Gerede Yukarı Hamam Restorasyonuna İlişkin Değerlendirmeler
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
5. Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu URL 3: http://www.icomos.org/en/charters-and-texts/179-articles-en- Gerede Yukarı Hamam Restorasyonuna İlişkin francais/ressources/charters-and-standards/184-the-declaration-of-dresden (Erişim: 01.09.2015) Değerlendirmeler URL 4: http://www.international.icomos.org/charters/arch_e.pdf (Erişim: 01.09.2015). 1 2 URL 5: http://www.akparti.org.tr/site/haberler/tarihi-yeniden-ihya-edecegiz/45274#1 (Erişim: Çiğdem Belgin DİKMEN , Ferruh TORUK 1Yrd. Doç. Dr. Bozok Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi Mimarlık Bölümü, 02.09.2015). Divanlı Yolu, 66100, YOZGAT, [email protected] 2 URL 6: http://www.fatih.bel.tr/icerik/8048/uzun-yusuf-mescidi/ (Erişim: 01.09.2015). Öğr. Gör. Bozok Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi Mimarlık Bölümü, Divanlı Yolu, 66100, YOZGAT, [email protected] URL 7: http://www.fatih.bel.tr/icerik/8530/100-yil-kayip-olan-camii-ihya-edildi/ (Erişim: 04.09.2015). Özet İç Anadolu Bölgesi’ni Batı Karadeniz Bölgesine bağlayan geçiş alanı üzerinde yer alan Gerede coğrafi ve topoğrafik yapısı ve iklimi nedeniyle ilkçağlardan günümüze yerleşim alanı olarak kullanılmıştır. M.Ö. 3. yüzyılda Paphlagonnia’nın bir kenti olarak bilinen yerleşiminin Gerede Ovası’nın kuzeyinde Esentepe eteklerinde kurulduğu tahmin edilmektedir. Cressa, Krateia olarak da anılan Gerede sırasıyla Bithynia Devleti, Flaviuslar hanedanı ile Roma, Bizans, Selçuklu ve Osmanlı İmparatorluğu hakimiyetine girmiş, Cumhuriyet döneminde de kullanım sürekliliği göstererek Bolu ilinin bir ilçesi olmuştur. Gerede’de günümüze ulaşabilmiş hamam kalıntısı olabileceğini düşündüğümüz temel izleri ve farklı tarihlerde yerleşimi ziyaret eden gezginlerin notları yerleşimde bulunan hamamlara vurgu yapmaktadır. Gerede’yi 1624 yılında ziyaret eden Katip Çelebi isim belirtmeksizin yerleşimde 1 hamamın, 17. yüzyılda ziyaret eden Evliya Çelebi ise 3 hamamın varlığından söz etmektedir. 1871 tarihli Kastamonu Salnamesinde de Gerede ilçe merkezinde 2 adet hamamın olduğu ifade edilmektedir. Bu çalışmada günümüzde Kitirler Mahallesi Atatürk Bulvarı yakınında yer alan, kim tarafından ve ne zaman yapıldığı bilinmemekle birlikte 1875 yılına tarihlenen, uzun dönem kullanılmamasına karşın gerçekleştirilen restorasyonla yeniden hamam olarak işletilmek üzere kiraya verilen Yukarı Hamam’ın restorasyonuna ilişkin değerlendirmeler yapılmıştır. Anahtar kelimeler: Gerede, hamam mimarisi, Aşağı Hamam, Yukarı Hamam, restorasyon. Giriş İç Anadolu bölgesini Batı Karadeniz bölgesine bağlayan geçiş alanı üzerinde, Ankara ve İstanbul arasında orta nokta olarak tanımlanabilecek bir konumda olan Gerede yerleşimi Bolu ilinin en büyük ilçesidir. Gerede güneydoğuda Ankara’nın Kızılcahamam ve Çamlıdere, kuzeydoğuda Çankırı’nın Çerkeş ve Karabük’ün Eskipazar, güneybatıda Bolu’nun Dörtdivan, kuzeyde Bolu’nun Mengen, batıda ise yine Bolu’nun Yeniçağa ilçeleriyle çevrilmiştir. Ormanlık bir kuşak ile çevrelenen yerleşim dağlık alanlarla sınırlanmakta ve coğrafi bir eşik oluşturmaktadır (Resim 1), (www.googleearth.com). Gerede coğrafi, topoğrafik yapısı ve iklimi nedeniyle ilkçağlardan günümüze yerleşim alanı olarak tercih edilmiş ve süreklilik gösteren bir şekilde kullanılmıştır. Tarihsel süreçte çeşitli uygarlıklara ev sahipliği etmiş ve İpek Yolu üzerinde bir konaklama 4311 16 5. Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu merkezi olarak konumlanmış Gerede; Osmanlı döneminde (18-19. yüzyıl) debbağlık, Paphlagonia devleti döneminde doğu ticaret yolu üzerinde bulunan bir sınır kenti olan tarakçılık, tiftik ipliği üreticiliği ve dericilik gibi mesleklerin yaygın olduğu, Müslüman- yerleşimin Bithynia devletinin önemli kentlerinden biri olduğu bilinmektedir. Kaynaklar Gayrimüslim nüfusun birlikte yaşadığı ve kapalı ekonomiye sahip (Şahin, 2000; Roma döneminde imarına önem verilen yerleşimin adının Flavius hanedanına atfen bir Özkaya, 2000) bir yerleşimdir. Bu yüzyılda Gerede kent merkezinin arasta dükkânları süre Flaviopolis olarak değiştirildiği, ancak bu adın Krateia halkı tarafından ve hanlar ile bölgenin en kalabalık ve aktif ticari yerleşim alanlarından biri olduğu benimsenmediğini aktarmaktadır. Roma İmparatorluğu’nun son döneminde ve görülmektedir. Günümüzde kentleşme, gelişen teknoloji, değişen yaşam biçimi ve artan Hıristiyanlığın ilk evresinde önemini koruyan yerleşimin bir piskoposluk merkezi göç olgusu (Demirci, 2000) bu zanaat kollarının sürdürülmesini olanaksız hale getirmiş konumuna getirilerek İstanbul Patrikhanesi’ne bağlandığı bilinmektedir. Bizans ve bunun doğal sonucu olarak Osmanlı döneminde Gerede kent merkezinde bulunan İmparatorluğu döneminde Gerede’nin de içinde bulunduğu bölge “thema” denilen arasta dükkânları, hanlar, hamamlar gibi tarihi yapılar (Erkoçoğlu, 2000) işlevlerini askeri valilerle yönetilmiştir. Bu dönemde kentin sanayi ve ticaretinin ve özellikle kaybetmiş ve kullanım dışı kalmanın doğal sonucu olarak yıpranmış veya yıkılmıştır. tabakçılığın gelişmiş olduğu bilinmektedir (Aycan, 2000). Türklerin Anadolu’ya Gerede kentini farklı dönemlerde ziyaret eden gezginlerin aktarımlarından ve günümüze girmesinden sonra Selçuklular ile Bizans arasında sınır kenti, Bizans garnizon kenti ve ulaşan yapılardan edinilen bilgiler yerleşimdeki hamamlara vurgu yapmaktadır hatta askeri üs olarak kullanılan yerleşim, Osmanlı hakimiyetine girene kadar (1354) (Ainsworth, 1842; Özkaya, 2000; Şahin, 2000). Anadolu’daki önemli beylikler arasında yer almıştır. Kimi araştırmacılar bu dönemde Bolu’nun doğusunda küçük bir Türk beyliği olan Geredebolu (Gerede) Beyliği’nin Osmanlı hakimiyetine giren ilk beyliklerden olduğunu aktarmaktadır (Aycan, 2000). Gerede’nin ilk kez Osman Gazi döneminde (1354) Osmanlı topraklarına katıldığı, Gerede ve çevresinin Osmanlılar ve Candarlılar arasında sıkça el değiştirdiği ve yerleşimin 1392’de Yıldırım Beyazıt, 1421’de Çelebi Mehmet tarafından tekrar Osmanlı egemenliğine katıldığı bilinmektedir. 1566-1568 yıllarına ait Gerede ve köylerindeki vakıflarla ilgili bilgilerden Gerede başta olmak üzere Bolu ve Safranbolu’nun zaman zaman Osmanlı ve Candaroğulları arasında yer değiştirdiği anlaşılmaktadır (Aycan, 2000; Kastamonu Salnamesi). 17. yüzyılda Gerede Bolu, Çerkeş, Mudurnu, Göynük, Taraklı ve Geyve ile birlikte önemli merkez konumundadır. Bu yüzyılda Bolu ile birlikte Gerede’yi de ziyaret eden Evliya Çelebi ve Katip Çelebi, Bolu Sancağı’na bağlı bir subaşılık olan yerleşimi mahalleleri, cami, tekke, hamam, hanları, çok sayıda dükkânı ile tanımlamakta ve bıçakçılık ile debbâğlığın yaygın olduğunu ifade etmektedir (Ainsworth, 1842, Ramsey, 1960; Faroqhi, 1993; Dikmen ve Toruk; 2015). 19. Yüzyılda kente gelen İngiliz kökenli Morier ise Gerede’nin çok miktarda deri fabrikalarına sahip dükkânlar ve pazarları ile iyi görünümlü büyük bir Resim 1 Gerede Yerleşimi (www.googleearth.com). Türk yerleşimi olduğunu aktarmaktadır (Ainsworth, 1842; Kaşmer, 2000). 1923 yılında Cumhuriyetin ilanı ile birlikte Bolu vilayet, Gerede de Bolu iline bağlı bir ilçe Bu çalışmanın amacı günümüzde kentsel sit alanı olarak ilan edilen Gerede kent konumuna gelmiştir. merkezinde Kitirler Mahallesi Atatürk Bulvarı yakınında yer alan, kim tarafından ve ne zaman yapıldığı bilinmemekle birlikte 1875 yılına tarihlenen, uzun dönem kullanılmamasına karşın gerçekleştirilen restorasyonla yeniden hamam olarak işletilmek üzere kiraya verilen Yukarı Hamam’ın restorasyonuna ilişkin değerlendirmeler Gerede Yukarı Hamam yapmaktır. Bildiri kapsamında Gerede’nin tarihsel gelişim sürecine, Gerede’de günümüze ulaşabilmiş veya varlığı bilinen hamamlara ilişkin araştırmalar yapılmış, Günümüzde 7 mahalleye ayrılmış Gerede’de yerleşiminin en eski mahallelerinden Yukarı Hamam’ın rölöve, restitüsyon ve restorasyon projeleri ile belgelenmesine Kitirler, Kabiller, Seviller ve Demirciler mahallelerini kapsayan alan, yerleşimin tarihi çalışılmıştır. dokusunu oluşturmaktadır. Homojen bir yapıya sahip olan Gerede kent merkezinde tarihi doku içinde korunacak anıtsal yapılar da bu dört tarihi mahallede (Kitirler, Kabiller Seviller ve Demirciler) bulunmaktadır. Ankara 1 Numaralı Kültür ve Tabiat Tarihsel Süreçte Gerede Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu tarafından 14.02.2013 tarih ve 484 sayılı kararı doğrultusunda Gerede Merkezi’nin ada bazında Kentsel Sit olarak ilanına ve bu adalar içerisinden bazı parsellerde yer alan yapıların tesciline karar verilmiştir. Aralarında bu M.Ö. 3. yüzyılda Paphlagonnia’nın bir kenti olan ve ilk adının Cressa olduğu tahmin bildiriye konu olan Yukarı Hamam’ın da yer aldığı anıtsal yapıların çoğu Gerede edilen veya bazı kaynaklarda geçtiği şekliyle Krateia (Gerede) yerleşiminin kurulduğu Kentsel Sit Alanı olarak ilan edilen alan veya etkilenme alanı içinde yer almaktadır. yer henüz tespit edilememişse de sürdürülen kazı çalışmaları ilk yerleşimin Gerede Gerede’de kentsel sit alanı olarak tanımlanan alanı içerisinde yer alan tescilli 13 yapı Ovası’nın kuzeyinde Esentepe eteklerinde kurulduğunu düşündürmektedir. Gerede Ankara 1 Numaralı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu tarafından sırasıyla Bithynia Devleti (Aycan, 2000; Aydınalp, 2012), Flaviuslar hanedanı ile 14.02.2013 tarih ve 484 sayılı karar ile tescillenen anıtsal yapılar turuncu, konutlar ise Roma, Bizans, Selçuklu ve Osmanlı İmparatorluğu hakimiyetine girmiş ve Cumhuriyet döneminde de kullanım sürekliliği göstererek Bolu ilinin bir ilçesi olmuştur. 2 3 432 5. Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu merkezi olarak konumlanmış Gerede; Osmanlı döneminde (18-19.