Malarstwo Religijne W Podręcznikach Szkolnych

MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27

UNIVERSITY OF OPOLE * FACULTY OF THEOLOGY 147 Theological Collection of Opole

RELIGIOUS PAINTING IN SCHOOL TEXTBOOKS

Radosław Chałupniak

OPOLE 2014

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 UNIWERSYTET OPOLSKI * WYDZIAŁ TEOLOGICZNY 147 Seria: Opolska Biblioteka Teologiczna

MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

ks. Radosław Chałupniak

OPOLE 2014

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27

ISBN 978-83-63950-52-1

Recenzent wydawniczy: ks. prof. dr hab. Andrzej Offma ński, Szczecin

Projekt okładki: ks. Piotr Paweł Maniurka Korekta: Józef Chudalla Redakcja techniczna: ks. Radosław Chałupniak

Redakcja Wydawnictw Wydziału Teologicznego UO ul. Kard. B. Kominka 1a, 45-032 Opole tel. 77 44 11 502; e-mail: [email protected]

Druk: Drukarnia Wydawnictwa Świ ętego Krzy ża ul. Katedralna 6 45-007 Opole tel. 77 453 94 93; www.wydawnictwo.opole.pl

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27

Wykaz skrótów

W niniejszej pracy posłu żono si ę skrótami przyj ętymi przez redakcj ę En- cyklopedii katolickiej . Zob. Wykaz skrótów , Lublin 20103. Skróty inne:

CT JAN PAWEŁ II, Adhortacja apostolska Catechesi tradendae , Waty- kan 1979.

DOK KONGREGACJA DS . DUCHOWIE ŃSTWA , Dyrektorium ogólne o katechizacji , Watykan 1997.

EK Encyklopedia katolicka , Lublin 1973-

NPNR KOMISJA WYCHOWANIA KATOLICKIEGO KONFERENCJI EPISKOPA- TU POLSKI , Program nauczania religii rzymskokatolickiej w przedszkolach i szkołach , Kraków 2010.

NPPK KONFERENCJA EPISKOPATU POLSKI , Podstawa programowa katechezy Ko ścioła katolickiego w Polsce , Kraków 2010.

PDK KONFERENCJA EPISKOPATU POLSKI , Dyrektorium katechetyczne Ko ścioła katolickiego w Polsce , Kraków 2001.

PNR KOMISJA WYCHOWANIA KATOLICKIEGO KONFERENCJI EPISKOPA- TU POLSKI , Program nauczania religii , Kraków 2001.

PPK KONFERENCJA EPISKOPATU POLSKI , Podstawa programowa katechezy Ko ścioła katolickiego w Polsce , Kraków 2001.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27

Wst ęp

„Bo że, mój Bo że, szukam Ciebie i pragnie Ciebie moja dusza...” – tymi słowami rozpoczyna si ę jedna z najpi ękniejszych i najbardziej przejmuj ących, biblijnych modlitw – Psalm 63. W tym poszukiwaniu wyra ża si ę cały sens życia duchowego – życia, które wypełnione jest odkrywaniem Bo żych słów, dostrze- ganiem śladów i przyjmowaniem Objawienia; życia, które staje si ę ci ągłym od- najdywaniem Boga; do świadczaniem prawdy, że człowiek szuka Boga, który od zawsze szuka człowieka. Bóg stworzył człowieka i stale, nie niszcz ąc jego wolno ści, zaprasza do przyja źni. W życiu Jezusa Chrystusa – wydarzeniu, które nie ma sobie równych w dziejach świata, Bóg przez odwieczne Słowo przemówił i stale przemawia do ka żdego człowieka. Przełamuje ludzk ą samotno ść , zwyci ęż a grzech i otwiera na perspektyw ę niesko ńczonej Bo żej miło ści. Poprzez do świadczenie dobra, prawdy i pi ękna Bóg nieustannie daje si ę pozna ć, pozostaj ąc jednocze śnie Niepo- znanym, ci ągle Upragnionym i Poszukiwanym. Opowie ść o Jezusie, którego „swoi odrzucili” (J 1,11), o „Jednorodzonym Bogu, który jest w łonie Ojca” (J 1,18), opowie ść prze żywana przez chrześcijan od dwóch tysi ęcy lat, przekazywana jest jako świadectwo żywej wiary. To świadectwo dociera do nas przez okre ślone słowa i gesty, ale tak że przez pi ękno stworzenia i wielkie dzieła sztuki – Bóg nie przestaje do nas przemawia ć, nie zmuszaj ąc, lecz w wolno ści zapraszaj ąc do przyj ęcia Dobrej Nowiny. Publikacja obecna jest kontynuacj ą ksi ąż ki Arcydzieła malarstwa w katechezie 1 i w zamy śle autora powinna wpisa ć si ę w szerszy projekt badawczy, któ- rego celem jest odkrywanie, okre ślanie i eksponowanie znaczenia, jakie w przekazie wiary posiadaj ą obrazy malarskie. We wst ępie tej pracy nale ży okre śli ć problem oraz zakres planowanych bada ń. Zostanie to uczynione przez wyja śnie- nie tytułu: Malarstwo religijne w podr ęcznikach szkolnych . Pierwszy człon – „malarstwo religijne” – okre śla obiekt analizy, drugi – jego usytuowanie. Malarstwo europejskie do XVIII w., zarówno wschodnie, jak i zachodnie, to w zdecydowanej wi ększo ści obrazy o tematyce religijnej. Ówczesna sztuka była silnie zwi ązana z chrze ścija ństwem, a poszczególne dzieła przekazywały prawdy wiary, słu żyły rozpalaniu religijnej wyobra źni i pomagały w nawi ązaniu relacji z tym, co nadprzyrodzone 2. Chrze ścija ństwo si ęgn ęło najpierw po symbole, a z czasem, w przeciwie ństwie do judaizmu i islamu, posłu żyło si ę ró ż- nymi dziedzinami sztuki, by ogłosi ć światu prawd ę o Bogu, który stał si ę czło- wiekiem, narodził si ę i żył na świecie, dzielił si ę dobrym słowem i czynił cuda,

1 R. CHAŁUPNIAK , Arcydzieła malarstwa w katechezie , Opole 2013. 2 Por. M. DOUGLAS -SCOTT , Malarstwo religijne , w: A. STURGIS (red.), Zrozumie ć malarstwo. Najwa żniejsze tematy w sztuce , Pozna ń 2006, s. 20.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 8 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

a przede wszystkim – z miło ści do ludzi umarł i zmartwychwstał, zwyci ęż aj ąc zło. Jezus Chrystus, którego wielu ludzi chciało nie tylko słucha ć, ale tak że zobaczy ć i dotkn ąć , przez wydarzenie swego Wcielenia uzasadniał posługiwanie si ę ró żnego rodzaju obrazami, które – jak słowa – miały z pokolenia na pokolenie przekazywa ć Dobr ą Nowin ę o Bogu, który jest Miło ści ą. Jezusowe rozesłanie Apostołów – „Id źcie i nauczajcie” – zostało zrozumiane jako dzielenie si ę Ta- jemnic ą Chrystusa – wiar ą w Niego poprzez słowa, gesty i obrazy. Ko ściół na trzy sposoby usprawiedliwiał tworzenie obrazów: jako lekcj ę wiary dla niepi śmiennych, jako wizualne przypomnienie życia Chrystusa i dokona ń świ ętych oraz jako zach ętę do pobo żno ści. Sztuka sakralna miała ścisły zwi ązek z nauczaniem Ko ścioła, dlatego te same tematy mo żna odnale źć w obrazach powstałych w ró żnych miejscach i w ró żnych czasach 3. Ta dydak- tyczna, kerygmatyczna i pietystyczno-liturgiczna funkcja obrazów skłaniała ludzi Ko ścioła zarówno do ich tworzenia, jak i wykorzystywania w szeroko ro- zumianym dziele katechezy – wychowywania wiary. W dziejach malarstwa religijnego pojawiały si ę ró żne tematy: biblijne, apokryficzne, historyczne czy symboliczne. Wiele obrazów zachowało sw ą uniwersaln ą wymow ę, czasami prowokuj ąc, czasami odpowiadaj ąc na wielkie życiowe pytania. Cho ć w ci ągu ostatnich dwóch wieków wpływ religii na życie społecze ństw został mocno osłabiony, a wi ększo ść najwa żniejszych w sztuce zachodnioeuropejskiej dzieł powstała bez religijnych odniesie ń, to jednak nie znaczy, że arty ści zupełnie przestali odwoływa ć si ę do tego rodzaju tematów. Problematyka religijna stała si ę z czasem bardziej subtelna, ujawniaj ąc si ę m.in. przez swoist ą metafizyczno ść przedstawie ń czy podejmowanie pyta ń o sens ży- cia, miło ści, cierpienia czy śmierci. M.L. Mazzarello i M.F. Tricarico zaproponowały następuj ący podział malarstwa religijnego: – obrazy chrze ścija ńskie – odnosz ące si ę do Chrystusa i prawd wiary przekazywanych w Ko ściele, w których wyra źnym zamiarem artysty było ukazanie i przekaz wiary chrze ścija ńskiej; – obrazy świ ęte przeznaczone do religijnego kultu, wykorzystywane w liturgii, powstałe z inspiracji ludzi wierz ących w celu wyra żenia pi ękna Boga i oddania Mu czci; – obrazy religijne, które odnosz ą si ę do szerokiej tematyki tzw. pyta ń gra- nicznych, ludzkich dylematów czy w ątpliwo ści. Religijno ść rozumiana jest tutaj jako swoiste przekraczanie rzeczywisto ści ziemskiej, poszukiwanie sensu, pró- ba podj ęcia pyta ń, które dotycz ą sensu ludzkiego życia, miło ści i cierpienia, rado ści i smutków 4.

3 Tam że, s. 21. 4 M.L. MAZZARELLO , M.F. TRICARICO , Arte e catechesi. Note per avviare la riflessione , W : ASSOCIAZIONE ITALIANA CATECHETI , D. MARIN (red.), Vie del bello in catechesi. Estetica ed educazione alla fede , Torino 2013, s. 173. Por. R. CHAŁUPNIAK , Arcydzieła malarstwa w kateche-

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 WST ĘP 9

Tak szerokie okre ślenie malarstwa religijnego daje mo żliwo ść odnalezienia wielu punktów wspólnych mi ędzy szkolnym nauczaniem religii i wychowaniem plastycznym i na tym b ędą koncentrowa ć si ę badania zawarte w publikacji. Druga cz ęść tytułu ksi ąż ki odnosi si ę do podr ęczników szkolnych. Zało- żono, że w ich tre ściach b ędzie mo żna wskaza ć, w jaki sposób wykorzystywane są obrazy religijne, na ile szeroko rozumiane malarstwo religijne stanowi dla nauczycieli plastyki i religii okazj ę do korelacji wychowania estetycznego i religijnego. Szczegółowej analizie zostan ą poddane podr ęczniki do edukacji plastycznej i lekcji religii katolickiej. Świadomie pomini ęto materiały dydaktyczne z innych przedmiotów, np. j ęzyka polskiego, historii oraz lekcji innych wyzna ń czy religii. Wprowadzono tak że ograniczenie czasowe – analiz ą obj ęte b ędą podr ęczniki, które obowi ązywały w polskiej szkole po 2001 r., co wi ąż e si ę z reform ą systemu szkolnictwa na przełomie XX i XXI w., która spowodowała do ść solidne przepracowanie starszych albo przygotowanie całkiem nowych materia- łów dydaktycznych, przeznaczonych zarówno do edukacji plastycznej, jak i katolickiego wychowania religijnego. W wyniku reformy systemu o światy z 1999 r. dla uczniów, którzy uko ńczyli sze ścioletnie szkoły podstawowe, utworzono trzyletnie gimnazja, po których mog ą kontynuowa ć nauk ę w liceach, technikach i zasadniczych szko- łach zawodowych 5. Edukacja szkolna obejmuje nast ępuj ące etapy: 1) klasy I-III szkoły podstawowej, 2) klasy IV-VI szkoły podstawowej, 3) gimnazjum oraz 4) szkoły ponadgimnazjalne. W szkołach pojawiły si ę nowe podr ęczniki, które opierały si ę na podstawie programowej kształcenia ogólnego i szczegółowych programach dla ró żnych przedmiotów. Pierwszy etap edukacyjny (klasy I-III szkoły podstawowej) wi ąż e si ę z tzw. „kształceniem zintegrowanym”, w którym nie ma wyra źnego podziału na przedmioty szkolne, a tre ści przekazywane s ą według planu ustalonego przez nauczycieli, dostosowanego do mo żliwo ści uczniów. Wyj ątkiem s ą lekcje religii (m.in. katolickiej) oraz nauczanie j ęzyków obcych – te zaj ęcia pojawiaj ą si ę w pierwszych klasach szkoły podstawowej jako osobne przedmioty. Na kolejnych etapach wiadomo ści i umiej ętno ści rozło żone s ą na poszczególne przedmioty, dla których funkcjonuj ą ró żne programy i podr ęczniki. Wykazy podr ęczników pu- blikowane s ą na stronach Ministerstwa Edukacji Narodowej 6. Zmiany podstaw programowych skutkowały pojawianiem si ę na rynku wydawniczym kolejnych zestawów podr ęczników. Problem badawczy, podj ęty w obecnej ksi ąż ce, sprowadza si ę do odpowiedzi na pytanie: Jakie obrazy religijne s ą wykorzystywane w podr ęcznikach szkolnych oraz jak s ą one wykorzystywane? Odpowied ź zwi ązana jest z tzw. korelacj ą przedmiotow ą mi ędzy lekcj ą religii katolickiej i edukacj ą plastyczn ą.

zie , s. 171; W. KAWECKI , Teologia pi ękna. Poszukiwanie locus theologicus w kulturze współczesnej , Pozna ń 2013, s. 90-97. 5 Por. Ustawa z 8.01.1999 r., Dz.U. z 1999 r. nr 12, poz. 96. 6 Por. http://www.men.gov.pl/index.php/component/cedtag/podr%C4%99czniki (7.09.2013).

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 10 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

Rozwa żania wi ęc rozpoczn ą si ę od szerszego szkicu dotycz ącego takiej korelacji w założeniach programowych 7. Kolejne rozdziały b ędą ju ż ł ączyły si ę z analiz ą dost ępnych podr ęczników szkolnych. Rozdział II wska że, jak wykorzystywano obrazy religijne w pod- ręcznikach edukacji plastycznej w latach 2001-2008. Rozdział III przedstawi to zagadnienie w odniesieniu do podr ęczników edukacji plastycznej po 2008 r. Kolejne dwa rozdziały skoncentruj ą si ę na podr ęcznikach przeznaczonych do nauczania religii katolickiej i wykorzystaniu w nich obrazów religijnych: w latach 2001-2010 (rozdział IV) i po roku 2010 (rozdział V). Ksi ąż ka skierowana jest przede wszystkim do nauczycieli religii i plastyki, a wi ęc wychowawców, którzy chc ą poszukiwa ć i owocnie wykorzystywa ć korelacj ę mi ędzy tymi dwoma przedmiotami. Adresatami mog ą by ć równie ż osoby zainteresowane zagadnieniami nauczania i wychowania w szkole oraz wszyscy, którym bliskie jest malarstwo religijne i mo żliwo ści, jakie s ą w nim ukryte.

7 Badania nad korelacj ą edukacji religijnej i plastycznej – m.in.: R. CHAŁUPNIAK , Sztuka na katechezie. Korelacja lekcji religii z wychowaniem plastycznym , Kat 47 (2003), nr 7-8, s. 127- 133; TEN ŻE, Do świadczenie estetyczne w wychowaniu religijnym , w: K. KANTOWSKI , W. LECHÓW (red.), Ku do świadczeniu wiary. Ksi ęga dedykowana Ksi ędzu Profesorowi Andrzejowi Offma ń- skiemu w 70. rocznic ę urodzin i 40. rocznic ę pracy naukowo-dydaktycznej , Szczecin 2012, s. 145- 160. Por. tak że: W. KAWECKI , Teologia pi ękna. Poszukiwanie locus theologicus w kulturze współ- czesnej , Pozna ń 2013; TEN ŻE, Zobaczy ć wiar ę. Studium obrazu postrzeganego jako komunikacja wiary z perspektywy teologii i kultury mediów , Kraków 2013; K. KLAUZA , Teokalia. Pi ękno Boga. Prolegomena do estetyki dogmatycznej , Lublin 2008; J. KRÓLIKOWSKI , Sztuka chrze ścija ńska a wychowanie religijne , w: C. ROGOWSKI (red.), Leksykon pedagogiki religii , Warszawa 2007, s. 759-763.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27

Rozdział I

KORELACJA NAUCZANIA RELIGII KATOLICKIEJ Z EDUKACJ Ą PLASTYCZN Ą W ZAŁO ŻENIACH PROGRAMOWYCH

Wychowanie religijne dokonuje si ę w ró żnych środowiskach, w śród któ- rych istotne znaczenie przypisuje si ę rodzinie, parafii, szkole, ruchom religijnym i mediom 1. W Polsce od 1990 r. dzieci i młodzie ż maj ą ponownie mo żliwo ść uczestniczenia w szkolnych lekcjach religii. W realiach polskich, jak przypomina o tym Dyrektorium katechetyczne Ko ścioła katolickiego w Polsce , „bior ąc pod uwag ę historyczne uwarunkowania oraz utwierdzon ą przez ostatnie dziesi ęciolecia tradycj ę katechetyczn ą, nale ży szkolne nauczanie religii traktowa ć jako cz ęść katechezy, tj. jako specyficzn ą form ę katechezy” (PDK 82). Warto pami ęta ć, że ka żda katecheza, a szczególnie ta realizowana przez szkolne nauczanie religii, jest płaszczyzn ą spotkania wiedzy i wiary, i jako taka winna by ć systematyczn ą refleksj ą nad religi ą rozumian ą zarówno w znaczeniu obiektywnym ( fides quae ) – jako tre ść wiary okre ślonej wspólnoty religijnej, jak i w znaczeniu subiektywnym ( fides qua ) – jako osobiste odniesienie do Boga (por. DOK 85, 95-96; PDK 24). W tym podstawowym dla wierz ących spotkaniu wiedzy i wiary wa żne znaczenie przypisuje si ę kwestii korelacji nauczania religii i innych przedmiotów szkolnych. Korelacja stała si ę bli ższa polskim katechetom w momencie wprowadzenia w 2001 r. Podstawy programowej katechezy Ko ścioła katolickiego w Polsce oraz Programu nauczania religii , który zawierał konkretny postulat, a nawet zobowi ązanie do ł ączenia tre ści przekazywanych w ramach nauczania religii z innymi szkolnymi przedmiotami i ście żkami edukacyjnymi oraz propozycj ę korelacji tych zaj ęć z katechez ą rodzinn ą i parafialną. Jak podkre ślaj ą autorzy tego polskiego Dyrektorium katechetycznego : „Nauczanie religii nie sytuuje si ę wobec (innych) przedmiotów jako co ś dodat- kowego, lecz stanowi element koniecznego dialogu interdyscyplinarnego (DOK 73). Z tego powodu nale ży d ąż yć, na ile zezwalaj ą i umo żliwiaj ą to cele katechetyczne, do skorelowania tre ści nauczania religii z tre ściami pozostałych przedmiotów szkolnych. Korelacja ta mo że przyjmowa ć form ę integrowania

1 W pracy zostało pomini ęte zagadnienie korelacji katechezy dokonuj ącej si ę w innych środo- wiskach, poniewa ż – porównuj ąc z innymi – nauczanie religii w szkole jest z nich najbardziej sys- tematyczne i traktowane cało ściowo, daj ąc mo żliwo ść uchwycenia istoty i znaczenia korelacji katechezy i edukacji plastycznej. Wypracowane w tych rozwa żaniach wnioski i postulaty dotycz ą tak że innych środowisk katechetycznych, nie tylko szkolnej lekcji religii.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 12 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

treści i celów wychowawczych lub uzupełniania pomijanych tre ści. Tam, gdzie to konieczne, nauczanie religii w szkole winno tak że przyj ąć wobec nich funkcj ę polemiczn ą” (PDK 83). Nauczanie religii w szkole, jako specyficzna forma wychowania religijnego, wpisuje si ę tym samym w kontekst szerokiej relacji wiary i kultury. Jest nie tylko miejscem spotkania tych dwóch istotnych dla człowieka rzeczywisto ści, ale tak że polem do przemy śle ń, a czasami tak że do ich konfrontacji. Jak zostało to wyra żone przez autorów Dyrektorium : „Wiara, a tak że katecheza, która wiar ę pogł ębia i rozwija, pełni wobec kultury funkcj ę krytyczn ą. Chocia ż człowiek wyra ża si ę poprzez kultur ę, to nie nale ży zapomi- na ć o tym, że w kulturze znajduje swoje odbicie tak że zranienie człowieka przez grzech pierworodny. Nie ka żdy rodzaj kultury jest mo żliwy do przyj ęcia przez wiar ę. Tak ą jest kultura, która zaprzecza prawdzie. Prowadzi ona do ne- gacji Ko ścioła i wiary 2” (PDK 69). W katechezie, a tak że w jej specyficznej formie, jak ą jest szkolne nauczanie religii, maj ą uwidoczni ć si ę wzajemne powi ązania wiary, kultury i wiedzy. W praktyce wychowania i nauczania odniesienia te wyra żaj ą si ę w korelacji, jaka powinna ł ączy ć ró żne przedmioty szkolne, tak że nauczanie religii i edukacj ę plastyczn ą. Jak podkre ślał W. Oko ń, korelacja w nauczaniu to ł ączenie ze sob ą tre ści nale żą cych do ró żnych przedmiotów nauczania, co z kolei sprzyja transferowi wiedzy z jednego przedmiotu nauczania do innych, rozbudza i rozwija my ślenie naukowe oraz pozwala zrozumie ć, na czym polega wielorakie, teoretyczne i prak- tyczne stosowanie wiedzy 3. Chc ąc zorientowa ć si ę, w jaki sposób wychowanie estetyczne mo że by ć powi ązane z katolickim wychowaniem religijnym, warto odwoła ć si ę do obowi ązuj ących programów i podr ęczników do nauczania religii. Ich analiza powinna ukaza ć, na ile korelacja jest jedynie postulatem teorii, a na ile przeniesiona jest w praktyk ę katechezy, a przynajmniej w jej zało żenia.

W obecnym rozdziale zostanie najpierw ukazane znaczenie korelacji przedmiotowej, jaka mo że dokonywa ć si ę w szkole. Punktem wyj ścia b ędą jednak szersze rozwa żania na temat roli korelacji we współczesnej teologii i katechetyce. Nast ępnie zostanie przeprowadzona analiza materiałów programowych dotycz ących szkolnych lekcji religii katolickiej, obowiązuj ących od 2001 r. Przede wszystkim zostan ą przeanalizowane dokumenty katechetyczne, a wi ęc obowi ązuj ące podstawy i programy szkolnego nauczania religii katolickiej.

1. Znaczenie korelacji w katechetyce i edukacji szkolnej

Słowo „korelacja” (od łac. cum – współ-, relatio – zale żno ść , correlatio – współzale żno ść , wzajemne powi ązanie przedmiotów, poj ęć , zagadnie ń, zjawisk) rozumiane jest jako „wzajemny proces współzale żno ści ludzkiej egzy- stencji i or ędzia chrze ścija ńskiego w konkretnym, historycznym wcieleniu Sło-

2 Por. JAN PAWEŁ II, Encyklika Centesimus annus , Watykan 1991, 45. 3 W. OKO Ń, Nowy słownik pedagogiczny , Warszawa 2001, s. 182.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 KORELACJA NAUCZANIA RELIGII KATOLICKIEJ Z EDUKACJ Ą PLASTYCZN Ą 13

wa Bo żego” 4. Autorzy Dyrektorium katechetycznego stwierdzili, że wprowadzenie w proces przekazu wiary elementu egzystencjalnego wynika z zasady korelacji, inspiruj ącej współczesn ą katechez ę Ko ścioła, która mówi, że życie ludzkie i or ędzie Bo że nie wykluczaj ą si ę, lecz istnieje mi ędzy nimi stosunek współzale żno ści, poniewa ż urzeczywistnianie or ędzia wiary dokonuje si ę zawsze w konkretnym życiu ludzkim i że chc ąc współczesnemu człowiekowi mó- wi ć o Bogu, trzeba równie ż mówi ć o człowieku, a tak że odwrotnie: kto chce co ś istotnego powiedzie ć o człowieku, musi opowiada ć o Bogu i Jego wielkich dziełach (PDK 66). W teologii systematycznej korelacja znalazła swe zastosowanie m.in. dzi ęki Paulowi Tillichowi, któremu metoda korelacji umo żliwiała wyja śnienie tre ści wiary za pomoc ą wzajemnie powi ązanych egzystencjalnych pyta ń i teologicznych odpowiedzi. Według tego ewangelickiego teologa korelacja wyst ępuje w teologii jako: odpowiednio ść mi ędzy symbolem religijnym a symbolizowan ą przez niego rzeczywisto ści ą, zwi ązek mi ędzy poj ęciami odnosz ącymi si ę odpowiednio do rzeczywisto ści boskiej i ludzkiej oraz szczególny zwi ązek egzystencjalny mi ędzy Bogiem i człowiekiem. My śl o zastosowaniu korelacji w teologii rozwijali także John Robinson, Karl Rahner, Edward Schillebeeckx czy Hubertus Halbfas 5. Na gruncie katechetycznym termin „korelacja” został wypromowany głównie dzi ęki niemieckim próbom odnowy szkolnego nauczania religii 6. Kie- runek ten ukształtował si ę w latach 70. XX w. i nosił nazw ę „korelacji” lub „integracji” 7. Na jego podstawie ukształtowała si ę korelacyjna lekcja religii, która integrowała, korygowała lub rozwijała wcze śniejsze modele (kerygmatyczny, hermeneutyczny, religioznawczy i problemowy). Korelacja chrze ścija ńskiej wiary i życia uczniów stała si ę postulatem szkolnych lekcji religii w Niem- czech. Korelacyjne powi ązanie zabezpieczyło lekcji religii solidne miejsce po- śród innych przedmiotów szkolnych, jednocze śnie daj ąc młodym ludziom wa żne miejsce spotkania z tre ściami religijnymi wobec pogł ębiaj ących si ę procesów sekularyzacji i odko ścielnienia społecze ństwa 8. Takie szerokie rozumienie kore-

4 A. KICI ŃSKI , Wst ęp, w: TEN ŻE (red.), Korelacja nauki religii katolickiej z edukacj ą szkol- ną, Lublin 2012, s. 7. 5 Por. A. ROGALSKI , Korelacja w teologii systematycznej , EK IX, k. 848; P. TOMASIK (red.), Rodzina – szkoła – Ko ściół. Korelacja i dialog , Warszawa 2003 – por. A. KICI ŃSKI , Wst ęp, s. 8. 6 Por. R. CHAŁUPNIAK , Mi ędzy katechez ą a religioznawstwem. Nauczanie religii katolickiej w szkole publicznej w Niemczech w latach 1945-2000 , Opole 2005, s. 174-185. 7 Por. S. CHROST , Modele katechezy szkolnej , w: M. MAJEWSKI , Aktualne wyzwania katechetyczne , Kraków 1997, s. 77-86. Kierunek korelacyjny miał tak że swoje źródło w ewangelickiej pedagogice religijnej – por. K.E. NIPKOW , Christlicher Glaubensunterricht in der Säkularität. Die zwei didaktischen Grundtypen des evangelischen Religionsunterrichts , w: K. WEGENAST (red.), Religionsunterricht – wohin? Neue Stimmen zum Religionsunterricht an öffentlichen Schulen , Gü- tersloh 1971, s. 109-134. 8 Por. G. BAUDLER , Korrelation von Lebens- und Glaubenssymbolen. Zwei Grundregeln einer Korrelations-Didaktik , KB 105 (1980), s. 763-771; TEN ŻE, Korrelationsdidaktik: Leben durch Glauben erschließen. Theorie und Praxis der Korrelation von Glaubensüberlieferung und Lebenserfahrung auf der Grundlage von Symbolen und Sakramenten , Paderborn 1984; TEN ŻE,

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 14 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

lacji charakterystyczne jest dla współczesnych rozwa żań teologicznych i ma swoje implikacje dotycz ące wychowania religijnego, st ąd zanim zostanie ukazana korelacja przedmiotowa, warto rozpocz ąć od na świetlenia pewnego kontekstu, odwołuj ąc si ę przy tym do pewnych do świadcze ń niemieckich. Zgodnie z zasad ą korelacji, aby chrze ścija ński przekaz mógł by ć zrozumia- ny i owocnie przyj ęty, powinien w każdym czasie i w ka żdej ludzkiej sytuacji by ć na nowo wyja śniany. Zachodzi te ż odwrotno ść tego procesu: ka żda epoka i ka żda sytuacja człowieka znajduj ą w or ędziu Bo żym odpowiedni ą interpretacj ę. Mi ędzy objawieniem Bo żym i ludzkim do świadczeniem istnieje zatem relacja o charakterze dialogicznym 9. Cho ć Synod w Würzburgu nie u żywał sfor- mułowania „korelacja”, to jednak koncepcja szkolnego nauczania religii, któr ą pozostawił, jak równie ż rozwój tych zaj ęć w kolejnych latach, uprawniał do stwierdzenia, że rok 1974 zapocz ątkował korelacyjny kierunek szkolnej lekcji religii katolickiej 10 . Niemieccy biskupi okre ślili korelacj ę szeroko: „Teologia, która rozwa ża wiar ę, musi pozostawa ć otwarta i wra żliwa na człowieka, jego poło żenie, sytuacj ę, wyobra żenia, cierpienia i potrzeby (...). Nie chodzi o jakie ś antropologiczne zredukowanie teologii, lecz o teologiczne rozumienie podstawowych ludzkich fenomenów. Wiara powinna odnie ść si ę do kontekstu życia, a ży- cie powinno by ć zrozumiałe w świetle wiary (...). Tylko wówczas mo żna mó- wi ć o chrze ścija ńskiej lekcji religii, je żeli pytania i problemy człowieka i świata wyja śniane s ą w odniesieniu do świadectwa Pisma Świ ętego i wiary Ko ścio- ła” 11 . W takim uzasadnieniu najpełniej wyra ża si ę korelacja życia i wiary, ludzkich do świadcze ń i Bo żego objawienia. Synod wyra źnie opowiedział si ę za koncepcj ą szkolnego nauczania religii, w której nale ży ł ączy ć życie człowieka z przepowiadaniem wiary.

Einführung in eine biblische Sciene-Fiction-Welt? Zur gegenwärtigen Infragestellung des erfahrungsorientierten Religionsunterrichts , KB 125 (2000), s. 426-431; G. BITTER , Plädoyer für eine zeitgemäße Korrelationsdidaktik. Sieben friedfertige Thesen , „Lebendige Katechese” 18 (1996), s. 1-8; R. ENGLERT , Die Korrelationsdidaktik am Ausgang ihrer Epoche. Plädoyer für einen ehrenhaften Abgang , w: G. HILGER , G. REILLY (red.), Religionsunterricht im Abseits? , München 1993, s. 97-110; G. FUCHS , Korrelation. Einweisung ins Unglaubliche und Selbstver- ständliche. Zur theologischen Kunst des Korrelierens, „Religionsunterricht an höheren Schulen” 28 (1985), s. 84-91; E. SCHILLEBEECKX , Offenbarung, Glaube und Erfahrung , KB 105 (1980), s. 84-95; J. WERBICK , Wahrheit die dem Menschen gut tut. Zur Diskussion um die Korrelations- didaktik , KB 110 (1985), s. 326-336. 9 Por. G. BITTER , Was ist Korrelation? Versuch einer Bestimmung , KB 106 (1981) s. 344; T. PANU Ś, Główne kierunki katechetyczne , Kraków 2001, s. 157. 10 Warto przy tym przypomnie ć, że koncepcja takiej lekcji religii rozwin ęła si ę wcze śniej w ramach ewangelickiej pedagogiki religijnej i opiera si ę na tzw. „modelu konwergencji” ( Konver- genz-Modell ), promowanym przez K.E. Nipkowa. Propozycja ewangelickiego teologa została przeniesiona na grunt katolicki. Por. K.E. NIPKOW , Religionspädagogik und Religionsunterricht in der Gegenwart , KB 94 (1969), s. 23-43. 11 SYNODE, Der Religionsunterricht in der Schule. Ein Beschluß, w: SYNODE, Offiziele Ge- samtausgabe , t. I, Freiburg – Basel – Wien 1976, 2.4.2.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 KORELACJA NAUCZANIA RELIGII KATOLICKIEJ Z EDUKACJ Ą PLASTYCZN Ą 15

Korelacj ę w niemieckiej lekcji religii mo żna było rozumie ć nast ępuj ąco: – zasad ę wyboru celów ( curriculares Auswahlprinzip ), które powinny odpowiada ć zarówno rzeczywisto ści życia ( Glaubenswirklichkeit ), jak i rzeczywisto ści życia ( Lebenswirklichkeit ); – dydaktyczn ą zasad ę przekazu ( didaktisches Vermittlungprinzip ), według której równocze śnie korzysta si ę z „ksi ęgi Ewangelii” ( Buch des Evangeliums ) i „ksi ęgi życia” ( Buch des Lebens ), aby „prawdy wiary o żywi ć, a rzeczywisto ść życia roz świetli ć przez Ewangeli ę”; – teologiczn ą zasad ę zrozumienia i interpretacji ( theologisches Verstehens- und Deutungsprinzip ), że Bóg objawił si ę nie tylko dla samego siebie ( Gott an sich ), lecz jako „Bóg dla nas” ( Gott für uns ), który odkupił człowieka i zaprasza go do wspólnoty z Nim, która jest „pełni ą życia” 12 . Promowana w Niemczech „dydaktyka korelacji” ( Korrelationsdidaktik ) była niczym innym jak współczesnym okre śleniem stałego zadania chrze ścijan w świecie: ukazywania swojej wiary w codzienno ści. W tej koncepcji Bo że objawienie i ludzkie do świadczenie, wiara i życie, znajduj ą si ę w stanie ci ągłej wzajemnej interpretacji. Taka korelacja mo że by ć odniesiona do ró żnych dziedzin ludzkiego życia, tak że do szeroko rozumianej kultury i sztuki, w tym do malarstwa. Liczne badania prowadzone w Niemczech, we Włoszech czy w innych krajach ukazuj ą, jak wielkie mo żliwo ści niesie ze sob ą wzajemne ł ączenie tre ści religijnych i estetycznych. Zainteresowanie osób odpowiedzialnych za wychowanie religijne du żym potencjałem malarstwa religijnego widoczne jest w bogatej literaturze przedmiotu 13 .

12 R. BOSCHKI , Dialogisch-kreative Religionsdidaktik. Eine Weiterentwicklung der korrelativen Hermeneutik und Praxis , KB 123 (1998) s. 13-23; G. HILGER , Korrelation als theologisch- hermeneutisches Prinzip , KB 118 (1993) s. 828-832; J. HOFMEIER , Fachdidaktik. Katholische Re- ligion , München 1994, s. 84; J. WERBICK , Glaubenlernen aus Erfahrung , München 1989; TEN ŻE, Heutige Herausforderungen an ein Konzept des Religionsunterrichtes , KB 118 (1993) s. 451-457. 13 Por. przykładowo: G. BADER , Ästhetik als symbolische Theologie. Zur Ästhetik vor der Ästhetik , w: K. STOCK , M. ROTH (red.), Glaube und Schönheit. Beiträge zur theologischen Ästhe- tik , Aachen 2000, s. 69-109; D. BÄHR , Zwischenräume: ästhetische Praxis in der Religionspäda- gogik , Münster – Hamburg – London 2001; G. B ITTER , Ästhetische Bildung , w: TEN ŻE, R. ENGLERT , G. MILLER , K.E. NIPKOW , Neues Handbuch religionspädagogischer Grundbegriffe, München 2002, s. 233-238; C.D. FRIEDRICH , Ästhetik und Religion , München 2003; C. GÄRTNER , Ästhetisches Lernen. Eine Religionsdidaktik zur Chrystologie in der gymnasialen Oberstufe , Frei- burg 2011; M.L. GOECKE -SEICHAB , F. HARZ , Christliche Bilder verstehen. Themen, Symbole, Tradi- tionen. Eine Einführung , München 2004; A. HEUSER , Glaube lebt von Bildern , w: A. BIESINGER , W. TZSCHEETZSCH (red.), Das Geheimnis erspüren – zum Glauben anstiften , Freiburg 1989, s. 104- 115; G. HILGER , Ästhetisches Lernen , w: TEN ŻE, S. LEIMGRUBER , H.-G. ZIEBERTZ (red.), Religi- onsdidaktik , München 2010, s. 334-343; R. HOEPS (red.), Religion aus Malerei? Kunst der Ge- genwart als theologische Aufgabe , Paderborn 2005; TEN ŻE, Anschauung. Notizen zu einer katechetischen und religionspädagogischen Kategorie , w: F.-P. TEBARTZ -VAN -ELST (red.), Katechese im Umbruch. Positionen und Perspektiven , Freiburg 1998, s. 231-240; TEN ŻE, Wie man dem toten Hasen die Bilder erklärt. Kunst in der Fachdidaktik am Beispiel des Faches Katholische Religi- onslehre , w: U. FRANKE (red.), Das Haus des Lernens als Ort von Kunst und Kultur. Kunst zwischen Schule und Universität , Münster 1998, s. 77-88; M. KOLLENBERG , Ästhetisches Lernen im Religionsunterricht: Ästhetische Bildung und Pädagogik , München 2010; G. LANGE , Bilder zum

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 16 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

Jak podkre śla G. Kusz, zasada korelacji pomaga ukaza ć egzystencjalny wymiar wiary oraz ułatwia zrozumienie sytuacji życiowej człowieka w świetle or ędzia Bo żego. Dzi ęki pytaniom egzystencjalnym tre ść wiary staje si ę także łatwiejsza do wyja śnienia i zrozumienia, a powi ązanie wiary z ludzkim do- świadczeniem wpływa na wła ściwy przebieg jej rozwoju 14 . P. Tomasik, wybitny promotor korelacji w polskiej katechezie, okre śla j ą jako „zespół zamierzonych działa ń zmierzaj ących do wskazania wspólnych celów, zada ń, tre ści i osi ągni ęć w ramach ró żnych przedmiotów nauczania oraz ró żnych środowisk wychowawczych” 15 . Polscy katechetycy, odnosz ąc si ę do mo żliwo ści, jakie tworzy obecno ść nauczania religii na terenie szkoły, widz ą w korelacji szans ę na łączenie ze sob ą tre ści nale żą cych do ró żnych przedmiotów nauczania. Tradycyjne rozumienie korelacji w nauczaniu sprowadza si ę do synchronizacji w nauczaniu zbli żonych do siebie tre ści ró żnych przedmiotów. Bardziej współczesne rozumienie korelacji polega na merytorycznym wi ązaniu ze sob ą tre ści z ró żnych przedmiotów nauczania i tworzeniu układów integruj ących w sobie tre ści tych przedmiotów. Przykładem korelacji jest rozwi ązywanie problemów praktycznych i teoretycz- nych, ł ącz ących w sobie wiadomo ści czerpane z ró żnych przedmiotów nauki szkolnej 16 . Jak podkre śla A. Kici ński, stosowanie korelacji przedmiotowej jest po żą dane zarówno ze wzgl ędów dydaktycznych (łatwiejsze przyswojenie tych samych tre ści, które omawia si ę w ró żnych aspektach na ró żnych lekcjach), jak i wychowawczych (ukazanie jedno ści prawdy oraz szacunku do niej) 17 . P. Goli- szek stwierdza natomiast, że korelacja nauki religii z edukacj ą szkoln ą jest „twórczo ści ą o charakterze integruj ącym, dialogicznym, współdziałaniowym, uzupełniaj ącym i koryguj ącym. Poł ączenie tre ści objawienia i wiedzy z zakresu innych przedmiotów szkolnych stanowi propozycj ę interpretacji rzeczywisto ści stworzonej i niestworzonej jednocze śnie w świetle wiary i nauki” 18 . Zdaniem

Glauben , München 2002; M.L. MAZZARELLO , M. NEGHESTI , Teaching Religion Through Art in Re- ligious Education in Italian Schools , w: P. SCHREINER , F. KRAFT , A. WRIGHT (red.), Good Practice in Religious Education in Europe, Examples and Perspectives of Primary Schools , Berlin 2007, s. 101-114; M.L. MAZZARELLO , M.F. TRICARICO (red.), Insegnare la religione con l’arte , Torino 2002-2005; G. MEYER , Bilder, Bildung und Christlicher Glaube. Eine Auseinandersetzung mit den Grundlagen einer religionspädagogisch verantworteten Bildtheorie , Münster – Hamburg – London 2002; G. SCHÄDLE , Bilder aus der Kunst im Religionsunterricht. Nachforschungen in Theologie, Kunstgeschichte und Religionspädagogik , Berlin – Münster – Wien – Zürich – London 2008; G. VANHOOMISSEN , Kunst und Katechese . Wykład wygłoszony 16 maja 2002 na Kongresie Euro- pejskiej Ekipy Katechetycznej w Veronie (mps, archiwum Europejskiej Ekipy Katechetycznej); T. VERDON , Storia dell’arte e catechesi , Bologna 2005; M. WICHELHAUS , A. STOCK , Bildtheologie und Bilddidaktik , Düsseldorf 1981. 14 Por. G. KUSZ , Korelacja w katechetyce , EK IX, k. 849. 15 P. TOMASIK , Religia w dialogu z edukacj ą, Warszawa 2004, s. 167. 16 Reforma o światowa. Słownik terminów stosowanych w szkolnictwie , Biała Podlaska 1997. 17 A. KICI ŃSKI , Wst ęp, s. 10. 18 P. GOLISZEK , Znaczenie korelacji mi ędzyprzedmiotowej w nauczaniu religii katolickiej. Próba interpretacji personalistycznej , w: A. KICI ŃSKI (red.), Korelacja nauki religii katolickiej z edukacj ą szkoln ą, s. 10.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 KORELACJA NAUCZANIA RELIGII KATOLICKIEJ Z EDUKACJ Ą PLASTYCZN Ą 17

tego autora, „dla katechizowanych korelacja nauki religii z edukacj ą szkoln ą jest swoistym teatrum – dowodem dialogu wiary z rozumem, religii z nauk ą, chrze ścija ństwa ze współczesno ści ą”19 . W polskiej katechetyce, pod ąż aj ącą za dokumentami Ko ścioła, podkre śla si ę znacz ącą rol ę korelacji szkolnej: integruj ącą, uzupełniaj ącą oraz polemiczn ą. W swych zało żeniach idea korelacji odwołuje si ę wprost do katechetycznej ad- hortacji Jana Pawła II Catechesi tradendae , w której zapisano, by nauczanie religii „nawi ązywało do pozostałych dziedzin nauki i wykształcenia, w tym mianowicie celu, by Ewangelia docierała do umysłu uczniów” (CT 69). Tak że autorzy Dyrektorium ogólnego o katechizacji z 1997 r. przypominali, że nauczanie religii ma zmierza ć do „wej ścia w relacje z innymi dziedzinami wiedzy” (DOK 73). Do tego w ątku nawi ązywano tak że w polskim Dyrektorium katechetycznym , kiedy – jak to ju ż zostało wspomniane – zach ęcano do ł ączenia tre ści nauczania religii z tre ściami pozostałych przedmiotów szkolnych, podkre ślaj ąc jego funkcj ę integracyjn ą, uzupełniaj ącą lub polemiczn ą wobec celów i tre ści wychowawczych (PDK 83). A. Zellma przypomina, że współcze śnie wa żnym zadaniem korelacji jest wzbogacenie wiedzy ucznia tre ściami ró żnych przedmiotów nauczania szkolnego, a ponadto zdobycie umiej ętno ści integrowania wiedzy z ró żnych przedmio- tów i wykorzystywania jej do rozwi ązywania ró żnych pojawiaj ących si ę pro- blemów. Zintegrowana wiedza z ró żnych przedmiotów pozwala uczniom poznawa ć i interpretowa ć poszczególne elementy rzeczywisto ści z punktu widzenia ró żnych dyscyplin. Istot ą korelacji edukacji szkolnej jest spójno ść programowa i wieloprzedmiotowa znajomo ść tre ści, ale równie ż „wspieranie uczniów we wszechstronnym rozwoju, obejmuj ącym cał ą osobowo ść , m.in. in- telekt, emocje, postawy, przekonania, zainteresowania, talenty, charakter, tem- perament, uzdolnienia” 20 . Korelacja przedmiotowa, jak zaznacza H. Hohensee-Ciszewska, nie polega na „przerabianiu materiału” w tym samym czasie. We wła ściwej bowiem korelacji taka równoczesno ść nie jest konieczna. Chodzi raczej o selekcj ę i integracj ę materiału. Kryteria takiej selekcji zarysowuj ą si ę w poszczególnych dziedzinach wiedzy, która posiada swoj ą struktur ę. Natomiast zrozumienie struktury poznawczej danej dziedziny wiedzy mo że by ć ułatwione przez integracj ę, tzn. mo żliwo ść sprawdzenia w ró żnych zespołach faktów. Bez selekcji – jako pracy wst ępnej – przekazywanie wiadomo ści b ędzie przeładowane, za śmiecone, a bez sprawdzenia w ró żnych gał ęziach – pozostanie wła ściwie werbalne. Przedmiot nauczania jako narz ędzie kształcenia zawiera w sobie mo żliwo ść powi ąza ń z innymi przedmiotami na płaszczy źnie faktów, a tak że poj ęć i zasad – na płaszczy źnie podobie ństwa struktur wewn ętrznych. Tu tkwi istota korelacji przedmiotów nauczania. Korelacja przez fakty, pojęcia i zasady umo żliwia nie

19 Tam że, s. 25. 20 A. ZELLMA , Nowa formuła korelacji w edukacji szkolnej i jej realizacja w nauczaniu religii , Kat 55 (2011), nr 5, s. 7.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 18 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

tylko sprawdzanie wyników kształcenia, ale tak że zwi ększa szans ę na skuteczno ść wszelkiego oddziaływania. Wiedza o sztuce, która koreluje z ró żnymi przedmiotami 21 , mo że by ć tak że dobrze wykorzystana w przekazie wiedzy i warto ści religijnych. Celem wszelkich oddziaływa ń edukacyjnych jest harmonijny i wszech- stronny rozwój dzieci i młodzie ży przez zintegrowany przekaz wiedzy. Temu słu ży m.in. zastosowanie korelacji przedmiotowej. Podobnie jak w niemieckiej pedagogice religijnej, tak i w polskiej dydaktyce cz ęsto zamiennie z terminem „korelacja” u żywany jest termin „integracja”. Integracja ma szerszy zasi ęg i okre ślony zakres, w którym mie ści si ę całkowicie znaczenie pedagogiczne po- jęcia korelacji, podrz ędnego wzgl ędem poj ęcia integracji. Korelacja oznacza przede wszystkim wspólne pole tematyczne, na które składaj ą si ę podobne tre- ści zawarte w ró żnych przedmiotach nauczania. Korelacja przedmiotowa jest to proces synchronizacji zbli żonych do siebie elementów i tre ści z ró żnych przed- miotów przez wyprzedzenie lub zbie żno ść pewnych tematów. Korelacja mo że oznacza ć równie ż merytoryczne wi ązanie tre ści z ró żnych przedmiotów i tworzenie układów integruj ących w sobie tre ści tych przedmiotów. Poszukuj ąc wi ęc korelacji wychowania religijnego z edukacj ą plastyczn ą, nale ży zwróci ć uwag ę na wspólne treści, które ze wzgl ędu na wymagania programowe pojawiaj ą si ę w obu przedmiotach. Korelacja jest pewnym procesem, którego podstaw ą jest precyzyjne zapla- nowanie procesu dydaktycznego z uwzgl ędnieniem wszystkich warunków jego realizacji w danej szkole. Znaczna autonomia poszczególnych szkół w zakresie kształtowania swojej wizji realizacji podstawy programowej (szkolny plan nauczania czy mo żliwo ść wprowadzania własnych rozwi ąza ń programowych) czyni je odpowiedzialnymi za proces korelacji przedmiotowej. Skorelowane nauczanie mo że przynie ść wymierne efekty pod warunkiem współpracy po- szczególnych nauczycieli w zakresie realizacji celów, a tak że uszeregowania i selekcji tre ści nauczania. Oprócz tego, że korelacja sprzyja transferowi wiedzy z jednego szkolnego przedmiotu do innych, to również rozwija my ślenie oraz pozwala uczniom u świadomi ć sobie i gł ębiej zrozumie ć cało ściow ą i spójn ą wizj ę świata. Przez odniesienie do tych samych wiadomo ści na ró żnych przedmiotach korelacja daje wi ęc mo żliwo ść integralnego do świadczania świata. W ten proces powinna by ć wł ączona szkolna lekcja religii, a tak że inne przedmioty przekazywane uczniom. W szkole mo że zosta ć zaplanowana i realizowana korelacja polegająca na „dostarczaniu” przez jeden przedmiot podbudowy dla innego. Korelacja wi ąż e si ę tak że z potrzeb ą dokonania porównania, uzupełnienia i poszerzenia wiadomo ści, jak równie ż stosowania ich w ró żnych dziedzinach wiedzy i praktyce. Rozplanowanie szkolnych zaj ęć z przedmiotu „sztuka” mo że by ć ró żne. Roz- kład materiału uzale żniony jest od liczby przydzielonych godzin. Programy au-

21 Por. H. HOHENSEE -CISZEWSKA , Podstawy wiedzy o sztukach plastycznych , Warszawa 1976, s. 173-174.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 KORELACJA NAUCZANIA RELIGII KATOLICKIEJ Z EDUKACJ Ą PLASTYCZN Ą 19

torskie proponuj ą najcz ęś ciej wi ększ ą liczb ę tematów, tak by nauczyciel miał mo żliwo ść dostosowania ich do szkolnych uwarunkowa ń oraz mo żliwo ści i potrzeb danej klasy. W ka żdym takim programie kładzie si ę nacisk na zdobycie przez ucznia umiej ętno ści plastycznych, na jego twórcz ą prac ę oraz przekaz informacji z zakresu historii sztuki. W tre ściach zaj ęć , mimo odwoływania si ę do zagadnie ń religijnych (np. w zwi ązku ze świ ętami czy prezentacj ą ró żnych sty- lów w sztuce), nie uwzgl ędnia si ę zasadniczo korelacji ze szkolnym nauczaniem religii. W wielu szkołach, mimo istniej ących propozycji wydawniczych, uczniowie nie posiadaj ą żadnego podr ęcznika do plastyki, nauczyciele bazuj ą na własnych programach lub programach autorskich i w takiej sytuacji trudno o odgórnie zaplanowan ą korelacj ę ze szkolnym nauczaniem religii. Katecheci, którym zale ży na takiej współpracy, musz ą przede wszystkim znale źć płaszczy- zn ę spotkania z nauczycielami plastyki, uzgodni ć z nimi wspólny materiał i rozwa żyć mo żliwo ści współdziałania. Sugestie do takiej korelacji zawieraj ą ofi- cjalne dokumenty katechetyczne, zwłaszcza te programuj ące dzieło katechezy.

2. Korelacja lekcji religii katolickiej i wychowania plastycznego w Podstawie programowej katechezy Ko ścioła katolickiego w Polsce i Pro- gramie nauczania religii z 2001 r.

Odpowiedzialno ść za merytoryczn ą stron ę szkolnego nauczania religii spoczywa, zgodnie z polskim prawem, na okre ślonych wspólnotach religijnych, w przypadku lekcji religii katolickiej – na Ko ściele katolickim. Od 2001 r. nauczyciele tego przedmiotu maj ą do dyspozycji zarówno Podstaw ę programow ą katechezy (na wzór obowi ązuj ącej dla innych przedmiotów Podstawy ogólnej ), jak i bardziej szczegółowe programy nauczania. W śród tych programów nale ży wyró żni ć te przygotowane przez Komisj ę Wychowania Katolickiego Konferen- cji Episkopatu Polski z zastrze żeniem, że nie s ą to jedyne programy, według których mo że odbywa ć si ę nauczanie religii katolickiej. W obecnych rozwa ża- niach podstawowym materiałem analizy b ędą dokumenty z 2001 r.: Podstawa programowa katechezy Ko ścioła katolickiego w Polsce 22 oraz Program nauczania religii 23 . Te istotne dla nauczania religii odniesienia zostan ą przeanalizowane pod k ątem korelacji tego przedmiotu z edukacj ą plastyczn ą na ró żnych etapach szkolnictwa. W obowi ązuj ącej od 2001 r. Podstawie programowej katechezy Ko ścioła katolickiego w Polsce mo żna odnale źć wyra źne wskazania dotycz ące współpracy z nauczycielami innych przedmiotów. O tak ą korelacj ę apelowali tak że autorzy rodzimego Dyrektorium katechetycznego , podkre ślaj ąc konieczno ść integrowania tre ści i celów wychowawczych, uzupełniania pomijanych tre ści, a tam, gdzie

22 KONFERENCJA EPISKOPATU POLSKI , Podstawa programowa katechezy Ko ścioła katolickiego w Polsce , Kraków 2001. 23 KOMISJA WYCHOWANIA KATOLICKIEGO KONFERENCJI EPISKOPATU POLSKI , Program nauczania religii , Kraków 2001.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 20 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

zachodzi taka potrzeba, tak że polemiki z przekazywanymi informacjami (PDK 83). Wskazanie potrzeby korelacji dotyczy ró żnych poziomów edukacji, cho ć nie jest ono tak samo akcentowane na ka żdym. W katechetycznej Podstawie programowej z 2001 r. mało zwracano uwag ę na ł ączenie zaj ęć plastycznych i nauczania religii na etapie przedszkola i pierwszych trzech klas szkoły podstawowej. Ze wzgl ędu na struktur ę zaj ęć i brak po- działu na przedmioty nie planowano korelacji, cho ć wiele było odniesie ń do szeroko pojmowanej sztuki, du żo było równie ż zaj ęć wykorzystuj ących dzieci ęcą twórczo ść , zwi ązanych z chrze ścija ństwem. Takie podej ście tworzyło szerokie pole do wykorzystania w katechezie przedszkolnej i wczesnoszkolnej. Wyra źnie wyodr ębniono wskazówki do korelacji z przedmiotem „sztuka” (obejmuj ącego plastyk ę i muzyk ę), które odnale źć mo żna było w katechezie wprowadzaj ącej w histori ę zbawienia dla szkoły podstawowej w klasach IV-VI. Korelacja ta dotyczyła nast ępuj ących tre ści: „Kontakt z dziełami sztuki plastycznej – pomniki, galerie, muzea” oraz „ Środki wyrazu plastycznego i działania plastyczne w ró żnych materiałach, technikach i formach” (PPK, s. 31). Zgodnie z Podstaw ą programow ą kształcenia ogólnego , przedmiot „sztuka” w zakresie plastyki powinien obejmowa ć tak że nast ępuj ące: cele edukacyjne („Pobudzanie wszechstronnego rozwoju uczniów, a w szczególno ści: rozbudzanie twórczej postawy wobec siebie i świata, rozwijanie ogólnej wra żliwo ści dziecka, wra żli- wo ści plastycznej, rozwijanie umiej ętno ści refleksyjnego słuchania i patrzenia, rozwijanie zainteresowa ń i zamiłowa ń plastycznych”; „Wyposa żenie uczniów w podstawowe umiej ętno ści plastyczne”; „Wprowadzenie uczniów do aktywnego uczestnictwa w kulturze”; „Wpływanie przez sztuk ę na obyczaje i kultur ę uczniów i atmosfer ę szkoln ą”), zadania szkoły („Tworzenie sytuacji daj ących mo żliwo ść prze żyć wewn ętrznych, bezinteresownego działania, procesu twórczego – wysiłku i rado ści towarzysz ących twórczej aktywno ści”; „Umo ż- liwienie kontaktu z wielkimi dziełami sztuki”) oraz osi ągni ęcia („Posługiwanie si ę prostymi technikami plastycznymi”; „Dbanie o estetyczny wygl ąd własny i otoczenia”). Z tego zestawienia wynikało, i ż korelacja obu przedmiotów powinna obj ąć nie tylko poznawanie sztuki, lecz tak że uczniowsk ą twórczo ść 24 . O tak ą korelacj ę troszczyli si ę tak że autorzy katechetycznej Podstawy . Na kolejnym etapie, tj. w gimnazjum, w ramach katechezy wyznania i rozumienia wiary, zało żono nieco szersz ą korelacj ę z przedmiotem „sztuka (plastyka)” przy tre ściach: „Kontakt z dziełami sztuki plastycznej – pomniki, galerie, muzea”; „ Środki wyrazu plastycznego”; „Ró żnorodne sposoby komunikowania”;

24 Por. MINISTER EDUKACJI NARODOWEJ , Rozporz ądzenie z 15 lutego 1999 r. w sprawie podstawy programowej kształcenia ogólnego. Zał ącznik nr 1 , Dz.U. 1999 nr 14 poz. 129, s. 591. W 2002 r. ówczesny Minister Edukacji, K. Łybacka, wydała kolejny dokument, który wprowadził rozró żnienie mi ędzy muzyk ą i plastyk ą, cho ć okre ślenie celów edukacyjnych, zada ń szkoły, tre ści i osi ągni ęć pozostały te same – por. MINISTER EDUKACJI NARODOWEJ I SPORTU , Rozporz ądzenie z 26 lutego 2002 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół. Zał ącznik nr 2 , Dz.U. 2002 nr 51, poz. 458, s. 3609.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 KORELACJA NAUCZANIA RELIGII KATOLICKIEJ Z EDUKACJ Ą PLASTYCZN Ą 21

„Krajobraz kulturowy” 25 (PPK, s. 63). Na etapie gimnazjum powi ązanie sztuki i religii mo żliwe było jeszcze w ramach korelacji ze ście żką edukacyjn ą „Eduka- cja regionalna – dziedzictwo kulturowe w regionie” w ramach prezentacji tre ści: „Elementy dziejów kultury regionalnej, regionalne tradycje, obyczaje i zwyczaje, muzyka” oraz „Główne zabytki przyrody i architektury w regionie”. Drug ą wa żną ście żką jest „Kultura polska na tle tradycji śródziemnomorskiej” z celami edukacyjnymi („Dostrze żenie ci ągło ści rozwoju kultury i trwało ści ludzkich osi ą- gni ęć oraz powi ąza ń aktualnych wydarze ń z przeszło ści ą”; „U świadomienie an- tycznych korzeni to żsamo ści kulturowej współczesnej Polski i Europy”), tre ściami („Znaczenie mitologii, misteriów, obrz ędów, świ ąt i uroczysto ści”; „Powstanie kultury chrze ścija ńskiej i jej zwi ązki z kultur ą Grecji i Rzymu”; „Rola filozofii greckiej, prawa rzymskiego i Biblii w kulturze polskiej i europejskiej”) oraz osi ągni ęciami („Dostrzeganie zwi ązków mi ędzy kultur ą współczesn ą a kultur ą Grecji i Rzymu oraz chrze ścija ństwem”; „Wykorzystywanie elementów wiedzy na temat kultury śródziemnomorskiej na dalszych etapach edukacji oraz w życiu społecznym i zawodowym” – por. PPK, s. 66-68). Sztuka na tym etapie mo że pełni ć rol ę środka inspiruj ącego zainteresowanie sprawami wiary i moralno ści. Warto zauwa żyć, że nie musiały to by ć jedynie dzieła powstałe z moty- wacji religijnej. Sztuka mo że by ć przedstawiana jako wyraz buntu, ale tak że zmaga ń o warto ści religijne i moralne, jako swoiste poszukiwanie sensu włas- nego życia i odpowiedzi na wa żne pytania człowieka. Na etapie szkół ponadgimnazjalnych i katechezy świadectwa wiary w katechetycznej Podstawie nie wprowadzono korelacji z przedmiotem „sztuka”, lecz wyst ępowała ona w odniesieniu do ście żek edukacyjnych w liceum i w szkole zawodowej. Dla liceum blok „Uczestnictwo w kulturze” został najszerzej opracowany i obejmował: cele edukacyjne („Przygotowanie do aktywnego i pełnego uczestnictwa w życiu kulturalnym oraz bezpo średniego obcowania z dziełami sztuki poprzez rozwijanie: wra żliwo ści estetycznej oraz indywidualnych zdolno ści artystycznych, umiej ętno ści refleksyjnej i krytycznej oceny zjawisk w kulturze i sztuce, poczucia to żsamo ści z kultur ą własnego regionu i kraju”; „Sty- mulowanie intelektualnego i emocjonalnego rozwoju poprzez ró żnorodne formy aktywno ści artystycznej”; „Poznawanie dziedzictwa narodowego, w tym kano- nu najwybitniejszych dzieł sztuki. Rozwijanie wra żliwo ści na ochron ę dziedzictwa narodowego”; „Wyrobienie potrzeby korzystania z dóbr kultury”); zadania szkoły („Umo żliwienie uczniom brania aktywnego udziału w ró żnorodnych formach życia kulturalnego”; „Stymulowanie intelektualnego i emocjonalnego rozwoju poprzez bezpo średni kontakt z dziełami sztuki oraz ró żnorodne formy aktywno ści artystycznej”; „Umo żliwienie rozwijania wybranych rodzajów aktywno ści twórczej oraz zainteresowa ń artystycznych”; „Wprowadzenie w świat

25 MINISTER EDUKACJI NARODOWEJ , Rozporz ądzenie z 15 lutego 1999 r. , s. 607. Podobnie jak na poprzednim etapie edukacyjnym, w rozporz ądzeniu z 2002 r. oddzielono muzyk ę i plastyk ę, pozostawiaj ąc nie zmienione cele edukacyjne, zadania szkoły, tre ści i osi ągni ęcia – por. MINISTER EDUKACJI NARODOWEJ I SPORTU , Rozporz ądzenie z 26 lutego 2002 r. , s. 3628.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 22 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

poj ęć i symboli ułatwiaj ących rozumienie i warto ściowanie dzieł sztuki”; „Roz- budzenie zainteresowania kultur ą regionu i lokalnym życiem kulturalnym”; „Ukazywanie dziedzictwa narodowego i rozwijanie poczucia jego warto ści”; „Kształtowanie wzorców zachowa ń społecznych sprzyjaj ących ochronie dziedzictwa narodowego”), tre ści („Wiedza o stylach, epokach, wybitnych twórcach i ich dziełach”; „Zwi ązki i zale żno ści pomi ędzy ró żnymi dziedzinami sztuki oraz pomi ędzy kultur ą narodow ą i kultur ą regionu”; „Poznawanie ró żnych funkcji sztuki”; „Prezentowanie dzieł z ró żnych dziedzin sztuki pod k ątem ich krytycznej oceny oraz własnej interpretacji”; „Indywidualne lub zespołowe formy działa ń artystycznych o twórczym lub odtwórczym charakterze”; „Ro- dzaje zabytków, ich specyfika i sposoby u żytkowania”; „Zasady dotycz ące ochrony prawa autorskiego”) oraz osi ągni ęcia („Znajomo ść dzieł z ró żnych dziedzin sztuki i kultury składaj ących si ę na kanon narodowej i światowej kultury”; „Umiej ętno ść samodzielnego poszerzania wiedzy na temat epok, stylów i zjawisk zachodz ących w ró żnych dziedzinach sztuki”; „Umiej ętno ść warto- ściowania ró żnych zjawisk zachodz ących w sztuce”; „Umiej ętno ść dostrzegania walorów kultury własnego regionu”; „ Świadomo ść ró żnych funkcji sztuki”; „Dostrzeganie zwi ązków zachodz ących pomi ędzy ró żnymi dziedzinami sztuki oraz mi ędzy kultur ą regionu i kultur ą narodow ą”; „Znajomo ść dziedzictwa narodowego i jego miejsca w kulturze europejskiej i światowej”)26 – PPK, s. 84- 85. Powy ższy, do ść obszerny blok tematyczny dawał katechetom znaczne mo ż- liwo ści nawi ązania bli ższej relacji z do świadczeniami i wiedz ą młodych ludzi dotycz ącymi sztuki. Podobnie jak na poprzednich etapach nie tylko zatrzymy- wano si ę na poznawaniu konkretnych dzieł, lecz tak że zach ęcano do własnej twórczo ści koresponduj ącej z doświadczeniami religijnymi młodych. Rozporz ądzenie z 26 lutego 2002 r. w szkołach ponadgimnazjalnych wprowadzało istotne zmiany. Zlikwidowano przedmiot „plastyka”, a w jego miejsce wprowadzono „wiedz ę o kulturze” w zakresie podstawowym dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, a w zakresie rozszerzonym wył ącznie dla liceum ogólnokształc ącego 27 . Okre ślono nowe cele edukacyjne (1. Przygotowanie do aktywnego i pełnego uczestnictwa w życiu kulturalnym oraz bezpośredniego obcowania z dziełami sztuki przez rozwijanie: 1) wra żliwo ści estetycznej oraz indywidualnych zdolno ści artystycznych, 2) umie- jętno ści refleksyjnej i krytycznej oceny zjawisk w kulturze i sztuce, 3) samo- dzielno ści w poszerzaniu wiedzy z ró żnych dziedzin sztuki, 4) poczucia tożsa- mo ści z kultur ą własnego regionu i kraju. 2. Nabycie, niezb ędnej świadomemu uczestnikowi życia kulturalnego, wiedzy z zakresu ró żnych dziedzin sztuki: architektury, plastyki, muzyki, teatru, filmu. 3. Stymulowanie intelektualnego i emocjonalnego rozwoju poprzez ró żnorodne formy aktywno ści artystycznej. 4. Po-

26 MINISTER EDUKACJI NARODOWEJ , Rozporz ądzenie z 15 lutego 1999 r. w sprawie podstawy programowej kształcenia ogólnego. Zał ącznik nr 2 , Dz.U. 1999 nr 14, poz. 129, s. 640-641. 27 Por. MINISTER EDUKACJI NARODOWEJ I SPORTU , Rozporz ądzenie z 26 lutego 2002 r. , s. 3656; 3678-3679.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 KORELACJA NAUCZANIA RELIGII KATOLICKIEJ Z EDUKACJ Ą PLASTYCZN Ą 23

znawanie dziedzictwa narodowego, w tym najwybitniejszych dzieł sztuki. Roz- wijanie wra żliwo ści na ochron ę dziedzictwa narodowego. 5. Wykształcenie potrzeby bezpo średniego obcowania z dziełami sztuki i aktywnego uczestnictwa w kulturze. 6. Kształtowanie zachowa ń sprzyjaj ących ochronie dziedzictwa narodowego), zadania szkoły (1. Umo żliwienie uczniom aktywnego udziału w ró żno- rodnych formach życia kulturalnego. 2. Stymulowanie intelektualnego i emocjonalnego rozwoju poprzez bezpo średni kontakt z dziełami sztuki oraz ró żnorodne formy aktywno ści artystycznej. 3. Umo żliwienie rozwijania wybranych rodzajów aktywno ści twórczej przez indywidualne lub zespołowe formy działa ń artystycznych o twórczym lub odtwórczym charakterze. 4. Rozbudzenie zainteresowania kultur ą regionu i lokalnym życiem kulturalnym. 5. Ukazywanie dziedzictwa narodowego i rozwijanie poczucia jego warto ści. 6. Wyzwalanie inicjatywy uczniów w animowaniu społecznej aktywno ści kulturalnej), tre ści nauczania (1.Dzieło sztuki – poj ęcie, funkcja, temat, tre ści i forma we wzajem- nych relacjach. 2. Podstawowe wiadomo ści o stylach, epokach, wybitnych twórcach i ich dziełach. 3. Zwi ązki i zale żno ści pomi ędzy ró żnymi dziedzinami sztuki oraz pomi ędzy kultur ą narodow ą i kultur ą regionu. 4. Ró żne funkcje sztuki. 5. Ocena i interpretacja dzieł ró żnych dziedzin sztuki. 6. Ró żnorodne formy kontaktu z dziełami sztuki. 7. Rodzaje zabytków, ich specyfika i sposoby użytkowania. Obowi ązuj ące w Polsce zasady ochrony. Obiekty wpisane na Li- st ę Światowego Dziedzictwa UNESCO znajduj ące si ę w Polsce. 8. Zasady dotycz ące ochrony prawa autorskiego) oraz osi ągni ęcia (1. Znajomo ść dzieł ró ż- nych dziedzin i epok kultury narodowej i światowej. 2. Umiej ętno ść dostrzegania walorów kultury własnego regionu. 3. Umiej ętno ść powi ązania dzieła sztuki z epok ą i stylem. 4. Świadomo ść ró żnych funkcji sztuki. 5. Dostrzeganie zwi ąz- ków zachodz ących pomi ędzy ró żnymi dziedzinami sztuki. 6. Umiej ętno ść dokonywania charakterystyki dzieł sztuki. 7. Rozwini ęcie wybranych form aktywno ści artystycznej w zakresie ró żnych dziedzin sztuki. 8. Znajomo ść elementarnych zasad ochrony dziedzictwa narodowego. 9. Znajomo ść wybitnych dzieł dziedzictwa narodowego) 28 . W zakresie rozszerzonym, który był dost ępny jedynie w liceum ogólno- kształc ącym, wymagania edukacyjne dotycz ące przedmiotu „wiedza o kulturze” były jeszcze bardziej uszczegółowione. Obejmowały cele edukacyjne (1. Pobu- dzenie aktywno ści intelektualnej, kształtowanie postaw twórczych, zainteresowa ń i zamiłowa ń w odbiorze i tworzeniu kultury. 2. Rozwijanie inwencji, wyobra źni i wra żliwo ści przez własn ą aktywno ść twórcz ą oraz poznawanie najwybitniejszych osi ągni ęć w ró żnych dziedzinach sztuki. 3. Nabycie umiej ęt- no ści interpretowania i warto ściowania zjawisk z dziedziny sztuki. 4. Nabycie wiedzy o kulturze regionu w powi ązaniu z kultur ą narodow ą. 5. Nabycie wiedzy w celu dokonywania pogł ębionej analizy stanu kultury regionu i kraju. 6. Przygotowanie do badania specyficznych cech kultury regionu, w tym cech

28 MINISTER EDUKACJI NARODOWEJ I SPORTU , Rozporz ądzeniu z 26 lutego 2002 r. , s. 3656.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 24 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

wspólnych z kultur ą ogólnonarodow ą. 7. Ł ączenie wiedzy z praktyczn ą działal- no ści ą na rzecz upowszechniania kultury. 8. Pogł ębienie zainteresowa ń uczniów przez poszukiwanie wiedzy, zdobywanie do świadcze ń, działania innowacyjne i eksperymentalne), zadania szkoły (1. Tworzenie warunków dla twórczego rozwoju oraz indywidualnego wyra żania artystycznej osobowo ści ucznia. 2. Ukazywanie dziedzictwa narodowego i rozwijanie poczucia jego warto ści. 3. Inspirowanie uczniów do aktywno ści twórczej, udziału w ró żnych formach działalno ści artystycznej. 4. Podejmowanie działa ń promuj ących uczniów ak- tywnych i szczególnie uzdolnionych. 5. Organizowanie ró żnorodnych form kontaktu z instytucjami kultury, twórcami itp. 6. Tworzenie warunków do prezentacji własnej twórczo ści uczniów inspirowanej kultur ą ludow ą. 7. Zapew- nianie dost ępu do ró żnorodnych źródeł informacji o kulturze regionu. 8. Za- pewnienie bezpo średniego kontaktu z dziełami sztuki oraz ró żnorodnymi formami artystycznymi. 9. Tworzenie warunków umo żliwiaj ących podejmowanie działa ń animacyjnych), tre ści nauczania (1. Epoki, style i kierunki sztuki w procesie dziejowym. 2. Podstawowe poj ęcia i terminy z historii sztuki. Roz- wój poszczególnych form, gatunków, kierunków w sztuce oraz ich konkretyza- cja artystyczna. 3. Istota zjawisk awangardowych w sztuce XX w., m.in. nowe pr ądy i tendencje w architekturze, muzyce, literaturze, sztukach plastycznych, sztuce scenicznej. 4. Specyfika procesu tworzenia w ró żnych dziedzinach sztuki. Ró żne formy, gatunki i techniki wypowiedzi artystycznej. 5. Kultura i tradycja jako podstawy ci ągłości sztuki światowej i narodowej oraz czynniki ich przemian. 6. Ró żne funkcje sztuki – estetyczna, poznawcza, wspólnotowa, emocjonalno-terapeutyczna, religijna, w aspekcie historycznym i współcześnie. 7. Wzajemne relacje w sztuce ró żnych kultur i narodów. 8. Tradycja i zjawiska paraartystyczne w sztuce po II wojnie światowej; wielorako ść mediów, w tym film, telewizja, sztuka multimedialna. 9. Wielkie indywidualno ści kształtuj ące oblicze sztuki światowej i polskiej oraz wybitne dzieła artystyczne. 10. Zabytki kultury materialnej jako świadectwo przemian kulturowych i cywilizacyjnych. 11. Społeczno ść lokalna i jej kultura w aspekcie historycznym, geograficznym, etnograficznym i środowiskowym. 12. Rola środków masowego przekazu w upowszechnianiu dóbr kultury regionalnej. 13. Projektowanie i wdra żanie działa ń animacyjnych słu żą cych aktywnemu i twórczemu uczestnictwu w życiu kulturalnym) oraz szczegółowe osi ągni ęcia (1. Rozumienie poj ęć : kultura, kultura regionalna, kultura narodowa, kultura masowa, tradycja, etnografia, folklor itd. 2. Umiej ętno ść samodzielnego poszerzania wiedzy na temat epok, stylów i zjawisk zachodz ących w ró żnych dziedzinach sztuki. 3. Umiej ętno ść analizowania ró żnych zjawisk zachodz ących w sztuce. 4. Umiej ętno ść oceny i interpretacji dzieł sztuki. 5. Znajomo ść dziedzictwa narodowego i jego zwi ązku z kultu- rą europejsk ą i światow ą. 6. Umiej ętno ść integracji zdobytych wiadomo ści, dokonywania syntezy oraz odbioru współczesnych zjawisk artystycznych. 7. Umiej ętno ść identyfikacji konkretnego dzieła sztuki z epok ą historyczn ą. 8. Umiej ętno ść przeprowadzania analizy porównawczej dzieł sztuki nale żą cych do

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 KORELACJA NAUCZANIA RELIGII KATOLICKIEJ Z EDUKACJ Ą PLASTYCZN Ą 25

tej samej kategorii, ale pochodz ących z odmiennych epok historycznych. 9. Orientowanie si ę w aktualnych trendach artystycznych. 10. Znajomo ść podstaw i elementów organizacji życia kulturalnego regionu (instytucje i placówki artystyczne, konkursy, festiwale o zasi ęgu ogólnokrajowym i mi ędzynarodowym). 11. Umiej ętno ść analizowania dawnych i współczesnych zjawisk kulturowych regionu. 12. Umiej ętno ść prezentowania wyników pracy indywidualnej i zespo- łowej z zakresu wybranych zagadnie ń z dziejów kultury. 13. Rozumienie współczesnych zjawisk i dokona ń twórczych)29 . Tej bardzo długiej listy ocze- kiwa ń nie uwzgl ędniała wprowadzona wcze śniej Podstawa programowa katechezy z 2001 r., cho ć katecheci, którzy chcieli ł ączyć tre ści edukacji religijnej i estetycznej, musieli odnie ść si ę do realiów nowego przedmiotu. Dla szkoły zawodowej interesuj ąca korelacja wchodziła w tzw. „Blok humanistyczno-społeczny” przy tre ściach: „Dzieła sztuki klasycznej i użytkowej (wybór)” oraz „Wzajemne zwi ązki mi ędzy kultur ą regionaln ą i kultur ą narodow ą. Kultury krajów europejskich” (PPK, s. 93-94). Cho ć nie było to łatwe zadanie, tak że w śród tej młodzie ży zach ęcano do wykorzystania konkretnych dzieł sztuki, które stały si ę pi ęknym świadectwem wiary wielu pokole ń chrze ścijan. W 2001 r. razem z Podstaw ą programow ą katechezy , która miała by ć podstawowym odniesieniem dla wszystkich nowych programów katechetycznych, został opracowany tzw. „zielony program”, czyli Program nauczania religii . Poniewa ż była to propozycja Komisji Wychowania Katolickiego Konferencji Episkopatu Polski, wi ęc ranga tego dokumentu od samego pocz ątku była wiel- ka. Wi ększo ść ogólnopolskich podr ęczników do nauczania religii katolickiej z lat 2001-2010 opierała si ę na tym programie, który tak że miał stanowi ć pomoc dla osób tworz ących programy w poszczególnych diecezjach lub programy autorskie. Dokument ten zawierał równie ż pewne wskazania dotycz ące korelacji lekcji religii i wychowania plastycznego. Odnosiły si ę one do przedstawio- nej wcze śniej Podstawy , niemniej zawierały równie ż pewne szczegóły, którym warto przygl ądn ąć si ę bli żej. Program nauczania religii z 2001 r. nie przewidywał korelacji z wychowaniem plastycznym na poziomie klas I-III szkoły podstawowej (nr programu: AZ- 1-01/1). Katecheza zmierzaj ąca do inicjowania wychowania religijno-moralnego odnosiła się przede wszystkim do sakramentów chrztu, pojednania i pokuty oraz Eucharystii, lecz nie zawierała żadnych wskaza ń, ani sugestii, w jaki sposób mo- głyby by ć wykorzystane dzieła sztuki. Jedyn ą uwag ą ł ącz ącą si ę z edukacj ą plastyczn ą było zaproszenie, by stosuj ąc konkretne rozwi ązania metodyczne, uwzgl ędnia ć twórczo ść plastyczn ą dzieci (PNR, s. 20). W tre ściach przeznaczonych dla klasy III pisano o doborze piosenek religijnych i pie śni liturgicznych, natomiast nie wspominano o jakimkolwiek odniesieniu do dzieł sztuki (PNR, s. 31). Taka wzmianka pojawiła si ę natomiast w jednym z bloków tematycznych,

29 MINISTER EDUKACJI NARODOWEJ I SPORTU , Rozporz ądzenie z 26 lutego 2002 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół. Zał ącznik nr 4 , Dz.U. 2002 nr 51, poz. 458, s. 3678-3679.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 26 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

kiedy sugerowano, by ukazuj ąc Bibli ę jako wa żną inspiracj ę dla człowieka, od- woła ć si ę do malarstwa, literatury i pobo żno ści ludowej (PNR, s. 32), nie było jednak precyzyjnego okre ślenia, na czym to odwołanie mogłoby polega ć. Na II etapie edukacyjnym, tj. w klasach IV-VI szkoły podstawowej, korelacja nauczania religii z edukacj ą plastyczn ą w omawianym Programie (nr AZ- 2-01/1) zawierała kilka sugestii, do których mo żna było odnie ść si ę w katechezie. W Podstawie ogólnej wyszczególniono korelacj ę z innymi przedmiotami oraz korelacj ę ze ście żkami edukacyjnymi i do nich przy ka żdym bloku tematycznym odwoływał si ę Program nauczania religii . Na tym etapie uczniowie mieli by ć wprowadzani w histori ę zbawienia, a tak że odkrywa ć działanie Boga w historii świata i człowieka oraz Bo że wezwanie i mo żliwe ludzkie odpowiedzi. W IV klasie przy szeroko uj ętej tematyce „Bóg objawia nam, Kim jest” podkre ślono potrzeb ę odniesienia tre ści religijnych do edukacji regionalnej i wskazania symboli w najbli ższym otoczeniu przypominaj ących o chrze ścija ń- skich korzeniach (PNR, s. 46). Dla autorów poszczególnych podr ęczników mo- gła to by ć ciekawa przesłanka do wykorzystania ró żnych dzieł sztuki pochodzą- cych z danego regionu. W klasie VI przy bloku tematycznym „Jeste śmy wł ączeni w dziedzictwo” w śród zada ń nauczyciela religii mo żna było odnale źć nast ępuj ące: „Rozwijanie zainteresowa ń przeszło ści ą chrze ścija ństwa i jego zwi ązku ze współczesn ą kultur ą”, z kolei korelacja z innymi przedmiotami eks- ponowała odniesienie do wiedzy z historii i społecze ństwa: „ Śródziemnomor- skie korzenie wybranych elementów kultury polskiej: symbole i świ ęta narodowe, religijne”. Przy innym bloku tematycznym – „Modlitwa jednoczy nas we wspólnocie Ko ścioła” – przypomniano odniesienie do tre ści omawianych na j ę- zyku polskim: „symbole, znaki, formy przekazu informacji”. Te sugestie, cho ć do ść okrojone, uprawniały jednak do ró żnych odniesie ń i wykorzystania dzieł sztuki w nauczaniu religii. Wiele zale żało od wiedzy i inspiracji autorów pod- ręczników, którzy omawiany program mieli szczegółowo rozpracowa ć w postaci konkretnych propozycji metodycznych. W gimnazjum Program nauczania religii (nr AZ-3-01/1) odno śnie do korelacji z edukacj ą estetyczn ą stał si ę ju ż bardziej konkretn ą propozycj ą. Warto przypomnie ć, że ten etap edukacji religijnej koncentrował si ę na przygotowaniu katechizowanych do przyj ęcia sakramentu bierzmowania. Program wprowadzał katechizowanych w tajemnic ę wiary w Boga działającego w Starym i Nowym Przymierzu oraz rzeczywisto ści Ko ścioła. My ślą przewodni ą katechizacji w gimnazjum stała si ę prawda o Bogu, który mówi do człowieka przez pi ękno świata, dzieje Izraela, swojego Syna i Ko ściół, oraz że człowiek winien wiar ą odpowiada ć na usłyszane słowo Boga. Cho ć zasadniczy akcent poło żony był na odkrywanie, interpretacj ę i życiowe zastosowanie słowa Bo żego, to jednak mo żna wskaza ć kilka miejsc, w których autorzy Programu nauczania religii wyra źnie odnie śli si ę do powi ązania tre ści religijnych z edukacj ą estetyczn ą. W I klasie, nawi ązuj ąc wprost do korelacji ze sztuk ą, sugerowano, by uczniowie mieli kontakt z dziełami sztuki (galerie, muzea), a tak że by poznawali ró żne

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 KORELACJA NAUCZANIA RELIGII KATOLICKIEJ Z EDUKACJ Ą PLASTYCZN Ą 27

środki wyrazu plastycznego (PNR, s. 84). W klasie II przewidziano korelacj ę ze sztuk ą w prezentacji ró żnych motywów adwentowych, pasyjnych i paschalnych przedstawionych w malarstwie. W korelacji ze ście żką edukacyjną dotycz ącą edukacji regionalnej eksponowano elementy kultury regionalnej, zach ęcaj ąc tak że do poznawania sanktuariów i ko ściołów danego regionu (PNR, s. 94). Ten ostatni motyw przywołany jest tak że w klasie III, gdzie edukacja regionalna za- kładała odniesienie do elementów dziejów kultury regionalnej oraz głównych zabytków architektury (PNR, s. 98). W korelacji ze ście żką edukacyjn ą ł ączyło si ę tak że nauczanie religii z kultur ą polsk ą ukazywan ą na tle cywilizacji śród- ziemnomorskiej oraz powstaniem kultury chrze ścija ńskiej i jej zwi ązków z kultur ą Grecji i Rzymu (PNR, s. 100). Wskazane w Programie nauczania religii miejsca dawały twórcom podr ęczników okazj ę do eksponowania i wykorzystania ró żnych dzieł malarskich. Co prawda, nie w ka żdym bloku tematycznym przewidzianym podczas zaj ęć religii w gimnazjum, podkre ślona została korelacja z edukacj ą plastyczn ą, niemniej istniała mo żliwo ść , by wprowadzając nowe tre ści religijne, umiej ętnie ł ączy ć je z prezentacj ą arcydzieł malarskich. W Programie nauczania religii dla liceum profilowanego (nr AZ-4-01/1) autorzy bardzo wyra źnie wyeksponowali korelacj ę edukacji religijnej ze ście żką edukacyjn ą „uczestnictwo w kulturze”. We wszystkich trzech klasach w niemal ka żdym bloku tematycznym ta korelacja została ukazana. W I klasie omawiana korelacja ł ączyła si ę z: przedstawieniem to żsamo ści narodowej i katolickiej w kulturze (PNR, s. 110), ukazaniem obecno ści Chrystusa w kulturze (PNR, s. 111), zwracaniem uwagi na zwi ązek Ko ścioła lokalnego i kultury regionalnej (PNR, s. 113), przedstawieniem kultury prawdy i miło ści przez odniesienie do ewangelicznych błogosławie ństw (PNR, s. 114), prezentacj ą w kulturze modlitwy i sacrum (PNR, s. 116) oraz okresów roku ko ścielnego (PNR, s. 115). W klasie II korelacja lekcji religii i edukacji estetycznej miała odnie ść si ę do tre ści j ęzyka polskiego, które m.in. dotyczyły takich warto ści, jak: prawda, dobro i pi ękno (PNR, s. 120), jak równie ż obecno ści Chrystusa w kulturze (PNR, s. 122), relacjami mi ędzy sacrum i profanum (PNR, s. 125). Autorzy Programu nauczania religii , id ąc za Podstaw ą ogóln ą, proponowali w ramach korelacji ze ście żką edukacyjn ą „uczestnictwo w kulturze” odniesienie do kultury innych religii: religii Wschodu i islamu (PNR, s. 120), a tak że judaizmu (PNR, s. 122). Uczestnictwo w kulturze przewidywało równie ż tematy zwi ązane z obecno ści ą Chrystusa i Maryi w kulturze regionalnej (PNR, s. 122), refleksj ę nad kultur ą wysok ą i masow ą (PNR, s. 124), chrze ścija ńskim wymiarem kultury, zagadnieniem inkulturacji, chrze ścija ńskim dziedzictwem kultury regionalnej, współcze- snym kryzysem kultury oraz kultur ą zaanga żowan ą na rzecz ideologii (PNR, s. 126). W ramach zaj ęć z edukacji europejskiej sugerowano z kolei temat okre- sów roku ko ścielnego w literaturze i kulturze ró żnych krajów Europy (PNR, s. 127). W klasie III tak że mo żna było odnale źć ró żne inspiracje dla korelacji religii i edukacji plastycznej. „Uczestnictwo w kulturze” przewidywało refleksj ę na temat obecno ści w dziełach kultury miło ści (PNR, s. 131), wierno ści (PNR, s.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 28 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

133), dziecka (PNR, s. 135), w ątków zwi ązanych ze Świ ętą Rodzin ą (PNR, s. 136) czy okresami roku ko ścielnego (PNR, s. 137). W ramach edukacji regionalnej i europejskiej sugerowano, by ukaza ć miejsce człowieka starego w kulturze regionalnej i narodów europejskich (PNR, s. 136). Jak wida ć, autorzy Programu nauczania religii dla liceum do ść szeroko postrzegali pole wykorzystania ró żnych dzieł sztuki w katechezie szkolnej. Z kolei w Programie nauczania religii dla szkoły zawodowej (nr AZ-5-01/1) zupełnie nie przewidziano korelacji lekcji religii i edukacji plastycznej.

3. Korelacja lekcja religii katolickiej i wychowania plastycznego w nowej Podstawie programowej katechezy i Programie nauczania religii rzymskokatolickiej z 2010 r.

W zwi ązku z konieczno ści ą formalnego dostosowania nauczania religii do zmian zachodz ących w strukturze świeckich programów nauczania, a tak że potrzeb ą usuni ęcia niedoskonało ści poprzedniej Podstawy , Konferencja Episkopa- tu Polski 8 marca 2010 r. uchwaliła znowelizowany tekst Podstawy programowej katechezy Ko ścioła katolickiego w Polsce 30 . Wraz z now ą Podstaw ą ukazał si ę Program nauczania religii rzymskokatolickiej w przedszkolach i szkołach , który stopniowo zostaje wprowadzany do placówek o światowych od 1 września 2011 r. 31 Jak przypomnieli autorzy nowej Podstawy programowej , „zadaniem nauczyciela religii jest (…) wspomaganie ucznia we wszechstronnym rozwoju intelektualnym, emocjonalnym, społecznym, moralnym i religijnym. (…) Korela- cja nauczania religii z edukacj ą szkoln ą ma uwzgl ędnia ć te tre ści przedmiotów nauczania, które s ą istotne z punktu widzenia celów katechetycznych. W zwi ązku z tym Podstawa programowa zawiera wyci ąg z analogicznego dokumentu prawa szkolnego. Przyjmuje sformułowania zrozumiałe dla tych pro- gramistów o światowych, którzy z pozycji innych przedmiotów chcieliby zaproponowa ć nauczaniu religii integrowanie tre ści. Jednocze śnie nale ży pami ęta ć, że korelacja nauczania religii z cało ści ą edukacji szkolnej oznacza, w zale żno ści od konkretnego kontekstu szkolnego, nie tylko podejmowanie funkcji integruj ą- cej, ale niekiedy uzupełniaj ącej lub polemicznej” (NPPK, s. 14; por. PDK 83). W omawianym dokumencie przypomniano, że w ramach korelacji nale ży zwróci ć uwag ę na kilka wa żnych zagadnie ń, a w śród nich na funkcje religii w kulturze. Jednocze śnie podkre ślono, że „stosowanie korelacji nauczania religii z edukacj ą szkoln ą jest po żą dane zarówno ze wzgl ędów katechetycznych (ł ączenie do świadczenia życia z wiar ą chrze ścija ńsk ą), dydaktycznych (łatwiej- sze przyswojenie tych samych tre ści, które omawia si ę w ró żnych aspektach na

30 KONFERENCJA EPISKOPATU POLSKI , Podstawa programowa katechezy Ko ścioła katolickiego w Polsce , Kraków 2010, s. 12. 31 KOMISJA WYCHOWANIA KATOLICKIEGO KONFERENCJI EPISKOPATU POLSKI , Program nauczania religii rzymskokatolickiej w przedszkolach i szkołach , Kraków 2010, s. 7.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 KORELACJA NAUCZANIA RELIGII KATOLICKIEJ Z EDUKACJ Ą PLASTYCZN Ą 29

ró żnych lekcjach), jak i wychowawczych (ukazanie uczniom jedno ści prawdy oraz szacunku do niej)” (NPPK, s. 14). Na pierwszym etapie edukacji, obejmuj ącym klasy I-III szkoły podstawowej, autorzy Podstawy przewidzieli katechez ę inicjacji w sakramenty pokuty i pojednania oraz Eucharystii. Poniewa ż dzieci w tym okresie łatwo asymiluj ą tre ści podane w sposób konkretny i pogl ądowy, wi ęc wydaje si ę, że tak że i tutaj nie powinno zabrakn ąć pracy z obrazami. Do zada ń nauczyciela religii nale ży m.in. „przedstawienie podstawowych prawd wiary”, „ukazanie wybranych wydarze ń z historii zbawienia odnosz ących si ę do życia ucznia” czy „kształtowa- nie umiej ętno ści rozwoju własnej osobowo ści na przykładzie wzoru świ ętych”. Realizacja tych zada ń mo że by ć z powodzeniem ilustrowana odwołaniem do odpowiednich arcydzieł malarstwa (NPPK, s. 25-31). W ramach korelacji nauczania religii z edukacj ą szkoln ą autorzy nowej, katechetycznej Podstawy programowej przypomnieli odpowiednie zadania przeznaczone na ten etap rozwojowy dla edukacji plastycznej: „Poznawanie architektury, malarstwa i rze źby. Wyra żanie własnych my śli i uczu ć w ró żnorod- nych formach plastycznych. Przygotowanie do korzystania z medialnych środ- ków przekazu. Ucze ń ko ńcz ący klas ę I: wypowiada si ę w wybranych technikach plastycznych na płaszczy źnie i w przestrzeni; ilustruje sceny i sytuacje; korzysta z narz ędzi multimedialnych. Ucze ń ko ńcz ący klas ę III: korzysta z prze- kazów medialnych; stosuje ich wytwory w swojej działalno ści twórczej; podejmuje działalno ść twórcz ą; realizuje proste projekty w zakresie form u żytko- wych, w tym słu żą ce kształtowaniu otoczenia oraz upowszechnianiu kultury w środowisku szkolnym; rozró żnia dziedziny działalno ści twórczej człowieka; rozpoznaje wybrane dzieła architektury i sztuk plastycznych nale żą ce do polskiego i europejskiego dziedzictwa kultury; opisuje ich cechy charakterystyczne” 32 (NPPK, s. 34). Na etapie katechezy wczesnoszkolnej znacz ącą rol ę odgrywa współpraca katechetów ze środowiskiem rodzinnym i parafialnym. Jest to tak że wa żne pole do zwracania uwagi i odkrywania znaczenia obrazów religijnych w przestrzeni, w której żyj ą dzieci, zwłaszcza w domu rodzinnym i ko- ściele parafialnym. Na drugim etapie edukacyjnym (klasy IV-VI szkoły podstawowej) przewidziano katechez ę mistagogiczn ą. Autorzy Podstawy przypomnieli, że jest to okres ró żnych trudno ści wychowawczych, tak że pocz ątek pewnych zagro żeń dla życia religijnego. Dziecko, które w tym czasie dobrze czuje si ę w świecie konkretów, mo że nie odczuwa ć potrzeby kontaktu z Bogiem. Dochodzi te ż do

32 MINISTER EDUKACJI NARODOWEJ , Rozporz ądzenie z 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół. Zał ącznik nr 2 , Dz.U. 2009 nr 4 poz. 17, s. 217. Sze ść lat pó źniej zmieniono ten zapis – zrezygnowano z podawania tre ści nauczania – wymaga ń szczegółowych dla uczniów ko ń- cz ących I klas ę, dodano jedno wymaganie dotycz ące ekspresji przez sztuk ę – pkt 2.a. Por. MINI- STER EDUKACJI NARODOWEJ , Rozporz ądzenie z 30 maja 2014 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w po- szczególnych typach szkół. Załącznik nr 2 , Dz.U. 2014 poz. 803, s. 13.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 30 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

krytycznej oceny niektórych form religijnych i zachowa ń dorosłych. W tej sytuacji do świadczenie religijno ści najbli ższego otoczenia rodzi si ę jako autentyczna potrzeba. Nast ępuje przechodzenie od religijno ści autorytarnej do prób oso- bistego nawi ązywania kontaktu z Bogiem. Obraz Boga kształtuje się na podstawie odniesie ń do ró żnych osób, przede wszystkim do własnych rodziców i spotykanych autorytetów. W śród zada ń nauczyciela religii wymienia si ę m.in.: „zainteresowanie przesłaniem Bo żym”, „uzdalnianie do odczytania w nauczaniu biblijnym wezwania Bo żego dla własnego życia”, „rozwijanie umiej ętno ści sym- bolizowania”. Autorzy Podstawy katechetycznej wprost pisz ą o tym, że w zada- niu pogł ębiania wiedzy religijnej i jej systematyzacji mog ą by ć stosowane metody podaj ące, których skuteczno ść zwi ększa si ę w poł ączeniu z metodami pracy z obrazem (NPPK, s. 37-43). W ramach korelacji przypomina si ę cele stawiane przed zaj ęciami z plastyki: „Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji – percepcja sztuki. Ucze ń: okre śla swoj ą przynale żno ść kulturow ą poprzez kontakt z wybranymi dziełami sztuki, zabytkami i tradycj ą w swoim środowisku lokalnym i regionalnym, a tak że uczestniczy w życiu kulturalnym tego środowiska; korzysta z przekazów medialnych oraz stosuje ich wytwory w swojej działalno- ści twórczej. Tworzenie wypowiedzi – ekspresja przez sztuk ę. Ucze ń podejmuje działalno ść twórcz ą, posługuj ąc si ę podstawowymi środkami wyrazu plastycznego i innych dziedzin sztuki (fotografika, film) w kompozycji na płaszczy źnie i w przestrzeni; projekty w zakresie form u żytkowych, w tym słu żą ce kształto- waniu wizerunku i otoczenia człowieka oraz upowszechnianiu kultury w spo- łeczno ści szkolnej i lokalnej (stosuj ąc tak że narz ędzia i wytwory multimedialne). Analiza i interpretacja tekstów kultury – recepcja sztuki. Ucze ń rozró żnia okre- ślone dyscypliny w takich dziedzinach, jak: architektura, sztuki plastyczne oraz w innych dziedzinach sztuki (fotografika, film) i przekazach medialnych (telewizja, Internet); rozpoznaje wybrane dzieła architektury i sztuk plastycznych nale żą ce do polskiego i europejskiego dziedzictwa kultury oraz opisuje ich funkcje i cechy charakterystyczne na tle epoki” 33 (NPPK, s. 45). Warto przypomnie ć, że w tzw. „zalecanych warunkach i sposobach realizacji” nauczyciel edukacji plastycznej „powinien d ąż yć do rozwijania my ślenia twórczego uczniów oraz poprzez odpowiednio dobrane metody przygotowywa ć ich do uczestnictwa w kulturze i do stosowania nabytych umiej ętno ści w życiu codziennym (...). Zalecane jest odpowiednie wyposa żenie pracowni w środki dydaktyczne, w tym reprodukcje dzieł sztuki. Nauczyciel powinien uwzgl ędnia ć mo żliwo ści uczniów i dostosowa ć do nich wymagania edukacyjne” 34 . Na etapie katechezy gimnazjalnej, która wi ąż e si ę z wyznaniem i rozumie- niem wiary i jest przygotowaniem do przyj ęcia sakramentu bierzmowania, auto-

33 Por. MINISTER EDUKACJI NARODOWEJ , Rozporz ądzenie z 23 grudnia 2008 r., s. 234. W rozporz ądzeniu z 2014 r. zachowano dosłownie ten zapis – por. MINISTER EDUKACJI NARODO- WEJ , Rozporz ądzenie z 30 maja 2014 r., s. 29. 34 MINISTER EDUKACJI NARODOWEJ , Rozporz ądzenie z 23 grudnia 2008 r. , s. 261.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 KORELACJA NAUCZANIA RELIGII KATOLICKIEJ Z EDUKACJ Ą PLASTYCZN Ą 31

rzy Podstawy przypominaj ą, że sam okres życia jest mocno konfliktowy. Mło- dzie ż, prze żywaj ąc gwałtowny rozwój biologiczny, intelektualny i psychiczny, prze żywa swoisty kryzys to żsamo ści. Do świadcza tak że ró żnych w ątpliwo ści religijnych, co powoduje niepewno ść i niestało ść religijn ą. Młodzie ż w tym wieku, cho ć w swym rozumieniu i prze żywaniu świata oddala si ę znacznie od religijno ści z okresu dzieci ęcego, mo że jednak zachowa ć charakterystyczne dla niej wła ściwo ści, jak: antropomorfizm (wyobra żanie Boga na sposób ludzki), animizm (o żywianie przedmiotów martwych i przypisywanie im okre ślonych zamiarów) i rytualizm magiczny (magiczne traktowanie obrz ędów liturgicznych i religijnych). Celem nauczania religii w gimnazjum jest wychowanie katolika świadomego i odpowiedzialnego za swoj ą wiar ę, kochaj ącego Boga, Ko ściół i własn ą ojczyzn ę. Autorzy Podstawy programowej proponuj ą stosowanie ró ż- nych metod, m.in.: prac ę z tekstami źródłowymi, dram ę, ró żne dyskusje i inne metody aktywizuj ące. Przypomina si ę tak że o wła ściwym przygotowaniu sal szkolnych, m.in. przez wyeksponowanie w nich „obrazów świ ętych” (NPPK, s. 50-59). W Podstawie programowej katechezy tak że na etapie gimnazjalnym przy- wołano zadania zwi ązane z korelacj ą nauczania religii z plastyk ą. W śród tych zada ń wyró żniono: „Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji – percepcja sztuki. Ucze ń uczestniczy w kulturze poprzez kontakt z zabytkami i dziełami sztuki współczesnej, maj ąc poczucie zwi ązku ze śród- ziemnomorskim dziedzictwem kultury i tradycj ą narodow ą; korzysta z przeka- zów medialnych oraz stosuje ich wytwory w swojej działalno ści. Tworzenie wypowiedzi – ekspresja przez sztuk ę. Ucze ń podejmuje działalno ść twórcz ą, posługuj ąc si ę środkami wyrazu sztuk plastycznych, innych dziedzin sztuki (fotografika, film) i elementami formy przekazów medialnych; realizuje projekty w zakresie sztuk wizualnych, w tym słu żące przekazywaniu informacji dosto- sowanej do sytuacji komunikacyjnej oraz uczestnictwu w kulturze społeczno ści szkolnej i lokalnej. Analiza i interpretacja tekstów kultury – recepcja sztuki. Ucze ń rozró żnia style i kierunki architektury i sztuk plastycznych oraz umieszcza je w odpowiednim porz ądku chronologicznym i w centrach kulturotwórczych, które miały zasadnicze znaczenie dla ich powstania; rozpoznaje wybrane dzieła architektury i sztuk plastycznych nale żą ce do polskiego i europejskiego dziedzictwa kultury, a tak że opisuje zwi ązki zachodz ące mi ędzy nimi” 35 (NPPK, s. 62). Czwarty etap edukacji szkolnej, obejmuj ący szkoły ponadgimnazjalne, ł ą- czy si ę w Podstawie z katechez ą świadectwa wiary. Autorzy dokumentu, cha- rakteryzuj ąc młodzie ż szkół ponadgimnazjalnych, zwrócili uwag ę na podstawowe zadanie tego okresu, jakim jest kształtowanie si ę własnej to żsamo ści. Celem formacji religijnej ma by ć autentyczna religijno ść , której maj ą słu żyć okre ślone w Podstawie cele katechetyczne: „analiza i interpretacja tekstów o charakterze religijnym”, „socjalizacja ko ścielna”, „odkrywanie powołania chrze ści- ja ńskiego” oraz „tworzenie wypowiedzi, obserwacje i doświadczenia”. W śród

35 Tam że, s. 313-314.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 32 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

tre ści – wymaga ń szczegółowych, jakie powinien przyswoi ć sobie uczy ń, wymienia si ę m.in. takie wiadomo ści, jak „warto ść dziedzictwa chrze ścija ńskiego w Polsce, Europie, świecie” oraz „warto ści wnoszone przez chrze ścija ństwo w kultur ę” (NPPK, s. 70-77). Korelacja nauczania religii z edukacj ą szkoln ą na etapie szkół ponadgimnazjalnych została w nowej Podstawie programowej katechezy przedstawiona w trzech wariantach: 3a. dotyczy zaj ęć w liceum lub technikum w zakresie podstawowym, 3b. zaj ęć w zakresie rozszerzonym i 3c. w ramach zaj ęć przedmiotów uzupełniaj ących. W ramach zaj ęć w zakresie podstawowym prze- widziany jest przedmiot „wiedza o kulturze”, którego cele okre ślone zostały w nast ępuj ący sposób: „Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji. Ucze ń zna dwudziestowieczne dzieła reprezentuj ące ró żne dziedziny sztuki i dostrzega zwi ązki pomi ędzy nimi; wskazuje ró żne funkcje dzieła sztuki (np. estetyczn ą, komunikacyjn ą, społeczn ą, u żytkow ą, kultow ą, poznawcz ą, lu- dyczn ą); analizuje temat dzieła oraz tre ści i form ę w kontek ście jego ró żnych funkcji, wykorzystuj ąc podstawowe wiadomo ści o stylach i epokach z ró żnych dziedzin sztuki; analizuje film lub analizuje spektakl teatralny, posługuj ąc si ę podstawowymi poj ęciami z zakresu wła ściwej dziedziny sztuki; lokuje wytwory kultury (zachowania, zwyczaje, normy moralne, wytwory materialne, dzieła sztuki) w kontek ście grup społecznych, w których s ą tworzone i odbierane (rodzina, rówie śnicy, społeczno ść lokalna, naród). Tworzenie wypowiedzi. Ucze ń wypowiada si ę – w mowie i w pi śmie – na temat wytworów kultury i ludzkich praktyk w kulturze (zachowa ń, obyczajów, przedmiotów materialnych, dzieł sztuki); przygotowuje prezentacj ę lub inn ą form ę wypowiedzi multimedialnej – blog, forum, strona WWW – na tematy zwi ązane z kultur ą lokaln ą i regionu lub z szeroko poj ętymi problemami kultury współczesnej; bierze aktywny udział w szkolnych przedsi ęwzi ęciach artystycznych, animacyjnych, społecznych i innych (wystawa, happening, przedstawienie szkolne, gazetka szkolna, kulturalna akcja charytatywna); organizuje proste działania o charakterze kulturalnym (spotkanie z twórc ą kultury, przedsi ęwzi ęcie artystyczne, prezentacja własnych zainteresowa ń, tradycji lokalnej lub regionalnej); okre śla swoje zainteresowania, potrzeby i preferencje kulturalne oraz uzasadnia je w dyskusji; dba o ład i estetyk ę otoczenia, otacza opiek ą elementy dziedzictwa kulturowego. Analiza i interpretacja tekstów kultury. Ucze ń odró żnia poj ęcie kultury rozumianej jako dorobek artystyczny od kultury rozumianej jako całokształt dorobku ludzko ści; odnosi elementy kultury (zachowania, zwyczaje, praktyki, przedmioty materialne, dzieła sztuki) do kategorii: czas, przestrze ń, ciało, grupa społeczna (rodzina, rówie śnicy, społeczno ść lokalna, naród); interpretuje praktyki kultury z najbli ż- szego otoczenia (klasa, szkoła, dom, osiedle, podwórko, miasto, ko ściół, stadion piłkarski); dostrzega i nazywa zwi ązek mi ędzy dziełem a sytuacj ą społeczno- historyczn ą i obyczajami epoki, w której powstało; posługuje si ę poj ęciami: kultura popularna, ludowa, masowa, wysoka, narodowa, zglobalizowana, sub- kultura w ich wła ściwym znaczeniu i u żywa ich w kontek ście interpretowanych

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 KORELACJA NAUCZANIA RELIGII KATOLICKIEJ Z EDUKACJ Ą PLASTYCZN Ą 33

dzieł sztuki oraz praktyk kulturowych; wskazuje relacje mi ędzy kulturami: lokaln ą, regionaln ą, narodow ą i europejsk ą, ujawniaj ące si ę w konkretnych dzie- łach sztuki i praktykach kultury” 36 (NPPK, s. 82-83). Dla uczniów, którzy na poziomie ponadgimnazjalnym w liceum albo technikum wybrali przedmiot „historia sztuki”, przewidziano nast ępuj ące zestawienie celów: „Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji. Ucze ń samodzielnie dociera do źródeł informacji na temat sztuki i zjawisk artystycznych; rozpoznaje dzieła ró żnych epok, stylów oraz kierunków sztuk plastycznych, potrafi umiejscowi ć je w czasie i w przestrzeni geograficznej; przyporz ądkowuje twórczo ść poszczególnych artystów do stylów i kierunków, w obr ębie których tworzyli; zna twórczo ść najwybitniejszych artystów i potrafi wymieni ć dzieła, które stworzyli, rozpozna ć najsłynniejsze z nich oraz okre śli ć w przybli żeniu czas ich powstania; wi ąż e dzieło z miejscem, w którym si ę znajduje; zna podstawowe motywy ikonograficzne, rozpoznaje świ ętych i alegorie wybranych poj ęć po atrybutach i sposobach przedstawie ń. Tworzenie wypowiedzi. Ucze ń porównuje style i kierunki; rozpoznaje w dziele sztuki temat i potrafi wskaza ć jego źródło ikonograficzne. Analiza i interpretacja tekstów i wytworów kultury. Ucze ń dokonuje opisu i analizy porównawczej dzieł; analizuje tak że wypowiedzi krytyków na temat sztuki oraz potrafi si ę do nich odnie ść , formułuj ąc wła- sne zdania” 37 (NPPK, s. 87-88). W ramach indywidualizacji nauczania i tzw. „przedmiotów uzupełniaj ą- cych”, realizowanych przez niektórych uczniów w odniesieniu do „zaj ęć plastycznych”, okre ślono nast ępuj ące cele: „Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji – percepcja sztuki. Ucze ń uczestniczy w kulturze poprzez kontakt z zabytkami i dziełami sztuki współczesnej, maj ąc poczucie zwi ązku z tradycj ą narodow ą i europejskim dziedzictwem kultury oraz docenia- jąc dorobek innych kr ęgów kulturowych. Tworzenie wypowiedzi – ekspresja przez sztuk ę. Ucze ń podejmuje działalno ść twórcz ą, posługuj ąc si ę środkami wyrazu plastycznego, innych dziedzin sztuki i elementami formy przekazów medialnych, projektuj ąc publikacje prasowe albo programy telewizyjne. Anali- za i interpretacja tekstów kultury – recepcja sztuki. Ucze ń rozró żnia wybrane style i kierunki architektury i sztuk plastycznych oraz osadza je w odpowiednim porz ądku chronologicznym i miejscu, z którym było zwi ązane ich powstanie; rozpoznaje dzieła w wybranych dyscyplinach architektury i sztuk plastycznych, przyporz ądkowuj ąc je wła ściwym autorom” (NPPK, s. 97). Przepracowany na nowo Program nauczania religii rzymskokatolickiej z 2010 r. tak że podejmuje kwesti ę korelacji szkolnych zaj ęć religijnych z edukacj ą plastyczn ą w ró żnych miejscach. W Programie nauczania religii na etapie katechezy inicjacji w sakramenty pokuty i pojednania oraz Eucharystii (nr AZ-1-01/10), czyli na pierwsze trzy klasy szkoły podstawowej, autorzy przewidzieli ró żne elementy korelacji na-

36 Tam że, s. 306-308. 37 Tam że, s. 314-315.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 34 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

uczania religii z szeroko rozumian ą edukacj ą estetyczn ą. W tre ściach I klasy mo żna odnale źć zapis o „wystroju sali katechetycznej w szkole” (NPNR, s. 36). W wyeksponowanej na ko ńcu opisu wszystkich trzech klas korelacji nauczania religii i edukacji wczesnoszkolnej mo żna odnale źć tre ści dotycz ące wprost edukacji plastycznej. Dla klasy I sprowadza si ę ona do ilustrowania scen i sytuacji wybranymi technikami plastycznymi, a tak że umiej ętno ści korzystania z narz ę- dzi multimedialnych (NPNR, s. 60). Dla klasy II i III, opisywanych razem, edukacja plastyczna zakłada „przekazy medialne i zastosowanie ich wytworów w działalno ści twórczej; upowszechnianie kultury w środowisku szkolnym; dziedziny działalno ści twórczej człowieka; wybrane dzieła architektury i sztuk plastycznych nale żą ce dziedzictwa kultury” (NPNR, s. 61). Dla starszych klas (IV-VI) szkoły podstawowej Program nauczania religii (nr AZ-2-01/10) przewiduje katechez ę mistagogiczn ą. W celach katechetycznych – wymaganiach ogólnych wyra źnie wyeksponowano odbiór, analiz ę i interpretacj ę tekstów o charakterze religijnym, ale tak że porz ądkowanie i poznawanie dzieł sztuki religijnej (NPNR, s. 68). Niestety, to wskazanie nie ma wi ększego przeniesienia na pozostałe propozycje. W uszczegółowieniu celów, tre ści i wymaga ń jedynie w klasie IV w bloku tematycznym „Poznaj ę Boga” zwraca si ę uwagę na ł ączenie tre ści z plastyk ą, polegaj ące na wprowadzaniu w lekcje religii wybranych dzieł architektury i sztuk plastycznych, nale żą cych do polskiego i europejskiego dziedzictwa kultury inspirowanego Bibli ą (NPNR, s. 73). Autorzy przypominaj ą równie ż we wskazaniach do realizacji programu, że zwi ększeniu skuteczno ści katechezy sprzyja wykorzystanie metod pracy z obrazem i środkami multimedialnymi (NPNR, s. 78). Wyra źne odniesienie do korelacji z plastyk ą pojawia si ę jeszcze w klasie VI w bloku tematycznym „Jeste śmy wł ączeni w dziedzictwo Ko ścioła”, kiedy zaleca si ę poznanie dzieł architektury i sztuk plastycznych, nale żą cych do polskiego i europejskiego dziedzictwa kultury (NPNR, s. 100). Mo żna podsumowa ć, że omawiany Program na tym etapie edukacyjnym nie przywi ązuje wi ększej wagi do korelacji nauczania religii i edukacji estetycznej, cho ć tak że jej nie utrudnia. Na kolejnym poziomie, czyli w gimnazjum, w Programie (nr AZ-3-01/10) proponuje si ę katechez ę wyznania i rozumienia wiary. Wbrew oczekiwaniom, tak że i tutaj odniesienie do korelacji ze sztuk ą nie wyst ępuje zbyt cz ęsto. W klasie I w bloku tematycznym „Słowo Bo że rozszerzało si ę” autorzy sugeruj ą powi ązanie religii i sztuki przez wspólne tre ści: „dzieła sztuki ojczystej i innych narodów” oraz „sposoby komunikowania si ę poprzez wyraz plastyczny” (NPNR, s. 116). W II klasie gimnazjum na korelacj ę ze sztuk ą powołano si ę równie ż jeden raz – w bloku tematycznym „Droga z Jezusem Chrystusem”, zapraszaj ąc do zapoznania si ę z motywami zwi ązanymi z rokiem liturgicznym obecnymi w malarstwie i muzyce (NPNR, s. 126). W klasie III wprost nie podejmuje si ę korelacji ze sztuk ą. Mo żna znowu stwierdzi ć, że w analizowanym Programie nauczania religii kwestia korelacji szkolnej lekcji religii i sztuki po- traktowana została raczej marginalnie.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 KORELACJA NAUCZANIA RELIGII KATOLICKIEJ Z EDUKACJ Ą PLASTYCZN Ą 35

W tre ściach programowych dotycz ących kolejnego etapu edukacyjnego, czyli liceum (nr AZ-3-01/10), dominuje katecheza świadectwa wiary składane- go w Ko ściele, świecie i rodzinie. W klasie I korelacja religii i wiedzy o kulturze wyra źnie została wskazana w bloku tematycznym „Oto Ja jestem z wami” i wyra ża si ę w poznawaniu Ko ścioła lokalnego i kultury regionalnej, zabytków kultury innych wyzna ń chrze ścija ńskich w regionie oraz w prezentacji takich wątków obecnych w kulturze, jak: choroba, staro ść , niepełnosprawno ść i śmier ć (NPNR, s. 146). W innym bloku, „Gdy si ę modlicie”, korelacja z wiedz ą o kulturze wyra żona jest w zagadnieniach: modlitwa w literaturze i kulturze oraz sacrum w kulturze (NPNR, s. 148). Ostatni w I klasie blok tematyczny, „Rok Ko- ścioła”, równie ż opatrzony jest odniesieniem do wiedzy o kulturze, kiedy proponuje si ę omówienie okresów roku ko ścielnego w literaturze i kulturze (NPNR, s. 149). W II klasie liceum ju ż w pierwszym bloku tematycznym, „Na pocz ątku stworzył Bóg niebo i ziemi ę”, autorzy zakładaj ą obecno ść wspólnych tre ści z wiedz ą o kulturze, a mianowicie odniesienie do kultura innych religii, dokładniej: religii Wschodu i islamu (NPNR, s. 153). W drugim bloku, „Tak Bóg umiłował świat”, postuluje si ę korelacj ę z wiedz ą o kulturze w jeszcze szerszym zakresie, obejmuj ącym: warto ść życia w kulturze, obecno ść przedstawie ń Chrystusa i Maryi w kulturze regionalnej, a tak że kulturę judaizmu, zwłaszcza na terenie danego regionu (NPNR, s. 154). Równie ż kolejny blok, „Królestwo Bo że w was jest”, akcentuje t ę korelacj ę, zwracaj ąc uwag ę na roz- ró żnienie kultury wysokiej i masowej (NPNR, s. 157). Czwarty blok tematyczny, „Ku nowym niebiosom i nowej ziemi”, wskazuje tre ści wiedzy o kulturze (chrze ścija ński wymiar kultury, inkulturacja; chrze ścija ńskie dziedzictwo kultury regionalnej; współczesny kryzys kultury, kultura zaanga żowana na rzecz ideologii), do których warto odnie ść si ę podczas lekcji religii (NPNR, s. 159). Ostatni, pi ąty blok tematyczny tak że zawiera omawian ą korelacj ę, tym razem odnosz ąc si ę do wspólnego tematu dla wiary i kultury, jakimi s ą okresy roku ko ścielnego w literaturze i kulturze (NPNR, s. 160). W klasie III wiedza o kulturze ł ączy si ę z religi ą w nast ępuj ących blokach tematycznych: „Ty ście żkę życia mi uka żesz” – zagadnienie miło ści w dziełach kultury (NPNR, s. 164); „Co Bóg zł ączył, tego człowiek niech nie rozdziela” – kwestia wierno ści (NPNR, s. 164), w bloku „B ądźcie poddani sobie, kieruj ąc si ę nawzajem boja źni ą Chrystusa” pojawia si ę wspólny w ątek Świ ętej Rodziny w kulturze (NPNR, s. 166) i wreszcie w ostat- nim, czwartym bloku, „Napominajcie siebie samych przez pieśni pełne ducha, pod wpływem łaski, śpiewaj ąc Bogu w waszych sercach”, odwołano si ę do wspólnych tre ści religii i kultury, jakimi s ą okresy roku ko ścielnego w literaturze i kulturze (NPNR, s. 167). Jak nietrudno zauwa żyć, ten etap edukacji naj- mocniej wypełniony jest zaleceniami dotycz ącymi współpracy szkolnego nauczania religii i szeroko rozumianej edukacji kulturowej. W Programie nauczania religii dla technikum (nr AZ-6-01/10) korelacja szkolnej lekcji religii i wiedzy o kulturze jest niemal identyczna z t ą proponowan ą dla szkół licealnych. Wyst ępuj ą jednak dwa małe wyj ątki. W I klasie w bloku

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 36 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

tematycznym „Kim jestem?” pojawiają si ę wa żne dwa tematy dotycz ące to żsa- mo ści narodowej i katolickiej w kulturze oraz warto ści kultury regionalnej (NPNR, s. 174). Druga ró żnica dotyczy sugestii korelacji w II klasie w bloku tematycznym „Co mam czyni ć?”, kiedy pojawiaj ą si ę tre ści dotycz ące kultury prawdy i miło ści oraz relacji ewangelicznych błogosławie ństw do kultury (NPNR, s. 186). Zapewne przez niedopatrzenie zabrakło ich dla liceum, poniewa ż pozostałe postulowane tre ści korelacji s ą takie same. W Programie nauczania religii dla szkoły zawodowej (nr AZ-5-01/10) korelacja religii z blokiem humanistyczno-społecznym w odniesieniu do zagadnie ń zwi ązanych z kultur ą pojawia si ę tylko raz w I klasie przy omawianiu roku ko ścielnego, kiedy sugeruje si ę pochylenie na kultur ą masow ą – technikami jej oddziaływania, rozró żniania, oceniania i wyboru (NPNR, s. 215). W klasie II w zakresie nas interesuj ącym tylko raz pojawia si ę korelacja z blokiem humanistyczno-społecznym, sugeruj ąc zapoznawanie uczniów z dziełami sztuki klasycznej i u żytkowej (NPNR, s. 218).

Podsumowuj ąc dotychczasowe rozwa żania, nale ży podkre śli ć, że do najwa żniejszych wspólnych elementów lekcji religii i wychowania plastycznego nale żą : – odkrywanie i poznanie religijnych tre ści i symboli zwi ązanych ze sztuką; – uwra żliwianie na ich odbiór emocjonalny i estetyczny; – zach ęta do osobistych pyta ń zwi ązanych z wiar ą i tre ściami religijnymi przekazanymi przez artystów; – wyra żanie własnych do świadcze ń religijnych przez ró żne formy artystyczne. Mimo dotychczasowych prób korelacji na płaszczy źnie nauczanie religii – plastyka wci ąż jeszcze teoretykom i praktykom pozostaje wiele do zrobienia. Współczesna kultura staje si ę coraz bardziej medialna. Także współczesna katecheza, nawi ązuj ąc do swych bogatych, wielowiekowych do świadcze ń, powinna cz ęsto si ęga ć po ró żnego rodzaju dzieła sztuki, tak że po obrazy religijne. Umiej ętne posługiwanie si ę zasad ą pogl ądowo ści w katechezie, w tym wykorzystanie warto ściowych dzieł malarstwa religijnego, słu ży budzeniu i rozwi- janiu wiary, jest rodzajem modlitwy, rozwija wyobraźni ę i kreatywno ść uczniów, ułatwia zapami ętywanie przekazywanych tre ści, wyrabia umiej ętno ść świadomego odbioru wizualnej rzeczywisto ści, tworzy wreszcie okazj ę do wyra żania własnych emocji i do świadcze ń religijnych. Wykorzystywanie obrazów w edukacji religijnej słu ży nie tylko osi ąganiu okre ślonych celów katechetycznych, ale daje równocze śnie okazj ę do twórcze- go anga żowania uczniów i kształtowania ich estetycznej wra żliwo ści. Praca z obrazami tworzy mo żliwo ść odkrywania pi ękna, dostrzegania go w otaczaj ą- cej nas rzeczywisto ści i „zachowywania w sercu”, czyli ubogacania tym pi ęk- nem własnego człowiecze ństwa.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27

Rozdział II

OBRAZY RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH EDUKACJI PLASTYCZNEJ W LATACH 2001-2008

Szeroko rozumiana edukacja plastyczna powinna otwiera ć wychowanków na pi ękno i uczy ć, jak je odkrywa ć, docenia ć i cieszy ć si ę nim. Sztuka, która niesie ze sob ą niezwykły potencjał wychowawczy, powinna nie tylko uwra żliwia ć na pi ękno, ale tak że na inne warto ści: „Współcze śnie podkre śla si ę znaczenie, jakie w wychowaniu estetycznym posiadaj ą warto ści poznawcze i estetyczne: poszukiwanie prawdy, dobra i pi ękna konieczne jest dla pełnego, integralnego rozwoju osobowo ści. Obok podstawowego zadania wychowania, jakim jest rozwój człowieka jako osoby, zwraca si ę uwag ę na potrzeb ę kształcenia uczu ć, woli i charakteru, uczenia kontemplacji, formowania sumienia i wzmacniania postaw wobec innych. Kształtowanie wra żliwo ści estetycznej współczesnych dzieci i młodzie ży winno dokonywa ć si ę w ró żnych środowiskach, cho ć istotn ą rol ę b ę- dzie tu odgrywała szkoła, której podstawowym zadaniem jest troska o cało ściowy rozwój uczniów. (...) Wychowanie estetyczne winno prowadzi ć do świadomego poznawania i do świadczania rzeczywisto ści w sposób cało ściowy na ró żnych poziomach percepcji: zmysłowym, intelektualnym i duchowym”1. W edukacji szkolnej na okre ślenie wychowania estetycznego posługiwano si ę nazw ą „rysunek”, któr ą pó źniej zamieniono na „wychowanie plastyczne”. W tym brzmieniu miała obrazowa ć nowe, podstawowe zadania przedmiotu: wychowanie osobowo ści przez sztuk ę, a wi ęc zarówno rozwijanie zdolno ści twórczych przez działalno ść plastyczn ą w ró żnych technikach i materiałach, jak równie ż kształtowanie poczucia pi ękna oraz zaznajomienie z ró żnymi dziełami sztuki, zgodnie z postulatem ł ączenia aktywno ści twórczej z odbiorem sztuki. W ko ńcu lat 70. powstała nazwa „plastyka”, za któr ą pojawiły si ę tendencje do banalizacji całej koncepcji wychowawczej i powrotu do koncepcji mimetyczne- go przedstawiania świata i stosowania jej w nauczaniu od najmłodszych lat 2. W nowszych dokumentach o światowych w odniesieniu do wychowania estetycznego stosuje si ę terminy: „plastyka”, „wiedza o kulturze”, „historia sztuki”, „zaj ęcia plastyczne” czy „zaj ęcia artystyczne” 3.

1 R. CHAŁUPNIAK , Wychowanie estetyczne w polskiej szkole , w: TEN ŻE, T. MICHALEWSKI , E. SMAK (red.), Wychowanie w szkole: od bezradno ści ku mo żliwo ściom , Opole 2014, s. 375. 2 Por. H. HOHENSEE -CISZEWSKA , Powszechna edukacja plastyczna , Warszawa 1982, s. 78-79. 3 R. CHAŁUPNIAK , Wychowanie estetyczne , s. 379-380. Por. MINISTER EDUKACJI NARODO - WEJ , Rozporz ądzenie z dnia 15 lutego 1999 r. w sprawie podstawy programowej kształcenia ogólnego , Dz.U. 1999 r. nr 14, poz. 129; MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ , Podstawa

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 38 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

Cho ć cz ęsto nie przywi ązuje si ę wi ększej wagi do edukacji plastycznej w wy- daniu szkolnym, to jednak wszyscy odpowiedzialni za wychowanie – pocz ąw- szy od zarz ądzaj ących systemem o światy i programistów przez dyrektorów szkół i nauczycieli po rodziców i samych uczniów – zaproszeni s ą, by lepiej wykorzysta ć pedagogiczn ą szans ę, jak ą jest spotkanie ze sztuk ą, w tym odkrywanie i doświadczanie warto ści ukrytych w malarstwie religijnym. Reforma o światy, jaka dokonała si ę w Polsce na przełomie XX i XXI w., stała si ę równie ż okazj ą do pochylenia si ę nad tym szczegółowym zagadnieniem. Opracowana wówczas podstawa programowa kształcenia ogólnego, jak i jej kolejne odsłony 4, stworzyły mo żliwo ść nie tylko do prezentacji, ale po- gł ębionej recepcji ró żnych dzieł sztuki, które wcze śniej, głównie z pobudek ideologicznych, były marginalizowane albo zupełnie eliminowane z tre ści programowych. Na stronach internetowych Ministerstwa Edukacji Narodowej mo żna odnale źć szczegółowy wykaz podr ęczników szkolnych przeznaczonych do kształcenia ogólnego, dopuszczonych po 10 marca 1999 r. dla szkoły podstawowej 5, gimnazjum 6 i szkół ponadgimnazjalnych 7. Obecnie szczegółowej analizie zostan ą poddane podr ęczniki dla trzech etapów rozwojowych: klasy IV-VI szkoły podstawowej, gimnazjum oraz liceum i technikum. Badania powinny ukaza ć, jakie obrazy religijne zostały wykorzystane przez autorów lub redaktorów poszcze- gólnych podr ęczników oraz czy i w jaki ś sposób zwrócono uwag ę na mo żliw ą korelacj ę z nauczaniem religii.

1. Szkoła podstawowa

W polskiej szkole po reformie z 1999 r. pierwsze trzy klasy szkoły podstawowej zostały obj ęte tzw. „kształceniem zintegrowanym”. Oprócz nauki j ę- zyka obcego oraz ewentualnych (fakultatywnych) zaj ęć z religii lub etyki nie funkcjonuje podział na przedmioty. Dopiero od klasy IV pojawiaj ą si ę szczegó- łowe przedmioty, w tym zaj ęcia plastyczne i specjalne do nich przygotowane zestawy podr ęczników i innych materiałów dydaktycznych.

programowa z komentarzami , t. VII. Edukacja artystyczna w szkole podstawowej, gimnazjum i liceum , www.men.gov.pl/images/stories/pdf/Reforma/men _tomom_7.pdf (5.05.2013); E. SZARA - DOWSKA -ZAMIRSKA , Wiedza o kulturze a edukacja plastyczna w szkole ponadgimnazjalnej – wybrane zagadnienia , w: J. STALA (red.), Wychowanie młodzie ży na poziomie szkół ponadgimnazjalnych , cz. 1. Wychowanie ogólne , Tarnów 2007, s. 111-131. 4 MINISTER EDUKACJI NARODOWEJ , Rozporz ądzenie z 15 lutego 1999 r. w sprawie podstawy programowej kształcenia ogólnego , Dz.U. 1999 nr 14 poz. 129; MINISTER EDUKACJI NARODOWEJ I SPORTU , Rozporz ądzenie z 26 lutego 2002 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół , Dz.U. 2002 nr 51, poz. 458. 5 Por. http://archiwum.men.gov.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=2223& Itemid=79 (19.06.2014). 6 Niestety, na stronie MEN nie podano wykazu podr ęczników dla gimnazjum. 7 Por. http://archiwum.men.gov.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=2225& Itemid=79 (19.06.2014).

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 EDUKACJI PLASTYCZNEJ W LATACH 2001-2008 39

Pochylaj ąc si ę nad zagadnieniem wykorzystania malarstwa religijnego w ramach szkolnej edukacji plastycznej na tym poziomie edukacyjnym, nale ży przeanalizowa ć dost ępne podr ęczniki. Poniewa ż ich liczba jest do ść znaczna, st ąd na samym wst ępie wprowadzono pewne ograniczenia. Analizie zostaną poddane podr ęczniki, które spełniaj ą nast ępuj ące kryteria: przygotowane s ą do wszystkich trzech klas z danego poziomu (klasy IV-VI szkoły podstawowej), a tak- że przeznaczone s ą tylko do nauczania plastyki (bez ł ączenia z muzyk ą, cho ć tak ą mo żliwo ść zakładała podstawa programowa). Lista obejmuje w sumie siedem ksi ąż ek, posiadaj ących aprobat ę Ministerstwa Edukacji Narodowej: – A. ADAMSKA -UBAKA , K. SZLASKA , Wędrówki plastyczne. Podr ęcznik dla klas IV-VI szkoły podstawowej , cz. I, NOWA ERA, Warszawa 2007 2 (10/06) oraz J. SIERPI ŃSKA , K. SZLASKA , Wędrówki plastyczne. Podr ęcznik dla klas IV- VI szkoły podstawowej , cz. II, NOWA ERA, Warszawa 2007 (06/07); – A. GACEK , Pomaluj swój świat. Podr ęcznik do plastyki dla klas IV-VI , cz. I (podr ęcznik), MAC EDUKACJA, Kielce 2007 (45/07); – A. MISIOR -WAŚ, W. SYGUT , Lubi ę tworzy ć. Podr ęcznik do nauczania plastyki w klasach 4-6 szkoły podstawowej , MAC EDUKACJA, Kielce 2004 (52/04); – M. POLKOWSKA , L. WYSZKOWSKA , Plastyka. Podr ęcznik dla szkoły podstawowej. Klasa IV-VI , OPERON, Gdynia 2008 (170/08); – J. STASIAK , J.A. ZIELI ŃSKI , Świat sztuki. Podr ęcznik dla klas 4-6 szkoły podstawowej , WSiP, Warszawa 2007 (168/06); – S.K. STOPCZYK , B. NEUBART , Plastyka. Podr ęcznik dla klas 4-6 szkoły podstawowej , WSiP, Warszawa 2005 (55/05).

Pierwszy z podr ęczników składa si ę z dwóch cz ęś ci i ukazuje tre ści zwi ą- zane ze sztuk ą w porz ądku chronologicznym. W pierwszej cz ęś ci odwołano si ę do 5, w drugiej do 6 obrazów, których tematyka ści śle ł ączy si ę z religi ą. Au- torki zwracaj ą uwag ę raczej na formaln ą stron ę dzieł, traktuj ąc je jako przykła- dy okre ślonych technik malarskich, cho ć pojawiaj ą si ę tak że pewne delikatne odniesienia do kwestii religijnych. Obrazy opisane s ą dobrze pod wzgl ędem for- malnym: podany jest autor (w pierwszej cz ęś ci ł ącznie z rokiem urodzin i śmier- ci), tytuł, sposób wykonania obrazu oraz – je śli to istotne – jego wielko ść . W drugiej, niezale żnej cz ęś ci podręcznika autorki odwołały si ę do znanych obrazów, które równie ż mo żna potraktowa ć jako religijne, tzn. stawiaj ące pytania o sens życia, znaczenie m ądro ści lub odnosz ące po średnio do rzeczywisto ści nadprzyrodzonej. Do takich obrazów mo żna zaliczy ć z pewno ści ą dzieła: Rafa- ela ( Szkoła Ate ńska ), Aleksandra Gierymskiego ( Trumna chłopska ), Józefa Szermentowskiego ( Pogrzeb wiejski ), Jana Ciągli ńskiego ( Plac św. Marka w Wenecji rankiem ), Edwarda Muncha ( Krzyk ) czy Ferdynanda Khnopffa ( Za- mykam si ę w sobie ). Wykorzystanie takich obrazów dawało mo żliwo ść szerszej korelacji i odwołania si ę na zaj ęciach plastycznych zarówno do w ątków religijnych, jak i moralnych.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 40 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

A. ADAMSKA -UBAKA , K. SZLASKA , Wędrówki plastyczne. Podr ęcznik dla klas IV-VI szkoły podstawowej , cz. I, NOWA ERA, Warszawa 2007 2 (10/06) Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Hans Memling Sąd Ostateczny , olej na desce, 49 (ok. 1435-1494) Muzeum Narodowe w Gda ńsku O tre ści i formie Rembrandt Pejza ż z miłosiernym Samarytaninem , w malarstwie 49 (1606-1669) olej na płótnie Stworzenie człowieka , fresk (frag- Michał Anioł, ment), najwi ększe na świecie ma- Michelangelo 53 lowidło na sklepieniu watyka ńskiej Buonarroti Kaplicy Syksty ńskiej, 40 m długo ści Techniki malarskie (1475-1564) i 13 m wysoko ści, 21 m nad ziemi ą Giotto di Bondone Adoracja Madonny , 53 (ok. 1267-1337) tempera na desce Moj żesz przed krzakiem gorej ącym , 67 Rafael (1493-1520) (lekcja powtórzeniowa) fresk (fragment)

J. SIERPI ŃSKA , K. SZLASKA , Wędrówki plastyczne. Podr ęcznik dla klas IV-VI szkoły podstawowej , cz. II, NOWA ERA, Warszawa 2007 (06/07) Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki 33 Rafael Szkoła Ate ńska , 1509-1511 Od renesansu Świ ęty Hieronim pokutuj ący , 33 El Greco do manieryzmu ok. 1600 (przykład manieryzmu) Georges Hiob wyszydzany przez żon ę, 48 Z Wersalu do Wilanowa de La Tour I poł. XVII w. ( światłocie ń) malowidło na sklepieniu ko ścioła 55 Andrea Pozzo św. Ignacego w Rzymie (Włochy), Barokowe rze źby i budowle II. poł. XVII w. (przykład iluzji) Pochodnie Nerona ( Świeczniki Henryk chrze ścija ństwa ), 1878, 305x704 75 Akademizm Siemiradzki cm, Muzeum Narodowe w Kra- kowie (alegoria prze śladowa ń) 84 Jan Matejko Kazanie Skargi , 1864 Historyzm Jean François 88 Anioł Pa ński , 1858-1859 Millet Aleksander 89 Trumna chłopska , 1894-1895 Realizm Gierymski Józef 89 Pogrzeb wiejski , 1862 Szermentowski Plac św. Marka 94 Jan Ci ągli ński Impresjonizm w Wenecji rankiem, 1894 102 Edward Munch Krzyk , 1893 Ferdynand Zamykam si ę w sobie , Symbolizm 103 Khnopff 1891 (fragment)

Podobnie w podr ęczniku A. Gacek, pt. Pomaluj mój świat , pojawia si ę obraz Luigi Nono Refugium Peccatorum ( Schronienie grzeszników) , który – cho ć pozornie „mało religijny” – mo że zach ęci ć do ciekawych rozmów z uczniami na temat grzechów i do świadczenia ich przebaczania. Podr ęcznik ten zawiera kilkana ście obrazów religijnych, do ść dobrze opisanych, m.in. pojawia si ę w cało ści reprodukcja fresków Michała Anioła z Kaplicy Sykstyńskiej z ukazaniem szcze-

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 EDUKACJI PLASTYCZNEJ W LATACH 2001-2008 41

gółów Stworzenia Adama oraz Wygnania z Raju . Dla nauczycieli plastyki obrazy Georgesa de La Tour, Rafaela Santi, Giotta di Bondone, Rogiera van der Weydena czy Andrieja Rublowa s ą przykładami nowatorskich rozwi ąza ń artystycznych, natomiast dla katechetów – wa żnymi świadectwami wiary, ukaza- nymi i zachowanymi w przedstawieniach malarskich.

A. GACEK , Pomaluj swój świat. Podr ęcznik do plastyki dla klas IV-VI , cz. I (podr ęcznik), MAC EDUKACJA, Kielce 2007 (44/07) Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Refugium Peccatorum ( Schronie- Ciepło – zimno – kolorowo. 16 Luigi Nono nie grzeszników ), 1882 Gama barw ciepłych i zimnych Projekt witra ża Chrystus S ądz ący , Plama! 18 Józef Mehoffer 1902-1906 Rodzaje plam malarskich Georges Maria Magdalena pokutuj ąca , Sło ńce, blask, jasno ść . 21 de La Tour ok. 1640 Światło w dziele sztuki Georges 24 Narodzenie , 1640 de La Tour Nat ęż enie płaszczyzn Pogrzeb hrabiego Orgaza , barwnych. Walor 25 El Greco 1586-1588 Anioł , 1903, 26 Józef Mehoffer Muzeum Narodowe, Pozna ń „Ani dnia bez kreski”. Linia Rogier Zdj ęcie z krzy ża, w sztukach plastycznych 27 van der Weyden fragment, ok. 1435 Pokłon Trzech Króli , 1504 Daleko, dalej, najdalej cz. 2. 32 Albrecht Dürer (przykład perspektywy bocznej) O perspektywie Madonna z Dzieci ątkiem, św. Fran- Domenico 37 ciszkiem, św. Janem Chrzcicielem, Wokół osi symetrii. Veneziano św. Zenobiuszem i św. Łucj ą, ok. 1445 Kompozycja symetryczna Sąd Ostateczny , i asymetryczna 38 Hans Memling fragment, 1465-1471 Otwarte czy zamkni ęte? 39 Rafael Santi Madonna della Sedia , 1516 Kompozycja otwarta i zamkni ęta Św. Franciszek przemawiaj ący do 47 Giotto di Bondone ptaków , ok. 1296 Świat plam i barw. Hanna Ko ściół Mariacki , ok. 1930, Mu- O malarstwie 47 Rudzka-Cybisowa zeum Narodowe, Warszawa 52 artysta nieznany Wie ża Babel , ok. 1590 Jak to zbudowano? 52 Jean Fouquet Budowa katedry , XV w. Tajemnice budowniczych 55 Andriej Rublow Świ ęta Trójca , ok. 1408-1425 Ko ścioły, cerkwie, meczety... Cerkiewka , 1961, 55 Jerzy Nowosielski Architektura sakralna Muzeum Narodowe, Kraków Madonna z Dzieci ątkiem Wycinanki i paj ąki. 71 Vlastimil Hofman i św. Janem , 1909 Sztuka ludowa freski na sklepieniu Kaplicy Syk- 83 Michał Anioł sty ńskiej, 1508-1512 Wygnanie z raju , fresk na sklepie- 84 Michał Anioł Malowidła ścienne. Fresk niu Kaplicy Syksty ńskiej, 1508-1512 Stworzenie Adama , fresk na sklepie- 84 Michał Anioł niu Kaplicy Syksty ńskiej, 1508-1512

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 42 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

W porównaniu z poprzednimi podr ęcznik Lubi ę tworzy ć A. Misior-Wa ś nie odwołuje si ę do zbyt wielu obrazów religijnych, cho ć tak że mo żna skorzysta ć z dwóch wa żnych i pi ęknych dzieł Michała Anioła i Petera Paula Rubensa. Ob- raz Katedra w Rouen Claude’a Moneta, znany z ró żnych wersji, podobnie jak Szkoła Ate ńska Rafaela, mogą stanowi ć ciekawy punkt wyj ścia do tematów zwi ązanych z Ko ściołem i jego ró żnymi przedstawieniami.

A. MISIOR -WAŚ, W. SYGUT , Lubi ę tworzy ć. Podr ęcznik do nauczania plastyki w klasach 4-6 szkoły podstawowej , MAC EDUKACJA, Kielce 2004 (52/04) Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Portret św. Augustyna 35 – Kompozycja (przykład kompozycji zamkni ętej) Stworzenie Adama , fragment 72 Michał Anioł fresku w Kaplicy Syksty ńskiej Czas wielkich mistrzów 72 Rafael Szkoła Ate ńska 85 Peter Paul Rubens Wniebowzi ęcie Matki Boskiej Sztuka dekoracji i porz ądku 101 Claude Monet Katedra w Rouen Światło

Podr ęcznik M. Polskowskiej i L. Wyszkowskiej, systematyzuj ąc wiedz ę dotycz ącą sztuki, odwołuje si ę do 11 obrazów o tematyce religijnej. W książ ce przedstawiona jest tak że słynna Szkoła Ate ńska Rafaela oraz obraz, który równie dobrze mo że słu żyć jako źródło ciekawych inspiracji religijnych – dzieło Caspara Davida Friedricha Podró żnik nad morzem chmur . To XIX-wieczne przedstawienie zach ęca do głębokiej empatii, refleksji nad życiem i samotno ści ą, nad pi ęknem i niesko ńczono ści ą. Niemniej ciekaw ą inspiracj ą do rozmów ł ącz ących treści estetyczne i religijne mo że by ć, przedstawiony w podr ęczniku, obraz Emila Nolde Ukrzy żowanie , który jako przykład swoistego buntu estetycznego konfron- towany jest z wydarzeniem śmierci Jezusa na krzy żu. Wykorzystane w podr ęcz- niku obrazy Piero della Franscesca, Andrea Mantegna, Michała Anioła czy Ca- ravaggia równie ż nie powinny by ć odkrywane jedynie od strony formy, ale ubogacone dogł ębnym poznaniem tre ści, jakie prezentuj ą.

M. POLKOWSKA , L. WYSZKOWSKA , Plastyka. Podr ęcznik dla szkoły podstawowej. Klasa IV-VI , OPERON, Gdynia 2008 (170/08) Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Pieta z Tub ądzina , XV w. Z natury i wyobra źni, 15 – (tempera na desce) czyli opowie ść o malarstwie Pierro 8 Biczowanie 71 Blisko – daleko, della Francesca (perspektywa zbie żna) czyli po co jest perspektywa 72 Jacek Malczewski Anioł i pastuszek Cudowny połów , XV w. (biblijna 82 Konrad Witz scena z realistycznym pejza żem) Co to jest historia sztuki? 82 Andrea Mantegna Martwy Chrystus , XV w. Fresk z absydy ko ścioła Biblia dla ubogich, 107 – w Tahull w Hiszpanii czyli sztuka roma ńska

8 Bł ąd literowy w opisie.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 EDUKACJI PLASTYCZNEJ W LATACH 2001-2008 43

Ko ścioły si ęgaj ące nieba, 114 Ramon de Mur Matka Boska Karmi ąca czyli sztuka gotycka 120 Rafael Szkoła Ate ńska Powrót do staro żytno ści, 120 Michał Anioł Stworzenie Adama , XVI w. czyli sztuka renesansowa Bogactwo i ró żnorodno ść , 127 Caravaggio Ukrzy żowanie św. Piotra , XVII w. czyli sztuka barokowa Caspar David Podró żnik nad morzem chmur , Uczucia i kolor, 136 Friedrich XIX w. czyli sztuka romantyzmu Jean-François Praca zwykłych ludzi, 140 Anioł Pa ński , XIX w. Millet czyli sztuka realizmu Bunt wobec przeszło ści, 151 Emil Nolde Ukrzy żowanie czyli sztuka pierwszej połowy XX wieku

Do ść popularny podr ęcznik J. Stasiaka i J.A. Zieli ńskiego, pt. Świat sztuki , odwołuje si ę do obrazów zwi ązanych ze świ ątyniami (katedry na Wawelu i Char- tres czy Panteonu), a tak że do znanych ikon ( Matka Boska Cz ęstochowska czy Przemienienie Pa ńskie Teofana Greka). Godne uwagi ze wzgl ędu na korelacj ę nauczania plastyki i religii jest odwołanie si ę do Sądu Ostatecznego Michała Anioła i zwrócenie uwagi na fragment przedstawiaj ący jednego z apostołów – św. Bartłomieja. Ciekawym przyczynkiem do rozmów na tematy religijne mo że by ć twórczo ść Nikifora i przywołany w ksi ąż ce jego obraz Uczta malarzy .

J. STASIAK , J.A. ZIELI ŃSKI , Świat sztuki. Podr ęcznik dla klas 4-6 szkoły podstawowej , WSiP, Warszawa 2007 (168/06) Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Saturnin 51 Wn ętrze katedry na Wawelu , 1877 Świerzy ński Świ ęte wzgórze Wawel Leon 52 Krucyfiks wawelski , 1896 Wyczółkowski Promieniowanie cywilizacji. 81 anonimowy malarz Wn ętrze Panteonu , ok. 1730 Rzym – Nowy Jork 100 Camille Corot Katedra w Chartres , 1830 Matka Boska Cz ęstochowska , Ró żnorodno ść Europy. Ko- 106 – Cz ęstochowa, Jasna Góra, ok. 1434 ściół, cerkiew, meczet, sy- Przemienienie , nagoga 107 Teofan Grek ikona ruska, 1370-1405 Sąd Ostateczny , 1535-1541, 125 Michał Anioł Kaplica Syksty ńska w Rzymie Sąd Ostateczny , 1535-1541, Gdyby nie Leonardo, Kaplica Syksty ńska w Rzymie, 126 Michał Anioł nie byłoby Giocondy fragment z postaci ą „ świ ętego Bar- tłomieja ze skór ą” 135 Nikifor Uczta malarzy , lata 20. XX w.

Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, oprócz wcze śniejszego, zapropo- nowały tak że drugi podr ęcznik przeznaczony dla klas IV-VI szkoły podstawowej przygotowany przez S.K. Stopczyka z ćwiczeniami B. Neubart. W tej ksi ąż ce przywołano 9 obrazów religijnych. Cho ć autor koncentruje si ę na kwestiach ar-

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 44 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

tystycznych, to prezentowane dzieła w ciekawy sposób mogłyby by ć wykorzystane także na lekcjach religii.

S.K. STOPCZYK , B. NEUBART , Plastyka. Podr ęcznik dla klas 4-6 szkoły podstawowej , WSiP, Warszawa 2005 (55/05) Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Piero della Matka Boska Miłosierdzia 38 Francesca (przykład kompozycji symetrycznej) Madonna z Dzieci ątkiem zwana O kompozycji 41 Rafael Santi Pi ękn ą Ogrodniczk ą (przykład kompozycji zamkni ętej) Piero della Biczowanie 47 O przestrzeni w obrazie Francesca (perspektywa centralna) Zwiastowanie pasterzom , fragment 104 – malowidła z ko ścioła św Izydora Wśród ko ściołów, w Leon, Hiszpania, XII w. katedr i ołtarzy Wyp ędzenie przekupniów ze świ ątyni , 104 – fragment ołtarza gotyckiego, XV w. Sen Joachima , malowidło ścienne 111 Giotto w kaplicy rodziny Scrovegni w Padwie Niech żyje człowiek, Ostatnia Wieczerza niech żyje pi ękny świat! 112 Leonardo da Vinci (perspektywa linearna) Wniebowzi ęcie św. Ignacego 9 114 Andrea Pozzo w kościele św. Ignacego w Rzymie Świ ęty Mateusz i anioł (realizm, Wielkie poruszenie silne kontrasty światłocieniowe, 118 Caravaggio dynamiczny układ kompozycyjny oparty na przek ątnej)

W podr ęcznikach bazuj ących na podstawach programowych z lat 1999-2002 do nauczania plastyki, przeznaczonych dla uczniów klas IV-VI szkoły podstawowej, mo żna bez wi ększych trudno ści odnale źć dzieła malarskie, które klasy- fikowane s ą jako obrazy religijne. Twórcy tych podr ęczników nie unikali przedstawie ń o tematyce religijnej, cho ć – co jest wyra źnie zauwa żalne i zrozumiałe – mniej koncentrowali si ę na tre ściach, a bardziej na kwestiach formalnych po- szczególnych obrazów. W śród ró żnych dzieł sztuki wykorzystanych w pod- ręcznikach jest wiele takich, których poznawanie od strony artystycznej mo żna łączy ć z wychowaniem religijnym.

2. Gimnazjum

Szkoły gimnazjalne, które powstały w wyniku reformy o światowej z 1999 r., miały by ć dla uczniów okazj ą do pogł ębienia wiedzy ogólnej i przygotowania do dalszych wyborów życiowych. Wprowadzony nowy etap edukacji wi ązał si ę z pojawieniem nowych materiałów dydaktycznych, w tym licznych podr ęczni- ków przeznaczonych do wychowania plastycznego. Wiele z nich zostało po

9 Dzieło znane raczej jako Apoteoza św. Ignacego .

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 EDUKACJI PLASTYCZNEJ W LATACH 2001-2008 45

2008 r. na nowo przepracowanych, st ąd w obecnej analizie na zasadzie przykła- du zostan ą uwzgl ędnione jedynie trzy wybrane serie podr ęczników. Pierwsza obejmuje jeden podr ęcznik dla trzech klas, druga zło żona jest z trzech ksi ąż ek, ale tylko przeznaczona do klasy II odnosi si ę do obrazów religijnych, trzecia jest zbiorem trzech podr ęczników przeznaczonych na kolejne klasy gimnazjum: – H. BILEWICZ , A. ZIEMBA -MICHAŁOWSKA , Spotkania ze sztuk ą. Plastyka – powi ększenia. Podr ęcznik dla gimnazjum na 3 lata , Wyd. Prószy ński i S-ka, Warszawa 2001 (74/01); – J. CIESIELSKA , Sztuka. Świ ątynie, pałace, ogrody. Podr ęcznik dla II klasy gimnazjum , M. RO ŻAK, Gda ńsk 2001 (199/01); – S.K. STOPCZYK , Plastyka. Gimnazjum. Podr ęcznik 1 , WSiP, Warszawa 2007 9 (8/00); TEN ŻE, Plastyka. Gimnazjum. Podr ęcznik 2 , WSiP, Warszawa 2009 10 (32/00); TEN ŻE, Plastyka. Gimnazjum. Podr ęcznik 3 , WSiP, Warszawa 2009 9 (250/00).

Podr ęcznik autorstwa H. Bilewicz i A. Ziemby-Michałowskiej, pt. Spotka- nia ze sztuk ą. Plastyka – powi ększenia , opisuje ró żne przykłady dzieł sztuki: od happeningu przez wzornictwo przemysłowe, architektur ę, rze źbę i inne aż po re- klam ę XX w. W tej ostatniej cz ęś ci zamieszczono reprodukcj ę obrazu Hieronima Boscha Ogród rozkoszy ziemskich oraz wspomniano o wykorzystywaniu w re- klamie słynnego dzieła Michała Anioła Stworzenie Adama (s. 117). Poza tym autorzy nie odnie śli si ę do innych obrazów religijnych.

H. BILEWICZ , A. ZIEMBA -MICHAŁOWSKA , Spotkania ze sztuk ą. Plastyka – powi ększenia. Podr ęcznik dla gimnazjum na 3 lata , Wyd. Prószy ński i S-ka, Warszawa 2001 (74/01) Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki (Ogród rozkoszy ziemskich , Wielkiej sztuki 116 (Hieronim Bosch) ok. 1500, bez opisu) karły i poczwary

Wśród serii podr ęczników zaproponowanych przez Wydawnictwo M. Ro- żak jedynie ksi ąż ka przeznaczona dla II klasy gimnazjum zawiera reprodukcje obrazów religijnych. Klasa I omawia sztuk ę staro żytn ą, klasa III – sztuk ę XX w. Autorka podr ęcznika do klasy II, J. Ciesielska, zaproponowała uczniom swoist ą podró ż przez histori ę sztuki nowo żytnej: od Bizancjum i Rzymu po XIX w. Wykorzystano 20 przedstawie ń malarskich, których tematyka ł ączy si ę z wychowaniem religijnym.

J. CIESIELSKA , Sztuka. Świ ątynie, pałace, ogrody. Podr ęcznik dla II klasy gimnazjum , M. ROŻAK, Gda ńsk 2001 (199/01) Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki (Jezus Dobry Pasterz) Malarstwo z katakumb w Rzymie, IV n.e. Jezusa przedstawiano jako pasterza siedz ą- Na przełomie epok 6 – cego na tronie władc ę, s ędziego, nie- – wczesne średniowiecze winne Dzieci ątko, frasobliwego m ę- drca i ukrzy żowanego m ęczennika

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 46 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

Ikona z Maryj ą i z Dzieci ątkiem (Czcigodn ą), koniec XIII w. Ma- lowanie (pisanie) ikon było dla ich 9 – twórców modlitw ą. Na powstanie ikony składa si ę cz ęsto praca wie- loosobowego zespołu malarzy, kaligrafów i złotników Św. Jerzy walcz ący ze smokiem , Zamki i twierdze, 20 Paolo Uccello ok. poł. XV w. Św. Jerzy był pa- czyli architektura obronna tronem rycerzy średniowiecza Rogier 34 Ukrzy żowanie , 1445 r. van der Weyden 34 – Pieta z Awinionu , ok. 1460 Sąd Ostateczny , 1473 r. Szczegóły obrazu oddane zostały z du żą do- kładno ści ą, by urzeczywistni ć wizje 35 Hans Memling Sztuka roma ńska i gotycka. artysty dotycz ące ko ńca świata i mo- Malarstwo i rze źba gotycka gącego nadej ść w ka żdej chwili dnia Sądu Ostatecznego Zdj ęcie z krzy ża, ok. poł. XV w. Rogier Styl niderlandzkiego mistrza ł ą- 35 van der Weyden czył cechy gotyckiego mistycyzmu i renesansowego realizmu Zwiastowanie , 1489-1490, dosko- 40 Sandro Boticelli nały przykład zastosowania zasad perspektywy zbie żnej Kultura renesansu włoskiego. Tronuj ąca Madonna z aniołami , Rozwój miast ok. 1272-1302. Arty ści ł ączyli 43 Cimabue w wizerunku Maryi cechy mistyczne i ziemskie 47 Giotto di Bondone Opłakiwanie Chrystusa , 1304-1313 Malarstwo renesansu 47 Fra Angelico Zwiastowanie Maryi , I poł. XV w. i manieryzmu Ukrzy żowanie , po 1425 r., wzor- 49 Masaccio cowy model zastosowania perspektywy renesansowej Madonna Syksty ńska , 1513-1514, Rafael zasłyn ął jako malarz Ma- 50 Rafael Santi donn o łagodnych, wyidealizowa- nych rysach twarzy Św. Hieronim , ok. 1480 r. 51 Leonardo da Vinci Cierpi ący świ ęty pokutnik został ukazany w stanie wyczerpania 51 Rafael Santi Szkoła ate ńska , 1509-1510 Stworzenie Adama . Dotkni ęcie Boga symbolizuje przekazanie mocy miłości pierwszemu z ludzi. Freski z Kaplicy Syksty ńskiej przedstawiaj ą najwa ż- Michał Anioł 52 niejsze postaci Starego Testamentu. Buonarroti W tej samej kaplicy znajduje si ę inny, dwadzie ścia lat pó źniejszy fresk autorstwa Michała Anioła przedstawia- jący S ąd Ostateczny

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 EDUKACJI PLASTYCZNEJ W LATACH 2001-2008 47

Madonna rodziny Pesaro z ko ścio- 53 Tycjan ła Santa Maria dei Freri w Wenecji Pogrzeb hrabiego Orgaza , 1586- 54 El Greco 1588. Mistyczny, wizjonerski styl El Greco nigdy nie znalazł na śladowców Powołanie św. Mateusza , ok. 1598 r. Caravaggio był mistrzem światło- 58 Caravaggio cienia i scen rodzajowych. Tematy biblijne ubierał w realia epoki Sztuka baroku. Rokoko Pokłon Trzech Króli , 1610 r. Ru- bens reprezentował styl wytwor- 58 Peter Paul Rubens nego dworskiego baroku, nawet kiedy malował sceny biblijne Wędrowiec nad morzem mgieł , ok. 1818. Friedrich był mistrzem na- Casper David stroju i malarstwa krajobrazowego. 82 Romantyzm Friedrich Samotny w ędrowiec kontempluj ą- cy pi ękno natury to najcz ęstszy motyw jego malarstwa

W podr ęcznikach dla gimnazjum S.K. Stopczyka zwraca uwag ę do ść bogate wykorzystanie obrazów malarskich takich wielkich mistrzów, jak: Piero della Francesca, Peter Paul Rubens, El Greco, Caravaggio czy Rembrandt van Rijn. Zamieszczone reprodukcje s ą nie tylko sposobno ści ą do uwag o charakterze este- tyczno-artystycznym, lecz tak że do pogł ębienia wiedzy religijnej. Obrazy tworz ą okazj ę do rozwa żań związanych z wiar ą, jej prze żywaniem i wyra żaniem. W śród malarzy, których dzieła zostały przywołane w podr ęczniku S.K. Stopczyka, mo żna wskaza ć równie ż artystów polskich: Antoniego Brodowskiego, Witolda Wojtkiewicza, Teofila Ociepk ę czy Mari ę Wn ęk. Reprodukcje te, cho ć z pewno ści ą mniej znane, mog ą równie ż pobudzi ć refleksj ę o charakterze katechetycznym i osobistym. Oprócz obrazów stricte religijnych ciekawe przemyślenia mo że zostawi ć spotkanie z obrazem Gustava Courbeta Pogrzeb w Ornans czy przykładowo zaprezentowana reprodukcja dzieła Romana Opałki, pt. Opałka 1965 / 1-∞, Detal 1-35327 . Ten polski artysta, którego obrazy ciesz ą si ę du żą popularno ści ą, mo że zach ęci ć do konfrontacji swego życia i jego przemijalno ści z do świadczeniem niesko ńczono ści.

9 S.K. STOPCZYK , Plastyka. Gimnazjum. Podr ęcznik 1 , WSiP, Warszawa 2007 (8/00) Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Piero 10 Adoracja Dzieci ątka , po 1483 della Francesca Hołd Trzech Króli, 10 Peter Paul Rubens Ró żne tematy w sztuce ok. 1609 i 1628-1629 (fragment) i sposoby ich interpretacji Św. Anna , malowidło ścienne 13 – z Faras (fragment), Sudan w Afryce, VIII w. 28 Parmigianino Madonna z dług ą szyj ą, 1534-1540 Sztuka manieryzmu i baroku 29 El Greco Zesłanie Ducha Świ ętego , 1604-1614 30 El Greco Ekstaza św. Franciszka , ok. 1580

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 48 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

Wniebowzi ęcie św. Ignacego 34 Andrea Pozzo w ko ściele św. Ignacego w Rzymie, 1691-1694 Plafon (malowidło sufitowe) 34 Pietro da Cortona w pałacu Barberinich w Rzymie, apoteoza rz ądów pap. Urbana VIII 43 Caravaggio Św. Mateusz i anioł , 1600-1601 44 Caravaggio Zło żenie do grobu , 1602-1604 51 Peter Paul Rubens Madonna i świ ęci , 1636-1640 Poczet wielkich artystów Rembrandt Powrót syna marnotrawnego , 55 van Rijn ok. 1662 87 Antoni Brodowski Portret biskupa Hołowoczyca , 1828 Sztuka klasycystyczna 110 Gustave Courbet Pogrzeb w Ornans , 1850 Realizm

10 S.K. STOPCZYK , Plastyka. Gimnazjum. Podr ęcznik 2 , WSiP, Warszawa 2009 (32/00) Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Katedra w Rouen , uj ęcie w dwóch 27 Claude Monet Impresjonizm ró żnych porach dnia, 1892-1894 43 Paul Gauguin Walka Jakuba z aniołem , 1888 Postimpresjonizm Witold Wielcy malarze polscy 83 Krucjata dzieci ęca , 1905 Wojtkiewicz przełomu XIX i XX wieku

9 S.K. STOPCZYK , Plastyka. Gimnazjum. Podr ęcznik 3 , WSiP, Warszawa 2009 (250/00) Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki 81 Roman Opałka Opałka 1965 / 1-∞, Detal 1-35327 Nowy świat sztuki 123 – Świ ęta Katarzyna , XX w. Narodziny człowieka , 1965 126 Teofil Ociepka (wizerunek raju) Polska sztuka ludowa Pan Bóg grozi z nieba paluszkiem 127 Maria Wn ęk przenaj świ ętszym , 1975

Analizowane podr ęczniki do plastyki przeznaczone na poziom szkoły podstawowej ukazuj ą, że ich autorzy zakładaj ą mo żliwo ść korelacji plastyki i religii. Poznawanie okre ślonych dzieł sztuki od strony formalnej mo że zach ęci ć do gł ębszego otwarcia na przekazywane tre ści religijne. Dorastaj ący młodzi ludzie, poznaj ąc ró żne ciekawe wiadomo ści dotycz ące obrazów religijnych i innych dzieł sztuki, powinni mie ć mo żliwo ść dalszego rozwijania i pogł ębiania swojej wiedzy, równie ż w zakresie tematyki, jak ą proponuj ą te przedstawienia.

3. Szkoły ponadgimnazjalne

W wyniku reformy z 1999 r. i opracowania nowej podstawy programowej dla liceum ogólnokształc ącego, liceum profilowanego oraz technikum został wprowadzony nowy przedmiot – wiedza o kulturze. W śród podr ęczników przeznaczonych dla tego przedmiotu zostan ą obecnie przeanalizowane pod k ątem wyst ępowania w nich odniesie ń do malarstwa religijnego tylko te, które obej- mowały wszystkie trzy lata nauczania w szkole ponadgimnazjalnej i propono- wały kształcenie w zakresie podstawowym i rozszerzonym:

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 EDUKACJI PLASTYCZNEJ W LATACH 2001-2008 49

– R. CHYMKOWSKI , W. DUDZIK , M. WÓJTOWSKI , Wiedza o kulturze. Kształcenie w zakresie podstawowym i rozszerzonym. Liceum ogólnokształc ące, liceum profilowane i technikum , WSiP, Warszawa 2003 (227/03); – Z. GRĘBOCKA , I. KURZ , M. LITWINOWICZ -DRO ŹDZIEL , P. RODAK , Człowiek w kulturze. Podr ęcznik do wiedzy o kulturze. Zakres podstawowy i rozszerzony , Wyd. Szkolne PWN, Warszawa 2006 (46/06); – S. KRZEMIE Ń-OJAKA , A. KISIELEWSKA , A. KISIELEWSKI , M. KOSTUSZUK - ROMANOWSKA , Z. SUSZCZY ŃSKI , N. SZYDŁOWSKA , Kultura i przyszło ść . Wiedza o kulturze. Zakres podstawowy i rozszerzony. Podr ęcznik dla liceum ogólnokształc ącego, liceum profilowanego i technikum , OPERON, Gdynia 2006 (38/05); – Z. MAJCHROWSKI , K. MROWCEWICZ , P. SITARSKI , D. SZWARCMAN , Człowiek – twórca kultury. Podr ęcznik dla liceum i technikum (kształcenie w zakresie podstawowym i rozszerzonym) , STENTOR, Warszawa 2003 (387/03); – K. MORACZEWSKI , Od wie ży Babel do drapaczy chmur. Podr ęcznik wiedzy o kulturze dla liceów i techników. Kształcenie w zakresie podstawowym i rozszerzonym , Wyd. eMPi 2, Pozna ń 2002 (76/03).

W opracowaniu trzech autorów: R. Chymkowskiego, W. Dudzika i M. Wójtowskiego odniesiono si ę do 9 obrazów religijnych. Zostały one dobrze opisane, cho ć – zgodnie z zało żeniami przedmiotu – skoncentrowano si ę raczej na zagadnieniach plastycznych. Dzieła malarskie omawiano w kontek ście rozwoju ró żnych dziedzin kultury (np. słowa i teatru). Uczniowie, o których mo żna są- dzi ć, że nie po raz pierwszy spotykali si ę z obrazami religijnymi, mogli w ramach korelacji z nauczaniem religii katolickiej raz jeszcze zetkn ąć si ę z malarstwem Jana van Eycka, Rogiera van der Weydena czy Henryka Siemiradzkiego. Cieka- we w ątki religijne mog ą zosta ć podj ęte np. przez kontakt z obrazem Williama Blake’a Bóg stwarzaj ący wszech świat czy z ikonami Jerzego Nowosielskiego.

R. CHYMKOWSKI , W. DUDZIK , M. WÓJTOWSKI , Wiedza o kulturze. Kształcenie w zakresie podstawowym i rozszerzonym. Liceum ogólnokształc ące, liceum profilowane i technikum , WSiP, Warszawa 2003 (227/03) Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Św. Benedykt z Nursji, 102 – miniatura z XI w. Madonna kanonika van der Paele , 105 Jan van Eyck Przemiany kultury słowa fragment, 1436 Rogier 108 Magdalena czytaj ąca , ok. 1445 van der Weyden Męcze ństwo św. Apolonii , ok. 1450 131 Jean Fouquet Teatr i widowiska (przykład „re żysera w działaniu”) 161 – Ikona z XVI w. Świ ęta Paraskiewa , 161 Jerzy Nowosielski ikona współczesna Sztuki wizualne Henryk 171 Dirce chrze ścija ńska , 1897 Siemiradzki

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 50 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

Bóg stwarzaj ący Wszech świat , ilu- 172 William Blake stracja do ksi ęgi Europa. Proroc- two , ok. 1779 Adoracja Dzieci ątka , 218 – Typy kultury ludowe malowidło na szkle

W kolejnym podr ęczniku proponowanym przez ministerstwo, pt. Człowiek w kulturze , uczniowie maj ą mo żliwo ść zetkni ęcia si ę z wybranymi obrazami religijnymi Pietera Bruegela Starszego, Caravaggia, Giotta, Hansa Memlinga czy Rembrandta. W opisach obrazów nie zabrakło oprócz danych autora tak że daty powstania oraz miejsca ich ekspozycji. Takie podej ście wydaje si ę profesjonal- ne i adekwatne do wprowadzenia w świat kultury.

Z. GRĘBOCKA , I. KURZ , M. LITWINOWICZ -DRO ŹDZIEL , P. RODAK , Człowiek w kulturze. Podr ęcznik do wiedzy o kulturze. Zakres podstawowy i rozszerzony , Wyd. Szkolne PWN, Warszawa 2006 (46/06) Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Media w kulturze. Słowo. 87 – Mnich Eadwin , XII w., miniatura Druk, komputer, internet Walka karnawału z postem , frag- Widowiska w kulturze. Pieter Bruegel 134 ment – strona karnawału, 1559, Karnawał, zabawa i gra Starszy Kunsthistorisches Museum, Wiede ń w kulturze Ikona św. Trójcy, 155 Andriej Rublow Galeria Tretiakowska, Moskwa Obraz w kulturze. Reprodukcja obrazu U źródeł obrazu 155 – Jezusa Chrystusa namalowanego wedle widze ń św. Faustyny Św. Mateusz , 1602. 160 Caravaggio Ta, odrzucona wersja obrazu, Obraz w kulturze. nie zachowała si ę. Sztuka i arty ści Św. Mateusz , 1602, ko ściół San 160 Caravaggio Luigi dei Francesi, Rzym Madonna z Dzieci ątkiem na za- okr ąglonym tronie , Bizancjum, 167 – National Gallery of Art (Mellon Collection), Waszyngton Opłakiwanie Chrystusa , fresk, ko- 167 Giotto di Bondone Kalendarium sztuki ściół S. Maria dell’Arena, Padwa – cz ęść I Sąd Ostateczny – lewe skrzydło 167 Hans Memling tryptyku: Raj , fragment, Muzeum Narodowe, Gda ńsk Rembrandt Har- Powrót syna marnotrawnego , 167 menszoon van Rijn Ermita ż, Petersburg

Podr ęcznik Kultura i przyszło ść , opracowany przez zespół a ż sze ściu auto- rów, wydaje si ę w jeszcze lepszym stopniu wypełnia ć zadanie dokładnego opisu omawianych dzieł. Chronologiczny układ podr ęcznika stał si ę okazj ą do prezentacji ró żnych wytworów artystycznych, w tym tak że obrazów religijnych. In- formacje techniczne (autor, data powstania, miejsce przechowania) zostały wzbogacone o szczegółowe wyja śnienia, które nie tylko wprowadzaj ą uczniów

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 EDUKACJI PLASTYCZNEJ W LATACH 2001-2008 51

w szerszy kontekst powstawania działa, ale tak że daj ą okazj ę do gł ębszych przemy śle ń i odniesie ń do sfery osobistej i religijnej. Zaproponowane obrazy mog ą w dobry sposób by ć wykorzystane w ramach szkolnej lekcji religii. Wiel- cy autorzy: Rafael Santi, Georges de La Tour, Masaccio, Michał Anioł czy Paul Gauguin poprzez namalowane obrazy mog ą by ć dla młodych ludzi dobrymi przewodnikami na drogach wiary. Jednocze śnie podr ęcznik jest przykładem, że nale ży by ć ostro żnym w „przyjmowaniu na słowo” wszystkich przekazywanych tre ści. Nie wszystkie bowiem komentarze czy interpretacje mog ą by ć dokładne. W tym kontek ście wa żna jest tzw. korelacja uzupełniaj ąca albo koryguj ąca, któ- ra nie tylko przeka że rzeteln ą informacj ę, ale tak że zach ęci do własnych, wy- trwałych poszukiwa ń. Nie chodzi w żaden sposób o wyszukiwanie „na sił ę” czyich ś bł ędów, lecz o wra żliwo ść na prawd ę i jej sumienne zaprezentowanie.

S. KRZEMIE Ń-OJAKA , A. KISIELEWSKA , A. KISIELEWSKI , M. KOSTUSZUK -ROMANOWSKA , Z. SUSZCZY ŃSKI , N. SZYDŁOWSKA , Kultura i przyszło ść . Wiedza o kulturze. Zakres podstawowy i rozszerzony. Podr ęcznik dla liceum ogólnokształc ącego, liceum profilowanego i technikum , OPERON, Gdynia 2006 (38/05) Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Szkoła ate ńska , fragment (Platon 7 Rafael Santi i Arystoteles), Stanza della Segnatura Kultura i natura w Watykanie, 1509-1511 Świ ęty Jeremiasz , XVII w. Obraz ten mo że doskonale ilustro- wa ć nie życzliwy stosunek człowie- 14 Georges de la Tour ka (tu: średniowiecznego) do swo- Kultura – kultury jego ciała jako źródła nami ętno ści kr ępuj ącego d ąż enie do duchowej doskonałości 10 Apsyda ko ścioła Santa Maria, Ta- hull (Katalonia), ok. 1123. Przykład roma ńskiego malarstwa ściennego: Maryja tronuj ąca trzyma- 66 – Kultura katedr jąca Chrystusa. Charakterystyczne s ą tutaj: płasko ść , linearyzm przedstawienia, przy jednoczesnym zacho- waniu dostoje ństwa postaci Chrystus tronuj ący w otoczeniu zwierz ąt symbolizuj ących ewangelistów, 69 – fragment dekoracji malarskiej z kaplicy zamkowej w Lublinie, 1418 Zwiastowanie , 1333. Obrazy tabli- cowe stały najcz ęś ciej na ołtarzu 70 Simone Martini i były obudowane w architektoniczne obramowanie, przez co obraz stawał si ę cz ęś ci ą architektury kościoła

10 Tytuł jest bł ędny. W rzeczywisto ści wykorzystany obraz to Pokutuj ący św. Hieronim z 1630 r. Wydaje si ę, że tak że zaproponowany opis jest mocno subiektywny i stereotypowy („ średniowiecze = asceza i cierpi ętnictwo”). Św. Hieronim był tłumaczem Biblii i doktorem Ko- ścioła, który żyj ąc na przełomie IV i V w. nie miał nic wspólnego ze średniowieczem.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 52 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

Trójca Świ ęta , Florencja, 1427. W tym fresku, namalowanym na ścia- nie ko ścioła Santa Maria Novella, po 71 Masaccio raz pierwszy w dziejach malarstwa zastosowano geometrycznie wykre- ślon ą perspektyw ę zbie żną Madonna tronuj ąca , Castelfranco, koniec XV w. Dzi ęki iluzji i po- prawno ści anatomicznej postaci 71 Giorgione wierny miał mie ć złudzenie fizycz- nej obecno ści Madonny i świ ętych w przestrzeni ko ścioła Stworzenie Adama , fragment sklepienia Kaplicy Syksty ńskiej, Watykan, 72 Michał Anioł 1508-1512. Posta ć ludzka była central- nym tematem sztuki renesansu Alegoria misji jezuickich i triumf świ ętego Ignace go, 1691-1694. Ma- lowidło umieszczone na sklepieniu 76 Andrea Pozzo kościoła San Ignazio w Rzymie. W niektórych miejscach trudno jest odró żni ć świat obrazu od tego, co rzeczywiste Upadek pot ępionych , ok. 1620. Przek ątna kompozycja obrazu służy zwi ększaniu jego dynamiki, co jed- 76 Pieter Paul Rubens nocze śnie podkre śla bezradno ść człowieka poddanego oddziaływa- niu sił Boskich Epitafium Wierzbi ęty z Branic, XIV/XV w. Malarstwo religijne jest jednym ze źródeł portretu, tematu, Kultura warowni, zamków 79 – który usamodzielnił si ę w sztuce rene- i pałaców sansu. W Epitafium św. Grzegorz poleca sportretowan ą osob ę opiece Matki Boskiej z Dzieci ątkiem Zwiastowanie , Ołtarz Mérode, ok. 1425. Tytułow ą scen ę umieszczono w kwaterze środkowej. W lewej uka- 89 Mistrz z Flémalle zano donatorów, za ś w prawej św. Józefa w warsztacie. Przygotowuje on pułapki na myszy, które to stworzenia symbolizowały szatana

Kultura kamienic mieszcza ńskich

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 EDUKACJI PLASTYCZNEJ W LATACH 2001-2008 53

Wóz z sianem , 1500-1502. Obraz przedstawia ironicznie spojrzenie na „drog ę życia”, naje żon ą ró żnymi niebezpiecze ństwami. Siano symbolizuje 90 Hieronim Bosch znikomo ść świata doczesnego. Uka- zano tu przedstawicieli wszystkich stanów, pochłoni ętych zdobywaniem dóbr doczesnych, nie zauwa żaj ących postaci Chrystusa Dirce chrze ścija ńska , 1897. Obraz jest oparty na motywach ksi ąż ki francuskiego pisarza o pocz ątkach Henryk chrze ścija ństwa. Przedstawia dra- 94 Siemiradzki matyczny efekt fantazji Nerona, któ- ry chc ąc stworzy ć widowisko dla publiczno ści, kazał przywi ąza ć młod ą chrze ścijank ę do byka. Ikona ruska z XVII w. Ikona w Ko ściele prawosławnym, inaczej ni ż obraz religijny w Ko ściele katolickim, jest nie tyle ilustracj ą Biblii lub 105 – przedstawieniem świ ętego, lecz pełni funkcj ę świ ętego obrazu świadcz ące- go o obecno ści tego, co niewidzialne. Ikon ę malowało zazwyczaj dwóch lub wi ęcej malarzy. Tło światowe: konfrontacje La Orana Maria , 1891. Gauguin przedstawił stary temat adoracji Ma- donny z Dzieci ątkiem w nowy spo- sób. Świadczy o tym ledwie widocz- 109 Paul Gauguin na, wyłaniająca si ę ze świata poza- zmysłowego, posta ć anioła z lewej strony obrazu, a tak że dwie kobiety w pozie adoracji i aureole wokół głowy ciemnoskórej Madonny i Dzieci ątka.

Tytuł kolejnego podr ęcznika: Człowiek – twórca kultury zobowi ązuje. Jego autorzy odnie śli si ę do wielu niezwykle ciekawych dzieł sztuki, w tym równie ż do kilkunastu obrazów malarskich tak znanych twórców, jak: Rafael, Jan van Eyck, Leonardo da Vinci, Michał Anioł, Tycjan czy Andriej Rublow. Religijne zainteresowania młodzie ży mog ą pogł ębi ć tak że spotkania z obrazami po średnio dotykaj ącymi sfery sacrum , np. Krzyk E. Muncha, Opactwo w d ąbrowie C.D. Friedricha czy Katedra w Rouen C. Moneta. Przywołane obrazy i ich interpretacja dotycz ą bowiem zagadnie ń zwi ązanych z gł ębokim prze żywaniem ró żnych sta- nów psychicznych, do świadczeniem własnej przemijalno ści czy zło żonego procesu odkrywania otaczaj ącej nas rzeczywisto ści. Ka żdy z obrazów ma w sobie pewien ładunek transcendentny, który nie pozwala się zamkn ąć jedynie w rzeczywisto ści widzialnej.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 54 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

Z. MAJCHROWSKI , K. MROWCEWICZ , P. SITARSKI , D. SZWARCMAN , Człowiek – twórca kultury. Podr ęcznik dla liceum i technikum (kształcenie w zakresie podstawowym i rozszerzonym) , STENTOR, Warszawa 2003 (387/03) Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki 47 Rafael Świ ęta Cecylia , 1515 Madonna kanclerza Rolin , ok. Jan van Eyck 50 1431-1432, przykład mistrzowsko (ok. 1395-1441) wykre ślonej architektury Trzej królowie u Heroda, miniatura Style, pr ądy, epoki 51 – z Ewangeliarza pułtuskiego zwanego Złotym kodeksem pułtuskim , XI w. Caspar David Frie- 52 Opactwo w d ąbrowie , 1809-1810 drich (1774-1840) 54 Leonardo da Vinci Świ ęta Anna Samotrze ć, 1510 Rogier Świ ęty Łukasz maluj ący Madonn ę, 56 van der Weyden ok. 1434-1435 Chrystus jako S ędzia – fragment Artysta – rzemie ślnik, od- fresku Sąd Ostateczny ze ściany twórca, twórca, prowokator 59 Michał Anioł szczytowej Kaplicy Syksty ńskiej, 1535-1541 67 Andriej Rublow Świ ęta Trójca , ok. 1420 68 Edward Munch Krzyk , 1893 Trudna sztuka współczesna Katedra w Rouen, fasada zachod- 69 Claude Monet nia w sło ńcu , 1894 Madonna , Pa ństwowe Zbiory 84 Rafael Sztuki w Dre źnie Muzea, galerie, zabytki – Pokutuj ąca Maria Magdalena , 84 Tycjan poznajemy i chronimy kultur ę Ermita ż w Petersburgu 86 Hans Memling Sąd Ostateczny , 1472 Konwencja teatralna, 149 William Blake Drabina Jakubowa , 1800-1803 czyli umowa mi ędzy twórcami a widzami

Podr ęcznik K. Moraczewskiego, pt. Od wie ży Babel do drapaczy chmur , przeznaczony dla przedmiotu „wiedza o kulturze” w szkołach ponadgimnazjalnych jest bodaj że najszerszym tego typu opracowaniem. Na ponad trzystu stronach autor zebrał szczegółowe informacje dotycz ące wielu dziedzin kultury, ukazane w ich historycznym rozwoju: od staro żytno ści a ż po sztuk ę XX w. So- lidna dawka teorii uzupełniona jest o liczne rysunki, szkice i zdj ęcia, w tym tak- że reprodukcje ró żnych obrazów. W śród twórców dzieł malarskich nie zabrakło znanych nazwisk: Leonarda da Vinci, Rafaela, Tycjana, Michała Anioła, Carava- ggia czy Rubensa. Autor podr ęcznika przywołuje przykłady licznych obrazów, by nie tyle skoncentrowa ć uwag ę odbiorców na tre ściach, co na ewolucji ró żnych mo żliwo ści malarskich. Szczegółowe opisy pozostawiaj ą wra żenie rzetelnego wprowadzenia od strony technik, natomiast domagaj ą si ę uzupełnienia od strony merytorycznej, zwłaszcza w odniesieniu do obrazów religijnych. W sumie w podr ęczniku mo żna odnale źć 16 reprodukcji dzieł malarskich o tematyce religijnej. Wiele jednak obrazów zostało przywołanych i omówio- nych w tek ście podr ęcznika bez zamieszczania ich reprodukcji, m.in. takich

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 EDUKACJI PLASTYCZNEJ W LATACH 2001-2008 55

twórców jak: Hubert i Jan van Eyck ( Ołtarz Gandawski , Madonna kanclerza Rolin , Tryptyk drezde ński ), Rogier van der Weyden ( Zdj ęcie z krzy ża), Hugo van der Goes ( Pokłon pasterzy ), Hans Memling ( Sąd Ostateczny ), Albrecht Dürer ( Czterej Je źdźcy Apokalipsy ), Mathias Grünewald ( Tryptyk z Isenheim ), Albrecht Altdorfer ( Św. Jerzy ), Hans Holbein ( Chrystus w grobie ), Gentile da Fabriano ( Pokłon Trzech Króli ), Giotto di Bondone ( Kazanie do ptaków ), Duc- cia di Buoninsegna ( Maesta ), Lorenzo Ghilberti ( Drzwi rajskie ), Donatello – Donato di Betto Bardi ( Uczta Heroda ), Masaccio – Tommaso di Giovanni di Dimone Guidi ( Grosz czynszowy , Wygnanie z raju , Trójca Świ ęta , Ukrzy żowa- nie ), Piero della Francesca ( Chrzest Chrystusa , Pokłon królowej Saby krzy żowi , Spotkanie królowej Saby z Salomonem , Biczowanie Chrystusa , Zmartwychwsta- nie ), Fra Angelico ( Zwiastowanie ), Pietro Perugino ( Przekazanie kluczy św. Piotrowi ), Luca Signorelli ( Sąd Ostateczny, Pot ępieni , Zmartwychwstanie ciał ), Leonardo da Vinci ( Chrzest Chrystusa , Pokłon Trzech Króli , Świ ęty Hieronim , Świ ęta Anna Samotrze ć, Madonna w śród skał , Ostatnia Wieczerza ), Michał Anioł ( Świ ęta Rodzina – Madonna Doni ), Rafael Santi ( Za ślubiny Maryi, Prze- kazanie kluczy św. Piotrowi , Madonna Syksty ńska , Przemienienie Pa ńskie ), Rosso Fiorentino ( Zdj ęcie z krzy ża), Jacopo da Pontormo ( Nawiedzenie ), Tinto- retto ( Przeniesienie ciała św. Marka , Cud św. Marka , Odnalezienie zwłok św. Marka , Ostatnia Wieczerza ), El Greco – Dominikos Theotokopulos ( Obna żenie z szat , Pogrzeb hrabiego Orgaza , Otwarcie pi ątej piecz ęci , Portret kardynała Nino de Guevara ), Caravaggio – Michelangelo Merisi ( Matka Boska Ró żańcowa , Na- wrócenie św. Pawła , Zło żenie do grobu , Za śni ęcie Maryi, Powołanie św. Mate- usza ), Leal Valdés ( Finis gloriae mundi – Koniec chwały świata ), Diego Rodriguez de Silva y Velázquez ( Portret papie ża Innocentego X ), Peter Paul Rubens ( Zdj ęcie z krzy ża, Hołd Trzech Króli ), Antoon van Dyck ( Ukrzy żowanie ), Rembrandt Har- mensz van Rijn ( Oślepienie Samsona , Tobiasz lecz ący ślepot ę swojego ojca )11 .

K. MORACZEWSKI , Od wie ży Babel do drapaczy chmur. Podr ęcznik wiedzy o kulturze dla liceów i techników. Kształcenie w zakresie podstawowym i rozszerzonym , Wyd. eMPi 2, Pozna ń 2002 (76/03) Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Trójca Świ ęta , przykład studium 97 Masaccio Renesans z perspektywy zbie żnej Świ ęta Anna Samotrze ć, przykład kompozycji malarskiego klasycyzmu z gru- 101 Leonardo da Vinci pą główn ą zamkni ętą w figurze równo- bocznego trójk ąta Przemienienie Pa ńskie , 109 Rafael przykład przekraczania kanonów sztuki klasycznej Madonna rodziny Pesaro , 116 Tycjan przykład żywej i bogatej palety barwnej

11 Por. K. MORACZEWSKI , Od wie ży Babel do drapaczy chmur. Podr ęcznik wiedzy o kulturze dla liceów i techników , Pozna ń 2002, s. 85-174.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 56 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

Madonna Syksty ńska , przykład idealnej kompozycji klasycznej (szczegółowy opis, 124 Rafael m.in. podkre ślony strach na twarzy Maryi i Dzieci ątka) Sąd Ostateczny , przykład przełamania zało żeń renesansu przez pot ęgę wizji 127 Michał Anioł i niecodziennej kompozycji (przeciw- stawienie wielu grup postaci i zaakcen- towanie osoby Chrystusa-Sędziego) Ostatnia Wieczerza , przykład operowa- 130 Tintoretto nia silnym światłocieniem i specyficznej, uko śnej perspektywy Adoracja imienia Jezusowego , przykład 132 El Greco ekspresyjnej, niemal niematerialnej wersji Manieryzm weneckiego koloryzmu Nawrócenie św. Pawła , dramatyzm wy- cinkowej kompozycji, skróty perspek- 140 Caravaggio tywiczne i światłocie ń, elementy natura- listyczne Świ ęta Irena ze zranionym świ ętym Se- 141 Georges de la Tour bastianem , pogł ębiony, kontrastowy światłocie ń 143 Rosso Fiorentino Zdj ęcie z krzy ża (szczegółowy opis) Triumf Opatrzno ści Bo żej , 149 Pietro da Cortona wzór malarstwa iluzjonistycznego Alegoria misji jezuickich i triumf św. 158 Andrea del Pozzo Ignacego , ko ściół San Ignazio, Rzym, dzieło iluzjonistyczne 161 Velázquez Portret papieża Innocentego X Świ ęta rodzina na schodach , Barok 182 Nicolas Poussin kompozycja klasycystyczna oparta na prymacie rysunku Zdj ęcie z krzy ża (szczegółowy opis, m.in. wyeksponowany religijny sens sceny 197 Peter Paul Rubens z niemal fizjologicznie uchwycon ą zbawcz ą i męcze ńsk ą śmierci ą Chrystusa)

Reforma o światy z 1999 r. poci ągn ęła za sob ą konieczno ść przepracowania istniej ących materiałów dydaktycznych, przede wszystkim szkolnych podr ęczni- ków. Zaj ęcia plastyczne pozostały w szkolnym programie nauczania jako „plastyka” w klasach IV-VI szkoły podstawowej i w gimnazjum oraz jako „wiedza o kulturze” w szkołach ponadgimnazjalnych. Przygotowane podr ęczniki prezen- towały ró żne dzieła sztuki, w tym tak że stosunkowo liczne obrazy religijne. Au- torzy ksi ąż ek przeznaczonych do wykorzystywania w szkole zadbali o to, aby uczniowie mieli mo żliwo ść zetkni ęcia si ę na kolejnych etapach edukacyjnych z ró żnymi arcydziełami malarstwa. W śród wielkich malarzy najcz ęś ciej odno- szono si ę do dzieł: Caravaggia, Rafaela, Jana van Eycka, Leonarda da Vinci, Michała Anioła, Tycjana, Andrieja Rublowa, Petera Paula Rubensa, Georgesa de La Tour, Paula Gauguina, Piero della Francesca, El Greco czy Rembrandta.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27

Rozdział III

OBRAZY RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH EDUKACJI PLASTYCZNEJ PO ROKU 2008

W 2008 r. w Polsce została ogłoszona nowa podstawa programowa kształ- cenia ogólnego, która w kolejnych latach była jeszcze modyfikowana i stopniowo wprowadzana 1. Powstały nowe podr ęczniki, a niektóre, wcze śniej funkcjonuj ące, zostały przepracowane i dostosowane do aktualnych wymaga ń. Wykaz pod- ręczników dopuszczonych do szkolnego u żytku został przedstawiony na stronie internetowej Ministerstwa Edukacji Narodowej 2. Lista zawiera podr ęczniki do ró żnych przedmiotów na kolejne etapy rozwojowe. W śród nich s ą tak że pod- ręczniki wychowania plastycznego, które obecnie zostan ą przeanalizowane pod kątem wykorzystania obrazów religijnych i ewentualnej mo żliwo ści korelacji ze szkolnymi lekcjami religii katolickiej.

1. Szkoła podstawowa

W nowej podstawie programowej kształcenia ogólnego z 2008 r., jak na to zwrócono uwag ę w I rozdziale tej ksi ąż ki, dla przedmiotu „plastyka” do ść dokładnie zostały sformułowane cele kształcenia, tre ści oraz zalecane warunki i sposoby ich realizacji. Kolejne dopracowania ministerialne tego bazowego dokumentu nie wprowadziły znacz ących zmian. Autorzy ró żnych programów i pod- ręczników przeznaczonych do wychowania plastycznego mieli mo żliwo ść na nowo przygotowa ć albo przepracowa ć wcze śniejsze materiały dydaktyczne. Poniewa ż w klasach I-III do ść niewielkie było wykorzystanie malarstwa religijnego, st ąd główny akcent obecnych rozwa żań zostanie od razu przeniesiony na kolejny etap edukacyjny, tj. klasy IV-VI szkoły podstawowej, oraz analiz ę najnowszych podr ęczników do plastyki. Zgodnie z danymi dost ępnymi w 2014 r., na etap edukacyjny IV-VI szkoły podstawowej przewidziane zostały cztery podr ęczniki do nauczania plastyki:

1 Por. MINISTER EDUKACJI NARODOWEJ , Rozporz ądzenie z 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół , Dz.U. 2009 nr 4, poz. 17; TEN ŻE, Rozporz ądzenie z 27 sierpnia 2012 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół , Dz.U. 2012, poz. 977; TEN ŻE, Rozporz ądzenie z 30 maja 2014 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w po- szczególnych typach szkół , Dz.U. 2014, poz. 803. 2 Por. http://www.men.gov.pl/podreczniki/wykaz_dopuszczone_lista1.php (3.10.2012).

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 58 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

– J. LUKAS , K. ONAK , Do dzieła! Podr ęcznik do plastyki dla klas 4-6 szkoły podstawowej , M. RO ŻAK, Straszyn k. Gda ńska 2009 (126/05) 3; – B. MARCINKOWSKA , L. FRYDZI ŃSKA -ŚWI ĄTCZAK , Ale plastyka! Podr ęcznik do plastyki dla szkoły podstawowej , Wydawnictwo Szkolne PWN, War- szawa 2012 (430/2012); – A. PRZYBYSZEWSKA -PIETRASIAK , Ciekawi świata. Plastyka. Podr ęcznik dla klas 4-6 szkoły podstawowej , OPERON, Gdynia 2014 (439/2012); – S.K. STOPCZYK , J. CHOŁA ŚCI ŃSKA , B. NEUBART , Plastyka 4-6. Podr ęcznik do szkoły podstawowej , WSiP, Warszawa 2012 (533/2012).

Podr ęcznik J. Lukas i K. Onak, zatytułowany Do dzieła! , przywołuje 6 ob- razów religijnych. Autorki na ich kanwie omawiaj ą takie zagadnienia estetyczne, jak: techniki malarskie, kompozycj ę, rysunek, malarstwo i sztuk ę ludow ą. Ciekawym i godnym wykorzystania jest odniesienie w nauczaniu religii katolickiej zwłaszcza do ikony Trójcy Świ ętej Andrieja Rublowa i Madonny z Dzie- ci ątkiem i św. Janem Chrzcicielem Rafaela. Na zaj ęciach z plastyki uczniowie wprowadzani s ą w podstawy rysunku i malarstwa, natomiast w ramach katechez szkolnych ich wiedza mo że by ć poszerzana o tłumaczenie tre ści religijnych, z jakimi spotykaj ą si ę poznaj ąc kolejne dzieła sztuki.

J. LUKAS , K. ONAK , Do dzieła! Podr ęcznik do plastyki dla klas 4-6, M. RO ŻAK, Straszyn k. Gda ńska 2009 (126/05) Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki 42 Andriej Rublow Świ ęta Trójca , ok. 1408-1425 Techniki malarskie Mistyczne za ślubiny św. Katarzyny 61 Hans Memling Kompozycja (przykład kompozycji symetrycznej) Madonna z Dzieci ątkiem 87 Rafael i św. Janem Chrzcicielem Rysunek (przykład od szkicu do obrazu) Narodzenie Chrystusa 94 Sandro Botticelli Malarstwo (przykład malarstwa religijnego) Matka Boska z Dzieci ątkiem 128 – (farby olejne na szkle) Sztuka ludowa 129 – Trzech Króli

B. Marcinkowska i L. Frydzi ńska-Świ ątczak zaproponowały w swoim pod- ręczniku, pt. Ale plastyka! , odniesienie do 7 obrazów religijnych, w tym do słynnego Krzyku E. Muncha, trzech odsłon Katedry w Rouen C. Moneta oraz Cerkwi Nikifora. Na tej kanwie mog ą by ć podj ęte interesuj ące rozwa żania dotycz ące tajemnic malarstwa, ale tak że postrzegania siebie oraz wiary w Boga. Omawianie na lekcjach plastyki fragmentów fresków Michała Anioła, obrazów H. Boscha, Rafaela i Leonarda da Vinci nie powinno by ć jedynie suchym wprowadzeniem w technik ę tworzenia, lecz okazj ą do poznawania tre ści, jakie przedstawiaj ą, a które mog ą sta ć si ę im bli ższe przez szkolne nauczanie religii.

3 Nowsza wersja podr ęcznika: J. LUKAS , K. ONAK , Do dzieła! Podr ęcznik do plastyki dla klas 4-6 szkoły podstawowej , Straszyn k. Gda ńska 2014 (326/2011).

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 EDUKACJI PLASTYCZNEJ PO ROKU 2008 59

B. MARCINKOWSKA , L. FRYDZI ŃSKA -ŚWI ĄTCZAK , Ale plastyka! Podr ęcznik do plastyki dla szkoły podstawowej , Wyd. Szkolne PWN, Warszawa 2012 (430/2012) Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Michał Anioł fragment malowidła na sklepieniu 87 Ró żnorodno ść w malarstwie Buonarroti Kapicy Syksty ńskiej, 1508-1512 Katedra w Rouen – seria obrazów, 96 Claude Monet Spacer z p ędzlem i aparatem 1893-1894 108 Edward Munch Krzyk , 1893 Pozostawione emocje 127 Nikifor Cerkiew , ok. 1960 Po co ludzie tworz ą sztuk ę? Język sztuki 135 Hieronim Bosch Wóz z sianem , 1516 – jak go rozumie ć? Za ślubiny Maryi z Józefem 139 Rafael Santi (perspektywa zbie żna) Jak arty ści Madonna z k ądziel ą, 1501 odkrywali przestrze ń? 139 Leonardo da Vinci (perspektywa powietrzna)

Kolejny podr ęcznik do plastyki z serii „Ciekawi świata” daje okazj ę do poznania pod wzgl ędem warto ści estetycznej kilkunastu obrazów religijnych oraz niezwykło ści ich twórców – wielkich mistrzów p ędzla: Duccia di Buoninsegna, Petera Paula Rubensa, Caravaggia, braci van Eyck, Leonarda da Vinci, Rem- brandta i Michała Anioła. Podobnie jak w wi ększo ści podr ęczników do plastyki, obrazy religijne s ą swoistym unaocznieniem tego, jakie znaczenie w malarstwie posiada barwa, światłocie ń czy kompozycja. Odniesienie jednak wył ącznie do formy i pomijanie tre ści tych obrazów jest co najwy żej ich połowicznym pozna- waniem. Tego typu edukacja domaga si ę uzupełnienia o wyja śnienia religijne.

A. PRZYBYSZEWSKA -PIETRASIAK , Ciekawi świata. Plastyka. Podr ęcznik dla klas 4-6 szkoły podstawowej , OPERON, Gdynia 2014 (439/2012) Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki 8 Edward Munch Krzyk , 1893 Co to jest sztuka? 14 Rafael Santi Szkoła Ate ńska , XVI w. Jak mówi ć o sztuce? 25 Claude Monet Katedra w Rouen , 1894 Narodzenie z prorokiem Izajaszem Duccio i Ezechielem , 1308-1311, obraz Barwa 25 di Buoninsegna z ołtarza w katedrze w Sienie (dokładna analiza kolorów) Daniel w śród lwów , 1615 32 Peter Paul Rubens (analiza o świetlenia) Światłocie ń Michelangelo 35 Zdj ęcie z krzy ża, 1602-1604 Caravaggio Jan i Hubert (Adoracja Baranka , bez tytułu) 46 van Eyck Ołtarz Gandawski, 1432 Jak pokaza ć przestrze ń Ostatnia Wieczerza , fresk, 1498, na płaszczy źnie? 47 Leonardo da Vinci ko ściół Santa Maria delle Grazie, Mediolan (perspektywa) Świ ęta Anna Samotrzecia , ok. 1506-1513 (przykład tematu reli- 92 Leonardo da Vinci Malarstwo gijnego; krótki opis postaci, barw i kompozycji)

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 60 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

94 Rembrandt van Rijn Przypowie ść o bogaczu , 1627 95 – Pieta z Tub ądzina , XV w. 99 – (Pantokrator, fresk, bez opisu) Michał Anioł Stworzenie Adama , Kaplica Syk- 99 Buonarroti sty ńska w Watykanie, XVI w.

Nowy podr ęcznik Wydawnictw Szkolnych i Pedagogicznych został znacznie przepracowany. S.K. Stopczyk i J. Choła ści ńska przyj ęli now ą wizj ę pod- ręcznika. 4 wybrane przez nich obrazy religijne zasługuj ą na miano malarskich arcydzieł. Jan van Eyck, Hans Memling, Rafael Santi i Piero della Francesca tworzyli swe obrazy w okre ślonym kontek ście historyczno-społecznym, ale tak- że z wyra źną intencj ą przekazania pewnych tre ści. W jakim ś sensie ich obrazy są nie tylko genialnymi dziełami sztuki, lecz równie ż świadectwami wiary, któ- rej słu żą . Powstały nie tylko po to, by uczy ć si ę na nich znaczenia malarskiej kompozycji czy sekretów odtwarzania na płaszczy źnie trójwymiarowej przestrzeni. Pi ękno, jakie jest w nich zawarte, zaprasza do pogł ębionej refleksji nad tre ściami, jakie przekazuj ą. To pi ękno powinno od strony estetycznej by ć dostrze żone na lekcjach plastyki, a od strony teologicznej uwzgl ędnione na zaj ę- ciach z religii.

S.K. STOPCZYK , J. CHOŁA ŚCI ŃSKA , B. NEUBART , Plastyka 4-6. Podr ęcznik do szkoły podstawowej , Warszawa 2012 (533/2012) Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Adoracja Baranka, fragment ołta- 43 Jan van Eyck rza z Gandawy (przykład kompozycji symetrycznej) Świ ęta Maria Magdalena 46 Hans Memling O kompozycji (przykład kompozycji zamkni ętej) Madonna z Dzieci ątkiem , 46 Rafael Santi zwana Pi ękn ą Ogrodniczk ą (przykład kompozycji zamkni ętej) Piero Biczowanie (dwie sceny i wspólna 54 O przestrzeni w obrazie della Francesca perspektywa centralna)

Szkoła podstawowa jest wa żnym etapem edukacyjnym. Dzieci wprowadzane s ą stopniowo w świat nauki, kultury i wiary. Nie tylko poznaj ą nowe wiadomo ści i zdobywaj ą ró żne umiej ętno ści, lecz tak że – przenosz ąc je do swojego życia – kształtuj ą własny pogl ąd na otaczaj ącą je rzeczywisto ść . Szczegól- nie na tym etapie słowa skierowane do nich powinny by ć „uwidocznione”, tak- że te odnosz ące si ę do pi ękna i wiary. Do świadczanie pi ękna jest dla dzieci sposobno ści ą do wdzi ęczno ści, do za- dawania życiowych pyta ń i poszukiwania na nie odpowiedzi. Jest tak że otwiera- niem na wielkie mo żliwo ści (talenty), jakie posiadamy i okazj ą do ich rozwijania. Wreszcie poprzez kształtowanie wra żliwo ści estetycznej w spotkaniu z wielkimi i uznanymi dziełami sztuki religijnej dzieci maj ą mo żliwo ść refleksji nad wiar ą, odkrywania jej niezwykłych świadectw i dzielenia si ę ni ą z innymi.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 EDUKACJI PLASTYCZNEJ PO ROKU 2008 61

2. Gimnazjum

Zestaw podr ęczników przeznaczonych do nauczania plastyki w gimnazjum jest najszerszy – obejmuje a ż 9 ró żnych propozycji. Cz ęść z nich została stworzo- na na bazie nowej podstawy programowej, cz ęść została przepracowana i dosto- sowana do nowych wymaga ń. Na ministerialnej stronie internetowej mo żna by- ło odnale źć nast ępuj ące podr ęczniki: – E. BROL , W świecie plastyki. Podr ęcznik dla gimnazjalistów , Oficyna Eduka- cyjna, Warszawa 2009 (163/2009); – K. CZERNICKA , Plastyka. Podr ęcznik dla gimnazjum , OPERON, Gdynia 2009 (47/2009); – L. FRYDZI ŃSKA , B. MARCINKOWSKA , Kraina sztuki. Podr ęcznik do plastyki dla gimnazjum , Wydawnictwa Szkolne PWN, Warszawa – Łód ź 2009 (154/2009); – D. i E. GAZI ŃSCY , Pi ękno wokół nas. Podr ęcznik plastyki dla gimnazjum , Wyd. eMPi 2, Pozna ń 2009 (221/2009); – J. GUMULA , W tym cała sztuka. Podr ęcznik do plastyki. Gimnazjum – klasy 1- 3, MAC Edukacja, Kielce 2009 (167/2009); – M. JANOTA -BZOWSKA , Plastyka. Podr ęcznik dla gimnazjum , Juka, Warszawa 2009 (246/2009); – D. STĘPIE Ń, W. SYGUT , Sztuka w zasi ęgu r ęki , MAC Edukacja, Kielce 2009 (185/2009); – S.K. STOPCZYK , Bli żej sztuki. Plastyka w gimnazjum. Podr ęcznik dla klas I- III , Warszawa 2010 2 (68/2009); – J.A. ZIELI ŃSKI , J. STASIAK , Świat sztuki. Podr ęcznik dla gimnazjum , WSiP, Warszawa 2009 (37/2009).

W swym podręczniku E. Brol zamie ściła 2 reprodukcje fresków Michała Anioła: Stworzenie Adama i Sąd Ostateczny . Odniosła si ę tak że do 3 innych ob- razów religijnych, cho ć mniej znanych. Wykorzystane przedstawienia słu żą do przekazania wiadomo ści dotycz ących artystycznych środków wyrazu oraz swo- istych – jak nazwała autorka – „eksperymentów medialnych”.

E. BROL , W świecie plastyki. Podr ęcznik dla gimnazjalistów , Oficyna Edukacyjna, Warszawa 2009 (163/2009) Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki – Michał Anioł Stworzenie Adama , fragment (okładka) (aniołowie adoruj ą Chrystusa) 9 – fresk z klasztoru Konstamonitou Wprowadzenie na Athos (fragment) (Pantokrator) fresk w klasztorze 47 – Tradycyjne i niekonwencjo- w greckich Meteorach nalne środki wyrazu 55 Michał Anioł fresk Sąd Ostateczny Madonna z Dzieci ątkiem , fresk na Dzieła i arcydzieła 78 – suficie w jednym z klasztorów – eksperymenty medialne w Turcji przed konserwacj ą

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 62 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

W podr ęczniku K. Czernickiej pojawiaj ą si ę obrazy ilustruj ące tematy biblijne takich twórców, jak: Cimabue, Giotto, Masaccio, Leonardo da Vinci, bracia van Eyck czy Fra Angelico. Oprócz tych przedstawie ń w korelacji nauczania plastyki i religii mo żna odwoła ć si ę do wykorzystanych w ksi ąż ce obrazów C.D. Friedricha, C. Moneta, P. Gauguina, V. van Gogha, E. Muncha czy R. Magritte. Wydaje si ę, że poznanie tych dzieł jedynie na płaszczy źnie okre ślonej techniki ich wykonania jest niewystarczaj ące. Medytacja tych obrazów mo że prowadzi ć do wa żnych pyta ń, które młodzi powinni sobie postawi ć. Obrazy nie powinny oddziaływa ć wył ącznie niezwykłym kunsztem czy nowatorskim spo- sobem wyrazu, lecz przede wszystkim tre ści ą, któr ą ukazuj ą.

K. CZERNICKA , Plastyka. Podr ęcznik dla gimnazjum , OPERON, Gdynia 2009 (47/2009) Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Matka Boska Tronuj ąca , XIII w., 42 Cimabue ko ściół Santa Trinita, Florencja Pęd ku niebu Opłakiwanie , fresk z kaplicy – sztuka gotycka 42 Giotto Scrovegnich, XVI w., Padwa 48 Masaccio Grosz czynszowy , ok. 1425 Świ ęta Anna Samotrzecia, 48 Leonardo da Vinci ok. 1534-1541 Kult sztuki antycznej 49 Leonardo da Vinci Ostatnia Wieczerza , 1495-1497 – renesans 49 Rafael Santi Madonna Della Sedia , 1514 Sąd Ostateczny , 1534-1541, Ka- 50 Michał Anioł plica Syksty ńska, Watykan 52 Parmigianino Madonna z dług ą szyj ą, 1535-1540 Wyobra źnia bez granic – sztuka manieryzmu, 58 Caravaggio Zło żenie do grobu , 1602-1604 baroku i rokoka Caspar David Opactwo w d ębowym lesie , Wolno ść w kraju marze ń 73 Friedrich 1809-1810 – romantyzm Katedra w Rouen , 87 Claude Monet 1892-1894 (dwa obrazy) Migocz ące płótna Sk ąd przychodzimy? Kim jeste- – impresjonizm 92 Paul Gauguin śmy? Dok ąd idziemy? , 1897 i postimpresjonizm 92 Vincent van Gogh Gwia ździsta noc , 1889 Sztuka przełomu wieków 94 Gustave Moreau Zjawa , 1876 – symbolizm i secesja 100 Edward Munch Krzyk , 1893 Manifest swobody – sztuka 100 Emil Nolde Ukrzy żowanie , 1912 I połowy XX wieku 104 René Magritte Syn Człowieczy , 1964 134 Giotto di Bondone Pocałunek Judasza , 1305-1306 Hubert i Jan 136 Ołtarz Gandawski , 1432 Świat pełen barw van Eyck – malarstwo Fra Angelico, 136 Pokłon trzech królów , 1445 Filippo Lippi

W ksi ąż ce Kraina sztuki L. Fr ądzy ńskiej i B. Marcinkowskiej odwołano si ę do wielu obrazów, które swymi tre ściami mog ą korelowa ć z nauczaniem religii katolickiej. Zalet ą podr ęcznika jest wyeksponowanie nie tylko wielkich arcydzieł malarstwa światowego, ale tak że obrazów polskich twórców: Tytusa Czy żew-

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 EDUKACJI PLASTYCZNEJ PO ROKU 2008 63

skiego, Stanisława Wyspia ńskiego i Andrzeja Pronaszko. Autorki skoncentrowa- ły si ę na chronologicznym przedstawieniu wielkich dzieł i wyeksponowaniu tego, co warto ściowe z perspektywy estetyki i historii sztuki. Zadaniem nauczyciela religii jest uzupełnienie tych wiadomo ści o tre ści religijne i odniesienia egzystencjalne.

L. FRYDZI ŃSKA , B. MARCINKOWSKA , Kraina sztuki. Podr ęcznik do plastyki dla gimnazjum , Wyd. Szkolne PWN, Warszawa – Łód ź 2009 (154/2009) Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Ikona – Matka Boska Włodzimierska W blasku sztuki 45 – (galeria Tretiakowska w Moskwie) bizantyjskiej Madonna Syksty ńska (Galeria 61 Rafael Santi Drezde ńska w Niemczech) Szkoła ate ńska (fresk na ścianach 61 Rafael Santi Pałacu Watyka ńskiego w Rzymie) fragment Sądu Ostatecznego (Oł- Michał Anioł 61 tarz Główny w Kaplicy Syksty ń- Buonarroti Renesansowy duch skiej w Watykanie) humanizmu Michał Anioł Król piekieł z o ślimi uszami 62 Buonarroti (fragment S ądu Ostatecznego) Michał Anioł fresk (dłoni – fragment dzieła 62 Buonarroti Stworzenia Adama ) Madonna w śród skał , 1506-1508 67 Leonardo da Vinci (Muzeum Narodowe w Londynie) Madonna z dług ą szyj ą, 1534-1540 69 Parmigianino (Galeria degli Uffizi we Florencji) 69 El Greco Matka Bole ściwa , 1587-1590 Andrea Pozzo Freski na sklepieniu ko ścioła św. 72 Ruch i światło w pełnym (1642-1709) Ignacego w Rzymie przepychu baroku Ukrzy żowanie (przykład kompo- 77 Peter Paul Rubens zycji dynamicznej) Zdj ęcie z krzy ża (przykład kompo- 77 Peter Paul Rubens zycji dynamicznej) Jean Francis Anioł Pa ński , 1858 96 Millet (Muzeum d’Orsay w Pary żu) 101 Vincent van Gogh Siewca , 1853-1890 Gwia ździsta noc , 1889 (Museum Kierunki sztuki 102 Vincent van Gogh of Modern Art w Nowym Jorku) drugiej połowy XIX wieku Sk ąd przychodzimy? Kim jesteśmy? 104 Paul Gauguin Dok ąd idziemy? , 1897 (Museum of Fine Arts w Bostonie) Trójca Świ ęta , ok. 1410 (Galeria 129 Andriej Rublow Tretiakowska w Moskwie) Nowe idee w sztuce pocz ąt- Krzyk , 1893 ku XX wieku 131 Edward Munch (Nasjonalgalleriet w Oslo) Pietro di Domeni- Madonna z Dzieckiem i aniołami , Dwudziestolecie 158 ca Montepulciano 1420 mi ędzywojenne w Polsce Madonna z Dzieci ątkiem , 159 Tytus Czy żewski 1909 (Muzeum Sztuki w Łodzi)

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 64 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

Caritas (Maryja z Dzieci ątkiem) , Stanisław 1893-1894, projekt witra żu do ka- 159 Wyspia ński tedry lwowskiej (Muzeum Naro- dowe w Warszawie) Andrzej Mnich , 1919 159 Pronaszko (Muzeum Sztuki w Łodzi)

Podr ęcznik Pi ękno wokół nas odkrywa tajniki malarskie kilku obrazów religijnych, które zostały do ść dobrze opisane z podaniem autora, tytułu dzieła, daty powstania i miejsca jego przechowywania. Omawiaj ąc prawa kompozycji malarskiej oraz poszczególne okresy rozwoju sztuki, autorzy prezentuj ą dzieła Caravaggia, Michała Anioła, Petera Paula Rubensa, Rembrandta, ale tak że dwóch polskich malarzy: Antoniego Brodowskiego i Jana Matejki. Wybrane obrazy mo- gą by ć równie ż ciekawym odniesieniem dla nauczania religii katolickiej.

D. i E. GAZI ŃSCY , Pi ękno wokół nas. Podr ęcznik plastyki dla gimnazjum , Wyd. eMPi 2, Pozna ń 2009 (221/2009) Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki 12 anonim Ukrzy żowanie Chrystusa Caravaggio Kompozycja 15 (Michelangelo Zło żenie do grobu Merisi 1573-1610) (obmycie nóg Chrystusa) miniatura Sztuka roma ńska 125 – z Ewangeliarza Henryka II (X w.) (X-XIII wiek) Luis Dalmau 133 Tronuj ąca Madonna (1445) Gotyk (XII-XVI wiek) (?-1460) Sandro Botticelli Madonna del Magnificat 139 (1445-1510) (1482-1483) Michał Anioł Sąd Ostateczny (fragment 139 Renesans (XIV-XVI wiek) (1475-1564) z Chrystusem, Kaplica Syksty ńska) Leonardo da Vinci 140 Ostatnia Wieczerza (1495-1497) (1452-1519) Peter Paul Rubens Podniesienie krzy ża 146 (1577-1640) (1610-1611), 460x341 cm 147 Peter Paul Rubens Zuzanna i starcy (1638-1640) Barok (1590-1760) Rembrandt van Powrót syna marnotrawnego 149 Rijn (1606-1669) (1662) Antoni Brodowski Portret arcybiskupa Szczepana Klasycyzm 155 (1784-1832) Hołowczyca (1828) (ok. 1760-1830) Jan Matejko 162 Kazanie Skargi Romantyzm (1800-1860) (1838-1993)

Podr ęcznik J. Gumuli nale ży do tych, które miały ju ż wcze śniejsze wersje. Autorka wybrała ponad 20 obrazów religijnych, które stały si ę dla niej podsta- wą do wprowadzania wa żnych zagadnie ń malarskich i wytłumaczenia, czym jest portret, faktura, przestrze ń i perspektywa, światłocie ń, kompozycja i proporcje, statyka i dynamika obrazu. Wprowadzenie obrazów religijnych dostarczyło równie ż przykładów do ukazania, jak rozwijało si ę malarstwo w kolejnych epokach. Obrazy o tematyce ści śle religijnej zostały zestawione z obrazami, które

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 EDUKACJI PLASTYCZNEJ PO ROKU 2008 65

mog ą inspirowa ć uczniów do gł ębszych przemy śle ń. W katechezie warto odwo- ła ć si ę do Krzyku E. Muncha, Szkoły Ate ńskiej Rafaela, a nawet do Gwia ździstej nocy V. van Gogha, Sk ąd przychodzimy? Kim jeste śmy? Dok ąd idziemy? P. Gau- guina czy Trwało ści pami ęci S. Dali. Tre ść tych obrazów mo że by ć interesuj ącym punktem wyj ścia do rozmów o światopogl ądzie, życiowych poszukiwaniach, ludzkich prze życiach i do świadczeniu przemijania. Niew ątpliwym walorem oma- wianego podr ęcznika jest bardzo dokładne opisanie dzieł sztuki, wskazanie danych ich twórców, tytułów, dat ich powstania oraz miejsca ich eksponowania.

J. GUMULA , W tym cała sztuka. Podr ęcznik do plastyki. Gimnazjum – klasy 1-3, MAC Edukacja, Kielce 2009 (167/2009) Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Świ ęty Mateusz z aniołem , 1602, Michelangelo 7 Contarelli Chapel San Luigi dei Definicje sztuki da Caravaggio Francesi, Rzym Stworzenie Adama , fresk, 1508- 11 Michał Anioł 1512, Kaplica Syksty ńska, Rzym Malarstwo Mikołaj Naigrawanie , tempera na desce, ok. 11 Haberschrack 1468, Muzeum Narodowe, Kraków Papie ż Innocenty X , ok. 1650, Ga- 39 Diego Velazquez Portret i autoportret leria Doria-Pamphili, Rzym Papie ż Leon X z kardynałami , 45 Rafael Santi Faktura 1518-1519, Galeria Uffizi, Florencja Michelangelo Mersi Pojmanie Chrystusa , 1598, 47 Światło, cie ń, światłocie ń da Caravaggio Galeria Narodowa Irlandii, Dublin Trójca Świ ęta , 1425-1428, Santa 48 Masaccio Maria Novella, Florencja Potop , 1447-1448, Santa Maria 48 Paolo Ucello Przestrze ń i perspektywa Novella, Florencja Świ ęta Anna Samotrzecia , 49 Leonardo da Vinci ok. 1510, Luwr, Pary ż Ostatnia Wieczerza , 1498, Santa 50 Leonardo da Vinci Maria delle Grazie, Mediolan Kompozycja i proporcje Ostatnia Wieczerza , 1592-1594, 50 Tintoretto San Giorgio Maggiore, Wenecja Krzyk , 1893, © The Munch Mu- Statyka i dynamika. 52 Edward Munch seum/The Munch-Ellingsen Ekspresja Group/BONO 2007 52 Giotto di Bondone Kazanie św. Franciszka Si ęgaj ąc nieba. 52 Simone Martini Zwiastowanie , 1333 Sztuka gotycka 87 Rafael Santi Szkoła Ate ńska , 1509-1510 Świ ęta Rodzina , 1506, Galeria de- 87 Michał Anioł Człowiek i świat. gli Uffizi, Florencja Sztuka renesansu Sąd Ostateczny , 1536-1541, 87 Michał Anioł Kaplica Syksty ńska, Rzym Męcze ństwo św. Mateusza , Michelangelo Mersi 94 1599-1600, ko ściół San Luigi dei Blaski i cienie. da Caravaggio Francesi, Rzym Sztuka baroku i rokoka 94 Peter Paul Rubens Zdj ęcie z krzy ża, 1610-1611 102 Claude Monet Katedra w Rouen , 1894 Skandali ści. Impresjoni ści

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 66 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

103 Vincent van Gogh Gwia ździsta noc , 1889 i postimpresjoni ści Sk ąd przychodzimy? Kim jeste- 104 Paul Gauguin śmy? Dok ąd idziemy? , 1897 Trwało ść pami ęci , 1931, © Salva- Jak w kalejdoskopie. 115 Salvador Dali dor Dali, Gala Salvador Dali Malarstwo i nurty sztuki Foundation/ARS, New York I połowy XX wieku

Podr ęcznik M. Janoty-Bzowskiej jako jedyny z analizowanych wydany jest w formie skoroszytu z zał ączon ą płyt ą CD. Prezentuje ró żne wiadomo ści dotycz ące sztuk plastycznych, ł ącznie z krótkim wprowadzeniem do historii sztuki i omówieniem najnowszych jej dziedzin (m.in. projektowania przemysłowego czy multimediów). W ksi ąż ce mo żna znale źć wiele odniesie ń do ró żnych prze- jawów życia artystycznego. Jako swoiste przykłady rozwoju sztuki zostały wy- eksponowane obrazy religijne Jana van Eycka, Caravaggia, Petera Paula Ru- bensa, Rembrandta, Andrea Mantegna, Fra Angelico i Giotta. Pojawiły si ę a ż trzy wersje obrazu Katedra w Rouen C. Moneta, a tak że Trwało ść pami ęci S. Dali i Krzyk E. Muncha. Wszystkie te obrazy mog ą stanowi ć dobry punkt wyjścia do rozmów na tematy religijne.

M. JANOTA -BZOWSKA , Plastyka. Podr ęcznik dla gimnazjum , Juka, Warszawa 2009 (246/2009) Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Opłakiwanie Chrystusa , ok. 1440- 26 – 1450, tempera na desce, Muzeum Sztuka średniowiecza Diecezjalne, Tarnów Ofiara Baranka , pocz ątek XV w., tempera na desce, 370x495 cm, 31 Jan van Eyck Renesans ołtarz z katedry św. Bawona w Gandawie Nawrócenie św. Pawła , 1600, olej na płótnie, 230x175 cm, kaplica 40 Caravaggio Cerasi w ko ściele Santa Maria del Popolo, Rzym Zdj ęcie z krzy ża, pocz ątek XVII w., olej na płótnie, 421x311 cm, Barok 41 Peter Paul Rubens katedra Naj świ ętszej Maryi Panny w Antwerpii, Belgia Powrót syna marnotrawnego , Rembrandt 42 olej na płótnie, 262x205 cm, lata 60. van Rijn XVII w., Ermita ż, Sankt Petersburg 55 Edward Munch Krzyk , tempera na desce, 1893 Droga ku nowoczesno ści Trwało ść pami ęci , 1931, olej na 63 Salvador Dali płótnie, 24x33 cm, Muzeum Sztuki Sztuka nowoczesna Nowoczesnej, Nowy Jork Katedra w Rouen – zachód sło ńca , 74 Claude Monet 1892, olej na płótnie, 100x65 cm, Światłocie ń Muzeum Marmottan, Pary ż Katedra w Rouen – w pełnym sło ńcu , 75 Claude Monet 1893-1894, olej na płótnie, 107x73 cm, Muzeum d’Orsay, Pary ż

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 EDUKACJI PLASTYCZNEJ PO ROKU 2008 67

Katedra w Rouen , 1892-1894, 75 Claude Monet olej na płótnie, 100x65,1 cm, kolekcja prywatna Opłakiwanie Chrystusa , koniec XV Perspektywa, 87 Andrea Mantegna w., tempera na płótnie, 68x81 cm, iluzja przestrzeni Brera Pinakoteka, Mediolan Zwiastowanie , I poł. XV w., 105 Fra Angelico tempera na desce, 154x194 cm, Techniki malarskie Muzeum Prado, Madryt Opłakiwanie , pocz. XV w., fresk 124 Giotto di Bondone Muralia w kaplicy Scrovegnich, Padwa

Podr ęcznik Sztuka w zasi ęgu r ęki , którego autorami s ą D. St ępie ń i W. Sy- gut, jest modyfikacj ą jego wcze śniejszej wersji. Twórcy posłu żyli si ę kilkoma obrazami, których poznanie warto poszerzy ć przez odniesienie si ę do wiadomo- ści religijnych. Dzieła C. Moneta, P. Gauguina i E. Muncha, tak cz ęsto przywo- ływane w ró żnych podr ęcznikach do plastyki, mog ą równie ż inspirowa ć do refleksji nad znaczeniem wiary i prze żyć religijnych.

D. STĘPIE Ń, W. SYGUT , Sztuka w zasi ęgu r ęki , MAC Edukacja, Kielce 2009 (185/2009) Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki 10 Michał Anioł Stworzenie Adama , fresk, 1508-1512 Malarstwo 32 Claude Monet Katedra w Rouen Kształt i światło Katakumby i bazyliki. 75 – Matka Boska Włodzimierska Sztuka wczesnochrze ści- ja ńska i bizantyjska W cieniu klasztoru. 84 Giotto Sąd Ostateczny Sztuka średniowiecza 91 Leonardo da Vinci Ostatnia Wieczerza 92 Rafael Madonna Syksty ńska 92 Michał Anioł Stworzenie Adama 93 Rafael Santi Za ślubiny Maryi Powrót antycznego pi ękna. 93 Rafael Santi Madonna ze szczygłem Sztuka renesansu 93 Leonardo da Vinci Anna Samotrzecia 93 Albrecht Dürer Świ ęty Hieronim w celi 93 Tycjan Zdj ęcie z krzy ża 98 Caravaggio Zło żenie do grobu Perły w złocie. 99 Peter Paul Rubens Zdj ęcie z krzy ża Barok i rokoko Sk ąd przychodzimy? Kim jeste- W lustrze epoki. 115 Paul Gauguin śmy? Dok ąd idziemy? Sztuka XIX wieku Nie tylko Picasso. Sztuka 121 Edward Munch Krzyk pierwszej połowy XX wieku

Na poziom gimnazjalny S.K. Stopczyk przygotował podr ęcznik Bli żej sztuki , którego podstawowym zadaniem jest uprzyst ępnienie wiedzy dotycz ącej historii sztuki. Poszczególne dzieła sztuki opisane s ą dokładnie pod wzgl ędem techniki wykonania. Ciekawy sposób przekazywania tre ści ma zach ęci ć uczniów do wła- snych poszukiwa ń i przemy śle ń estetycznych. Zamieszczone w ksi ąż ce do ść

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 68 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

liczne obrazy religijne mog ą tak że pomóc w zgł ębianiu tre ści dotycz ących wiary i życia. Arcydzieła malarstwa, dobrze skorelowane, nie tylko inspiruj ą do za- chwytu nad ludzkimi talentami, ale tak że odkrywaj ą wewn ętrzne bogactwo ich twórców i przesłanie, jakie ze sob ą nios ą.

S.K. STOPCZYK , Bli żej sztuki. Plastyka w gimnazjum. Podr ęcznik dla klas I-III , WSiP, Warszawa 2010 2 (68/2009) Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Madonna z Dzieci ątkiem , 44 Guido da Siena Tajemnice sztuki. 2. poł. XIII w. Okoliczno ści powstania Madonna z Jezusem i św. Janem 44 Rafael a forma dzieła sztuki zwana Pi ękn ą Ogrodniczk ą, 1507 Świ ęta Anna Samotrzecia , frag- Tajemnice sztuki. Materiał 48 Leonardo da Vinci ment obrazu, 1508-1510 i technika a forma dzieła sztuki Maiestas Domini , apsyda kościoła 57 – San Clemente w Tahuli, Hiszpa- nia, XII w. Sztuka roma ńska strona z Ewangeliarza pułtuskiego , 57 – 2. poł. XI w. (pokłon Trzech Króli) Zmartwychwstanie Chrystusa , 69 Mistrz z Trzeboni kwatera ołtarza, Czechy, ok. 1390 Sztuka gotycka Rze ź niewini ątek , kwatera ołtarza 70 – jerozolimskiego, Gda ńsk, 1490 freski na sklepieniu i ścianie Kaplicy 84 Michał Anioł Syksty ńskiej w Watykanie, Rzym, 1508-1512 i 1536-1541 Trójca Świ ęta , fresk w ko ściele 85 Masaccio Santa Maria Novella we Florencji, 1425 88 Leonardo da Vinci Madonna w grocie , 1483 Odrodzenie Szkoła ate ńska , fresk w Stanza 90 Rafael Della Segnatura w Watykanie, Rzym, 1509-1511 Adoracja Baranka , cz ęść środkowa Hubert i Jan 92 Ołtarza Baranka Mistycznego w ka- van Eyck tedrze w Gandawie, 1426-1432 96 El Greco Ekstaza św. Franciszka , ok. 1580 Plafon w pałacu Barberinich 101 Pietro da Cortona w Rzymie, 1639 (pochwała rz ą- dów pap. Urbana VIII) Powołanie św. Mateusza , 107 Caravaggio Barok 1599-1600 Zło żenie do grobu , 108 Caravaggio 1602-1604 111 Peter Paul Rubens Madonna i świ ęci , 1636-1640 134 Gustave Courbet Pogrzeb w Ornans , 1850 Romantyzm 149 Vincent van Gogh Gwia ździsta noc , 1888 Impresjonizm 176 Salvador Dali Trwało ść pami ęci , 1931 Malarstwo 1. poł. XX w.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 EDUKACJI PLASTYCZNEJ PO ROKU 2008 69

Precyzyjny opis wykorzystanych obrazów cechuje podręcznik Świat sztuki J.A. Zieli ńskiego i J. Stasiaka. Autorzy starali si ę, by pi ękno poszczególnych arcydzieł „przemówiło” do odbiorców i zach ęciło do rozwijania wra żliwo ści estetycznej. W śród wykorzystanych obrazów pojawiły si ę reprodukcje cennych dzieł m.in. Leonarda da Vinci, Michała Anioła, Caravaggia, Rembrandta czy El Greco. Cenne jest tak że odniesienie do polskiego artysty – Jacka Malczewskie- go. Swoiste zmagania malarzy z ró żnymi pytaniami egzystencjalnymi, a nie- rzadko tak że burzliwe odkrywanie przez nich wiary, pozostają aktualne i mog ą pomóc w podj ęciu przez uczniów wa żnych zagadnie ń dotycz ących życia, jego sensu i uwarunkowa ń.

J.A. ZIELI ŃSKI , J. STASIAK , Świat sztuki. Podr ęcznik dla gimnazjum , WSiP, Warszawa 2009 (37/2009) Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki 101 Leonardo da Vinci Zwiastowanie , XV w., fragment Mi ędzy form ą a tre ści ą (I) Mistrz z Wysokie- Chrystus na Górze Oliwnej , kwatera 116 go Brodu ołtarza gotyckiego, Czechy XIV w. Świ ęty Franciszek wygłaszaj ący kazanie do ptaków , fresk z ko ścioła 117 Giotto di Bondone Świ ętego Krzy ża we Florencji, XIV w. Wygnanie z raju , fresk w ko ściele 123 Masaccio Santa Maria del Carmine we Florencji, XV w. Grosz czynszowy , fresk w kościele Mi ędzy form ą a tre ści ą (II) 124 Masaccio Santa Maria del Carmine we Florencji, XV w. Stworzenie Adama , fresk 132 Michał Anioł w Kaplicy Syksty ńskiej w Watykanie, XVI w. Chrystus z S ądu Ostatecznego , 132 Michał Anioł fragment fresku w Kaplicy Syks- ty ńskiej w Watykanie, XVI w. Krajobraz z miłosiernym Samary- 141 Rembrandt taninem , XVII w. Modlitwa w Ogrodzie Oliwnym , 146 El Greco 1597-1603, olej, płótno 102x114 cm, Ohio, Museum Toledo Powołanie świ ętego Mateusza , 148 Caravaggio 1600, olej, płótno, 332x340 cm, Patrzenie na obrazy Rzym, ko ściół San Luigi dei Francesi Powrót syna marnotrawnego , 153 Rembrandt 1668-1669, olej, płótno, 262x205 cm, Sankt Petersburg, Ermita ż Madonna kanclerza Rolin , Mi ędzy tworzeniem 159 Jan von Eyck XV w. a odtwarzaniem Wiosna – krajobraz z Tobiaszem , 188 Jacek Malczewski Co sztuka mo że wyra żać (I) 1904

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 70 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

Na poziomie gimnazjum wielu młodych ludzi zaczyna ukonkretnia ć swe zainteresowania, coraz krytyczniej ocenia świat i innych ludzi, jednocze śnie pragn ąc akceptacji, wsparcia i potwierdzenia własnej warto ści, zwłaszcza ze strony rówie śników. W tym wyj ątkowym dla ka żdego procesie poznawania, prze żywania i warto ściowania rzeczywisto ści wa żną rol ę odgrywaj ą spotkania z szeroko rozumian ą sztuk ą, zarówno własne działania twórcze, jak i recepcja ró żnych dzieł sztuki. Do świadczenia estetyczne, które powinny sta ć si ę udziałem dorastaj ących podczas zaj ęć z plastyki, mog ą by ć pogł ębione przez do świadczenia religijne. Samo mówienie bez przykładu, nauczanie bez pogl ądu czy zach ęcanie bez zaanga żowania nie przyniesie oczekiwanych rezultatów. Ukazywanie niezwykłej pasji tworzenia, towarzysz ącej wielu artystom, tworzenie okazji do swoistej empatii z twórcami dzieł sztuki, odkrywanie ich życiowych, osobistych i religijnych dylematów mog ą sta ć si ę dla młodych zaproszeniem do przemy ślenia, a czasem zweryfikowania swych przekona ń i krytycznych ocen rzeczywisto ści. Pi ękno sztuki ukazywane i wyja śniane podczas zaj ęć z plastyki i religii mo że pomóc dorastaj ącym w zauwa żeniu i prze życiu pi ękna, którego mog ą do świad- czy ć tak w sobie, jak i w innych. Mo że prowadzi ć do Boga, który jest źródłem tego, co dobre, pi ękne i prawdziwe.

3. Szkoły ponadgimnazjalne

Tzw. „nowa” podstawa programowa kształcenia ogólnego nie sugeruje wprost, jakie dzieła sztuki powinny by ć brane pod uwag ę w edukacji na poziomie liceum i technikum. Autorzy b ądź redaktorzy poszczególnych programów i podr ęczników dobieraj ą te dzieła, by na zasadzie przedstawiania ró żnych przykładów wprowadza ć w szeroko rozumian ą kultur ę. W ministerialnym zestawie podr ęczników z 2014 r. mo żna odnale źć jedynie 3 ksi ąż ki przeznaczone do wiedzy o kulturze na poziomie szkół ponadgimnazjalnych: – M. BOKINIEC , B. FORYSIEWICZ , J. MICHAŁOWSKI , N. MROZKOWIAK -NASTRO Ż- NA , G. NAZARUK , M. SACHA , G. ŚWI ĘTOCHOWSKA , Spotkania z kultur ą. Podr ęcznik do wiedzy o kulturze dla liceum i technikum , NOWA ERA, Warszawa 2012 (449/2012); – K. MORACZEWSKI , S. KANDULSKI , Picasso, krzy żowcy i afryka ńscy czarownicy. Podr ęcznik wiedzy o kulturze , Wyd. eMPI 2, Pozna ń 2012 (490/2012); – W. PANEK , Wiedza o kulturze. Podr ęcznik dla szkół ponadgimnazjalnych , Wyd. Polskie w Wołominie, Wołomin 2012 (366/2011).

Pierwszy podr ęcznik – Spotkania z kultur ą przywołuje jedynie 3 religijne obrazy. S ą one przykładami rozwoju my śli malarskiej od odtwarzania rzeczywisto ści przez jej kreowanie a ż po wykorzystanie obrazów w procesie tworzenia filmów. Istnieje mo żliwo ść odniesienia si ę do tych obrazów w ramach szkolnych lekcji religii i pogł ębienia podj ętych w obrazach tematów, cho ć z cał ą pewno ści ą

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 EDUKACJI PLASTYCZNEJ PO ROKU 2008 71

tak skromna liczba reprodukcji nie jest dobrym punktem wyj ścia do szerokiej korelacji mi ędzy przedmiotami.

M. BOKINIEC , B. FORYSIEWICZ , J. MICHAŁOWSKI , N. MROZKOWIAK -NASTRO ŻNA , G. NAZARUK , M. SACHA , G. ŚWI ĘTOCHOWSKA , Spotkania z kultur ą. Podr ęcznik do wiedzy o kulturze dla liceum i technikum , NOWA ERA, Warszawa 2012 (449/2012) Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki 39 – Archanioł (ikona) Malarstwo: kreacja zamiast 40 Leonardo da Vinci Ostatnia Wieczerza iluzji rzeczywisto ści Pieter Breughel Film: magia 159 Droga na Kalwari ę (fragment) Starszy ruchomych obrazów

W kolejnym z analizowanych podr ęczników, pt. Picasso, krzy żowcy i afryka ńscy czarownicy , pojawia si ę tylko jeden obraz religijny – Żółty Chrystus Paula Gauguina. Podj ęto do ść szeroko zagadnienia zwi ązane z teori ą kultury, ukazano problemy kulturowe współczesnego świata i kultur ę artystyczn ą XX w. W ksi ąż ce malarstwo traktowane jest do ść ogólnie jako dziedzina kultury i nie jest szczegółowo ukazane, jak rozwijało si ę w historii. St ąd brak równie ż po- gł ębionych rozwa żań dotycz ących malarstwa religijnego.

K. MORACZEWSKI , S. KANDULSKI , Picasso, krzy żowcy i afryka ńscy czarownicy. Podr ęcznik wiedzy o kulturze , Wyd. eMPI 2, Pozna ń 2012 (490/2012) Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki 129 Paul Gauguin Żółty Chrystus Malarstwo awangardowe

Ostatni analizowany podr ęcznik, pt. Wiedza o kulturze , wykorzystuje tylko 5 obrazów religijnych, je żeli do nich zaliczy ć tak że Krzyk E. Muncha. Koncepcja ukazania całej zło żono ści kultury, jej ró żnych przejawów, funkcji i społecznych implikacji oraz akcentowanie przede wszystkim dzieł stworzonych w XX w. kosztem do ść pobie żnej prezentacji wcze śniejszych epok sprawiaj ą, że trudno jest odnie ść si ę nawet do najwa żniejszych arcydzieł malarstwa, tak że religijnego. Korelacja z tre ściami szkolnej katechezy jest w takiej sytuacji mocno utrudniona.

W. PANEK , Wiedza o kulturze. Podr ęcznik dla szkół ponadgimnazjalnych , Wyd. Polskie w Wołominie, Wołomin 2012 (366/2011) Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Stanisław Świ ęty Stanisław 9 Rozumienie kultury Samostrzelnik (miniatura ksi ąż kowa) Moj żesz otrzymuje Tablice Przyka- za ń, miniatura bizantyjska, tempera 13 – Oblicza kultury na pergaminie, z Biblii Leona Patri- cia , X w., zbiory watyka ńskie 45 Edward Munch Krzyk , tempera na desce, 1893 Sztuka współczesna Chrystus wyp ędzaj ący przekupniów 77 Rembrandt ze świ ątyni , olej na desce, 1626, Mu- Funkcje sztuki zeum im. Puszkina w Moskwie Dhominikos The- Apostołowie Piotr i Paweł , olej na 95 otokopulos, zwany płótnie, 1587-1592, Ermita ż Media w kulturze El Greco w Sankt Petersburgu

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 72 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

Przygl ądaj ąc si ę bli żej podr ęcznikom do edukacji estetycznej: plastyki oraz wiedzy o kulturze, mo żna stwierdzi ć, że najwi ęcej odniesie ń do malarstwa religijnego znajduje si ę na poziomie gimnazjum. W szkołach ponadgimnazjalnych podejmowane rozwa żania dotycz ące kultury s ą tak szerokie, że niekiedy trudno jest pochyli ć si ę nad szczegółowymi dziedzinami sztuki i np. odnie ść si ę do ar- cydzieł malarstwa religijnego. Wiele zale ży od samych nauczycieli, od ich wra żliwo ści i pasji, a tak że ch ęci wprowadzenia młodych ludzi w świat pi ękna. Nauczyciel plastyki lub wiedzy o kulturze mo że ulec ró żnym pokusom, np. samodzielnego dobierania takich dzieł sztuki, które nie b ędą wymagały odniesie ń religijnych, by nie inicjowa ć rozmów dotycz ących wiary. Mo że także interpretowa ć dzieła religijne jedynie od strony estetycznej jako charakterystyczne egzemplifikacje okre ślonych kierunków w sztuce, wykorzystania specyficznych technik czy zastosowania nowatorskich pomysłów. Mo że w ten sposób pomija ć zupełnie odniesienia do przedstawianych tre ści religijnych, nie odsłaniaj ąc rów- nie ż, jakie były motywy powstawania takich dzieł, jak czasami silne i zło żone do świadczenia kryj ą si ę za okre ślonymi utworami. Z kolei nauczyciele religii, którzy pragn ą „i ść drog ą pi ękna” i przez ró żne odniesienia do sztuki religijnej, tak że obrazów, odkrywa ć z uczniami, jak Bóg daje si ę odnale źć i pozna ć, nie zawsze mog ą liczy ć na wsparcie podr ęczników wychowania estetycznego. Niekiedy do ść powierzchowne i marginalne potrak- towanie dzieł sztuki religijnej sprawia, że nie ma wspólnej płaszczyzny do przedmiotowej korelacji, a jej zrealizowanie wymagałoby zbyt du żego wysiłku w pokonywaniu ró żnych przeszkód. W takiej sytuacji olbrzymiego znaczenia nabiera kwestia dobrego przygotowania podręczników do szkolnego nauczania religii i wykorzystania w nich takich dzieł sztuki, które b ędą ł ączyły w sobie podwójny walor: doskonało ści estetycznej i warto ści katechetycznej.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27

Rozdział IV

OBRAZY RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH NAUCZANIA RELIGII KATOLICKIEJ W LATACH 2001-2010

Wprowadzenie, a dokładnie: powrót lekcji religii do polskich szkół w 1990 r. wi ązał si ę m.in. z konieczno ści ą opracowania nowych podr ęczników, dostoso- wanych do uwarunkowa ń szkolnych. Ksi ąż ki i pomoce wykorzystywane wcze- śniej w katechezie parafialnej nie spełniały wszystkich wymogów formalnych zwi ązanych z nauczaniem religii w szkole. Dobr ą okazj ą do tworzenia nowych materiałów dydaktycznych przeznaczonych do szkolnych lekcji religii katolickiej stała si ę reforma szkolnictwa wprowadzana stopniowo od 1999 r. W ustaleniach mi ędzy pa ństwem i ró żnymi wspólnotami wyznaniowymi dotycz ących nauczania religii w szkole kwestie merytoryczne pozostawiono w gestii zwi ązków religijnych. W 2001 r. opublikowano wa żne dokumenty: Dyrektorium katechetyczne Ko- ścioła katolickiego w Polsce 1 oraz Podstaw ę programow ą katechezy 2. Komisja Wychowania Katolickiego Konferencji Episkopatu Polski przedstawiła tak że Program nauczania religii 3, pozostawiaj ąc jednak mo żliwo ść tworzenia innych programów i opracowywania na ich podstawie nowych materiałów dydaktycznych. Decyzja o wprowadzeniu na terenie ró żnych diecezji okre ślonych programów nauczania religii katolickiej nale żała do poszczególnych biskupów diecezjalnych. W proces powstawania nowych podr ęczników przeznaczonych do lekcji religii katolickiej zaanga żowali si ę zarówno teoretycy wychowania religijnego – katechetycy, jak i praktycy – nauczyciele religii, pedagodzy i dydaktycy, du- chowni i świeccy. Wprowadzanie nowych podr ęczników wi ązało si ę z procedu- rą, nad której wypełnieniem czuwało Biuro Programowania Katechezy, m.in. ustalaj ąc kryteria formalne i merytoryczne, wyznaczaj ąc recenzentów, dopilno- wuj ąc koniecznej korekty, przydzielaj ąc wła ściw ą numeracj ę i zezwalaj ąc na używanie okre ślonych zestawów podr ęczników w ogólnopolskim albo wył ącz- nie diecezjalnym zakresie.

1 KONFERENCJA EPISKOPATU POLSKI , Dyrektorium katechetyczne Ko ścioła katolickiego w Polsce , Kraków 2001. 2 KONFERENCJA EPISKOPATU POLSKI , Podstawa programowa katechezy Ko ścioła katolickiego w Polsce , Kraków 2001. 3 KOMISJA WYCHOWANIA KATOLICKIEGO KONFERENCJI EPISKOPATU POLSKI , Program nauczania religii , Kraków 2001.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 74 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

W latach 2001-2008 do ogólnopolskiego u żytku dopuszczono bez ogranicze ń czasowych kilka programów nauczania religii katolickiej i kilkadziesi ąt opracowanych na ich podstawie podr ęczników 4. Podr ęczniki były przygotowane w zestawach na kolejne etapy rozwojowe: w szkole podstawowej obowi ązy- wały dwa ogólnopolskie programy, w gimnazjum – pi ęć , w liceach i technikach – dwa, a w szkołach zawodowych – jeden. Poszukuj ąc odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób były wykorzystywane obrazy religijne w podr ęcznikach nauczania religii katolickiej w latach 2001-2010, nale ży przeanalizowa ć ksi ąż ki przeznaczone do edukacji religijnej w szkole podstawowej, gimnazjum i szkołach ponadgimnazjalnych, dokonuj ąc jednocze- śnie pewnych porówna ń i ocen.

1. Szkoła podstawowa

W podr ęcznikach przeznaczonych dla młodszych uczniów szkoły podstawowej, a wi ęc dla klas I-III, generalnie dominuj ą rysunki. Jest ich du żo i s ą ró żnej jako ści. Rzadko pojawiaj ą si ę zdj ęcia. Obrazy malarskie wprowadzane s ą stopniowo, najcz ęś ciej s ą to nieopisane reprodukcje ikon Chrystusa i Maryi (m.in. ikona Matki Bo żej Cz ęstochowskiej), obraz Jezusa Miłosiernego czy wizerunek krzy ża z San Damiano (por. np. seri ę podr ęczników pod red. W. Kubi- ka, pt. „W drodze do Wieczernika”). Ze wzgl ędu na niewielkie wykorzystanie obrazów malarskich na tym etapie edukacyjnym szczegółowa analiza materia- łów dydaktycznych zostanie pomini ęta. Na kolejnym etapie, a wi ęc w klasach IV-VI szkoły podstawowej, w latach 2001-2008 funkcjonowały dwa programy ogólnopolskie: pierwszy – przygotowany przez Komisj ę Wychowania Katolickiego KEP, drugi – opracowany przez zespół Tadeusza Śmiecha. Oba programy opierały si ę na Podstawie programowej katechezy z 2001 r. i były dopuszczone do u żytku ogólnopolskiego. Według pierwszego programu, zatytułowanego Wezwani przez Boga , przygotowano 5 ze- stawów podr ęczników, według drugiego, tzw. „kieleckiego”, pt. W przyja źni z Bo- giem , opracowano tylko jeden komplet.

SZKOŁA PODSTAWOWA kl. IV-VI Program ogólnopolski nr AZ-2-01/1 z 20.09.2001: Wezwani przez Boga Lublin Wyd. Gaudium R. LIS (red.) Radom Wyd. Ave w Sandomierzu S. ŁABENDOWICZ (red.) Kraków WAM Z. MAREK (red.) Tarnów Wyd. Biblos E. OSEWSKA , J. STALA (red.) Pozna ń Ksi ęgarnia św. Wojciecha J. SZPET , D. JACKOWIAK (red.) Program ogólnopolski nr AZ-2-03/6 z 28.05.2003: W przyja źni z Bogiem Kielce Wyd. Jedno ść T. ŚMIECH (red.)

4 Zestawienie na podstawie: P. TOMASIK (opr.), Programy i podr ęczniki do nauczania religii w roku szkolnym 2010/2011 , Kat 54 (2010), nr 9, s. 79-84.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 NAUCZANIA RELIGII KATOLICKIEJ W LATACH 2001-2010 75

W podr ęcznikach opracowanych pod red. R. Lisa dominuj ą rysunki i zdj ę- cia. W klasie IV wykorzystano 7 obrazów religijnych, w V – 15, w VI – 7. Pod- ręcznik dla klasy V pozbawiony jest opisów, a w pozostałych klasach opisy sprowadzaj ą si ę do przywołania artysty i tytułu obrazu. Dzieła malarskie dopasowane s ą do tematów poszczególnych jednostek, cho ć ich omówienie pozostawiono w gestii katechetów.

Klasa IV szkoły podstawowej nr AZ-21-01/1-6 R. LIS (red.), Wierni Bogu Ojcu. Podr ęcznik do religii dla klasy IV szkoły podstawowej , Wyd. Gaudium, Lublin 2003 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki 39 Juliusz Kossak Św. Jerzy zabijaj ący smoka , fragm. Patronowie z nieba 40 – (Anioł Stró ż i dziecko, bez opisu) Bóg stwarzaj ący gwiazdy , frag- 59 Michał Anioł Bóg Stwórc ą świata ment fresku z Kaplicy Syksty ńskiej 76 Fra Angelico Sąd Ostateczny Powtórne przyj ście Chrystusa 77 – (Jezus i apostołowie, bez opisu) 160 – (Zmartwychwstanie, bez opisu) Liturgia Paschalna Moj żesz wyprowadzaj ący Wędrówka narodu 174 Gioachino Assereto wod ę ze skały wybranego przez pustyni ę

Klasa V szkoły podstawowej nr AZ-22-01/1-6 R. LIS (red.), Oddani Jezusowi Chrystusowi. Podr ęcznik do religii dla klasy V szkoły podstawowej , Wyd. Gaudium, Lublin 2004 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Ludzkie 17 – (Jezus Dobry Pasterz, bez opisu) pragnienie miłości Jezus Chrystus 32 – (Jezus modl ący si ę, bez opisu) Bóg-Człowiek Jan Chrzciciel 57 – (Chrzest Jezusa, bez opisu) i Bo ża miło ść 62 – (Zwiastowanie, bez opisu) Maryjne „fiat” W atmosferze 66 – (Świ ęta Rodzina, ikona, bez opisu) Świ ętej Rodziny Błogosławieni, 84 – (Jezus w Ogrojcu, bez opisu) którzy si ę smuc ą 85 – Św. Brat Albert Błogosławieni pokorni 87 – (Maryja z Jezusem, ikona, bez opisu) 132 – (Ostatnia Wieczerza, bez opisu) Wielki Czwartek – testa- 134 – (Ostatnia Wieczerza, bez opisu) ment miło ści i przyja źni 137 – (Ecce homo , bez opisu) 138 – (Jezus miłosierny i świ ęci, bez opisu) Cierpienie i śmier ć Jezusa 139 – (Naj świ ętsze Serce Jezusa, bez opisu) Zmartwychwstanie 150 – (Zmartwychwstanie, bez opisu) – moje spotkanie z Jezusem (Św. Maksymilian Maria Kolbe z Nieustanne otwieranie si ę 158 – Matk ą Bo żą , bez opisu) na Jezusa

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 76 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

Klasa VI szkoły podstawowej nr AZ-23-01/1-6 R. LIS (red.), Uświ ęceni w Duchu Świ ętym. Podr ęcznik do religii dla klasy VI szkoły podstawowej , Wyd. Gaudium, Lublin 2005 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki 37 Michał Anioł Sąd Ostateczny Matka Ko ścioła 42 Lluis Borrasa Świ ęty Piotr chodz ący po wodzie Działalno ść św. Piotra Domenico Działalno ść misyjna 49 Świ ęty Paweł Beccafumi św. Pawła Abraham 83 Wieczerza w Emaus (fragment) Wiara u pocz ątków Bloemaert Odwrót wojsk Chmielnickiego 92 – spod Lublina , ko ściół oo. Domini- Ko ściół źródłem jedno ści kanów w Lublinie w Polsce Władysław Jagiełło , fresk, 94 – kaplica zamkowa w Lublinie Modlitwa konfederatów 96 Artur Grottger Ko ściół źródłem siły narodu przed bitw ą pod Lanckoron ą

W tzw. „podr ęcznikach radomskich”, wydanych pod red. S. Łabendowicza, równie ż przewa żaj ą rysunki i zdj ęcia. Wykorzystane obrazy religijne, nieliczne i bez opisu, nie zawsze posiadaj ą wysoki walor estetyczny. Dla autorów odwo- łanie si ę do nich nie było priorytetem.

Klasa IV szkoły podstawowej nr AZ-21-01/1-5 S. ŁABENDOWICZ (red.), Powołani przez Boga Ojca. Podr ęcznik do religii dla IV klasy szkoły podstawowej , Wyd. Ave, Radom 2005 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Manna zapowiedzi ą 106 – (Ostatnia Wieczerza, bez opisu) Eucharystii (Chrystus zmartwychwstały, Uroczysto ść Zmartwychwstania 225 – bez opisu) Pana Jezusa

Klasa V szkoły podstawowej nr AZ-22-01/1-5 S. ŁABENDOWICZ (red.), Umiłowani w Jezusie Chrystusie. Podr ęcznik do religii dla V klasy szkoły podstawowej , Wyd. Ave, Radom 2003 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki W Jezusie Chrystusie 23 – (krzy ż z San Damiano, bez opisu) spotykamy wielk ą miło ść Ojca (tytuł cz ęś ci) 39 – (św. Kazimierz, bez opisu) Świ ęci przykładem 40 – (św. Franciszek, bez opisu) zjednoczenia z Bogiem Posłannictwo Jezusa 83 – (ikona Chrystusa, bez opisu) (tytuł cz ęś ci) 91 – (twarz Chrystusa, bez opisu) Jezus uczy prawdy 98 – (Jezus Miłosierny, bez opisu) Jezus troszczy si ę o zbawienie 100 – (Jezus Dobry Pasterz, bez opisu) ka żdego człowieka Jezus Chrystus 101 – (Jezus modl ący si ę, bez opisu) wypełnia wol ę Ojca Chrystus ukazuje miłosierdzie 119 – (Jezus Miłosierny, bez opisu) Ojca (tytuł cz ęś ci) (Chrystus zmartwychwstały, Zmartwychwstanie podstawą 153 – bez opisu) i źródłem chrze ścija ńskiego życia

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 NAUCZANIA RELIGII KATOLICKIEJ W LATACH 2001-2010 77

(Zesłanie Ducha Świ ętego, Rola Ducha Świ ętego w życiu 172 – bez opisu) Ko ścioła Chrystus wzywa ludzi 180 – (Trójca Świ ęta, bez opisu) do wspólnoty życia z Trójc ą Świ ętą

Klasa VI szkoły podstawowej nr AZ-23-01/1-5 S. ŁABENDOWICZ (red.), U świ ęceni w Duchu Świ ętym. Podr ęcznik do religii dla VI klasy szkoły podstawowej , Wyd. Ave, Radom 2003 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki (ikona Maryi z Dzieci ątkiem, Maryja wzorem otwarcia si ę na 57 – bez opisu) działanie Ducha Świ ętego Piekło 199 – (Jezus Miłosierny, bez opisu) odrzuceniem miło ści Boga (Maryja z Dzieci ątkiem oraz św. Świ ęty Stanisław Kostka 214 – Stanisławem Kostką, bez opisu) – patron dzieci i młodzie ży Uroczysto ść 223 – (ikona świ ętego, bez opisu) Wszystkich Świ ętych (Matka Boska Cz ęstochowska, 239 – Maryja Królow ą Polski fragment twarzy, bez opisu)

Tak że w kolejnej serii podr ęczników, pod red. Z. Marka, autorzy do ść skromnie odnie śli si ę do malarstwa religijnego. W klasie IV wykorzystano 4 obrazy, w klasie V – żadnego, w klasie VI – 3. Obrazy nie zostały opisane.

Klasa IV szkoły podstawowej nr AZ-21-01/1-1 Z. MAREK (red.), Podr ęcznik do religii dla IV klasy szkoły podstawowej. Zaproszeni przez Boga , WAM, Kraków 2002. Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Jezus wypełnieniem 68 – (Zwiastowanie, bez opisu) obietnic Boga (powrót syna marnotrawnego, 127 – Brak zaufania wobec Stwórcy fragment, bez opisu) 170 – (ofiara Izaaka, bez opisu) Abraham i Izaak 188 – (Ostatnia Wieczerza, bez opisu) Bóg zawsze wierny

Klasa V szkoły podstawowej nr AZ-22-01/1-1 Z. MAREK (red.), Podr ęcznik do religii dla V klasy szkoły podstawowej. Obdarowani przez Boga , WAM, Kraków 2003. Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki – – – –

Klasa VI szkoły podstawowej nr AZ-23-01/1-1 Z. MAREK (red.), Podr ęcznik do religii dla VI klasy szkoły podstawowej. Przemienieni przez Boga , WAM, Kraków 2004. Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Świadectwa kultury 105 – (Maryja z Jezusem, bez opisu) chrześcija ńskiej 109 – (Cyryl i Metody, bez opisu) Chrze ścija ństwo w Polsce 160 – (Jan Beyzym, bez opisu) Wspólnota miło ści miłosiernej

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 78 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

W podr ęcznikach pod red. E. Osewskiej i J. Stali wykorzystano po kilka obrazów religijnych w ka żdej z cz ęś ci, jednak bez dokładnego ich opisania. Au- torzy bardziej skoncentrowali si ę na wykorzystaniu ró żnych rysunków i zdj ęć .

Klasa IV szkoły podstawowej nr AZ-21-01/1-9 E. OSEWSKA , J. STALA (red.), Bóg mnie woła. Podr ęcznik do nauki religii dla ucznia klasy IV szkoły podstawowej , Wyd. Biblos, Tarnów 2007 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Co mo żna odkry ć rozumem, 23 – (św. Franciszek, bez opisu) a czego nie mo żna? (małe reprodukcje obrazów św. Sta- Wielcy odkrywcy 28 – nisława Kostki, św. Maksymiliana zbawiennej oferty Kolbego, św. Dominika, bez opisu) 119 – (św. Faustyna, bez opisu) Świadkowie zawierzenia

Klasa V szkoły podstawowej nr AZ-22-01/1-9 E. OSEWSKA , J. STALA (red.), Bóg mnie kocha. Podr ęcznik do nauki religii dla ucznia klasy V szkoły podstawowej , Wyd. Biblos, Tarnów 2008 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Życie Świ ętej Rodziny 29 – (ikona Świ ętej Rodziny, bez opisu) w Nazarecie (małe reprodukcje obrazów: Jezus 53 – Chrystusa i s. Faustyny) pomaga przemieni ć życie 55 – (św. Jadwiga królowa, bez opisu) Jezus głosi królestwo Bo że (ikona Chrystusa ubiczowanego, Z Jezusem prze żywamy cier- 83 – bez opisu) pienie i śmier ć (tytuł cz ęś ci) 90 – (Chrystus nios ący krzy ż, bez opisu) Zbawcza śmier ć Chrystusa (małe reprodukcje obrazów: Maryja i świ ęci 115 – św. Franciszka i św. Faustyny) wzorem modlitwy

Klasa VI szkoły podstawowej nr AZ-23-01/1-9 E. OSEWSKA , J. STALA (red.), Bóg mnie przemienia. Podr ęcznik do nauki religii dla ucznia klasy VI szkoły podstawowej , Wyd. Biblos, Tarnów 2010 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki 29 – (Chrystus, fresk, bez opisu) Prze śladowania Ko ścioła Posługa nast ępcy św. Piotra 49 – (św. Piotr, bez opisu) w Ko ściele (małe reprodukcje obrazów: św. Be- 53 – nedykta, św. Franciszka, św. Klary Życie zakonne w Ko ściele i św. Urszuli Ledóchowskiej) Św. Wojciech 61 – (św. Wojciech, bez opisu) – patron Kościoła w Polsce (Matka Boska Cz ęstochowska, Jasna Góra 67 – bez opisu) – duchowa stolica Polski (małe reprodukcje obrazów: św. Sta- 87 – nisław ze Szczepanowa, św. Andrzej Moje imi ę – mój patron Bobola, św. Kinga i św. Jadwiga)

W podr ęcznikach pod redakcj ą J. Szpeta i D. Jackowiak wielokrotnie pojawiaj ą si ę ró żne rysunki i tylko raz reprodukcja ikony Matki Boskiej Cz ęsto- chowskiej. Pod tym wzgl ędem podr ęczniki nie zostały dopracowane. Autorzy

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 NAUCZANIA RELIGII KATOLICKIEJ W LATACH 2001-2010 79

poszczególnych katechez skoncentrowali si ę na przekazie tre ści religijnych bez odwoływania si ę do malarstwa religijnego.

Klasa IV szkoły podstawowej nr AZ-21-01/1-2 J. SZPET , D. JACKOWIAK (red.), Powołani przez Boga Ojca. Podr ęcznik do nauki religii dla czwartej klasy szkoły podstawowej , Wyd. św. Wojciecha, Pozna ń 2003 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki – – – – Klasa V szkoły podstawowej nr AZ-22-01/1-2 J. SZPET , D. JACKOWIAK (red.), Umiłowani w Jezusie Chrystusie. Podr ęcznik do nauki religii dla pi ątej klasy szkoły podstawowej , Wyd. św. Wojciecha, Pozna ń 2003 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki – – – – Klasa VI szkoły podstawowej nr AZ-23-01/1-2 J. SZPET , D. JACKOWIAK (red.), Uświ ęceni w Duchu Świ ętym. Podr ęcznik do nauki religii dla szóstej klasy szkoły podstawowej , Wyd. św. Wojciecha, Pozna ń 2004 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki – – – –

Kolejna seria podr ęczników powstała w oparciu o inny, szczegółowy program, opracowany pod redakcj ą T. Śmiecha. W przygotowanych podr ęcznikach wykorzystano sporo obrazów, cho ć – co widoczne jest w zał ączonych tabelach – w ró żny sposób. W klasie IV odwołano si ę jedynie do 2 obrazów, nie podaj ąc ich opisu. Podr ęcznik do klasy V wykorzystuje a ż 32 obrazy religijne w wi ęk- szo ści ze wskazaniem ich twórcy oraz tytułu, dopasowane do tematów poszcze- gólnych jednostek lekcyjnych. Z kolei w podr ęczniku do klasy VI pojawia si ę tylko 6 obrazów, ponownie bez opisu. Takie zró żnicowanie zwi ązane jest z innym rozło żeniem akcentów i metod przekazu. W klasie IV i VI autorzy katechez skupili si ę bardziej na rysunkach i zdj ęciach, w klasie V dla zobrazowania przekazywanych tre ści wykorzystali ró żne przedstawienia malarskie.

Klasa IV szkoły podstawowej nr AZ-21-03/6-0 T. ŚMIECH , B. NOSEK (red.), Słuchamy Boga. Podr ęcznik do religii dla klasy IV szkoły podstawowej , Wyd. Jedno ść , Kielce 2003 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Pismo Świ ęte ksi ęgą o miło ści 10 – (Trójca Świ ęta, bez opisu) Boga do ludzi (Św. Maksymilian Maria Kolbe, Pan Jezus ofiaruje si ę 34 – bez opisu) za nasze grzechy

Klasa V szkoły podstawowej nr AZ-22-03/6-0 T. ŚMIECH (red.), Wielbimy Boga. Podr ęcznik do religii dla klasy V szkoły podstawowej , Wyd. Jedno ść , Kielce 2003 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki 10 – (Naj św. Serce Jezusa, bez opisu) Moje pierwsze pi ątki miesi ąca Stanisław Kostka wzorem 14 – (Św. Stanisław Kostka, bez opisu) świ ęto ści Stworzenie (fragment malowideł Stwórcze działanie Boga 21 Michał Anioł w Kaplicy Syksty ńskiej) w świecie

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 80 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

Bóg stwarza człowieka 24 Michał Anioł Stworzenie Adama i powołuje go do świ ęto ści Bóg stworzył 26 Mistrz Fl ēmalle Narodzenie Pa ńskie (fragment) świat niewidzialny 34 Rafael Grzech pierworodny Grzech pierworodny 36 Masaccio Wygnanie Adama i Ewy i jego skutki 38 Sandro Botticelli Zwiastowanie Bóg obiecuje Zbawiciela 39 – Ukrzy żowanie (bez opisu) Jan Chrzciciel wzywa 50 Paolo Veronese Nauczanie św. Jana Chrzciciela do pokuty i nawrócenia 56 – (Bo że Narodzenie, bez opisu) – 60 Simone Martini Rodzina Świ ęta Świ ęta Rodzina z Nazaretu 63 Masaccio Pokłon Magów – wzór dla naszych rodzin Chrzest Pa ński – namaszczenie 65 Pietro da Cortona Chrzest Chrystusa do zbawczej misji 67 Beato Angelico Ofiarowanie Jezusa w świ ątyni Ofiarowanie Pa ńskie 77 – (Ukrzy żowanie, bez opisu) – Jezus umacnia nasz ą wiar ę 82 Giovanni Bellini Przemienienie – Przemienienie Pa ńskie 84 Massari Syn marnotrawny Moje rekolekcje wielkopostne 87 Beato Angelico Wjazd Jezusa do Jerozolimy Liturgia Niedzieli Palmowej 89 Daniele Crespi Ostatnia Wieczerza Liturgia Wielkiego Czwartku 92 Bernard van Orley Opłakiwanie Chrystusa Liturgia Wielkiego Pi ątku Piero 96 Zmartwychwstanie Chrystusa „Alleluja, Jezus żyje!” della Francesca Rembrandt Zmartwychwstanie podstaw ą 99 Wieczerza w Emaus van Rijn i źródłem chrze ścija ńskiego życia Uroczysto ść 100 Andrea Mantegna Wniebowst ąpienie Wniebowst ąpienia Pa ńskiego Duch Świ ęty 103 El Greco Pi ęć dziesi ątnica działa po śród nas Matka Jezusa 107 anonim z XV w. Gody w Kanie Galilejskiej jest Matk ą Ko ścioła 114 – Matka Boska Cz ęstochowska Maryja – Królowa Polski 115 Jan Matejko Śluby lwowskie Liturgia uroczysto ści 116 El Greco Trójca Świ ęta Trójcy Świ ętej 122 Bartolomeo Vivarini Św. Piotr Liturgia uroczysto ści świ ętych Apostołów 122 Bartolomeo Vivarini Św. Paweł Piotra i Pawła Liturgia uroczysto ści 124 Tycjan Wniebowzi ęcie Wniebowzi ęcia Naj świ ętszej Maryi Panny

Klasa VI szkoły podstawowej nr AZ-23-03/6-0 T. ŚMIECH , B. NOSEK (red.), Z Jezusem idziemy do Boga. Podr ęcznik do religii dla klasy VI szkoły podstawowej , Wyd. Jedno ść , Kielce 2003 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Słowami Pana Jezusa 21 – (Bóg Ojciec, bez opisu) modlimy si ę do naszego Ojca Kto jest najwi ększy 26 – (Jezus i dziecko, bez opisu) w królestwie Bo żym?

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 NAUCZANIA RELIGII KATOLICKIEJ W LATACH 2001-2010 81

Śmier ć 32 – (Zmartwychwstanie, bez opisu) jest wrogiem wieczno ści (Jezus z hosti ą i kielichem, bez Liturgia znakiem Bo żej 43 – opisu) obecno ści i miło ści 62 – (Brat Albert, bez opisu) Daj ę siebie innym (Matka Boska Cz ęstochowska, Z Jezusem i Maryj ą 80 – ikona, bez opisu) na pielgrzymim szlaku Wielki Post – „Nawracajcie 122 – (Jezus ubiczowany, bez opisu) si ę i wierzcie w Ewangeli ę” (Naj świ ętsze Serce Jezusa, Objawienie miło ści 139 – bez opisu) Bo żego Serca

Wprowadzanie wraz z reform ą szkolnictwa nowych podr ęczników do nauczania religii katolickiej w szkole podstawowej wiązało si ę z konieczno ści ą ich rzetelnego przygotowania pod wzgl ędem zarówno tre ści, jak i formy. Re- daktorzy ksi ąż ek dla dzieci musieli wykaza ć si ę nie tylko spor ą wiedz ą z zakresu teologii, ale tak że psychologii, pedagogiki, dydaktyki i metodyki. Chc ąc korelowa ć tre ści lekcji religii z innymi przedmiotami, musieli odnie ść si ę do przekazywanych tam wiadomo ści i umiej ętno ści. Wydaje si ę, że korelacja ta, maj ąc na uwadze edukacj ę plastyczn ą, nie była w pełni zadowalaj ąca. W pod- ręcznikach religijnych z lat 2001-2010 przeznaczonych dla szkoły podstawowej raczej unikano dokładnych opisów i nie wyeksponowano, że tak że obrazy – obok słów – mog ą by ć przekonuj ącym świadectwem wiary ich twórców. Wy- jątkiem jest podr ęcznik dla V klasy pod red. T. Śmiecha, w którym ponad trzydzie ści razy odwołano si ę do wa żnych dzieł malarskich. Stosunkowo niewielkie wykorzystanie reprodukcji obrazów religijnych, najcz ęś ciej w do ść małych rozmiarach, pozwala oceni ć, że w przekazie tre ści na lekcjach religii nie przywi ązywano zbyt wielkiej wagi do przedstawie ń malarskich. Nie odniesiono si ę do naturalnej skłonno ści dzieci do spontanicznego za- chwytu nad tym, co pi ękne, co mo że nie tylko rozszerzy ć ich wiedz ę, ale tak że rozwin ąć wra żliwo ść estetyczn ą i religijn ą.

2. Gimnazjum

Gimnazjum, które stało si ę swoist ą „wizytówk ą” i faktycznym novum reformy polskiego szkolnictwa z 1999 r., domagało si ę jeszcze wi ększego wysiłku ze strony osób odpowiedzialnych za nauczane tre ści. Wszystkie podr ęczniki na tym etapie były tworzone od podstaw, uwzgl ędniaj ąc specyfik ę i zró żnicowanie adresatów oraz nowe uwarunkowania powstaj ących szkół. Podobnie miała si ę sprawa z materiałami do nauczania religii katolickiej. Na bazie Podstawy programowej katechezy z 2001 r. zostało opracowanych a ż 5 programów i 8 zestawów podr ęczników o zasi ęgu ogólnopolskim bez czasowych ogranicze ń:

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 82 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

GIMNAZJUM Program ogólnopolski nr AZ-3-01/1 z 20.09.2001: Wierzy ć Chrystusowi Kraków WAM W. KUBIK (red.) Lublin Wyd. Gaudium R. LIS (red.) Radom Wyd. Ave w Sandomierzu S. ŁABENDOWICZ (red.) Kraków WAM Z. MAREK (red.) Program ogólnopolski nr AZ-3-02/2 z 27.02.2002: Przyj ąć blask Bo żej Prawdy Pozna ń Ksi ęgarnia św. Wojciecha J. SZPET , D. JACKOWIAK (red.) Program ogólnopolski nr AZ-3-02/3 z 27.02.2002: Iść za Jezusem Warszawa Wyd. Warszawsko-Praskie P. TOMASIK (red.) Program ogólnopolski dla gimnazjum nr nr AZ-3-02/9 z 10.07.2002: W drodze do Ojca Kielce Wyd. Jedno ść T. ŚMIECH (red.) Program ogólnopolski nr AZ-3-02/10 z 22.07.2002: Jezus Drog ą, Prawd ą i Życiem Warszawa Wyd. Apostolicum M. KRAWCZYK , B. MISIEK , W. OSIAL (opr.) – Pozna ń i Wyd. Piotra i Pawła

Przygl ądaj ąc si ę kolejnym podr ęcznikom do nauczania religii katolickiej, będzie mo żna zauwa żyć wyra źną odmian ę. O ile ksi ąż ki dla dzieci, pomijaj ąc kilka wyj ątkowych, raczej unikały eksponowania obrazów religijnych, to na etapie gimnazjum nawet pobie żne przegl ądni ęcie ukazuje, jak zmienia si ę podej ście redaktorów i autorów poszczególnych katechez. Zalecenie, by obecna była wyra źna korelacja mi ędzy przedmiotami szkolnymi, zaowocowało tak że na tej płaszczy źnie. Odpowiedzialni za nowe materiały do lekcji religii si ęgn ęli do ró żnych przedstawie ń malarskich, znanych i mniej znanych artystów, arcy- dzieł malarstwa światowego, a tak że obrazów polskich twórców. Seria podr ęczników pod red. W. Kubika pod ogóln ą nazw ą Odsłoni ć twarz Chrystusa jest przykładem bogatego wykorzystania malarstwa religijnego we współczesnej katechezie szkolnej. Autorzy odwołali si ę do obrazów wielkich mistrzów, jak Vincent van Gogh, bracia van Eyck, Caravaggio czy Rembrandt, a tak że do ciekawych i inspiruj ących obrazów nieznanych artystów, przedstawie ń dawnych i współczesnych. Przyjazna strona graficzna podr ęczników zyskuje wiele dzi ęki wykorzystanym zdj ęciom i obrazom malarskim. Zostały one dobrze dopasowane do przekazywanych wiadomo ści, wzmacniaj ąc ich przekaz od strony estetycznej. W podr ęczniku do klasy I gimnazjum odwołano si ę do 41 obrazów, w klasie II do 38 i w klasie III do 17.

Klasa I gimnazjum nr AZ-31-01/1-8 W. KUBIK (red.), Odsłoni ć twarz Chrystusa. Szukam was. Podr ęcznik do religii dla klasy I gimnazjum , WAM, Kraków 2006 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Uciszenie burzy , ewangeliarz Bardziej prawdziwy 9 – Ottona III, ok. 998-1001 czy inny? John Valentine Czego szukam: 14 Jezus przed Herodem , 1762 Haidt prawdy czy sensacji?

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 NAUCZANIA RELIGII KATOLICKIEJ W LATACH 2001-2010 83

16 Ewa Gorecka Jezus krocz ący po jeziorze Czym jest wiara? Sta ńczyk w czasie balu na dworze 20 Jan Matejko królowej Bony wobec straconego Błazen czy m ędrzec? Smole ńska , 1862 28 Marc Chagall Żółte ukrzy żowanie , 1942 Starsi bracia w wierze Jeden Ko ściół czy wiele Ko- 37 Roman Czarnecki Trójca Świ ęta , 1983 ściołów? Chrystus i świ ęty Menas , Zrozumie ć Pismo Świ ęte 51 – ikona z monasteru Bawit, XIII w. – środki stylistyczne 62 Vincent van Gogh Sjesta , 1890 Bóg-Stwórca Chrystus w domu Marii i Marty , 63 Jan Vermeer uczy dobrej pracy ok. 1654-1656 65 Paul Delaroche Egzekucja Kady Jane Grey , 1833 Granice wolno ści 71 Jan Matejko Hołd pruski , 1882 Bóg naszych ojców 79 Pietro Perugino Chrzest Jezusa , ok. 1490 Jezus przywraca wzrok 79 Eustache le Sueur niewidomemu , XVII w. Zagubionych – odszukam 79 Lovis Corinth Ecce Homo , 1925 Hubert i Jan Jezus Chrystus jako Bóg , 79 van Eyck fragment ołtarza z Gandawy, 1432 88 Filippo Lippi Zwiastowanie 89 Caravaggio Młody Bachus , ok. 1593-1594 Bóg-Człowiek Matthias 89 Ołtarz z Isenheim , 1510-1515 Grünewald Powrót syna marnotrawnego , 90 Rembrandt ok. 1662 Droga do Boga Ojca Powrót syna marnotrawnego 91 Rembrandt (fragment – tylko dłonie ojca) 92 Quentin Massys Lichwiarz i jego żona , 1514 John Everett Jezus w domu swoich rodziców , Droga do człowieka 92 Millais 1850 95 Andriej Rublow Chrystus Zbawiciel , ok. 1400-1425 Autorytet Boga 96 Jan Vermeer Kobieta z wag ą, ok. 1662-1665 Masz sumienie? 97 Vincent van Gogh Martwa natura z Bibli ą, 1885 101 Caravaggio Ofiara Izaaka , ok. 1600 Zaufaj Mi 106 anonim Prorok Jonasz , ok. 1606 Gniewam si ę śmiertelnie 110 Giovanni Bellini Pietà, 1460 Która uwierzyła Jacobello 112 Chrystus ukrzy żowany Alberegno Zwyci ęstwo czy kl ęska? Mieczysław Św. Maksymilian Kolbe, 113 Kościelniak wi ęzie ń Auschwitz Świ ęty Piotr krocz ący po wodzie , 114 Alessandro Allori Ja jestem, nie l ękajcie si ę! ok. 1590 122 – Świ ęty Wojciech Wierno ść Bogu Adam 124 Ecce homo Chmielowski Dobry jak chleb 125 Johann Karl Loth Dobry Samarytanin , ok. 1676 128 – Św. Stanisław My śląc „ojczyzna” 130 Józef Simmler Przysi ęga królowej Jadwigi Pro publico bono Odnale źć si ę w do świadcze- 134 Sandro Botticielli Zwiastowanie , 1489-1490 niu Maryi. Ró żaniec

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 84 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

Jeste śmy sobie potrzebni. Chrystus w chwale niebios , 136 Fra Angelico Uroczysto ść Wszystkich 1428-1430 Świ ętych Rozumie ć chwil ę obecn ą. 138 – Św. Jan Chrzciciel Adwent Światło ść w ciemno ści Georges 140 Bo że Narodzenie świeci. Uroczysto ść da La Tour Narodzenia Pa ńskiego Syn marnotrawny – obraz w parafii Przyoblec si ę w człowieka 142 – Chrystusa Króla w Krakowie nowego. Wielki Post

Klasa II gimnazjum nr AZ-32-01/1-8 W. KUBIK (red.), Odsłoni ć twarz Chrystusa. Jestem z wami. Podr ęcznik do religii dla klasy II gimnazjum , WAM, Kraków 2007 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Helena Fourment z dzie ćmi , Gdzie skarb twój, 13 Peter Paul Rubens ok. 1636 tam serce twoje 20 László Hegedüs Kain i Abel , 1889 Zazdro ść , która zabija Juliusz Sznorr Ofiara dzi ękczynna Noego , 22 Obietnica nowej ludzko ści van Carolsfeld XIX w. Pieter Bruegel 24 Wie ża Babel , 1563 Budowanie świata bez Boga Starszy Buoninsegna 26 Kuszenie na pustyni , 1308-1311 di Duccio 5 Władca tego świata? 27 Hans Memling Piekło , 1485 6 Józef sprzedany Potifarowi , 30 Jacopo Pontormo 1515-1518 Ludzkie zło i Bo że dobro Franz Anton 30 Józef i jego bracia , 1745-1750 Maulbertsch Przemienienie Pa ńskie , ikona, 36 – Drogowskazy wolno ści XVIII w. (fragment) Prawdziwy Bóg 41 Fra Angelico Bo że Narodzenie , 1440-1441 i prawdziwy Człowiek Obrzezanie Jezusa , tablica z ołtarza 42 Michael Pacher Potomek Abrahama św. Wolfganga, ok. 1471-1481 Wasyl 44 Ofiarowanie w Świ ątyni , 1756 Oczekiwany Mesjasz Kolmogorov William Holman Znalezienie Jezusa w Świ ątyni , 46 Wierny syn przykazania Hunt 1854-1860 Domenico 50 Powołanie uczniów , 1481 Ghirlandaio Nadszedł czas 51 Sergiusz Buczacki Cud w Kanie Galilejskiej , 2005 60 Giuseppe Chiari Jezus nauczaj ący , XVII w. Ucz si ę od Mistrza 65 Hieronim Bosch Jezus d źwigaj ący krzy ż, XV w. Doskonały wzór miło ści 66 Cosimo Rosselli Kazanie na górze , 1481-1482 Bo że tajemnice szcz ęś cia Francesco Madonna z Dzieci ątkiem, św. Janem 77 Czyste serce lustrem Boga Granacci i aniołami , ok. 1498 (fragment)

5 Powinno by ć: Duccio di Buoninsegna. 6 Lata: 1467-1471.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 NAUCZANIA RELIGII KATOLICKIEJ W LATACH 2001-2010 85

Dźwiganie krzy ża – Chrystus 84 Otto Dix Umiłował nas do ko ńca i Weronika , 1493 (fragment) 86 El Greco Zmartwychwstanie , 1596-1600 Matthias 87 Zmartwychwstanie , ok. 1515 Zwyci ęzca śmierci Grünewald 88 – Krzy ż procesyjny z Krety , XVII w. 90 Jan Matejko Wskrzeszenie Łazarza , 1867 I my zmartwychwstaniemy Ujrzymy siebie, 93 Giotto di Bondone Sąd Ostateczny , 1306 jakimi jeste śmy Giacomo Posiłek wie śniaków , 104 Franceso Cipper I poł. XVIII w. Ostatnia Wieczerza , obraz z cyklu: Ja jestem chlebem żywym Jacek Andrzej 105 Pasja według świ ętego Jana , 1989, Rossakiewicz olej na płótnie, 245x137 cm Jezus ukazuje si ę Tomaszowi , obraz Jacek Andrzej 108 z cyklu: Pasja według św. Jana , Odpuszczam tobie grzechy Rossakiewicz 1990, olej na płótnie, 245x140 cm Umycie stóp uczniom , obraz z cy- Jacek Andrzej 112 klu: Pasja według św. Jana , 1990, Żyjcie Moj ą miło ści ą Rossakiewicz olej na płótnie, 245x137 cm 114 Katarzyna Rott Ludzkie drogi , 2007 Ja was wybrałem Teresa Maria Jezus uzdrawia niewidomego 116 Reklewska, Paweł Będę dla chorych ratunkiem (fragment), 1966 Przyrowski Stanisław Naj świ ętsza. 121 Oto Matka twoja , 2005 Rodzi ński Świ ęta maryjne Stanisław Wyrzeknijcie si ę zła. 137 Stacja drogi krzy żowej , 1999 Rodzi ński Wielki Post Zdj ęcie z krzy ża, obraz z cyklu: Jacek Andrzej Dla was umieram 138 Pasja według św. Jana , 1990, Rossakiewicz i zmartwychwstaj ę olej na płótnie, 245x140 cm Żyj ę dla was. 142 Caravaggio Wieczerza w Emaus , 1601-02 Okres wielkanocny 145 – Zwiastowanie Przyjmijcie dary mojego 145 – Chrzest w Jordanie Ducha. Uroczysto ść 145 – Zesłanie Ducha Świ ętego Zesłania Ducha Świ ętego

Klasa III gimnazjum nr AZ-33-01/1-8 W. KUBIK (red.), Odsłoni ć twarz Chrystusa. Chod źmy razem. Podr ęcznik do religii dla klasy III gimnazjum , WAM, Kraków 2008 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Jeste ście cz ęś ci ą 12 Jan Matejko Konstytucja 3 Maja , 1891 wielkiego l ądu Świ ęty Benedykt z Nursji, patron 14 Karol Badyna Drogowskazy Europy , 1991 24 Ludwik Carracci Nawrócenie św. Pawła , 1587/1588 Drogi Ko ścioła Julita 76 Piotr i Paweł Apostołowie Ko ściół apostolski Ja śkiewicz-Macek Wóz siana , środkowy fragment 78 Hieronim Bosch Jedno ść poddawana próbie tryptyku Św. Piotr i św. Andrzej 80 – Zraniony Ko ściół (kopia ikony)

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 86 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

Julita Chrystus Pantokrator , 90 Odpowied ź na dar Ja śkiewicz-Macek kopia ikony z XIX w. 112 Zbigniew Stec Ostatnia Wieczerza , 1991 Ars sacra 112 Jacek Malczewski Wigilia na Syberii , 1882 116 o. Jacek Wróbel SJ Hodogetria , 2000 Kotwica nadziei. Matka Boska Cz ęstochowska 117 – Modlitwa ró żańcowa (Jasnogórska) , XIII-XIV w. 120 Łukasz Por ębski Chrystus Król (fragment), 1624 Tak, jeste ś królem. Uroczysto ść Jezusa Chry- 121 Adam Styka Chrystus Król , 1944 stusa Króla Wszech świata Jezus Miłosierny , Źródło ukojenia i nadziei. 131 Adolf Hyła Sanktuarium Bo żego Miłosierdzia Niedziela w Krakowie-Łagiewnikach Miłosierdzia Bożego 134 Andrzej Rublow Świ ęta Trójca , ok. 1420 Miło ść doskonałej Jedności. ucze ń Mistrza 134 Tron Łaski , sprzed 1350 Uroczysto ść Trójcy Świ ętej z Koszatek Serce, które do ko ńca ukochało. 138 Sergiusz Buczacki Naj świ ętsze Serce Jezusa Uroczysto ść Naj świ ętszego Serca Pana Jezusa

W podr ęcznikach pod redakcj ą R. Lisa fragmenty obrazów religijnych wykorzystane s ą (cho ć bez opisów) ju ż na okładkach. Reprodukcje arcydzieł malarskich wplecione s ą w tre ści ró żnych katechez. Autorzy zatroszczyli si ę, by w miar ę mo żliwo ści były odpowiednimi ilustracjami i wzmacniały przekazywane wiadomo ści. Odwołano si ę zarówno do dzieł wielkich mistrzów, jak i do obrazów mniej znanych artystów. W kilku przypadkach obrazom brakuje opisu (w klasie III opisany został tylko jeden obraz). W sumie wykorzystano w klasie I 8 obrazów religijnych, w klasie II – 24, a klasie III – 9.

Klasa I gimnazjum nr AZ-31-01/1-6 R. LIS (red.), Jezus Chrystus objawia prawd ę o Bogu i człowieku. Podr ęcznik do religii dla I klasy gimnazjum , Wyd. Gaudium, Lublin 2004 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Grzech pierworodny 24 Tintoretto Raj (fragment) i jego obecne skutki (Bóg Ojciec – fragment fresku Wprowadzenie w cz ęść : 77 – z Kaplicy Syksty ńskiej) „Bóg mówi stwarzaj ąc” (Bóg Ojciec – fragment fresku 88 – Bo ża natura w człowieku z Kaplicy Syksty ńskiej) 102- (fresk: s ąd nad Jezusem, chwała Wprowadzenie w cz ęść : – 103 nieba) „Obietnice i wypełnienia” Czterej Apostołowie 141 Albrecht Dürer Wierz ę w Jezusa Chrystusa – Piotr, Jan, Paweł, Marek 149 Rembrandt Syn marnotrawny Jezus mówi o Bogu 165 – MB Cz ęstochowska Maryja Matk ą wierz ących Chrzest wej ściem na drog ę 170 Perugino Chrzest Chrystusa wiary w Chrystusa

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 NAUCZANIA RELIGII KATOLICKIEJ W LATACH 2001-2010 87

Klasa II gimnazjum nr AX-32-01/1-6 R. LIS (red.), Jezus Chrystus zbawia. Podr ęcznik do religii dla II klasy gimnazjum , Wyd. Gaudium, Lublin 2005 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Ogród rozkoszy ziemskich Samotni, 15 Hieronim Bosch (skrzydło lewe: Ogród w Edenie ) bo oddaleni od Boga 22 Rafael Archanioł Michał i Szatan Istnienie szatana Człowiek 25 – Ukrzy żowanie opanowany przez zło Starotestamentalne 36 Laurent de La Hire Abraham po świ ęca Izaaka kolumny wiary 41 Cosimo Rosselli Wr ęczenie Tablic Prawa Prawo wolnego ludu 43 Ernst Fuchs Moj żesz Chrzest Chrystusa Świ ęty Jan Chrzciciel 54 Pietro Perugino (wykorzystany w klasie I!) – prorok Adwentu Matka Boska Hodogetria 63 – (fragment) Bo że Maryja z Dzieci ątkiem macierzy ństwo Maryi 65 – (warsztat s ądecki ok. 1460, ko ściół parafialny w Przydonicy) Warunki na śladowania 72 Caravaggio Powołanie Mateusza Chrystusa Konstytucja 3 maja 1791 r. Błogosławie ństwa konstytu- 88 Jan Matejko (fragment obrazu) cj ą Królestwa Bo żego Bóg objawia si ę Abrahamowi , 95 Rafael Trud błogosławie ństw fragment (bardzo niewyra źny) 96 Bartolomé Murillo Dobry pasterz Miło ść nieprzyjaciół Męka, śmier ć i zmartwych- 101 Albrecht Altdorfer Chrystus na Krzy żu wstanie wypełnieniem tajemnic mesja ńskich 106 El Greco Zmartwychwstanie Niedowierzanie Wiara 107 Caravaggio świ ętego Tomasza w zmartwychwstanie 108 Dieric Elder Bouts Zmartwychwstanie Wygnanie z Raju (fragment fresku 113 – z Kaplicy Syksty ńskiej) Zbawcze skutki Jan (Mabuse) ofiary Chrystusa 114 Adam i Ewa Grossaert Jezus Chrystus 119 Giotto Wniebowst ąpienie w chwale Ojca Świ ętowanie niedzieli 133 Cosimo Rosselli Ostatnia Wieczerza we wspólnocie wierz ących 135 Caravaggio Nawrócenie św. Pawła Chrze ścija ńskie nawrócenie Powrót syna marnotrawnego Praktyka stałego 141 Rembrandt (inna nazwa – wykorzystany w kl. I) przezwyci ęż ania grzechu 156 Fra Angelico Chrystus S ędzia Chrystus jako Pan i S ędzia

Klasa III gimnazjum nr AX-33-01/1-6 R. LIS (red.), Jezus Chrystus moc ą Ducha Świ ętego uczy i posyła. Podr ęcznik do religii dla III klasy gimnazjum , Wyd. Gaudium, Lublin 2006 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki 52 – (św. Szczepan, bez opisu) Prze śladowani za wiar ę

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 88 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

Zaprowadzenie chrze ścija ństwa W mocy Ducha Świ ętego 55 Jan Matejko R.P. 965 – rok 966 (św. Jadwiga z dłoni ą na Biblii, Świ ęta Jadwiga 59 (Jan Matejko) bez opisu) – wzór modlitwy i słu żby 75 – (św. Augustyn, bez opisu) Duch Świ ęty w życiu świ ętych (Jan Paweł II w śród ró żnych osób, 116 – Charyzma Jana Pawła II bez opisu) 153 – (Marcin Luter, bez opisu) Reformacja a kontrreformacja 155 – (ikona Trójcy Świ ętej, bez opisu) Katolicyzm a prawosławie 158 – (św. Andrzej Bobola, bez opisu) Unia Brzeska Anglikanizm 161 – (Tomasz Morus, bez opisu) a św. Tomasz Morus

W porównaniu z poprzednimi seriami podr ęczniki pod red. S. Łabendowi- cza wykorzystuj ą mniej obrazów, cz ęś ciej odnosz ąc si ę do ró żnego rodzaju zdj ęć . Obrazy malarskie pojawiaj ą si ę bez opisu – nie został podany ani ich autor, ani tytuł. Mo żna dostrzec, że autorzy nie przywi ązywali zbyt du żej wagi do mo żliwo ści, jakie w katechezie daje odwołanie si ę do sztuki sakralnej. W klasie I posłu żono si ę 9 obrazami, w II – 13, a w III – 2.

Klasa I gimnazjum nr AZ-31-01/1-2 S. ŁABENDOWICZ (red.), Jezus Chrystus objawia prawd ę o Bogu i człowieku. Podr ęcznik do nauki religii dla I klasy gimnazjum , Wyd. Ave, Radom 2006 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki 46 – (Nawiedzenie, bez opisu) Bóg przemawia do człowieka 47 – (ikona Trójcy Świ ętej, bez opisu) Chc ę zrozumie ć Bibli ę (prorok, fragment sklepienia Bazy- 80 – Bóg powołuje proroków liki na górze Tabor, bez opisu) Szacunek wobec Imienia Bo żego 113 – (ikona Chrystusa, bez opisu) – II przykazanie (Bo że Narodzenie, Jezus Chrystus 153 – fresk, bez opisu) – Bóg-Człowiek 179 – (św. Rafał Kalinowski, bez opisu) Świ ęty Rafał Kalinowski 182 – (św. Brat Albert, bez opisu) Świ ęty Brat Albert Chmielowski Świ ęty Stanisław Kostka 201 – (św. Stanisław Kostka, bez opisu) – patron młodzie ży (ikona Matki Bo żej Nieustaj ącej Uroczysto ści i świ ęta maryjne 237 – Pomocy, bez opisu) w roku liturgicznym

Klasa II gimnazjum nr AZ-32-01/1-2 S. ŁABENDOWICZ (red.), Jezus Chrystus zbawia. Podr ęcznik do nauki religii dla II klasy gimnazjum , Wyd. Ave, Radom 2006 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Bóg wychodzi naprzeciw 25 – (ikona Chrystusa, bez opisu) moim potrzebom – do- świadczam Bo żej pomocy (Zmartwychwstanie Chrystusa, Spełnienie obietnic mesja ń- 27 – bez opisu) skich – Jezus przychodzi Jezus objawia nam prawd ę 32 – (ikona Chrystusa, bez opisu) o sobie – poznaj ę ksi ęgi Nowego Testamentu

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 NAUCZANIA RELIGII KATOLICKIEJ W LATACH 2001-2010 89

Poznaj ę Jezusa jako Pana 34 – (ikona Chrystusa, bez opisu) i Zbawc ę – Chrystus postaci ą historyczn ą (Chrystus Dobry Pasterz, Jezus zaprasza 46 – bez opisu) do pój ścia za Nim z wiar ą Ludzie, którzy zawierzyli 49 – (św. Franciszek, bez opisu) – św. Franciszek z Asy żu 52 – (krzy ż z San Damiano, bez opisu) Doskonalenie wiary Jezus wskazuje 55 – (Chrystus, bez opisu) przykłady wiary 83 – (Chrystus, bez opisu) Jezus – nowy Moj żesz Jezus 123 – (Chrystus, bez opisu) – rozmodlony Syn Bo ży 210 – (Jezus Miłosierny, bez opisu) Chrystus – Pan i S ędzia (ikona, Maryja z Jezusem, Tajemnice z życia Maryi i Je- 223 – bez opisu) zusa w modlitwie ró żańcowej (Maryja wniebowzi ęta, „Błogosławieni, 225 – bez opisu) którzy uwierzyli”

Klasa III gimnazjum nr AZ-33-01/1-2 S. ŁABENDOWICZ (red.), Chrystus moc ą Ducha Świ ętego uczy i posyła. Podr ęcznik do nauki religii dla III klasy gimnazjum , Wyd. Ave, Radom 2006 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Duch Świ ęty 47 – (Trójca Świ ęta, bez opisu) w historii zbawienia 81 – (św. Piotr, bez opisu) Rola papie ża w Ko ściele

Na etap gimnazjum Wydawnictwo Apostolstwa Modlitwy z Krakowa przy- gotowało dwie serie podr ęczników. Oprócz przeanalizowanego wcze śniej kom- pletu podr ęczników pod red. W. Kubika mo żna było korzysta ć z ksi ążek pod red. Z. Marka. W tej serii wyra źnie dominuj ą zdj ęcia, cho ć w sumie wykorzystano tak że blisko 40 ró żnych obrazów. Niestety, nie zatroszczono si ę o ich wła ściwy opis, pozostawiaj ąc nauczycielom religii nie zawsze łatwe zadanie rozpoznawania i przybli żania uczniom kolejnych przedstawie ń malarskich. Na pewno godne uznania jest wykorzystanie fragmentów Tablicy Dziesi ęciorga Przykaza ń z Ko- ścioła Mariackiego w Gda ńsku. Ciekawe jest równie ż posłu żenie si ę mniej znanymi obrazami z archiwum WAM. Ogólnie jednak nale ży stwierdzi ć, że omawiana seria podr ęczników nie akcentuje zbyt mocno korelacji z edukacj ą estetyczn ą, unikaj ąc szerszego odwołania si ę do wa żnych arcydzieł malarstwa polskiego i światowego.

Klasa I gimnazjum nr AZ-31-01/1-11 Z. MAREK (red.), W drodze do Emaus. Jezus uczy i zbawia. Podr ęcznik do religii dla I klasy gimnazjum , WAM, Kraków 2005 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki 57 – (chrzest Jezusa, bez opisu) Jezus – Syn Bo ży (zamazany obraz sceny Przemie- nienia Pa ńskiego – Jezus z Elia- 61 – Jezus – nowy Mojżesz szem i Moj żeszem, archiwum WAM, bez opisu)

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 90 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

(Jezus ukazuje si ę apostołom, Jezus 72 – archiwum WAM, bez opisu) – zmartwychwstały Pan (św. Jerzy walcz ący ze smokiem, 83 – Mocni w Panu bez opisu) 112 – (mozaika ze świ ętym, bez opisu) Nauczyciele wiary (witra ż z czterema Ojcami Ko ścio- 115 – – Ojcowie Ko ścioła ła, bez opisu) (ikona Zwiastowania opisana Błogosławiona jeste ś, która ś 157 – po arabsku, bez opisu) uwierzyła Nie b ędziesz miał cudzych 169 – (Złoty cielec, bez opisu) bogów przede Mn ą (fragment Tablicy Dziesi ęciorga Nie b ędziesz brał imienia 172 – Przykaza ń z kościoła Mariackiego Pana Boga twego nadaremno w Gda ńsku, bez opisu) (kazanie, fragment Tablicy Dzie- Pami ętaj, 176 – si ęciorga Przykaza ń z kościoła aby ś dzie ń świ ęty świ ęcił Mariackiego w Gda ńsku, bez opisu) (posiłek rodzinny, fragment Tablicy Czcij ojca swego 180 – Dziesi ęciorga Przykaza ń z kościoła i matk ę swoj ą Mariackiego w Gda ńsku, bez opisu) (zabójstwa, fragment Tablicy Dzie- 183 – si ęciorga Przykaza ń z kościoła Ma- Nie zabijaj riackiego w Gda ńsku, bez opisu) (ślub a cudzołóstwo, fragment Tablicy 187 – Dziesi ęciorga Przykaza ń z kościoła Nie cudzołó ż Mariackiego w Gda ńsku, bez opisu) (kradzie ż, fragment Tablicy Dzie- 190 – si ęciorga Przykaza ń z kościoła Nie kradnij Mariackiego w Gda ńsku, bez opisu) (łaci ńskie zdania, fragment Tablicy Nie mów 193 – Dziesi ęciorga Przykaza ń z kościoła fałszywego świadectwa Mariackiego w Gda ńsku, bez opisu) przeciw bli źniemu swemu (m ąż i żona, fragment Tablicy Dzie- Nie po żą daj 196 – si ęciorga Przykaza ń z kościoła Ma- żony bli źniego swego riackiego w Gda ńsku, bez opisu) (ludzie i zwierz ęta, fragment Tablicy Ani żadnej rzeczy, 199 – Dziesi ęciorga Przykaza ń z kościoła która jego jest Mariackiego w Gda ńsku, bez opisu)

Klasa II gimnazjum nr AZ-32-01/1-11 Z. MAREK (red.), W drodze do Emaus. Jezus działa i zbawia. Podr ęcznik do religii dla II klasy gimnazjum , WAM, Kraków 2008 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki (Moj żesz otrzymuje Dekalog – Czy mo żna 17 – fragment ikony, archiwum WAM, do świadczy ć Boga? bez opisu) 23 – (uczniowie z Emaus, bez opisu) Spotkanie przy stole (anioł wyrzuca Ew ę i Adama z raju, 33 – archiwum WAM, bez opisu) (Bóg wobec Ewy i Adama Przywrócona wolno ść 34 – zakrywaj ących sw ą nago ść , archiwum WAM, bez opisu)

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 NAUCZANIA RELIGII KATOLICKIEJ W LATACH 2001-2010 91

(budowanie wie ży, archiwum 38-39 – Z Bogiem czy bez Boga? WAM, bez opisu) (św. Jerzy walczy ze smokiem, 48 – Wyzwolenie od zła bez opisu) (aniołowie prowadz ą człowieka, 49 – Z aniołami i świ ętymi archiwum WAM, bez opisu) (Maryja całuje w dło ń Jezusa, 55 – Zaufanie Bogu ikona, bez opisu) (ofiarowanie w świ ątyni, archi- Świadkowie spełnionych 63 – wum WAM, bez opisu) obietnic (Jezus naucza apostołów, 68 Tajemnica Jezusa Chrystusa archiwum WAM, bez opisu) (współczesna ikona Pantokratora, Chrystus wyja śnia 75 – archiwum WAM, bez opisu) tajemnic ę Królestwa (trzy obrazy: Jezus i Samarytanka Chrystus wyja śnia 80-81 – – dwa zbli żenia na postaci, Bo że zamiary archiwum WAM, bez opisu) (Ukrzy żowany – fragment, 96 – Wywy ższony na krzy żu archiwum WAM, bez opisu) (współczesna ikona Jezus i uczniowie 102 – Wyja śnia Pisma id ący do Emaus, bez opisu) 105 – (o. Maksymilian Kolbe, bez opisu) 106- Przemienia człowieka – (Ostatnia Wieczerza, bez opisu) 107 (powołanie Piotra, 109 – Powołuje Piotra archiwum WAM, bez opisu) (niewierny Tomasz, 114 – Pan i Bóg archiwum WAM, bez opisu) (powrót syna marnotrawnego, 119 – fragment: dłonie Boga, Wzywa do nawrócenia archiwum WAM, bez opisu) (Zmartwychwstały ukazuje si ę 131 – Maryi i apostołom, Okres Wielkanocny archiwum WAM, bez opisu) 132 – (fragment jw., symetryczny) (Pi ęć dziesi ątnica, archiwum 133 – WAM, bez opisu) (chrzest Jezusa, fragment: Bóg Ojciec, 134 – archiwum WAM, bez opisu) Wierz ę w Ducha Świ ętego (chrzest Jezusa – fragment, 135 – bez opisu) (fragment: Duch – goł ębica, 136 – archiwum WAM, bez opisu) (fragment ikony Trójcy Świ ętej, 139 – Tajemnica Trójcy Świ ętej archiwum WAM, bez opisu)

Klasa III gimnazjum nr AZ-33-01/1-11 Z. MAREK (red.), W drodze do Emaus. Jezus prowadzi i zbawia. Podr ęcznik do religii dla III klasy gimnazjum , WAM, Kraków 2009 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki 46 – (Maryja chroni płaszczem lud) Ko ściół a świat 55 – (Moj żesz z tablicami przymierza) Prawo moralne w Ko ściele

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 92 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

(Zwiastowanie) Wspiera 87 – z archiwum WAM w trudnych zadaniach 110- (fragmenty obrazu – sobór) Pewno ść wyznawanej wiary – 113 z archiwum WAM – sobory (św. Jadwiga, królowa) 119 – Słu żba Bogu w ludziach z archiwum WAM (św. Ignacy Loyola) 123 – z archiwum WAM Drogi odnowy życia wiar ą (św. Wincenty a Paulo) 124 – z archiwum Ksi ęż y Misjonarzy

Kolejna seria podr ęczników, zredagowana przez J. Szpeta i D. Jackowiak w Wydawnictwie św. Wojciecha z Poznania, opierała si ę na autorskim programie pt. Przyj ąć blask Bo żej Prawdy . Analizowane podr ęczniki posiadały bardzo przyjazn ą i urozmaicon ą szat ę graficzn ą z licznymi zdj ęciami, schematami, rysunkami i szkicami. Wiele było tak że ró żnych wykresów i zestawie ń. Obrazy malarskie zostały przywołane kilkana ście razy bez wi ększego opisu, ale z dobrym dopasowaniem do przekazywanych tre ści.

Klasa I gimnazjum nr AZ-31-02/2-0 J. SZPET , D. JACKOWIAK (red.), Słowo Boga jest blisko Ciebie. Podr ęcznik do nauki religii dla pierwszej klasy gimnazjum, Wyd. św. Wojciecha, Pozna ń 2001. Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki 17 – Św. Franciszek z Asy żu Ku szczytom Matka Boska 21 – Matka usłyszy zawsze cierpliwie słuchająca z Rokitna 24 – Izajasz 24 – Jeremiasz 25 – Św. Marek Ewangelista Rola człowieka 25 – Św. Mateusz Ewangelista w powstawaniu 25 – Św. Łukasz Ewangelista świ ętych ksi ąg 26 – Św. Piotr 26 – Św. Paweł 37 – (Stworzenie Adama, bez opisu) Hymn o stworzeniu (powrót syna marnotrawnego, bez 56 – Jezus objawia nam Ojca opisu) 99 – Św. Jan Chrzciciel Przyjaciele Pana Boga 99 – Św. Jan Ewangelista 102 – (uczniowie id ący do Emaus, bez opisu) Rozpozna ć 102 – (wieczerza w Emaus, bez opisu) przychodz ącego Pana Uczestniczy ć 105 – Ostatnia Wieczerza w Łamaniu Chleba Chrze ścija ństwo 121 – 108 M ęczenników to te ż wierno ść warto ściom 132 – (uzdrowienie niewidomego, bez opisu) Trudne słowo – cierpienie 136 – (Ukrzy żowanie, bez opisu) Godzina śmierci Jezusa 136 – (Droga Krzy żowa, bez opisu) 150 – Sąd Ostateczny Tajemnica budz ąca groz ę

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 NAUCZANIA RELIGII KATOLICKIEJ W LATACH 2001-2010 93

Klasa II gimnazjum nr AZ-32-02/2-0 J. SZPET , D. JACKOWIAK (red.), Wolni przez miło ść . Podr ęcznik do nauki religii dla drugiej klasy gimnazjum , Wyd. św. Wojciecha, Pozna ń 2001 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki O szcz ęś liwym zako ńczeniu 8 Michał Anioł Stworzenie świata utrapie ń Hioba Czy człowiek jest wolny? 28 Carlo Saraceni Upadek Ikara Czy jestem wolny? Bóg pomaga człowiekowi 40 Blaise N. Lesneur Arka Przymierza iść przez życie Ku wolno ści wyswobodził 47 Konrad Witz Jezus podaj ący r ękę Piotrowi nas Chrystus 83 Ludwig Glötzle Golgota Bóg jest miło ści ą 96 – (Jezus Miłosierny, bez opisu) Duchowe skarby Michelangelo Powołanie św. Mateusza 107 „Ja was wybrałem” (J 15,16) Caravaggio (wersja czarno-biała) 112 Tycjan Zesłanie Ducha Świ ętego Niezwykła obietnica

Klasa III gimnazjum nr AZ-33-02/2-0 J. SZPET , D. JACKOWIAK (red.), Żyj ąc z innymi, dla innych. Podr ęcznik do nauki religii dla trzeciej klasy gimnazjum, Wyd. św. Wojciecha, Pozna ń 2001 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki 28 C. Roselli Kazanie na górze By ć sob ą 38 J. Tintoretto Chrystus przed Piłatem Po czym pozna ć prawd ę? 41 – Chrystus Pantokrator , ikona Prawda jest światłem 50 Fra Angelico Zwiastowanie Tajemnica Zwiastowania 68 N. Poussin Jezus i jawnogrzesznica Jakiej miło ści 68 B. Strozzi Jezus i Zacheusz uczy nas Bóg? 74 – Św. Paweł , ikona I Ty jeste ś powołany… „Gdy patrz ę na Twe niebo, 95 – Kazanie św. Franciszka do ptaków dzieło Twych palców” (Ps 8, 4) Dar m ądro ści doskonali na- 133 – (Jezus – światło ść świata, bez opisu) sz ą miło ść Dar boja źni Bo żej wspomaga 157 – (Jezus w Ogrojcu, bez opisu) nasze zerwanie z grzechem

Kolejne podr ęczniki opierały si ę na autorskim programie P. Tomasika Iść za Jezusem . Ksi ąż ki wydane zostały w stosunkowo ubogiej szacie graficznej, a reprodukcje 12 obrazów zawiera zał ącznik w podr ęczniku dla klasy II.

Klasa I gimnazjum nr AZ-31-02/3-0 P. TOMASIK , Słowo blisko Ciebie. Podr ęcznik do nauki religii dla I klasy gimnazjum , Wyd. Warszawsko-Praskie, Warszawa 1999 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki – – – –

Klasa II gimnazjum nr AZ-32-02/3-0 P. TOMASIK , Dom na skale. Podr ęcznik do nauki religii dla II klasy gimnazjum , Wyd. Warszawsko-Praskie, Warszawa 2000 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Narodziny Chrystusa , – Federico Barocci (zał ącznik) Madryt, Muzeum Prado

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 94 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

Świ ęta Rodzina , – Rafael Madryt, Muzeum Prado Barolomé Świ ęta Rodzina , – Esteban Murillo Madryt, Muzeum Prado Barolomé Chrystus i Jan Chrzciciel , – Esteban Murillo Madryt, Muzeum Prado Jezus powołuje apostoła Mateusza , – Caravaggio Rzym, ko ściół San Luigi dei Francesi Syn marnotrawny , – Rembrandt Petersburg, Ermita ż Ostatnia Wieczerza , – Juan de Junes Madryt, Muzeum Prado Jezus d źwigaj ący krzy ż, – El Greco Madryt, Muzeum Prado Zło żenie do grobu , – Caravaggio Watykan Pinakoteka Nie zatrzymuj mnie , – Correggio Madryt, Muzeum Prado Zbawiciel , – Juan de Junes Madryt, Muzeum Prado Nawrócenie św. Pawła , – Caravaggio Rzym, ko ściół S. Maria del Popolo

Klasa III gimnazjum nr AZ-33-02/3-0 P. TOMASIK , Tak niech świeci wasze światło. Podr ęcznik do nauki religii dla III klasy gimnazjum , Wyd. Warszawsko-Praskie, Warszawa 2001 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki – – – –

Według programu ogólnopolskiego W drodze do Ojca w Wydawnictwie Jedno ść przygotowano podr ęczniki pod red. T. Śmiecha. Autorzy poszczegól- nych katechez si ęgn ęli po ró żne reprodukcje malarskie: od artystów bardzo znanych (Rafael, Caravaggio, Fra Angelico, Jan van Eyck, Leonardo da Vinci) po malarzy mniej renomowanych. Niestety, nie wszystkie opisy s ą kompletne, niekiedy pomini ęte zostały imiona twórców, czasami zabrakło podania tytułu obrazu. Zdarzaj ą si ę równie ż bł ędy literowe, których nie wyeliminowano z kolejnych wyda ń. Niekiedy przywołane s ą bardzo szczegółowo dane artystów, w nie- których przypadkach pojawiaj ą si ę bł ędy w tytułach obrazów. Takie nie ścisło ści sprawiaj ą, że nauczycielowi religii nie zawsze jest łatwo wykorzysta ć okre ślony obraz jako wzmocnienie przekazywanych wiadomo ści, jako świadectwo wiary danego twórcy. Pewn ą w ątpliwo ść co do potrzeby i zasadno ści budzi przywołanie niektórych obrazów, np. Narodziny Wenery Botticellego. Niektórzy uczniowie, nieprzygotowani do interpretacji takich przedstawień, mog ą opacznie odebra ć ten obraz, a jego obecno ść mo że przynie ść wi ęcej szkody ni ż dydaktycznego po żyt- ku. Generalnie jednak nale ży doceni ć zarówno zaanga żowanie autorów katechez, jak i ch ęć wykorzystania malarstwa religijnego w przekazie katechetycznym. Podr ęczniki pod red. T. Śmiecha s ą ciekawym przykładem, w jaki sposób mo żna wizualizowa ć tre ści religijne, odnosz ąc si ę do ciekawych obrazów malarskich.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 NAUCZANIA RELIGII KATOLICKIEJ W LATACH 2001-2010 95

Klasa I gimnazjum nr AZ-31-02/9-0 T. ŚMIECH (red.), W moim Ko ściele. Podr ęcznik do religii dla klasy I gimnazjum , Wyd. Jedno ść , Kielce 2007 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki 6 Rudolf von Seitz Trójca – 15 Fritz von Uhde Spotkanie w wielkanocny poranek Jezus jest moim Panem Maryja wzorem przyj ęcia 20 – (twarz Maryi, bez opisu) Dobrej Nowiny Eucharystia pokarmem 33 Rafael Santi Dysputa św. Sakramentu chrze ścijanina Rodzice w przestrzeni 67 Johann Zoffany Portret rodzinny mojej miło ści Carravaggio 7 Znaczenie wiary 81 Niewierny Tomasz Guercino w moim życiu Chrystus – Przyjaciel w biedzie Ko ściół wspólnot ą ludzi 105 Fritz von Uhde i cierpieniu w drodze do Boga Ja jestem winnym krzewem, 107 – wy latoro ślami , ikona, XVII w., Nazwy i symbole Ko ścioła Ateny, Muzeum Bizantyjskie Sąd Ostateczny , 1504, Akwizgran, Ko ściół oczekuje ostateczne- 110 Bosch Suermondt – Muzeum go spełnienia Bo żych obietnic 137 Jacopo Tintoretto Droga krzy żowa Droga krzy żowa Jezus zmartwychwstał 139 Mantegna Zmartwychwstanie Chrystusa i żyje w śród nas Jezus obdarza moc ą z wysoka (Zesłanie Ducha Świ ętego, 141 – – uroczysto ść Zesłania bez opisu) Ducha Świ ętego 143 Hugo van der Goes Za śni ęcie Maryi Panny Wniebowzi ęta Królowa świata Św. Benedykt i jego mnisi , Sodoma, Świ ęty Benedykt 152 – XVI w., opactwo di Monte Oliveto i jego dzieło Św. Dominik , fragment obrazu, 159 Fra Angelico klasztor św. Marka, Florencja Powrót do źródeł Św. Franciszek z Asy żu, fresk (ok. – zakony żebracze 160 – 1200 r.) w Sacro Speco w Subiaco (Włochy)

Klasa II gimnazjum nr AZ-32-02/9-0 T. ŚMIECH (red.), W miło ści Ojca. Podr ęcznik do religii dla klasy II gimnazjum , Wyd. Jedno ść , Kielce 2007 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki 12 Masaccio Wygnanie Adama i Ewy Odkrywanie potrzeby Boga 18 – (brat Albert, bez opisu) Dok ąd z moj ą wiar ą? Dlaczego z innymi? 25 Pieter Breughel Ślepcy (tolerancja) 33 Jan van Eyck Portret mał żonków Arnolfini Jestem powołany do miłości Dorastam, aby kocha ć 36 Tycjan Miło ść niebia ńska i miło ść ziemska – dojrzewanie 39 Dürer Portret wenecjanki Je żeli kocha ć, to kogo? 39 Dürer Portret młodego m ęż czyzny

7 Bł ąd w opisie.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 96 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

44 Botticelli Narodziny Wenery , fragment Moje ciało ma wielk ą warto ść 53 Rembrandt Świ ęta Rodzina Dziecko – bezcenny dar Boga Mistrz Poliptyku Św. Jan Jałmu żnik Panie, uczy ń mnie bogatym, 87 św. Jana Jałmu żnika rozdaj ący jałmu żnę ale wolnym Za trzydzie ści srebrników 89 Giotto Pocałunek Judasza – sekty „Nie b ędziesz miał bogów cu- 97 Nicolaus Poussin Adoracja złotego cielca dzych przede Mn ą”. Tylko Bóg 158 Montagne Św. Grzegorz 8 Recepta na świ ęto ść Ró żaniec odpowiedzi ą 159 E. Charonton Madonna Miłosierdzia na pro śbę Maryi W oczekiwaniu 165 Nicolas Froment Wskrzeszenie Łazarza na przyjście Pana 170 Leonardo da Vinci Madonna Benois Dla nas stał si ę człowiekiem 173 Jacek Malczewski Wigilia na Syberii Przy wigilijnym stole Mistrz Szkoły 175 Pieta z Awinionu Wyzwania Wielkiego Postu Awinio ńskiej Nowe życie w Chrystusie 185 Tycjan Zmartwychwstanie Jezusie zmartwychwstałym Komunia i m ęcze ństwo 188 Jean Malouel Grzechy cudze św. Dionizego 191 Julian Fałat Modl ący si ę starzec „Nieustannie się módlcie” Mistrz Szkoły Powołanie wezwaniem 197 Widzenie bł. Piotra Luksemburskiego Awinio ńskiej i odpowiedzi ą

Klasa III gimnazjum nr AZ-33-02/9-0 T. ŚMIECH (red.), W życiu i w prawdzie. Podr ęcznik do religii dla klasy III gimnazjum , Wyd. Jedno ść , Kielce 2007 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Chrze ścija ństwo 17 Jacopo Bassano Chrystus religi ą objawion ą Abraham chce zło żyć w ofierze Abraham 42 Caravaggio Izaaka 9, XVII w., Florencja, Gale- – człowiek gł ębokiej wiary ria Uffizi Samuel z Panem Bogiem i plemio- 46 – nami Izraela , miniatura, XIV w., Wiede ń, Biblioteka Narodowa Sztuka słuchania Boga Bóg powołuje Samuela 10 , 1723- 47 Joshua Reynolds 1792, Montpellier, Muzeum Fabre Sąd Salomona , XVI w., Rzym, Mądro ść ludzka a m ądro ść 51 szkoła Rafaela Loggie Watyka ńskie Bo ża – Salomon Ewangeli ści: Marek, Mateusz, Łu- kasz i Jan , cztery miniatury 56-57 – z Ewangeliarz z Ebbone, IX w., Jezus Chrystus Epernay, Biblioteka Miejska i Jego pochodzenie Chrystus zasiadaj ący na tronie , XVII 58 – w., Ateny, Muzeum Bizantyjskie

8 Wydaje si ę, że obraz ukazuje św. Jerzego. 9 Wła ściwy tytuł: Ofiarowanie Izaaka . 10 Tytuł angielski: The Infant Samuel (Dziecko Samuel).

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 NAUCZANIA RELIGII KATOLICKIEJ W LATACH 2001-2010 97

Chrystus po prawicy Ojca , Cztery spojrzenia 64 – XVI w., Lizbona, Narodowe na Jezusa Muzeum Sztuki Dawnej Antonio Ellegri 73 detto il Covreggio Chrystus modl ący si ę Jezus si ę modli (1489-1534) i uczy modlitwy Antonello Ukrzy żowanie , 1475, Londyn, Na- 74 da Messina tional Gallery Ko ściół jako wspólnota 80 – (krzy ż z San Damiano, bez opisu) i Ciało Chrystusa (Matka Bo ża Cz ęstochowska, bez Maryjo, jestem – pami ętam 110 – opisu) – czuwam 120 – Św. Jadwiga Królowa „Błogosławieni 121 – Św. Albert Chmielowski ubodzy w duchu” 127 – Św. Teresa od Dzieci ątka Jezus „Błogosławieni cisi” „Błogosławieni czystego 134 – Bł. Karolina Kózkówna serca” 141 – Św. Maksymilian Maria Kolbe Męczennicy współczesnego 143 – Bł. M ęczennicy II wojny światowej świata 149 Tintoretto Narodziny Chrystusa (cz ęść : Katechezy dodatkowe) Raffaello W kolebce czasów 157 Madonna Sistina (1483-1520) – spotkanie opłatkowe Antonio Van Dyck Jezus Ukrzy żowany , 167 Triduum paschalne (1599-1641) Neapol, Galeria Narodowa Chrystusa i chrze ścijanina Andrea di Chrystus Zmartwychwstały , 168 we wspólnocie Ko ścioła Buonaiuto XIV w., Florencja Ikona Matki Bo żej, XIX w., 169 – Cze ść Maryi, cze ść i chwała Belgrad, Muzeum Narodowe

Ostatnia z analizowanych serii podr ęczników przeznaczonych do gimnazjum opiera si ę na programie Jezus Drog ą, Prawd ą i Życiem dwóch Wydaw- nictw: Apostolicum oraz Piotra i Pawła. Podr ęczniki zostały przetłumaczone z j ęzyka hiszpa ńskiego i uzupełnione o istotne odniesienia do polskich uwarunkowa ń przez J. Próchniewicz. Z góry mo żna dostrzec inn ą ni ż w rodzimych podr ęcznikach koncepcj ę i struktur ę. W zamy śle autora obrazy religijne maj ą stanowi ć wa żne odniesienie dla przekazu i wizualizacji tre ści katechetycznych. Obrazy wykorzystywane s ą niemal w ka żdej jednostce. Pewnym technicznym mankamentem jest przedstawianie jednej reprodukcji na dwóch stronach, co sprawia, że w miejscu zagi ęcia obraz przestaje by ć czytelny, a jego kompozycja wiele traci. W podr ęcznikach wykorzystano zarówno obrazy znanych, jak i mniej znanych artystów, co wa żne – uzupełnione o przedstawienia malarskie polskich twórców. Obrazy zostały dobrze dobrane do omawianych tre ści, a tak- że szczegółowo opisane z podaniem twórcy, tytułu dzieła, daty powstania (nie zawsze) i miejsca przechowywania.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 98 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

Klasa I gimnazjum nr AZ-31-02/10-0 P. DE LA HERRÁN , J. PRÓCHNIEWICZ , Religia dla klasy I gimnazjum , Wyd. Apostolicum i Wyd. Piotra i Pawła, Warszawa – Pozna ń 2001 2 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Stworzenie świata , 6-7 Jacopino d’Arezzo miniatura biblijna z XIV w., Biblioteka Watyka ńska, Rzym Czy mo żemy pozna ć Boga? Bóg stwórca , 10 Jacopino d’Arezzo dwie miniatury biblijne z XIV w., Biblioteka Watyka ńska, Rzym Stworzenie Adama , fresk 18-19 Michał Anioł z Kaplicy Syksty ńskiej, Rzym Rafael Bóg objawia si ę Moj żeszowi , 20 (1483-1520) Stanze Watyka ńskie, Rzym Stworzenie gwiazd i roślin , fresk Kim jest Bóg? 22 Michał Anioł z Kaplicy Syksty ńskiej przedstawiaj ący Stworzyciela Świ ęta Trójca (ikona przedstawia 26 Andrzej Rublow trzech aniołów w go ścinie u Abraha- ma), Galeria Trietiakowska, Moskwa Świ ęty Mateusz Ewangelista , Pismo Świ ęte 28-29 – Ewangeliarz z VIII w., – „list” Boga do ludzi Biblioteka Watyka ńska, Rzym Ofiara Izaaka , Wallraf-Richartz- 40-41 Januarius Zick Spotkania z Bogiem Museum, Kolonia w Starym Testamencie 42 Rembrandt Ofiara Izaaka , Ermita ż, Leningrad Dawid jako prorok , psałterz z XIII 50-51 – w., Biblioteka Watyka ńska, Rzym 52 – Św. Królowa Jadwiga (1374-1399) Król Dawid , ilustracja z modli- Królowie Izraela i prorocy 54 – tewnika z około 1480 r., Starego Testamentu Biblioteka Watyka ńska, Rzym Prorok Jeremiasz , 57 Michał Anioł Kaplica Syksty ńska Zwiastowanie , 60-61 Leonardo da Vinci Galleria Ufizzi, Florencja (św. Józef z Jezusem i Maryj ą, 65 – bez opisu) Bóg posyła do nas Abraham Zwiastowanie pasterzom , 66 swojego Syna Bloemaert Galeria Porczy ńskich, Warszawa Świ ęta Rodzina 68 Peter Paul Rubens powracająca z Egiptu , Galeria Porczy ńskich, Warszawa Chrzest Chrystusa , fresk z Kaplicy 70 Pietro Perugino Syksty ńskiej, Watykan Objawienie si ę Jezusa Barolomé Przypowie ść o synu marnotrawnym , 80 ludziom Esteban Murillo National Galery, Waszyngton 81 Van Gogh Siewca Jezus i Samarytanka , Spotkania z Jezusem 86 Jan van Orley Galeria Porczy ńskich, Warszawa w Nowym Testamencie

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 NAUCZANIA RELIGII KATOLICKIEJ W LATACH 2001-2010 99

Leon By ć dobrym jak chleb 87 Wyczółkowski – św. Brat Albert Kazanie św. Franciszka do ptaków , 91 – ko ściół św. Franciszka, Pescia Zło żenie do grobu , 92-93 Giotto fresk, kaplica Scrovegnich, Padwa 95 Diego Velázquez Chrystus na krzy żu Zbawcze dzieło Jezusa Ostatnia Wieczerza , 96 Otto van Veen Chrystusa Galeria Porczy ńskich, Warszawa Niewierny Tomasz , 98 Guercino Pinakoteka, Watykan Wr ęczenie kluczy św. Piotrowi , Ko ściół 102 Perugino Watykan Nowym Ludem Bo żym Jezus powołuje apostołów Sakramenty 122- Domenico Piotra i Andrzeja , inicjacji chrześcija ńskiej 123 Ghirlandaio fresk z Kaplicy Syksty ńskiej (tytuł cz ęś ci) 132- Domenico Ostatnia Wieczerza , Ko ściół 133 Ghirlandaio Wszystkich Świ ętych, Florencja Eucharystia Komunia Apostołów , Galleria 135 J. van Gent Nazionale, Urbino Barolomé Nawrócenie świ ętego Pawła , 142 Esteban Murillo Prado, Madryt Dawid wr ęcza list Uriaszowi , ilustra- Sakramenty uzdrowienia 144 – cja z modlitewnika z około 1510 r.,

Biblioteka Watyka ńska, Rzym Pocałunek Judasza , 145 Guido Reni Galeria Porczy ńskich, Warszawa Bł. Pier Giorgio Frassati , 156 – współczesny świ ęty Ukoronowanie Naj świ ętszej Maryi Ko ściół – wspólnota świ ę- Panny , ilustracja z modlitewnika tych żyj ących Ewangeli ą 158 – z około 1480 roku, Biblioteka Watyka ńska, Rzym

Klasa II gimnazjum nr AZ-32-02/10-0 P. DE LA HERRÁN , J. PRÓCHNIEWICZ , Religia dla klasy II gimnazjum , Wyd. Apostolicum i Wyd. Piotra i Pawła, Warszawa – Pozna ń 2001 2 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Stworzenie Ewy (fragment), Kapli- Kim jest człowiek? 6-7 Michał Anioł ca Syksty ńska (tytuł cz ęś ci) Wyp ędzenie z raju (fragment), Rzeczywisto ść zła i grzechu 16-17 Michał Anioł Kaplica Syksty ńska (tytuł cz ęś ci) 20 Masaccio Wyp ędzenie z raju (fragment) Utrata przyja źni Bo żej 22 A. Dürer Hiob i jego żona Zło jest rzeczywisto ści ą 23 H. Memling Sąd Ostateczny (fragment) Pismo Świ ęte i tajemnica zła Michał Zbawcze cierpienie 24 Chrystus przed Piłatem z Działdowa Chrystusa Jeste śmy dzie ćmi Bo żymi 26-27 B.E. Murillo Przypowie ść o synu marnotrawnym (tytuł cz ęś ci) Jezus powołuje apostołów Piotra Jezus Chrystus jest drog ą 36-37 D. Ghirlandaio i Pawła , Kaplica Syksty ńska (tytuł cz ęści)

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 100 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

„Oskar ża si ę nas, że 38 A. Mantegna Św. Sebastian jesteśmy chrze ścijanami” Chrystus . Ikona z XV w. Jezus Chrystus 39 – Muzeum w Nowogrodzie (Rosja) wzorem chrze ścijanina Prawo moralne i sumienie 46-47 Rembrandt Moj żesz rozbija Tablice Prawa (tytuł cz ęści) Widok Sejmu w czasie uchwalenia 50 K. Wojniakowski Prawa ludzkie Konstytucji 3 Maja (1791 r.) Wolno ść i odpowiedzialno ść 56-57 Giotto Pocałunek Judasza (fragment) (tytuł cz ęści) 64 Rembrandt Powrót syna marnotrawnego Bł ąd subiektywizmu Bóg daje nam swoj ą łask ę 66-67 A. Carracci Chrystus z Samarytank ą (tytuł cz ęści) Zesłanie Ducha Świ ętego , tryptyk 69 – Prawo grzechu i prawo Ducha w ko ściele Dourgue (Francja) 73 Rafaello 11 Św. Michał walcz ący z szatanem Walka chrze ścijanina Świ ęci wzorem życia 76-77 J. i H. van Eyck Adoracja Baranka chrze ścija ńskiego (tytuł cz ęści) 78 – Św. Dominik Savio (1842-1857) Pi ętnastoletni świ ęty 80 – Św. Teresa z Avila (1515-1582) Życie kontemplacyjne 82 – Św. Franciszek (1181-1226) Apostolstwo Maryja – Oblubienica Ducha Dziewica Maryja 83 – Świ ętego wzorem świ ęto ści 108 Polaków z czasów II wojny Wszyscy jeste śmy 84 – światowej, beatyfikowanych powołani do świ ęto ści 13.06.1999 r. Kult złotego cielca (fragment), Dekalog (I i II przykazanie) 86-87 C. Rosselli Kaplica Syksty ńska (tytuł cz ęści) Wr ęczenie Tablic Prawa 89 C. Rosselli Dekalog (fragment), Kaplica Syksty ńska 94 G. Bellini Bóg Ojciec błogosławi ący Drugie przykazanie Cze ść nale żna Bogu 96-97 Fra Angelico Ofiarowanie Jezusa w świ ątyni (tytuł cz ęści) 101 El Greco Ukrzy żowanie Dzie ń Pa ński 106- Bo ży plan wobec rodziny D. Ghirlandaio Świ ęta Rodzina (fragment) 107 (IV przykazanie) (tytuł cz ęści) 116- Zwyci ęstwo Dawida Życie darem Boga Michał Anioł 117 nad Goliatem (V przykazanie) (tytuł cz ęści) Gianna Beretta , portret 118 – Bohaterska kobieta z uroczysto ści beatyfikacyjnej Rozstrzelanie 119 F. Goya „Nie zabijaj” powsta ńców madryckich Łakomstwo ( Siedem grzechów 123 H. Bosch Poszanowanie zdrowia głównych – fragment) 126- Ludzka płciowo ść H. Bosch Gody w Kanie Galilejskiej 127 (tytuł cz ęści) 128 S. Botticelli Św. Augustyn w swojej pracowni Wyznanie młodzie ńca 136- Kazanie na górze (fragment), Pozostałe przykazania C. Rosselli 137 Kaplica Syksty ńska (tytuł cz ęści)

11 Wła ściwie: Rafael albo Raffaello Santi.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 NAUCZANIA RELIGII KATOLICKIEJ W LATACH 2001-2010 101

Ukaranie niewiernych Izraelitów 138 S. Botticelli przez Moj żesza (fragment), Wierno ść Przymierzu Kaplica Syksty ńska By ć „ubogim w duchu” 143 T. Makowski Sk ąpiec (X przykazanie) 146- „Na ko ńcu życia b ędziemy s ą- H. Memling Sąd Ostateczny 147 dzeni z miło ści” (tytuł cz ęści) 150 H. Bosch Wizja z tamtego świata Niebo 151 H. Memling Sąd Ostateczny (fragment) Piekło 152 Michał Anioł Sąd Ostateczny (fragment) Czy ściec 153 Giotto Sąd Ostateczny (fragment) Koniec świata 155 L. van Leyden Sąd Ostateczny (fragment) (podsumowanie cz ęści)

Klasa III gimnazjum nr AZ-33-02/10-0 P. DE LA HERRÁN , J. PRÓCHNIEWICZ , Religia dla klasy III gimnazjum , Wyd. Apostolicum i Wyd. Piotra i Pawła, Warszawa – Pozna ń 2001 2 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Drabina Jakubowa (Rdz 28, 12) , Bóg wychodzi 30 – XV w. Muzeum w Awinionie człowiekowi naprzeciw Chusta św. Weroniki , Dowody na historyczne 45 Simon Vouet muzeum Le Mans, Rzym istnienie Jezusa Niewierny Tomasz , 48 Guercino Autorzy Ewangelii Pinakoteka, Watykan Czterej ewangeli ści , strona ewange- 51 – Wiarygodno ść Ewangelii liarza z IX w., Akwizgran Enguerrando Śmier ć i zmartwychwstanie 52-53 Pieta , Luwr Quarton Jezusa (tytuł całej cz ęści) Zło żenie do grobu , „To Ja jestem, 54 Caravaggio Pinakoteka, Watykan nie bójcie si ę” 56 Giovanni Bellini Pieta , Pinakoteka, Watykan Jezus naprawd ę umarł Zmartwychwstanie Chrystusa , Świadkowie 58 Rembrandt Alte Pinakothek, Monachium Zmartwychwstałego Pana Matthias Zmartwychwstanie i wniebowst ą- Ukazywanie si ę Jezusa 60 Grünweald pienie , muzeum w Kolmarze po zmartwychwstaniu Zmartwychwstanie Chrystusa Znaczenie 62 Giotto (fresk), Kaplica Scrovegnich, Padwa zmartwychwstania Jezus posyła nam Ducha 64-65 Giotto Zesłanie Ducha Świ ętego Świ ętego (tytuł cz ęści) Działanie Ducha Świ ętego Droga do Emaus , 67 – w pierwszych wspólnotach obraz z „Biblii dla dzieci” chrze ścija ńskich Ojciec Przedwieczny posyła Ducha Działanie Ducha Świ ętego 70 – Świ ętego , Escorial (Hiszpania) w Ko ściele współczesnym Jezus powierza 81 Masaccio Św. Piotr udziela chrztu (fresk) misj ę apostołom Wr ęczenie kluczy św. Piotrowi 85 Perugino Cechy Ko ścioła (fresk), Kaplica Syksty ńska Hubert i Jan Trzy Marie przy grobie , Czy kobiety 97 van Eyck Alte Pinakothek, Monachium mog ą by ć kapłanami? Rembrandt Ofiarowanie w świ ątyni , Maryja, matka Jezusa 102 van Rijn Kunsthalle, Hamburg i matka Ko ścioła (tytuł cz ęści)

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 102 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

Zwiastowanie (fresk), „Błogosławi ć mnie b ędą 104 Fra Angelico Klasztor San Marco, Florencja wszystkie pokolenia” Czarna Madonna , Posłannictwo Maryi 106 – Matka Bo ża z Cz ęstochowy w historii zbawienia Co Biblia mówi 108 – Niepokalana o Maryi Pannie? Ukoronowanie Matki Bo żej , Przywileje 110 Pinturicchio Pinkoteka, Watykan Naj świ ętszej Maryi Panny 116- Świ ęty Jan na wyspie Patmos , An- Ko ściół w pierwszych Herri met do Bles 117 twerpia wiekach (tytuł cz ęści) Świ ęty Piotr rozdaje biednym dary , Życie pierwszych wspólnot 119 Masaccio Florencja chrze ścija ńskich Męcze ństwo św. Szczepana Kamieniowanie św. Szczepana , 120 Ludwik Seitz i pierwsze prze śladowania Bazylika św. Antoniego w Padwie chrze ścijan Nawrócenie św. Pawła , ko ściół Nawrócenie Szawła z Tarsu. 123 Caravaggio Santa Maria del Popolo, Rzym Podró że św. Pawła Głowa św. Piotra (fresk), Edykt mediola ński 128 Masaccio kościół Santa Maria del Carmine i wolno ść Ko ścioła Sobór w Nicei w 325 roku (fresk), 129 – Herezje w staro żytno ści Biblioteka Watyka ńska Karol Wielki, cesarz zachodni , 137 – miniatura z biblioteki w Brukseli Kryzys Ko ścioła Papie ż Grzegorz VII nakłada eks- i reforma gregoria ńska 138 – komunik ę na Henryka IV , miniatura z XII w. Św. Franciszek z Asy żu (1182- 144 – 1226), zało życiel franciszkanów Zakony i świ ęci, Św. Dominik (1170-1221), nauka i sztuka 144 – zało życiel dominikanów Saladyn zdobywa Jerozolim ę, 146 – Wyprawy krzy żowe miniatura, Pary ż Świ ęta królowa Jadwiga 147 J. Simmler Przysi ęga królowej Jadwigi i chrystianizacja Litwy Obrona Jasnej Góry podczas po- Ko ściół w czasach nowo- 150- – topu szwedzkiego , ze zbiorów ja- żytnych (XV-XIX w.) 151 snogórskich (tytuł cz ęści) 152 – Krzysztof Kolumb (1451-1506) Pocz ątek nowej epoki 153 – Marcin Luter Reformacja Obrady Soboru Trydenckiego , Ko- 155 – ściół Santa Maria Maggiore Sobór Trydencki w Trydencie Św. Ignacy Loyola prosi papie ża Kontrreformacja. Rozkwit 156 – Pawła III o zatwierdzenie reguły życia chrze ścija ńskiego zakonu jezuitów Ko ściół w Polsce w okresie 157 – Św. Andrzej Bobola (1591-1657) reformacji. Unia brzeska 169 – Obraz Miłosierdzia Bo żego „Jezu, ufam Tobie” 189 św. Brat Albert Ecce homo (J 19,5) By ć świadkiem prawdy 197 – Św. Tomasz Morus (podsumowanie cz ęści)

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 NAUCZANIA RELIGII KATOLICKIEJ W LATACH 2001-2010 103

Podręczniki do nauczania religii katolickiej dla gimnazjum, przygotowane według Podstawy programowej katechezy z 2001 r., w ró żnym stopniu wyko- rzystywały malarstwo religijne. W porównaniu z podręcznikami przetłumaczo- nymi z j ęzyka hiszpa ńskiego polskie materiały domagały si ę dopracowania. Mo żna zauwa żyć, jak powoli – głównie dzi ęki przekonaniu o konieczno ści wizualizacji przekazywanych tre ści, ale tak że coraz wi ększym mo żliwo ściom technicznym – autorzy i redaktorzy zacz ęli si ęga ć po ró żne obrazy religijne. Czasami ma si ę wra żenie, że działo si ę to na zasadzie „prób i bł ędów” czy te ż do ść przypadkowego doboru tych przedstawie ń, niemniej fakt coraz cz ęstszych odniesie ń do malarstwa w podr ęcznikach do religii powinien zosta ć odnotowa- ny i pozytywnie oceniony. Dzi ęki takiemu zabiegowi młodzi ludzie mieli mo ż- liwo ść dostrze żenia, że kwestie wiary nie dotycz ą wył ącznie religii, a ró żne świadectwa życia z Bogiem mog ą dociera ć do nas tak że w postaci pi ęknych dzieł sztuki.

3. Szkoły ponadgimanzjalne

Na poziom ponadgimnazjalny Podstawa programowa katechezy z 2001 r. koncentrowała tre ści nauczania wokół świadectwa wiary w Ko ściele, w świecie i w rodzinie. Według Programu nauczania religii zaproponowanego przez Komi- sj ę Wychowania Katolickiego Episkopatu Polski dla liceum i technikum, pt. Świadek Chrystusa , powstały 4 serie podr ęczników. Z kolei podr ęczniki pod red. T. Śmiecha bazowały na programie autorskim Żyć, aby wierzy ć i kocha ć. W szkołach zawodowych funkcjonowały 2 serie podr ęczników – pod red. Z. Marka oraz R. Lisa. Obecnie zostan ą kolejno przeanalizowane podr ęczniki na poziom ponadgimnazjalny w latach 2001-2010 pod względem wykorzystania w nich obrazów religijnych.

LICEUM I TECHNIKUM Program ogólnopolski dla liceum nr AZ-4-01/1 z 20.09.2001: Świadek Chrystusa Lublin Wyd. Gaudium R. LIS (red.) Radom Wyd. Ave w Sandomierzu S. ŁABENDOWICZ (red.) Kraków WAM Z. MAREK (red.) Pozna ń Ksi ęgarnia św. Wojciecha J. SZPET , D. JACKOWIAK (red.) Program ogólnopolski dla liceum nr AZ-4-04/2 z 22.03.2004: Żyć, aby wierzy ć i kocha ć Kielce Wyd. Jedno ść T. ŚMIECH (red.)

SZKOŁA ZAWODOWA Program ogólnopolski nr AZ-5-01/1 z 20.09.2001: Z Chrystusem Lublin Wyd. Gaudium R. LIS (red.) Kraków WAM Z. MAREK (red.)

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 104 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

Podr ęczniki przeznaczone do liceum i technikum Wydawnictwa Gaudium z Lublina pod red. R. Lisa odwołuj ą si ę do ró żnych obrazów: w klasie I do 11, w II – 17, w III – 2. W ksi ąż ce do I klasy zastosowano do ść niezwykły sposób opisu, posługuj ąc si ę jedynie inicjałami imion malarzy. Ze wzgl ędu na korelacj ę z wychowaniem plastycznym wydaje si ę, że lepsze jest przywołanie ich pełnego brzmienia. W klasie II i III obrazom brakuje pełnych opisów. Autorzy wykorzystuj ą znane arcydzieła (np. Stworzenie Adama Michała Anioła, Chrzest Chry- stusa Piero della Francesca i inne), jak i mniej spotykane, np. ró żne portrety. Poniewa ż w klasie III program ł ączy si ę z przygotowaniem do życia w rodzinie i w mał żeństwie, st ąd autorom ró żnych podr ęczników trudno było dobra ć obrazy malarskie adekwatne do tych tre ści.

Klasa I liceum nr AZ-41-01/1-6 R. LIS (red.), Na drogach poznawania Chrystusa . Podr ęcznik do religii dla I klasy liceum i technikum , Wyd. Gaudium, Lublin 2002 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki 12 – (stworzenie Adama, bez opisu) Człowiek obrazem Boga Człowiek wyniesiony do 17 C.C. van Haarlem Kuszenie Adama i Ewy godno ści przez Chrystusa 28 P.D. Francesca Chrzest Chrystusa Jestem chrze ścijaninem? 47 Tycjan Chrystus Co to znaczy wierzy ć? 76 R. Savery Adam i Ewa w Raju Opatrzno ść Bo ża Chrzest Chrystusa (bł ąd, powinno 87 P.D. Francesca Zmartwychwstanie Pa ńskie by ć: Zmartwychwstanie Chrystusa ) Raz wybrawszy, co dzie ń 140 – (św. Augustyn, bez opisu) wybiera ć musz ę Modlitwa w muzyce, poezji 193 Tycjan Chrzest Chrystusa i sztuce Rembrandt Przypowie ść o synu marnotraw- 212 Odej ścia i powroty van Rijn nym 12 , fragment 215 A. Dürer Hiob i jego żona , fragment Sens cierpienia 219 Fra Angelico Zwiastowanie Odwaga pokory

Klasa II liceum i technikum nr AZ-42-01/1-6 R. LIS (red.), W świetle Chrystusa-Prawdy. Podr ęcznik do religii dla II klasy liceum i technikum , Wyd. Gaudium, Lublin 2003 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki 16 Rafael Adam i Ewa , fragment fresku Bóg objawia si ę w świecie Św. Augustyn , fresk na rzymskim 19 – Bóg stwarza świat Lateranie, ok. 550 przez słowo 21 – Św. Jan Chryzostom , ikona 28 Giotto Kazanie do ptaków Odpowiedzialni za świat Objawienie si ę Chrystusa ludziom , 42 Aleksander Iwanow Chrystus w oczach 1837-1857 Apostołów – Mesja ństwo 43 Tintoretto Ostatnia Wieczerza , 1592-1594 Wi ęzienie w amfiteatrze , Świadkowie 45 – z widokówki przedwojennej pierwotnego Ko ścioła

12 Wła ściwy tytuł: Powrót syna marnotrawnego .

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 NAUCZANIA RELIGII KATOLICKIEJ W LATACH 2001-2010 105

Lucas Cranach Niechrze ścijanie 50 Ukrzy żowanie ze Schleissheim Starszy o Jezusie Chrystusie Papie ż Grzegorz I Wielki z goł ębi- 58 – cą na ramieniu symbolizuj ącą Du- Rola Ojców Ko ścioła w prze- cha Świ ętego kazywaniu dziedzictwa wiary 59 Vittore Carpaccio Pogrzeb św. Hieronima , ok. 1500 Rozłam w Ko ściele 71 – (Marcin Luter, bez opisu) – reformacja 93 – (św. Jan Ewangelista, bez opisu) W obronie prawdy 94 – Tomasz More Świ ęty Tomasz z Akwinu 130 – Św. Tomasz z Akwinu i jego filozofia Modlitwa w duchu 139 – (św. Franciszek, bez opisu) św. Franciszka Ignacja ńska 143 Peter Paul Rubens Cuda świ ętego Ignacego Loyoli szkoła modlitwy 169 El Greco Zmartwychwstanie Życie wieczne a reinkarnacja

Klasa III liceum i technikum nr AZ-43-01/1-6 R. LIS (red.), Z Chrystusem na drogach życia . Podr ęcznik do religii dla III klasy liceum i technikum , Wyd. Gaudium, Lublin 2004 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki 39 – (połów ryb, bez opisu) Powołani przez Chrystusa 64 – (Adam i Ewa, bez opisu) Męż czyzn ą i kobiet ą stworzył ich

Seria radomskich podr ęczników pod red. S. Łabendowicza zawiera wiele ró żnych zdj ęć . Kilka wykorzystanych obrazów malarskich nie zostało opisanych i nie posiadaj ą znacz ącej warto ści estetycznej. Autorzy poszczególnych katechez nie zaplanowali korelacji mi ędzy nauczaniem religii i plastyki. Z kolei podr ęczniki Wydawnictwa WAM pod red. Z. Marka odwołuj ą si ę do ró żnych obrazów, cho ć nie zawieraj ą ich opisu (pojawia si ę jedynie w pod- ręczniku do klasy I w trzech przypadkach). Obrazy dopasowane s ą do tematów katechez, cho ć – mo żna to zauwa żyć – autorzy nie przywi ązywali zbyt wielkiej wagi do ł ączenia edukacji religijnej z estetyczn ą.

Klasa I liceum i technikum nr AZ-41-01/1-1 Z. MAREK (red.), Jestem świadkiem Chrystusa w Ko ściele. Podr ęcznik do religii dla I klasy liceum i technikum , WAM, Kraków 2002 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Dwie ikony: 49 – Wierz ę słowu Bo żemu św. Cyryl i św. Metody Żółte Ukrzy żowanie , 1942, Nicea, Jezus Chrystus szczytem 53 Marc Chagall Musée Message Biblioteque Marc Objawienia Chagall (Jezus Miłosierny i św. Faustyna, 74 – Objawienia prywatne bez opisu) Podziały w Ko ściele 85 – Portret Henryka VIII , króla Anglii i dąż enie do jedno ści

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 106 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

Ostatnia Wieczerza , fragment – Eucharystia: popiersie Jezusa, 1495-1498, 109 Leonardo da Vinci spotkanie z Jezusem, refektarz klasztoru Santa Maria który nas umacnia delle Grazie w Mediolanie Iwan Kramskoj 130 Jezus na pustyni Jezus wzorem modlitwy (1837-1887) 204 – Bł. Aniela Salawa (1881-1922) Ze wzgl ędu 204 – Św. Jadwiga Królowa (1374-1399) na Jezusa Chrystusa Nawiedzenie Matki Naj świ ętszej , 210 – fragment fresku, Ko ściół Nawie- Adwent dzenia w Ain Karem 214 – (Bo że Narodzenie, bez opisu) Bo że Narodzenie Anastasis , fresk w półkopule ab- 223 – sydy parreklessionu w klasztorze Wielkanoc Chora w Istambule, ok. 1320

Klasa II liceum oraz II i III technikum nr AZ-42-01/1-1 Z. MAREK (red.), Jestem świadkiem Chrystusa w świecie. Podr ęcznik do religii dla II klasy liceum oraz II i III klasy technikum , WAM, Kraków 2003 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Bóg-Stwórca , fragment malowidła 12 – Świat i człowiek w Kaplicy Syksty ńskiej, Rzym Bóg jako Architekt Wszech świata – 15 – Rozum i wiara miniatura w Bible moralisée , XIII w. 33 – (wniebowst ąpienie, bez opisu) Ku chwale Boga 37 – (Trójca Świ ęta, bez opisu) Trójca Świ ęta , ikona z XVII w. (wzo- Dzieło Trójcy Świ ętej 39 – rowana na znanej ikonie A. Rublowa) Archanioł Michał , ikona z połowy Świat istot niewidzialnych 41 – XVIII w. (czarno-biała) – aniołowie 105 – (kuszenie Chrystusa, bez opisu) Nieprzyjaciel człowieka (Baranek Paschalny) malowidło na 116 – Potrzeba łaski Bo żej stropie świ ątyni w Czulicach (kobieta obmywa stopy Jezusa, Jezus prawdziwy Bóg 125 – bez opisu) i prawdziwy człowiek (Maryja z Dzieci ątkiem, 156 – Maryja Słu żebnica Pa ńska ikona, bez opisu) 160 – (Maryja z Dzieci ątkiem, bez opisu) Bo że Narodzenie (aniołowie i pasterze, ikona, 161 – – tak Bóg umiłował świat bez opisu) Chrystus Panem nowego 239 – Nowe Jeruzalem , miniatura, XIV w. nieba i nowej ziemi (zwiastowanie i nawiedzenie, Matka Chrystusa 269 – miniatury, bez opisu) – Matka Boga 269 – (Maryja z Dzieci ątkiem, bez opisu) Matka Chrystusa 274 – (Maryja z Dzieci ątkiem, bez opisu) – Matka Ko ścioła

Klasa III liceum oraz IV technikum nr AZ-43-01/1-1 Z. MAREK (red.), Jestem świadkiem Chrystusa w rodzinie. Podr ęcznik do religii dla III klasy liceum i IV klasy technikum , WAM, Kraków 2004 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki 23 – (Jezus i Maryja, bez opisu) Wezwani do świ ęto ści

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 NAUCZANIA RELIGII KATOLICKIEJ W LATACH 2001-2010 107

Życie i misja 192 – (Świ ęta Rodzina, bez opisu) Świ ętej Rodziny 238 – (Naj św. Serce Jezusa, bez opisu) Zawierzaj ąc si ę 240 – (Naj św. Serce Jezusa, bez opisu) Sercu Jezusowemu 242 – (Jezus i Maryja, bez opisu) Oddaj ąc si ę Sercu Maryi

Podr ęczniki Wydawnictwa św. Wojciecha pod red. J. Szpeta i D. Jacko- wiak były drukowane w wersji czarno-białej bez zdj ęć i reprodukcji obrazów malarskich. Autorzy skoncentrowali si ę na dobrze opracowanych tre ściach katechez, mniej zwracaj ąc uwag ę na ich podr ęcznikow ą wizualizacj ę. Analizowane powy żej podr ęczniki zostały opracowane według Programu nauczania religii z 2001 r., z kolei Wydawnictwo Jedno ść z Kielc przygotowało własny program Żyć, aby wierzy ć i kocha ć oraz seri ę ksi ąż ek do szkół ponadgimnazjalnych pod red. T. Śmiecha. W tych podr ęcznikach reprodukcje obrazów malarskich pojawiaj ą si ę do ść cz ęsto. Mo żna zaobserwowa ć, że obrazy były dobrze opisane i korelowały z tre ści ą katechez. Przywołano obrazy malarzy znanych i nieznanych, tak że dzieła polskich artystów. Porównuj ąc t ę kwesti ę z innymi seriami podr ęczników, warto zauwa żyć estetyczn ą wra żliwo ść autorów katechez i ich pragnienie, by tre ści religijne umiej ętnie ł ączy ć z prezentacj ą znacz ących dzieł sztuki.

Klasa I liceum i technikum nr AZ-41-04/2-0 T. ŚMIECH, E. KONDRAK (red.), Na drodze do dojrzałej wiary. Podr ęcznik do religii dla klasy I liceum i technikum , Wyd. Jedno ść , Kielce 2008 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Św. Augustyn , fresk na Lateranie, Kim jestem w perspektywie 9 - Rzym, ok. 550 Bożego planu? Domenico Spinelli Bóg w otoczeniu aniołów , 20 Objawienie Boga di Nicolo XV w., Siena w Starym i Nowym Domenico Spinelli „A przez Niego wszystko si ę sta- 21 Testamencie di Nicolo ło...” , XV w., Siena Stefano Wizja św. Tomasza z Akwinu , Objawienie po średnie 25 di Giovanni Pinakoteka, Watykan i bezpo średnie „Ecce homo” ( Oto człowiek ), 38 A. Chmielowski Godno ść osoby ludzkiej Kraków Niewierny Tomasz , 1574, Muzeum Wiara jako odpowied ź 62 Marten de Vos Sztuk Pi ęknych w Antwerpii na miło ść Boga Męstwo , Roztropno ść , Sprawiedli- wo ść , Umiarkowanie , fragmenty Cnoty kardynalne 73 A. Lorenzetti fresku Alegoria dobrego i złego i ich rola w życiu rz ądu , 1338, Siena Jest jeden Bóg – „Nie b ę- Krzy ż św. Damiana 13 , XII w., 85 – dziesz miał bogów cudzych ko ściół św. Klary w Asy żu przede Mn ą” Dlaczego rodzice s ą po- Św. Monika , według obrazu 94 – trzebni? – „Czcij ojca swego L. Tristana, 1616, Madryt i matk ę swoj ą”

13 Bł ędny opis.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 108 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

Człowiek z opask ą na oczach kie- Spieszmy si ę kocha ć ludzi 96 – ruje si ę w przepa ść , Bazylika Mat- – „Nie zabijaj” ki Bo żej Wi ększej w Bergamo Człowiek z opask ą kieruje si ę Ile jest warte życie ludzkie 97 – w przepa ść , Bazylika Matki Bożej – grzechy przeciw życiu Wi ększej w Bergamo Dawa ć świadectwo prawdzie 112 – Jezus przed Piłatem – „Nie mów fałszywego świadectwa” Nawrócenie św. Pawła , ok. 1601, Droga wiary 144 Caravaggio ko ściół Santa Maria del Popolo, osób powołanych Rzym Człowiek, który mo że mnie 164 – Pier Giorgio Frassati zachwyci ć Chrystus przyszedł, przycho- 170 – Scena Zwiastowania dzi, przyjdzie – Adwent Pokłon pasterzy , Bo że Narodzenie w moim 172 Correggio 1530, Pinakoteka, Drezno życiu i domu rodzinnym Syn marnotrawny , XVI w., Wielki Post – wej ście 177 Massari Pinakoteka, Bolonia na drog ę do miło ści Ojca Nie dotykaj mnie , Triduum Paschalne 180 Beato Angelico 1438-1450, Florencja w liturgii Ko ścioła Świ ęty Benedykt spo żywa posiłek Religijno-społeczna 190 – z bra ćmi , fresk, Siena rola zakonów

Klasa II liceum oraz II i III technikum nr AZ-42-04/2-0 J. CZERKAWSKI , E. KONDRAK , B. NOSEK (red.), Z wiar ą w życie i świat . Podr ęcznik do religii dla klasy II liceum oraz II i III technikum , Wyd. Jedno ść , Kielce 2005 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Andrea Trójca Świ ęta i Hieronim , 11 del Castagno fragment, Florencja Tajemnica przenikaj ącej si ę Trójca Świ ęta , 1411, miło ści – życie Trójcy Świ ętej 13 A. Rublow Galeria Trietjakowska, Moskwa Odwieczny w chwale pomi ędzy św. Charakter Boga i Jego 14 Fra Bartolomeo Katarzyn ą i św. Magdalen ą, frag- przymioty ment, Muzeum Narodowe, Lukka Anioł stró ż, 1984, 22 B. Heinen Inny z istniej ących światów własno ść prywatna – aniołowie Tobiasz i anioł , 24 – i ich posłannictwo ko ściół św. Eustachego, Pary ż Stworzenie Adama , XVI w., Człowiek – stworzenie Bo że 26 Michał Anioł Kaplica Syksty ńska, Rzym czy wynik ewolucji? Jezus – Owoc tajemnicy słu- Lorenzo Lotto chania. „Pocz ął si ę 40 Zwiastowanie , Jesi (1480-1556) z Ducha Świ ętego i narodził si ę z Maryi Panny” Ludzkie oblicze Kalwarii 47 – (Ecce Homo , bez opisu) – nasz udział w ofierze Chrystusa Piero Zmartwychwstanie , Zmartwychwstanie 50 Della Francesca Pinakoteka w Sansepolcro Jezusa Chrystusa

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 NAUCZANIA RELIGII KATOLICKIEJ W LATACH 2001-2010 109

Zesłanie Ducha Świ ętego , Osoba Ducha Świ ętego – 55 Mistrz Westfalski Wallraf-Richartz-Museum Bo że Tchnienie, które o żywia Tajemnica zjednoczenia Andrea Ko ściół pielgrzymuj ący i Ko ściół 61 ludzi z Bogiem – Ko ściół di Buonaiuto tryumfuj ący , Florencja widzialny i niewidzialny Pascha, Jezus zmartwychwstały Wiara 89 – przyci ąga do siebie równie ż zmar- w zmartwychwstanie łych , Muzeum Rosyjskie, Petersburg Chrystus podnosz ący z grobu Cztery prawdy ostateczne 93 – Adama i Ew ę, ko ściół Naj św. – wiara w życie bez ko ńca Zbawiciela, Konstantynopol Uczta w domu faryzeusza Szymo- Sakrament Moretto 120 na , fragment, ko ściół Santa Maria uzdrawiaj ącej miło ści da Brescia in Calchera, Brescia – pokuta i pojednanie Maria Magdalena pokutuj ąca , Kultura no śnikiem 137 G. de La Tour 1640, Nowy Jork wartości duchowych Pokłon pasterzy , Bo że Narodzenie 155 Correggio Pinakoteka, Drezno – nie tylko tradycja Niedowierzanie Tomasza , 162 Buoninsegna Wielkanoc – Jezus żyje! Muzeum Katedralne, Siena Anioł nios ący dusze zmarłych przed Chrystusa , miniatura Kocha ć 194 – z Shaftesbury-Psaler (XII w.), równie ż po śmierci British Museum, Londyn Anioł prowadz ący zmarłych do „Najlepsze ci ągle przed na- 198 H. Bosch wiecznego światła , ok. 1502, mi”, czyli dobra nowina Palazzo Ducale, Wenecja o ko ńcu świata „Wyobra źnia miłosierdzia” 209 – (Jezus Miłosierny, bez opisu) – ukocha ć Chrystusa w drugim człowieku „Panno Świ ęta, co Jasnej (Matka Bo ża Cz ęstochowska, bez bronisz Cz ęstochowy...” – 215 – opisu) rola Maryi w życiu narodu polskiego

Klasa III liceum i IV technikum nr AZ-43-04/2-0 E. KONDRAK , J. CZERKAWSKI , B. NOSEK (red.), Z wiar ą na progu miło ści . Podr ęcznik do religii dla klasy III liceum i IV technikum , Wyd. Jedno ść , Kielce 2006 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Bóg rozmawia z Adamem i Ew ą (obraz za żyło ści utraconej wskutek grzechu pierworodnego), szczegół 12 – Personalizm chrze ścija ński ilustracji do Ksi ęgi Rodzaju w Biblii Moutier Grandval, Muzeum Brytyjskie, Londyn Świ ęta Anna i świ ęty Joachim Powołanie człowieka 18 – z kilkuletni ą Maryj ą, fresk z po- do życia w rodzinie cz ątku XX w., Pontebba, Włochy Stworzenie kobiety , miniatura, Znaczenie płciowo ści 21 – XVI w., Biblia Bodleian, Oksford w życiu człowieka Lucas Cranach Dar życia, jego warto ść 37 Jezus i dzieci , XVI w. Starszy i obrona, adopcja

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 110 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

Chrystus w domu swoich Istota ludzkiej pracy 68 J.E. Millais rodziców, Józefa i Maryi , i jej sens Londyn, Galeria Tate Etyka gospodarcza 78 Q. Metsys 14 Bankier z żon ą, Pary ż, Luwr i zawodowa Przykład współczesnej sztuki Kultura no śnikiem wartości 88 W. Congdon religijnej: Ukrzy żowany (nr 2) duchowych Odwiedziny Matki – tre ść 114 – Matka Bo ża z Guadalupe objawie ń maryjnych Wr ęczenie kluczy św. Piotrowi , „A bramy piekielne 135 P. Perugino Rzym, Kaplica Syksty ńska go nie przemog ą”

Podr ęczniki do szkoły zawodowej, zaproponowane przez Wydawnictwo Gaudium z Lublina pod red. R. Lisa, wykorzystuj ą w sumie 11 obrazów, w wi ęk- szo ści bez opisu. Niestety, do ść słaba jest tak że jako ść reprodukcji drukowanych w niebieskich odcieniach. Uczniowie szkół zawodowych nie mieli wi ększej mo żliwo ści, by zapozna ć si ę z arcydziełami malarstwa religijnego.

Klasa I szkoły zawodowej nr AZ-51-01/1-6 R. LIS (red.), Zaufajmy Chrystusowi. Podr ęcznik do religii dla I klasy szkoły zawodowej , Wyd. Gaudium, Lublin 2002 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Matthias Zmartwychwstanie W Chrystusie 133 Grünewald i wniebowst ąpienie zmartwychwstaniemy 145 Justus van Gent Komunia apostołów Rado ść Eucharystii

Klasa II szkoły zawodowej nr AZ-52-01/1-6 R. LIS (red.), Świadczymy o Chrystusie. Podr ęcznik do religii dla II klasy szkoły zawodowej , Wyd. Gaudium, Lublin 2003 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki 13 – (Maryja, bez opisu) Powołania na kartach Biblii Powołanie do życia 16 – (Ewa w raju, bez opisu) w mał żeństwie i rodzinie 38 Rosso Fiorentino Po ślubienie Dziewicy , 1534 Geneza mał żeństwa 60 – (Maryja z Jezusem, bez opisu) Macierzy ństwo Eutanazja – ucieczka 104 – (Ukrzy żowanie, bez opisu) przed cierpieniem? 109 – (Bóg Ojciec, bez opisu) Moc słowa 119 – (Zmartwychwstanie, bez opisu) Życie wieczne a reinkarnacja Klimat pierwszej encykliki 136 – (Modlitwa w Ogrójcu, bez opisu) społecznej – Rerum novarum 176 – Bł. Pier Giorgio Frassati Rola świeckich w Ko ściele

Do ść skromnie wykorzystano tak że obrazy religijne w podr ęcznikach pod red. Z. Marka. Tylko jeden obraz – Ostatnia Wieczerza Leonarda da Vinci zo- stał opisany z podaniem nazwiska jego twórcy. Pozostałe opisy s ą niepełne.

14 Powinno by ć raczej: Massys.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 NAUCZANIA RELIGII KATOLICKIEJ W LATACH 2001-2010 111

Klasa I szkoły zawodowej nr AZ-51-01/1-1 Z. MAREK (red.), Ze Zmartwychwstałym w społecze ństwie. Podr ęcznik do religii dla I klasy szkoły zawodowej , WAM, Kraków 2002 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Ostatnia Wieczerza (fragment – 19 Leonardo da Vinci popiersie Jezusa), klasztor Santa Jezus Chrystus w Ko ściele Maria delle Grazie w Mediolanie Niemo żliwe staje si ę mo żliwe. 52 – Św. Faustyna Uroczysto ść Wszystkich Świ ętych Nawiedzenie Matki Naj świ ętszej „Przyjd ź, Panie Jezu!” 73 – (fragment), ko ściół Nawiedzenia – Adwent w Ain Karem, Ziemia Świ ęta 86 – Bo że Narodzenie (bez opisu) Bóg przyszedł do ludzi 112 – Bł. Aniela Salawa (1881-1922) Wybiera ć dobro 112 – Św. Jadwiga Królowa (1374-1399)

Klasa II szkoły zawodowej nr AZ-52-01/1-1 Z. MAREK (red.), Ze Zmartwychwstałym w rodzinie. Podr ęcznik do religii dla II klasy szkoły zawodowej , WAM, Kraków 2003 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki 128 – (Świ ęta Rodzina, ikona bez opisu) Życie i misja Świ ętej Rodziny 151 – (Zwiastowanie, bez opisu) Prze żywaj ąc Adwent Zawierzaj ąc si ę Sercu 167 – (Naj św. Serce Jezusa, bez opisu) Jezusowemu

W podr ęcznikach do religii katolickiej przeznaczonych do szkół ponadgimnazjalnych przygotowanych po 2001 r. mo żna zwróci ć uwag ę na kilka wa ż- nych kwestii zwi ązanych z wykorzystaniem obrazów religijnych. Przede wszystkich nale ży doceni ć starania redaktorów i autorów, którym zale żało na zobrazowaniu przedstawianych tre ści. Wykorzystane obrazy religijne dobrze wpisywały si ę w poszczególne jednostki tematyczne i mo żna było odwoła ć si ę do nich prowadz ąc zaj ęcia. Nauczyciele religii mieli mo żliwo ść ukazania na ich przykładzie, jak sztuka ł ączy si ę z życiem, w jaki sposób tre ści religijne docie- raj ą do nas przez określone przedstawienia malarskie. Mo żna było nie tylko odnie ść si ę do korelacji przedmiotowej, korzystaj ąc z obrazów malarskich za- mieszczonych w podr ęcznikach do edukacji plastycznej, lecz tak że wykorzysta ć te przedstawienia, które znalazły si ę w podr ęcznikach do lekcji religii. Trzeba te ż zwróci ć uwag ę na pewne mankamenty, które domagały si ę dopracowania. Przede wszystkim wiele obrazów nie zostało opisanych, niekiedy opisy były niepełne, a tytuły zmieniane. Uczniowie, korzystaj ąc z podr ęcznika, nie zawsze mieli okazj ę, by skojarzy ć czy przypomnie ć sobie zarówno twórc ę, jak i tytuł danego obrazu. Dobieranie obrazu na zasadzie „bo ta scena pasuje do treści” nie zawsze optymalnie wykorzystywało mo żliwo ści, jakie wi ązały si ę z tym przedstawieniem. Działanie polegaj ące wył ącznie na pokazaniu obrazu („zobaczcie sobie”) bez tworzenia warunków do obserwacji i przemy śle ń nie mogło przynosi ć wielkich efektów ani dydaktycznych, ani – szerzej – katechetycznych. Zasadzie pogl ądowo ści nie sprzyjały tak że reprodukcje bardzo małe,

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 112 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

o słabej jako ści technicznej, w których niemo żliwo ści ą było zwrócenie uwagi na szczegóły czy dostrze żenie pi ękna okre ślonych przedstawie ń. Niekiedy przedstawienia malarskie o wielkiej warto ści estetycznej kontrastowały z mier- nymi rysunkami pojawiaj ącymi si ę w podr ęcznikach. Autorzy czasami si ęgali tak że po obrazy religijne o charakterze bardziej dewocyjnym, których jako ść równie ż pozostawała wiele do życzenia, tworz ąc niekiedy niewła ściwe prze- świadczenie o „słodko ści” sztuki religijnej. Maj ąc na wzgl ędzie te uwagi, warto raz jeszcze podkre śli ć i doceni ć, że w podr ęcznikach do lekcji religii katolickiej, bazuj ących na Podstawie programowej katechezy z 2001 r., wielokrotnie wykorzystywano ró żne obrazy religijne. Uczniowie nie tylko na zaj ęciach plastyki i wiedzy o kulturze, lecz tak że na lekcjach religii mieli mo żliwo ść zetkni ęcia si ę z dziełami malarstwa religijnego oraz odniesienia ich do własnej wiedzy i wiary. Nauczyciele religii z kolei, współpracuj ąc z nauczycielami edukacji estetycznej, mogli si ęgać do warto ścio- wych przedstawie ń malarskich, by razem z uczniami odkrywa ć pi ękno w ró żnych jego przejawach.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27

Rozdział V

OBRAZY RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH NAUCZANIA RELIGII KATOLICKIEJ PO ROKU 2010

Rozporz ądzenie Ministra Edukacji Narodowej z 2008 r., wprowadzaj ące now ą podstaw ę programow ą, zmobilizowało osoby odpowiedzialne za progra- mowanie tre ści nauczania religii katolickiej do ponownego ich przejrzenia, usystematyzowania oraz formalnego dopracowania do aktualnych potrzeb. Na nowo zredagowano Podstaw ę programow ą katechezy Ko ścioła katolickiego w Polsce (2010) oraz zaproponowano przepracowany Program nauczania religii rzymskokatolickiej w przedszkolach i szkołach (2010). Na bazie tych dokumentów powstały kolejne serie podr ęczników, stopniowo wprowadzane do szkół. Ich autorzy mogli skorzysta ć z nowego programu sygnowanego przez Komisj ę Wycho- wania Katolickiego Konferencji Episkopatu Polski albo – odnosz ąc si ę do Pod- stawy programowej katechezy – zaproponowa ć własne, szczegółowe programy. Chc ąc ukaza ć, w jaki sposób w podr ęcznikach do nauczania religii katolickiej zostały wykorzystane obrazy religijne, nale ży przeprowadzi ć analiz ę kolejnych serii. Jako kryterium doboru podr ęczników przyj ęto, że w 2014 r. były ju ż gotowe trzy klasy okre ślonego etapu edukacyjnego, które zostały dopuszczone jako ogólnopolskie i bez ogranicze ń czasowych 1. W sumie jest to 14 ró żnych serii podr ęczników: 4 dla szkoły podstawowej, 5 dla gimnazjum oraz 5 dla liceum i technikum.

1. Szkoła podstawowa

Podobnie jak w podr ęcznikach przeznaczonych do lekcji religii dla młod- szych uczniów szkoły podstawowej (klasy I-III), które redagowane były w latach 2001-2010, tak że generalnie w nowszych podr ęcznikach dominuj ą rysunki. Obrazy malarskie spotka ć mo żna bardzo rzadko, gdy ż z zało żenia nie stanowi ą dla autorów i redaktorów podr ęczników istotnych pomocy w nauczaniu religii na tym etapie, st ąd nie b ędą obecnie szczegółowo analizowane. Warto jednak pamię- ta ć, że ten etap rozwojowy, na którym znajduj ą si ę uczniowie w wieku 6-9 lat, mocno nacechowany jest potrzeb ą poznawania rzeczywisto ści przez spostrze-

1 Por. P. TOMASIK (opr.), Programy i podr ęczniki do nauczania religii w roku szkolnym 2014/2015 , Kat 58 (2014), nr 9, s. 84-95.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 114 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

ganie i obserwacj ę. Młodsze dzieci potrzebuj ą nie tyle usłysze ć, co zobaczy ć. Wykorzystywanie w podr ęcznikach rysunków jest z całych miar wskazane, trzeba jednak, by były one dobrze dobrane do przekazywanych tre ści i jako ścio- wo najlepsze z mo żliwych. Wszelkie uchybienia w tym wzgl ędzie, a wi ęc m.in. posługiwanie si ę ilustracjami przypadkowymi b ądź pozbawionymi walorów estetycznych, wpływa niekorzystnie nie tylko na słab ą skuteczno ść zaj ęć , ale tak że na ich negatywne postrzeganie i nienajlepsz ą cało ściow ą ocen ę przez uczniów. Wracaj ąc do obrazów malarskich w podr ęcznikach, ich wykorzystanie wyra źnie wzrasta na kolejnym etapie rozwojowym, a wi ęc na poziomie klas IV-VI. W oparciu o Podstaw ę programow ą katechezy Ko ścioła katolickiego w Polsce oraz Program nauczania religii rzymskokatolickiej w przedszkolach i szkołach z 2011 r. opracowano (do 2014 r.) dla dzieci starszych 4 komplety podr ęczników:

SZKOŁA PODSTAWOWA kl. IV-VI Program ogólnopolski nr AZ-2-01/10 z 9.06.2010: Poznaj ę Boga i w Niego wierz ę Warszawa Wyd. Katechetyczne M. CZY ŻEWSKI (red.) Lublin Wyd. Gaudium W. JANIGA (red.) Kraków WAM Z. MAREK (red.) Pozna ń Wyd. św. Wojciecha J. SZPET , D. JACKOWIAK (red.)

Wydawnictwo Katechetyczne z Warszawy zaproponowało dla klas IV-VI szkoły podstawowej podr ęczniki pod red. M. Czy żewskiego. W ksi ąż kach tych wykorzystano du żo zdj ęć i sporo nienajlepszych rysunków (wydaje si ę, że jest to powa żny mankament tych opracowa ń). Autorzy posłu żyli si ę tak że ró żnymi obrazami: w klasie IV – 21, w V – 10, a w VI – 66. Opisy wykorzystanych obra- zów religijnych s ą niepełne – w klasach IV i V niemal zupełnie pominięto imiona i nazwiska ich twórców. W klasie VI zrezygnowano ze słabych rysunków na rzecz ciekawej grafiki i interesuj ących obrazów. Przy przedstawieniach malarskich pojawiło si ę tak że wi ęcej dokładnych opisów, cho ć niektóre wci ąż pozo- stały „anonimowe”. Mo żna dostrzec swoist ą zmian ę nastawienia autorów katechez i coraz wi ększe prze świadczenie, że lekcje religii mog ą by ć skuteczniejsze, je śli przekaz słowny zostanie wzmocniony obrazem, tak że malarskim.

Klasa IV szkoły podstawowej nr AZ-21-01/10-WA-3/13 M. CZY ŻEWSKI (red.), Podr ęcznik do nauki religii dla klasy IV. Jestem chrze ścijaninem , Wyd. Katechetyczne, Warszawa 2013 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki 12 – (Chrystus Pantokrator, bez opisu) Historia Boga i człowieka Naj świ ętsze Serce Pana Jezusa , 18 – Bazylika Św. Piotra w Rzymie Pierwsze pi ątki miesi ąca 19 – Naj świ ętsze Serce Pana Jezusa 28 – Adam i Ewa – wygnanie z Raju Bo że Objawienie 35 – (św. Hieronim, bez opisu) Pismo Świ ęte ksi ęgą miło ści Słowo Bo że 46 Michał Anioł Stworzenie Adama w codziennym życiu

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 NAUCZANIA RELIGII KATOLICKIEJ PO 2010 ROKU 115

50 – Bóg Ojciec Nasze w ątpliwo ści w wierze 56 – Moj żesz wydobywa wod ę ze skały Wszechmocny i m ądry 58 – (Ukoronowanie Maryi, bez opisu) Świ ęty, Świ ęty, Świ ęty 61 Rembrandt Syn Marnotrawny Miłosierny i sprawiedliwy 63 – (Tomasz Morus, bez opisu) Posła ńcy Bo żej Opatrzno ści 69 – Jednorodzony Syn Boga Żyjemy Bo żymi zasadami W Eucharystii Pan Jezus 76 – Ostatnia Wieczerza uczy mnie miło ści Opieka Boga 82 – Józef wyja śnia sen faraonowi nad Józefem z Egiptu Matka Bo ża Fatimska, 102 – bł. Jan Paweł II, siostra Łucja, Franciszek i Hiacynta Nabo żeństwo ró żańcowe 102 – Hiacynta Marto 102 – Franciszek Marto 106 – 108 Błogosławionych M ęczenników Uroczysto ść 106 – Wniebowzi ęcie Maryi Wszystkich Świ ętych 121 – (Zmartwychwstanie, bez opisu) Jezus zwyci ęzca śmierci Jezus Chrystus 122 – Obraz Jezus Miłosiernego Król Miłosierdzia

Klasa V szkoły podstawowej nr AZ-22-01/10-WA-3/14 M. CZY ŻEWSKI (red.), Podr ęcznik do nauki religii dla klasy V. Wierz ę w Jednego Boga , Wyd. Katechetyczne, Warszawa 2014 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki 28 – (znami ę Kaina, bez opisu) Bóg leczy nasze zranione serca 38 – (ofiara Izaaka, bez opisu) Bóg zawsze dotrzymuje słowa 59 – (wywy ższenie w ęż a, bez opisu) Bóg daje pokarm (Jezus Miłosierny i s. Faustyna, 62 – Bóg udziela łaski bez opisu) 91 – (Jezus i Maryja, bez opisu) Jezus – Bóg i człowiek 108 – (Jezus i Apostołowie, bez opisu) Pan Jezus naucza 110 – Dobry Samarytanin Pan Jezus przypomina 119 – (połów ryb na jeziorze, bez opisu) o tym, co najwa żniejsze 142 – (Jezus uzdrawia, bez opisu) Jezus Panem życia 151 – (wizja piekła, bez opisu) Pierwsze soboty miesi ąca

Klasa VI szkoły podstawowej nr AZ-23-01/10-WA-5/14 M. CZY ŻEWSKI (red.), Podr ęcznik do nauki religii dla klasy VI. Wierz ę w świ ęty Ko ściół powszechny , Wyd. Katechetyczne, Warszawa 2014 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Duch Świ ęty 9 Jean Restout Zesłanie Ducha Świ ętego stale o żywia Ko ściół Uczta eucharystyczna , katakumby, 13 – Codzienne życie Ko ścioła Rzym 14 – (Dobry Pasterz, bez opisu) Biblia przybli ża 16 – (św. Piotr w łodzi, bez opisu) tajemnic ę Ko ścioła 18 – (Duch Świ ęty i Maryja, bez opisu) Duch Świ ęty 19 – (Maryja i dary Ducha, bez opisu) nadal działa w Ko ściele

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 116 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

Świ ęty Piotr 20 – Misja św. Piotra pierwszym papie żem Świ ęty Paweł 24 Caravaggio Nawrócenie św. Pawła apostołem narodów 27 Jan van Eyck Adoracja Mistycznego Baranka Jezus jest obecny w Ko ściele 29 – Alegoria wiary Ko ściół przewodnikiem 30 – Św. Paweł i św. Barnaba na drodze wiary 32 – Trójca Świ ęta Ko ściół jeden i świ ęty Ko ściół 36 – Chrystus i Dwunastu Apostołów powszechny i apostolski Rogier Pan Jezus powierza 40 Ołtarz Siedmiu Sakramentów van der Weyden Ko ściołowi sakramenty Uzdrowienie kobiety 42 – cierpi ącej na krwotok Pan Jezus działa tak że 44 – Cud w Kanie Galilejskiej w sakramentach 44 – Uzdrowienie tr ędowatego Chrzest fundamentem 45 R.M. Volkov Chrzest Jezusa życia chrze ścija ńskiego Pi ęć dziesi ątnica , 49 – Bierzmowanie – umocnienie fragment ołtarza w Osnabrück łask ą i odwaga 50 – Św. Hildegarda 51 Joos van Gent Komunia Apostołów Eucharystia – najwi ększy Eucharystyczna uczta miło ści , 52 – skarb Ko ścioła katakumby, Rzym 54 – (Jezus Miłosierny, bez opisu) Pokuta i pojednanie drog ą Duccio Chrystus ukazuje si ę Apostołom 55 powrotu do Boga di Buoninsegna za zamkni ętymi drzwiami Namaszczenie chorych 57 Masaccio Uzdrowienie przez cie ń św. Piotra – u świ ęcenie cierpienia Mał żeństwo i kapła ństwo 60 Rafael Za ślubiny Maryi z Józefem wiern ą słu żbą Ko ściół wspólnot ą ludzi 65 Albrecht Dürer Adoracja Trójcy Świ ętej wierz ących Ko ściół pomaga rozumie ć 68 – (Moj żesz z tablicami, bez opisu) przykazania Upadek Chrystusa 70 Rafael Post i pomoc w Ko ściele w drodze na Kalwari ę 74 Andrea Mantegna Wniebowst ąpienie Chrystusa Modlitwa Ko ścioła 76 Rafael Zmartwychwstanie Chrystusa Niedziela w życiu Ko ścioła Miło ść mał żeńska szczegól- 88 Claudio Coello Świ ęta Rodzina nym wyrazem miło ści Zaprowadzenie chrze ścija ństwa 96 Jan Matejko R.P. 965 Pocz ątki Ko ścioła w Polsce (Bo że Narodzenie) miniatura ze Zło- 96 – tego Kodeksu Gnie źnie ńskiego, XI w. 102 Fra Angelico Koronacja Dziewicy Matka Bo ża Kalwaryjska , 102 – Oddajemy cze ść Maryi Kalwaria Zebrzydowska 103 – (Matka Bo ża Cz ęstochowska) 108 – Ikona Matki Boskiej Cz ęstochowskiej Żyjemy jak chrze ścijanie 109 – (Przemienienie Pa ńskie, bez opisu)

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 NAUCZANIA RELIGII KATOLICKIEJ PO 2010 ROKU 117

111 – (kamienowanie Szczepana, bez opisu) Świ ęty Szczepan 113 – (nauczanie Szczepana, bez opisu) – pierwszy m ęczennik 114 – (św. Stanisław, bez opisu) Świ ęty Stanisław 115 – Obraz św. Stanisława – świadek wiary 116 – (św. Stanisław, bez opisu) Atak Kawalerii Polskiej na konn ą Ksi ądz Ignacy Skorupka 117 Jerzy Kossak armi ę Budionnego pod Komarowem , – wierny Bogu i Ojczy źnie 31.08.1920 121 – (św. Maksymilian, bez opisu) Świ ęty Maksymilian – świadek 122 – (św. Maksymilian, bez opisu) miło ści w dobie nienawiści 122 – (św. Maksymilian, bez opisu) 130 – (św. Stanisław Kostka, bez opisu) 12-letni Jezus 131 Paolo Caliari Patron młodych w Ko ściele po śród uczonych w Pi śmie 132 – (Wniebowzi ęcie Maryi, bez opisu) 133 – (anioł graj ący na tr ąbie, bez opisu) Wierzymy w życie wieczne 134 – (Chrystus Pantokrator, bez opisu) 136 Fra Angelico Anioł adoruj ący Oczekujemy na przyj ście Pana 139 – (Zwiastowanie, bez opisu) 139 Bartolome Murillo Niepokalane Pocz ęcie Maryja Objawienie Matki Bo żej Niepokalanie Pocz ęta 140 – św. Bernadecie Soubirous , Lourdes Fragm. obrazu Madonna z o śmio- 142 Fra Angelico ma świ ętymi , detal: Dzieci ątko Syn Bo ży Jezus z kul ą ziemsk ą stał si ę człowiekiem 143 Fra Angelico Anioł 145 El Greco Obna żenie z szat 146 Bartolome Murillo Matka Bolesna Świ ęty czas nawrócenia Fragment obrazu 147 El Greco Św. Weronika trzymaj ąca chust ę 149 autor anonimowy Wniebowzi ęcie Dziewicy , XVII w. Maryja zawsze oddana Bogu Vrancke Wraz z Ko ściołem celebru- 151 Tryptyk Odkupienia: Ukrzy żowanie van der Stockt jemy tajemnic ę odkupienia Dysputa o Naj świ ętszym Trwamy w rado ści 154 Rafael Sakramencie ze Zmartwychwstałym Objawienie Naj świ ętszego Serca Je- Czcimy Naj świ ętsze 158 Antonio Ciseri zusa św. Małgorzacie Marii Alacoque Serce Zbawiciela

W kolejnej serii podr ęczników – tym razem z Wydawnictwa Gaudium pod red. W. Janigi – równie ż mo żna dostrzec, że autorom zale żało na pogl ądowo ści przygotowanych katechez. Wykorzystano wiele rysunków i zdj ęć , a tak że – w porównaniu z innymi pomocami dydaktycznymi – bardzo du żo obrazów religijnych: w klasie IV – 54, w V – 63, w VI – 49. Zasadniczym mankamentem jest jednak brak ich opisu (pojawiaj ą si ę tylko w 6 przypadkach), co z cał ą pewno ści ą nie sprzyja ł ączeniu wychowania religijnego z plastycznym. Nieopisane obrazy przy samodzielnym korzystaniu przez ucznia z podr ęcznika nie pozwa- laj ą na utrwalanie wiadomo ści oraz odniesienia religii i plastyki.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 118 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

Klasa IV szkoły podstawowej nr AZ-21-01/10-LU-1/12 W. JANIGA (red.), Jestem chrze ścijaninem. Podr ęcznik do religii dla IV klasy szkoły podstawowej , Wyd. Gaudium, Lublin 2012 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki 11 José Tapiro Baro Miłosierny Samarytanin Szukam przyjaciół Z czystym sercem chc ę si ę 17 James Tissot Faryzeusz i celnik , 1886-1894 spotyka ć z Panem Jezusem John Singleton Samuel i Heli 20 Słucham słowa Bo żego Copley (z wpisanym dialogiem) Henryk Żyj ę we wspólnocie 35 Pochodnie Nerona , 1877 Siemiradzki Kościoła (miniatury: modlitwa Jezusa, wjazd do Jerozolimy, Ostatnia Wieczerza, W roku liturgicznym prze- 38-39 – Ukrzy żowanie, Zesłanie Ducha Świ ę- żywamy tajemnice wiary tego, nauczanie Jezusa) 47 – (Zmartwychwstanie, bez opisu) List Boga do człowieka 47 – (Adam, bez opisu) 49 – (Adam i Ewa, bez opisu) Poznaj ę Pismo Świ ęte 49 – (Morze Czerwone, bez opisu) – Stary Testament Poznaj ę Pismo Świ ęte 52 Andriej Rublow Świ ęty Paweł z Tarsu – Nowy Testament Jak korzysta ć 59 – (ewangelista, bez opisu) z Pisma Świ ętego? 63-64 – (aniołowie, bez opisu) Bóg stwarza anioły 70 – (stworzenie Adama, bez opisu) Bóg stwarza człowieka Ludzie odchodz ą od Boga 72 – (Adam i Ewa, bez opisu) – zapowied ź Zbawiciela Z Maryj ą oczekuj ę 76 – (Zwiastowanie, bez opisu) Zbawiciela – Adwent Abraham uczy mnie wiary 81 – (Abraham, fragment, bez opisu) i zaufania Panu Bogu Z Moj żeszem czcz ę 84 – (krzew gorej ący, bez opisu) Świ ętego Boga 86 Gottlieb Welté Król Dawid Dawid uczy mnie, że Bóg 87 – (Dawid, bez opisu) jest wszechmocny 88 – (anioł z mieczem, bez opisu) 89 – (wyrok Salomona, bez opisu) Salomon uczy mnie 90 – (wyrok Salomona, bez opisu) mądro ści Bo żej 90 – (wyrok Salomona, bez opisu) 93 – (chrzest Jezusa, bez opisu) Świ ęty Jan Chrzciciel uczy 93 – (Jan Chrzciciel, bez opisu) mnie sprawiedliwo ści 99 – (ukrzy żowanie Piotra, bez opisu) Świ ęty Piotr uczy mnie, 99 – (św. Piotr z kluczami, bez opisu) że wiara jest darem Boga 101 – (nawrócenie Szawła, bez opisu) Świ ęty Paweł uczy mnie 101 – (św. Paweł, bez opisu) męż nego wyznawania wiary Przygotowuj ę si ę 105 – (Bo że Narodzenie, bez opisu) do Bożego Narodzenia Błogosławiony ks. Jan Balicki 107 – (Zmartwychwstały, bez opisu) zbli ża mnie do sakramentów 111 – (Trzech Króli, bez opisu) Wierz ę w Ciebie, Bo że żywy. 111 – (Bo że Narodzenie, bez opisu) Katecheza powtórkowa

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 NAUCZANIA RELIGII KATOLICKIEJ PO 2010 ROKU 119

(Moj żesz z przykazaniami, Okazuj ę miło ść Bogu, 116 – bez opisu) zachowuj ąc Jego przykazania 119 – (ołtarz z 10 obrazami, bez opisu) Okazuj ę miło ść Bogu przez praktykowanie 119 – (Serce Jezusa, bez opisu) miłości do człowieka (powrót syna marnotrawnego, 125 – fragment, bez opisu) Bóg okazuje mi swoj ą mi- (powrót syna marnotrawnego, bez ło ść w sakramencie pokuty 125 – opisu) 127 – (Ostatnia Wieczerza, bez opisu) Uczestnicz ę w Ofierze i Uczcie miło ści 128 – (obmycie stóp, bez opisu) – Wielki Czwartek 133 – (droga do Emaus, bez opisu) Zmartwychwstanie Chrystu- 134 – (wieczerza do Emaus, bez opisu) sa moj ą moc ą w życiu 151 – (ucieczka do Egiptu, bez opisu) Pan Bóg opiekuje si ę 152 – (Dominik Savio, bez opisu) światem i lud źmi 157 – (uwolnienie Piotra, bez opisu) Pan Bóg opiekuje si ę 157 – (Jezus i Piotr, bez opisu) Kościołem 165 – (Jezus Miłosierny, bez opisu) 165 – (powołanie apostołów, bez opisu) Jezus uczy mnie zaufania 167 – (świ ęta Faustyna, bez opisu) 169 – (Świ ęta Rodzina, bez opisu) Jezus uczy mnie 169 – (Jezus i Samarytanka, bez opisu) posłusze ństwa 169 – (Jezus w Ogrójcu, bez opisu) Jezus jest ze mn ą, gdy mam 175 – (Jezus i paralityk, bez opisu) trudno ści i problemy Z rado ści ą przyjmuj ę zapro- 178 – (nauczanie Jezusa, bez opisu) szenie Jezusa na niedzieln ą Msz ę Świ ętą

Klasa V szkoły podstawowej nr AZ-22-01/10-LU-2/13 W. JANIGA (red.), Wierz ę w Boga. Podr ęcznik do religii dla V klasy szkoły podstawowej , Wyd. Gaudium, Lublin 2013 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Po wakacjach mam du żo 8 – (Jezus i młodzieniec, bez opisu) wra żeń i pyta ń – poprowad ź mnie, Bo że! 14 – (stworzenie Adama, bez opisu) Bóg daje nam życie 16 – (anioł, bez opisu) Bóg daje nam pomocn ą dło ń 16 – (anioł, bez opisu) Bóg zaprasza 20 – (Adam i Ewa, bez opisu) do wspólnoty życia z sob ą Grzechem krzywdz ę 26 – (Kain i Abel, bez opisu) drugiego człowieka 29 – (Wie ża Babel, bez opisu) Grzechem niszcz ę wspólnot ę 32 – (Noe, bez opisu) Grzechem niszcz ę świat Bóg nie przestaje kocha ć 35 – (Adam i Ewa, bez opisu) swojego stworzenia Pan Bóg 45 – (Abraham, bez opisu) powołuje Abrahama

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 120 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

Odpowied ź Abrahama 48 – (ofiara Izaaka, bez opisu) źródłem błogosławie ństwa Bożego 51 – (Jakub i Ezaw, bez opisu) 51 – (sen Jakuba, bez opisu) Jakub wzorem zawierzenia 51 – (Jakub, bez opisu) siebie Bogu 51 – (sen Jakuba, bez opisu) Bóg kocha tych, których wy- 53 – (apostołowie, bez opisu) brał – dwunastu synów Izraela Bóg posyła Moj żesza 63 – (Moj żesz, bez opisu) na ratunek Pascha w Starym 67 – (Ostatnia Wieczerza, bez opisu) i Nowym Testamencie Przeprowadzenie przez Morze 70 – (Moj żesz, bez opisu) Czerwone zapowiedzi ą chrztu 73 – (Moj żesz na pustyni, bez opisu) Bóg wprowadzi nas 73 – (Moj żesz na pustyni, bez opisu) do Ziemi Obiecanej Troszcz ę si ę o swoje sumienie, 86 – (Adam i Ewa, bez opisu) aby żyć w Przymierzu z Bogiem Bóg mnie nie odtr ąca, po- 90 – (nauczanie Jezusa, bez opisu) mimo mojej niewierności i słabo ści Wąż miedziany zapowiedzi ą 93 – (Chrystus, ikona, bez opisu) ofiary Chrystusa Jezus Chrystus daje nam 99 – (Chrystus, bez opisu) Nowe Przykazanie Przykazanie miło ści 102 – (Jezus w Ogrójcu, bez opisu) jednoczy Nowy Lud Bo ży (miniatury: stworzenie świata, Bóg zawsze kocha, dlatego 110 – grzech pierworodny, Abraham, pragnie zbawi ć człwieka zburzenie świ ątyni, bez opisu) 119 – (Jezus Miłosierny, bez opisu) Kim jest Jezus Chrystus? 120 – (Ukrzy żowanie, bez opisu) W Jezusie Bóg objawia 123 – (Bo że Narodzenie, bez opisu) miło ść ku ludziom 126 – (Zwiastowanie, bez opisu) Odkrywamy 126 – (Nawiedzenie, bez opisu) tajemnice życia Jezusa 130 – (chrzest Jezusa, bez opisu) Jan Chrzciciel daje świadec- 130 – (Jan Chrzciciel, bez opisu) two o Jezusie Chrystusie 131 – (spowied ź, bez opisu) 132 – (Jezus błogosławi, bez opisu) Bóg daje świadectwo 133 – (Jezus w Ogrójcu, bez opisu) o swoim Synu (Jezus uzdrawia niewidomego, bez Jezus głosi Dobr ą Nowin ę 143 – opisu) o królestwie Bo żym Poznajemy królestwo Boże 147 – (nauczanie z łodzi, bez opisu) w przypowie ściach Pana Jezusa 149 – (chrzest i bierzmowanie, bez opisu) Buduj ę królestwo Bo że, przyst ępuj ąc 150 – (namaszczenie chorych, bez opisu) do sakramentów świ ętych

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 NAUCZANIA RELIGII KATOLICKIEJ PO 2010 ROKU 121

Słowo Bo że moim 153 – (św. Antoni Pustelnik, bez opisu) drogowskazem do nieba 160 – (modl ące si ę dziecko, bez opisu) Zasłuchany w słowo Pana 161 – (św. Faustyna, bez opisu) chc ę żyć lepiej 161 – (św. Franciszek, bez opisu) Błogosławiony ks. Bronisław (twarz Ukrzy żowanego, 165 – Markiewicz podpowiada mi, fragment, bez opisu) jak i ść drog ą błogosławie ństw 168 – (św. Franciszek, bez opisu) Świ ęty Franciszek pokazuje mi, jak szcz ęś liwa jest droga 169 – (św. Franciszek, bez opisu) błogosławie ństw Nie jestem sam – Bóg 177 – (Zacheusz na drzewie, bez opisu) współpracuje ze mn ą 180 – (rozmno żenie chleba, bez opisu) Pan Jezus zaspokaja 180 – (Ostatnia Wieczerza, bez opisu) głód mojego serca Pan Jezus 183 – (Jezus i grzesznica, bez opisu) odpuszcza grzechy Pan Jezus uzdrawia 186 – (Jezus i paralityk, bez opisu) dusz ę i ciało Ufam Jezusowi 189 – (uciszenie burzy, bez opisu) wśród życiowych burz 192 – (św. Faustyna, bez opisu) Świ ęta Faustyna wzorem zawierzenia siebie i świata 192 – (Jezus Miłosierny, bez opisu) Bo żemu Miłosierdziu 195 – (wskrzeszenie Łazarza, bez opisu) Pan Jezus umacnia moj ą wiar ę 195 – (córka Jaira, bez opisu) w ciała zmartwychwstanie 200 – (Ostatnia Wieczerza, bez opisu) Pan Jezus umarł i zmartwych- 201 – (Jezus w Ogrójcu, bez opisu) wstał dla naszego usprawied- 202 – (Ukrzy żowanie, bez opisu) liwienia – bior ę udział 204 – (Zmartwychwstanie, bez opisu) w Triduum Paschalnym Oczekuj ę powtórnego 206 – (S ąd Ostateczny, bez opisu) przyjścia Pana Jezusa

Klasa VI szkoły podstawowej nr AZ-23-01/10-LU-2/14 W. JANIGA (red.), Wierz ę w Ko ściół. Podr ęcznik do religii dla VI klasy szkoły podstawowej , Wyd. Gaudium, Lublin 2014 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki (Zesłanie Ducha Świ ętego, Zesłanie Ducha Świ ętego 10 – bez opisu) – narodziny Ko ścioła 16 – (św. Piotr, bez opisu) Świ ęty Piotr 18 – (Jezus i św. Piotr, bez opisu) – opoka Kościoła Świ ęty Paweł 22 – (nawrócenie Szawła, bez opisu) – Apostoł Narodów Uczestnicz ę w potrójnej mi- 31 – (twarz Chrystusa, bez opisu) sji Chrystusa Biblijne obrazy 36 – (twarz Chrystusa, bez opisu) przybli żają nam Ko ściół 39 – (nauczaj ący Chrystus, bez opisu) Wierz ę w jeden, 40 – (Trójca Świ ęta, bez opisu) świ ęty Kościół 40 – (Maryja, bez opisu)

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 122 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

Wierz ę w powszechny, 42 – (Wniebowst ąpienie, bez opisu) apostolski Ko ściół (Zesłanie Ducha Świ ętego, Duch Świ ęty moc ą 47 – bez opisu) i życiem Ko ścioła Sakramenty 53 – (twarz Chrystusa, bez opisu) źródłem życia Ko ścioła 56 – (Jezus uzdrawia, bez opisu) W sakramentach 56 – (Jezus uzdrawia, bez opisu) spotykam si ę z Jezusem 56 – (Jezus uzdrawia, bez opisu) Chrzest świ ęty 62 – (chrzest Jezusa, bez opisu) pocz ątkiem drogi do Ojca (Zesłanie Ducha Świ ętego, W sakramencie bierzmowania 65 – bez opisu) Duch Świ ęty udziela mocy 65 – (ukrzy żowanie Piotra, bez opisu) do dawania świadectwa Eucharystia jednoczy mnie 68 – (Ostatnia Wieczerza, bez opisu) z Chrystusem i bra ćmi W sakramencie pokuty 71 – (Dobry Pasterz, bez opisu) spotykam si ę z uzdrawiającą łask ą Boga 73 – (Jezus i paralityk, bez opisu) W sakramencie namaszczenia chorych Chrystus umac- 74 – (uzdrowienie, bez opisu) nia mnie w cierpieniu Sakrament świ ęce ń (Chrystus i apostołowie, 77 – kapła ńskich udziałem bez opisu) w misji i mocy Chrystusa Zostałem ochrzczony 91 – (Chrystus w śród ludzi, bez opisu) i nie wstydz ę si ę Jezusa (Piotr chodzi po jeziorze, Z Jezusem i we wspólnocie 95 – bez opisu) Ko ścioła zbli żam si ę do Ojca (miłosierny Samarytanin, 101 – Wolontariusze Jezusa bez opisu) (Zmartwychwstały i Maria Niedziela jest dla mnie 109 – Magdalena, bez opisu) dniem świ ętym 128- (miniatury: św. Bonifacy, – Apostolski zapał buduje 129 św. Stefan, Chlodwig, bez opisu) wspólnot ę Ko ścioła 129 – (świ ęci Cyryl i Metody, bez opisu) 135 – (św. Wojciech, bez opisu) Świ ęty Wojciech 135 – (św. Wojciech, bez opisu) – gorliwy apostoł 139 – (śmier ć m ęcze ńska, bez opisu) Życie wiary u pocz ątków 139 – (szkoła średniowieczna, bez opisu) narodu polskiego (Matka Bo ża Cz ęstochowska, Maryja w dziejach 147 – bez opisu) narodu polskiego (Bitwa pod Grunwaldem, 158 – Bóg, Honor, Ojczyzna bez opisu) 161 – (śmier ć braci polskich, bez opisu) Świadkowie wiary 161 – (108 m ęczenników, bez opisu) w Polsce wczoraj i dzi ś Świ ęci żyj ą po śród nas 178 – (portrety świ ętych, bez opisu) i chc ą nam pomaga ć (śmier ć św. Szczepana, Męcze ństwo św. Szczepana 180 – bez opisu) przykładem m ęż nego 181 – (św. Szczepan, bez opisu) dawania świadectwa

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 NAUCZANIA RELIGII KATOLICKIEJ PO 2010 ROKU 123

Staj ę w obronie krzywdzo- 183 – (św. Stanisław, bez opisu) nych jak św. Stanisław Wypełniam wol ę Boga 187 – (św. Juan Diego, bez opisu) jak św. Juan Diego 189 – (Jezus i młodzieniec, bez opisu) Pomagam ludziom 190 – (Ecce Homo, bez opisu) jak św. Albert (bł. Karolina Kózkówna, Bóg jest dla mnie 195 – bez opisu) najwa żniejszy jak dla 196 – (Jezus z Hosti ą, bez opisu) bł. Karoliny Kózkówny Jestem apostołem na wzór 204 – (Maryja Niepokalana, bez opisu) św. Maksymiliana Kolbego 219 – (św. Jan z Dukli, bez opisu) Głosz ę zdrow ą nauk ę 220 – (św. Jan z Dukli, bez opisu) jak św. Jan z Dukli

Podr ęczniki do klas IV-VI szkoły podstawowej pod red. Z. Marka nie kła- dą a ż tak wielkiego akcentu na wykorzystanie malarstwa w przekazie tre ści religijnych. Mo żna, co prawda, zaobserwowa ć coraz cz ęstsze si ęganie po obrazy religijne (klasa IV – 2, V – 10, VI – 18), jednak nie jest to priorytet twórców tych pomocy dydaktycznych. Żaden z wykorzystanych obrazów nie został opisany.

Klasa IV szkoły podstawowej nr AZ-21-01/10-KR-2/12 Z. MAREK (red.), Podr ęcznik do religii dla IV klasy szkoły podstawowej. Zaproszeni przez Boga , WAM, Kraków 2012 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki 108 – (Ecce homo, bez opisu) Do świadczam 109 – (Brat Albert, bez opisu) opieki Pana Boga

Klasa V szkoły podstawowej nr AZ-22-01/10-KR-5/13 Z. MAREK (red.), Podr ęcznik do religii dla V klasy szkoły podstawowej. Obdarowani przez Boga , WAM, Kraków 2013 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Pan Jezus 71 – (Jan Chrzciciel, bez opisu) prowadzi do Boga Ojca Pan Jezus 72 – (ikona Świ ętej Rodziny, bez opisu) staje si ę człowiekiem Pan Jezus 74 – (Nawiedzenie, bez opisu) przynosi zbawienie Pan Jezus jest światłem 79 – (Ofiarowanie, bez opisu) na drodze do Ojca 82 – (Chrzest Jezusa, bez opisu) Pan Jezus jest Mesjaszem 98 – (Jezus Miłosierny, bez opisu) Czyni ę miłosierdzie Wierz ę 116 – (Jezus ucisza burz ę, bez opisu) w blisko ść Pana Jezusa Wierz ę w życie wieczne 123 – (Niewierny Tomasz, bez opisu) z Jezusem 129 – (Wniebowst ąpienie, bez opisu) Pan Jezus wst ąpił do nieba (Zesłanie Ducha Świ ętego, Duch Świ ęty 130 – bez opisu) udziela Bożej mocy

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 124 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

Klasa VI szkoły podstawowej nr AZ-23-01/10-KR-1/14 Z. MAREK (red.), Podr ęcznik do religii dla VI klasy szkoły podstawowej. Przemienieni przez Boga , WAM, Kraków 2014 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki (Zesłanie Ducha Świ ętego, 10 – U pocz ątków Ko ścioła fragment, bez opisu) 26 – (twarz Chrystusa, bez opisu) Wspólnie odmawiamy 35 – (Maryja z Jezusem, bez opisu) ró żaniec W oczekiwaniu 49 – (Jan Chrzciciel, bez opisu) na Zbawiciela Wsłuchani w słowa 51 – (Przemienienie, bez opisu) proroków Wpatrzeni 53 – (Niepokalana, bez opisu) we wzór wierno ści 66 – (Bo że Narodzenie, bez opisu) Ko ściół wita Zbawiciela Ko ściół uczy si ę 69 – (św. Józef z Jezusem, bez opisu) posłusze ństwa Bogu 70 – (ikona Świ ętej Rodziny, bez opisu) Domowy Ko ściół Ko ściół ukazuje światu 73 – (Pokłon Trzech Króli, bez opisu) Zbawiciela Ko ściół głosi tajemnic ę 74 – (Chrzest Jezusa, bez opisu) zbawienia 98 – (Ostatnia Wieczerza, bez opisu) Ofiara Wieczernika 114 – (Jezus i św. Piotr, bez opisu) Pan Zwyci ęzca 117 – (Jezus Miłosierny, bez opisu) Pan miłosierdzia 120 – (Wniebowst ąpienie, bez opisu) Pan wszech świata (Zesłanie Ducha Świ ętego, 122 – Dawca nowego życia bez opisu) (Zesłanie Ducha Świ ętego, 132 – Powierzeni Matce bez opisu) Zjednoczeni miło ści ą 134 – (Trójca Świ ęta, bez opisu) Trójcy Świ ętej

Bogata strona graficzna cechuje podr ęczniki pod red. J. Szpeta i D. Jacko- wiak. Pojawia si ę du żo zdj ęć i rysunków. W podr ęcznikach dla klasy IV i V obrazy religijne wykorzystane s ą stosunkowo rzadko i brakuje ich opisów. Nato- miast autorzy lekcji do klasy VI odwołali si ę do 20 obrazów, opisuj ąc wi ększo ść z nich. W ostatniej klasie szkoły podstawowej pojawiaj ą si ę dzieła wielkich arty- stów (Perugina, Giotta, Rembrandta, Michała Anioła) i mniej znanych, tak że obrazy polskich malarzy (Leona Wyczółkowskiego, Stanisława Witkiewicza, Janu- arego Suchodolskiego).

Klasa IV szkoły podstawowej nr AZ-21-01/10-PO-1/11 J. SZPET , D. JACKOWIAK (red.), Jestem chrze ścijaninem. Podr ęcznik do nauki religii dla czwartej klasy szkoły podstawowej , Wyd. św. Wojciecha, Pozna ń 2013 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki (św. Paweł, Poznajemy ksi ęgi 43 – bez opisu, na marginesie) Nowego Testamentu 55 – (Chrzest Polski, bez opisu) Ziarno Słowa Bo żego

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 NAUCZANIA RELIGII KATOLICKIEJ PO 2010 ROKU 125

(Stworzenie, Kaplica Syksty ńska, 73 – Świ ęto ść Boga bez opisu) 77 – Matka Bo ża Cz ęstochowska „Oto ja słu żebnica 77 – Matka Bo ża Wambierzycka Pa ńska” Łk 1,38 77 – Matka Bo ża Tarnopolska William Holman Światło ść świata Kocha ć Boga: 94 Hunt (na marginesie strony) sercem, dusz ą, umysłem Leon Brat Albert 104 Uczynki miłosierdzia Wyczółkowski (na marginesie strony)

Klasa V szkoły podstawowej nr AZ-22-01/10-PO-1/12 J. SZPET , D. JACKOWIAK (red.), Podr ęcznik do nauki religii dla pi ątej klasy szkoły podstawowej Wierz ę w Boga , Wyd. św. Wojciecha, Pozna ń 2014 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki 61 – (Ukrzy żowanie, bez opisu) Ratunek w krzy żu Chrystusa 98 – (Ecce homo , bez opisu) (Zmartwychwstały i Maryja, Zbawiciel Królem 99 – bez opisu) Ewangeliczne 121 – (św. Tomasz Morus, bez opisu) błogosławie ństwa 142 – (Wniebowst ąpienie, bez opisu) Ka żdy dzie ń z Jezusem 142 – (Trójca Świ ęta, bez opisu)

Klasa VI szkoły podstawowej nr AZ-23-01/10-PO-2/13 J. SZPET , D. JACKOWIAK (red.), Wierz ę w Ko ściół. Podr ęcznik do nauki religii dla szóstej klasy szkoły podstawowej , Wyd. św. Wojciecha, Pozna ń 2014 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Wr ęczenie kluczy św. Piotrowi , Hierarchiczna 20 Perugino 1480-1482 struktura Kościoła 25 autor nieznany Św. Paweł w Atenach , XIX w. Świ ęty Paweł – niestrudzo- Valentin 27 Świ ęty Paweł Apostoł, XVI w. ny głosiciel Dobrej Nowiny de Boulogne Dwunastu apostołów , Ko ściół – jeden, świ ęty, 34 – ikona, XIV w. powszechny i apostolski Droga powrotu do Boga 52 Rembrandt Niewierny Tomasz , 1634 – pokuta i pojednanie (miniatury: Jezus i Maryja, Trzech Troska Ko ścioła 77 – Króli, Wniebowzi ęcie, Trójca o nasze zbawienie Świ ęta, Bo że Narodzenie) Świ ęty Wojciech – patron bu- 104 Gyula Benczúr Chrzest W ęgier w 974 r. , 1875 duj ących nowoczesn ą Europ ę obraz Pi ęciu Braci M ęczenników upami ętniaj ący m ęcze ńsk ą śmier ć Rozwój Ko ścioła 107 – mnichów w 1001 r. z r ąk pogan, w średniowiecznej Polsce ko ściół Ofiarowania NMP w Bieniszewie Stworzenie Adama , 1508-1512, Wkład kultury chrze ścija ń- 110 Michał Anioł fragment fresku w Kaplicy Syk- skiej w rozwój Europy sty ńskiej, Watykan Matka Bo ża 114 – Matka Bo ża Cz ęstochowska Królow ą naszych serc

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 126 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

January 117 Obrona Cz ęstochowy , 1845 Suchodolski Bóg – Honor – Ojczyzna Stanisław 119 Ranny powstaniec , 1881 Witkiewicz Bernardo Św. Jerzy zabija smoka , Świ ęci w życiu Ko ścioła 132 Bartorell 2 1434-1435 i ka żdego z nas Świ ęty Szczepan – pierwszy 135 Giotto di Bondone Św. Szczepan , 1320-1325 męczennik chrze ścija ński Portret św. Stanisława ze Szczepa- 139 – nowa, klasztor franciszkanów w Krakowie Świ ęty Stanisław Św. Stanisław ze Szczepanowa ze Szczepanowa Stanisław adorowany przez Zygmunta Starego – patron narodu polskiego 141 Samostrzelnik oraz biskupa Piotra Tomickiego , miniatura, ok. 1535 Św. Jadwiga Śląska, kwatera tryp- Świ ęta Jadwiga Śląska – wzór 145 – tyku w Trzebuni, ok. 1420 troski o ludzi potrzebuj ących 151 – Św. Maksymilian Maria Kolbe Świ ęty Maksymilian – po- Mieczysław Wi ęzie ń nr 16670 153 tęż ne dzieła na Bo żą chwał ę Kościelniak – o. Maksymilian Kolbe Prawda 165 Joos van Cleve Sąd Ostateczny , ok. 1520 o świ ętych obcowaniu

Autorzy katechez przeznaczonych dla klas IV-VI do ść cz ęsto si ęgaj ą po obrazy religijne. Ich wykorzystanie jest ró żne: czasami s ą to jedynie mało znacz ące ilustracje, nieopisane i zamieszczone w małym formacie, niekiedy – prze- ciwnie – mo żna dostrzec, że autorom zale ży na wyeksponowaniu istotnych tre- ści zaj ęć w odwołaniu do okre ślonego obrazu. Takie odniesienia do arcydzieł malarstwa daj ą uczniom mo żliwo ść rozwijania wi ększej wra żliwo ści estetycznej i religijnej. Obrazy religijne, które dzieci odnajduj ą w podr ęcznikach do religii katolickiej, nie tylko podnosz ą walory estetyczne szaty graficznej, ale przede wszystkim tworz ą okazj ę do korelacji – poznawania i pogł ębiania tre ści plastyki i etyki. Uczniowie w ró żnych miejscach spotykaj ą obrazy i byłoby wła- ściwe, gdyby z obrazami religijnymi zetkn ęli si ę najpierw na lekcjach religii.

2. Gimnazjum

W szkole gimnazjalnej lekcje religii katolickiej odbywaj ą si ę według Pro- gramu nauczania religii rzymskokatolickiej w przedszkolach i szkołach Komisji Wychowania Katolickiego Konferencji Episkopatu Polski z 2011 r. 3 Do 2014 r. opracowano 5 serii podr ęczników do gimnazjum, które funkcjonowały jako ogól- nopolskie bez ogranicze ń czasowych. W śród nich były dwie serie przedstawione przez Wydawnictwo Apostolstwa Modlitwy z Krakowa, po jednym: z Wydawnic-

2 Powinno by ć: Martorell. 3 Podobnie jak na innych etapach istnieje mo żliwo ść przygotowania własnych programów, które opieraj ąc si ę na Podstawie programowej katechezy , poddane s ą procedurze okre ślonej przez Biuro Programowania Katechezy.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 NAUCZANIA RELIGII KATOLICKIEJ PO 2010 ROKU 127

twa Gaudium z Lublina, Wydawnictwa św. Wojciecha z Poznania oraz Wydawnic- twa Katechetycznego z Warszawy:

GIMNAZJUM Program ogólnopolski nr AZ-3-01/10 z 9.06.2010: Pój ść za Jezusem Chrystusem Kraków WAM W. KUBIK (red.) Kraków WAM Z. MAREK (red.) Lublin Wyd. Gaudium P. MĄKOSA (red.) Pozna ń Wyd. Św. Wojciecha J. SZPET , D. JACKOWIAK (red.) Warszawa Wyd. Katechetyczne P. TOMASIK (red.)

W podr ęcznikach przygotowanych pod red. W. Kubika w serii Odsłoni ć twarz Chrystusa mo żna zaobserwowa ć, że autorom zale żało na ubogaceniu tre- ści o wła ściwie dobrane dzieła malarskie. W klasie I wykorzystano 25 obrazów, w II – 24, a w III – 26. Co wa żne, zostały one nie tylko dobrze skorelowane z przekazywanymi wiadomo ściami, ale tak że dobrze opisane, z podaniem artysty, tytułu oraz danych szczegółowych: daty powstania i miejsca przechowywania. W kilku przypadkach opis bez wyra źnych przyczyn został jednak pomini ęty.

Klasa I gimnazjum nr AZ-31-01/10-KR-1/11 W. KUBIK (red.), Odsłoni ć twarz Chrystusa. Szukam was. Podr ęcznik do religii dla klasy I gimnazjum , WAM, Kraków 2013 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki 14 Ewa Gorecka Jezus krocz ący po jeziorze , 2004 Czym jest wiara? Stworzenie Adama , fresk w Kapli- Kim jest człowiek? 32 Michał Anioł cy Syksty ńskiej, 1510 Kim ja jestem? 36 László Hegedüs Kain i Abel , 1889 Zazdro ść , która zabija Juliusz Sznorr van Ofiara dzi ękczynna Noego , 38 Obietnica nowej ludzko ści Carolsfeld XIX w. Pieter Bruegel 40 Wie ża Babel , 1563 Budowanie świata bez Boga Starszy 46 Caravaggio Ofiara Izaaka , ok. 1600 Zaufaj Mi Adam 63 Ecce homo , 1879 Chmielowski Zagubionych – odszukam Hubert i Jan Jezus Chrystus jako Bóg , 63 van Eyck ołtarz w Gandawie (detal), 1432 Fresk w bazylice Przemienienia Oczekiwanie 68 – Pa ńskiego, góra Tabor, Izrael na Zbawiciela 80 – (Chrystus ukrzy żowany) Pieter Bruegel 80 Dobry pasterz , XVII w. Umiłował nas do ko ńca Młodszy Leon Brat Albert przytulaj ący dziecko , 81 Wyczółkowski 1934 Rogier Ujrzymy siebie, 87 Sąd Ostateczny , ok. 1444-1452 van der Weyden jakimi jeste śmy 92 Ludwik Carracci Nawrócenie św. Pawła , 1587-1588 Id źcie wi ęc Świ ęty Benedykt z Nursji, patron 102 Karol Badyna Drogowskazy Europy , 1991

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 128 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

Grzegorz VII, papie ż w latach Ko ściół 105 – 1073-1085 (miniatura) w zmieniaj ącym si ę świecie Galileusz 106 Cristiano Banti Czy dobro mo żna narzuci ć? przed rzymsk ą inkwizycj ą, 1857 Świ ęty Dominik, fragment obrazu Gniew Bo ży ze świ ętym Francisz- Odpowiedzie ć 108 – kiem i Dominikiem, konwent na potrzeby czasu Trójcy Świ ętej oo. Dominikanów w Krakowie, XVIII w. Jeden Ko ściół 112 Roman Czarnecki Trójca Świ ęta , 1893 czy wiele Ko ściołów? Zaprowadzenie chrze ścija ństwa 114 Jan Matejko R.P. 965 , z cyklu Dzieje Cywiliza- „Gdy Ewangelia dotarła cji w Polsce ,1889 do naszego narodu…” 115 – Św. Wojciech 116 – Św. Stanisław My śląc „ojczyzna” Do wy ższych rzeczy El żbieta 120 Św. Stanisław Kostka jestem stworzony Plewa-Hoffmann – św. Stanisław Kostka Odnale źć si ę w do świadcze- 122 Sandro Botticelli Zwiastowanie , 1489-1490 niu Maryi. Ró żaniec Jeste śmy sobie potrzebni. Giusto Niebo , fresk w baptysterium 125 Uroczysto ść de Menabuoi w Padwie, 1375-1376 Wszystkich Świętych

Klasa II gimnazjum nr AZ-32-01/10-KR-3/12 W. KUBIK (red.), Odsłoni ć twarz Chrystusa. Jestem z wami. Podr ęcznik do religii dla klasy II gimnazjum , WAM, Kraków 2012 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki 20 Józef Simmler Przysi ęga królowej Jadwigi , 1867 Pro publico bono Zwiastowanie , fresk w kaplicy 30 – Bóg-Człowiek Portinari, Mediolan, XV w. Powrót syna marnotrawnego , 32 Rembrandt ok. 1662 „Ja i Ojciec jedno jesteśmy” Powrót syna marnotrawnego 33 Rembrandt (detal), ok. 1662 34 – Epifania, ikona, XVIII w. Nadszedł czas 34 Sergiusz Buczacki Cud w Kanie Galilejskiej , 2005 38 Quentin Massys Lichwiarz i jego żona , 1514 Droga do człowieka Stanisław 40 Stacja drogi krzy żowej , 1999 Rodzi ński Przez śmier ć do życia Duccio 40 Zst ąpienie do piekieł , 1308-1311 di Buonisegna Giacomo 52 Chłopski stół , I poł. XVIII w. Franceso Cipper Ostatnia Wieczerza (fragment), Ja jestem chlebem żywym. Jacek Andrzej obraz z cyklu: Pasja według świ ę- Eucharystia 53 Rossakiewicz tego Jana , 1989, olej na płótnie, 245x137 cm Jezus ukazuje si ę Tomaszowi , obraz Jacek Andrzej Odpuszczam ci grzechy. 56 z cyklu: Pasja według świ ętego Jana , Rossakiewicz Pokuta i pojednanie 1990, olej na płótnie, 245x140 cm

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 NAUCZANIA RELIGII KATOLICKIEJ PO 2010 ROKU 129

Teresa Maria Re- Jezus uzdrawia niewidomego Będę dla chorych ratunkiem. 58 klewska, Paweł (fragment), 1966 Namaszczenie chorych Przyrowski Rozpoznanie Józefa przez jego 70 Peter Cornelius Ludzkie zło i Bo że dobro braci , 1816-1817 72 Domenico Feti Moj żesz i krzak gorej ący , 1613-14 Wyzwoliciel William Holman Znalezienie Jezusa w Świ ątyni , 86 Wierny syn przykazania Hunt 1854-1860 Sobór Trydencki , szkoła wenecka, 99 – XVI w. Odrodzenie w Ko ściele Eward Mathew Po żegnanie Tomasza Morusa 100 Ward z córk ą, XIX w. Chrze ścijańskie korzenie 104 Jan Matejko Kazanie Skargi (fragment), 1864 Europy Portret mał żonków Arnolfinich , Miło ść ze znakiem jakości. 110 Jan van Eyck 1434 Nie cudzołó ż Umycie stóp uczniom, obraz Jacek Andrzej z cyklu: Pasja według świ ętego 120 Żyjcie moją miło ści ą Rossakiewicz Jana , 1990, olej na płótnie, 245x137 cm Giusto Niebo (fragment), fresk w baptys- Mieszka ńcy nieba. Uroczys- 128 de Menabuoi terium w Padwie, 1375-1376 to ść Wszystkich Świ ętych Prawdziwy Bóg i prawdziwy 133 Fra Angelico Bo że Narodzenie , 1440-41 Człowiek. Uroczysto ść Narodzenia Pa ńskiego Zesłanie Ducha Świ ętego , Przyjd ź! Uroczysto ść 142 Jaroslav Protsiv Ukraina (Lwów) Zesłania Ducha Świ ętego

Klasa III gimnazjum nr AZ-33-01/10-KR-4/13 W. KUBIK (red.), Odsłoni ć twarz Chrystusa. Chod źmy razem. Podr ęcznik do religii dla klasy III gimnazjum , WAM, Kraków 2013 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Sta ńczyk w czasie balu na dworze 12 Jan Matejko królowej Bony wobec straconego Błazen czy m ędrzec? Smole ńska , 1862 Julita Chrystus Pantokrator , kopia ikony 20 Odpowied ź na dar Ja śkiewicz-Macek z XIX w. Św. Maksymilian wst ępuje do chwały , 33 Jan Molga Muzeum św. Maksymiliana Zwyci ęstwo czy kl ęska? w Niepokalanowie Obrzezanie Jezusa , tablica z ołta- 62 Michael Pacher Potomek Abrahama rza św. Wolfganga, ok. 1471-1481 I Sobór Powszechny w Nicei (325 r.) 64 – – na ikonie uczestnicy trzymaj ą Jeden Pan, jedna wiara tekst wyznania wiary Blaise Pascal (1623-1662), francu- 66 – ski matematyk, fizyk, filozof i my- Dziedzice obietnicy śliciel chrze ścija ński 74 anonimowy malarz Prorok Jonasz , ok. 1606 Gniewam si ę śmiertelnie

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 130 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

77 Hans Memling Piekło , 14854 Władca tego świata? 78 Rafael Prorok Izajasz , (fresk), ok. 1512 Prorok Jeremiasz , (fresk w Kapli- 78 Michał Anioł cy Syksty ńskiej), 1508-1512 Pójd ź za Mn ą Powołanie św. Mateusza , 79 Caravaggio 1598-1600 Jeden, świ ęty, 93 Albrecht Dürer Adoracja Trójcy Świ ętej , 1511 powszechny i apostolski kopia obrazu: Salvador Dali, Chry- 112 Anna Puczy ńska Nie samym post ępem... stus św. Jana od Krzy ża, 1951 Heinrich Chrystus i bogaty młodzieniec , 120 Co mamy czyni ć? Hoffmann 1889 Madonna z Dzieci ątkiem, św. Ja- Francesco 131 nem Chrzcicielem i aniołami , ok. Czyste serce lustrem Boga Granacci 1498 (fragment) 139 – (Anioł Stró ż, bez opisu) Są w śród nas 140 o. Jacek Wróbel SJ Hodogetria, 2000 Cudowny Obraz Matki Boskiej Kotwica nadziei. Ró żaniec 141 – Cz ęstochowskiej (Jasnogórskiej), XIII-XIV w. 144 Adam Styka Chrystus Król , 1944 Tak, jestem Królem Syn marnotrawny – obraz w parafii Przyoblec si ę w człowieka 150 – Chrystusa Króla w Krakowie nowego. Wielki Post 153 Caravaggio Wieczerza w Emaus , 1601-1602 Przez śmier ć do życia Eugeniusz 157 Jezus Miłosierny , 1934 Zdrój miłosierdzia dla nas Kazimirowski 160 – Zwiastowanie Przyjmijcie dary 160 – Chrzest w Jordanie mojego Ducha Serce Jezusa , ko ściół w Sienie, 164 – Według Serca Twego Włochy XIX w.

Druga seria podr ęczników zaproponowana do gimnazjum przez Wydaw- nictwo WAM pod red. Z. Marka nosi ogólny tytuł W drodze do Emaus . Autorzy podr ęcznika do klasy I odwołuj ą si ę do 8 obrazów, w klasie II do 14 i w III do 17. Niestety, w tej serii cho ć tematycznie przedstawienia malarskie wpisuj ą si ę w tre ści poszczególnych jednostek, to jednak nie zostały one opisane, co mo że utrudnia ć korelacj ę szkolnego wychowania religijnego i plastycznego.

Klasa I gimnazjum nr AZ-31-01/10-KR-2/12 Z. MAREK (red.), W drodze do Emaus. Jezus uczy i zbawia. Podr ęcznik do religii dla I klasy gimnazjum , WAM, Kraków 2012 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Bóg na ludzkich drogach 9 – (Wieczerza w Emaus, bez opisu) (tytuł całej cz ęści) 62 – (twarz Chrystusa, bez opisu) Podarowana nadzieja 80 – (Izajasz, bez opisu) W słu żbie Bogu 92 – (twarz Chrystusa, bez opisu) Dobra Nowina o zbawieniu 98-99 – (Chrystus Pantokrator, bez opisu) Posłannictwo Jezusa

4 Lata: 1467-1471.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 NAUCZANIA RELIGII KATOLICKIEJ PO 2010 ROKU 131

116-117 – (twarz Chrystusa, ikona, bez opisu) Znak dla wierz ących 150-151 – (Maryja z Jezusem, ikona, bez opisu) Matka Ko ścioła 163 – (św. Franciszek, bez opisu) Reformy w Ko ściele

Klasa II gimnazjum nr AZ-33-01/10-KR-12/13 Z. MAREK (red.), W drodze do Emaus. Jezus działa i zbawia. Podr ęcznik do religii dla II klasy gimnazjum , WAM, Kraków 2013 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Bóg stworzył człowieka 21 – (ofiara Abrahama, bez opisu) do szcz ęś cia Bóg wprowadza człowieka 37 – (św. Augustyn, bez opisu) na drog ę szcz ęś cia wiecznego 40 – (Chrzest Jezusa, ikona, bez opisu) Bóg spełnia obietnic ę 45 – (św. Faustyna, bez opisu) szcz ęśliwego życia Bóg umacnia 50 – (św. Tomasz Morus, bez opisu) decyzj ę człowieka 56 – (twarz Chrystusa, ikona, bez opisu) Bóg uobecnia tajemnic ę 59 – (św. Brat Albert, bez opisu) szcz ęś cia Bóg wyposa ża człowieka 145 – (św. Tomasz Becket, bez opisu) w zasady życia 160 – (Maryja z Jezusem, ikona, bez opisu) Katolik czci Boga z Maryją Bóg chroni 186 – (św. Antoni Padewski, bez opisu) własno ści człowieka Bóg porz ądkuje 196 – (twarz Chrystusa, bez opisu) świat ludzkich potrzeb Jezus wyja śnia 209 – (twarz Chrystusa, bez opisu) istot ę Dekalogu Ko ściół odkrywa znaczenie 215 – (ks. Piotr Skarga, bez opisu) przykazania miło ści Ko ściół żyje 221 – (św. Andrzej Bobola SJ, bez opisu) przykazaniem miło ści

Klasa III gimnazjum nr AZ-33-01/10-KR-2/14 Z. MAREK (red.), W drodze do Emaus. Jezus prowadzi i zbawia. Podr ęcznik do religii dla III klasy gimnazjum , WAM, Kraków 2014 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki 15 – (aniołowie, bez opisu) Świat duchów 16 – (aniołowie, bez opisu) 28 – (S ąd Ostateczny, bez opisu) Wyj ątkowo ść człowieka 51 – (obraz miasta, bez opisu) Ko ściół żyje i trwa 67 – (Chrzest Chrystusa, bez opisu) Ko ściół wspiera 68 – (Bo że Narodzenie, bez opisu) szcz ęś cie człowieka 73 – (Bo że Narodzenie, bez opisu) Ko ściół prowadzi 77 – (Bo że Narodzenie, bez opisu) do zbawienia (Powrót syna marnotrawnego, 84 – bez opisu) W Jezusie szukam szcz ęścia (Powrót syna marnotrawnego, 85 – fragment, bez opisu) 173 – (twarz Jezusa, bez opisu) Ojcze nasz 186 – (twarz Jezusa, ikona, bez opisu) Odpu ść nam nasze winy

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 132 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

204 – (twarz Jezusa, bez opisu) „My śmy si ę spodziewali” (Wniebowst ąpienie, fragment, bez 209 – opisu) Wniebowst ąpienie 211 – (twarz Jezusa, ikona, bez opisu) Twoje jest królestwo, 213 – (twarz Jezusa, bez opisu) potęga i chwała Pan Bóg źródłem życia 215 – (Naj św. Serce Jezusa, bez opisu) w miło ści

Nowe podr ęczniki do gimnazjum Wydawnictwa Gaudium pod red. P. M ą- kosy pod wzgl ędem wykorzystania obrazów religijnych nale żą z cał ą pewno ści ą do bardzo pozytywnych przykładów. W klasie I a ż 116 razy wykorzystano ró ż- ne przedstawienia malarskie, w klasie II – 83, a w klasie III – 86. Wi ększo ść reprodukcji została dobrze opisana, cho ć zdarzaj ą si ę tak że bez opisu. Autorom zale żało na ł ączeniu tre ści religijnych z ciekawymi, znanymi i mniej znanymi wizerunkami malarskimi. Zostały one dobrze dobrane i w kompetentny sposób wł ączone w poszczególne katechezy.

Klasa I gimnazjum nr AZ-31-01/10-LU-1/12 P. MĄKOSA (red.), Spotykam Twoje Słowo. Podr ęcznik do religii dla I klasy gimnazjum , Wyd. Gaudium, Lublin – Przemy śl – Zamo ść 2013 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki (Stworzenie Adama, Wie ża Babel, Moj żesz, Bo że Narodzenie, Prze- Katecheza w szkole moim 7 – kazanie kluczy św. Piotrowi, wyborem Ostatnia Wieczerza – małe obrazki bez opisu) Juan Bautista Zesłanie Ducha Świ ętego , Przygotowanie do sakra- 11 Maino 1620-1625 r. mentu bierzmowania Stworzenie Adama , sklepienie Ka- 13 Michał Anioł plicy Syksty ńskiej – fresk, 1510 r. Kim jestem i po co żyj ę? Rogier Sąd Ostateczny , 13 van der Weyden fragm., 1448-1451 r. 17 El Greco Chrystus nios ący krzy ż, 1580 r. Sąd Ostateczny , Poznawanie Pana Boga 17 Hans Memling fragm., 1467-1471 r. 20 Rembrandt Ofiara Abrahama , 1636 r. 20 Tycjan Adam i Ewa , 1570 r. 20 Fra Angelico Zwiastowanie , 1450 r. 20 Michał Anioł Sąd Ostateczny , 1537-1541 r. (Stworzenie świata; Moj żesz; Na- Historia rodzenie Jezusa; M ęka, śmier ć zbawienia ludzkości i zmartwychwstanie Chrystusa; 21 – Zesłanie Ducha Świ ętego, Paruzja – S ąd Ostateczny – małe obrazki bez autorów i tytułów) 23 Rafael Santi Prorok Izajasz , 1511-1512 r. Powstanie Pisma Świ ętego 29 William Blake Stworzenie świata , 1794 r. Biblijny opis stworzenia Stworzenie Adama , (fresk świata 29 Michał Anioł w Kaplicy Syksty ńskiej), 1510 r.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 NAUCZANIA RELIGII KATOLICKIEJ PO 2010 ROKU 133

29 Jacopo Tintoretto Stworzenie zwierz ąt, ok. 1550 r. Kazanie do ptaków , bazylika 30 Giotto di Bondone św. Franciszka z Asyżu Lucas Cranach Adam i Ewa w Ogrodzie Eden , Szcz ęś cie w raju i grzech 32 Starszy 1530 r. pierworodny Zwierz ęta wchodz ące do arki , 35 Edward Hicks 1846 r. Pieter Bruegel 35 Wie ża Babel , 1563 r. Potop i wie ża Babel Starszy Joseph Anton 36 Krajobraz z ofiar ą Noego , 1803 r. Koch Abraham ofiarowuje Izaaka , 38 Caravaggio 1594-1596 r. Jakub podst ępem zdobywa błogo- Patriarchowie 38 Govert Flinck sławie ństwo Izaaka , 1638 r. ojcami wiary Trójca Świ ęta – Ikona, 39 Andrzej Rublow ok. 1410 lub 1425-1427 r. Moj żesz z Dziesi ęcioma 40 Rembrandt – Przykazaniami , 1659 r. Konstantin Synowie Jakuba sprzedaj ą 43 Flavitsky swojego brata Józefa , 1855 r. Niewola egipska Konstantin Córka faraona znajduje 43 Flavitsky małego Moj żesza , XIX w. Moj żesz z Dziesi ęcioma 46 Rembrandt Przymierze na Synaju Przykazaniami , 1659 r. Moj żesz wydobywa 49 Pieter de Grebber Powrót do Ziemi Obiecanej wod ę ze skały 5,1630 r. Po żegnanie Dawida z Jonatanem , 52 Rembrandt Sędziowie i królowie 1642 r. Izraela 52 Pedro Berruguete Salomon , 1500 r. 55 Rafael Santi Prorok Izajasz , 1511-1512 r. Jeremiasz rozpacza nad upadkiem 55 Rembrandt Jerozolimy , 1630 r. Prorocy wysłannikami Boga 55 Michał Anioł Ezechiel , 1510 r. 55 Michał Anioł Prorok Daniel , 1511 r. Ezechiasz, Manasses, Amon, żona 58 Michał Anioł Manassesa , fresk, Kaplica Syk- Wygnanie babilo ńskie sty ńska, 1511-1512 r. Hiob wy śmiewany przez żon ę, Mądro ść 61 Albrecht Dürer 1500-1503 r. Starego Testamentu Dante Gabriel Oblubienica , 1865-66 r., obraz Ksi ęga Pie śni 64 Rossetti inspirowany Pie śni ą nad Pieśniami nad Pieśniami 67 Wojciech Stattler Machabeusze , 1842 r. Wierno ść Machabeuszy Kuszenie i Wygnanie z raju – fresk 71 Michał Anioł w Kaplicy Syksty ńskiej, 1509 r. 71 Tycjan Jan Chrzciciel , 1542 r. Zapowiedzi mesja ńskie Bartolomé 72 Adoracja pasterzy , 1668 r. Esteban Murillo

5 Bł ąd literowy w tytule.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 134 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

Duccio Chrystus przed Herodem , 74 di Buoninsegna 1308-1311 r. Ecce Homo – Poncjusz Piłat Ziemska ojczyzna Jezusa przedstawiaj ący ubiczowanego 75 Antonio Ciseri Jezusa z Nazaretu mieszka ńcom Jerozolimy , 1871 r. 79 Caravaggio Zaparcie si ę św. Piotra , 1610 r. Hendrick Niewierno ść świ ętego Tomasza , 79 ter Brugghen ok. 1622 r. 79 Caravaggio Wieczerza w Emaus , 1601 r. Jezus Chrystus Piero prawdziwym Bogiem 80 Zmartwychwstanie , 1465 r. della Francesca Chrystus Pantokrator , XIII w. 81 – (Hagia Sofia) Carl Heinrich Nauczanie 83 Kazanie na Górze , XIX w. Bloch Jezusa Chrystusa 86 Benvenuto Tisi Wniebowst ąpienie Pa ńskie , 1520 r. 86 Tycjan Cierniem koronowanie , 1570 r. Droga na Kalwari ę, 86 Rafael Santi ok. 1515-1516 r. Matthias Ukrzy żowanie Jezusa Chrystusa , 86 Grünewald 1512-1516 r. Męka, śmier ć i zmartwych- 86 Dirk Bouts Zmartwychwstanie , ok. 1455 r. wstanie Jezusa Chrystusa (Jezus bierze krzy ż na ramiona; Św. Weronika ociera twarz Jezusowi; 87 – Jezus z szat obna żony; Zło żenie cia- ła Pana Jezusa do grobu – małe obrazki bez autorów i tytułów) January 88 Obrona Jasnej Góry , 1845 r. Suchodolski Bartolomé 89 Niepokalane Pocz ęcie , 1678 r. Esteban Murillo 89 Sandro Botticelli Zwiastowanie , ok. 1490 r. 89 Robert Campin Adoracja Dzieci ątka , 1420-1426 r. Maryja w życiu Jezusa Enguerrand Pietà z Villeneuve-lès-Avignon , i Ko ścioła 89 Quarton ok. 1455 r. Wniebowzi ęcie Naj świ ętszej Maryi 90 Lorenzo Lotto Panny , 1506 r. Matka Bo ża Cz ęstochowska, 90 – XII-XIII w. 92 – (Stworzenie Adama, bez opisu) Wiara chrze ścija ńska 92 – (Ostatnia Wieczerza, bez opisu) i jej cechy Wr ęczenie kluczy świ ętemu 94 Pietro Perugino – Piotrowi , 1481-1482 r. Zesłanie Ducha Świ ętego , 97 El Greco Zesłanie Ducha Świ ętego 1604-1614 r. Pierwsza wspólnota 100 Jean II Restout Zesłanie Ducha Świ ętego , 1732 chrześcija ńska (św. Mateusz i św. Marek, 103 – Powstanie Ewangelii bez opisu) 106 Andrea Vanni Świ ęty Piotr , 1390 r. Świ ęci Piotr i Paweł 106 Andrzej Rublow Apostoł Paweł , 1410-1420 r. filarami Ko ścioła

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 NAUCZANIA RELIGII KATOLICKIEJ PO 2010 ROKU 135

Wr ęczenie kluczy świ ętemu 106 Pietro Perugino Piotrowi , 1481-1482 r. Nawrócenie Pawła z Tarsu , 106 Caravaggio 1600-1601 r. 107 – Ikona apostołów Piotra i Pawła Ukamienowanie św. Szczepana , 108 Marx Reichlich 1506 r. Ukrzy żowanie św. Piotra , Prze śladowania 109 Caravaggio 1600-1601 r. chrze ścijan Henryk 109 Pochodnie Nerona , 1876 r. Siemiradzki Trudno ści w głoszeniu 113 – (św. Justyn, ikona, bez opisu) Ewangelii Ikona przedstawiaj ąca Ojców Ko- 115 – ścioła podczas Soboru w Nicei Wyznanie wiary Ko ścioła trzymaj ących wyznanie wiary Zało życiel zakonu 118 Fra Angelico – św. Dominik, 1437 r. Rozwój Ko ścioła Wykład uniwersytecki , ilustracja w średniowieczu 119 – z połowy XIV w. Św. Benedykt z Nursji. Świ ęty 121 Fra Angelico mnich, opat, patron Europy , 1437-1446 r. Świ ęty Benedykt Św. Benedykt przekazuj ący swoją i jego Reguła Reguł ę św. Maurowi i innym mni- 121 – chom – obraz z 1129 r. w klasztorze św. Idziego w Nîmes 125 – Ostatnia Wieczerza , fragm. Schizma wschodnia Król Henryk przed Kanoss ą, 127 Eduard Schwoiser Reforma średniowiecznego po 1852 (1862) r. Ko ścioła 127 Carlo Saraceni Św. Grzegorz VII , fragm., XVII w. Bartolomé Świ ęty Franciszek z Asy żu na modli- 130 Esteban Murillo twie , ok. 1645-1650 Wyrzeczenie si ę dóbr ziemskich 130 Giotto – fresk w bazylice św. Franciszka w Asy żu, 1291-1294 r. Innocenty III zatwierdza reguł ę Franciszka ńska 130 Giotto franciszka ńsk ą, fresk, bazylika św. idea ubóstwa Franciszka w Asy żu, 1291-1294 r. Giotto 130 Kazanie do ptaków , 1295-1300 r. di Bondone Stygmatyzacja św. Franciszka , 130 Giotto fresk, bazylika św. Franciszka w Asyżu, 1291-1294 r. Tryumf św. Tomasza z Akwinu nad 133 Benozzo Gozzoli Averroesem , 1468-1484 r., fragm. Dziedzictwo św. Tomasza (obraz dodatkowo opisany) 134 Carlo Crivelli Tomasz z Akwinu , 1476 r. Joanna d’Arc przesłuchiwana 136 Paul Delaroche w wi ęzieniu przez kardynała Inkwizycja – prawda i mity Winchester , 1824 r., fragm.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 136 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

Portret papie ża Pawła III 137 Tycjan (szkoła) Farnese , 1543 r. 139 Jan Matejko Dobrawa 139 Jan Matejko Mieszko I Chrystianizacja Polski Zaprowadzenie chrze ścija ństwa 139 Jan Matejko R.P. 965 , 1889 r. 142 Mihály Kovács Św. Wojciech , 1855 r. Świ ęci Wojciech i Stanisław Stanisław 142 Św. Stanisław ze Szczepanowa patronami Polski Samostrzelnik 144 Juan de Juanes Ustanowienie Eucharystii , 1560 r. – Św. Stanisław Kostka , obraz Świ ęty Stanisław Kostka 146 – z kaplicy Gimnazjum im. św. Sta- patronem młodzie ży nisława Kostki w Lublinie Wesele w Kanie , w „Ołtarzu 149 Bernard Martorell przemienienia”, XV w. Pa ździernik miesi ącem Matka Bo ża wr ęcza ró żaniec Różańca Świ ętego 150 Guido Reni św. Dominikowi , 1596-1598 r. Lodovico Anioł uwalnia dusze z czy ść ca , 156 Carracci około 1610 r. Modlitwa za zmarłych 156 Albrecht Dürer Adoracja Trójcy Świ ętej , 1511 r. Adwent 160 Andrea del Sarto Jan Chrzciciel , ok. 1523 r. czasem oczekiwania Gerard Bo że Narodzenie 162 Adoracja pasterzy , 1622 r. van Honthorst w rodzinie Powrót syna marnotrawnego , 164 Rembrandt od 1663 do 1665 r. Wielki Post 165 I.N. Kramskoi Chrystus na pustyni , 1872 r. czasem pokuty 165 Domenichino Droga na Kalwari ę, ok. 1610 r. Jean-François 168 Siewca , 1850 r. Millet Rekolekcje wielkopostne Bartolomé Powrót syna marnotrawnego , 168 Esteban Murillo ok. 1667-1670 r., fragm. 171 Juan de Juanes Ustanowienie Eucharystii , 1560 r. 171 Cimabue Krucyfiks, 1287-1288 r. Triduum Paschalne Zmartwychwstanie Chrystusa , 172 Giovanni Bellini mi ędzy 1475 a 1479 r. Uroczysto ść Naj świ ętszego 174 Juan de Juanes Chrystus z Eucharysti ą, XVI w. Ciała i Krwi Pa ńskiej

Klasa II gimnazjum nr AZ-32-01/10-LU-1/13 P. MĄKOSA (red.), Z Tob ą id ę przez życie. Podr ęcznik do religii dla II klasy gimnazjum , Wyd. Gaudium, Lublin – Przemy śl – Zamo ść 2013 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki 16 Tintoretto Obmywanie stóp , 1548-1549 Pascha Chrystusa źródłem 17 Guido Reni Chrzest Chrystusa , ok. 1623 r. sakramentów świ ętych 18 Gerard David Zdj ęcie z krzy ża, 1495-1500 Modlitwa osobista i liturgia 21 El Greco Modlitwa Jezusa w Ogrójcu , 1605 spotkaniem z Bogiem 22 Joachim Patinir Chrzest Chrystusa , 1510-1520 Świ ęty Ludwik, król Francji Sakrament chrztu świ ętego 22 El Greco i jego pa ź, 1592-1595

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 NAUCZANIA RELIGII KATOLICKIEJ PO 2010 ROKU 137

Fresk w ko ściele klasztornym 25 Fiedel Schabet w Hechingen, 1846-1848 Zesłanie Ducha Świ ętego Sakrament bierzmowania Duccio 26 (fragment retabulum Maestà ) di Buoninsegna 1308-1311 Ustanowienie Eucharystii , Ustanowienie i znaczenie 28 Ercole de’Roberti ok. 1490 Eucharystii 35 Giotto di Bondone Pocałunek Judasza , 1304-1306 Grzech odrzuceniem miłości 36 Hugo van der Goes Ukrzy żowanie , ok. 1470 37 Caravaggio Maria Magdalena , 1594-1596 Sakrament 38 El Greco Łzy św. Piotra , 1603-1607 pokuty i pojednania Uzdrowienie chromego Sakrament 42 Palma Giovane nad sadzawk ą, 1592 namaszczenia chorych 43 Luca Signorelli Ostatnia Wieczerza , 1502 Sakrament świ ęce ń Bartolomé Liturgia sakramentu 48 Cud w Kanie Galilejskiej , 1672 Esteban Murillo małżeństwa Lucas Cranach 54 Dziesi ęć przykaza ń, 1472-1553 Dekalog Bo żym darem Starszy Błogosławie ństwa 57 – (Jezus naucza, jako tło bez opisu) ewangeliczne Chrystus Zmartwychwstały i skru- 60 Peter Paul Rubens szeni grzesznicy – Magdalena, łotr Sumienie i jego rodzaje Dyzma, Piotr, król Dawid , ok. 1618 Julius Schnorr 67 Wiara, nadzieja i miło ść (alegoria) Jedyny Bóg i Pan von Carolsfeld 70 Sebastiano Conca Bałwochwalstwo Salomona , 1750 „Nie b ędziesz miał bogów 71 Nicolas Poussin Adoracja złotego cielca , 1633-1634 cudzych przede Mn ą” „Nie b ędziesz brał imienia 73 Sébastien Bourdon Krzew gorej ący , XVII w. Pana, Boga swego, nadaremnie” Zmartwychwstanie Chrystusa , „Pami ętaj, 76 Dirk Bouts 1450-1460 aby ś dzie ń świ ęty świ ęcił” 82 Tycjan Kain i Abel , mi ędzy 1542 a 1544 „Nie zabijaj” 85 Ludovico Carracci Zuzanna i starcy , 1616 „Nie cudzołó ż” 88 Quentin Matsys 6 Bankier z żon ą, 1514 „Nie kradnij” Lucas Cranach 94 Dawid i Batszeba , 1526 Starszy Prorok Natan wzywaj ący króla „Nie po żą daj żony 95 – Dawida do pokuty po grzechu bli źniego swego” z Batszeb ą, Psałterz Paryski Hieronimus Wesele w Kanie Galilejskiej , 95 Francken XVII w. 97 Evelyn De Morgan Ubóstwianie Mamony „Ani żadnej rzeczy...” Marcello Portret królowej Jadwigi Andega- 104 Bacciarelli we ńskiej , 1768-1771 104 Jan Matejko Królowa Jadwiga , 1890-1892 Świ ęta Jadwiga 104 Jan Matejko Władysław Jagiełło , 1892 i chrystianizacja Litwy 105 Napoleon Orda Zamek w Krewie, XIX w.

6 Inaczej: Massys.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 138 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

Zało żenie Szkoły Głównej przenie- 106 Jan Matejko sieniem do Krakowa ugruntowane. R.P. 1361-1399-1400 Sebastiano del 107 Krzysztof Kolumb , 1519 Piombo Świ ęty Franciszek Salezy daj ący 108 Noël Hallé Joannie de Chantal reguł ę Zakonu Chrze ścija ński wymiar Nawiedzenia , XVIII w. epoki odrodzenia 108 Leonardo da Vinci Ostatnia Wieczerza , 1495-1498 Madonna Syksty ńska , 108 Rafael Santi ok. 1513-1514 Św. Franciszek i brat Leon medy- 110 El Greco tuj ący o śmierci , 1596-1601 (portrety: Marcin Luter, Jan Kal- Przyczyny i przebieg 110- – win i Ulrich Zwingli, bez dokład- reformacji 111 nych opisów) 112 Hans Eworth Henryk VIII , 1567 Matthias Obrady Soboru Trydenckiego , 113 Burglechner XVI w. 114 El Greco Pius V , 1600-1610 Dzieło Soboru (portrety: Ignacy Loyola, Karol Trydenckiego 114 – Boromeusz, Stanisław Hozjusz, bez dokładnych opisów) 116 Peter Paul Rubens Św. Ignacy Loyola , ok. 1620-1622 117 Caravaggio Zło żenie do grobu , 1602-1603 Kultura baroku odpowiedzi ą (portrety: Caravaggio, Giovanni na reformacj ę 117 – Lorenzo Bernini, Antonio Vivaldi, bez dokładnych opisów) 119 François Dubois Noc św. Bartłomieja , ok. 1572-1584 Portret konny króla Zygmunta III 120 Peter Paul Rubens Polska wobec reformacji Wazy , ok. 1624 121 Jan Matejko Kazanie Skargi , 1864 (portrety: Bernard Maciejowski, Hi- 122 – pacy Pociej, bez dokładnych opisów) Unia brzeska i Ko ściół św. Jozafat Kuncewicz greckokatolicki 123 – (ikona bez dokładnego opisu) 125 Hans Holbein Henryk VIII , ok. 1539-1540 Ko ścioły i wspólnoty 126 – (ikona Trójcy Świ ętej, bez opisu) chrześcija ńskie John Everett John Henry Newman , 128 Ko ściół rzymskokatolicki Millais data nieznana moj ą drog ą do zbawienia 129 Robert Campin Trójca Świ ęta , 1433-1435 Philippe de Cham- 132 Dobry Pasterz , XVII w. Moje zadania w Ko ściele paigne Andrea 135 Chrzest Chrystusa , ok. 1475 de Verrocchio Ekumenizm d ąż eniem Chrystus Wszechmog ący , do jedno ści chrze ścijan 136 Andrei 7 Rublev pocz. XV w. 144 – św. Filip Neri (bez opisu) Uroczysto ść

7 Bł ąd literowy.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 NAUCZANIA RELIGII KATOLICKIEJ PO 2010 ROKU 139

Giovanni 145 Świ ęci , 1367 del Biondo 146 Fra Angelico Sąd Ostateczny , 1432-1435 Rogier Wspomnienie 149 Sąd Ostateczny , 1448-1451 van der Weyden wiernych zmarłych 150 Giotto di Bondone Bo że Narodzenie , ok. 1303-1305 Podwójne znaczenie 151 Hans Memling Sąd Ostateczny , 1467-1471 Adwentu Znaczenie i pi ękno 153 Federico Barocci Narodzenie , 1597 Bo żego Narodzenia Bardzo bogate godzinki ksi ęcia de Uroczysto ść Objawienia 156 Bracia Limbourg Berry, Pokłon Trzech Króli , Pa ńskiego mi ędzy 1411 a 1416 Wielki Post 159 Juan de Flandes Kuszenie Chrystusa , ok. 1500 czasem przemiany Powrót syna marnotrawnego , 163 Rembrandt Rekolekcje wielkopostne 1663-1665 Hans Holbein 165 Ostatnia Wieczerza , 1497-1543 Młodszy 165 Pietro Lorenzetti Ukrzy żowanie , 1340 Triduum Paschalne 165 El Greco Zmartwychwstanie , 1595-1600 Rogier 165 Zdj ęcie z krzy ża, 1435-1438 van der Weyden 169 Jan Matejko Śluby Jana Kazimierza Matka Bo ża (Matka Bo ża Cz ęstochowska, bez 169 – Królowa Polski opisu) Jean Bautista Zesłanie Ducha Świ ętego , 171 Maino 1612-1614 Zesłanie Ducha Świ ętego Sceny z życia św. Piotra: 172 Masaccio Św. Piotr uzdrawia chorych 174 Andrei Rublov Trójca Świ ęta , 1425-1427 Piero Chrzest Chrystusa , Uroczysto ść 175 della Francesca ok. 1440-1450 Trójcy Przenaj świ ętszej 175 El Greco Trójca Świ ęta , 1577 Przej ście przez Morze Czerwone , Uroczysto ść Naj świ ętszego 178 Mashtots 1266 Ciała i Krwi Chrystusa

Klasa III gimnazjum nr AZ-33-01/10-LU-1/14 P. MĄKOSA (red.), Żyj ę Twoj ą miło ści ą. Podr ęcznik do religii dla III klasy gimnazjum , Wyd. Gaudium, Lublin – Przemy śl – Zamo ść 2014 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Portret pary mał żeńskiej z drugiej 22 – połowy I wieku Powszechne powołanie Jacobello do miło ści 23 Ukrzy żowanie , 1375-1397 Alberegno Duccio Powołanie apostołów Piotra 25 Powołanie do wył ącznej di Buoninsegna i Andrzeja , 1308-1311 słu żby Bogu 26 Giotto Stygmatyzacja św. Franciszka 33 Sandro Botticelli Wiosna , ok. 1477 Płciowo ść Bo żym darem 33 Jusepe de Ribera Św. Agnieszka , 1641 36 Michał Anioł Stworzenie Adama , ok. 1511 Pi ękno rodzicelstwa William-Adolphe 38 Pochwała macierzy ństwa , 1869 W obronie nienarodzonych Bouguereau

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 140 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

39 Firmin Baes Słodkich snów Uzdrowienie krwawi ącej kobiety , 40 – Katakumby przy Via Latina, Rzym Eutanazja zabójstwem ludzi Rogier Ołtarz siedmiu sakramentów , chorych i cierpi ących 40 van der Weyden 1445-1450 „Ojcze nasz, 50 Fridolin Leiber Ojcze nasz , ok. 1900 który ś jest w niebie” 55 Heinrich Hofmann Pokłon Trzech Króli , 1900 „Świ ęć si ę imi ę Twoje” Ofiara z Izaaka , Katedra w Che- 56 – ster w Wielkiej Brytani, 1883 Chrystus Pantokrator, cerkiew „Przyjd ź królestwo Twoje” 57 – w Zabłudowie 58 Michał Anioł Sąd Ostateczny , 1534-1541, fragm. Jezus w domu Marty i Marii , „Chleba naszego, powsze- 63 Johannes Vermeer 1654-1656 dniego daj nam dzisiaj” Zaparcie si ę świ ętego Piotra , „Odpu ść nam nasze winy 66 Caravaggio ok. 1610 jako i my odpuszczamy” Archanioł Michał depcz ący Szata- „Ale nas zbaw ode złego. 72 Simon Ushakov na pod stopami , 1676 Amen” (portrety: Ignacy Krasicki, Stani- 77 – Wiara chrze ścija ńska sław Konarski, bez opisów) a idee o świecenia 78 Robert Levis Reid Mądro ść , 1896 80 Jean-Pierre Houël Zdobycie Bastylii , 1789 Ko ściół w czasach 81 – Świ ęto Istoty Najwy ższej , 1794 rewolucji francuskiej Kazimierz Pułaski 83 Juliusz Kossak Ko ściół w Polsce pod Cz ęstochow ą, 1883 w okresie zaborów 84 Jan Matejko Rejtan – upadek Polski , 1886 Jezus przekazuje Piotrowi klucze królestwa niebieskiego , Pierwszy 85 Pietro Perugino 1481-1482, fragm. fresku Sobór Watyka ński z Kaplicy Syksty ńskiej Moj żesz zdejmuj ący sandały Chrze ścija ństwo 89 – przed Gorej ącym Krzewem a judaizm 104 Nardo di Cione Św. Jan Ewangelista , 1360-1365 Pismo Świ ęte i Tradycja 105 – (św. Jan Ewangelista, bez opisu) źródłem poznania Boga 107 – Ikona zmartwychwstania Chrystusa Duccio Zesłanie Ducha Świ ętego , Historia zbawienia 109 di Buoninsegna 1308-1311 110 – (Trójca Świ ęta, bez opisu) 111 Andriej Rublow Trójca Świ ęta , 1425-1427 111 – Chrystus Zbawca Główne prawdy wiary Zst ąpienie Chrystusa do piekieł , 111 Andrea Mantegna 1468 Giusto 113 Wesele w Kanie , XIV w. de’Menabuoi 113 Giotto Chrzest Chrystusa , ok. 1303-1305 114 Rembrandt Przypowie ść o bogaczu , 1627 Nauczanie i cuda Powrót syna marnotrawnego , Jezusa Chrystusa 114 Guercino 1654-1655 Wniebowst ąpienie Chrystusa , 115 Benvenuto Tisi 1510-1520

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 NAUCZANIA RELIGII KATOLICKIEJ PO 2010 ROKU 141

117 – Zmartwychwstanie , ok. 1445 Zmartwychwstanie 117 – (Zmartwychwstanie, bez opisu) Jezusa Chrystusa Zesłanie Ducha Świ ętego , Osoba i dary 119 Giotto ok. 1303-1305 Ducha Świ ętego 122 – (Matka Bo ża Cz ęstochowska) 122 Tycjan Wniebowzi ęcie , 1516-1518 123 – (ikona Matki Bo żej) Maryja i świ ęci 123 Leonardo da Vinci Zwiastowanie , 1472-1475 w historii zbawienia Koronacja Naj świ ętszej Maryi 124 Peter Rubens Panny , 1628-1629 125 – Archanioł Rafał 125 Fra Angelico Anioł , XV w. 126 Francisco Rizi Zwiastowanie , ok. 1665 126 Matthäus Kern Anioł Stró ż, 1840 127 – Archanioł Gabriel , ok. XII w. Duchy czyste – aniołowie Bartolomé Archanioł Rafał 127 Esteban Murillo z biskupem Domonte Giovanni Gerola- 127 Tobiasz i Anioł , ok. 1540 mo Savoldo 129 Giuseppe Molteni Spowied ź, 1838 Siedem 129 Joan de Joanes Chrystus z Eucharysti ą, ok. XVI w. sakramentów świ ętych 130 Rembrandt Błogosławie ństwo Jakuba , 1656 132 Rembrandt Moj żesz z Dekalogiem , 1659 Zasady Julius Schnorr 133 Wiara, nadzieja i miło ść chrze ścija ńskiego życia von Carolsfeld Józef przebacza swoim braciom , Ludzki grzech 134 – 1907 i Bo że miłosierdzie Rok liturgiczny 142 El Greco Zwiastowanie , 1595-1600 i uroczysto ści ko ścielne Św. Piotr jako Papie ż, Przymioty i zadania 144 Peter Paul Rubens 1610-1612 Kościoła katolickiego Znaczenie sakramentu 149 Jean II Restout Zesłanie Ducha Świ ętego , 1730 bierzmowania Obrz ędy 154 – Św. bp Emilian Dacyjski sakramentu bierzmowania Fragment ołtarza 160 Conrad von Soest z Bad Wildungen, 1403 161 – Ostatnia Wieczerza , ok. 1480-1485 Ró żaniec rozwa żaniem Matka Bo ża Ró żańcowa dzieła odkupienia 162 – z Sandomierza z dominika ńskiego ko ścioła św. Jakuba 163 Albrecht Dürer Adoracja Naj świ ętszej Trójcy , 1511 Świ ęci wielbi ą Chrystusa 164 Fra Angelico Wierz ę w niebie , 1430 w świ ętych obcowanie Domenico 165 Dante i Boska komedia , 1465 di Michelino 166 Rafael Santi Prorok Izajasz , 1511-1512 167 – Chrzest Jezusa Przewodnicy Adwentu 167 Sassoferrato Matka Bo ża Dziewica , 1640-1650 169 Lorenzo Monaco Narodziny Chrystusa , 1409 Narodzenie 170 Bici di Lorenzo Narodziny , ok. XV w. Jezusa Chrystusa

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 142 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

170 Jacques Danet Narodziny , 1434-1435 w historii zbawienia William Holman Odnalezienie Jezusa w świ ątyni , 170 Hunt 1860 172 Julian Fałat Popielec , 1881 Wielkopostna 174 Antonio Ciseri Oto człowiek , 1871 droga nawrócenia 175 Rabbula Gospels Wniebowst ąpienie Wniebowst ąpienie Jezusa 176 Pietro Perugino Wniebowst ąpienie , 1496-1500 zaproszeniem do nieba 176 Giotto Wniebowst ąpienie , 1303-1305 179 Pampeo Batoni Naj świ ętsze Serce Jezusa , 1767 Serce Jezusa 179 – Ukrzy żowanie , 1410-1415 – symbol Bożej miło ści 179 – św. Małgorzata Maria Alcoque

Wi ęcej obrazów religijnych ni ż we wcze śniejszych ksi ąż kach pod redakcj ą J. Szpeta i D. Jackowiak mo żna odnale źć w podr ęcznikach do gimnazjum przygotowanych przez Wydawnictwo św. Wojciecha z Poznania. W klasie I jest ich 44, w II – 25, a w III – 45. Obrazy zostały dobrze opisane i wł ączone w przekazywane na zaj ęciach tre ści. Zró żnicowanie przedstawie ń malarskich wydaje si ę wzorcowe. Autorzy odwołali si ę do wielkich arcydzieł, cho ć nie bali si ę także wykorzystania dzieł mniej znanych, cho ć z pewno ści ą ciekawych zarówno pod wzgl ędem kunsztu malarskiego, jak i przekazywanych tre ści.

Klasa I gimnazjum nr AZ-31-01/10-PO-1/11 J. SZPET , D. JACKOWIAK (red.), Spotkanie ze Słowem. Podr ęcznik do nauki religii dla pierwszej klasy gimnazjum, Wyd. św. Wojciecha, Pozna ń 2011 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Stworzenie świata (fragment fre- 10 Michał Anioł Kim jest człowiek? sku z Kaplicy Syksty ńskiej) 30 Tycjan Adam i Ewa Człowiek odwrócił si ę od 31 Pieter Bruegel Wie ża Babel Boga Abraham – ojciec wielu na- 33 Andriej Rublow Bóg w go ścinie u Abrahama rodów i przyjaciel Boga Izaak – „oby Bóg si ę 34 Rembrandt Ofiara Abrahama uśmiechn ął” 36 Gover Flinck Izaak błogosławi ący Jakuba Jakub – praojciec 37 Michael Willmann Krajobraz ze snu Jakuba plemion izraelskich 37 Eugène Delacroix Walka Jakuba z aniołem Wysła ńcy Boga: Eliasz, Iza- 55 – Jezus z przyjacielem (ikona, VI w.) jasz, Jeremiasz Mesjasz – „On przyniesie 66 Pietro Perugino Chrzest Chrystusa narodom prawo” Iz 42,1 (cztery miniatury przedstawiaj ące Głosi ć wszystkim narodom 71 – czterech Ewangelistów) Dobr ą Nowin ę 76 Cima da Conegliano Chrzest Jezusa (fragment) 76 Carl Bloch Kazanie na górze Jezus Syn Boży Wjazd Chrystusa do Jerozolimy 77 Giotto (fragment) Matka Bo ża Ostrobramska 80 – (zdj ęcie spod ołtarza) Bogarodzica Matka Bo ża Cz ęstochowska, Kró- – Matka Kościoła 81 – lowa Polski (ikona)

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 NAUCZANIA RELIGII KATOLICKIEJ PO 2010 ROKU 143

Duccio Ko ściół – „Jeden duch 84 Zesłanie Ducha Świ ętego di Buoninsegna i jedno serce” Dz 4,32 86 Carl Bloch Świ ęty Piotr zapieraj ący si ę Jezusa 87 Gerrit van Honthorst Uwolnienie św. Piotra z wi ęzienia 87 Caravaggio Ukrzy żowanie św. Piotra Wielcy apostołowie 88 Caravaggio Nawrócenie Pawła z Tarsu – świ ęci Piotr i Paweł 88 Nicolas Tournier Świ ęty Paweł Ananiasz przywraca wzrok 89 Pietro de Cortona św. Pawłowi Henryk Świat antyczny wobec 91 Pochodnie Nerona Siemiradzki chrze ścija ństwa Ostatnia Wieczerza Dynamiczny rozwój 95 – (ko ściół św. Jakuba w Toruniu) Ko ścioła w średniowieczu 97 – Zdj ęcie z krzy ża (ikona) Tragiczne rozdarcie Świ ęty Benedykt wr ęcza reguł ę 98 – św. Maurowi (miniatura) O pracy i modlitwie 98 – Św. Benedykt z Nursji (ikona) 102 Giotto Sen papie ża Innocentego 102 Giotto Świ ęty Franciszek z Asyżu Bogate ubóstwo 103 – Krzy ż z San Damiano (ikona) Św. Ambro ży Relacje mi ędzy pa ństwem 105 Antoon van Dyck i cesarz Teodozjusz i Ko ściołem 108 Santi di Tito Wizja św. Tomasza Apostoł prawdy 108 Carlo Crivelli Św. Tomasz z Akwinu – świ ęty Tomasz z Akwinu 108 Fra Angelico Tomasz z Akwinu Zaprowadzenie chrze ścija ństwa 111 Jan Matejko R.P. 965 (z cyklu Dzieje cywiliza- Chrzest naszej Ojczyzny cji w Polsce , 1889) 114 – Biskup Stanisław ze Szczepanowa Świ ęty Stanisław 115 Jan Matejko Zabójstwo św. Stanisława, 1892 – patron ładu moralnego Wizja św. Stanisława Kostki: Naj- Patron młodzie ży 119 – świ ętsza Maryja Panna składa – świ ęty Stanisław Kostka Dzieci ątko na jego r ęce Bartolomé Esteban Pozwoli ć Bogu narodzi ć si ę 126 Pokłon pasterzy Murillo we własnym sercu 138 Masaccio Ukrzy żowanie 139 Andrea Mantegna Zst ąpienie Chrystusa do Otchłani Świ ęto mojego zbawienia Zmartwychwstanie 139 Hans Memling (fragment tryptyku Pasja ) „Duchu Ogniu, Duchu 140 Fra Filippo Lippi Zwiastowanie Żarze, Duchu Światło”

Klasa II gimnazjum nr AZ-32-01/10-PO-1/12 J. SZPET , D. JACKOWIAK (red.), Aby nie usta ć w drodze. Podr ęcznik do nauki religii dla drugiej klasy gimnazjum , Wyd. św. Wojciecha, Pozna ń 2012 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Lukas Cranach Narodził si ę dla naszego 20 Adam i Ewa Starszy zbawienia Bartolomé Esteban 20 Pokłon pasterzy (fragment) Murillo

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 144 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

Matthias 20 Chrystus Ukrzy żowany Grünewald Zmartwychwstanie Chrystusa – 21 Fra Angelico kobiety u grobu 21 Andrea Mantegna Wniebowst ąpienie Chrystusa Pascha chrze ścijanina 28 El Greco Św. Ludwik, król Francji – sakrament chrztu świ ętego Bartolomé Esteban 60 Ecce homo Jedyny i prawdziwy Bóg Murillo 62 Nicolaes Maes Kobieta modl ąca si ę Wra żliwo ść na to, co świ ęte Marcello Portret królowej Jadwigi Andega- 64 Bacciarelli we ńskiej Świ ęta królowa Jadwiga 65 Jan Matejko Chrzest Litwy Hans Holbein 66 Erazm z Rotterdamu Młodszy Sąd Ostateczny 68 Michał Anioł Katolicki wymiar renesansu (Kaplica Syksty ńska) Ostatnia Wieczerza (kościół Matki 69 Leonardo da Vinci Bo żej Łaskawej w Mediolanie) Walery Eljasz- Męcze ństwo unitów pratuli ńskich Wysiłki na rzecz jedno ści 76 Radzikowski w 1874 roku Ko ścioła – unia brzeska Gaudenzio „Oto jest dzie ń, który Pan 81 Zmartwychwstanie Chrystusa Ferrari uczynił” Ps 118,24 Juan Farnández 93 Chrzest Chrystusa de Navarette Godno ść człowieka 93 Diego Velázquez Chrystus Ukrzy żowany Chrystus Ukrzy żowany 112 – (katedra w Poznaniu) Krzy ż, przez który świat Św. Helena pokazuje krzy ż Chry- uzyskał zbawienie 113 Wasilij Sazanow stusa Konstantynowi Wielkiemu Mistrz Ołtarza Na świat przyszedł 118 Adoracja Dzieci ątka Jezus z Trzeboni Zbawiciel Zmartwychwstanie Jezusa 133 Christoph Schwarz Zmartwychwstanie Chrystusa fundamentem naszej wiary Zwiastowanie, Narodziny Jezusa, 134 Conrad von Soest Pokłon trzech króli, Ofiarowanie Matka naszego Pana Jezusa w świ ątyni 136 Girolamo dai Libri Bóg Ojciec Przeszli przez życie 137 Spinello Aretino Św. Benedykt z Nursji na śladując Chrystusa 137 – Portret papie ża Piusa XI

Klasa III gimnazjum nr AZ-33-01/10-PO-3/13 J. SZPET , D. JACKOWIAK (red.), Żyć w miło ści Boga. Podr ęcznik do nauki religii dla trzeciej klasy gimnazjum, Wyd. św. Wojciecha, Pozna ń 2013 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Antonio Allegri 23 Adoracja Dzieci ątka , ok. 1526 da Correggio Kobieta i m ęż czyzna Świ ęty Józef z Dzieci ątkiem Jezus , – dwa dopełniaj ące si ę światy 23 autor nieznany XVIII w. 36 Matthias Stom Pokłon pasterzy , ok. 1635 Narodziny nowego życia „Ojcze nasz, który jeste ś 49 autor nieznany Św. Paweł w Atenach , XIX w. w niebie” Mt 6,9

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 NAUCZANIA RELIGII KATOLICKIEJ PO 2010 ROKU 145

Modlitwa 52 El Greco Chrystus w Ogrójcu , ok. 1590 w życiu chrze ścijanina Św. Rafał Kalinowski , klasztor „Niech si ę świ ęci 56 – Karmelitów Bosych w Czernej Twoje imi ę” Mt 6,9 Świ ęty Piotr – pierwszy papie ż, 66 Peter Paul Rubens Ko ściół na drogach odnowy 1610-1612 Ko ściół wobec społecznych 71 – Papie ż Leon XIII wyzwa ń dziewi ętnasto- wiecznej Europy Powstanie styczniowe – Kozacy 84 – atakuj ą ko ściół św. Anny w War- szawie 27 lutego 1861 Stanisław Życie narodu polskiego 85 Ranny powstaniec , 1881 Witkiewicz splecione z życiem Kościoła Kazimierz Uchwalenie Konstytucji 3 maja , 86 Wojniakowski 1806 86 Jan Matejko Konstytucja 3 maja 1791 roku , 1891 98 Guercino Chrystus i Samarytanka , 1619-1620 W poszukiwaniu pojednania 103 Ary Scheffer Kuszenie Chrystusa , 1854 „Nie dopu ść , aby śmy ulegli pokusie” Mt 6,13 – wierno ść 103 Diego Velázquez Chrystus ukrzy żowany , ok. 1632 wybranym warto ściom Wygnanie z raju , fragment fresku Jezus Zbawicielem 106 Michał Anioł z Kaplicy Syksty ńskiej – potrzebujemy zbawienia Chrystus Pantokrator , bazylika Amen – nasze „tak” 108 – św. Pawła za Murami, Rzym mówione Bogu Francesco 112 Wniebowzi ęcie Maryi , ok. 1475 Botticini 113 Luca Giordano Św. Michał , ok. 1663 Pełni godno ści i pot ęgi Carl Heinrich 114 Zwiastowanie , XIX w. – archaniołowie Bloch Rozmowa Tobiasza 115 Andrea Vaccaro z Rafałem Archaniołem , XVII w. 116 Henri Decaisne Anioł Stró ż, 1836 117 Nicolas Colombel Hagar i Izmael na pustyni , ok. 1682 117 Rembrandt Ofiara Abrahama , 1636 117 Peter Paul Rubens Daniel w jaskini lwów , 1614-1616 Bartolomé Uwolnienie św. Piotra Apostoła , 117 Esteban Murillo 1665-1667 Archanioł Gabriel , fresk, monastyr Ka żdemu towarzyszy 118 – w miejscowo ści Kurbinovo dobry anioł (Macedonia) Fragment fresku, monastyr 119 – w Suczawicy (Rumunia) Mistrz Legendy Maryja Królowa niebios 119 o św. Łucji (fragment), ok. 1485 119 – (anioł, bez opisu) Guillame Św. Dominik Guzmán otrzymuje 120 Descamps ró żaniec od Maryi , pocz. XIX w. Ró żaniec – modlitwa Matka Bo ża Gietrzwałdzka, wypróbowana przez wieki 121 – sanktuarium maryjne w Gietrzwałdzie Fragment fresku, monastyr Patrzymy w niebo – uroczy- 125 – w miejscowo ści Voronet (Rumunia) sto ść Wszystkich Świ ętych

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 146 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

126 Andrea Mantegna Wniebowst ąpienie , ok. 1461 Pami ęć o tych, którzy odeszli 128 Michály Munkácsy Chrystus przed Piłatem , 1881 Zbawiciel 128 Hans Memling Sąd Ostateczny , tryptyk, 1466-1473 Królem Wszechświata Zbud ź si ę 130 Beate Heinen Przyj ście Pana , 1992 – adwentowe czuwanie Bartolomé „Chwała na wysoko ści Bo- 132 Pokłon pasterzy , ok. 1657 Esteban Murillo gu” – Bo że Narodzenie Trzy Marie u grobu Chrystusa , ok. Zmartwychwstał 142 Fra Angelico 1437-1446 trzeciego dnia Benvenuto Wniebowst ąpienie Chrystusa , 144 „Wst ąpił na niebiosa, Tisi da Garofalo 1510-1520 siedzi po prawicy Boga” Carl Heinrich 145 Pocieszyciel , 2. poł. XIX w. – Wniebowst ąpienie Bloch Ukrzy żowanie z Korzennej 146 – Źródło łask i miło ści (Małopolska), 1440-1450 Duccio Zesłanie Ducha Świ ętego , 148 Przemie ń nas Duchu Świ ęty di Buoninsegna 1308-1311 Evgraf Seme- 150 Ukrzy żowanie , 1873 Maryja – Matka, novich Sorokin która wszystko rozumie 150 El Greco Koronacja Matki Bo żej , 1591

Pod wzgl ędem wykorzystania obrazów religijnych w podr ęcznikach szkolnych bardzo pozytywnie nale ży oceni ć ksi ąż ki do gimnazjum przygotowane przez P. Tomasika. Poprzednie podr ęczniki nie były dopracowane od tej strony, natomiast wersja z lat 2012-2014 zaskakuje pozytywnie. W klasie I si ęgni ęto po 48 obrazów, w klasie II po 30 i w klasie III po 34. S ą to obrazy warto ściowe, cho ć także niektóre mniej znane.

Klasa I gimnazjum nr AZ-31-01/10-WA-1/12 P. TOMASIK , Twoje Słowo światłem na mojej drodze. Podr ęcznik do nauczania religii w I klasie gimnazjum , Wyd. Katechetyczne, Warszawa 2012 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Świat stworzony przez Boga 37 Michał Anioł Stworzenie człowieka jest dobry Wczesny Raj Człowiek stworzony 44 Jan Brueghel i upadek Adama i Ewy do szcz ęś cia 51 Lucas Cranach Adam i Ewa (fragment) Sk ąd na świecie 52 Hieronim Bosch Chrystus d źwigaj ący krzy ż wzi ęło si ę zło? (wyp ędzenie z raju) fragment fre- 53 Michał Anioł Czy zło zwyci ęż y? sku z Kaplicy Syksty ńskiej 56 Tycjan Kain i Abel Nowy pocz ątek ludzko ści 60 Pieter Bruegel Wie ża Babel Pycha i rozłam Zwyci ęstwo Jozuego 84 Nicolas Poussin nad Amorytami (fragment) 85 Jean Fouquet Zdobycie Jerycha Bóg walczy Zwyci ęstwo Jozuego 89 Nicolas Poussin nad Amalekitami (fragment) Lucas Cranach 91 Samson i lew Bohaterstwo Starszy w obronie ludu

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 NAUCZANIA RELIGII KATOLICKIEJ PO 2010 ROKU 147

Fresk przedstawiaj ący 95 – proroka Samuela 98 Arent de Gelder Król Dawid 99 Julius Kronberg Dawid i Saul Ufno ść w Panu 104 Edouard Vuillard Dawid i Natan Piero 105 Król Salomon Podzielony naród della Francesca Ikona przedstawiaj ąca 110 – Prorok jak ogie ń Proroka Eliasza 115 Rafael Santi Prorok Izajasz Ewangelia 119 – (Bo że Narodzenie) Starego Testamentu 120 Michał Anioł Prorok Jeremiasz Jeremiasz opłakuj ący zburzenie 121 Rembrandt Słowa Jerozolimy przestrogi i pociechy 122 Michał Anioł Prorok Ezechiel 123 Michał Anioł Prorok Daniel 162 Rembrandt Świ ęty Mateusz z Aniołem 165 Andrea Mantegna Świ ęty Marek Ewangelista Dobra Nowina o Jezusie 165 Frans Hals Świ ęty Łukasz 166 – Ikona świ ętego Jana Ewangelisty Carl Heinrich 173 Kazanie na Górze (fragment) Nowe prawo Bloch Szymon 186 Zmartwychwstanie Zmartwychwstał Czechowicz 199 Leonardo da Vinci Zwiastowanie Matka Jezusa 202 Caravaggio Madona dei pellegrini – Matka Kościoła Św. Piotr naucza Ewangelii 207 Jan Styka w katakumbach Narodziny Ko ścioła 209 – Widzenie św. Szczepana 210 Pietro da Cortona Męcze ńska śmier ć św. Szczepana 217 Peter Paul Rubens Św. Piotr Miłuj ący bardziej 219 Giordano Ukrzy żowanie św. Piotra ni ż inni uczniowie 221 – Św. Paweł z Tarsu (ikona) Apostoł Narodów Męcze ństwo 227 – Eksplozja ewangelizacji Ignacego Antioche ńskiego Philippe 235 Świ ęty Augustyn Spory o to, kim jest Chrystus de Champaigne Zaprowadzenie chrze ścija ństwa 245 Jan Matejko (fragment) Jak głosi ć Fresk przedstawiaj ący 247 – Jezusa Chrystusa? śmier ć Brunona z Kwerfurtu 248 – Henryk II Świ ęty 249 – Świ ęty Stanisław ze Szczepanowa Patron ładu moralnego Hołd lenny Rolanda Ko ściół wobec 252 - przed Karolem Wielkim wyzwania feudalizmu Ko ściół wobec 265 Carlo Crivelli Św. Tomasz z Akwinu wyzwania rozumu 267 Pedro Berruguete Św. Dominik przewodniczy auto da fé John William Spór o inkwizycj ę 270 Magiczny kr ąg Waterhouse 286 Palma di Vecchio Ostatnia Wieczerza (fragment) Świ ęta mojego zbawienia

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 148 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

Klasa II gimnazjum nr AZ-32-01/10-WA-1/13 P. TOMASIK , Ty ście żkę życia mi uka żesz. Podr ęcznik do nauki religii w II klasie gimnazjum , Wyd. Katechetyczne, Warszawa 2013 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki 14 Caravaggio Nawrócenie Pawła z Tarsu Moje wady i zalety Bartolomé Esteban 25 Nawrócenie św. Pawła Apostoła By ć w Ko ściele Murillo 45 Wlastimil Hofman Spowied ź Przyj ąć Bo że przebaczenie 62 Michał Anioł Prorok Jeremiasz Cierpie ć prze śladowania 65 Caravaggio Śmier ć św. Pawła dla sprawiedliwo ści 101 Jacques de Létin Moj żesz na Górze Synaj Co powinienem czyni ć? 111 El Greco Św. Franciszek na modlitwie Które dobro wybra ć? 117 James Tissot Karawana Abrahama Wędrówka ku wolno ści 118 Antoon van Dyck Moj żesz i w ąż z br ązu (fragment) Drogowskazy do szcz ęś cia 121 Jusepe de Ribera Moj żesz (tytuł rozdziału) Chrystus ukazuje si ę ludowi (frag- 126 Aleksander Ivanov Jaki jest mój Bóg? ment) Dlaczego 134 – (pocałunek Judasza) zdradzaj ą Chrystusa? 138 Sébastien Bourdon Krzak gorej ący Czym jest dla mnie Stworzenie Adama (fragment fre- 139 Michał Anioł Imi ę Bo że? sku z Kaplicy Syksty ńskiej) Hans Holbein Portret Tomasza Morusa 147 Wobec wyzwania renesansu Młodszy (fragment) Zało żenie Szkoły Głównej przenie- 152 Jan Matejko sieniem do Krakowa ugruntowane Przedmurze chrze ścija ństwa 153 – (św. Jadwiga, królowa) Chrystus d źwigaj ący krzy ż 155 Hieronim Bosch (fragment) Ko ściół wobec wyzwania Lucas Cranach 157 Luter reformacji Starszy 160 Tycjan Portret Jana Kalwina 167 – (św. Ignacy Loyola) Ko ściół reformuj ący si ę 181 – (św. Andrzej Bobola) Ko ściół wobec jedności Czym jest dla mnie 185 Giotto di Bondone Ostatnia Wieczerza niedziela? Stanisław Jaki jestem 193 Macierzy ństwo Wyspia ński dla moich bliskich? Leon 229 Brat Albert Miło ść ubogich Wyczółkowski 233 Caravaggio Niewierny Tomasz Apostołowie Piotr i Jan biegn ący Żyć w prawdzie 235 Eugene Burnand do grobu Chrystusa w poranek zmartwychwstania 262 – Matka Bo ża Cudu w Rzymie Radosne oczekiwanie 265 Fra Angelico Narodzenie Bóg si ę rodzi, moc truchleje Świ ęto św. Kazimierza 272 – (św. Kazimierz) (4 marca). Ksi ążę katolicki

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 NAUCZANIA RELIGII KATOLICKIEJ PO 2010 ROKU 149

Klasa III gimnazjum nr AZ-33-01/10-WA-1/14 P. TOMASIK , Wy jeste ście światłem świata. Podr ęcznik do nauczania religii w III klasie gimnazjum , Wyd. Katechetyczne, Warszawa 2014 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Jan Bruegel 15 Raj (fragment) Co s ądzi ć Starszy o podst ępie technicznym? 16 Roelandt Savery Raj (fragment) 43 Giotto Wesele w Kanie Kogo chc ę pokocha ć? Stanisław Dziecko 59 Macierzy ństwo Wyspia ński – bezcenny dar Boga 70 Nicolas Poussin Adoracja złotego cielca Człowiek poszukuj ący Boga 109 Per Krafft Portret Ignacego Krasickiego Ko ściół Michał Elwiro 118 Polonez wobec wyzwa ń o świecenia Andriolli 119 Jan Matejko Upadek Polski 8 (dwa fragmenty) Wolno ść czy samowola? 121 Jan Matejko Konstytucja 3 Maja 123 Jean-Pierre Houëll Zdobycie Bastylii Ko ściół Paul-Emile Henri de La Rochejacquelein 125 wobec wyzwania rewolucji Boutigny w boju o Cholet Bł. Aniela Salawa , portret w krakow- Bierzcie ziemi ę 162 – skim ko ściele oo. Franciszkanów w posiadanie Prorok Jonasz 173 Michał Anioł – fresk w Kaplicy Syksty ńskiej Bóg jest miłosierny 175 – (Jezus Miłosierny, bez opisu) 176 – św. Siostra Faustyna Kowalska Adam i Ewa w raju – fragment 195 Michał Anioł Trudny dar wolno ści fresku w Kaplicy Syksty ńskiej 204 Artur Grottger Na pobojowisku z cyklu Polonia Ko ściół Polaków 205 Artur Grottger Branka z cyklu Polonia wobec wyzwania 205 Artur Grottger Pod eskort ą niewoli narodowej Archanioł Gabriel – fragment Oł- Po ślę anioła swego 246 Jan van Eyck tarza Gandawskiego przed tob ą... 15 tajemnic ró żańca i Matka Bo ża 250 – Różańcowa Ró żaniec 251 – obraz Matki Bo żej Ró żańcowej Jezus przekazuje Piotrowi klucze 252 Pietro Perugino królestwa niebieskiego , fragment Ko ściół zbawionych fresku z Kaplicy Syksty ńskiej 260 Giotto di Bondone Bo że Narodzenie Bo że Narodzenie 267 James Tissot Świ ęty Nikodem Moje rekolekcje 269 Pietro Lorenzetti Ostatnia Wieczerza 270 Giovanni Bellini Pieta 270 Hans Memling Zmartwychwstanie Zmartwychwstał trzeciego Spotkanie Marii Magdaleny dnia, jak oznajmia Pismo 271 Fra Angelico ze Zmartwychwstałym 271 Caravaggio Niewierno ść św. Tomasza (Matka Bo ża Cz ęstochowska, bez 273 – opisu) Królowa Polski

8 Pełny tytuł: Rejtan – Upadek Polski .

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 150 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

(Matka Bo ża Cz ęstochowska, 274 – fragment, bez opisu) 276 Benvenuto Tisi Wniebowst ąpienie Pa ńskie Zasiadł po prawicy Ojca 278 – Zesłanie Ducha Świ ętego Duch Prawdy

Je śli porówna ć wykorzystanie malarstwa religijnego w podr ęcznikach do lekcji religii katolickiej dla gimnazjum opracowanych kilka lat wcze śniej, to trzeba przyzna ć, że proponowane obecnie ksi ąż ki do religii zostały dopracowane pod tym wzgl ędem bardzo profesjonalnie. W wi ększo ści podr ęczników obrazy zostały dobrze dopasowane do tre ści zaj ęć , dokładnie opisane i ukazane w spo- sób umo żliwiaj ący owocne korzystanie z nich. Uczniowie w gimnazjum maj ą okazj ę do tego, by pozna ć ró żne arcydzieła malarskie o tematyce religijnej, odkry ć ich walory estetyczne i przesłanie wiary, jakie ze sob ą nios ą. Dorastaj ący mog ą, co wa żne na tym etapie rozwojowym, odnie ść si ę do ciekawych biografii artystów i na wielu przykładach uczy ć si ę, jak wiara ł ączyła si ę z życiem i została wyra żona w przedstawieniach malarskich.

3. Szkoły ponadgimnazjalne

W szkołach ponadgimnazjalnych oprócz Programu nauczania religii rzymskokatolickiej w przedszkolach i szkołach Komisji Wychowania Katolickiego Konferencji Episkopatu Polski w 2014 r. funkcjonował równie ż program przygotowany przez Wydawnictwo Jedno ść . W sumie opracowano 5 serii podr ęcz- ników, które zostan ą obecnie przeanalizowane pod k ątem wykorzystania w nich malarstwa religijnego.

LICEUM I TECHNIKUM Program ogólnopolski dla liceum nr AZ-4-01/10 z 9.06.2010: Świadek Chrystusa Kraków WAM Z. MAREK , A. HAJDUK , J. MÓŁKA , A. WALULIK (red.) Warszawa Wyd. Katechetyczne P. PIERZCHAŁA (red.) Lublin Wyd. Gaudium R. STRUS , W. GALANT (red.) Pozna ń Wyd. św. Wojciecha J. SZPET , D. JACKOWIAK (red.) Program ogólnopolski dla liceum nr AZ-4-03/12 z 30.05.2012: Żyć, aby wierzy ć i kocha ć Kielce Wyd. Jedno ść J. CZERKAWSKI , E. KONDRAK , B. NOSEK (red.)

Podr ęczniki przygotowane przez Wydawnictwo WAM pod red. Z. Marka, A. Hajduka, J. Mółki i A. Walulik zaskoczyły rozwi ązaniem technicznym. Zo- stały opracowane na płycie CD i doł ączone do zeszytu ucznia. Taka forma daje mo żliwo ść ukazania wielu zdj ęć , reprodukcji obrazów, a tak że plików wideo. Przy najnowszych tendencjach polskiej o światy jest to zapewne kierunek, w jakim b ędą zmierzały wszystkie nowe podr ęczniki. Coraz cz ęś ciej mo żna spotka ć równoległe wersje materiałów dydaktycznych: papierowe i elektroniczne, za- mieszczane na ró żnych no śnikach lub w Internecie. Jest to okazja do ubogacania lekcji, przygotowywania ró żnych wariantów, opcjonalnego odwoływania si ę

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 NAUCZANIA RELIGII KATOLICKIEJ PO 2010 ROKU 151

do ró żnego rodzaju tekstów i grafik: zdj ęć , rysunków czy obrazów. Wydaje si ę jednak, że redaktorzy omawianych podr ęczników nie do ko ńca wykorzystali elektroniczne mo żliwo ści. Na przygotowanych płytach znalazły si ę ró żne interesuj ące rozwi ązania, lecz zabrakło szerszego odwołania si ę do malarstwa religijnego. Co wi ęcej, wykorzystane obrazy religijne pozbawione s ą opisu i raczej nie zach ęcaj ą do korelacji z edukacj ą estetyczn ą.

Klasa I liceum i technikum nr AZ-41-01/10-KR-1/12 Z. MAREK , A. HAJDUK , J. MÓŁKA , A. WALULIK (red.), Drogi świadków Chrystusa. W Ko ściele. Podr ęcznik do religii dla I klasy liceum i technikum , WAM, Kraków 2012 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki – – (Jezus w Ogrójcu, bez opisu) Tajemnica Trójcy Świ ętej – – (Zwiastowanie, bez opisu) Przywilej Niepokalanego – – (Bo że Narodzenie, bez opisu) Pocz ęcia Maryi Duch Świ ęty w dziejach – – (Zwiastowanie, bez opisu) ludzko ści

Klasa II liceum i technikum nr AZ-42-01/10-KR-6/13 Z. MAREK , A. HAJDUK , J. MÓŁKA , A. WALULIK (red.), Drogi świadków Chrystusa. W świecie. Podr ęcznik do religii dla II klasy liceum oraz II i III technikum , WAM, Kraków 2013 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki – – (Maryja, bez opisu) Bóg przyj ęty – – (Jezus Miłosierny, bez opisu) Przywrócona godność Rozumienie – – (Ostatnia Wieczerza, bez opisu) Królestwa Bożego – – (Zmartwychwstanie, bez opisu) – – (Droga Krzy żowa, bez opisu) – – (Burza na jeziorze, bez opisu) Nowe życie – – (objawienie Chrystusa, bez opisu) – – (Zmartwychwstały, bez opisu) – – (Maryja, bez opisu) Pełnia życia

Klasa III liceum i IV technikum nr AZ-43-01/10-KR-3/14 Z. MAREK , A. HAJDUK , J. MÓŁKA , A. WALULIK (red.), Drogi świadków Chrystusa. W rodzinie. Podr ęcznik do religii dla III klasy liceum oraz IV technikum , WAM, Kraków 2014 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki – – (Naj św. Serce Jezusa, bez opisu) Zawierzenie rodziny – – (Naj św. Serce Jezusa, bez opisu) Sercu Pana Jezusa – – (św. Joanna Beretta Molla, bez opisu) Świ ęto ść – – (św. Maksymilian, bez opisu)

W podr ęcznikach przygotowanych pod red. P. Pierzchały, wydanych w tra- dycyjnej, papierowej wersji, mo żna odnale źć ciekawe i – co wa żne – dobrze opisane obrazy religijne 9. Autorzy odwołali si ę do ró żnych przedstawie ń malarskich, znanych i nieznanych twórców. Godne podkre ślenia jest dopasowanie cennych dzieł do tre ści poszczególnych jednostek. Mo żna jednak zauwa żyć, że

9 Niestety, w ksi ąż kach pojawiaj ą si ę tak że swoiste ilustracje, które – delikatnie mówi ąc – nie przedstawiaj ą najwi ększej warto ści estetycznej.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 152 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

zainteresowanie wykorzystaniem obrazów malarskich maleje w kolejnych pod- ręcznikach: klasa I – 21, II – 9, III – 3.

Klasa I liceum i technikum nr AZ-41-01/10-WA-1/12 P. PIERZCHAŁA (red.), By ć świadkiem Zmartwychwstałego w Ko ściele. Podr ęcznik do nauczania religii w klasach I liceum i technikum , Wyd. Katechetyczne, Warszawa 2012 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Pieter Bruegel 40 Pejza ż z upadkiem Ikara Nikt nie jest samotn ą wysp ą Starszy Rogier Pokłon Trzech Króli 60 Objawienie Bo że van der Weyden (Objawienie Pa ńskie) 105 – Trójca Świ ęta, fresk, Budapeszt Jest jeden Bóg Giusto 107 Raj , Padwa de’Menabuoi Eugeniusz Bóg sprawiedliwy 108 Jezus Miłosierny , Wilno Kazimirowski czy miłosierny Ojciec? (portret 19-letniej 109 Ewa Miko Faustyny Kowalskiej) 112 Albrecht Dürer Adoracja Trójcy Świ ętej Wyrazi ć niewyobra żalne 112 Andriej Rublow Trójca Świ ęta – tajemnicy Trójcy Świ ętej 117 Peter Paul Rubens Trójca Świ ęta Bóg Ojciec – Sta ń si ę, Kaplica 119 Michał Anioł Syksty ńska, Watykan Wierz ę w Boga, Rembrandt który jest Ojcem 122 Powrót syna marnotrawnego van Rijn Bartolomé 126 Cud w Kanie Galilejskiej Esteban Murillo Syn Bo ży Carl Heinrich 128 Wskrzeszenie Łazarza Bloch 134 – Świ ęta Rodzina , Nazaret Anioł zwiastuje pasterzom Dobr ą Syn Bo ży 135 – Nowin ę, fresk z ko ścioła na Polu stał si ę człowiekiem Pasterzy Dusza ludzka 169 Hans Memling Sąd Ostateczny jest nie śmiertelna 180 Fra Angelico Kazanie na górze Moralne kroniki Jezusa Salvator Mundi , 187 Giuseppe Franchi Chrystus tak, Ko ściół nie? kopia mandylionu z Edessy Rogier 252 Tryptyk siedmiu sakramentów Oto Ja jestem z wami van der Weyden Czego odmówił sobie 322 Pieter Bruegel Walka postu z karnawałem Pan Jezus? Zesłanie Ducha Świ ętego , klasztor Moje spotkanie 333 – ss. Kanoniczek Ducha Świ ętego, z Duchem Świ ętym Kraków

Klasa II liceum i technikum nr AZ-42-01/10-WA-4/13 P. PIERZCHAŁA (red.), By ć świadkiem Zmartwychwstałego w świecie. Podr ęcznik do nauczania religii dla klasy II liceum i technikum , Wyd. Katechetyczne, Warszawa 2013 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki 28 Michał Anioł Stworzenie Adama Pierwszy człowiek na ziemi

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 NAUCZANIA RELIGII KATOLICKIEJ PO 2010 ROKU 153

Patrz ąc z nieba ku ziemi 46 – Anioł , ko ściół na Chorze, Stambuł – rzecz o aniołach 59 – Matka Bo ża Nieustaj ącej Pomocy Mandylion, Ikona – okno na świat Bo ży 61 – Cerkiew Chersones Taurydzki Jezus Chrystus z barankiem, ko- 126 – Tajemnica ludzkiej słabo ści ściół Św. Katarzyny w Gda ńsku Nowe ruchy religijne 187 Ilja Repin Id ź precz, Szatanie – odejście od chrze ścija ństwa Wierno ść przymiotem Boga 192 Roger Viollet Zmartwychwstanie – Bóg odkupicielem człowieka Św. Dominik Ró żaniec – skarb, 272 – otrzymuje ró żaniec od Matki Bożej który nale ży odkry ć Sąd Ostateczny , fragment fresku 285 Michał Anioł Życie, śmier ć i co dalej? z Kaplicy Syksty ńskiej

Klasa III liceum oraz III i IV technikum nr AZ-43-01/10-WA-4/14 P. PIERZCHAŁA (red.), By ć świadkiem Zmartwychwstałego w rodzinie. Podr ęcznik do nauczania religii dla klasy III liceum oraz III i IV technikum , Wyd. Katechetyczne, Warszawa 2014 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Miłuj bli źniego 42 – (brat Albert, bez opisu) jak siebie samego Drogi życia 76 – (św. Wincenty Pallotti, bez opisu) – apostolstwo świeckich 231 – (św. Tomasz More, bez opisu) Rado ść ojcostwa

Seria podr ęczników pod redakcj ą R. Strusa i W. Galanta z Wydawnictwa Gaudium równie ż wykorzystuje ró żne obrazy religijne. Wyra źnie mo żna dostrzec zmienn ą koncepcj ę twórców podr ęcznika. W klasie I przywołano 18 ob- razów, w II – 34, a w III tylko 7. W klasie II s ą one opisane, natomiast w klasach I i III opisy pomini ęto.

Klasa I liceum nr AZ-41-01/10-LU-1/12 R. STRUS , W. GALANT (red.), Świadcz ę o Jezusie w Ko ściele. Podr ęcznik do religii dla I klasy szkół ponadgimnazjalnych , Wyd. Gaudium, Lublin – Przemy śl – Zamo ść 2012. Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki 20 – (podró ż Abrahama, bez opisu) Ja i moja Ojczyzna 20 – (modl ący si ę Jezus, bez opisu) 25 – (apostołowie, bez opisu) Ja i wspólnoty ko ścielne 30 – (ofiara Izaaka, bez opisu) Wierz ę... Wierz ę w Boga Ojca 35 – (Jezus Miłosierny, bez opisu) Wszechmog ącego Wierz ę 36 – (połów ryb, bez opisu) w Jezusa Chrystusa (Zesłanie Ducha Świ ętego, Wierz ę 40 – bez opisu) w Ducha Świ ętego (Jezus Dobry Pasterz, 54 – Jezus obecny w Ko ściele ikona, bez opisu) Chrzest – brama 59 – (Jezus nauczaj ący, bez opisu) do Kościoła

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 154 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

124- (stworzenie Adama, – Godno ść osoby ludzkiej 125 jako tło dla tekstu, bez opisu) 137 – (bł. Karolina Kózkówna, bez opisu) Szcz ęś liwi czystego serca (powrót syna marnotrawnego, Powrót 145 – bez opisu) syna marnotrawnego 153 – (Przemienienie, ikona, bez opisu) Jezus wzorem modlitwy 175 – (Bo że Narodzenie, bez opisu) Rado ść Bo żego Narodzenia Wielki Post 176 – (Jezus na pustyni, bez opisu) – czas pokuty i nawrócenia Wielkanoc 179 – (Ukrzy żowanie, bez opisu) – zwyci ęstwo Boga 186 – (Zwiastowanie, bez opisu) Maryja w roku liturgicznym (portrety świ ętych: Szczepan, Woj- ciech, Stanisław, Andrzej Bobola, Jan Świ ęci 189 – Chrzciciel, Piotr i Paweł, Stanisław w roku liturgicznym Kostka, bez opisu)

Klasa II liceum nr AZ-42-01/10-LU-4/13 R. STRUS , W. GALANT (red.), Świadcz ę o Jezusie w świecie. Podr ęcznik do religii dla II klasy szkół ponadgimnazjalnych , Wyd. Gaudium, Lublin – Przemy śl – Zamo ść 2013 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Michelangelo Bóg stwarza sło ńce i ksi ęż yc 7 Buonarroti (fragm.) Jestem, który jestem 7 Carlo Crivelli Tomasz z Akwinu 8 Sébastien Bourdon Moj żesz i płon ący krzak Giambattista 13 Zwiastowanie (fragm.) Bóg stworzył niebo Pittoni Adriaen 44 Adam i Ewa Seksualno ść darem Boga van der Werff 49 Jusepe de Ribera Moj żesz Bóg szuka człowieka 52 – (Ukrzy żowanie, bez opisu) Chrystus – Emmanuel 60 Fra Angelico Zwiastowanie (Matka Bo ża Cz ęstochowska, bez Maryja słu żebnica Pa ńska 61 – opisu) Rogier Maryja – Dziewica 64 Zwiastowanie van der Weyden Niepokalanie Pocz ęta Maryja – Bogurodzica 67 Charles Mellin Zwiastowanie Wniebowzi ęta Prawda – walka o Królestwo 87 Antonio Ciseri Ecce Homo Bo że 99 Michał Anioł Grzech pierworodny Grzech – odej ście 99 Albrecht Dürer Adam i Ewa od Królestwa Bo żego Spowied ź – powrót 103 Rembrandt Powrót syna marnotrawnego do Królestwa Bo żego Dekalog – prawo 105 Rembrandt Moj żesz z tablicami prawa Królestwa Bo żego Hendrick Bo żki 110 Trójca Świ ęta van Balen współczesnego świata 163 Angelo Bronzino Archanioł Michał Piekło... Brama ku nowym 167 Fra Angelico Sąd Ostateczny niebiosom i nowej ziemi

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 NAUCZANIA RELIGII KATOLICKIEJ PO 2010 ROKU 155

170 anonim Krzy ż San Damiano Sąd Ostateczny , ok. 1680 r., naj- Joachim Sellin Kultura chrze ścija ńska 171 wi ększy na Pomorzu Zachodnim z Wolina a droga do nieba obraz namalowany na desce 171 Fra Angelico Przedstawienie piekła , Florencja 173 Hermann Rode Świ ęty Benedykt 173 Jan Matejko Cyryl i Metody 174 Hermann Rode Świ ęta Brygida Europa i jej patroni 174 Andrea Vanni Świ ęta Katarzyna ze Sieny 174 – (św. Edyta Stein, bez opisu) (Zmartwychwstały Jezus i Maryja, Dlaczego szukacie żywego 192 – bez opisu) wśród umarłych – Wielkanoc Stanisław 193 Świ ęty Stanisław Samostrzelnik Francisco 193 Świ ęta Agata de Zurbarán Maryja i świ ęci 193 – Świ ęty Wojciech w roku liturgicznym 193 – Świ ęta Kinga Leon 193 Brat Albert Wyczółkowski 194 – (ukoronowanie Maryi, bez opisu)

Klasa III liceum nr AZ-43-01/10-LU-3/14 R. STRUS , W. GALANT (red.), Świadcz ę o Jezusie w rodzinie. Podr ęcznik do religii dla III klasy szkół ponadgimnazjalnych , Wyd. Gaudium, Lublin – Przemy śl – Zamo ść 2014 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki 7 – (Adam i Ewa, bez opisu) Powołanie do szcz ęś cia 9 – (św. Tomasz Morus, bez opisu) Człowiek stworzony 10 – (Trójca Świ ęta, ikona, bez opisu) do miło ści (Rut, Naj świ ętsza Maryja Panna, Powołanie 88 – św. Monika, obrazy bez opisu) do macierzy ństwa Maryja 110 – (Świ ęta Rodzina, ikona, bez opisu) – Matka Świ ętej Rodziny (Zesłanie Ducha Świ ętego, bez Kult Maryi i świ ętych 128 – opisu) w rodzinie (Matka Bo ża Cz ęstochowska, bez 131 – Pielgrzymka maturzystów opisu)

W podr ęcznikach pod red. J. Szpeta i D. Jackowiak mo żna zauwa żyć, że autorom zale żało na ubogaceniu przekazywanych tre ści o warto ściowe obrazy religijne. W klasie I wykorzystano ich a ż 44, w II – 32, a w III – 27. Zdecy- dowana ich wi ększo ść została dobrze opisana, co sprzyja wzajemnemu odno- szeniu tre ści religijnych i estetycznych. Śmiało si ęgni ęto po mało znane przedstawienia, ale tak że przywołano cenione arcydzieła, daj ąc uczniom szkół ponadgimnazjalnych mo żliwo ść ich poznania i do świadczenia. Pewnym mankamentem mo że by ć format wi ększo ści reprodukcji, które najcz ęś ciej pojawiaj ą si ę na marginesach i s ą stosunkowo niewielkie.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 156 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

Klasa I liceum nr AZ-41-01/10-PO-1/11 J. SZPET , D. JACKOWIAK (red.), Moje miejsce w Ko ściele. Podr ęcznik do nauki religii dla pierwszej klasy szkół ponadgimnazjalnych , Wyd. św. Wojciecha, Pozna ń 2012 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Bitwa pod Grunwaldem 18 Jan Matejko Wiara przodków naszych (fragment), 1878 Stworzenie świata , fragment fresku 53 Michał Anioł z Kaplicy Syksty ńskiej „Moja wiedza uczyniła nie- Świ ęty Tomasz z Akwinu , sko ńczony krok ku Bogu” 55 – fresk w ko ściele Santa Maria del Carmine w Mediolanie Rembrandt 61 Świ ęty Mateusz z aniołem Bóg wychodz ący ku nam van Rijn Stworzenie świata , 82 Mistrz Bertram scena z XIV-wiecznego ołtarza Bóg jest Stworzycielem z ko ścioła św. Piotra w Hamburgu 88 El Greco Trójca Świ ęta , 1577 Bóg jest wszechmog ący Dzieło stworzenia , monastyr 91 – Bóg jest Miło ści ą w Suczawicy, Rumunia 96 José de Ribera Trójca Świ ęta , 1635 Miłosierdzie Bo że Rembrandt Powrót syna marnotrawnego , 98 van Rijn 1668 Nasz Bóg Jezus w śród uczonych w Pi śmie , jest dobrym Ojcem 100 Albrecht Dürer 1506 Bartolomé Esteban Chrystus uzdrawia paralityka przy 102 Murillo sadzawce Betesda , 1667-1670 Dla naszego zbawienia Jean-Marie Chrystus uzdrawia tr ędowatego , 103 stał si ę człowiekiem Melchior Doze 1864 104 Guido Reni Pokłon pasterzy , 1630-1642 Karl Heinrich 106 Kazanie na górze , 1877 Bloch Syn Człowieczy 107 Guido Reni Chrzest Jezusa , 1623 Rembrandt Chrystus ucisza burz ę na Jeziorze 110 Syn Bo ży – prawdziwy Bóg van Rijn Galilejskim , 1633 113 El Greco Obna żenie z szat , 1577-1579 Zbawcze czyny Jezusa 114 El Greco Nios ący krzy ż, 1580 Chrystusa 115 El Greco Ukrzy żowanie , 1596-1600 Duccio Zesłanie Ducha Świ ętego , 118 Jezus Głow ą Ko ścioła di Buoninsegna 1308-1311 Zesłanie Ducha Świ ętego , 120 Antoon van Dyck 1618-1620 Duch Bo ży jak wiatr, Zesłanie Ducha Świ ętego , jak oddech… 123 El Greco 1596-1600 131 – (ikona Matki Bo żej z Jezusem) Bo ża społeczno ść – Kościół Św. Benedykt z Nursji 132 – (ok. 480-547), ikona Chrze ścija ńskie Świ ęci Cyryl (ok. 827-869) 133 – korzenie Europy i Metody (ok. 815-885), ikona 133 Mihály Kovács Św. Wojciech , ok. 1855 Ko ściół jako widzialny sza- 139 – Św. Mina i Chrystus , ikona, VI w. farz świ ętych sakramentów

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 NAUCZANIA RELIGII KATOLICKIEJ PO 2010 ROKU 157

140 – Trójca Świ ęta , ikona, XIX w. „Wierz ę w jeden, świ ęty, Chrystus umieraj ący na krzy żu, powszechny i apostolski 141 – Niemcy, ok. XIV w. Ko ściół” Św. Piotr przyjmuje klucze , Hierarchiczna 145 – rycina, pocz. XI w. struktura Kościoła 171 Giotto di Bondone Zwiastowanie 10 , fresk, 1303-1305 Madonna ze śpi ącym Dzieci ątkiem , Matka Chrystusa, 172 Andrea Mantegna 1455 Ko ścioła i ka żdego z nas 173 – (ikona Matki Bo żej z Jezusem) Kazanie na górze , fresk, Ideał ucznia Chrystusowego 185 Fra Angelico ok. 1437-1445 – droga błogosławie ństw Modlitwa Jezusa Jezus Chrystus Mistrzem 216 – w ogrodzie Getsemani , modlitwy ko ściół w Haderslew w Danii Duccio 230 Droga do Emaus , 1308-1311 di Buoninsegna „Zosta ń z nami, Panie” Ostatnia Wieczerza (fragment), 235 Dirk Bouts 1464-1468 244 – (twarz Chrystusa, ikona) 246 Fra Angelico Adoracja Dzieci ątka , 1439-1443 Tajemnica Słowa, 247 Abraham Janssens Pokłon Trzech Króli , XVII w. które stało si ę Ciałem Bartolomé Powrót syna marnotrawnego , 248 Esteban Murillo ok. 1667-1670 Zmartwychwstanie Chrystusa 253 Fra Angelico i kobiety przy grobie , 1440-1441, klasztor św. Marka we Florencji Wydarzenie, które nadało Joseph 256 Droga do Emaus , 1837 sens naszemu istnieniu von Führich Duccio Niedowiarstwo św. Piotra 11 , 257 di Buoninsegna 1308-1311

Klasa II liceum nr AZ-42-01/10-PO-1/12 J. SZPET , D. JACKOWIAK (red.), Moje miejsce w świecie. Podr ęcznik do nauki religii dla drugiej klasy szkół ponadgimnazjalnych , Wyd. św. Wojciecha, Pozna ń 2013 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Duccio 13 Emaus , 1308-1311 Młodo ść czasem wyboru di Buoninsegna Bóg Architekt , 20 – Jak powstał świat? rycina, XIII w., Francja Stworzenie Adama , rycina z Kroniki Stworzony na obraz 31 – świata Hartmanna Schedela, 1493 i podobie ństwo Boga Zwiastowanie , fresk w klasztorze 34 Fra Angelico św. Marka we Florencji, 1450 Adoracja Dzieci ątka 35 Piero di Cosimo Powierzeni opiece aniołów (fragment), 1500 Miniatura z Perykop Henryka II , 36 – 1007-1012 Duccio Do świadczani 37 Kuszenie Jezusa , 1308-1311 di Buoninsegna przez złe duchy

10 Reprodukcja ukazuje scen ę Nawiedzenia . 11 Bł ąd w tytule. Powinno by ć: Niedowiarstwo Tomasza (Incredulità di Tommaso ).

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 158 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

38 Iwan Kramskoj Chrystus na pustyni , 1872 Poliptyk Zmartwychwstania , 40 Tycjan 1520-1522 Duccio Zło skutkiem 66 Golgota , 1308-1311 di Buoninsegna źle wykorzystanej wolno ści Crispin By ć świadomym świ ęto ści 69 Sąd Ostateczny , XVI w. van den Broeck Boga Karl Heinrich Jak budowa ć 106 Kazanie na górze , XIX w. Bloch „cywilizacj ę miło ści”? Duccio Uzdrowienie niewidomego , 109 di Buoninsegna 1308-1311 Dostrzec człowieka Lukas Cranach Wskrzeszenie młodzie ńca w Nain , 110 Młodszy 1569 Bóg stwarza ptaki i ryby , fresk, Własno ść a życie 124 – monastyr w Suczawicy, Rumunia w społecze ństwie Zaanga żowanie społeczne 132 – (Matka Boska Cz ęstochowska) chrze ścijanina Sympatycznie czy sensownie, Św. Brygida , ołtarz w Salem 163 – czyli jak przyj ąć krzy ż (Södermanland, Szwecja) Chrystusa Sąd Ostateczny , fresk, Kaplica 166 Michał Anioł Syksty ńska, 1534-1541 Jak b ędzie na ko ńcu? Wizerunek Chrystusa , katakumby 166 – Comodilla, Rzym, IV w. Wierz ę 170 El Greco Zmartwychwstanie , 1596-1600 w ciała zmartwychwstanie Wizja św. Stanisława Kostki: Naj- Nie zgodzi ć si ę na przeci ęt- świ ętsza Maryja Panna składa 190 – no ść . Św. Stanisław Kostka Dzieci ątko na jego r ęce , ko ściół (18 wrze śnia) św. Stanisława Kostki w Gdyni 194 – Św. Faustyna Grzech i miłosierdzie. Eugeniusz Jezu, ufam Tobie , sanktuarium Mi- 195 Świ ęta Faustyna Kazimirowski łosierdzia Bo żego, Wilno, 1934 (5 pa ździernika) 197 – (Serce Jezusa w koronie cierniowej) Bł. Karolina Kózkówna – obraz bea- Czy dziewictwo 201 – tyfikacyjny, Sanktuarium w Zabawie jest naiwno ści ą? „Wi ęcej szcz ęś cia jest w da- 205 – Św. Mikołaj waniu ani żeli w braniu”. Św. Mikołaj (6 grudnia) Św. Franciszek Salezy Harmonia życia. 209 Noël Hallé wr ęcza Joannie de Chantal reguł ę Św. Franciszek Salezy zakonu wizytek , XVIII w. (24 stycznia) Lukas Cranach Św. Walenty z donatorem , Jak pi ęknie kocha ć? 212 Starszy 1502-1503 Św. Walenty (14 lutego) Mistyczne za ślubiny św. Katarzyny 218 Giovanni di Paolo Mistyczne życie w świecie. ze Sieny , ok. 1460 Św. Katarzyna ze Sieny Św. Katarzyna ze Sieny , ko ściół 219 – (29 kwietnia) farny w Wuchzenhofen (Niemcy) Leon Portret św. brata Alberta , 1934 228 „By ć dobrym jak chleb” Wyczółkowski (klasztor Braci Albertynów, Kraków) Św. brat Albert Albert Ecce homo , 1879-1881 (kaplica 229 (17 czerwca) Chmielowski Sióstr Albertynek, Kraków)

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 NAUCZANIA RELIGII KATOLICKIEJ PO 2010 ROKU 159

Klasa III liceum nr AZ-43-01/10-PO-1/14 J. SZPET , D. JACKOWIAK (red.), Moje miejsce w rodzinie. Podr ęcznik do nauki religii dla trzeciej klasy szkół ponadgimnazjalnych , Wyd. św. Wojciecha, Pozna ń 2014 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki 7 El Greco Zwiastowanie , ok. 1600 – Stworzenie Adama , fresk Bóg 9 Michał Anioł w Kaplicy Syksty ńskiej, 1511 pierwszy nas umiłował Francesco Wyj ście Abrahama z Charanu , 21 Bassano II poł. XVI w. Michel Corneille Powołanie św. Piotra 22 Biblijne losy powołanych Młodszy i św. Andrzeja , II poł. XVII w. Nawrócenie św. Pawła , 22 Caravaggio ok. 1600-1601 Hendrick Droga 33 Powołanie św. Mateusza , 1621 ter Brugghen powołania zakonnego Stworzenie Ewy , fragment tryptyku Jak godnie prze żyć 51 Hieronim Bosch Ogród rozkoszy ziemskich , ok. 1500 swoj ą płciowo ść ? Stanisław Bł. Karolina Kózka Czysto ść – prze żytek, 57 Jakubczyk (obraz beatyfikacyjny) konieczno ść czy warto ść ? Jules-Élie Wojna światów 61 Safona obejmuj ąca lir ę, XIX w. Delaunay – homoseksualizm Dlaczego Bóg 66 Albrecht Dürer Ewa , ok. 1507 stworzył kobiet ę? 75 El Greco Pokłon pasterzy , 1597-1600 – Na czym polega d ąż enie do 103 s. Maria-Paula Świ ęta Rodzina , ikona, ok. 1970 świ ęto ści w mał żeństwie? 112 Albrecht Dürer Adam , ok. 1507 Dojrzewanie do ojcostwa 144 – Św. Joanna Beretta Molla Aborcja – ciche morderstwo Eutanazja 148 – Matka Bo ża Cz ęstochowska czy życie do ko ńca? 155 El Greco Św. Józef z Dzieci ątkiem Jezus , 1600 – 177 Sandro Botticelli Zwiastowanie , 1489-1490 Gerard 178 Pokłon pasterzy , 1622 di Honthorst Duccio 178 Jezus i prorocy 12 , 1308-1311 di Buoninsegna Bartolomé 179 Pokłon Trzech Króli , 1655-1660 Świ ęta Rodzina Esteban Murillo – wzór i zaproszenie Bartolomé 179 Ucieczka do Egiptu , 1645-1650 Esteban Murillo Świ ęta Rodzina , fresk w ko ściele 180 – Karmelitów w Wiedniu 181 Rafael Świ ęta Rodzina , 1506 183 Rafael Świ ęta Rodzina z barankiem , 1507 187 El Greco Chrzest Jezusa , 1597-1600 – Chrzest Jezusa , 206 – Chrzest otwiera niebo ko ściół św. Ildefonsa w Toledo Uzdrowienie niewidomego , 208 Eustache Lesueur Moc sakramentu chorych I poł. XVII w.

12 Wła ściwy tytuł: Ofiarowanie w świ ątyni ( Presentazione al tempio ).

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 160 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

W 2014 r. Wydawnictwo Jedno ść z Kielc zd ąż yło przygotowa ć własny program Żyć, aby wierzy ć i kocha ć, inny ni ż Program nauczania religii rzymskokatolickiej w przedszkolach i szkołach z 2011 r., oraz komplet podr ęczników do liceum i technikum (w sumie 4 ksi ąż ki). W du żej cz ęś ci zostały wykorzystane wcze śniejsze podr ęczniki z niewielkimi zmianami, dotycz ącymi tak że przy- wołanych obrazów religijnych. Autorzy jednostek lekcyjnych si ęgn ęli po kilka, wcze śniej nie omawianych, przedstawie ń malarskich. Zostały one poprawnie opisane i tematycznie dobrane do kolejnych jednostek lekcyjnych.

Klasa I liceum i technikum nr AZ-41-03/12-KI-1/12 T. ŚMIECH , E. KONDRAK , B. NOSEK (red.), W blasku Bo żej prawdy. Podręcznik do religii dla klasy I liceum i technikum , Wyd. Jedno ść , Kielce 2014 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Domenico Spinelli Bóg w otoczeniu aniołów , 20 Objawienie Boga di Nicolo XV w., Siena w Starym i Nowym Domenico Spinelli „A przez Niego wszystko si ę sta- 21 Testamencie di Nicolo ło...” , XV w., Siena Stefano Wizja św. Tomasza z Akwinu , Pi- Wiara odpowiedzi ą 25 di Giovanni nakoteka, Watykan na Bo że objawienie „Ecce homo” ( Oto człowiek ), 38 A. Chmielowski Godno ść osoby ludzkiej Kraków Niewierny Tomasz , 1574, Muzeum Wiara jako odpowied ź 58 Marten de Vos Sztuk Pi ęknych w Antwerpii na miło ść Boga Męstwo , Roztropno ść , Sprawiedli- wo ść , Umiarkowanie , fragmenty Cnoty kardynalne 69 A. Lorenzetti fresku Alegoria dobrego i złego i ich rola w życiu rz ądu , 1338, Siena Jest jeden Bóg Chrystus Pantokrator , 81 – – „Nie b ędziesz miał bogów ikona prawosławna cudzych przede Mn ą” Szacunek dla imienia Boga (krzy ż z San Damiano, – „Nie b ędziesz brał imienia 83 – fragment, bez opisu) Pana, Boga twego, nadaremno” Człowiek z opask ą kieruje si ę Ile jest warte życie ludzkie 97 – w przepa ść , bazylika Matki Bożej – grzechy przeciw życiu Wi ększej w Bergamo Nawrócenie św. Pawła , ok. 1601, Drogi wiary 141 Caravaggio ko ściół Santa Maria del Popolo, osób powołanych Rzym Człowiek, który mo że 162 – Pier Giorgio Frassati mnie zachwyci ć Chrystus przyszedł, przycho- 168 – Ikona Matki Bo żej Adwentu dzi, przyjdzie – Adwent Pokłon pasterzy , Bo że Narodzenie w moim 170 Correggio 1530, Drezno, Pinakoteka domu i w moim życiu Powrót syna marnotrawnego , Wielki Post – wej ście 165 Rembrandt XVII w., Ermita ż, Petersburg na drog ę do miło ści Ojca (bez podania tytułu) Triduum Paschalne 178 B. Angelico 1438-1450, Florencja Chrystusa w liturgii Ko ścioła

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 NAUCZANIA RELIGII KATOLICKIEJ PO 2010 ROKU 161

Świ ęty Benedykt spo żywa posiłek z Religijno-społeczna 191 – bra ćmi , fresk, Siena rola zakonów

Klasa II liceum i technikum nr AZ-42-03/12-KI-2/13 J. CZERKAWSKI , E. KONDRAK , B. NOSEK (red.), Na drogach wiary. Podr ęcznik do religii dla klasy II liceum i technikum , Wyd. Jedno ść , Kielce 2014 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Andrea Trójca Świ ęta i Hieronim , Tajemnica przenikaj ącej si ę 11 del Castagno fragment, Florencja miło ści – życie Trójcy Świ ętej Odwieczny w chwale pomi ędzy św. Charakter Boga 15 Fra Bartolomeo Katarzyn ą i św. Magdalen ą, frag- i Jego przymioty ment, Muzeum Narodowe, Lukka Tobiasz i anioł , 21 – Inny z istniej ących światów ko ściół św. Eustachego, Pary ż – aniołowie Anioł stró ż, 22 B. Heinen i ich posłannictwo 1984, własno ść prywatna Stworzenie Adama , XVI w., Człowiek – stworzenie Bo że 24 Michał Anioł Kaplica Syksty ńska, Rzym czy wynik ewolucji? Jezus – Owoc tajemnicy słu- Zwiastowanie , fresk z ko ścioła San chania. „Pocz ął si ę z Ducha 40 – Miniato al Monte, Florencja Świ ętego i narodził si ę z Maryi Panny” Ludzkie oblicze Kalwarii – nasz 45 – (Ecce Homo , bez opisu) udział w ofierze Chrystusa Piero Zmartwychwstanie , 49 della Francesca Pinakoteka w Sansepolcro Zmartwychwstanie Raffaellino Zmartwychwstanie Chrystusa , Jezusa Chrystusa 50 del Colle Arezzo, Włochy Zesłanie Ducha Świ ętego , 53 – kościół św. Anastazji, Werona, Osoba Ducha Świ ętego Włochy – Bo że Tchnienie, Zesłanie Ducha Świ ętego , które o żywia 54 Mistrz Westfalski Wallraf-Richartz-Museum Tajemnica zjednoczenia Andrea 60 Ko ściół tryumfujący , Florencja ludzi z Bogiem – Ko ściół di Buonaiuto widzialny i niewidzialny Pascha, Jezus zmartwychwstały 93 – przyci ąga do siebie równie ż zmar- łych , Muzeum Rosyjskie, Petersburg Wiara Zmartwychwstanie , obraz z ołtarza w zmartwychwstanie Matthias 94 w Isenheim, 1510-ok. 1515, Colmar Grünewald (Francja), Muzeum Unterlinden Chrystus podnosz ący z grobu Cztery prawdy ostateczne 96 – Adama i Ew ę, ko ściół Naj św. – wiara w życie bez ko ńca Zbawiciela, Konstantynopol Uczta w domu faryzeusza Szymo- Moretto Sakrament uzdrawiaj ącej 124 na , fragment, ko ściół Santa Maria da Brescia miło ści – pokuta i pojednanie in Calchera, Brescia Maria Magdalena pokutuj ąca , Kultura no śnikiem 141 G. de La Tour 1640, Nowy Jork wartości duchowych Pokłon pasterzy , Bo że Narodzenie 160 Correggio Pinakoteka, Drezno – nie tylko tradycja

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 162 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

Niedowierzanie Tomasza , 167 Buoninsegna Wielkanoc – Jezus żyje! Muzeum Katedralne, Siena Ko ściół a laickie 177 – (Leon XIII, bez opisu) nurty pozytywistyczne 195- (św. Benedykt, św. Brygida, św. Chrze ścija ńska to żsamo ść Eu- – 196 Katarzyna ze Sieny, bez opisu) ropy i jej świ ęci patronowie Anioł nios ący dusze zmarłych przed Chrystusa , miniatura Kocha ć 205 – z „Shaftesbury-Psaler” (XII w.), równie ż po śmierci British Museum, Londyn „Wyobra źnia miłosierdzia” 215 – (Jezus Miłosierny, bez opisu) – ukocha ć Chrystusa w drugim człowieku „Panno Świ ęta, co Jasnej (Matka Bo ża Cz ęstochowska, bronisz Cz ęstochowy...” – 217 - bez opisu) rola Maryi w życiu narodu polskiego

Klasa III technikum (bez podanego numeru) S. MAZUR , B. NOSEK , K. ROKOSZ (red.), Za progiem nadziei. Podr ęcznik do religii dla klasy III technikum , Wyd. Jedno ść , Kielce 2014 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Chrystus błogosławi ący , Kim jeste ś, 13 G. Bellini 1460, Pary ż, Luwr KTÓRY Ś JEST? 43 – Ikona – Chrystus Pantokrator Biblia pisana obrazem 43 – Grecka ikona z wyspy Rodos – czytanie ikon 44 (Chrystus, ikona, bez opisu) (umieraj ący na krzy żu Chrystus Bóg ci ę kocha i ma wobec 49 – na tle zachodu sło ńca, bez opisu) ciebie wspaniały plan 66 – (Ostatnia Wieczerza, bez opisu) Dlaczego na Msz ę Świ ętą? Z jak daleka mo żna jeszcze (Chrystus podtrzymuje 74 – wróci ć? Sakrament pokuty człowieka, bez opisu) i pojednania Czyj ą moc ą? 100 – (Jezus uzdrawia, bez opisu) Cuda w imi ę Jezusa a magia 104 Govert Flink 13 Izaak błogosławi ący Jakuba Błogosławi ć, 104 Rembrandt Jakub błogosławi ący dzieci Józefa a nie przeklina ć 128 – (zbuntowany anioł, bez opisu) Twój najwi ększy wróg 129 – (anioł stró ż, bez opisu) – zbuntowany anioł 132 – (Archanioł Michał, bez opisu) Nadzieja zniewolonych 134 – (kraty w oknie, bez opisu) – posługa egzorcysty Hildegarda z Bingen , gotyckie ma- Czy chrze ścijanka 146 – lowidło, opactwo St. Hildegard, mo że by ć feministk ą? Eibingen Obraz przedstawiaj ący Chrystusa Ko ściół prze śladowany 168 – wśród 108 błogosławionych m ęczen- – współcze śni M ęczennicy ników II wojny światowej, Liche ń Czy wolno zabija ć 178 – (Ukrzy żowanie, bez opisu) w imieniu prawa?

13 Powinno by ć: Flinck.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 NAUCZANIA RELIGII KATOLICKIEJ PO 2010 ROKU 163

Naj świ ętsza Maryja Panna Ró żań- Bądź z nami w sieci 198 B.E. Murillo cowa , Madryt, Prado – ró żaniec Obchodzisz świ ęto zbawio- Świ ęci przed drzwiami do Raju , nych czy pot ępionych? 199 – Monastyr, Voronet, Rumunia Uroczysto ść Wszystkich Świ ętych a Halloween Wszyscy świ ęci , Czy świ ęci spadaj ą z nieba? – 204 A. Altdorfer Bamberg, St. Gangolf beatyfikacja i kanonizacja Anioł prowadz ący zmarłych 214 H. Bosch do wiecznego światła , ok. 1502, Palazzo Ducale, Wenecja „Najlepsze ci ągle przed na- Powrót Chrystusa chwalebnego , mi”, czyli dobra nowina 215 – XI w., British Library, Londyn o ko ńcu świata Sąd Ostateczny , 216 Michał Anioł Kaplica Syksty ńska, Watykan Bo że Narodzenie 217 – (Bo że Narodzenie, bez opisu) – folklor czy prawda wiary? Wielkanoc – sk ąd wiemy, 233 – (Zmartwychwstanie, bez opisu) że zmartwychwstał? Moc z wysoka, któr ą otrzy- (Zesłanie Ducha Świ ętego, bez 238 – mali śmy – zesłanie Ducha opisu) Świ ętego (twarz Matki Bo żej Cz ęstochow- Maryja Matk ą i Królow ą. 243 – skiej, bez opisu) 3 maja

Klasa III liceum i IV technikum nr AZ-43-03/12-KI-1/14 E. KONDRAK , J. CZERKAWSKI , B. NOSEK (red.), W bogactwie miło ści. Podr ęcznik do religii dla klasy III liceum i IV technikum , Wyd. Jedno ść , Kielce 2014 Strona Autor Tytuł obrazu Temat jednostki Bóg rozmawia z Adamem i Ew ą, Personalizm 11 – Biblia Moutier Grandval, chrze ścija ński Muzeum Brytyjskie, Londyn Świ ęta Anna i świ ęty Joachim z kil- Powołanie człowieka 18 – kuletni ą Maryj ą, fresk z pocz ątku do życia w rodzinie XX w., Pontebba, Włochy Stworzenie kobiety , miniatura, Znaczenie płciowo ści 21 – XVI w., Biblia Bodleian, Oxford w życiu człowieka Lucas Cranach Dar życia, jego warto ść 38 Jezus i dzieci , XVI w. Starszy i obrona, adopcja Chrystus w domu Istota ludzkiej pracy 72 J.E. Millais swoich rodziców, Józefa i Maryi , i jej sens Londyn, Galeria Tate Etyka gospodarcza 82 Q. Metsys 14 Bankier z żon ą, Pary ż, Luwr i zawodowa Przykład współczesnej sztuki reli- Chrze ścijanin twórc ą 93 W. Congdon gijnej: Ukrzy żowany (nr 2) i odbiorc ą kultury Odwiedziny Matki 119 – Matka Bo ża z Guadalupe – tre ść objawie ń maryjnych

14 Powinno by ć raczej: Massys.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 164 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

Wr ęczenie kluczy św. Piotrowi , „A bramy piekielne 141 P. Perugino Rzym, Kaplica Syksty ńska go nie przemog ą” Leopold Jezus Chrystus , 160 Aby wierz ąc, nie bł ądzi ć Kupelwieser ko ściół św. Piotra, Wiede ń

W najnowszych seriach podr ęczników do nauki religii katolickiej na poziomie ponadgimnazjalnym mo żna wskaza ć zarówno pozytywne, jak i negatywne tendencje. Warto zauwa żyć, że coraz wi ęcej podr ęczników wykorzystuje mo żliwo ści techniczne przy tworzeniu ciekawej i zach ęcaj ącej do korzystania szaty graficznej. Wykorzystanie ró żnych zdj ęć , rysunków, schematów i innych wizualizacji tre ści staje si ę coraz powszechniejsze i jest wyrazem szerokiego stosowania zasady pogl ądowo ści w nauczaniu i wychowaniu. W śród ró żnych ilustracji pojawiaj ą si ę coraz cz ęś ciej obrazy religijne. Wykorzystywane przykłady malarstwa religijnego obejmuj ą zarówno obrazy stricte chrze ścija ńskie, a wi ęc odnosz ące si ę do Chrystusa i prawd wiary przekazywanych w Ko ściele, obrazy świ ęte, przeznaczone do religijnego kultu, powstałe z inspiracji ludzi wierz ących w celu wyra żenia pi ękna Boga i oddania Mu czci, jak i przedstawienia podejmuj ące ró żne ludzkie dylematy czy w ątpli- wo ści. „Religijno ść ” takich obrazów rozumiana jest szeroko – jako przekraczanie rzeczywisto ści ziemskiej, odwoływanie si ę do tego, co nadprzyrodzone, poszukiwanie sensu, próba podj ęcia pyta ń, które dotycz ą miło ści i cierpienia, rado ści i smutków. Szkolna lekcja religii jest tym miejscem, gdzie uczniowie mog ą nie tylko poznawa ć tre ści swojej wiary, lecz tak że uczy ć si ę j ą do świadcza ć i dzieli ć. Świadectwo wiary, jakie wi ąż e si ę z ró żnymi obrazami religijnymi, mo że po- móc wielu młodym ludziom w ł ączeniu wiary i życia, w przełamywaniu l ęku przed innymi, w odkrywaniu wi ęzi mi ędzy prawd ą, dobrem i pi ęknem.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27

Zako ńczenie

Obecna ksi ąż ka, pt. Malarstwo religijne w podr ęcznikach szkolnych , jest cz ęś ci ą szerszego projektu, którego zadaniem jest ukazanie, w jaki sposób mo ż- na wykorzystywa ć obrazy o tematyce religijnej we współczesnej katechezie. Pole badawcze jest szerokie i obejmuje zarówno kwestie zwi ązane z zagadnieniami edukacji religijnej (mo żliwo ść inicjowania i wychowania wiary, rola obrazu w teologii, korzy ści i niebezpiecze ństwa zwi ązane z wykorzystywaniem obrazu w katechezie, zró żnicowana tematyka religijna przedstawie ń malarskich itd.), jak i szeroko rozumianej edukacji estetycznej (znaczenie sztuki w wychowaniu, wra żliwo ść na pi ękno, wzajemne odniesienie: pi ękno – dobro – prawda, warto ść dzieł sztuki i ich interpretacja itd.). We wcze śniejszej publikacji, pt. Ar- cydzieła malarstwa w katechezie , ukazano cz ęść z przywołanych kwestii z perspektywy teoretycznej, obecnie odniesiono si ę do edukacyjnej praktyki. Bardzo konkretnym przykładem wykorzystania malarstwa w wychowaniu religijnym jest obszar edukacji szkolnej. Lekcja religii, której powrót do polskiej szkoły w 1990 r. stał si ę jednym ze znaków odzyskanej wolno ści, mo że by ć dla uczniów przestrzeni ą odkrywania swojej wiary – istotnego elementu własnego światopogl ądu. W szkolnym nauczaniu religii katolickiej istnieje mo żliwo ść odniesienia do wielu ró żnych obrazów, które stanowi ą swoist ą wizualizacj ę przekazywanych tre ści religijnych. Z kolei w wychowaniu plastycznym wykorzystanie ró żnych obrazów, tak że o problematyce religijnej, daje okazj ę do przedstawienia, jak w historii rozwijały si ę techniki malarskie, ale tak że, jakie tematy podejmowane były przez artystów w kolejnych epokach. Odpowiedzialni za kształt katechezy powinni mie ć świadomo ść , że tre ści religijne pojawiaj ą si ę w ró żnych przedmiotach szkolnych. Słowo „korelacja” jest cz ęsto przywoływane we współczesnej dydaktyce. Postulat wszechstronnego i integralnego wychowania, cho ć wcale nie najnowszy, zach ęca, by zarówno na poziomie programowania, jak i przekazu dydaktycznego łączono ró żne tre ści, ukazywano wzajemne powi ązania poszczególnych dziedzin wiedzy, akcentowano, jak ludzka wiedza, umiej ętno ści i postawy, cho ć przekazywane w ramach ró żnych przedmiotów, opieraj ą si ę na wspólnych postawach. Do takiej szerokiej korelacji zach ęcaj ą, a nawet zobowi ązuj ą dokumenty programowe, pa ństwowe i ko ścielne. W pierwszym rozdziale ksi ąż ki ukazano konieczno ść i mo żliwo ści takiej korelacji pomi ędzy edukacj ą plastyczn ą i religijną. Tę cz ęść pracy potraktowano jako wprowadzenie do zasadniczej analizy, w jaki sposób malarstwo religijne wykorzystane jest w podręcznikach szkolnych.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 166 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

Kolejne cztery rozdziały ksi ąż ki ukazuj ą, na ile autorzy ksi ąż ek przeznaczonych do szkolnych zaj ęć z plastyki i religii si ęgali do obrazów religijnych. Przyj ęto, że wa żnym faktorem jest czas powstania podr ęczników. Przeanalizowa- no najpierw materiały dydaktyczne przeznaczone do edukacji plastycznej, które powstały na bazie tzw. „starej” podstawy kształcenia ogólnego, a wi ęc w latach 2001-2008, by dalej ukaza ć, jak wykorzystanie malarstwa religijnego wygl ądało w książ kach według „nowej” podstawy, czyli po 2008 r. Podobnie podzielono podr ęczniki do religii katolickiej: najpierw przedstawiono, jak zostały wykorzystane obrazy religijne w ksi ąż kach według Podstawy programowej katechezy z 2001 r., a nast ępnie z 2010 r. W sumie przeanalizowano 33 podr ęczniki do edukacji plastycznej i 98 do szkolnego nauczania religii katolickiej (55 według starszej Podstawy , a 43 według nowej). W podr ęcznikach szkolnych wykorzystano ró żne obrazy religijne. Z reguły si ęgano po arcydzieła malarskie znanych mistrzów m.in.: Giotta, Leonarda da Vinci, Michała Anioła, Caravaggia, Piero della Francesca, Rafaela Santi, Petera Paula Rubensa. Niektóre serie podr ęczników do lekcji religii katolickiej odwo- ływały si ę do reprodukcji obrazów mniej znanych, a czasami nawet promowały dzieła zupełnie nieznane. Zdarzały si ę czasami odniesienia do obrazów mniej warto ściowych, o niewielkim znaczeniu estetycznym. Były to jednak wyjątki i generalnie mo żna stwierdzi ć, że w podr ęcznikach do religii i plastyki znalazły si ę arcydzieła światowego i polskiego malarstwa, o uznanej i niepodwa żalnej warto ści estetycznej. Wśród przedstawie ń malarskich wykorzystanych w podr ęcznikach szkolnych najcz ęś ciej były przywoływane: Stworzenie Adama Michała Anioła (31 razy), Powrót syna marnotrawnego Rembrandta (24 razy, niezale żnie do tego tematu pojawiaj ą si ę tak że reprodukcje obrazów Bartolomé Estebana Murillo, Guercina i Massariego), Jezus miłosierny ( Jezu, ufam Tobie – w wersjach za- równo Eugeniusza Kazimirowskiego, jak i Adolfa Hyły – w sumie 23 razy), Ostatnia Wieczerza Leonarda da Vinci (21 razy; ten sam temat ukazany jest jeszcze w obrazach takich twórców, jak: Tintoretto, Daniele Crespi, Jacek An- drzej Rossakiewicz, Zbigniew Stec, Cosimo Rosselli, Juan de Junes, Otto van Veen, Domenico Ghirlandaio, Luca Signorelli, Hans Holbein Młodszy, Palma di Vecchio, Giotto di Bondone, Pietro Lorenzetti i Dirk Bouts), Trójca Świ ęta Andrieja Rublowa (15 razy), Sąd Ostateczny Hansa Memlinga (14 razy), Nawró- cenie św. Pawła Caravaggia (11 razy), Madonna Syksty ńska Rafaela (10 razy), Katedra w Rouen Moneta (10 razy). Kilkana ście razy ró żni autorzy zamie ścili reprodukcje ikony Matki Boskiej Cz ęstochowskiej i Krzy ża z San Damiano. W sumie w ró żnych podr ęcznikach 2289 razy wykorzystano obrazy religijne (w tym 365 w ksi ąż kach do plastyki). Odniesiono si ę niemal do 1400 ró ż- nych reprodukcji, w tym opisanych (z podaniem twórcy i tytułu) – 795. Jest to bardzo du żo, niemniej warto pami ęta ć, że liczba ta rozkłada si ę na wiele ksi ą- żek. Gdyby uczniowie mieli mo żliwo ść korzystania z wszystkich podr ęczni- ków, mogliby zetkn ąć si ę z ró żnymi warto ściowymi dziełami sztuki. Mogło si ę

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 ZAKO ŃCZENIE 167

jednak zdarzy ć, że przez kilkana ście lat swojej edukacji spotkali si ę jedynie z kilkoma obrazami religijnymi. Oprócz stwierdzenia, że obrazy religijne s ą obecne w podr ęcznikach do plastyki i lekcji religii katolickiej, trzeba zwróci ć uwag ę na sposób ich wykorzystania. Od strony formalnej ok. 600 reprodukcji, czyli niemal połowa, nie posiadało pełnych opisów. Niektórzy redaktorzy lub autorzy rezygnowali z nich całkowicie albo cz ęś ciowo, pojawiały si ę opisy niekompletne (np. nie podano danych twórcy), czasami wyst ępowały bł ędy w imionach i nazwiskach malarzy lub tytułach obrazów, przypisywano ró żne tytuły dla tych samych dzieł, nie zawsze podana była data powstania, bardzo rzadko wskazane zostało miejsce, gdzie znajduje si ę obraz. Wśród zarzutów, które wpływaj ą na ograniczone wykorzystanie obrazów w procesie nauczania i wychowania, nale ży wymieni ć do ść niewielkie rozmiary wielu reprodukcji oraz ich słab ą jako ść techniczn ą. Niekiedy obrazy „dzielone” były na dwie strony, co sprawiało, że środkowa cz ęść obrazu (np. twarz Chry- stusa) nie była widoczna i mocno zniekształcała cało ściowy odbiór. Cho ć obrazy religijne do ść cz ęsto pojawiały si ę w podr ęcznikach dla ucznia, to nie zawsze ich wykorzystanie było metodycznie dopracowane w materiałach dla nauczycieli zarówno plastyki, jak i religii. Niektórzy redaktorzy i autorzy podr ęczników unikali wyra źnej korelacji mi ędzy przedmiotami i nie sugerowali, w jaki sposób mo żna okre ślony obraz odnie ść do tre ści religijnych i plastycznych. Niekiedy było to zwi ązane ze zbytni ą obaw ą, czy dokładne wyja śnienia, zwłasz- cza ze strony nauczycieli plastyki, nie b ędą si ę wi ązały z wpływaniem na przekonania uczniów. Czasami łatwiej było poprzesta ć na wyeksponowaniu kwestii estetycznych, nie odnosz ąc si ę do przedstawianych na obrazach tre ści. Analizuj ąc wykorzystanie obrazów religijnych w podr ęcznikach do edukacji plastycznej i nauczania religii katolickiej od strony merytorycznej, mo żna zwróci ć uwag ę na mocne zró żnicowanie tej kwestii. W podr ęcznikach szkolnych przeznaczonych do plastyki i wiedzy o sztuce dzieła religijne, tak że obrazy malarskie, wykorzystywane były jako przykłady nowatorskich rozwi ąza ń w historii sztuki czy stosowania przez ró żnych artystów okre ślonych technik. Autorzy podr ęczników do plastyki, odnosz ąc si ę do arcydzieł malarskich, przedstawiali nieraz bardzo zło żone kwestie dotycz ące ich formalnej strony. Niekiedy pojawia- ły si ę pewne wyja śnienia zwi ązane z tre ściami obrazów, cho ć nie było to zbyt cz ęste. W niektórych podr ęcznikach wielokrotnie mo żna spotka ć obrazy religijne, w innych si ęganie do tego rodzaju przykładów malarstwa jest sporadyczne. Zró żnicowanie w wykorzystaniu obrazów religijnych dotyczy tak że pod- ręczników do lekcji religii katolickiej. Mo żna wskaza ć takie ksi ąż ki do religii, w których odniesienia do sztuki, zwłaszcza malarskiej, były raczej marginalne. Obrazy religijne zostały odsuni ęte na bok, pomini ęte i zdominowane przez zdj ęcia czy rysunki. Nie odgrywały wi ększej roli w przekazie katechetycznym. Brak lub niepełne opisy przy zamieszczanych w podr ęcznikach reprodukcjach nie pozwalał wielu uczniom na odniesienie do wiedzy plastycznej, skojarzenie

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 168 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

nazwisk artystów czy konkretnych dzieł sztuki. Wiedza religijna i wiedza estetyczna, nie koreluj ąc ze sob ą, jednocze śnie nie tworzyły okazji do lepszego zapami ętania, powtórzenia i utrwalenia poznawanych wiadomości, tym bardziej nie wpływały na wiar ę uczniów. Z drugiej strony dla wielu redaktorów i autorów podr ęczników przeznaczonych do lekcji religii odniesienie do malarstwa religijnego stało si ę wr ęcz obowi ązkowe. Przywołane obrazy najcz ęś ciej dobrze wpisywały si ę w tre ść po- szczególnych jednostek dydaktycznych, staj ąc si ę nie tylko ciekaw ą i „ładn ą” ilustracj ą, ale silnym wzmocnieniem katechetycznego przekazu. Obrazy religijne dawały okazj ę do wizualizacji wiadomo ści katechetycznych, gł ębszej refleksji i odniesienia ich do życia. Podejmuj ąc najcz ęś ciej tematyk ę biblijn ą lub hagiograficzn ą, obrazy były zarówno niezwykłym „zatrzymaniem chwili”, swoistym wyobra żeniem okre ślonych postaci czy scen, jak i świadectwem wiary osób, za których przyczyn ą powstały. Obrazy w przekazie katechetycznym wł ączaj ą si ę w szeroko uj ęte wychowanie integralne, rozumiane jako rozwijanie ró żnych ludzkich mo żliwo ści: inte- lektualnych, emocjonalnych, wolitywnych czy działaniowych. Ucz ą odkrywania pi ękna, wra żliwo ści na jego ró żne przejawy, dostrzegania, zachowywania i dzielenia si ę nim. Kształtując wra żliwo ść estetyczn ą, otwieraj ą jednocze śnie na cał ą gł ębi ę tre ści, jak ą explicite ukazuj ą lub implicite zakrywaj ą. Budz ą szacunek przed rzeczywisto ści ą, która przewy ższa nawet najbardziej genialne przedstawienia. Odsłaniaj ą tajemnice tego, co cho ć widoczne – uwidocznione, wci ąż pozostaje „jakby za zasłon ą”, domagaj ące si ę odkrycia, poznania, przyj ęcia i prze życia. W nowszych podr ęcznikach do nauczania religii katolickiej, powstałych po 2010 r., mo żna dostrzec pozytywny trend do coraz cz ęstszego si ęgania przez ich twórców do ró żnych dzieł sztuki, tak że przedstawie ń malarskich. Wykorzysta- nie bogactwa, jakie niesie ze sob ą całe dziedzictwo sztuki, wi ąż e si ę z okazj ą do korelacji oddziaływa ń nauczycieli religii i plastyki. Wzajemne poznawanie, od- noszenie i pogł ębianie tych tre ści, które zaprogramowane s ą na oba przedmioty, mo że przynie ść korzy ści w postaci wi ększej wiedzy, rozwini ętych umiejętno ści i dojrzałych postaw samych uczniów.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27

Summary

The book entitled Religious painting in school textbooks forms a part of a wider project whose task is to present how religious paintings can be used in contemporary catechesis. The research field is wide and includes questions related to both religious education and widely understood aesthetic education. In one of the author’s earlier works i.e. Masterpieces of paintings in catechesis some issues were presented from a theoretical perspective and currently they have been referred to education practice. Up to the 18th century European painting comprised mostly religious paintings. The art of that time was closely related to Christianity and particular works of art passed on the truths of faith, served to ignite the religious imagina- tion, and helped to make a relationship with God. The Church justified the creation of paintings in three ways: as a lesson of faith for the illiterate, as a visual reminder of Christ’s life and saints’ accomplishments, and as an encouragement for piety. The sacral art had a close connection to the Church teaching and thus the same topics can be found in paintings originating in different locations and at different times. Those didactic, kerygmatic, and pietistic and liturgical func- tions of paintings inclined both to create them and to use them in the widely understood work of catechesis i.e. faith education. In the history of religious painting a variety of subjects have appeared: biblical, apocryphal, historical, or symbolic. Numerous paintings have maintained their universal meaning, sometimes provoking and sometimes answering the most important questions about life. Though for the last two centuries the influence of religion on the life of societies has significantly weakened and the ma- jority of the most important Western European works were created without religious references, it does not mean that artists have completely stopped referring to the themes of that kind. Religious issues have gradually become more subtle coming out, among others, through the specific metaphysicality of representations or taking up the questions about the meaning of life, love, suffering, or death. In the book the following division of religious painting has been proposed: – Christian paintings – referring to Christ and the truths of faith passed on in the Church and in case of which a distinct intention of an artist was to present and bequeath the Christian faith, – sacred paintings meant for religious cult, used in the liturgy, originating from the inspiration of believers in order to present God’s beauty and to wor- ship Him, – religious paintings which refer to a wide range of issues – so called border questions, human dilemmas, or doubts. In this case religiousness is understood as

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 170 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

specific exceeding of worldly reality, searching for sense, trying to answer questions about the meaning of human life, love and suffering, joys and sorrows. Such a wide definition of religious painting gives the possibility to find numerous common points between school religious education and art education and the research of this publication concentrates on them. A research question taken up in this book is: What religious paintings are used in school textbooks and how are they used? A very specific example of using painting in religious education is the field of school education. A religion lesson, whose return to Polish schools in 1990 became one of the signs of the regained freedom, for students may be the space to discover their faith – a crucial part of their own worldview. In the school teaching of the Catholic religion there is a possibility to refer to many different paintings which form a specific visualization of religious contents being passed on. On the other hand, in case of art education, using various paintings, including those of religious issues, gives the opportunity to present how painting techniques have developed throughout history but also what subjects were taken up by artists in particular epochs. Those responsible for the shape of catechesis should be aware that religious contents appear within different school subjects. The word correlation is frequently used in the contemporary didactics. The postulate of comprehensive and integral education, though not the newest, both on the level of programming and didactic transmission, encourages to combine various contents, indicate mutual connections between particular knowledge fields, emphasize how human knowledge, skills, and attitudes, although passed on within different school subjects, are based on the same attitudes. Such a wide correlation is induced and even bound by the curriculum, state, and church documents. The first chapter of the book presents the necessity of such a correlation between religious and art education. This part of the work was treated as an introduction to the essential analysis how religious painting is used in school textbooks. The next four chapters of the book show to what extent the authors of textbooks, designed for school religion and art classes, have referred to religious paintings. It was assumed that the time when the books appeared was a significant factor. The didactic materials for art education written on the basis of so called the “old” core curriculum of general education i.e. from 2000 to 2008 were analysed at first to later indicate how the use of religious painting looked in textbooks according to the “new” core curriculum i.e. after 2008. The books for the Catholic religion were divided similarly: first it was shown how religious paintings were used in the books according to The Core Curriculum of Catechesis from 2001 and next from 2010. In total 33 textbooks for art education were analysed and 98 for the Catholic religion education (55 according to the older curriculum and 43 according to the new one). In school textbooks various religious paintings have been used. As a rule, the masterpieces of well-known masters have been referred to: Giotto, Leonardo

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 SUMMARY 171

da Vinci, Michelangelo, Caravaggio, Piero della Francesca, Rafael Santi, Peter Paul Rubens, and many others. Some series of textbooks for the Catholic religion lessons referred to the reproductions of lesser-known paintings and sometimes even promoted completely unknown works. From time to time references to the paintings of lesser value and of little aesthetic significance also appeared. Still, they were exceptions and in general it can be stated that in textbooks for religious and art education the masterpieces of world and Polish painting, of recognized and indisputable aesthetic value, can be found. Among painting representations used in school textbooks the most frequent were the references to: the Creation of Adam by Michelangelo (31 times), the Return of the Prodigal Son by Rembrandt (24 times and independently, on this subject appear also the reproductions of paintings by Bartolomé Esteban Murillo, Guercino, and Massari), Jesus the Merciful (Jesus, I trust in You – in the versions both by Eugeniusz Kazimirowski and Adolf Hyła – in tolal 23 times), the Last Supper by Leonardo da Vinci (21 times), the Holy Trinity by Andrei Rublev (15 times), the Last Judgment by Hans Memling (14 times), the Conversion of St Paul by Caravaggio (11 times), the Sistine Madonna by Raph- ael (10 times), the Cathedral in Rouen by Monet (10 times). Several times different authors placed the reproduction of the icon of the Czestochowa Mother of God and the San Damiano Cross. A total of 2289 times religious paintings were used in different textbooks (including 365 times in case of books for art education). Almost 1400 reproductions were referred to, including those described (with author and title) – 795. That is a great deal but it is worth remembering that this number is divided into many books. If students had the possibility to use different textbooks, they could see many various valuable works of art. Still, it might have happened that for several years of their education they have encountered just a few religious paintings. Except for the statement that religious paintings are present in both art and the Catholic religion textbooks attention has to be paid to the way of using them. From the formal point of view about 600 reproductions i.e. in case of almost half the descriptions were not complete. Some editors or authors resigned from them totally or partially, incomplete descriptions appeared (e.g. without the author’s data), sometimes names, surnames, or titles were written incor- rectly, the same works were titled differently, not always the date of origin was given, the place where a painting can be found was indicated very rarely. Among the accusations that influence the little use of paintings in the proc- ess of education and upbringing quite small dimensions of many reproductions as well as their poor technical quality have to be listed. Sometimes paintings were “divided” into two pages because of what the middle part of a painting was not visible (e.g. Christ’s face) and strongly deformed the total reception. Though religious paintings quite often appeared in textbooks for students, not always their use was methodologically perfected in materials for teachers both of art and religious education. Some editors and authors of textbooks

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 172 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

avoided the clear correlation between the subjects and did not suggest how can a particular painting be referred to religious and artistic contents. From time to time it was connected to the fear that precise explanations, especially by art education teachers, would influence students’ beliefs. At times it was easier to be satisfied just with exposing aesthetical questions and not to refer to the contents presented by paintings. Analyzing the use of religious paintings in textbooks for art and the Catho- lic religion education from the substantive point of view, attention may be paid to great diversification of that question. In textbooks for art education and knowledge about art religious works, including paintings, were used as examples of innovative solutions in the history of art or of using particular techniques by different artists. The authors of the books for art education, referring to painting masterpieces, often presented very complex issues concerning their formal side. From time to time some explanations connected with the contents of paintings appeared. In some textbooks religious paintings occurred repeatedly and in other ones referring to this kind of the examples of painting was scarce. The diversification in the use of religious paintings concerns also the textbooks for the Catholic religion lessons. One can point such books for religion in which references to art, especially painting, were rather marginal. Religious paintings were drawn away, omitted, and dominated by photos or pictures. They did not play a significant role in the catechetical message. Missing or incomplete descriptions of the reproductions did not allow many students to refer to their art knowledge, associating surnames of artists or specific works of art. Re- ligious and aesthetical knowledge did not correlate and at the same time did not give the opportunity to better remember, revise, and solidify the information learnt, and did not influence students’ faith all the more. On the other hand, the references to religious painting have become indeed obligatory for many editors and authors of textbooks for religion lessons. The chosen paintings most often harmonized with the contents of particular didactic units thus becoming not only an interesting and “nice” illustration but also significant strengthening of the catechetical message. Religious paintings created the opportunity to visualize catechetical information, go deeper in reflection, and relate it to life. Most frequently taking up biblical and hagiographic questions, the paintings were unusual “making the moment last forever” and specific depiction of certain people or events, but also the testimonies of faith of the people who contributed to their creation. Paintings in the catechetical message are included in the widely formulated integral education understood as the development of different human abilities: intellectual, emotional, volitional, or acting. They teach how to discover beauty, be sensitive to its various manifestations, maintain and share it. Shaping aesthetic sensitivity they open the whole profundity of contents that they show ex- plicitly or cover implicitly. They arouse respect for reality which excels even the most genius depictions. They also unveil the mysteries of what is visible and

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 SUMMARY 173

made visible and yet is “as if beyond the veil” demanding to be discovered, known, accepted, and experienced. In newer textbooks for the Catholic religion published after 2010 one can no- tice a positive trend to more frequent references to various works of art, including painting depictions. The use of the richness brought about by the whole heritage of art is connected to the opportunity to correlate the impacts of teachers of religion and art education. Mutual learning, referring, and deepening of those contents which are programmed for the two subjects can benefit in the form of greater knowledge, developed skills, and mature attitudes of students themselves. The book is mostly addressed to religion and art education teachers i.e. tu- tors who are willing to search for and fruitfully use the correlation between those two subjects. The addressees can also be people interested in teaching and upbringing issues and all for whom religious painting and the possibilities hid- den in it are of great significance.

Tł. Aleksandra Smolnik

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27

Bibliografia

1. Dokumenty Ko ścioła

JAN PAWEŁ II, Adhortacja apostolska Catechesi tradendae , Watykan 1979. JAN PAWEŁ II, Encyklika Centesimus annus , Watykan 1991. KONGREGACJA DS . DUCHOWIE ŃSTWA , Dyrektorium ogólne o katechizacji , Wa- tykan 1997. KONFERENCJA EPISKOPATU POLSKI , Dyrektorium katechetyczne Ko ścioła katolickiego w Polsce , Kraków 2001. KONFERENCJA EPISKOPATU POLSKI , Podstawa programowa katechezy Ko ścio- ła katolickiego w Polsce , Kraków 2001. KONFERENCJA EPISKOPATU POLSKI , Podstawa programowa katechezy Ko ścio- ła katolickiego w Polsce , Kraków 2010. KOMISJA WYCHOWANIA KATOLICKIEGO KONFERENCJI EPISKOPATU POLSKI , Program nauczania religii , Kraków 2001. KOMISJA WYCHOWANIA KATOLICKIEGO KONFERENCJI EPISKOPATU POLSKI , Program nauczania religii rzymskokatolickiej w przedszkolach i szkołach , Kraków 2010. SYNODE, Der Religionsunterricht in der Schule. Ein Beschluß, w: SYNODE, Offiziele Gesamtausgabe , t. I, Freiburg – Basel – Wien 1976, s. 123-152.

2. Dokumenty o światowe

Ustawa z 8.01.1999 r. , Dz.U. 1999., nr 12, poz. 96. MINISTER EDUKACJI NARODOWEJ , Rozporz ądzenie z 15 lutego 1999 r. w sprawie podstawy programowej kształcenia ogólnego , Dz.U. 1999 nr 14, poz. 129. MINISTER EDUKACJI NARODOWEJ I SPORTU , Rozporz ądzenie z 26 lutego 2002 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształce- nia ogólnego w poszczególnych typach szkół , Dz.U. 2002 nr 51, poz. 458. MINISTER EDUKACJI NARODOWEJ , Rozporz ądzenie z 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształce- nia ogólnego w poszczególnych typach szkół , Dz.U. 2009 nr 4, poz. 17. MINISTER EDUKACJI NARODOWEJ , Rozporz ądzenie z 27 sierpnia 2012 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół , Dz.U. 2012, poz. 977.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 176 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

MINISTER EDUKACJI NARODOWEJ , Rozporz ądzenie z 30 maja 2014 r. zmienia- jące rozporz ądzenie w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół , Dz.U. 2014, poz. 803. MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ , Podstawa programowa z komentarzami , t. 7. Edukacja artystyczna w szkole podstawowej, gimnazjum i liceum , www. men.gov.pl/images/stories/pdf/Reforma/men_tomom_7.pdf (5.05.2013).

3. Podr ęczniki szkolne

3.1. Podr ęczniki wychowania plastycznego wg podstawy programowej z 2002 r.

– szkoła podstawowa – klasa IV-VI ADAMSKA -UBAKA A., SZLASKA K., Wędrówki plastyczne. Podr ęcznik dla klas IV-VI szkoły podstawowej , cz. I, NOWA ERA, Warszawa 2007 2. GACEK A., Pomaluj swój świat. Podr ęcznik do plastyki dla klas IV-VI , cz. I (podr ęcznik), MAC EDUKACJA, Kielce 2007. MISIOR -WAŚ A., SYGUT W., Lubi ę tworzy ć. Podręcznik do nauczania plastyki w klasach 4-6 szkoły podstawowej , MAC EDUKACJA, Kielce 2004. POLKOWSKA M., WYSZKOWSKA L., Plastyka. Podr ęcznik dla szkoły podstawowej. Klasa IV-VI , OPERON, Gdynia 2008. SIERPI ŃSKA J., SZLASKA K., Wędrówki plastyczne. Podr ęcznik dla klas IV-VI szkoły podstawowej , cz. II, NOWA ERA, Warszawa 2007. STASIAK J., ZIELI ŃSKI J.A., Świat sztuki. Podr ęcznik dla klas 4-6 szkoły podstawowej , WSiP, Warszawa 2007. STOPCZYK S.K., NEUBART B., Plastyka. Podr ęcznik dla klas 4-6 szkoły podstawowej , WSiP, Warszawa 2005.

– gimnazjum BILEWICZ H., ZIEMBA -MICHAŁOWSKA A., Spotkania ze sztuk ą. Plastyka – powi ększenia. Podr ęcznik dla gimnazjum na 3 lata , Wyd. Prószy ński i S-ka, Warszawa 2001. CIESIELSKA J., Sztuka. Świ ątynie, pałace, ogrody. Podr ęcznik dla II klasy gimnazjum , M. RO ŻAK, Gda ńsk 2001. STOPCZYK S.K., Plastyka. Gimnazjum. Podr ęcznik 1 , WSiP, Warszawa 2007 9. STOPCZYK S.K., Plastyka. Gimnazjum. Podr ęcznik 2 , WSiP, Warszawa 2009 10 . STOPCZYK S.K., Plastyka. Gimnazjum. Podr ęcznik 3 , WSiP, Warszawa 2009 9.

– szkoły ponadgimnazjalne CHYMKOWSKI R., DUDZIK W., WÓJTOWSKI M., Wiedza o kulturze. Kształcenie w zakresie podstawowym i rozszerzonym. Liceum ogólnokształc ące, liceum profilowane i technikum , WSiP, Warszawa 2003.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 BIBLIOGRAFIA 177

GRĘBOCKA Z., KURZ I., LITWINOWICZ -DRO ŹDZIEL M., RODAK P., Człowiek w kulturze. Podr ęcznik do wiedzy o kulturze. Zakres podstawowy i rozszerzony , Wyd. Szkolne PWN, Warszawa 2006. KRZEMIE Ń-OJAKA S., KISIELEWSKA A., KISIELEWSKI A., KOSTUSZUK -ROMANOW - SKA M., SUSZCZY ŃSKI Z., SZYDŁOWSKA N., Kultura i przyszło ść . Wiedza o kulturze. Zakres podstawowy i rozszerzony. Podr ęcznik dla liceum ogólno- kształc ącego, liceum profilowanego i technikum , OPERON, Gdynia 2006. MAJCHROWSKI Z., MROWCEWICZ K., SITARSKI P., SZWARCMAN D., Człowiek – twórca kultury. Podr ęcznik dla liceum i technikum (kształcenie w zakresie podstawowym i rozszerzonym) , STENTOR, Warszawa 2003. MORACZEWSKI K., Od wie ży Babel do drapaczy chmur. Podr ęcznik wiedzy o kulturze dla liceów i techników. Kształcenie w zakresie podstawowym i rozszerzonym , Wyd. eMPi 2, Pozna ń 2002.

3.2. Podr ęczniki wychowania plastycznego wg podstawy programowej z 2008 r.

– szkoła podstawowa – klasa IV-VI LUKAS J., ONAK K., Do dzieła! Podr ęcznik do plastyki dla klas 4-6 szkoły podstawowej , M. RO ŻAK, Straszyn k. Gda ńska 2009. MARCINKOWSKA B., FRYDZI ŃSKA -ŚWI ĄTCZAK L., Ale plastyka! Podr ęcznik do plastyki dla szkoły podstawowej , Wyd. Szkolne PWN, Warszawa 2012. PRZYBYSZEWSKA -PIETRASIAK A., Ciekawi świata. Plastyka. Podr ęcznik dla klas 4-6 szkoły podstawowej , OPERON, Gdynia 2014. STOPCZYK S.K., CHOŁA ŚCI ŃSKA J., NEUBART B., Plastyka 4-6. Podr ęcznik do szkoły podstawowej , WSiP, Warszawa 2012.

– gimnazjum BROL E., W świecie plastyki. Podr ęcznik dla gimnazjalistów , Oficyna Eduka- cyjna, Warszawa 2009. CZERNICKA K., Plastyka. Podr ęcznik dla gimnazjum , OPERON, Gdynia 2009. FRYDZI ŃSKA L., MARCINKOWSKA B., Kraina sztuki. Podr ęcznik do plastyki dla gimnazjum , Wyd. Szkolne PWN, Warszawa – Łód ź 2009. GAZI ŃSCY D. i E., Pi ękno wokół nas. Podr ęcznik plastyki dla gimnazjum , eMPi 2, Pozna ń 2009. GUMULA J., W tym cała sztuka. Podr ęcznik do plastyki. Gimnazjum – klasy 1-3, MAC Edukacja, Kielce 2009. JANOTA -BZOWSKA M., Plastyka. Podr ęcznik dla gimnazjum , Juka, Warszawa 2009. STĘPIE Ń D., SYGUT W., Sztuka w zasi ęgu r ęki , MAC Edukacja, Kielce 2009. STOPCZYK S.K., Bli żej sztuki. Plastyka w gimnazjum. Podr ęcznik dla klas I-III , Warszawa 2010 2. ZIELI ŃSKI J.A., STASIAK J., Świat sztuki. Podr ęcznik dla gimnazjum , WSiP, Warszawa 2009.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 178 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

– szkoły ponadgimnazjalne BOKINIEC M., FORYSIEWICZ B., MICHAŁOWSKI J., MROZKOWIAK -NASTRO ŻNA N., NAZARUK G., SACHA M., ŚWI ĘTOCHOWSKA G., Spotkania z kultur ą. Podr ęcznik do wiedzy o kulturze dla liceum i technikum , NOWA ERA, Warszawa 2012. MORACZEWSKI K., KANDULSKI S., Picasso, krzy żowcy i afryka ńscy czarownicy. Podr ęcznik wiedzy o kulturze , Wyd. eMPi 2, Pozna ń 2012. PANEK W., Wiedza o kulturze. Podr ęcznik z ćwiczeniami dla szkół średnich. Kształcenie w zakresie rozszerzonym , Wyd. Polskie w Wołominie, Woło- min 2012.

3.3. Podr ęczniki nauczania religii wg podstawy programowej z 2001 r.

– szkoła podstawowa – klasa IV-VI LIS R. (red.), Wierni Bogu Ojcu. Podr ęcznik do religii dla klasy IV szkoły podstawowej , Wyd. Gaudium, Lublin 2003. LIS R. (red.), Oddani Jezusowi Chrystusowi. Podr ęcznik do religii dla klasy V szkoły podstawowej , Wyd. Gaudium, Lublin 2004. LIS R. (red.), Uświ ęceni w Duchu Świ ętym. Podr ęcznik do religii dla klasy VI szkoły podstawowej , Wyd. Gaudium, Lublin 2005. ŁABENDOWICZ S. (red.), Powołani przez Boga Ojca. Podr ęcznik do religii dla IV klasy szkoły podstawowej , Wyd. Ave, Radom 2005. ŁABENDOWICZ S. (red.), Umiłowani w Jezusie Chrystusie. Podr ęcznik do religii dla V klasy szkoły podstawowej , Wyd. Ave, Radom 2003. ŁABENDOWICZ S. (red.), U świ ęceni w Duchu Świ ętym. Podr ęcznik do religii dla VI klasy szkoły podstawowej , Wyd. Ave, Radom 2003. MAREK Z. (red.), Podr ęcznik do religii dla IV klasy szkoły podstawowej. Zapro- szeni przez Boga , WAM, Kraków 2002. MAREK Z. (red.), Podr ęcznik do religii dla V klasy szkoły podstawowej. Obda- rowani przez Boga , WAM, Kraków 2003. MAREK Z. (red.), Podr ęcznik do religii dla VI klasy szkoły podstawowej. Prze- mienieni przez Boga , WAM, Kraków 2004. OSEWSKA E., STALA J. (red.), Bóg mnie woła. Podr ęcznik do nauki religii dla ucznia klasy IV szkoły podstawowej , Wyd. Biblos, Tarnów 2007. OSEWSKA E., STALA J. (red.), Bóg mnie kocha. Podr ęcznik do nauki religii dla ucznia klasy V szkoły podstawowej , Wyd. Biblos, Tarnów 2008. OSEWSKA E., STALA J. (red.), Bóg mnie przemienia. Podr ęcznik do nauki religii dla ucznia klasy VI szkoły podstawowej , Wyd. Biblos, Tarnów 2010. SZPET J., JACKOWIAK D. (red.), Powołani przez Boga Ojca. Podr ęcznik do nauki religii dla czwartej klasy szkoły podstawowej , Wyd. św. Wojciecha, Pozna ń 2003.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 BIBLIOGRAFIA 179

SZPET J., JACKOWIAK D. (red.), Umiłowani w Jezusie Chrystusie. Podr ęcznik do nauki religii dla pi ątej klasy szkoły podstawowej , Wyd. św. Wojciecha, Po- zna ń 2003. SZPET J., JACKOWIAK D. (red.), Uświ ęceni w Duchu Świ ętym. Podr ęcznik do nauki religii dla szóstej klasy szkoły podstawowej , Wyd. św. Wojciecha, Pozna ń 2004. ŚMIECH T., NOSEK B. (red.), Słuchamy Boga. Podr ęcznik do religii dla klasy IV szkoły podstawowej , Wyd. Jedno ść , Kielce 2003. ŚMIECH T. (red.), Wielbimy Boga. Podr ęcznik do religii dla klasy V szkoły podstawowej , Wyd. Jedno ść , Kielce 2003. ŚMIECH T., NOSEK B. (red.), Z Jezusem idziemy do Boga. Podr ęcznik do religii dla klasy VI szkoły podstawowej , Wyd. Jedno ść , Kielce 2003.

– gimnazjum KUBIK W. (red.), Odsłoni ć twarz Chrystusa. Szukam was. Podr ęcznik do religii dla klasy I gimnazjum , WAM, Kraków 2006. KUBIK W. (red.), Odsłoni ć twarz Chrystusa. Jestem z wami. Podr ęcznik do religii dla klasy II gimnazjum , WAM, Kraków 2007. KUBIK W. (red.), Odsłoni ć twarz Chrystusa. Chod źmy razem. Podr ęcznik do religii dla klasy III gimnazjum , WAM, Kraków 2008. LIS R. (red.), Jezus Chrystus objawia prawd ę o Bogu i człowieku. Podr ęcznik do religii dla I klasy gimnazjum , Wyd. Gaudium, Lublin 2004. LIS R. (red.), Jezus Chrystus zbawia. Podr ęcznik do religii dla II klasy gimnazjum , Wyd. Gaudium, Lublin 2005. LIS R. (red.), Jezus Chrystus moc ą Ducha Świ ętego uczy i posyła. Podr ęcznik do religii dla III klasy gimnazjum , Wyd. Gaudium, Lublin 2006. ŁABENDOWICZ S. (red.), Jezus Chrystus objawia prawd ę o Bogu i człowieku. Podr ęcznik do nauki religii dla I klasy gimnazjum , Wyd. Ave, Radom 2006. ŁABENDOWICZ S. (red.), Jezus Chrystus zbawia. Podr ęcznik do nauki religii dla II klasy gimnazjum , Wyd. Ave, Radom 2006. ŁABENDOWICZ S. (red.), Chrystus moc ą Ducha Świ ętego uczy i posyła. Pod- ręcznik do nauki religii dla III klasy gimnazjum , Wyd. Ave, Radom 2006. MAREK Z. (red.), W drodze do Emaus. Jezus uczy i zbawia. Podr ęcznik do religii dla I klasy gimnazjum , WAM, Kraków 2005. MAREK Z. (red.), W drodze do Emaus. Jezus działa i zbawia. Podręcznik do religii dla II klasy gimnazjum , WAM, Kraków 2008. MAREK Z. (red.), W drodze do Emaus. Jezus prowadzi i zbawia. Podr ęcznik do religii dla III klasy gimnazjum , WAM, Kraków 2009. SZPET J., JACKOWIAK D. (red.), Słowo Boga jest blisko Ciebie. Podr ęcznik do nauki religii dla pierwszej klasy gimnazjum , Wyd. św. Wojciecha, Pozna ń 2001. SZPET J., JACKOWIAK D. (red.), Wolni przez miło ść . Podr ęcznik do nauki religii dla drugiej klasy gimnazjum , Wyd. św. Wojciecha, Pozna ń 2001.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 180 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

SZPET J., JACKOWIAK D. (red.), Żyj ąc z innymi, dla innych. Podr ęcznik do nauki religii dla trzeciej klasy gimnazjum , Wyd. św. Wojciecha, Pozna ń 2001. TOMASIK P., Słowo blisko Ciebie. Podr ęcznik do nauki religii dla I klasy gimnazjum , Wyd. Warszawsko-Praskie, Warszawa 1999. TOMASIK P., Dom na skale. Podr ęcznik do nauki religii dla II klasy gimnazjum , Wyd. Warszawsko-Praskie, Warszawa 2000. TOMASIK P., Tak niech świeci wasze światło. Podr ęcznik do nauki religii dla III klasy gimnazjum , Wyd. Warszawsko-Praskie, Warszawa 2001. ŚMIECH T. (red.), W moim Ko ściele. Podr ęcznik do religii dla klasy I gimnazjum , Wyd. Jedno ść , Kielce 2007. ŚMIECH T. (red.), W miło ści Ojca. Podr ęcznik do religii dla klasy II gimnazjum , Wyd. Jedno ść , Kielce 2007. ŚMIECH T. (red.), W życiu i w prawdzie. Podr ęcznik do religii dla klasy III gimnazjum , Wyd. Jedno ść , Kielce 2007. HERRÁN P. DE LA , PRÓCHNIEWICZ J., Religia dla klasy I gimnazjum , Wyd. Apostolicum i Wyd. Piotra i Pawła, Warszawa – Poznań 2001 2. HERRÁN P. DE LA , PRÓCHNIEWICZ J., Religia dla klasy II gimnazjum , Wyd. Apostolicum i Wyd. Piotra i Pawła, Warszawa – Poznań 2001 2. HERRÁN P. DE LA , PRÓCHNIEWICZ J., Religia dla klasy III gimnazjum , Wyd. Apostolicum i Wyd. Piotra i Pawła, Warszawa – Poznań 2001 2.

– szkoły ponadgimnazjalne LIS R. (red.), Na drogach poznawania Chrystusa . Podr ęcznik do religii dla I klasy liceum i technikum , Wyd. Gaudium, Lublin 2002. LIS R. (red.), W świetle Chrystusa-Prawdy. Podr ęcznik do religii dla II klasy liceum i technikum , Wyd. Gaudium, Lublin 2003. LIS R. (red.), Z Chrystusem na drogach życia . Podr ęcznik do religii dla III klasy liceum i technikum , Wyd. Gaudium, Lublin 2004. ŁABENDOWICZ S. (red.), Świadectwo wiary. Podr ęcznik do nauczania religii dla I klasy liceum ogólnokształc ącego i profilowanego oraz technikum , Wyd. Ave, Radom 2004. ŁABENDOWICZ S. (red.), Świadectwo nadziei. Podr ęcznik do nauczania religii dla II klasy liceum ogólnokształc ącego i profilowanego oraz II i III technikum , Wyd. Ave, Radom 2004. ŁABENDOWICZ S. (red.), Świadectwo miło ści. Podr ęcznik do nauczania religii dla III klasy liceum ogólnokształc ącego i profilowanego oraz IV technikum , Wyd. Ave, Radom 2005. MAREK Z. (red.), Jestem świadkiem Chrystusa w Ko ściele. Podr ęcznik do religii dla I klasy liceum i technikum , WAM, Kraków 2002. MAREK Z. (red.), Jestem świadkiem Chrystusa w świecie. Podr ęcznik do religii dla II klasy liceum oraz II i III klasy technikum , WAM, Kraków 2003. MAREK Z. (red.), Jestem świadkiem Chrystusa w rodzinie. Podr ęcznik do religii dla III klasy liceum i IV klasy technikum , WAM, Kraków 2004.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 BIBLIOGRAFIA 181

SZPET J., JACKOWIAK D. (red.), Świadek Chrystusa w Ko ściele. Podr ęcznik do nauki religii dla klasy I liceum i technikum , Wyd. św. Wojciecha, Pozna ń 2003. SZPET J., JACKOWIAK D. (red.), Świadek Chrystusa w świecie. Podr ęcznik do nauki religii dla klasy II liceum i technikum , Wyd. św. Wojciecha, Pozna ń 2004. SZPET J., JACKOWIAK D. (red.), Świadek Chrystusa w rodzinie. Podr ęcznik do nauki religii dla klasy III liceum i technikum , Wyd. św. Wojciecha, Pozna ń 2004. ŚMIECH T., KONDRAK E. (red.), Na drodze do dojrzałej wiary. Podr ęcznik do religii dla klasy I liceum i technikum , Wyd. Jedno ść , Kielce 2008. CZERKAWSKI J., KONDRAK E., NOSEK B. (red.), Z wiar ą w życie i świat . Pod- ręcznik do religii dla klasy II liceum oraz II i III technikum , Wyd. Jedno ść , Kielce 2005. KONDRAK E., CZERKAWSKI J., NOSEK B. (red.), Z wiar ą na progu miło ści . Pod- ręcznik do religii dla klasy III liceum i IV technikum , Wyd. Jedno ść , Kielce 2006. LIS R. (red.), Zaufajmy Chrystusowi. Podr ęcznik do religii dla I klasy szkoły zawodowej , Wyd. Gaudium, Lublin 2002. LIS R. (red.), Świadczymy o Chrystusie. Podr ęcznik do religii dla II klasy szkoły zawodowej , Wyd. Gaudium, Lublin 2003. MAREK Z. (red.), Ze Zmartwychwstałym w społecze ństwie. Podr ęcznik do religii dla I klasy szkoły zawodowej , WAM, Kraków 2002. MAREK Z. (red.), Ze Zmartwychwstałym w rodzinie. Podr ęcznik do religii dla II klasy szkoły zawodowej , WAM, Kraków 2003.

3.4. Podr ęczniki nauczania religii wg podstawy programowej z 2010 r.

– szkoła podstawowa – klasa IV-VI CZY ŻEWSKI M. (red.), Podr ęcznik do nauki religii dla klasy IV. Jestem chrze- ścijaninem , Wyd. Katechetyczne, Warszawa 2013. CZY ŻEWSKI M. (red.), Podr ęcznik do nauki religii dla klasy V. Wierz ę w Jedne- go Boga , Wyd. Katechetyczne, Warszawa 2014. CZY ŻEWSKI M. (red.), Podr ęcznik do nauki religii dla klasy VI. Wierz ę w świ ęty Ko ściół powszechny , Wyd. Katechetyczne, Warszawa 2014. JANIGA W. (red.), Jestem chrze ścijaninem. Podr ęcznik do religii dla IV klasy szkoły podstawowej , Wyd. Gaudium, Lublin 2012. JANIGA W. (red.), Wierz ę w Boga. Podr ęcznik do religii dla V klasy szkoły podstawowej , Wyd. Gaudium, Lublin 2013. JANIGA W. (red.), Wierz ę w Ko ściół. Podr ęcznik do religii dla VI klasy szkoły podstawowej , Wyd. Gaudium, Lublin 2014. MAREK Z. (red.), Podr ęcznik do religii dla IV klasy szkoły podstawowej. Zapro- szeni przez Boga , WAM, Kraków 2012. MAREK Z. (red.), Podr ęcznik do religii dla V klasy szkoły podstawowej. Obda- rowani przez Boga , WAM, Kraków 2013.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 182 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

MAREK Z. (red.), Podr ęcznik do religii dla VI klasy szkoły podstawowej. Prze- mienieni przez Boga , WAM, Kraków 2014. SZPET J., JACKOWIAK D. (red.), Jestem chrze ścijaninem. Podr ęcznik do nauki religii dla czwartej klasy szkoły podstawowej , Wyd. św. Wojciecha, Pozna ń 2013. SZPET J., JACKOWIAK D. (red.), Podr ęcznik do nauki religii dla pi ątej klasy szkoły podstawowej Wierz ę w Boga , Wyd. św. Wojciecha, Pozna ń 2014. SZPET J., JACKOWIAK D. (red.), Wierz ę w Ko ściół. Podr ęcznik do nauki religii dla szóstej klasy szkoły podstawowej , Wyd. św. Wojciecha, Pozna ń 2014.

– gimnazjum KUBIK W. (red.), Odsłoni ć twarz Chrystusa. Szukam was. Podr ęcznik do religii dla klasy I gimnazjum , WAM, Kraków 2013. KUBIK W. (red.), Odsłoni ć twarz Chrystusa. Jestem z wami. Podr ęcznik do religii dla klasy II gimnazjum , WAM, Kraków 2012. KUBIK W. (red.), Odsłoni ć twarz Chrystusa. Chodźmy razem. Podr ęcznik do religii dla klasy III gimnazjum , WAM, Kraków 2013. MAREK Z. (red.), W drodze do Emaus. Jezus uczy i zbawia. Podr ęcznik do religii dla I klasy gimnazjum , WAM, Kraków 2012. MAREK Z. (red.), W drodze do Emaus. Jezus działa i zbawia. Podr ęcznik do religii dla II klasy gimnazjum , WAM, Kraków 2013. MAREK Z. (red.), W drodze do Emaus. Jezus prowadzi i zbawia. Podręcznik do religii dla III klasy gimnazjum , WAM, Kraków 2014. MĄKOSA P. (red.), Spotykam Twoje Słowo. Podr ęcznik do religii dla I klasy gimnazjum , Wyd. Gaudium, Lublin – Przemy śl – Zamo ść 2013. MĄKOSA P. (red.), Z Tob ą id ę przez życie. Podr ęcznik do religii dla II klasy gimnazjum , Wyd. Gaudium, Lublin – Przemy śl – Zamo ść 2013. MĄKOSA P. (red.), Żyj ę Twoj ą miło ści ą. Podr ęcznik do religii dla III klasy gimnazjum , Wyd. Gaudium, Lublin – Przemy śl – Zamo ść 2014. SZPET J., JACKOWIAK D. (red.), Spotkanie ze Słowem. Podr ęcznik do nauki religii dla pierwszej klasy gimnazjum , Wyd. Św. Wojciecha, Pozna ń 2011. SZPET J., JACKOWIAK D. (red.), Aby nie usta ć w drodze. Podr ęcznik do nauki religii dla drugiej klasy gimnazjum , Wyd. Św. Wojciecha, Pozna ń 2012. SZPET J., JACKOWIAK D. (red.), Żyć w miło ści Boga. Podr ęcznik do nauki religii dla trzeciej klasy gimnazjum , Wyd. Św. Wojciecha, Pozna ń 2013. TOMASIK P., Twoje Słowo światłem na mojej drodze. Podr ęcznik do nauczania religii w I klasie gimnazjum , Wyd. Katechetyczne, Warszawa 2012. TOMASIK P., Ty ście żkę życia mi uka żesz. Podr ęcznik do nauki religii w II klasie gimnazjum , Wyd. Katechetyczne, Warszawa 2013. TOMASIK P., Wy jeste ście światłem świata. Podr ęcznik do nauczania religii w III klasie gimnazjum , Wyd. Katechetyczne, Warszawa 2014.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 BIBLIOGRAFIA 183

– szkoły ponadgimnazjalne MAREK Z., HAJDUK A., MÓŁKA J., WALULIK A. (red.), Drogi świadków Chry- stusa. W Ko ściele. Podr ęcznik do religii dla I klasy liceum i technikum , WAM, Kraków 2012. MAREK Z., HAJDUK A., MÓŁKA J., WALULIK A. (red.), Drogi świadków Chry- stusa. W świecie. Podr ęcznik do religii dla II klasy liceum oraz II i III technikum , WAM, Kraków 2013. MAREK Z., HAJDUK A., MÓŁKA J., WALULIK A. (red.), Drogi świadków Chry- stusa. W rodzinie. Podr ęcznik do religii dla III klasy liceum oraz IV technikum , WAM, Kraków 2014. PIERZCHAŁA P. (red.), By ć świadkiem Zmartwychwstałego w Ko ściele. Pod- ręcznik do nauczania religii w klasach I liceum i technikum , Wyd. Kate- chetyczne, Warszawa 2012. PIERZCHAŁA P. (red.), By ć świadkiem Zmartwychwstałego w świecie. Podr ęcz- nik do nauczania religii dla klasy II liceum i technikum , Wyd. Kateche- tyczne, Warszawa 2013. PIERZCHAŁA P. (red.), By ć świadkiem Zmartwychwstałego w rodzinie. Podr ęcz- nik do nauczania religii dla klasy III liceum oraz III i IV technikum , Wyd. Katechetyczne, Warszawa 2014. STRUS R., GALANT W. (red.), Świadcz ę o Jezusie w Ko ściele. Podr ęcznik do religii dla I klasy szkół ponadgimnazjalnych , Wyd. Gaudium, Lublin – Prze- my śl – Zamo ść 2012. STRUS R., GALANT W. (red.), Świadcz ę o Jezusie w świecie. Podr ęcznik do religii dla II klasy szkół ponadgimnazjalnych , Wyd. Gaudium, Lublin – Prze- my śl – Zamo ść 2013. STRUS R., GALANT W. (red.), Świadcz ę o Jezusie w rodzinie. Podr ęcznik do religii dla III klasy szkół ponadgimnazjalnych , Wyd. Gaudium, Lublin – Przemy śl – Zamo ść 2014. SZPET J., JACKOWIAK D. (red.), Moje miejsce w Ko ściele. Podr ęcznik do nauki religii dla pierwszej klasy szkół ponadgimnazjalnych , Wyd. św. Wojciecha, Pozna ń 2012. SZPET J., JACKOWIAK D. (red.), Moje miejsce w świecie. Podr ęcznik do nauki religii dla drugiej klasy szkół ponadgimnazjalnych , Wyd. św. Wojciecha, Pozna ń 2013. SZPET J., JACKOWIAK D. (red.), Moje miejsce w rodzinie. Podr ęcznik do nauki religii dla trzeciej klasy szkół ponadgimnazjalnych, Wyd. św. Wojciecha, Pozna ń 2014. ŚMIECH T., KONDRAK E., NOSEK B. (red.), W blasku Bo żej prawdy. Podręcznik do religii dla klasy I liceum i technikum , Wyd. Jedno ść , Kielce 2014. CZERKAWSKI J., KONDRAK E., NOSEK B. (red.), Na drogach wiary. Podr ęcznik do religii dla klasy II liceum i technikum , Wyd. Jedno ść , Kielce 2014. MAZUR S., NOSEK B., ROKOSZ K. (red.), Za progiem nadziei. Podr ęcznik do religii dla klasy III technikum , Wyd. Jedno ść , Kielce 2014.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 184 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

KONDRAK E., CZERKAWSKI J., NOSEK B. (red.), W bogactwie miło ści. Podr ęcz- nik do religii dla klasy III liceum i IV technikum , Wyd. Jedno ść , Kielce 2014.

4. Literatura podstawowa

BÄHR D., Zwischenräume: ästhetische Praxis in der Religionspädagogik , Müns- ter – Hamburg – London 2001. BITTER G., Ästhetische Bildung , w: TEN ŻE, R. ENGLERT , G. MILLER , K.E. NIP - KOW , Neues Handbuch religionspädagogischer Grundbegriffe, s. 233-238. CHAŁUPNIAK R., Arcydzieła malarstwa w katechezie (Opolska Biblioteka Teo- logiczna 131), Opole 2013. CHAŁUPNIAK R., Do świadczenie estetyczne w wychowaniu religijnym , w: K. KANTOWSKI , W. LECHÓW (red.), Ku do świadczeniu wiary. Ksi ęga dedykowana Ksi ędzu Profesorowi Andrzejowi Offma ńskiemu w 70. rocznic ę urodzin i 40. rocznic ę pracy naukowo-dydaktycznej , Szczecin 2012, s. 145-160. CHAŁUPNIAK R., Mi ędzy katechez ą a religioznawstwem. Nauczanie religii katolickiej w szkole publicznej w Niemczech w latach 1945-2000 (Opolska Bi- blioteka Teologiczna 79), Opole 2005. CHAŁUPNIAK R., Sztuka na katechezie. Korelacja lekcji religii z wychowaniem plastycznym , Kat 47 (2003) nr 7-8, s. 127-133. CHAŁUPNIAK R., Wychowanie estetyczne w polskiej szkole , w: TEN ŻE, T. MI- CHALEWSKI , E. SMAK (red.), Wychowanie w szkole: od bezradno ści ku mo ż- liwo ściom (Opolska Biblioteka Teologiczna 141), Opole 2014, s. 371-381. DOUGLAS -SCOTT M., Malarstwo religijne , w: A. STURGIS (red.), Zrozumie ć malarstwo. Najwa żniejsze tematy w sztuce , tł. E. Hornowska, Pozna ń 2006, s. 18-69. GÄRTNER C., Ästhetisches Lernen. Eine Religionsdidaktik zur Chrystologie in der gymnasialen Oberstufe , Freiburg 2011. GOECKE -SEICHAB M.L., HARZ F., Christliche Bilder verstehen. Themen, Sym- bole, Traditionen. Eine Einführung , München 2004. HEUSER A., Glaube lebt von Bildern , w: A. BIESINGER, W. TZSCHEETZSCH (red.), Das Geheimnis erspüren – zum Glauben anstiften , Freiburg 1989, s. 104-115. HILGER G., Ästhetisches Lernen , w: TEN ŻE, S. LEIMGRUBER , H.-G. ZIEBERTZ (red.), Religionsdidaktik , München 2010, s. 334-343. HOEPS R. (red.), Religion aus Malerei? Kunst der Gegenwart als theologische Aufgabe , Paderborn 2005. HOEPS R., Anschauung. Notizen zu einer katechetischen und religionspädago- gischen Kategorie , w: F.-P. TEBARTZ -VAN -ELST (red.), Katechese im Um- bruch. Positionen und Perspektiven , Freiburg 1998, s. 231-240. HOEPS R., Wie man dem toten Hasen die Bilder erklärt. Kunst in der Fachdidak- tik am Beispiel des Faches Katholische Religionslehre , w: U. FRANKE (red.), Das Haus des Lernens als Ort von Kunst und Kultur. Kunst zwischen Schu- le und Universität , Münster 1998, s. 77-88.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 BIBLIOGRAFIA 185

HOHENSEE -CISZEWSKA H., Podstawy wiedzy o sztukach plastycznych , Warszawa 1976. HOHENSEE -CISZEWSKA H., Powszechna edukacja plastyczna , Warszawa 1982. KAWECKI W., Teologia pi ękna. Poszukiwanie locus theologicus w kulturze współ- czesnej , Pozna ń 2013. KAWECKI W., Zobaczy ć wiar ę. Studium obrazu postrzeganego jako komunikacja wiary z perspektywy teologii i kultury mediów , Kraków 2013. KLAUZA K., Teokalia. Pi ękno Boga. Prolegomena do estetyki dogmatycznej , Lublin 2008. KOLLENBERG M., Ästhetisches Lernen im Religionsunterricht: Ästhetische Bil- dung und Pädagogik , München 2010. LANGE G., Bilder zum Glauben , München 2002. MAZZARELLO M.L., TRICARICO M.F. (red.), Insegnare la religione con l’arte , Torino 2002-2005. MAZZARELLO M.L., NEGHESTI M., Teaching Religion Through Art in Religious Education in Italian Schools , w: P. SCHREINER , F. KRAFT , A. WRIGHT (red.), Good Practice in Religious Education in Europe, Examples and Perspectives of Primary Schools , Berlin 2007, s. 101-114. MAZZARELLO M.L., TRICARICO M.F., Arte e catechesi. Note per avviare la riflessione , W : ASSOCIAZIONE ITALIANA CATECHETI , D. MARIN (red.), Vie del bello in catechesi. Estetica ed educazione alla fede , Torino 2013, s. 173-191. MEYER G., Bilder, Bildung und Christlicher Glaube. Eine Auseinandersetzung mit den Grundlagen einer religionspädagogisch verantworteten Bildtheo- rie , Münster – Hamburg – London 2002. SCHÄDLE G., Bilder aus der Kunst im Religionsunterricht. Nachforschungen in Theologie, Kunstgeschichte und Religionspädagogik , Berlin – Münster – Wien – Zürich – London 2008. SZARADOWSKA -ZAMIRSKA E., Wiedza o kulturze a edukacja plastyczna w szkole ponadgimnazjalnej – wybrane zagadnienia , w: J. STALA (red.), Wychowanie młodzie ży na poziomie szkół ponadgimnazjalnych , cz. 1. Wychowanie ogólne , Tarnów 2007, s. 111–131. VANHOOMISSEN G., Kunst und Katechese . Wykład wygłoszony 16 maja 2002 na Kongresie Europejskiej Ekipy Katechetycznej w Veronie (mps, archiwum Europejskiej Ekipy Katechetycznej). VERDON T., Storia dell’arte e catechesi , Bologna 2005.

5. Literatura pomocnicza

BADER G., Ästhetik als symbolische Theologie. Zur Ästhetik vor der Ästhetik , w: K. STOCK , M. ROTH (red.), Glaube und Schönheit. Beiträge zur theologischen Ästhetik , Aachen 2000, s. 69-109.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 186 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

BAUDLER G., Einführung in eine biblische Sciene-Fiction-Welt? Zur gegen- wärtigen Infragestellung des erfahrungsorientierten Religionsunterrichts , KB 125 (2000), s. 426-431. BAUDLER G., Korrelation von Lebens- und Glaubenssymbolen. Zwei Grund- regeln einer Korrelations-Didaktik , KB 105 (1980), s. 763-771. BAUDLER G., Korrelationsdidaktik: Leben durch Glauben erschließen. Theorie und Praxis der Korrelation von Glaubensüberlieferung und Lebenserfahrung auf der Grundlage von Symbolen und Sakramenten , Paderborn 1984. BITTER G., Plädoyer für eine zeitgemäße Korrelationsdidaktik. Sieben friedfertige Thesen , „Lebendige Katechese” 18 (1996), s. 1-8. BITTER G., Was ist Korrelation? Versuch einer Bestimmung , KB 106 (1981), s. 344. BOSCHKI R., Dialogisch-kreative Religionsdidaktik. Eine Weiterentwicklung der korrelativen Hermeneutik und Praxis , KB 123 (1998), s. 13-23. CHROST S., Modele katechezy szkolnej , w: M. MAJEWSKI , Aktualne wyzwania katechetyczne , Kraków 1997, s. 77-86. ENGLERT R., Die Korrelationsdidaktik am Ausgang ihrer Epoche. Plädoyer für einen ehrenhaften Abgang , w: G. HILGER , G. REILLY (red.), Religions- unterricht im Abseits? , München 1993, s. 97-110. FRIEDRICH C.D., Ästhetik und Religion , München 2003. FUCHS G., Korrelation. Einweisung ins Unglaubliche und Selbstverständliche. Zur theologischen Kunst des Korrelierens , „Religionsunterricht an höheren Schulen” 28 (1985), s. 84-91. GOLISZEK P., Znaczenie korelacji mi ędzyprzedmiotowej w nauczaniu religii katolickiej. Próba interpretacji personalistycznej , w: A. KICI ŃSKI (red.), Ko- relacja nauki religii katolickiej z edukacj ą szkoln ą, Lublin 2012, s. 15-25. HILGER G., Korrelation als theologisch-hermeneutisches Prinzip, KB 118 (1993), s. 828-832. HOFMEIER J., Fachdidaktik. Katholische Religion , München 1994. KICI ŃSKI A., Wst ęp, w: TEN ŻE (red.), Korelacja nauki religii katolickiej z edukacj ą szkolną, Lublin 2012, s. 7-14. KRÓLIKOWSKI J., Sztuka chrze ścija ńska a wychowanie religijne , C. ROGOWSKI (red.), Leksykon pedagogiki religii , Warszawa 2007, s. 759-763. KUSZ G., Korelacja w katechetyce , EK IX, k. 849. NIPKOW K.E., Christlicher Glaubensunterricht in der Säkularität. Die zwei didaktischen Grundtypen des evangelischen Religionsunterrichts , w: K. WE- GENAST (red.), Religionsunterricht – wohin? Neue Stimmen zum Religions- unterricht an öffentlichen Schulen , Gütersloh 1971, s. 109-134. NIPKOW K.E., Religionspädagogik und Religionsunterricht in der Gegenwart , KB 94 (1969), s. 23-43. OKO Ń W., Nowy słownik pedagogiczny , Warszawa 2001. PANU Ś T., Główne kierunki katechetyczne , Kraków 2001. Reforma o światowa. Słownik terminów stosowanych w szkolnictwie , Biała Pod- laska 1997.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 BIBLIOGRAFIA 187

ROGALSKI A., Korelacja w teologii systematycznej , EK IX, k. 848. SCHILLEBEECKX E., Offenbarung, Glaube und Erfahrung , KB 105 (1980), s. 84-95. TOMASIK P. (opr.), Programy i podr ęczniki do nauczania religii w roku szkolnym 2010/2011 , Kat 54 (2010), nr 9, s. 79-84. TOMASIK P. (opr.), Programy i podr ęczniki do nauczania religii w roku szkolnym 2014/2015 , Kat 58 (2014), nr 9, s. 84-95. TOMASIK P. (red.), Rodzina – szkoła – Ko ściół. Korelacja i dialog , Warszawa 2003. TOMASIK P., Religia w dialogu z edukacj ą, Warszawa 2004. WERBICK J., Glaubenlernen aus Erfahrung , München 1989. WERBICK J., Heutige Herausforderungen an ein Konzept des Religionsunter- richtes , KB 118 (1993), s. 451-457. WERBICK J., Wahrheit die dem Menschen gut tut. Zur Diskussion um die Korrelationsdidaktik , KB 110 (1985), s. 326-336. WICHELHAUS M., STOCK A., Bildtheologie und Bilddidaktik , Düsseldorf 1981. ZELLMA A., Nowa formuła korelacji w edukacji szkolnej i jej realizacja w nauczaniu religii , Kat 55 (2011), nr 5, s. 5-16.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27

Table of contents

Abbreviations ..……...……………………………………………………….… 5

Introdution ...... ……...……………………………………………………….… 7

Chapter I The correlation between teaching of the Catholic religion and art education in curriculum tenets ...... …………. 11 1. The meaning of correlation in catechetics and school education ... 12 2. The correlation of the Catholic religion lesson and art education lesson in The Core Curriculum of the Catechesis of the Catholic Church in Poland and in The Religion Curriculum from 2001 ..……. 19 3. The correlation of the Catholic religion lesson and art education lesson in the new Core Curriculum of Catechesis and The Curriculum of the Roman Catholic Religion from 2010 ...... 28

Chapter II Religious paintings in textbooks for art education in 2001-2008 ……..…. 37 1. Primary school ...... ………………...... …. 38 2. General lower secondary school – gymnasium ...... ……… 44 3. Upper secondary schools ...... …...... ………………. 48

Chapter III Religious paintings in textbooks for art education after 2008 ………...... 57 1. Primary school ...... ………………...... …. 57 2. General lower secondary school – gymnasium ...... ……… 61 3. Upper secondary schools ...... …...... ………………. 70

Chapter IV Religious paintings in textbooks for the Catholic religion education in 2001-2010 ...... …. 73 1. Primary school ...... ………………...... …. 74 2. General lower secondary school – gymnasium ...... ……… 81 3. Upper secondary schools ...... …...... ………… 103

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 190 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

Chapter V Religious paintings in textbooks for the Catholic religion education after 2010 ...... 113 1. Primary school ...... ………………...... 113 2. General lower secondary school – gymnasium ...... …… 126 3. Upper secondary schools ...... …...... ………… 150

Conclusion ...... ……...………………………………………………………. 165

Summary ...... ……...………………………………………………………. 169

Bibliography ...……...………………………………………………………. 175

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27

Spis tre ści

Wykaz skrótów .…...…..…………………………………………………….… 5

Wstęp ...... ……...……………………………………………………….… 7

Rozdział I Korelacja nauczania religii katolickiej z edukacj ą plastyczn ą w zało żeniach programowych ...... …………………. 11 1. Znaczenie korelacji w katechetyce i edukacji szkolnej ………….. 12 2. Korelacja lekcji religii katolickiej i wychowania plastycznego w Podstawie programowej katechezy Ko ścioła katolickiego w Polsce i Programie nauczania religii z 2001 r...... ……. 19 3. Korelacja lekcji religii katolickiej i wychowania plastycznego w nowej Podstawie programowej katechezy i Programie nauczania religii rzymskokatolickiej z 2010 r...... 28

Rozdział II Obrazy religijne w podr ęcznikach edukacji plastycznej latach 2001-2008 .... 37 1. Szkoła podstawowa ...... ………………. 38 2. Gimnazjum ...... …...... ………………. 44 3. Szkoły ponadgimnazjalne ...... ………………. 48

Rozdział III Obrazy religijne w podr ęcznikach edukacji plastycznej po roku 2008 ...... 57 1. Szkoła podstawowa ...... ………………. 57 2. Gimnazjum ...... …...... ………………. 61 3. Szkoły ponadgimnazjalne ...... ………………. 70

Rozdział IV Obrazy religijne w podr ęcznikach nauczania religii katolickiej w latach 2001-2010 ...... 73 1. Szkoła podstawowa ...... ………………. 74 2. Gimnazjum ...... …...... ………………. 81 3. Szkoły ponadgimnazjalne ...... …………… 103

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27 192 MALARSTWO RELIGIJNE W PODR ĘCZNIKACH SZKOLNYCH

Rozdział V Obrazy religijne w podr ęcznikach nauczania religii katolickiej po roku 2010 ...... 113 1. Szkoła podstawowa ...... …………..…. 113 2. Gimnazjum ...... …...... ……………... 126 3. Szkoły ponadgimnazjalne ...... ……………... 150

Zako ńczenie ...... ………………... 165

Summary ...... ………………... 169

Bibliografia ...... ………………... 175

Table of contents ...... ………………... 189

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27

Uniwersytet Opolski * Wydział Teologiczny Seria: Opolska Biblioteka Teologiczna

W serii dotychczas ukazały si ę:

1. TADEUSZ DOLA , Problem komplementarno ści współczesnych modeli soteriologicznych , Opole 1994. 2. ALBERT G LAESER , W słu żbie człowiekowi. Teologiczno-pastoralny wymiar modlitewnika „Droga do nieba” , Opole 1994. 3. ALOJZY MARCOL , Etyka życia seksualnego , Opole 1995. 4. HENRYK WOLLNY , Najnowsze dzieje rodzimej czci Matki naszego Zbawiciela. Posoborowa ewolucja teologii kultu maryjnego w Polsce , Opole 1995. 5. HERBERT SIMON , Kazanie biblijne. Teoria przepowiadania Bruno Drehera (1911-1971) , Opole 1995. 6. NORBERT WIDOK (red.), Veritatem desiderat anima. Studia patrystyczne z okazji 110. rocznicy urodzin Bertholda Altanera (1885-1964) , Opole 1995. 7. STANISŁAW ARASZCZUK , Kult św. Jadwigi na Śląsku w świetle przedtrydenckich wrocławskich ksi ąg liturgicznych , Opole 1995. 8. RUDOLF PIERSKAŁA , Słowo Bo że dla dzieci. Adaptacja lekcjonarza do Mszy św. z udziałem dzieci , Opole 1996. 9. ZYGFRYD GLAESER , W jednym Duchu jeden Ko ściół. Pneumatologiczna eklezjologia Nikosa A. Nissiotisa , Opole 1996. 10. PIOTR MORCINIEC (red.), Ad libertatem in veritate. Ksi ęga pami ątkowa dedykowana Ksi ędzu Pro- fesorowi Alojzemu Marcolowi w 65-tą rocznic ę urodzin i 35-lecie pracy naukowej , Opole 1996. 11. KRZYSZTOF STANIECKI , Posługiwania ludu Bo żego. Studium z zakresu nowszej rosyjskiej teologii prawosławnej , Opole 1996. 12. JANUSZ CZERSKI , Ewangelie synoptyczne w aspekcie literackim, historycznym i teologicznym , Opole 1996. 13. ANNA NYCZ , Sąd eschatologiczny – rzeczywisto ść nieznana. Obecno ść tekstów biblijnych i ich interpretacja w polskiej literaturze kerygmatycznej XX wieku , Opole 1996. 14. ALOJZY MARCOL , Josepha Wittiga teologia narratywna. Studium historyczno-krytyczne , Opole 1997. 15. ERWIN MATEJA , Fons et culmen. Liturgiczna działalno ść ks. Wacława Schenka (1913-1982) , Opole 1997. 16. ANDRZEJ CZAJA , Jedna Osoba w wielu osobach. Pneumatologiczna eklezjologia Herberta Mühlena , Opole 1997. 17. ANDRZEJ ANDERWALD , Nauki przyrodnicze w procesie rozpoznania cudu , Opole 1997. 18. JOACHIM WALOSZEK , Teologia muzyki. Współczesna my śl teologiczna o muzyce , Opole 1997. 19. TADEUSZ DOLA (red.), Ineffabile Eucharistiae donum. Ksi ęga pami ątkowa dedykowana Ksi ędzu Biskupowi Alfonsowi Nossolowi Wielkiemu Kanclerzowi Wydziału Teologicznego Uniwer- sytetu Opolskiego z okazji 65. rocznicy urodzin oraz 20-lecia świ ęce ń biskupich , Opole 1997. 20. KAZIMIERZ WOLSZA (red.), Czas. Ewolucja. Duch. Ksi ęga pami ątkowa dedykowana Ksi ędzu Profesorowi Tadeuszowi Wojciechowskiemu z okazji 80. rocznicy urodzin , Opole 1997. 21. JANUSZ CZERSKI , Metody interpretacji Nowego Testamentu , Opole 1997. 22. JAN KOPIEC , Mi ędzy Altransztadem a Połtaw ą. Stolica Apostolska wobec obsady tronu polskiego w latach 1706-1709 , Opole 1997. 23. STANISŁAW RABIEJ , Bóg w Chrystusie. Historiozbawcze znaczenie Bo żego Imienia „Ja Jestem” , Opole 1997. 24. KRYSTIAN WOJACZEK , Kształtowanie katolickiej koncepcji mał żeństwa w Diecezjalnym Stu- dium Rodziny. Studium pastoralne , Opole 1997. 25. STANISŁAW RABIEJ , In Spiritu et veritate. Chrystologiczna zasada kultu ofiarniczego , Opole 1998. 26. ANDRZEJ S. JASI ŃSKI OFM, Słu żcie Jahwe z weselem. Kyriologia starotestamentalna na tle środowiska biblijnego , Opole 1998. 27. HUGOLIN LANGKAMMER OFM, Pneumatologia biblijna (ruach – pneuma) , Opole 1998. 28. JANUSZ CZERSKI , Boska liturgia św. Jana Chryzostoma. Wprowadzenie liturgiczno-biblijne do liturgii eucharystycznej Ko ścioła Wschodniego , Opole 1998. 29. JÓZEF URBAN , Dialog mi ędzyreligijny w posoborowych dokumentach Ko ścioła , Opole 1999.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27

30. JAN CICHO Ń (red.), Ratio et revelatio. Z refleksji filozoficzno-teologicznych. Ksi ęga pami ątkowa dedykowana Ksi ędzu Profesorowi Józefowi Herbutowi z okazji 65. rocznicy urodzin , Opole 1998. 31. JAN KOCHEL , Katecheza ewangelizacyjna w nauczaniu pastoralnym Carlo Maria kard. Martiniego , Opole 1999. 32. HELMUT EKERT , Ks. Stanisław Stephan (1867-1926) jako pionier ruchu liturgicznego na Śląsku , Opole 1999. 33. HELMUT JAN SOBECZKO , Zgromadzeni w imi ę Pana. Teologia znaku zgromadzenia liturgicznego , Opole 1999. 34. JAN KOPIEC , NORBERT WIDOK (red.), Człowiek i Ko ściół w dziejach. Ksi ęga pami ątkowa dedykowana Ksi ędzu Profesorowi Kazimierzowi Doli z okazji 65. rocznicy urodzin , Opole 1999. 35. PIOTR MORCINIEC , Etyczne aspekty transplantacyjnej terapii chorób neurozwyrodnieniowych. Studium teologicznomoralne , Opole 2000. 36. JERZY DZIER ŻANOWSKI , Konflikty mał żeńskie jako problem duszpasterski w świetle dokumen- tacji S ądu Duchownego w Opolu (1980-1989) , Opole 2000. 37. JÓZEF MIKOŁAJEC , Posługa teologów świeckich w Ko ściele w Polsce. Studium pastoralne, Opole 2000. 38. TADEUSZ DOLA , RUDOLF PIERSKAŁA (red.), Ut mysterium paschale vivendo exprimatur. Ksi ęga pami ątkowa dedykowana Ksi ędzu Profesorowi Helmutowi Janowi Sobeczce, Dziekanowi Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego, z okazji 60. rocznicy urodzin , Opole 2000. 39. STANISŁAW KLEIN , Etos zachodnioafryka ńskiego Ludu Ewé w świetle zasad moralno ści chrze ścija ńskiej , Opole 2000. 40. BERNARD POLOK , KRYSTIAN ZIAJA (red.), Sanctificetur Nomen Tuum (Mt 6,9). Ksi ęga pami ąt- kowa dedykowana Ksi ędzu Profesorowi Januszowi Czerskiemu z okazji 65. rocznicy urodzin i 38 lat pracy naukowo-dydaktycznej , Opole 2000. 41. PIOTR TARLINSKI , Von biblischen Texten inspirierte Orgel-Solo-Kompositionen seit 1960. Mu- sikwissenschaftlich-theologisches Studium , Opole 2000. 42. JANUSZ CZERSKI , Jezus Chrystus w świetle ewangelii synoptycznych , Opole 2000. 43. REMIGIUSZ POŚPIECH , Bo żonarodzeniowa muzyka na Jasnej Górze w XVIII i XIX wieku , Opole 2000. 44. RADOSŁAW CHAŁUPNIAK , JERZY KOSTORZ (red.), Wychowanie religijne u progu trzeciego tysi ąclecia chrze ścija ństwa , Opole 2001. 45. ERWIN MATEJA , RUDOLF PIERSKAŁA (red.), Niedziela w społecze ństwie pluralistycznym , Opole 2001. 46. HUGOLIN LANGKAMMER , Apostoł Paweł i jego dzieło , Opole 2001. 47. PIOTR MORCINIEC (red.), Eutanazja w dyskusji. Euthanasie in der Diskussion , Opole 2001. 48. NORBERT WIDOK , „Physis” w pismach Grzegorza z Nazjanzu. Studium z teologii patrystycznej , Opole 2001. 49. RADOSŁAW CHAŁUPNIAK , JERZY KOSTORZ , WALDEMAR SPYRA (red.), Aktywizacja w katechezie – szansa czy zagro żenie? , Opole 2002. 50. TADEUSZ DOLA , Teologia misteriów życia Jezusa , Opole 2002. 51. JOACHIM NOWAK , W śmierci te ż nadzieja. Problem śmierci jako ostatecznej decyzji personalnej we współczesnej niemieckiej literaturze teologicznej , Opole 2002. 52. FRANCISZEK WOLNIK , Liturgia śląskich cystersów w średniowieczu , Opole 2002. 53. BERNARD JURCZYK , Ekologia – człowiek – Ko ściół. Antropologiczny wymiar kryzysu ekolo- gicznego w ocenie Ko ścioła , Opole 2002. 54. JOACHIM KOBIENIA , Muttersprachliche Elemente im Rituale. Eine Studie zu den Breslauer Diözesanritualien von 1319 bis 1931 , Opole 2002. 55. PIOTR JASKÓŁA , RAJMUND PORADA (red.), Ad plenam unitatem. Ksi ęga pami ątkowa dedykowana Ksi ędzu Arcybiskupowi Alfonsowi Nossolowi Wielkiemu Kanclerzowi Wydziału Teolo- gicznego Uniwersytetu Opolskiego z okazji 25-lecia świ ęce ń biskupich oraz 70. rocznicy urodzin , Opole 2002. 56. BONAWENTURA SMOLKA , Narodziny i rozwój personalizmu , Opole 2002. 57. MAREK LIS , Audiowizualny przekład Biblii. Od translatio do transmediatio , Opole 2002. 58. JAN KOPIEC , Biskup Henryk Grzondziel (1897-1968). W słu żbie Ko ścioła na Śląsku , Opole 2002. 59. JANUSZ CZERSKI , Ksi ęgi narracyjne Nowego Testamentu. Wprowadzenie historyczno-literackie i teologiczne , Opole 2003.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27

60. HUBERT KOWOL , Eucharystia odpowiedzi ą na naturalne potrzeby duchowe człowieka. Argu- mentacja teologiczna w świetle analizy egzystencjalnej Viktora Emila Frankla , Opole 2003. 61. KAZIMIERZ J. DROZD , Śmier ć i pogrzeb Chrystusa w Ewangeliach apokryficznych , Opole 2003. 62. FRANCISZEK KOENIG , Odnowa praktyki „lectio divina” , Opole 2003. 63. MAREK LIS , ZBIGNIEW W. SOLSKI (red.), Ikony Niewidzialnego , Opole 2003. 64. LEONARD MAKIOLA , Rozwój nauki na temat ofiarniczego charakteru Eucharystii. Studium dogmatyczno-teologiczne w oparciu o wybrane podr ęczniki z teologii dogmatycznej (1930- 2000) , Opole 2003. 65. SŁAWOMIR PAWI ŃSKI , Świ ęci jako „znaki czasu” dla Ko ścioła w Polsce. Nauczanie Jana Pawła II w czasie jego pielgrzymek do ojczyzny , Opole 2003. 66. PIOTR MORCINIEC (red.), Ocali ć obraz człowieka. Antropologiczne podstawy moralno ści , Opole 2003. 67. RADOSŁAW CHAŁUPNIAK , JERZY KOSTORZ , JAN KOCHEL (red.), Dyscyplina w szkole i na katechezie , Opole 2003. 68. IRENEUSZ CELARY , Rezurekcyjny wymiar nowej ewangelizacji i główne „miejsca” jej urzeczy- wistniania , Opole 2004. 69. RÓŻA WILCZEK , Idea nowej ewangelizacji w nauczaniu Jana Pawła II , Opole 2004. 70. RADOSŁAW CHAŁUPNIAK , JERZY KOSTORZ , JAN KOCHEL , WALDEMAR SPYRA (red.), Wokół katechezy posoborowej. Ksi ęga pami ątkowa dedykowana ksi ędzu biskupowi Gerardowi Kuszowi, wykładowcy Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego, z okazji 65. rocznicy urodzin , Opole 2004. 71. HELMUT JAN SOBECZKO , Servitium liturgiae. Wybór artykułów. Ksi ęga wydana z okazji 65. rocznicy urodzin i 40-lecia pracy naukowo-dydaktycznej Ksi ędza Profesora Helmuta Jana Sobeczki , E. MATEJA , R. PIERSKAŁA , M. WORBS (red.), Opole 2004. 72. HENRYK RZEGA , Uniwersalny charakter warto ści religijno-moralnych w twórczo ści Josepha von Eichendorffa , Opole 2005. 73. STANISŁAW BOBER , Kult św. Idziego w Polsce w świetle wezwa ń ko ściołów , Opole 2005. 74. JAN KOCHEL , Katecheza królestwa niebieskiego. Studium biblijno-katechetyczne Ewangelii Mateusza , Opole 2005. 75. JÓZEF FRANIK , Liturgia wobec wyzna ń współczesno ści, Opole 2005. 76. TADEUSZ FITYCH , Struktura i funkcjonowanie nuncjatury Giovanniego Battisty Lancellottiego (1622-1627) , Opole 2005. 77. ANDRZEJ S. JASI ŃSKI OFM, Komentarz do Ksi ęgi Proroka Ezechiela. Rozdziały 1-10 , Opole 2005. 78. PIOTR MORCINIEC (red.), Haurietis de fontibus. Społeczno-etyczne kwestie wczoraj i dzi ś, Opole 2005. 79. RADOSŁAW CHAŁUPNIAK , Mi ędzy katechez ą a religioznawstwem. Nauczanie religii katolickiej w szkole publicznej w Niemczech w latach 1945-2000 , Opole 2005. 80. HELMUT JAN SOBECZKO (red.), Modlitwy eucharystyczne Mszału Rzymskiego. Dzieje – teologia – liturgia , Opole 2005. 81. JAN KOCHEL , JERZY KOSTORZ (red.), Biblia w katechezie , Opole 2005. 82. HELMUT JAN SOBECZKO , ZBIGNIEW SOLSKI (red.), Liturgia w świecie widowisk , Opole 2005. 83. PIOTR PAWEŁ MANIURKA , Słowo i obraz. Teologiczno-ikonograficzna analiza ilustrowanego poematu maryjnego „Driu liet von de maget” (XII w.), Opole 2006. 84. ALFRED SKRZYPCZYK , Idea świ ątyni w pismach qumra ńskich , Opole 2006. 85. ERWIN MATEJA , Śląski kalendarz liturgiczny świ ętych. Geneza i rozwój do czasu reformy papie ża Piusa X , Opole 2006. 86. EBERHARD SCHOCKENHOFF , Jak ą pewno ść daje nam sumienie? Orientacja etyczna , tł. Alojzy Marcol, Opole 2006. 87. JANUSZ CZERSKI , Pierwszy list św. Pawła do Koryntian. Wst ęp – przekład z oryginału – komentarz , tom I, rozdz. 1-6, Opole 2006. 88. ZYGMUNT NABZDYK , Modlitwa błagalna jako kształt wiary chrze ścija ńskiej , Opole 2006. 89. GRZEGORZ POŹNIAK , Schola liturgiczna. Studium teologiczno-muzykologiczne na przykładzie diecezji opolskiej , Opole 2006.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27

90. ALOJZY MORCOL , W kr ęgu warto ści chrze ścija ńskich. Wybór artykułów. Ksi ęga pami ątkowa wydana przez Wydział Teologiczny UO z okazji 75. rocznicy urodzin Autora , Opole 2006. 91. RADOSŁAW CHAŁUPNIAK , JAN KOCHEL , JERZY KOSTORZ (red.), Katecheza parafialna – reaktywacja. Duszpasterstwo katechetyczne w parafii , Opole 2006. 92. BONAWENTURA SMOLKA OFM, Elementy personalistycznego rozumienia tradycji , Opole 2007. 93. ANDRZEJ PYTTLIK , Cierpienia współczesnych Hiobów. Studium teologicznomoralne w oparciu o Ksi ęgę Hioba , Opole 2007. 94. MAREK LIS , Figury Chrystusa w „Dekalogu” Krzysztofa Kie ślowskiego , Opole 2007. 95. STANISŁAW ARASZCZUK , Obrz ędy po świ ęcenia ko ścioła i ołtarza w odnowionej liturgii Soboru Watyka ńskiego II , Opole 2007. 96. ANDRZEJ ANDERWALD , Teologia a nauki przyrodnicze. Rola wiedzy przyrodniczej w docie- kaniach teologicznych , Opole 2007. 97. MARCIN WORBS , Człowiek w misterium liturgii. Antropologiczny wymiar liturgii w uj ęciu Romana Guardiniego , Opole 2007. 98. JERZY KOSTORZ , Ekumeniczny wymiar posoborowej katechezy w Polsce , Opole 2007. 99. PIOTR MORCINIEC (red.), Miło ść – płciowo ść – płodno ść . Aktualne problemy etyki seksualnej , Opole 2007. 100. STANISŁAW RABIEJ (red.), Ad Christianorum Unitatem Fovendam. Ksi ęga pami ątkowa dedykowana Ksi ędzu Arcybiskupowi Alfonsowi Nossolowi Wielkiemu Kanclerzowi Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego z okazji 30-lecia świ ęce ń biskupich 50-lecia prezbiteratu oraz 75. rocznicy urodzin , Opole 2007. 101. KAZIMIERZ DOLA , NORBERT WIDOK (red.), Crux Christi – spes nostra. Ksi ęga pami ątkowa dedykowana ks. Biskupowi Janowi Kopcowi z okazji 60-lecia urodzin, 35-lecia prezbiteratu, 15-lecia sakry biskupiej i 25-lecia pracy naukowej , Opole 2007. 102. KONRAD GLOMBIK , Jedno ść dwojga. Prekursorski charakter personalistycznego rozumienia mał żeństwa w uj ęciu Herberta Domsa (1890-1977) , Opole 2007. 103. RUDOLF PIERSKAŁA , Pozamszalny kult Chrystusa w Eucharystii w posoborowej reformie liturgicznej , Opole 2008. 104. HELMUT JAN SOBECZKO (red.), Mirabile laudis canticum. Liturgia godzin. Dzieje i teologia. Ksi ęga pami ątkowa wydana z okazji 10-lecia świ ęce ń biskupich Ks. Dra Stefana Cichego, biskupa legnickiego i przewodnicz ącego Komisji ds. Kultu Bo żego i Dyscypliny Sakramen- tów Episkopatu Polski , Opole 2008. 105. NORBERT WIDOK (red.), Czasy Jana Chryzostoma i jego pasterska pedagogia , Opole 2008. 106. JÓZEF HERBUT , Artykuły i szkice. Z metodologii i teorii metafizyki, filozoficznej analizy j ęzyka religii oraz etyki i metaetyki , Opole 2008. 107. KRYSTIAN ZIAJA , Motywy etyczne w terminologii κρίνω – κρίσις w Ewangelii Łukasza. Studium egzegetyczno-lingwistyczne , Opole 2008. 108. RADOSŁAW CHAŁUPNIAK (red.), Antyklerykalizm a współczesna katecheza , Opole 2008. 109. GRZEGORZ POŹNIAK , Popularna muzyka chrze ścija ńska w Polsce. Teologiczno-muzykologiczne spojrzenie , Opole 2009. 110. PIOTR MORCINIEC , Bioetyka personalistyczna wobec zwłok ludzkich , Opole 2009. 111. ANDRZEJ S. JASI ŃSKI OFM, Komentarz do Ksi ęgi Proroka Ezechiela. Rozdziały 11-20 , Opole 2009. 112. PIOTR MORCINIEC , JANUSZ PODZIELNY (red.), Piotr Kosmol. Mi ędzy prawem a moralno ści ą. Wybór tekstów. Ksi ęga pami ątkowa dedykowana Ksi ędzu Doktorowi Piotrowi Kosmolowi w uznaniu za jego długoletni ą prac ę naukowodydaktyczn ą, Opole 2009. 113. HENRYK KAŁU ŻA, Wiod ące znamiona duchowo ści bł. Alojzego Ligudy SVD (1898-1942) , Opole 2009. 114. ERWIN MATEJA , RUDOLF PIERSKAŁA (red.), Wezwani do nawrócenia. Z teologii pokuty i pojednania , Opole 2009. 115. HELMUT JAN SOBECZKO , ZBIGNIEW WŁADYSŁAW SOLSKI (red.), Słowo i gest , Opole 2009. 116. GERARD KUSZ , Katecheza w słu żbie słowa Bo żego. Ksi ęga pami ątkowa dedykowana Ksi ędzu Biskupowi Gerardowi Kuszowi z okazji 70. rocznicy urodzin, 40-lecia pracy naukowej i 25-lecia sakry biskupiej , J. KOCHEL (red.), Opole 2009.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27

117. JANUSZ MARIA CZERSKI , Adveniat regnum tuum. Ksi ęga pami ątkowa dedykowana Ksi ędzu Pro- fesorowi Januszowi Czerskiemu z okazji złotego jubileuszu kapła ństwa, 75. rocznicy urodzin i 48 lat pracy naukowo-dydaktycznej , B. POLOK , K. ZIAJA (red.), Opole 2010. 118. JÓZEF MIKOŁAJEC , Formacja duchowa teologów świeckich w Ko ściele w Polsce , Opole 2009. 119. RADOSŁAW CHAŁUPNIAK (red.), Współczesna katecheza: kryzysy i nadzieja , Opole 2010. 120. HUBERT ŁYSY , Liturgiczne i pozaliturgiczne przepowiadanie do dzieci w Ko ściele w Polsce po Soborze Watyka ńskim II. Teoria i praktyka , Opole 2011. 121. JANUSZ PODZIELNY , Wizja mał żeństwa w świetle ewangelickiej etyki teologicznej , Opole 2011. 122. KONRAD GLOMBIK (red.), Sakrament pokuty wobec problemów współczesno ści , Opole 2011. 123. NORBERT WIDOK , Wiara – miło ść – nadzieja. Studium w oparciu o listy Ignacego z Antiochii , Opole 2011. 124. ANDRZEJ DEMITRÓW , Quattro oranti nell’Elogio dei Padri (Sir 44-49). Studio dei testi e delle tradizioni , Opole 2011. 125. ZYGFRYD GLAESER (red.), Człowiek dialogu. Ksi ęga pami ątkowa dedykowana Ksi ędzu Arcybiskupowi Alfonsowi Nossolowi z okazji 80. rocznicy urodzin, 55. rocznicy świ ęce ń kapła ńskich oraz 35. rocznicy świ ęce ń biskupich , Opole 2012. 126. JANUSZ CZERSKI , Metodologia Nowego Testamentu , Opole 2012. 127. FRANCISZEK WOLNIK (red.), Ko ściół na Śląsku. Z dziejów kultury i życia religijnego. Ksi ęga pami ątkowa dedykowana Ksi ędzu Biskupowi Janowi Kopcowi z okazji 65-lecia urodzin, 40- lecia prezbiteratu, 20-lecia sakry biskupiej i 30-lecia pracy naukowej , Opole 2012. 128. ERWIN MATEJA , ZBIGNIEW W. SOLSKI (red.), Mi ędzy liturgik ą a performatyk ą. Rekonesans I , Opole 2012. 129. GRZEGORZ POŹNIAK (red.), Konteksty piosenki religijnej. Norbert Blacha in memoriam , Opole 2013. 130. ANDRZEJ S. JASI ŃSKI OFM, Komentarz do Ksi ęgi Proroka Ezechiela. Rozdziały 21-30 , Opole 2013. 131. RADOSŁAW CHAŁUPNIAK , Arcydzieła malarstwa w katechezie , Opole 2013. 132. JANUSZ MARIA CZERSKI , Literatura epistolarna Nowego Testamentu , Opole 2013. 133. JAN KOCHEL , Katecheza misyjna w Ewangelii Łukasza i Dziejach Apostolskich. Biblijno- katechetyczne studium narracyjne , Opole 2013. 134. MAREK LIS (red.), Cinematic transformations of the Gospel , Opole 2013. 135. MAREK LIS , Figury Chrystusa w „Dekalogu” Krzysztofa Kie ślowskiego , Opole 2013 2. 136. HELMUT JAN SOBECZKO (red.), Na nowo odkry ć tre ść wiary , Opole 2013. 137. SŁAWOMIR PAWI ŃSKI (red.), Or ędzie fatimskie w nauczaniu i pobo żno ści Ko ścioła , Opole 2013. 138. MONIKA OŻÓG , NORBERT WIDOK (red.), Zabobony, czary i magia w Ko ściele staro żytnym , Opole 2013. 139. JAN KOPIEC , Relacje „ad limina Apostolorum” z diecezji wrocławskiej z lat 1589-1938. Edycja tekstów źródłowych , Opole 2014. 140. KAZIMIERZ M. WOLSZA (red.), W trosce o kultur ę logiczn ą. Prace dedykowane Ksi ędzu Profesorowi Józefowi Herbutowi z okazji osiemdziesi ątej rocznicy urodzin , Opole 2014. 141. RADOSŁAW CHAŁUPNIAK , TOMASZ MICHALEWSKI , EWA SMAK (red.), Wychowanie w szkole: od bezradno ści ku mo żliwo ściom , Opole 2014. 142. DAMIAN DOLNICKI , Czysto ść serca a chrze ścija ńska doskonało ść . Studium w oparciu o pisma św. Jana Kasjana , Opole 2014. 143. ANDRZEJ S. JASI ŃSKI OFM, Komentarz do Ksi ęgi Proroka Ezechiela. Rozdziały 31–39 , Opole 2014. 144. EBERHARD SCHOCKENHOFF , Etyka życia. Podstawy i nowe wyzwania , tł. Konrad Glombik, Opole 2014. 145. MAREK LIS , MICHAŁ LEGAN (red.), Kie ślowski czyta dekalog , Opole 2014. 146. JANUSZ MARIA CZERSKI , Literatura epistolarna Nowego Testamentu. Cz ęść 2: Listy deutero- pawłowe – List do Hebrajczyków – Listy katolickie , Opole 2014. 147. RADOSŁAW CHAŁUPNIAK , Malarstwo religijne w podr ęcznikach szkolnych , Opole 2014.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-27