pasterza była ikonografia chrześcijańska. Baranek jak i pasterz jawią się w ikonografii zarówno w sposób realistyczny, jak i alegoryczny. Zwierzę (baranek lub baran) ukazywany jest głównie w centrum przedstawienia i może być ważnym symbolem oraz uczestnikiem sceny biblijnej. Niektóre wyobrażenia w ikonografii chrześcijańskiej przedstawiają również owce jako zwyczajne zwierzęta. Jezus określany jest również jako Dobry Pasterz lub jako Baranek Boży (Agnus Dei).

Baranek często ukazany jest jako atrybut świętych. Znane są przedstawienia baranka w otoczeniu Abla i Amosa, św. Jana Chrzciciela, św. Agnieszki Rzymianki, św. Agnieszki z Montepulciano, św. Andrzeja Corsini, św. Kolety, św. Joachima, oraz papieży św. Kolmana i św. Wendelina.

Artyści równie chętnie ukazywali owce oraz ich pasterza poza sferą sakralną, pozbawiając je bogatej symboliki. Przedstawienia te są bardzo często idylliczne, w otoczeniu pięknego krajobrazu. Można wyróżnić kilka motywów, które utożsamiane są z krajobrazem oraz pasterzami. Składają się na nie przeważnie poetyckie oraz malownicze obrazy jak i wizualne banały. Wizerunek baranka, pasterza, oraz życia pasterskiego jest częstym tematem poruszanym w sztuce współczesnej. Również kultura masowa nierzadko sięga po motywy baranka i życia pasterskiego. Ten trend stał się szczególnie zauważalny od czasów rewolucji przemysłowej. Należy również wspomnieć o użyciu takich materiałów jak wełna czy skóra owcza. Były one wykorzystywane już w sztuce poprzednich stuleci, a od XIX wieku stały się częścią sztuki użytkowej.

173.kép Krisztus mint Jó Pásztor. Metszet. For thousands of years visual artists are tempted by the subject of lamb and shepherd urging to be depicted on canvass, wood, Kiadta: MontbardAnvers clay or iron, carved in stone or wood, painted on the pages of books or evoked in films. The most important area of the depictions Wellcome Könyvtár, London Christ as the Good Shepherd. Engraving. of lamb and shepherd is the Christian iconography. Both lamb and shepherd appear in the iconography in a con- Published: MontbardAnvers crete, realistic way and in allegoric, symbolic forms of a dPLper sense. The animal (the lamb or the ram) may stand in the centre of Wellcome Library, London the depiction and it may be an important symbol or a participant of a Biblical scene, but shPLp were pictured sometimes generally, 174.kép without any symbolic value in some Christian iconographic artworks. Jesus is evoked as the Good Shepherd or as the Lamb of God Brauns tojásfesték zacskó Magyar Kereskedelmi és Vendéglátóipari Múzeum, Budapest (Agnus Dei). The lamb is often met as attribute of holy persons. It is well known in the company of the prophets Abel and Amos, of Packet for Easter egg dye („Brauns” factory) St. John the Baptist, of St. Agnes of Rome and Montepulciano, of St. Andrew Corsini, of St. Colette, of St. Joachim, of the pope St. Hungarian Museum of Trade and Tourism, Budapest Colman and of St. Wendelin. Another field of artistic evocation of shPLp and lamb has to be added: the depictions of shPLp and of their shepherd without any symbolic contents, outside the sacral art. These pictures show an idyllic, realistic atmosphere. Landscape 172.kép painting’s frequently used subjects are lambs and flock. Several topos are associated with landscape and shepherding people. These Szent Vendel szobra. Pecöl, Magyarország Fotó: T. Bereczki Ibolya topos consist largely of poetic and picturesque images and visual banalities. Modern art doesn’t miss the figure of the lamb and Szabadtéri Néprajzi Múzeum, Szentendre

shepherd and the shepherd’s life. Since the industrial revolution the depiction of lamb and of shepherd’s life have bPLn present even Sculpture of Saint Wendelin. Pecöl, Hungary Photo: Ibolya T. Bereczki in the mass culture. The use of wool and shPLpskin in the fine arts has to be mentioned as well. These are popular materials, which Hungarian Open Air Museum, Szentendre have appeared in the art of the past centuries and from the 19th century on, in the applied arts too.

170.kép 175.kép Isten báránya ábrázolás XIX. századi misekönyvből. Nemescsói antependium. Nemescsó, Magyarország, 1650 Fotó: Deim Péter Magyar Evangélikus Múzeum, Budapest Szabadtéri Néprajzi Múzeum, Szentendre 2008/105 Agnus Dei depiction from missal of 19th century Altar cloth from Nemescsó. Nemescsó, Hungary, 1650 Photo: Péter Deim Lutheran Museum, Budapest Hungarian Open Air Museum, Szentendre

106 107 PL A pásztorélet ma IX. Shepherds' life today

177.kép Ráhel Jákob felé közelít egy juhnyájon keresztül. F. Bartolozzi rézmet- szete W. Hamilton után, 1791. Kiadta: Thomas Macklin,London (FlPLt StrPLt) Wellcome Könyvtár, London

Rachel approaches Jacob through a flock of shPLp. Line engraving by F. Bartolozzi after W. Hamilton, 1791. Published: Thomas Macklin,London (FlPLt StrPLt) 176.kép Wellcome Library, London Juhász a nyájjal. Rajz – repró Szabadtéri Néprajzi Múzeum – Vargha Gyűjtemény, Szentendre

Shepherd with his flock. Drawing – reprographic Hungarian Open Air Museum – Vargha Collection, Szentendre

179.kép Három juh. Színezett fametszet Arnaldus de Villanova: Ortus sanitatis művéből, 1491. Kiadta: Jacob Meydenbach Mainz Wellcome Könyvtár, London

ThrPL shPLp. Coloured woodcut from Ortus sanitatis by Arnaldus de Villanova, 1491. Published: Jacob Meydenbach Mainz Wellcome Library, London

178.kép Kovács László „Putu”: Ősöm 2002 Szabadtéri Néprajzi Múzeum, Szentendre

László Kovács „Putu”: My ancestor 2002 Hungarian Open Air Museum, Szentendre

108 109 IX.1

PL Po przemianach w XX wieku obraz życia pasterskiego we współczesnych czasach uległ przeobrażeniu. W nowym stu- leciu wytworzył się wizerunek nowoczesnego rolnika-hodowcy, a hodowla owiec zorientowana jest na rynek mięsa i pro- duktów mlecznych. Poziom hodowli owiec w tym zakresie zależy od aktualnej koniunktury ekonomicznej. Podstawowe formy hodowli oparte na cyklu rocznym nie uległy zmianie. Pod wpływem rozwoju technologii zmienił się jednak sposób gospodarowania. Praca pasterzy stała się łatwiejsza. Przed hodowlą owiec, tradycyjnie powiązaną z krajobrazem naturalnym otworzył się świat przemysłu turystycznego. Kultura pasterska silnie zakorzeniona w tradycji poszczególnych państw jest ważnym elementem tożsamości regionu i kraju, a przez to jest cenionym produktem turystycznym. Kultura pasterska, widoczna w przejawach życia pasterskiego stanowi znaczący element gospodarki i dziedzictwa kulturowego poszczególnych krajów. Jest silnie zakorzeniona w przeszłości i pomimo przemian cywilizacyjnych jest także obecna we 183.kép współczesnej kulturze. Rządy poszczególnych krajów, a szczególnie regionalne i lokalne organizacje hodowców owiec i Kommunikáció a hegyekbe: ha van térerő, a juhászok a hegyi legelőkről is üzenhetnek a családnak. Franciaország, 2012. rozwoju turystyk, podejmują szereg starań dla jej podtrzymania i dalszej promocji. Niewątpliwie, działania te wyma- Fotó: © S. Carlier

gają silniejszego niż dotychczas wsparcia. Może tu być pomocna szersza współpraca o charakterze międzynarodowym, Communicating in the mountains: the mobile phone (when there is reception) now enables shepherds to send news from połączona z wymianą doświadczeń. the summer pastures to the family. France, 2012. Photo: © S. Carlier After the transformations in the 20th century, the image of a pastoral life in the contemporary times has changed. In the new century there is an image of a modern farmer-brPLder, and shPLp brPLding is orientated to the production of meat and dairy products, including ecological production. ShPLp brPLding depends on the actual economic situation. The basic forms of brPLding based on annual cycle have not changed. However, because of the development of technology, a way of farming has changed. The work of shepherds has become easier. ShPLp brPLding has become a part of a tourist industry. Pastoral culture that is dPLply-rooted in tradition of particular countries is an important element of identity of a region and country, and thus, a valuable tourist product. Pastoral culture, visible in all forms of pastoral life, constitutes a significant element of economy and cultural heritage of particular countries. It is dPLply rooted in the past, and despite civilization transformations, is still present in the contemporary culture. The governance of particular countries, especially regional and local organizations of shPLp brPLders and the development of tourism, make efforts to preserve and further promote it. Undoubtedly, these actions require stronger support. It can be done international cooperation combined with exchange of experience.

180.kép Juhász quadon. Pentyrch, Wales, 2003. Nemzeti Történeti Múzeum, St. Fagans 182.kép Shepherd on a quad bike. Pentyrch, Wales, 2003. A kunyhók fele már autóval is megközelíthető. National History Museum, St. Fagans Couyasallès kunyhó, Aspe völgy, Franciaország, 2011. Fotó: © S. Carlier

Half of the cabins are now accessible with a four-whPLl drive. Couyasallès’s cabin, Aspe Valley, France, 2011. Photo: © S.Carlier

181.kép A nyáj itatás. Mezőség, Erdély, Románia, 2011. Fotó: Aranyos Sándor 184.kép Szabadtéri Néprajzi Múzeum, Szentendre Juhok füresztése. Olaszország, 2003. Fotó: Marisa Stringile Watering the flock. Mezőség, Transylvania, Romania, 2011. Photo: Sándor Aranyos Washing shPLp. Italy, 2003. Hungarian Open Air Museum, Szentendre Photo: Marisa Stringile

110 111 185.kép "Eregelnek béfelé a selymékhez, hogy igyanak". Gyimesközéplok, Románia, 2012. Fotó: Molnár Ábel

Watering the flock. Gyimesközéplok, Romania, 2012. Photo: Ábel Molnár

186.kép Legelésző merinó nyáj. Alföld, Magyarország, 2013. Fotó: Beke Károly

Grazing flock. Great Plain, Hungary, 2013. Photo: Károly Beke

112 113 IX.2 189.kép Útban a hegyi legelőkhöz a nyáj falvakon halad keresztül. Franciaország, 2012. Fotó: © S.Carlier

PL Przez wieki pasterstwo transhumancyjne było nieodłącznie związane z historią Europy. W pewien sposób przyczyniło się The climb to the mountain pastures: Flocks pass through villages. France, 2012 do jej rozwoju poprzez niezliczone migracje oraz kontakty społeczności transhumancyjnych zawierane w różnych częściach Photo: © S.Carlier kontynentu. Zjawisko pasterstwa transhumancyjnego w wielu krajach zostało zmarginalizowane, a w niektórych przestało istnieć. Zanik ten szczególnie widoczny jest w XX wieku. Istnieje wiele czynników, które wpłynęły na zanik pasterstwa transhumancyjnego. Do najważniejszych można zaliczyć zmiany demograficzne, relacje polityczne oraz gospodarcze. Hodowla owiec wraz z pasterstwem transhumancyjnym uzupełniała się. Naturalny nawóz rozrzucany na polach oraz wypas owiec znacząco podnosiły wartość ziemi. Ze względu na wysoką jakość oraz żyzność były one często dzierżawione rolnikom. Dlatego też pasterstwo transhumancyjne uważane jest za istotny czynnik w całym ekosystemie. Obecnie istnieje tendencja mieszania pasterstwa nomadycznego z wypasem na prywatnych pastwiskach, gdzie udaje się uzyskiwać naturalną równowagę, wysokiej jakości produkty, zachowanie rodowitych gatunków, oraz odpowiednie warunki sanitarne.

Throughout the centuries, the transhumance has accompanied the history of Europe to which it has contributed in some way by the multiple passages and contacts it has performed from various parts of the continent. But as we have sPLn, the phenomenon is everywhere in decline, and some countries have even sPLn it disappear from their territory. Even if it remains active in some areas, the decline has accelerated during the 20th century. There are many factors that explain this evolution, but demographic changes, political and economic relations are by far the most important. The stockbrPLding with transhumance was altogether rather multifunctional. The shPLp contribute to 190.kép the fertilization of fields from stables and by stubble grazing. It frequently occurred that land that was passed by shPLp was Juhszállítás teherautóval. Ossau völgy, Franciaország, 2012. leased to farmers because of the enrichment by the manure. Therefore, the transhumance is moreover an important factor in Fotó: © S. Carlier Transporting shPLp on truck. Ossau Valley, France, 2012. the ecosystems. Today, there is a tendency of a mix system of nomadic pastoralism and private owned pastures, where we will Photo: © S.Carlier succPLd to have a natural balance, good quality of products, preservation of indigenous species, and to be in accordance with the appropriate sanitary measures.

191.kép A nyári transzhumance napja. A felnőttek és gyerekek svájcisapkát viselve terelik a nyájat a hegyi legelőre. 187.kép Estaing, Hautes PyrenPLs, Franciaország, 2011. Vonuló nyáj a San Boldó-átjárón. Fotó: © S.Carlier Francia-olasz határ, Alpok, 2012. www.slurp.nu Day of summer transhumance. The adults and children are wearing traditional berets and stPLring the flock ShPLp flock crossing San Boldo pass. to the summer pastures. Estaing, Hautes PyrenPLs, French-Italian border, the Alps, 2012. France, 2011. www.slurp.nu Photo: © S.Carlier

114 115 193.kép Juhok szállítása az Osmussaar szigetre. Észtország, 2011. Fotó: K. Sepp Észt Élettudományi Egyetem, Tartu

ShPLp transportation to the Osmussaar island. Estonia, 2011. Photo: K. Sepp Estonian University of Life Sciences, Tartu

The truck and its load leave the village of Fources (Gers), where the shepherd and his family live. France Photo: © S.Carlier

116 117 195.kép Pásztor ünnep a Miasszonyunk Szentélyénél. Ludzmierz, Lengyelország, 2012. IX.3 Fotó: J. Cieplinski

Pastoral feast at Sanctuary of Our Lady. Ludzmierz, Poland, 2012. Photo: J. Cieplinski

PL W wielu krajach biorących udział w projekcie może być jasno określony, na poziomie kultury tradycyjnej, specyficzny rodzaj symbiozy między obfitą warstwą dziedziczonych pogańskich wierzeń, przesądów i rytuałów, a cienką, wierzchnią warstwą naniesioną przez Chrześcijaństwo - tak zwane "codzienne Chrześcijaństwo". Tak jakby tradycja prawosławna w odróżnieniu od katolickiej była bardziej tolerancyjna względem profanacji popularnych religijnych wierzeń oraz obrzędów. W północnej, wschodniej oraz południowowschodniej Europie zachowało się wiele wciąż żywych zwyczajów oraz rytuałów noszących znamiona pogańskich wierzeń (Bułgaria, Estonia, Polska). Różnice w tradycjach poszczególnych narodów wynikają ze specyficznej dynamiki oraz trendów w popularnej kulturze i folklorze. Już przed początkiem XX wieku w krajach Europy środkowej oraz zachodniej, modernizacja oraz standaryzacja skazała kulturę ludową oraz tradycje na wymarcie. Dlatego wiele artefaktów kultury popularnej, folkloru oraz rytuałów zanikły ze społecznego użycia i stały się kulturowym dziedzictwem (Francja, Wielka Brytania). We wschodniej części środkowej Europy oraz w południowowschodniej Europie procesy te były nierówne i opóźnione. Dlatego też tradycyjna

kultura oraz folklor na początku XX wieku były wciąż żywe, zachowując wiele elementów i pozostałości po starożytnych 197.kép „Horo” tánc a Szent György-napi fesztiválon. kultach, wierzeniach i magicznych praktykach (Bułgaria, Estonia, Polska, Węgry). Na przykład w Bułgarii w połowie XX Bogdanovdol, Pernik régió, Bulgária, 2009. Fotó: Simeon Miliov wieku oraz później podczas święta św. Jerzego, patrona owiec oraz pasterzy, zachowany był niezmieniony rytuał. Nemzeti Történeti Múzeum, Szófia

“Horo”-dance at the Saint George’s Festival. Bogdanovdol, Pernik region, Bulgaria, 2009. Photo: Simeon Miliov In many countries participating in the project can be clearly outlined at folk / traditional culture level a specific form National History Museum, Sofia of "symbiosis" betwPLn large heterogeneous layer of inherited pagan beliefs, superstitions and rituals, and a thin surface layer imposed by Christianity - the so-called "everyday Christianity." As if the Orthodox tradition has bPLn more generous and tolerant towards this profane form of popular religious worship and rituals than the Catholic one. In the countries of Eastern and Southeastern Europe and the north have bPLn preserved many more vital customs and rituals associated with pagan pre-Christian beliefs (eg Wolf holidays, rituals and magical practices - in Bulgaria and Estonia, Poland). Difference in the traditions of individual nations are due to specific dynamics and trends in popular culture and folklore. In the countries of Central and Western Europe, modernization and standardization doom folk culture and traditions of dying relatively quickly before the start of the twentieth century. Therefore many of the artifacts of popular culture,

folklore and rituals disappear from the social practice and become a cultural heritage (France, UK). The eastern 196.kép part of Central Europe and Southeastern Europe, these processes occur very uneven and delayed. Therefore, traditional culture A pásztorok rablótánca, a „zbójnicki”. Podhale régió, Lengyelország. 1960-as évek. and folklore are kept alive and active even in the early twentieth century, retaining many elements and remnants of ancient Fotó: Z. Kamykowski (MTZ) cults, beliefs and magical practices (Bulgaria, Estonia, Poland, Hungary). For example, in Bulgaria the celebration of St. The pastoral dance called „zbójnicki” („Robber’s dance”). Podhale region, Poland, 1960s. George - patron of flocks and shepherds, reveal a rich complex ritual, preserved as a whole by mid-twentieth century and later. Photo: Z. Kamykowski (MTZ)

194.kép Karcagi Birkafőző Fesztivál. Karcag, Magyarország, 2008. Szellemi Kulturális Örökség Igazgatósága, Szentendre

Mutton Stew Festival of Karcag. Karcag, Hungary, 2008. Intangible Cultural Heritage Department, Szentendre

199.kép Survakar tánc kolompokkal az állattenyésztők hagyományos fesztiválján (Glagorez). Stefnovo, Pernik régió, Bulgária, 2011. Fotó: Leonora Boneva Nemzeti Történeti Múzeum, Szófia

Survakars’ dance with bells at the traditional review of the livestock owners’ festival „Glagorez”. Stefnovo, Pernik region, Bulgaria, 2011. Photo: Leonora Boneva National History Museum, Sofia 198.kép Báránymustra a Great Yorkshire Show-n. Egyesült Királyság, 2011. Fotó: Simon Bell Észt Élettudományi Egyetem, Tartu

The parade of shPLp at Great Yorkshire Show. United Kingdom, 2011 Photo: Simon Bell Estonian University of Life Sciences, Tartu

118 119 200.kép A Hegyi Foklór Nemzetközi Fesztiválja. Zakopane, Lengyelország, 2011. Fotó: Stanislaw P. Makara Kresów Múzeum, Lubaczów

The International Festival of Mountain Folklore. Zakopane, Poland, 2011. Photo: Stanislaw P. Makara Muzeum Kresów in Lubaczów

201.kép A nyáj megáldása a hegyi legelőre indulás előtt. Lourdios Ichère - Aspe völgy, PyrenPLs Atlantiques, Franciaország, 2012. Fotó: © S.Carlier

Blessing of the flock before the transhumance Lourdios Ichère - Aspe Valley, PyrenPLs Atlantiques, France, 2012. Photo: © S.Carlier

120 121 IX.4

204.kép Gólyalábas néptáncosok a transhumance fesztiválon. Saint Justin, Landes, Franciaország, 2010. Fotó:© S. Zambon PL Cechy charakterystyczne muzyki pasterskiej w wielu tradycyjnych kulturach Europy pokazują bliski związek pomi- Folklore group of stilt walkers during the “road of the ędzy określoną tradycją kulturową, a sposobem życia oraz działalnością pasterzy. Badania pokazują również przegląd transhumance” festival. Saint Justin, Landes, France, 2010. Photo:© S. Zambon ludowej, pasterskiej wiedzy muzycznej i jej ekspresji, przez pamięć ostatnich nosicieli tradycyjnej kultury muzycznej, pod koniec jej obszernego i kompleksowego istnienia. Procesy modernizacji nie tylko zmieniły technologie hodowli owiec, ale również przemieszały kulturowe warstwy tworząc nowy stosunek do wartości jakie daje pasterska tradycja muzyczna. Pasterski repertuar muzyczny oraz taneczny zmienia formę z codziennego pasterskiego życia na współczesne festiwale, podczas których prezentowane są piosenki, melodie oraz tańce. Zmiana funkcji muzyki pasterskiej prowadzi do kreatywnych przemian starych muzycznych oraz tanecznych form, nadając im nowy artystyczny wymiar. Wielu współczesnych muzyków zawiera tradycyjne pasterskie piosenki oraz dźwięki w swoich repertuarach, promując oraz rozpowszechniając muzykę pasterską dzięki koncertom i nagraniom. Cechy stylistyczne dawnej muzyki przetrwały jako część muzycznego dziedzictwa, rozwinęły się oraz zostały wzbogacone nowoczesnymi interpretacjami, zyskując na wartości we współczesnej kulturze.

The characterization of the pastoral music in several traditional cultures of Europe shows close links betwPLn this particular cultural tradition with maintaining the lifestyle and activities of the shepherds. They study conducted on the topic of shepherds' oral tradition in the framework of the project shows also an overview on folk musical knowledge of pastoralism and its expression through the memory of the last bearers of traditional musical culture at the end of its comprehensive, systematic existence. The processes of modernization not only change the technology of shPLp-farming, but also stir the cultural layers, creating a new attitude to the values of the pastoral musical tradition. The shepherds’ musical and dance repertoire shifts from everyday pastoral life to contemporary festivals, at which it is presented as songs, melo- dies and dances on the stage. The functional change leads to creative transformations of the archaic musical and dance forms, acquiring entertainment features and artistic dimensions. Some contemporary folk and other musicians include traditional pastoral songs and tunes in their repertoires, promote and distribute them through concerts and recordings. The stylistic features of the shepherd’s music survive as part of the musical heritage, developed and enriched in modern interpretations thus acquiring value in contemporary culture.

202.kép Ünnepi „horo” tánc. Momchilovtsi, Bulgária, 2012. Fotó: Vera Kerelezova Nemzeti Történeti Múzeum, Szófia

A festive “horo”-dance. Momchilovtsi, Bulgaria, 2012. Photo: Vera Kerelezova National History Museum, Sofia

206.kép Rodope-i dudások Szent György napján. Smolyan régió, Bulgária, 2006. Fotó: Tanya Mareva Helytörténeti Múzeum, Smolyan

Bagpipers from the Rhodopes on St. George’s Day. Smolyan region, Bulgaria, 2006. Photo: Tanya Mareva 205.kép Regional History Museum, Smolyan Krzysztof Trebunia-Tutka hegedül. Zakopane, Lengyelország, 2009. 203.kép „Watra” Információs Szolgálat, Podhale régió Asen Galabov a hagyományőrző állattenyésztők fesztiválján (Glagorez). Stefanovo, Bulgária, 2011. Krzysztof Trebunia-Tutka playing on the violin. Fotó: Leonora Boneva Zakopane, Poland, 2009. Nemzeti Történeti Múzeum, Szófia Information Service from the region of Podhale „Watra” Asen Galabov at the traditional parade of the livestock-owners Stefanovo, Radomir municipality, 2011. Photo: Leonora Boneva National History Museum, Sofia

122 123 In the 1992 Regulation 2081/92, the European Union first adopted the proposal for the Protection of Geographical IX.5 Indications and Designations of Origin for agricultural products and foodstuffs and in Regulation 2082/92 certificates of specific character for agricultural and food products. Lately, the EU supportslocal products and traditional technologies. “Typical” foods are considered as safer and healthier by the consumer and “typicality” has bPLn established PL Od 1992 roku zgodnie z rozporządzeniem Rady (EWG) nr 2081/92, Unia Europejska wprowadziła Oznaczenia Pocho- as a recent way to recognize a product’s quality. Once a product has bPLn recognized as PDO, it is prohibited to give dzenia Geograficznego Produktów Rolnych, a następnie rozporządzenie w sprawie świadectw o szczególnym charakterze another product even a similar name, as the one of the protected traditional product. In order for a product to be recognized dla produktów rolnych i produktów spożywczych (Rozporządzenie Rady (EWG) nr 2081/92). W ostatnim czasie UE wspiera as a Protected Designation of Origin, it must mPLt the following requirements: produkty lokalne i tradycyjne technologie. „Lokalna” żywność uważana jest przez konsumentów za bardziej bezpieczną i zdrową, a jej „regionalny charakter” został ostatnio uznany jako sposób na rozpoznanie produktu dobrej jakości. Po A. It must be produced and ripened within a strictly defined geographical area. zarejestrowaniu produktu w kategorii PDO ( Chroniona Nazwa Pochodzenia) niedozwolone jest nadanie tej samej nazwy B. Its raw material must be also produced within the same geographical area. innemu produktowi. By wyrób mógł być zarejestrowany, musi spełniać następujące wymagania : C. No chemical additives are used in its production. D. It is produced using traditional techniques under natural conditions. A – cały proces wytwarzania produktu musi przebiegać w miejscu jego pochodzenia, warunkującego charakterystyczne cechy B - Produkcja surowców wchodzących w skład danego produktu musi być wytwarzana na terenie wynikającym z nazwy It is worth nothing that in all the national reports conducted in the framework of the project, we have witnessed a most produktu clear reference to national traditions and cultural heritage, both mythological and historical. Furthermore, in all these C – w procesie produkcji nie zostały użyte żadne chemiczne konserwanty countries, there have established ways to revive these traditions today and highlight practices, tools, products and perfor- D – został wyprodukowany przy użyciu tradycyjnych technologii w naturalnych warunkach. mances as carriers of a new modern identity.

Warto wspomnieć, że we wszystkich wcześniej wymienionych raportach krajowych, da się dostrzec związek z narodowymi There is the Oscypek, the ‘king’ of Polish chPLses, a regional product that represents Poland beyond its national bounda- tradycjami i dziedzictwem kulturowym, zarówno tym mitycznym jak i historycznym. Ponadto widoczne jest ożywienie ries. There is also the Feta chPLse, an ancient heritage since the Homeric era, the Roquefort and so many other chPLses tradycji, oraz wyróżnienie znaczenia działań, narzędzi i produktów tradycyjnych jako nośników nowej współczesnej tożsa- that make France to be the country of chPLse, and in Bulgaria there are cultural events that foster the prestige of shPLp mości. milk in Bulgaria and abroad. In the meantime, we also witness efforts deployed by almost every country to achieve for its products a quality distinction from Europe, such as the PDO, the AOC, the European quality certificate, etc. IndPLd, Europe Oscypek, król polskich serów, jest regionalnym produktem, który reprezentuje Polskę nawet poza jej granicami. Ser Feta, functions as a safeguarding mechanism ensuring the quality of local products. It is as if each one of these countries aspires starożytne dziedzictwo od czasów Homera, Roquefort i wiele innych serów, które sprawiają że Francja uznawana jest za kraj to overcome national boundaries and through its traditional processing techniques to achieve larger scale advantages. In sera oraz Bułgaria gdzie wiele wydarzeń kulturalnych, podnosi prestiż mleka owczego nie tylko w kraju ale i za granicą. Wy- essence, though, on a symbolic level, this aspiration reveals a nPLd for obtaining advantages that ensure participation in raźnie da się odczuć staranie każdego z krajów do osiągnięcia własnej odrębności dotyczącej produkcji lokalnych wyrobów a wider community and finally a wider identity –the European one. (Oznaczenia Pochodzenia Geograficznego Produktów Rolnych) , Europejski Certyfikat Jakości. Wprowadzone ustawy i roz- porządzenia są gwarantem jakości lokalnych produktów. Poszczególne kraje aspirują do przekroczenia narodowych granic oraz poprzez swe tradycyjne techniki wyrobu produktów, osiągnięcia wyższego celu jakim jest uczestnictwo w większej społeczności Europejskiej.

209.kép Technologia zmieniała się na przestrzeni wieków. W produkcji fabrycznej śmietana oddzielana jest od mleka, które następnie Kondof tejüzem – a hagyományos tudás és a modern technológia kombinációja. Staro selo, Troyan község, Bulgária, 2011. jest podgrzewane i poddawane mikrofiltracji w celu uzyskania odtłuszczonego mleka, idealnego surowca do wyrobu sera. Fotó: Marina Trayanova

W starożytności ser uznawany był jako dar bogów a w obecnych czasach stał się symbolem określonego regionu lub kraju Dairy Kondof – combining traditional know-how and modern technologies. Staro selo, Troyan municipality, Bulgaria, 2011. np. grecka feta, francuski roquefort, słowacki owczy biały ser, czy włoski parmezan. Produkty te znane są dziś konsumentom Photo: Marina Trayanova na całym świecie. Niektóre rodzaje serów nie pozwalają na pełne uprzemysłowienie i automatyzację produkcji a ich wyrób wymaga tradycyjnej technologii i pracy ludzkiej.

207.kép A sajtot ruhába csavarva sajtformába helyezik, hogy el- nyerje végleges formáját. Ossau völgy, Franciaország, 2012. Fotó: © S.Carlier

Wrapped in a cloth to facilitate drainage, the chPLse is placed in a mold where it will take its final shape. Ossau Valley, France, 2012. Photo: © S.Carlier

210.kép Olasz sajtüzem. Dél-Olaszország, 2009. Fotó: Sári Zsolt

Italian dairy. South-Italy, 2009. Photo: Zsolt Sári 208.kép Kondof tejüzem – a hagyományos tudás és a modern technológia kombinációja. Staro selo, Troyan község, Bulgária, 2011. Fotó: Marina Trayanova

Dairy Kondof – combining traditional know-how and modern technologies. Staro selo, Troyan municipality, Bulgaria, 2011. Photo: Marina Trayanova

124 125 214.kép Olasz sajtüzem. Dél-Olaszország, 2009. Fotó: Sári Zsolt

Italian dairy. South-Italy, 2009. Photo: Zsolt Sári

215.kép A tej hőmérsékletének ellenőrzése. 30 °C-ra melegítik, hogy a savót elválasszák az aludttejtől. Ossau völgy, PyrenPLs Atlantiques, Franciaország, 2012. Fotó: © S.Carlier

Checking of the temperature of the milk, heated to 30 °C, to separate the whey from the curd (rennet).Ossau Valley, PyrenPLs Atlantiques, France, 2012. Photo: © S.Carlier

216-217.kép „Oscypek” sajt készítése Józef Słodyczka pásztorkunyhójában. Kościeliska völgy, Lengyelország, 2011. Fotó: D. Woch Kresów Múzeum, Lubaczów

Making „Oscypek” in a pastoral hut of Józef Słodyczka. Kościeliska Valley, Poland, 2011. Photo: D. Woch Museum Kresów in Lubaczow

211-213. kép Görög juhsajt készítő családi vállalkozás. Görögország, 2011. Fotó: Sári Zsolt

ShPLp chPLse making family enterprise. GrPLce, 2011. Photo: Zsolt Sári

126 127 218.kép Olasz eredetvédett pecorino sajt a torinói Slow Food Fesztiválon. Torinó, Olaszország, 2012. Fotó: Sári Zsolt

Pecorino chPLse which has PDO status in Slow Food Festival. Torino, Italy, 2012. Photo: Zsolt Sári

219.kép A francia Roquefort sajt védjegye

Trademark of French Roquefort chPLse

128 129 PL tárgykatalógus Exhibit Catalogue

82.14.17 1947.22.60 Szentkép „Isten báránya” ábrázolással „Jó pásztor” Mezőkövesd 1830 körül Fa, üveg, papír Epinal, Franciaország H: 61 cm, Sz: 45 cm Merített papír, fametszet A szentkép Bécsben készült. A képen alul felirat „Duck n. Verlag v. A. Planh Sohn Wien, VII., Richkevgasze 6.” H: 45 cm, Sz: 35 cm Szabadtéri Néprajzi Múzeum, Szentendre Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille

Icon with depiction of „Agnus Dei” „The Good Shepherd” Mezőkövesd, Hungary Circa 1830 Wood, glass, paper Epinal, France L: 61 cm, W: 45 cm Laid paper, woodcuts stencil Made in Wien. Inscription at the bottom: „Duck n. Verlag v. A. Planh Sohn Wien, VII., Richkevgasze 6.” L: 45 cm, W: 35 cm Hungarian Open Air Museum, Szentendre Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille

NHM/kvp_can.22 2545 Ikon Szemlér Mihály: Pásztorok 2013 1874 Bulgária Olaj, vászon Fa, tempera 53x76,5 cm H: 50 cm, Sz: 41 cm Szépművészeti Múzeum - Magyar Nemzeti Galéria, Budapest Szent György és Szent Demeter XVIII. századi ikonjának másolata. Daniela Evgenieva munkája. Nemzeti Történeti Múzeum, Szófia Mihály Szemlér: Shepherds 1874 Icon Oil on canvas 2013 53x76,5 cm Bulgaria Museum of Fine Arts - Hungarian National Gallery, Budapest Tempera on wood L: 50 cm, W: 41 cm Replica of an icon “St. George and St. Demetrius” 18th century. Painted by Daniela Evgenieva National History Museum, Sofia

130 131 2768 1986.55.5. 2011.30.1672 Pállik Béla: Juhok az akolban Juh koponya töredék szarvcsappal Tükrös Pántgyűrű Agnus Dei ábrázolással 1910 körül Bronzkor Zala megye XIII. század második fele Olaj, vászon Lelőhely: Jászdózsa – Kápolnahalom A mai zsebtükör elődje. A pásztorok körében akkor lett népszerű, amikor elterjedt a tűhegyesre Hódmezővásárhely, Kingéc 144x216 cm Damjanich János Múzeum, Szolnok pödört bajusz, ezzel pedig a bajuszpedrő használata. A legtöbb tükrös aljában van egy kis mélyedés a Rézötvözet Szépművészeti Múzeum - Magyar Nemzeti Galéria, Budapest bajuszpedrő kenőcsnek. A kiállított példányon Agnus Dei motívum látható. Átmérő: 2 cm ShPLp skull with horn pin Keményfa Tornyai János Múzeum és Közművelődési Központ, Hódmezővásárhely Béla Pállik: ShPLp in shPLp fold Bronze age M: 2,3 cm, átmérő: 7 cm Circa 1910 Habitat: Jászdózsa – Kápolnahalom, Hungary Szabadtéri Néprajzi Múzeum, Szentendre Ring with depiction of Agnus Dei Oil on canvas János Damjanich Museum, Szolnok Second half of 13th century 144x216 cm Case for mirror Hódmezővásárhely, Hungary Museum of Fine Arts - Hungarian National Gallery, Budapest Zala county, Hungary Copper alloys Hardwood Diameter: 2 cm H: 2,3 cm, D: 7 cm János Tornyai Museum and Cultural Centre, Hódmezővásárhely The predecessor of today's pocket mirror. Due to the fashion of twirled mustache it became popular among shepherds. A hollow can be found at the bottom of the case, where the ointment for twirling could be stored. The exhibited item has a depiction of Agnus Dei. Hungarian Open Air Museum, Szentendre

69.46.331.1-18 91.1.41-42 64.11.89. Játékkockák (18 db) Juhot ábrázoló agyagszobrocska Kosfejet ábrázoló mészkőtöredék XVI-XVII. sz. Bronzkor II-III. század Szolnok - Vár Lelőhely: Jászdózsa – Kápolnahalom Budapest III., (Aquincum polgárváros) Juhcsont Agyag Mészkő Damjanich János Múzeum, Szolnok Damjanich János Múzeum, Szolnok Aquincum Múzeum, Budapest

Dice (18 pieces) ShPLp-shaped sculpture Ram’s head, thick woolly coat 16th-17th century Bronze age 2nd-3rd century Szolnok – Castle, Hungary Habitat: Jászdózsa – Kápolnahalom, Hungary Budapest, III. district (Aquincum) ShPLp bone Clay Marble János Damjanich Museum, Szolnok János Damjanich Museum, Szolnok Aquincum Museum, Budapest

132 133 OIM-Velingrad/kvp.01 1980.80.57 Sátorlepedő „Kozyak” Korzikai parasztház makettje (1:20) XX. század közepe Korzika, Franciaország Bulgária Kő, műanyag, szárított növények Kecskeszőr, gyapjú M: 22 cm, H: 90, 5 cm, Sz: 88 cm H: 320 cm, Sz: 170 cm Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille A vlah pásztorok által használt, sátrak fedésére szolgáló szövet. Történeti Múzeum, Velingrad Model of rural house in Corsica (1:20) Corsica, France Goat hair fabrics „Kozyak” Stone, plastic, dried plants Mid 20th century H: 22 cm, L: 90,5 cm, Sz: 88 cm Bulgaria Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille Goat hair yarn on woolen base L: 320 cm, W: 170 cm Used by the Vlachs as cover for the tent. History Museum Velingrad

1954 Boros kancsó juhokat őrző pásztorfiú alakjával Vasaló makett (főzésre használt pásztorépítmény) 1810 2013 Schmalhofer, Holics Hortobágy Fajansz Műanyag, vessző M: 24 cm, Sz: 12,6 cm, fenékátmérő: 10 cm, szájátmérő: 11,8 cm M: 55 cm, H: 78 cm, Sz: 77 cm Jelzett, a színes zsánerjelenet alatt Schmalhofer fecit (a fecit szó nehezen olvasható). Szabadtéri Néprajzi Múzeum, Szentendre Iparművészeti Múzeum, Budapest Model of „vasaló” (cooking place of shepherds) Wine jug with decoration of shepherd and shPLp Great Plain, Hungary 1810 Plastic, dried plants Schmalhofer, Holics H: 55 cm, L: 78 cm, W: 77 cm Faience H: 24 cm, W: 12,6 cm, bottom diameter: 10 cm, mouth diameter: 11,8 cm Hungarian Open Air Museum, Szentedre Signed, under the coloured genre scene „Schmalhofer fecit” inscription can be sPLn. Museum of Applied Arts, Budapest

134 135 Magyar pásztorviselet cifraszűrrel Lengyel pásztorviselet Bolgár pásztorviselet. Francia pásztorviselet gólyalábbal. Hortobágy, Magyarország Podhale régió, Zakopane Smolyan régió, Bulgária Landes, Franciaország Magyar pásztorviselet cifraszűrrel Kresów Múzeum, Lubaczów Készítette az AEK Zlatograd a CANEPAL projekt keretében a „Mindennapi élet” témakörhöz. Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille Szabadtéri Néprajzi Múzeum, Szentendre Nemzeti Történeti Múzeum, Szófia Polish shepherd's custome. French shepherd's costume with stilts. Hungarian festive costume with fur coat Podhale region, Zakopane Bulgarian shepherd's custome Landes, France Hortobágy, Great Plain, Hungary Museum Kresów in Lubaczów Smolyan region, Bulgaria Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille Hungarian Open Air Museum, Szentendre Made in AEK Zlatograd on behalf of the project CANEPAL for the "Everyday life" theme. National History Museum, Sofia

136 137 НИМ 60684 НИМ 60685 Kés, „karakulak” Karabély XIX. század közepe XIX. század közepe Kelet-Rodope hegység, Bulgária Kelet- Rodope hegység, Bulgária Fém, csont Fém, fa H: 43,5 cm, Sz: 4,5 cm H: 132 cm, Sz: 14 cm Nemzeti Történeti Múzeum, Szófia Nemzeti Történeti Múzeum, Szófia

Knife „karakulak” Rifle Mid-19th century Mid-19th century Eastern Rhodopes, Bulgaria Eastern Rhodopes, Bulgaria Metal, bone Metal, wood L: 43,5 cm, W: 4,5 cm L: 132 cm, W: 14 cm National History Museum, Sofia National History Museum, Sofia

83.36.1 Vaszary János: Juhász Kivitelezte: Kovalszky Sarolta 1899 Szövött gobelin 66x135,5 cm Rippl-Rónai Múzeum, Kaposvár

János Vaszary: Shepherds Made by Sarolta Kovalszky 1899 Woven tapestry 66x135,5 cm Rippl-Rónai Museum, Kaposvár

НИМ 60683 1993.74.7. Fegyver, „evzaliya” Fokos XIX. század vége Gyöngyös, Heves megye Kelet-Rodope hegység, Bulgária puhafa, kovácsoltvas Fém Sz: 15 cm, H: 91 cm H: 32 cm, Sz: 16 cm A XVIII. században még harci eszköz, később főként fiatal pásztorok, bojtárok, falusi legények kedvelt Nemzeti Történeti Múzeum, Szófia önvédelmi eszköze lett. A XX. században a díszes, faragott nyelű fokos a vőfély címereként jelenik meg. Szabadtéri Néprajzi Múzeum, Szentendre Gun, „evzaliya” Late 19th century Stick with axe Eastern Rhodopes, Bulgaria Gyöngyös, Heves County, Hungary L: 32 cm, W: 16 cm softwood, wrought iron National History Museum, Sofia W: 15 cm, L: 91 cm The former fighting tool of the 18th century became popular among shepherds and peasents as self- defense weapon in the later centuries. During the 20th century sticks with axes also appear as the special equipment of bridesmen. Hungarian Open Air Museum, Szentendre

138 139 1993.74.7. NM 87.13.228 Fokos Bot Kovácsoltvas, fa 1956 H:95,5 cm, Sz.: 16,5 cm Görögország „MJ” monogrammal, díszes ornamentikával és holddal díszített fokos, nyelén vésett virágdíszítéssel. H: 87,5 cm, Sz: 11,5 cm Keszi-Kovács László hagyatékából, Szabadtéri Néprajzi Múzeum, Szentendre Néprajzi Múzeum, Budapest

Stick with axe Crook Wrought iron, wood 1956 L:95,5 cm, W.: 16,5 cm GrPLce Richly decorated with flowers and the motif of Moon, and with initials of “MJ”. L: 87,5 cm, W: 11,5 cm From legacy of László Keszi-Kovács, Hungarian Open Air Museum,Szentendre Museum of Ethnography, Budapest

1989.5.11. NM 16249 NM 134432 1961.124.92.1-2 Fokos Juhászkampó Juhászkampó Pásztorbot Pomáz, Pest megye Zselic vidéke, Somogy megye, Magyarország 1889 XX. sz. közepe kovácsoltvas, fa Keményfa Fejér megye, Magyarország Marey par Martigny les Bains, Franciaország H: 101 cm, Sz: 13 cm H: 108 cm Somfa Fa, acél Szabadtéri Néprajzi Múzeum, Szentendre Néprajzi Múzeum, Budapest H: 113,5 cm, Sz: 6,5 cm H: 132 cm Kampója kosfejben végződik, alatta furulyázó juhász. Évszámos: a négyszögletes részben „1889” faragással. A kampó a juhok nyájból való kifogását, a lapát része pedig az elkószált állatok megdobálását szolgálta. Stick with axe Shepherd’s crook Néprajzi Múzeum, Budapest Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille Pomáz, Pest County, Hungary Zselic region, Somogy County, Hungary Wrought iron, wood Hardwood Shepherd’s crook Shepherd's stick L: 101 cm, W: 13 cm L: 108 cm 1889 Mid 20th century Hungarian Open Air Museum, Szentendre Museum of Ethnography, Budapest Fejér County, Hungary Marey par Martigny les Bains, France Dogwood Wood, stPLl L: 113,5, W: 6,5 cm Stick ending in a hook to catch the shPLp by the leg, and the blade used to throw small sods to them. The crook ends in ram, and shepherd playing on flute. The crook is dated to 1889 by its engraving. Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille, France Museum of Ethnography, Budapest

140 141 1977.37.9 1961.124.52 NM 51.31.100 Pásztorbot Pásztorbot Pásztorbot Franciaország Mercey, Franciaország Magyarország Fa Kőrisfa, vas Somfa H: 97,3 cm H: 101 cm H: 116,7 cm, Sz: 4,7 cm A pásztorbot halat tartó sellő alakban végződik. Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille Néprajzi Múzeum, Budapest Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille Shepherd’s stick Crook Shepherd’s stick Mercey, France Hungary France Ash, iron Dogwood Wood L: 101 cm L: 116,7 cm, W: 4,7 cm L: 97,3 cm Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille Museum of Ethnography, Budapest The stick ends in figurine of a mermaid holding a fish. Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille

DMH1954.73.39 1977.37.20 Pásztorbot Pásztorbot XX: század 1972 Balatonfenyves Franciaország Fa Fa A bot kosfejben végződik, díszítményei között virágmotívum és sarló és kalapács címer látható. H: 94,2 cm Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille Nemzeti Természettudományi Múzeum, Párizs Shepherd’s stick Shepherd’s stick 1972 20th century France Balatonfenyves, Hungary Wood Wood L: 94,2 cm Plant motifs, with in the upper part two initials and a cob pattern with a crossed hammer and sur- Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille mounted by a star. The stick ends in the head of a ram. Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille National Museum of Natural History, Paris

142 143 NHM/kvp_can.05 1961.124.52 1977.37.6 Pásztorbot Pásztorbot Pásztorbot 2013 Mercey, Franciaország Franciaország Szófia, Bulgária Kőrisfa, vas Fa, fém Hársfa H: 101 cm H: 92,7 cm H: 198 cm Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille A bot felső részén a következő díszítmények láthatók: férfi fejdísszel, csuklyás férfi, két gyík, ördög és A szófiai Nemzeti Néprajzi Múzeum régi, gazdagon díszített pásztorbotjának másolata. kígyó. A vízszintes, láb formájú rész végén Napóleon és egy kutyafej ábrázolás látható. Az Európai és Nikola Tsvetanov munkája, prof. Petar Bonev diákja. Shepherd’s stick Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille Nemzeti Történeti Múzeum - Nemzeti Művészeti Akadémia, Szófia Mercey, France Ash, iron Shepherd’s stick Crook L: 101 cm France 2013 Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille Wood, metal Sofia, Bulgaria L: 92,7 cm Lime-trPL In the upper part of the stick, sets of figures in high relief: a man wearing a large headdress, a man L: 198 cm wearing a hood, a lizard, a devil, a snake and a second lizard face. The horizontal leg shaped handle, the Replica of an old rich decorated shepherd’s stick from the National Ethnographic Museum in Sofia. underside of the foot forming a head overcomes the representation of Napoleon and a dog's head. Made by Nikola Tsvetanov, student of prof. Petar Bonev Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille National History Museum - National Academy of Arts, Sofia

DMH1954.73.44 1977.37.16 Pásztorbot Pásztorbot XX. század 1914 Akli puszta, Somogy m. Franciaország Fa Fa, fém H: 118 cm H. 95 cm Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille Domború faragással díszített. A díszítmények között szerepel: szőlőtőke, doboló katona, kürtölő katona, Nemzeti Természettudományi Múzeum, Párizs a Köztársaság allegóriája frígiai sapkával a fején, kezében pálmalevél és zászló. A bot vége macskafejben végződik. Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille Shepherd’s stick 20th century Shepherd's stick Akli, Somogy county, Hungary 1914 Wood France L: 118 cm Wood, metal Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille L: 95 cm National Museum of Natural History, Paris Features in relief: a vine, a soldier playing a drum, a soldier playing bugle, an allegory of the Republic wearing a Phrygian cap holding a palm and a flag. The top of the stick ends in curved shaped feline head handle. Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille

144 145 1945.44.1 Pásztorbot Németország Fa H: 90 cm Indás motívum és két kígyó motívum fut végig a pásztorbot testén, mely női alakban végződik. Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille

Shepherd's stick Germany Wood L: 90 cm The stick surrounded by two snakes and foliage. At the top a female figure can be sPLn. Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille

1977.37.11 2000.68.1030v NHM/kvp_can.20 Pásztorbot Kutyanyakörv Kutyanyakörv Franciaország XIX. század eleje XIX. század Fa, fém Franciaország Plovdiv, Bulgária H: 93,3 cm Vas, bőr Vas Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille M: 9,2 cm, átmérő: 28 cm Nemzeti Történeti Múzeum, Szófia Farkas- és medvetámadás kivédésére használt nyakörv. Shepherd’s stick Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille Dog-collar France 19th century Wood, metal Dog-collar Plovdiv, Bulgaria L: 93,3 cm Early 19th century Iron Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille France National History Museum, Sofia Iron, leather At the time when wolves and bears still exist, the dogs were collared with prickles to protect animals attacking neck. Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille, France

146 147 Á 61.880.1 1961.149.1 A509:1191 Kutyakolonc Kagylókürt Síp („pasun”) Síp Magyarország Bouloc, Franciaország XX. sz. eleje XIX. század vége Fa, vas Kagyló Észtország Svédország Magyar Mezőgazdasági Múzeum, Budapest Az állatok hívására használták. Fa Nyírfa Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille Észt Nemzeti Múzeum, Tartu A kürt gyermekváltozata. Asszonyok használták a nyári legelőkön egymás közötti kommunikációra. Dog-clog Hangja 5 km-re is elhallatszott. Hungary Horn Pipe („pasun”) Magántulajdon Iron, wood Bouloc, France Early 20th century Museum of Hungarian Agriculture, Budapest Shell Estonia Blowing pipe Used for calling the flock and dogs. Wood Late 19th century Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille Estonian National Museum, Tartu Sweden Birch A child´s version of a big horn, used by the women at the summer; communication up to 5 km. Private collection

1966.21.1 1981.54.3 1963.150.1.1 2 Kürt Zajkeltő (“rombusz”) Napóra Rováspálca 1942 Franciaország Pireneusok, Franciaország 2013 Franciaország Gesztenyefa, madzag Fa, vas, madzag Bulgária Szaru, réz, bőr, vas Egyszerű aerofon hangszer, amelyet a fej felett kell pörgetni, így adja jellegzetes hangját. Kutyák és A napóra testébe vésett számok és vonalak a hónapot, napot, órát jelzik. A pásztorok a mutató árnyékát Hársfa Az állatok hívására használták. juhok hívására használták. nézve olvasták le az időt. H: 62 cm, Sz: 2,5 cm Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille A pásztorok a tej mérésére használták a rováspálcákat. A bemutatott tárgy Hristo Antonov, a Prof. Peter Bonev által vezetett Nemzeti Művészeti Akadémia (Szófia) „faragó” szakos hallgatójának munkája. Horn Rhombus Solar watch of shepherd Nemzeti Történeti Múzeum, Szófia 1942 France Pyrénées, France France Chestnut, string Wood, iron, string Shepherd’s tally Horn, copper, leather, iron Musical instrument consisting of a wooden board attached to a cord that the player spins above his head. Numbers and engraved lines correspond to the months, days and hours. The stylus is oriented towards the 2013 Used for calling the flock and dogs. This primitive wind instrument uses the friction of the air to produce sound. Used to call the flock and dogs. sun, the projected shadow indicates the time. Bulgaria Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille Lime-trPL Features in relief: a vine, a soldier playing a drum, a soldier playing bugle, an allegory of the Republic wear- L: 62 cm W: 2,5 cm ing a Phrygian cap holding a palm and a flag. The top of the stick ends in curved shaped feline head handle. Sheperds used to measure the milk with tallies. Made by Hristo Antonov, student in "Carving" of the National Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille Academy of Arts, headed by Prof. Peter Bonev. National History Museum, Sofia

148 149 1961.155.1.1 2 1962.41.4 1940.30.203.1-3 2008.138.20 Kés Kés «jeu de flammes» Póráztartó Körmölő XIX. század közepe Thiers, France 1940 körül Márianosztra, Pest megye Aumelas, Franciaország Réz, acél Loir et Cher, Franciaország Sz: 2,5 cm, H:16 cm Vas, bükkfa Állatok gyógyítására, köztük érvágásra használt kés. Bőr, vas, csont Szabadtéri Néprajzi Múzeum, Szentendre H: 24,4 cm Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille Felső karikája a pásztor övéhez csatlakozik, az alsó karikákba a kutyapóráz kerül. A faragás Honoré Barthélémy pásztor munkája. Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille Knife for hoof trimming Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille Knife called «jeu de flammes» Márianosztra, Pest County, Hungary Thiers, France Device to kPLp dogs W: 2,5 cm, L: 16 cm Knife Copper, stPLl Circa 1940 Hungarian Open Air Museum, Szentendre Mid-19th century Used for various veterinary care, including blPLding. Loir et Cher, France Aumelas, France Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille Leather, iron, bone Iron, bPLch Top ring is passed in the belt of the shepherd; lower rings are to attach leashes dogs. L: 24,4 cm Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille Sculpture work done by the shepherd Honoré Barthélémy. Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille

1981.54.3 2007.175.15.1-2. Pásztorkés Bicskatok Pásztorkés kéreg tokkal Fadoboz XX. század Magyarország XX. század Homoródalmás, Hargita megye Franciaország Keszi-Kovács László hagyatékából, Szabadtéri Néprajzi Múzeum, Szentendre Észtország Fa Fa, acél Nyírfakéreg, acél Szabadtéri Néprajzi Múzeum, Szentendre Marqueze-i Ökomúzeum, Sabres Knife sheat Észt Élettudományi Egyetem, Tartu Hungary Wooden box Knife From legacy of László Keszi-Kovács, Hungarian Open Air Museum, Szentendre Shepherd’s knife with birch bark cover Homoródalmás, Hargita County, Romania 20th century 20th century Wood France Estonia Hungarian Open Air Museum, Szentendre Wood, stPLl Birch bark, stPLl Ecomuseum of Marqueze, Sabres Estonian University of Life Sciences, Tartu

150 151 NHM/kvp_can.02 NHM/kvp_can.19 Kulacs (bakel) Ételtartó (“silgukarp”) Tűzcsiholó Tűzcsiholó és tapló 2013 XX. század XX. század XX. század közepe Bukata, Smolyan régió, Bulgária Észtország Észtország Bulgária Boróka, vas, bőr Fa Made by Mart Salumaa Nemzeti Történeti Múzeum, Szófia H: 18 cm, Sz: 10 cm, M: 27 cm H: 23 cm, Sz: 15,5 cm, M: 13,5 cm Észt Élettudományi Egyetem, Tartu Milcho Rushavov, Népművészet Mestere-díjas faragó munkája. A balti hering fontos szerepet töltött be az észt paraszti táplálkozásban. A Silgukarot (szó szerint sós Flint and stPLl and tinder Nemzeti Történeti Múzeum, Szófia balti hering tartó), nemcsak hering, de zabkása és vaj tárolására is használták. Flint and stPLl Mid 20th century Észt Élettudományi Egyetem, Tartu 20th century Bulgaria Vessel for water (bakel) Estonia National History Museum, Sofia 2013 Food container („silgukarp”) Mady by Mart Salumaa Bukata village, Smolyan region, Bulgaria 20th century Estonian University of Life Sciences, Tartu Juniper wood, metal, leather Estonia L: 18 cm, W: 10 cm, H: 27 cm Wood Made by Milcho Rushavov, a hereditary master of wooden containers for household. L. 23 cm, W: 15,5 cm, H: 13,5 cm National History Museum, Sofia As baltic herring had important place in Estonian peasants food table, such food container was called Silgukarp (in translation: a box for salted baltic herring). It was also used to bring along other food that was currently available (like porridge, butter etc). Estonian University of Life Sciences, Tartu

1956.22.1 2011.8.1 1973.37.154 89.4.21. Ételhordó Kulacs Bélyegzővas Billyogozó XX. század első fele 1886 Botpalád Pomáz, Magyarország Beauce régió, Franciaország Szentendre Kovácsoltvas, keményfa Kovácsoltvas, fa Terrakotta, részben üvegezett Fa, bőr, réz Szikó Bálint billogvasa. A tulajdonos mindig maga bélyegezte több mint 200 juhát, mert úgy gondolta, a „CS” monogrammal Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille Szabadtéri Néprajzi Múzeum, Szentendre juhász nem csinálja jól. Szabadtéri Néprajzi Múzeum, Szentendre Szabadtéri Néprajzi Múzeum, Szentendre Dinner holder Wooden cantPLn Branding iron First half of the 20th century 1886 Branding iron Pomáz, Hungary Beauce region, France Szentendre, Hungary Botpalád, Hungary Wrought iron, wood Terracotta partially glazed Wood, leather, copper Wrought iron, hardwood With initials „CS” Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille Hungarian Open Air Museum, Szentendre The shPLp-marker belonged to Bálint Szikó, who signed his own 200 shPLp, and didn’t let the shepherd to do it. Hungarian Open Air Museum, Szentendre Hungarian Open Air Museum, Szentendre

152 153 1963.86.1 1959.110.34 Bélyegzővas Bélyegzővas Arles, Franciaország 1949 előtt Vas, fa Arles, Franciaország A juhok festékkel való megjelölésére szolgált, a tulajdonos nevének kezdőbetűit ábrázolja. Vas, fa Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille A juhok festékkel való megjelölésére szolgált, a tulajdonos jelét ábrázolja. Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille Branding iron Arles, France Branding iron Iron, wood Before 1949 Used for marking the shPLp with painting the initials of the owner. Arles, France Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille Iron, wood Used for marking the shPLp with painting the symbol of the owner. Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille

M88270 Á 2014.68.1 NHM/kvp_can.21 Füljelzők Sózólámpás Kolomp Kolomp XX. század XX. század 2013 XX. század Magyarország Magyarország Zlatograd, Bulgária Franciaország Alumínium Fa, fém Fém, bőr Réz Magyar Mezőgazdasági Múzeum, Budapest M: 30 cm, H: 24 cm, Sz: 18 cm H: 16 cm, Sz: 23 cm Marqueze-i Ökomúzeum, Sabres Magyar Mezőgazdasági Múzeum, Budapest Ivan Mitushev munkája Ear-markers Nemzeti Történei Múzeum, Szófia ShPLp bell 20th century Salting „lantern” 20th century Hungary 20th century ShPLp bell France Aluminium Hungary 2013 Copper Museum of Hungarian Agriculture, Budapest Wood, metal Zlatograd, Bulgaria Ecomuseum of Marqueze, Sabres Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille H: 30 cm, L: 24 cm, W: 18 cm Metal, leather Museum of Hungarian Agriculture, Budapest L: 16 cm, W: 23 cm Made by Ivan Mitushev National History Museum, Sofia

154 155 1961.124.73 1959.110.126 1961.111.9 Kolomp Kolomp ("floucat") Kolomp Crau, France Alpes-Maritimes, Franciaország Orthoux, Franciaország Fa, vas, fém, bőr, csont Fa, bádoglapok, csont, bőr, réz Fa, fém A kolomp bőrszíj segítségével csatlakozik a nyakörv részhez. A kolomp fém fülét ékek rögzítik. A nyakörv rész François Donadez juhász munkája, aki nyáját téle Var-nál, nyáron Alpes-Maritimes környékén Festett díszítéssel (francia zászló, zöld kakas) a nyakörv részen. Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille legeltette. Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille ShPLp bell and collar ShPLp bell and collar Crau, France ShPLp bell ("floucat") Orthoux, France Wood, iron, metal, leather, bone Alpes-Maritimes, France Wood, metal The bell is fixed to the collar using a leather strap. It passes through the metal tab of the bell and held by Wood, shPLt iron, bone, leather, copper With painted decoration on the collar: French flag and grPLn hen the outside keys. Collar made by François Donadez, transhumant shepherd with wintering in the Var and summering in the Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille Alpes-Maritimes. Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille

1948.2.3 1938.165.1 1959.110.116 Kolomp Kolomp Csengő 1940 körül Torino, Olaszország 1950 körül Nay, Franciaország Fa, sárgaréz, bőr Nevache, Franciaország Acél, réz, bőr, fa Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille Fa, fém, bőr Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille Az anyajuhok nyakába szokták ilyen típusú csengőt akasztani. A dupla csengő arra utal, hogy az anyajuh két ShPLp bell and collar báránynak adott életet. ShPLp bell Toino, Italy Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille Circa 1940 Wood, brass, leather Nay, France Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille ShPLp bell and collar StPLl, copper, leather, wood Circa 1950 Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille, France Nevache, France Wood, metal, leather Ewes are sometimes equipped with this type of collar: the twinned bells indicate, by their presence and their sound, the ewe gave birth two lambs. Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille

156 157 1960.47.2.1-3 1959.110.303.1 Kolomp Málha Saint Chély du Tarn, Franciország XX. század első fele Fém, fa, bőr, csont Crau, Franciaország Díszítése a juhász nevének kezdőbetűit mintázza „ME” Fa, kecskebőr, kötél, bőr, szalma Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille M: 57 cm, H: 101 cm, Sz: 74,5 cm Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille ShPLp bell and collar Saint Chély du Tarn, France Donkey’s Pack Metal, wood, leather, bone First half of 20th century The decoration refers to the initials of the shepherd "ME" Crau, France Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille Wood, goatskin, canvas rope, leather, straw H: 57 cm, L: 101 cm, W: 74,5 cm Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille

1961.124.71 Tarisznya Táska Kolomp („tsokani”) Kolomp („kypri”) XX. század XX. század első fele XX. század XX. század Észtország Crau, Franciaország Észak-Görögország Észak-Görögország Nyírfakéreg Bőr, vászon, fém Réz, marhabőr Bronz, marhabőr H: 33 cm, Sz: 27 cm H: 58 cm, Sz: 33,4 cm, M: 22 cm H: 24,5 cm, átmérő: 6,3 cm H: 27 cm, átmérő: 7,5 cm Estonian University of Life Sciences, Tartu Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille Égei Egyetem, Mytilini Égei Egyetem, Mytilini Shepherd’s bag Shepherd's bag ShPLp bell („tsokani”) ShPLp bell („kypri”) 20th century First half of 20th century 20th century 20th century Estonia Crau, France North-GrPLce North-GrPLce Birch bark Leather, canvas, metal Copper, calfskin Bronze, calfskin L: 33 cm, W: 27 cm L: 58 cm, W: 33,4 cm, H: 22 cm L: 24,5 cm, diameter: 6,3 cm L: 27 cm, diameter: 7,5 cm Észt Élettudományi Egyetem, Tartu Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille University of the Aegean, Mytilini University of the Aegean, Mytilini

158 159 1889.37.7 Tarisznya Tarisznya Landes, Franciaország 2000 Juhbőr, bőr, fém Larisa, Görögország H: 56,8 cm, Sz: 39,4 cm Gyapjú (kecske) Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille H. 44 cm, Sz: 42 cm Égei Egyetem, Mytilini Haversack Landes, France Haversack ShPLpskin, leather, metal 2000 L: 56,8 cm, W: 39,4 cm Larisa, GrPLce Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille FlPLce (goat) L: 44 cm, W: 42 cm University of the Aegean, Mytilini

NHM/kvp_can.14 NHM/kvp_can.11 2002.88.8. 2009.186.1. Táska Táska Suba Cifraszűr 2013 XX. sz. első fele Felsőpakony, Pest megye Bánffyhunyad, Kolozs megye Zlatograd, Bulgária Razgrad régió, Bulgária Birkabőr Gyapjú Gyapjú Gyapjú Sz: 193 cm, H: 137 cm A kiállított darabként bemutatott szűrt – ami már korábban is használatban volt – 1978-ban vásárolta H. 53 cm, Sz: 45 cm H: 24, Sz: 31cm Szabadtéri Néprajzi Múzeum, Szentendre egy vőlegény Bánffyhunyadon az esküvőjére. Készítette: Nina Cholakova Nemzeti Történeti Múzeum, Szófia Szabadtéri Néprajzi Múzeum, Szentendre Nemzeti Történeti Múzeum, Szófia Fur coat Bag “chantichka” Felsőpakony, Pest County, Hungary Festive fur coat Bag First half of 20th century ShPLpskin Bánffyhunyad, Kolozs County, Romania 2013 Razgrad region, Bulgaria W: 193 cm, L: 137 cm Wool Zlatograd, Bulgária Wool Hungarian Open Air Museum, Szentendre The exhibited fur coat was in use earlier, and was bought by a bridegroom for his wedding in 1978. Wool L: 24, W: 31cm Hungarian Open Air Museum, Szentendre L: 53 cm, W: 45 cm National History Museum, Sofia Made by Nina Cholakova National History Museum, Sofia

160 161 1889.37.2 1889.37.3 1889.37.9 1961.124.101.1-2 Nadrág Mellény Kötés Lábszárvédő 1880 körül 1880 körül 1880 körül XX. sz. első fele Landes, Franciaország Landes, Franciaország Landes, Franciaország Uchacq et Parentis, Franciaország Vászon, gyapjú, réz Gyapjú, üveg, réz, vászon Gyapjú, fém Gyapjú H: 102 cm, Sz: 81 cm H: 64,5 cm, Sz: 55,5 cm M: 8 cm, H: 20,2 cm, Sz: 19,2 cm H: 22,5 cm, Sz: 20,5 cm Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille

Trousers Vest Knitting Leggings Circa 1880 Circa 1880 Circa 1880 First half of 20th century Landes, France Landes, France Landes, France Uchacq et Parentis, France Linen, wool, copper Wool, glass, copper, linen Wool, metal Wool L: 102 cm, W: 81 cm L: 64,5 cm, W: 55,5 cm Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille L: 22,5 cm, W: 20,5 cm Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille

1889.37.19 Svájcisapka (“beret”) 1880 körül 1889.37.1 Landes, Franciaország 1955.97.1.1-2 NHM/kvp_can.14/3 Ing Nemez Gólyaláb Kabát 1880 körül H: 31,5 cm, Sz: 30,3 cm 1900 körül 2013 Landes, Franciaország A “beret” elnevezés feltehetőleg a gascon nyelvből ered. A bearn-i pásztorok kedvelt viselete volt, kül- Landes, Franciaország Zlatograd, Bulgária Vászon önösen a XVII. században. A bearn-i parasztok először 1835-ben kezdték el viselni. A beret hordásának Fa, vas Gyapjú H: 98, 5cm, Sz: 89,8 cm hangsúlyos identitáskifejező szerepe van, különösen Délnyugat-Franciaországban. H: 115 cm H: 54 cm, Sz: 48 cm Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille Készítette az AEK Zlatograd a CANEPAL projekt keretében a „Mindennapi élet” témakörhöz. Nemzeti Történeti Múzeum, Szófia Shirt Beret Stilts Circa 1880 Circa 1880 Circa 1900 Jacket Landes, France Landes, France Landes, France 2013 Linen Felt Wood, iron Zlatograd, Bulgaria L: 98, 5cm, W: 89,8 cm L: 31,5 cm, W: 30,3 cm Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille Wool Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille The word "beret" is probably derived from the Gascon language. It was worn by the Bearn’s shepherd, L: 54 cm, W: 48 cm especially in the 17th century. According to the evidence peasents of Bearn wore the beret in 1835 at first. Made in AEK Zlatograd on behalf of the project CANEPAL for the "Everyday life" theme. Wearing a beret was always a strong cultural identity in the southwest of France. National History Museum, Sofia Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille

162 163 NHM/kvp_can.14/2 NHM/kvp_can.14/1 NHM/kvp_can.14/6 NHM/kvp_can.14/7 Nadrág Ing Zokni Mokaszin („tsavuli”) 2013 2013 2013 2013 Zlatograd, Bulgária Zlatograd, Bulgária Zlatograd, Bulgária Zlatograd, Bulgária Gyapjú Pamut Gyapjú Bőr H: 97 cm, Sz: 47 cm H: 77 cm, Sz: 46 cm H: 42 cm, Sz: 13 cm H: 30 cm, Sz: 12 cm Készítette az AEK Zlatograd a CANEPAL projekt keretében a „Mindennapi élet” témakörhöz. Készítette az AEK Zlatograd a CANEPAL projekt keretében a „Mindennapi élet” témakörhöz. Készítette az AEK Zlatograd a CANEPAL projekt keretében a „Mindennapi élet” témakörhöz. Készítette az AEK Zlatograd a CANEPAL projekt keretében a „Mindennapi élet” témakörhöz. Nemzeti Történeti Múzeum, Szófia Nemzeti Történeti Múzeum, Szófia Nemzeti Történeti Múzeum, Szófia Nemzeti Történeti Múzeum, Szófia

Trousers Shirt Socks Moccasins („tsavuli”) 2013 2013 2013 2013 Zlatograd, Bulgaria Zlatograd, Bulgaria Zlatograd, Bulgaria Zlatograd, Bulgaria Wool Cotton Wool Leather L: 97 cm, W: 47 cm L: 77 cm, W: 46 cm L: 42 cm, W: 13 cm L: 30 cm, W: 12 cm Made in AEK Zlatograd on behalf of the project CANEPAL for the "Everyday life" theme. Made in AEK Zlatograd on behalf of the project CANEPAL for the "Everyday life" theme. Made in AEK Zlatograd on behalf of the project CANEPAL for the "Everyday life" theme. Made in AEK Zlatograd on behalf of the project CANEPAL for the "Everyday life" theme. National History Museum, Sofia National History Museum, Sofia National History Museum, Sofia National History Museum, Sofia

NHM/kvp_can.14/5 NHM/kvp_can.14/8 027919 Sapka Öv „silyah” Képeslap (“Találkozás a hortobágyi kútnál”) Képeslap („Pásztor és pásztornő gólyalábon járva kötnek”) 2013 2013 XX. sz. első fele 1914 körül Zlatograd, Bulgária Zlatograd, Bulgária Magyarország Morcenx, Franciaország Juhbőr Bőr Magyar Mezőgazdasági Múzeum, Budapest Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille H: 22 cm, Sz: 60 cm H: 114 cm Készítette az AEK Zlatograd a CANEPAL projekt keretében a „Mindennapi élet” témakörhöz. Speciális, pásztorok által viselt bőr öv, amelyhez fegyvereket és pásztorkészséget erősítettek. Postcard (“MPLting at the well of Hortobágy) Postcard (“Shepherd and shepherdess in Landes spinning and knitting on their stilts”) Nemzeti Történeti Múzeum, Szófia Készítette az AEK Zlatograd a CANEPAL projekt keretében a „Mindennapi élet” témakörhöz. First half of 20th century circa 1914 Nemzeti Történeti Múzeum, Szófia Hungary Morcenx, France Cap Museum of Hungarian Agriculture, Budapest Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille 2013 Belt („silyah”) Zlatograd, Bulgaria 2013 ShPLpskin Zlatograd, Bulgaria L: 22 cm, W: 60 cm Leather Made in AEK Zlatograd on behalf of the project CANEPAL for the "Everyday life" theme. L: 114 cm National History Museum, Sofia Special shepherd’s leather belt for weapons and any kind of accessories. Made in AEK Zlatograd on behalf of the project CANEPAL for the "Everyday life" theme. National History Museum, Sofia

164 165 027912 027905 DMH1937.35.103 NM 16185 Képeslap („Landes-i pásztor”) Képeslap („Landes-i pásztor zoknit köt”) Csorpák Csorpák 1921 és 1950 között 1903 1930 körül XIX. sz. második fele Landes, Franciaország Landes, Franciaország Liptó, Szlovákia Zólyom vm. Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille Fa Vas, keményfa Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille Néprajzi Múzeum, Budapest Postcard "Landes Shepherd" Postcard "Landes shepherd knitting stockings" BetwPLn 1921 and 1950 1903 Mug Mug Landes, France Landes, France Circa 1930 Second part of 19th century Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille, France Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille, France Liptov, Slovakia Zólyom county, Slovakia Wood Iron, hardwood Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille Museum of Ethnography, Budapest

NM 33713 NM 58.100.13 Képeslap Képeslap Csorpák Csorpák XX. sz. eleje 1965 XIX. sz. vége XIX. sz. második fele Bulgária Bulgária Zólyom vm. Felföld Nemzeti Történeti Múzeum, Szófia Nemzeti Történeti Múzeum, Szófia Sárgaréz ötvözet, puhafa, keményfa Keményfa Néprajzi Múzeum, Budapest Néprajzi Múzeum, Budapest Postcard Postcard Early 20th century 1965 Mug Mug Bulgaria Bulgaria End of 19th century Second part of 19th century National History Museum, Sofia National History Museum, Sofia Zólyom County, Slovakia Upland, Slovakia Brass alloy, hardwood, softwood Hardwood Museum of Ethnography, Budapest Museum of Ethnography, Budapest

166 167 NM 76.60.2 NM 132222 1961.155.2 Sótartó Kürt Juh nyakörv XIX. sz. második fele 1932 1948 Somogy megye Somogyhárságy Aumelas, Franciaország Keményfa, szaru Szaru Fa Néprajzi Múzeum, Budapest Néprajzi Múzeum, Budapest M: 12 cm, H: 13,3 cm, Sz: 11,6 cm “HB” és “1948” felirattal Container for salt Horn Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille Second half of 19th century 1932 Somogy County, Hungary Somogyhárságy, Hungary ShPLp collar Hardwood, horn Horn 1948 Museum of Ethnography, Budapest Museum of Ethnography, Budapest Aumelas, France Wood H: 12 cm, L: 13,3 cm, W: 11,6 cm With inscriptions "HB" and "1948" Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille, France

NM 74.150.751 NM 16450 NM 132801 1956.23.2 Gyufatartó Sótartó Rühzsírtartó Tubákos szelence XX. sz. eleje XIX. sz. második fele XX. század első fele 1955 Magyarország Mernye Okány Névache, Franciaország Puhafa Keményfa, szaru Vas, bőr, szaru Égetett puszpáng Néprajzi Múzeum, Budapest Néprajzi Múzeum, Budapest Néprajzi Múzeum, Budapest Michel Carmino juhász munkája Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille Matchbox Container for salt Container of fat for healing Early 20th century Second half of 19th century First half of 20th century Snuffbox Hungary Mernye, Hungary Okány, Hungary 1955 Softwood Hardwood, horn Iron, leather, horn Névache, France Museum of Ethnography, Budapest Museum of Ethnography, Budapest Museum of Ethnography, Budapest Burnt boxwood Made by the shepherd Michel Carmino Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille

168 169 1956.23.3.1-2 1888.26.8 D-4677/13 D-4675/13 Nyakörv és csengő faragott zárja Furulya ("flageolet") Flóta Palóc furulya 1955 1880 körül 2012 2012 Névache, Franciaország Moulins, Franciaország Noszvaj Noszvaj Fa Fa Fa Fa Michel Carmino juhász munkája Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille Dsupin Pál munkája Dsupin Pál munkája Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille Szabadtéri Néprajzi Múzeum, Szentendre Szabadtéri Néprajzi Múzeum, Szentendre Flute ("flageolet") Locking key for collar and bell Circa 1880 Horizontal blown flute („flóta”) Flute 1955 Moulins, France 2012 2012 Névache, France Wood Noszvaj, Hungary Noszvaj, Hungary Wood Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille Wood Wood Made by the Sheperd Michel Carmino Made by Pál Dsupin Made by Pál Dsupin Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille Hungarian Open Air Museum, Szentendre Hungarian Open Air Museum, Szentendre

НИМ 13939 D-4676/13 Furulya („tzoura”) Pásztorsíp Hosszúfurulya Síp (“fujarka”) 2013 1950 2012 1960-as évek Athén, Görögország Exarch Yossif, Ruse régió, Bulgária Noszvaj Istebna, Lengyelország Nád Fa Fa Akácfa Ioannis Pirlingos munkája Ivan Tsvetkov munkája Dsupin Pál munkája Jan Kabulak munkája Égei Egyetem, Mytilini Nemzeti Történeti Múzeum, Szófia Szabadtéri Néprajzi Múzeum, Szentendre Kresów Múzeum, Lubaczów

Flute („tzoura”) Shepherds pipe Long flute Pipe (“fujarka”) 2013 1950 2012 1960’s Athens, GrPLce Exarch Yossif village, Ruse region, Bulgaria Noszvaj, Hungary Istebna, Poland RPLd Wood Wood Lilac wood Made by Ioannis Pirlingos Made by Ivan Tsvetkov Made by Pál Dsupin Made by Jan Kabulak University of the Aegean, Mytilini National History Museum, Sofia Hungarian Open Air Museum, Szentendre Museum Kresów in Lubaczów

170 171 A509:5957 Furulya Duplasíp (“dwojnica”) Kürt („karjapasun”) Kürt 1960-as évek 1960-as évek XX. sz. eleje 2012 Istebna, Lengyelország Istebna, Lengyelország Észtország Zakopane, Lengyelország Fűzfa Fa, fém, drót Fa Lucfenyő Jan Kabulak munkája Jan Kabulak munkája Észt Nemzeti Múzeum, Tartu Készítette: Andrzej Haniaczyk Kresów Múzeum, Lubaczów Kresów Múzeum, Lubaczów Kresów Múzeum, Lubaczów Horn („karjapasun”) Flute Double pipe (“dwojnica”) Early 20th century Shepherd's horn 1960’s 1960’s Estonia 2012 Istebna, Poland Istebna, Poland Wood Zakopane, Poland Willow Wood, metal, wire Estonian National Museum, Tartu Spruce wood Made by Jan Kabulak Made by Jan Kabulak Made by Andrzej Haniaczyk Museum Kresów in Lubaczów Museum Kresów in Lubaczów Museum Kresów in Lubaczow

A509:1193 НИМ 17232 Hegedű (“złóbcoki” vagy “gęśle podhalańskie”) Kürt („sokusarv”) Pásztorkürt („trembita”) Kaval 2012 XX. sz. eleje 2012 1980-as évek Poronin, Lengyelország Észtország Zakopane, Lengyelország Gabrovo, Bulgária Platán Szaru Luc Fa, fém Andrej Stasik munkája Észt Nemzeti Múzeum, Tartu H: 183,5 cm Stoyan Drosev munkája Kresów Múzeum, Lubaczów Andrzej Haniaczyk munkája Nemzeti Történeti Múzeum, Szófia Horn („sokusarv”) Kresów Múzeum, Lubaczów Violin (“złóbcoki” or “gęśle podhalańskie”) Early 20th century Kaval 2012 Estonia Shepherd's trumpet (“trembita”) 1980’s Poronin, Lengyelország Horn 2012 Gabrovo, Bulgaria Sycamore wood Estonian National Museum, Tartu Zakopane, Poland Wood, metal Made by Andrej Stasik Spruce wood Made by Stoyan Drosev Museum Kresów in Lubaczów L: 183,5 cm National History Museum, Sofia Made by Andrzej Haniaczyk Museum Kresów in Lubaczów

172 173 НИМ 9756 E_7615_MT 1952.52.24.1-18 Gajda Bogrács Sajttű és tartója XX. sz. közepe XIX. század Atlantiques, Franciaország Bulgária Zakopane, Lengyelország XX. század Kecskebőr, fa Réz Mogyorófa, bambusz Nemzeti Történeti Múzeum, Szófia M: 37 cm, szájátmérő: 70 cm, fenékátmérő: 40 cm A tejsavó gyorsabb kicsepegését segített elő. Augustin Casassus juhász használta. Tátra Múzeum, Zakopane Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille Bagpipe (Gajda) Mid-20th century Cauldron NPLdles for chPLse Bulgaria 19th century 20th century Goat skin, wood Zakopane, Poland Atlantiques, France National History Museum, Sofia Copper Hazel, bamboo H: 37 cm, mouth diameter: 70 cm, bottom diameter: 40 cm NPLdles are stuck into the curd to accelerate the flow of whey. Used by the shepherd Augustin Casassus. Tatra Muse um, Zakopane Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille

E_4708_MT Bográcstartó rúd („Jadwiga”) Bográcstartó rúdhoz („Jadwiga”) tartozó lánc Vajköpülő (buchka/burilka) Tejesedény („katchka”) XIX-XX. század XX. század XX. sz. első fele XX. sz. első fele Zubsuche, Lengyelország Lengyelország Glozhene village, Teteven járás, Bulgária Smilyan, Smolyan régió, Bulgária Fa Fém Eperfa, fém Fa, fém H: 146 cm H: 122 cm M. 91 cm, szájátmérő: 12 cm, fenékátmérő: 22 cm M: 23 cm, átmérő: 12/18 cm Tátra Múzeum, Zakopane Kresów Múzeum, Lengyelország Magántulajdon A „Smolena” Kft. gyűjteményéből

A rod used to hang a cauldron in a pastoral hut („Jadwiga”) Chain for hanging the rod “Jadwiga” Vessel for home beating of butter (buchka/burilka) Vessel for storing of dairy products („katchka”) 19th-20th century 20th century First half of the 20th century First half of 20th century Zubsuche, Poland Poland Glozhene village, Teteven municipality, Bulgaria Smilyan village, Smolyan region, Bulgaria Wood Metal Mulberry, metal Wood, metal L: 146 cm L: 122 cm H: 91 cm, mouth diameter: 12 cm, bottom diameter: 22 cm H: 23 cm, átmérő: 12/18 cm Tatra Museum, Zakopane Museum Kresów in Lubaczów Private collection From the "Smolena" Ltd. collection

174 175 E_1131_A_B_MT E_1128_A_B_MT 1961.69.3 Sajtforma („Oscypek” sajthoz) Sajtforma („Oscypek” sajthoz) Fejőszék XIX. század XIX. század XX. sz. közepe Zakopane, Lengyelország Zakopane, Lengyelország San Martino di Lota, Korzika, Franciaország Hegyi juhar Hegyi juhar Gesztenyefa Tátra Múzeum, Zakopane Tátra Múzeum, Zakopane M: 34,3 cm, H: 31 cm, Sz: 29,8 cm Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille ChPLse form for „Oscypek” ChPLse form for „Oscypek” 19th century 19th century Chair for milking Zakopane, Poland Zakopane, Poland Mid-20th century Sycamore wood Sycamore wood San Martino di Lota, Corsica, France Tatra Museum, Zakopane Tatra Museum, Zakopane Chestnut wood H: 34,3 cm, L: 31 cm, W: 29,8 cm Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille

1962.14.1 1956.2.33 1-2 1959.110.188 1956.109.134 Tömlő Kürt formájú fejőedény Fejőedény Tejtartó XIX. sz. második fele XIX. sz. második fele XX. sz. első fele 1900 körül Entrevaux, Franciaprszág Oust, Franciaország Mollèges, Franciaország Uchentein, Franciaország Kötél, kecskebőr Fenyőfa, vas Terrakotta Fa, vas, szövet Víz, bor szállítására használták, de tettek bele olajat és lisztet is. Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille Alexis Bauer juhász használta A tej összegyűjtésére és szállítására szolgált. Fa kampó segítségével vállon is szállítható. Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille Pot for milking Container Second half of the 19th century Milking pot Milk jug Second half of 19th century Oust, France First half of the 20th century Circa 1900 Entrevaux, France Coniferous wood, iron Mollèges, France Uchentein, France Rope, goatskin Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille Terracotta Wood, iron, tissue For the transport of water, wine, but also used for oil and flour Used by the shepherd Alexis Bauer The container used to collect milk from milk jugs for transportation. It could be worn over the shoulder Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille with a wooden hook. Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille

176 177 NHM/kvp_can.03 2007. 156.152. 1952.52.23 1961.105.13 Joghurt szállítására használt edény (chebur) Túrósdézsa Sajtforma Sajt lecsepegtetéséhez és szárításához használt tál 2013 Karcag, Jász-Nagykun-Szolnok megye XIX. század XX. sz. első fele Bukata, Smolyan régió, Bulgária Fa Eaux Bonnes, Franciaország Billom, Franciaország Fenyőfa, fém Túró tárolására használt edény. A túrósdézsa tetején lévő csavar leszorításával nyomják ki a túróban Bükkfa, diófa, fém Szilfa Milcho Rushanov munkája maradt savót, és ezzel biztosítják a túró levegőtől való elzárását is. Jean Beideber juhász tulajdonában volt. Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille Nemzeti Történeti Múzeum, Szófia Szabadtéri Néprajzi Múzeum, Szentendre Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille Drainer and dryer for chPLse Vessel for transportation of yoghurt (chebur) Vessel for cottage chPLse ChPLse mold First half of the 20th century 2013 Karcag, Jász-Nagykun-Szolnok County, Hungary 19th century Billom, France Bukata village, Smolyan region, Bulgaria Wood Eaux Bonnes, France Elm wood Pine wood, metal Vessel for storing cottage chPLse. The screw at the top was used to press the whey out of the cottage BPLch, walnut, metal Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille Made by Milcho Rushanov chPLse. Belonged to Jean Beideber shepherd. National History Museum, Sofia Hungarian Open Air Museum, Szentendre Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille

2009.160.12 1952.52.22 1884.4.1 1943.100.1 Túrómorzsoló Sajtszűrő Sajtforma Kosár XX. sz. eleje XIX. század 1880 körül 1900 körül Karcag, Magyarország Eaux Bonnes, Franciaország Franciaország Audouze, Franciaország Szabadtéri Néprajzi Múzeum, Szentendre Bükkfa, diófa, fém Szilfa, gesztenyefa, fém Gyékény M: 10,7 cm, H: 22,9 cm, Sz: 21,8 cm A sajt formázására, lecsepegtetésére és díszítésére egyaránt használták. Sajt szárítására használták. Trituration equipment for cottage chPLse Jean Beideber juhász tulajdonában volt. Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille Early 20th century Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille Karcag, Hungary ChPLse mold ChPLse basket Hungarian Open Air Museum, Szentendre Drainer for chPLse Circa 1880 Circa1900 19th century France Audouze, France Eaux Bonnes, France Elm, chestnut, metal Rush matting BPLch, walnut, metal Mold, drainer and brand (open base decorated with rowel) in one piece. Used for drying the chPLse. H: 10,7 cm, L: 22,9 cm, W: 21,8 cm Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille Belonged to Jean Beideber shepherd. Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille

178 179 86.3.116 2008.189.76 33685 Birkanyíró olló Birkanyíró olló Birkanyíró olló (“lambarauad”) Birkanyíró olló (bronz) 1930 körül Lak, Borsod-Abaúj-Zemplén megye XX. század III-IV. század Szenna, Magyarország Vas Észtország Budapest III., (Aquincum polgárváros) Szabadtéri Néprajzi Múzeum, Szentendre H:28 cm, Sz: 8 cm Vas Bronz Szabadtéri Néprajzi Múzeum, Szentendre H: 26 cm, Sz: 6 cm Aquincum Múzeum, Budapest ShPLp shear Észt Élettudományi Egyetem, Tartu Circa 1930 ShPLp shear ShPLp shear Szenna, Hungary Lak, Borsod-Abaúj-Zemplén County, Hungary ShPLp shear (“lambarauad”) 3rd-4th century Hungarian Open Air Museum, Szentendre iron 20th century Budapest, III. district (Aquincum) L:28 cm, W: 8 cm Estonia Bronze Hungarian Open Air Museum, Szentendre Iron Aquincum Museum, Budapest L: 26 cm, W: 6 cm Estonian University of Life Sciences, Tartu

1982.97.104 50688 95.5.109 Birkanyíró olló Birkanyíró olló Orsó és orsógomb körkörös díszítéssel Orsógomb Kiskunhalas, Bács-Kiskun megye 1960-as évek II-III. század II-III. század Vas Batanovtsi, Pernik régió, Bulgária Budapest, III., Bécsi út 100 (Aquincum katonaváros nyugati temetője) Budapest, III., Kecske utca (Aquincum katonaváros) H: 33,5 cm, Sz: 10 cm Vas Csont Kerámia Szabadtéri Néprajzi Múzeum, Szentendre H: 30 cm, Sz: 6,5 cm Aquincum Múzeum, Budapest Aquincum Múzeum, Budapest Jordan Mayoro munkája. ShPLp shear Magántulajdon Spindle and spindle-whorl with concentric decoration Spindle-whorl Kiskunhalas, Bács-Kiskun County 2nd-3rd century 2nd-3rd century Iron "Gypsy" shears Budapest, III. district (Aquincum) Budapest, III. district (Aquincum) L: 33,5 cm, W: 10 cm 1960’s Bone Ceramics Hungarian Open Air Museum, Szentendre Batanovtsi village, Pernik region, Bulgaria Aquincum Museum, Budapest Aquincum Museum, Budapest Iron L: 30 cm, W: 6,5 cm Made by Jordan Mayoro. Private collection

180 181 1956.109.87 NHM/kvp_can.17 Guzsaly „Aba” szövet 1900 körül XX. sz. elej Bethmale, Franciaország Rodope hegység, Bulgária Fa, sárgaréz Gyapjú, természetes fehér és barna színnel Az Európai és Mediterrán Civilizáció Múzeuma, Marseille Nemzeti Történeti Múzeum, Szófia

Distaff Fabric aba Circa 1900 Early 20th century Bethmale, France Rhodope, Bulgaria Wood, brass Wool, natural white and brown color Musée des civilisations de l'Europe et de la Méditerranée, Marseille National History Museum, Sofia

1994.178.43 1989.5.24 ÁT 2014.1.1 2008.177.40. Talpas guzsaly Rokka Állami törzskönyv anyajuhok részére Motolla Tiszatarján, Borsod-Abaúj-Zemplén megye Pomáz, Pest megye XX. század Nemesradnót, Gömör megye Fa Fa Magyarország Fa M: 133 cm, Sz: 42 cm M: 126 cm, Sz: 40 cm Papír M: 105,5 cm, Sz: 36,5 cm, H: 59 cm A faragott guzsalytalpakat gyakran szerelmi ajándékként készítették a legények a lányoknak. Szabadtéri Néprajzi Múzeum, Szentendre H: 41 cm, Sz: 32 cm A megfont fonal lemérésére, motringba rendezésére használt eszköz. Szabadtéri Néprajzi Múzeum, Szentendre Magyar Mezőgazdasági Múzeum, Budapest Szabadtéri Néprajzi Múzeum, Szentendre Spinning whPLl Distaff with footing Pomáz, Pest County, Hungary National stud book for ewes RPLl Tiszatarján, Borsod-Abaúj-Zemplén County, Hungary Wood 20th century Nemesradnót, Gömör County, Slovakia wood H: 126 cm, W: 40 cm Hungary Wood H: 133 cm, W: 42 cm Hungarian Open Air Museum, Szentendre Metal H: 105,5 cm, W: 36,5 cm, L: 59 cm Richly engraved fPLt were used to given to girls as love gift. L: 41 cm, W: 32 cm The device was used to measure and organize the thread. Hungarian Open Air Museum, Szentendre Museum of Hungarian Agriculture, Budapest Hungarian Open Air Museum, Szentendre

182 183 Á 2014.66.1 NHM/kvp_can.10 Gyapjúfinomság mérő G( amma ZMB) Gyermekhordozó Zokni XX. század XX. sz. első fele XX. sz. közepe Magyarország Közép-Balkán-hegység Kyustendil régió, Bulgária Fém Gyapjú Gyapjú M: 35 cm, H: 37 cm, Sz: 16 cm H: 48 cm, Sz: 48 cm H: 32 cm Magyar Mezőgazdasági Múzeum, Budapest Nemzeti Történei Múzeum, Szófia Kézzel kötött, öt tűvel, a csíkokban díszítve Magántulajdon Device for measuring the fineness of wool G( amma ZMB) Baby carrier 20th century First half of 20th century Socks Hungary Middle Stara Planina Mountain, Bulgaria Mid 20th century Metal Wool Kyustendil region, Bulgaria H: 35 cm, L: 37 cm, W: 16 cm L: 48 cm, W: 48 cm Wool Museum of Hungarian Agriculture, Budapest National History Museum, Sofia L: 32 cm Hand knitted with five nPLdles, decoration in stripes Private collection

Á 2014.67.1 Á 2014.65.1 OMMI Gyapjúminősítő Osztály táblája Gyapjúvizsgáló készülék (lanaméter) Sál Zokni XX. század XX. század 2012 2011 Magyarország Magyarország Saint-Chaffray, Franciaország Észtország Fém Fém Gyapjú Gyapjú H: 50 cm, Sz: 40 cm M: 52 cm, H: 44 cm, Sz: 20cm Rambouillet merinó gyapjából készített sál. Állami Nyájgazdaság, Franciaország Magántulajdon Magyar Mezőgazdasági Múzeum, Budapest Magyar Mezőgazdasági Múzeum, Budapest Magántulajdon Socks Table of OMMI Wool Rating Department Device for testing the wool (lanameter) Scarf 2011 20th century 20th century 2012 Estonia Hungary Hungary Saint-Chaffray, France Wool Metal Metal Wool Private collection L: 50 cm, W: 40 cm H: 52 cm, L: 44 cm, W: 20 cm Made with merinos shPLp's wool from the National ShPLpfold of Rambouillet, France Museum of Hungarian Agriculture, Budapest Museum of Hungarian Agriculture, Budapest Private collection

184 185 OIM-Velingrad/kvp.02 Kesztyű Szőnyeg 1990-es évek XX. század közepe Észtország Bulgária Gyapjú Kecskeszőr, gyapjú Magántulajdon H: 360 cm, Sz: 70 cm A vlah pásztorok által használt szőnyeg Gloves Nemzeti Történeti Múzeum, Szófia 1990s Estonia Rug Wool Mid 20th century Private collection Bulgaria Goat hair yarn on woolen base L: 360 cm, W: 70 cm Used by the Vlachs as carpet for the tent National History Museum, Sofia

2009.209.1 NHM/kvp_can.15 Kabát Csuklyás köpeny („Yamurluk”) Péreli Zsuzsa: Felsőszenterzsébeti üdvözlet (gobelin) Osgyányi Sára: Isten báránya Szalonna, Magyarország XX. sz. közepe Gyapjú, selyem, pamut 2011 Szabadtéri Néprajzi Múzeum, Szentendre Kelet-Trákia, Bulgária 80x150 cm Olaj, papír, aranylemez, fatábla Házi szövésű gyapjú Magántulajdon 41x31 cm Coat H: 157 cm, Sz: 80 cm Völgyi-Skonda Kortárs Gyűjtemény, Budapest Szalonna, Hungary Házi szövésű vastag, vízálló gyapjú ruha, amely eső és hó ellen is véd. Zsuzsa Péreli: GrPLting from Felsőszenterzsébet (tapestry) Hungarian Open Air Museum, Szentendre Nemzeti Történeti Múzeum, Szófia Wool, silk, cotton Sára Osgyányi: The Lamb of God 80x150 cm 2011 Hooded cloak („Yamurluk”) Private collection Oil, paper, gold leaf, panel Mid 20th century 41x31 cm East Thrace, Bulgaria Völgyi-Skonda Contemporary Art Collection, Budapest Home-made woolen cloth L: 157 cm, W: 80 cm Home-woven woolen cloth - thick and impermeable against rain and snow National History Museum, Sofia

186 187 NHM/kvp_can.19 Ex-votos 2013 Szófia, Bulgária H: 45 cm, Sz: 45 cm Nemzeti Történeti Múzeum, Szófia

Ex-votos 2013 Sofia, Bulgária L: 45 cm, W: 45 cm National History Museum, Sofia

NHM/kvp_can.08 NHM/kvp_can.09 Juhbélyegek „Nap” 2013 2011 Szófia, Bulgária Plovdiv, Bulgária Nemez Nemez H: 130 cm, Sz: 195 cm H: 145 cm, Sz: 120 cm A Nemzeti Művészeti Akadémia „Textil” szakos hallgatóinak munkája, prof. Anna Boyadzhieva vezeté- Svetla Rakshieva és Marieta Nedkova munkája sével Nemzeti Történeti Múzeum, Szófia Nemzeti Történeti Múzeum, Szófia Panneau "Sun" Brands 2011 Szemtől szembe (babák harang formájú szoknyával) Ioanna Kafida: Lelkek 2013 Plovdiv, Bulgaria 2011 2013 Sofia, Bulgaria Felt Szófia, Bulgária Olaj, vászon Felt panel L: 145 cm, W: 120 cm A Nemzeti Művészeti Akadémia „Divat” szak és a Nemzeti Néprajzi Múzeum projektje, prof. Anna 53x59 cm L: 130 cm, W: 195 cm Made by Svetla Rakshieva and Marieta Nedkova Avramova vezetésével, Iglika Mishkova ötlete alapján. Magántulajdon Made by students in "Textiles – art and design" of the National Academy of Art, headed National History Museum, Sofia Magántulajdon by Prof. Anna Boyadzhieva Ioanna Kafida: Spirits National History Museum, Sofia Face to Face (dollies with paper skirts cast from bells) 2013 2011 Oil on canvas Sofia, Bulgaria 53x59 cm Project in "Fashion" of the National Academy of Art and the National Ethnographic Museum headed Private collection by Prof. Anna Avramova, idea Iglika Mishkova Private collection

188 189 Egli Petta: A farkas és a bárány Eleni Kanellopoulou: Tavasz Maria Tagalou: Megszelídített gyapjú 2013 2013 2013 Olaj, akril, vászon Kerámia, fa Szövet 17x48 cm 38x28x4 cm 125x260 cm Magántulajdon Magántulajdon Magántulajdon

Egli Petta: The wolf and the shPLp Eleni Kanellopoulou: Spring Maria Tagalou: Tamed wool 2013 2013 2013 Oil, acrylic on canvas Ceramics, wood Fabric 17x48 cm 38x28x4 cm 125x260 cm Private collection Private collection Private collection

Magda Tammam: Cím nélkül no. 16. Eleni Tzatzalos: Schokland Asztalos Zsolt: Bárány glóriával 2013 2013 2007 Japán papír, gyapjú Textil, pamut Integrált áramkör 140x70 cm 100x150 cm 8x15 cm Magántulajdon Magántulajdon Magántulajdon

Magda Tammam: “without a title … no. 16” Eleni Tzatzalos: Schokland Zsolt Asztalos: Lamb with Glory 2013 2013 2007 Japanese paper, wool Textile, cotton Integrated circuit 140 x 70 cm. 100x150 cm 8x15 cm Private collection Private collection Private collection

190 191 Giorgos Giotsas: Ovis Aries 2014 Vegyes technika, föld, kő, fa, gyapjú, szalma, vas 140x150x30 cm Magántulajdon

Giorgos Giotsas: Ovis Aries 2014 Mixed media, soil, stones, wood, wool, straw, iron 140x150x30 cm Private collection

Eleni Krikki: Memory loom Elena Papadimitriou: Fekete bárány 2004 2013 Fa, fém, szövet, papír, viasz, por Olaj, vászon, fa, bőr 60x10 cm 120x100x7 cm Magántulajdon Magántulajdon

Eleni Krikki: Memory loom Elena Papadimitriou: Black shPLp 2004 2013 Wood, metal, fabric, paper, wax, dust Oil on canvas, wood, leather 168x63x10 cm 120x100x7 cm Private collection Private collection

192 193 Theodor Liho: „No time, No age…” Janusz Szpyt: „A pásztor szelleme” Janusz Szpyt: „Nem könnyű a pásztorok élete” 2013 2013 2013 90x33 cm Olaj, deszka Olaj, deszka Rajzok a művész vázlatfüzetéből 50x28,5 cm 53x29 cm Magántulajdon Magántulajdon Magántulajdon

Theodor Liho: „No time, No age…” Janusz Szpyt: „It’s not easy to be a shepherd” 2013 2013 2013 90x33 cm Oil on plank Oil on plank Drawings from the artist sketch book 50x28,5 cm 53x29 cm Private collection Private collection Private collection

194 195 Borító / Cover: Reggeli legelésre indul a Felvidék utolsó magyar merinó törzsállománya. Szomotor, Szlovákia, 2010. Fotó: Molnár Ábel The last brPLding stock of merino in Upland departing for morning graze. Szomotor, Slovakia, 2010. Photo: Ábel Molnár

Belső borító / Inside cover: A modern korok juhásza. Gyimes, Románia, 2011. Fotó: Molnár Ábel Shepherd of modern age. Gyimes, Romania, 2011. Photo: Ábel Molnár

Hátsó borító / Back cover: A medvék visszatelepítésének ellenzői. Transhumance Val d’Azunban, 2011. Fotó: © S.Carlier Opponents to the reintroduction of bears. Transhumance in the Val d’Azun, 2011 Photo: © S.Carlier

196 197