Aardkundig excursiepunt 29
Patrick Kiden
TNO Bouw en Ondergrond - Geological Survey of the Netherlands (Utrecht)
De Dommel: een kleine rivier in brabantsehet dekzandgebied
GRONDBOOR & HAMER NR 6 - 2009 161 Algemeen Eigenaar Afbeelding1.
Het Dommeldal is één van de veertig Aardkundig Het uitgestrekte gebiedvan het Dommeldal heeft vele Afgesnedenmeander
Waardevolle Gebieden die de Provincie Noord- verschillende lokale van de Dommel ten eigenaren: private personen,
Brabant in 2004 heeft aangewezen gemeenten zoals westen vanSint- (Gedeputeerde landbouwbedrijven, en instellingen
Staten van Noord-Brabant, Staatsbosbeheer Brabants Oedenrode. De 2005). en Landschap.
lokatievan de foto
De Dommel Peer in het zien is ontspringt bij België, maar Wat is er te aangegeven op deel grootste van de loop ligt in Noord-Brabant. Wanneer je stroomafwaarts van Eindhoven aan de afbeelding2.
De Dommel samen met de dan realiseer snel Foto: BOHO-team. zorgt zijn zijbeken voor oever van Dommel staat, jeje al
de afwatering van een groot deel van Oost- en dat dit eerder een kleine rivier dan een beek is (Afb.
Midden-Brabant en is daarmee de belangrijkste 1|. Dat blijkt niet alleen uit de aanzienlijke breedte
in dit natuurlijke waterloop gebied. Hij loopt langs van de waterloop (10 tot 15 meter, stroomafwaarts
Valkenswaard, Eindhoven, Sint-Oedenrode en Boxtel van Boxtel 20 meter] en van zijn dal (300 tot 500
naar ’s Hertogenbosch, waar hij via de Dieze in de meter; Afb. 2). Het rivierdal zelf is namelijk ook
Maas uitmondt. Het aardkundig waardevolle gebied met een meestal duidelijke glooiing of steilrand
het Dommeldal van is lang en smal van vorm en van het hoger gelegen dek- en stuifzandlandschap
wordt onderbroken door de bewoningskern van Sint- gescheiden; de rivier heeft zich in het verleden
Oedenrode. duidelijk ingesneden.
Zo'n opvallende dalrand komt ook voor bij grotere
Naam rivieren als Maas en Rijn, maar veel minder en
Dommeldal. Officiële naam bij de Provincie: Dommel, minder duidelijk in kleinere beekdalen Verder vind
Vresselsche Bosch, Breugels Broek/Nuenens Broek. je in het Dommeldal soms meerdere generaties
van meanders terug en kan je in deriviervlakte de
Locatie geringe reliëfsverschillen tussen oeverwallen en
Het door de Provincie vastgestelde Aardkundig komgronden onderscheiden. Dichtbij de dalrand zijn
Waardevolle Gebied omvat het tussen te zien veel oudere uit het Dommeldal soms sporen van lopen
Eindhoven Geldrop bij in het zuidoosten en Boxtel Laatglaciaal. Ook dit kenmerk is typerend voor de
in het noordwesten. Ook een aantal het dalen van de komt vlakbij grotere rivieren, maar nagenoeg
Dommeldal gelegen dek- en stuifzandgebieden, bolle niet voor in kleinere beekdalen.
akkercomplexen (esdekken) en laaggelegen gebieden In het Dommeldal zijn mooie kleinschalige
Nuenens Broek) in het voorbeelden vinden (vb. zijn gebied opgenomen. te van aardkundigefenomenen
die met rivierwerking te maken hebben. Ook is de
Bereikbaarheid interactie zichtbaar van deze rivierprocessen met
De vele in de maken het het wegen omgeving gebied en omliggende dekzandlandschap, bijvoorbeeld
de in dit artikel de Dommel door genoemdeplaatsen goed bereikbaar. op plaatsen waar een dekzandrug
Verharde onverharde en en wegen paden die het is gebroken en het rivierdal daardoor smal is ISon
Dommeldal kruisen bieden hier en daar mooie en Breugell, of waar de huidige Dommel door
uitzichten het dal de zelf. Soms op en rivierloop staan zijdelingse verplaatsing het dekzandlandschap met
ook duinen of bolle akkers op dergelijke plaatsen informatiepanelen. zijn aansnijdt, met hoge en
steile stootoevers tot gevolg.
Toegankelijkheid
Door de breedte het Dommeldal is vele geringe van Op plaatsen zijn ook nog actieve sedimentatie-
het vooral in de gebied redelijk goed toegankelijk, waar processen rivierbedding waar te nemen, zoals
of al dan niet wegen bewegwijzerdewandelpaden sedimentverplaatsing in ribbelstructuren en de
het dal doorkruisen. Omdat het gebied grotendeels uitbouw van de oever door kronkelwaardafzettingen.
in is als landbouwland het sterk overstroomt gebruik hangt Bij hoogwater de rivier zijn dalbodem en
van de plaatselijke situatie at of het mogelijk is worden er vooral in de buitenbochten kleine zandige
om bij de Dommel zelf te komen, of bij andere oeverwallen achtergelaten. In afgesneden meanders
aardkundige fenomenenzoals afgesneden meanders, vindt verlanding en veenvorming plaats. Een aantal
oeverwallen, steilrandjes e.d. van deze aardkundige fenomenen zullen in deze
de bijdrage revue passeren.
Aardkundige achtergrond eeuwenlangeopbrengen van stalmest en heideplaggen
om de bodemvruchtbaarheid te verhogen. Hierdoor
De Dommel ten werden de westen van Sint-Oedenrode dekzandruggen verder opgehoogd: op
Het Dommeldal tussen Sint-Oedenrode en Boxtel is een sommige plaatsen is het zo opgebrachte 'oude
'esdek' typisch voorbeeld van het dal van een kleine meande- bouwlanddek' of meer dan één meter dik!
rende rivier. Vele meanders van de hier Al deze worden mooi het oorspronkelijk aspecten geïllustreerd op
sterk kronkelende Dommel zijn bij kanalisering en informatiebord van de Provincie over het aardkundig
rechttrekking door de mens afgesneden (Afb. 2). Zij monument De Dommel (Afb. 3, lokatie zie Afb. 2|. Bij
vormen nu aantrekkelijke 'dode' rivierarmen in het het bord kan een korte wandeling langs een afgesneden
dal, die dikwijls in gebruik zijn als viswater (Afb. 1). Dommelmeander gemaakt worden.
Het rivierdal is ingebed in eendekzandlandschap met De Dommel en zijn afgesneden meanders zijn ook
het reliëf versterkt elders in dit dekzandruggen waarvan nog wordt gebied redelijk goed bereikbaar via
door opvallende zogenaamde 'bolle akkers'. Deze landwegenen fietspaden in het dal. Plaatselijk zijn
zijn onstaan door menselijk ingrijpen, namelijk het er ook korte wandelingen mogelijk langs de oever
162 GRONDBOOR & HAMER NR b - 2009 Afbeelding2.
Hoogtebeeldvan
het Dommeldal ten
westenvan Sint-
Oedenrode aan de
hand van het Actueel
Hoogtebestand
Nederland (AHN).
Duidelijkte zien zijn
de afgesneden mean-
ders en de recht-
getrokken delenvan
de Dommel.
Langs de rivier liggen
wat hogere oeverwal-
len (OW); de lagere
komgronden (KG)
liggenmeestal wat
de verder weg, aan
rand van de rivier-
vlakte. Opgehoogde
bolle akkers (BO) zijn
tevinden in het dek-
zandgebiednet bui-
tenhet Dommeldal.
IP: Informatiepaneel
Provincie; 1: Locatie
foto Afbeelding1.
Afbeelding3:
Informatiepaneel
van de Provincie
Noord-Brabant over
het aardkundig mo-
numentDe Dommel.
Foto: BOHO-team.
Ibv. in de omgeving van afbeelding 11. Dit deel van het Het deel van het dal binnen deze uitstulping draagt de
Dommeldal maakt deel uit van het en naam 'Moerkuilen'. Het wordt landschappelijk ligt erg laag en gekenmerkt cultuurhistorisch waardevolle Nationale Landschap door het voorkomen van venige bodems, waterplassen
'Het Groene Woud'. en voor dalbodems typische - maar nu eerder zeldzame -
natte vegetatie als broekbos en rietmoeras [Afb. 5). Deze
Moerkuilen Dommelbeemden de dalrand is het en boogvormige uitstulping van spoor van
Een kilometer Sint-Oedenrode paar ten oosten van een oude meander van de Dommel, die lang geleden op vertoont Dommeldal de rand van het een opvallende natuurlijkewijze is afgesneden en sindsdien is verland en boogvormige uitstulping in oostelijke richting lAfb. 4). opgevuld met veen.
GRONDBOOR & HAMER NR 6 - 2009 163 Afbeelding4.
AHN-hoogtebeeld
van het Dommeldal
net tenoostenvan
Sint-Oedenrode,
met de Laatglaciale
meanderbocht van
de Moerkuilen (MK)
en het komgron-
den-gebiedvan de
Dommelbeemden
(DB). P: parkeerplaats
Moerkuilen.
Afbeelding5.
Het landschap in de
Moerkuilen: water-
plassen, broekbos
en rietmoeras.
Foto: P. Kiden.
e De waterplassen in het gebied van de Moerkuilen zijn vrij gaafbeekdallandschap zoals dat tot in de 19
ontstaan door dit Hieraan dankt het in het zuiden uitgraving van veen. eeuw nog vrij algemeen en oosten van
ook naam Imoer = gebied zijn veen). Uit pollenonderzoek Nederland te zien was. Het bestaat uit schrale hooi- en
het dat de meander is het aan veen blijkt gevormd op weilanden die gescheiden zijn door rijen populieren,
einde van de laatste ijstijd, in het Laatglaciaal, minstens knotwilgen en elzenhagen. De lage ligging aan de rand
zo'n 12.000 jaar geleden. De meanderbocht is veel van de riviervlakte maakt duidelijk dat het hier om een
dan de Dommelmeanders Dit groter huidige lAfb. U], komgrondengebied in het Dommeldal gaat (Afb. 41.
dat de rivier die deze meander wijst erop Laatglaciale
vormde veel grotere piekdebieten kende dan de huidige Door het gebied van de Moerkuilen en Dommelbeemden
Dommel. Hoewel de meanderbocht van de Moerkuilen loopt een door paaltjes gemarkeerde wandeling van 4,5
het duidelijkste voorbeeld is van een dergelijke grote km, vertrekkend vanaf de parkeerplaats bij de Moer-
Laatglaciale meander, zijn ook elders in de omgeving kuilen (Afb. 4). Deze is te bereiken vanaf de üeshoutse-
van Sint-Oedenrode nog sporen van zulke oude dijk tegenover huisnummer 39.
rivierbochten in de rand van het Dommeldal zichtbaar.
Meanderbocht en hoge stootoever bij
de Ten westen van Moerkuilen liggen de Dommel- de Vresselsche Akkers
beemden. Dit is als Staatsnatuur- Tussen Son zo'n gebied aangewezen Nijnsel en en Breugel, drie kilometer
monument, omdat het een fraai voorbeeld is van een ten zuiden van de Moerkuilen, loopt de Dommel langs de
164 GRONDBOOR & HAMER NR 6 - 2009 Afbeelding6.
AHN-hoogtebeeldvan
de meanderbocht
van de Dommel bij
de Vresselsche Ak-
kers. SO: stootoever;
KW: kronkelwaard;
OW: oeverwallen;
P: parkeerplaats.
Vresschel.se akkers, een groot bolle akkercomplex (Afb. Afbeelding7. 6). Een scherpe meanderbocht van de Dommel snijdt De hoge en steile hier dat dan een duingebied aan nog wat hoger ligt de stootoever van de
bolle akkers en vormt zo een spectaculaire stootoever Dommel bij de van A tot 5 meter hoog (Afb. 7; RD-coordinaten X = Vresselsche Akkers.
162.560 en Y = 39A.060I.Van deze plaats is de steilrand Foto: P. Kiden. aan de overkant (westkant) van Dommeldal ook goed te
zien. Deze verloopt meer geleidelijk maar is toch ook
zo’n 3 wordt visueel benadrukt nog meter hoog, en extra
door de de die bebouwing en provinciale weg er bovenop
liggen.
De riviermorfoLogie en de werking van allerlei
is hier waarneembaar. rivierprocessen erg duidelijk
In de buitenbocht vindt sterke erosie plaats en de
steile stootoever wordt steeds verder ondergraven,
terwijl de binnenbocht zich uitbouwt door de vorming
van [Afb. 6|. De Dommel kronkelwaardafzettingen Hoogakkerpad.Van daar is het mogeüjk een kleine
zich hierdoor in de de verlegt op termijn richting van wandeling te maken langs de Dommel in stroom-
buitenbocht (hier dus in afwaartse oostelijke en noordoostelijke richting, langs de hoogste delen van de
de daar richting], tenzij mens een stokje voor steekt stootoever naar het lager gelegen weiland, waar vooral
door de in de buitenbocht te oever verharden en de loop kort na een overstroming mogelijk kleine oeverwalletjes
zo Dit is het sterkst te (Afb. 9|. vast te leggen. proces bij hoogwater, zien zijn 6 en
wanneer de rivier veel water en sediment meevoert.
Bij de hoge waterstanden die meestal in het voorjaar Cultuurhistorische achtergrond
voorkomen kan de rivier helemaal buiten zijn oevers Behalve de al genoemde bolle akkers komen in
treden en dalbodem of het Dommeldal zijn geheel gedeeltelijk en langs nog meerwaardevolle
overstromen (Afb. 8). er Hierbij worden vlak langs cultuurhistorische elementen voor. Een mooi voorbeeld
de bedding en vooral in de buitenbochten kleine van kleinschalige historische beemden-percelering is te
oeverwallen (Afb. 9|. vinden de westoever de Dommel zandige gevormd Op langere op van bij Bokt, tussen
termijn komt hierdoor in een smalle strook dicht bij de Eindhoven en Son. De beemden bestaan uit lange smalle
(de oeverwallen) de riviervlakte die Dommelbedding wat percelen met nat grasland loodrecht op de waterloop
te dan (de (zie hoger liggen verder weg komgronden) liggen en omsloten zijn door lage bomenrijen. Langs de Al. Afb. 2 en Wanneer een oeverwal bij een overstroming Dommel zijn ook een aantal historische watermolens
doorbreekt en de rivier een permanente loop vindt in bewaard gebleven, zoals de Hooidonkse watermolen bij
de tot lager gelegen komgronden kan dit leiden het Nederwetten en de Gennepenwatermolen bij Eindhoven.
of op natuurlijke wijze afsnijden van één meerdere Andere watermolens zijn geheelof gedeeltelijk
meanders. verdwenen. Dikwijls blijven de erbij horende waterbouw-
De stootoever de Vresselsche Akkers is elementen hoge bij kundige zoals de molenvijvernog wel
te goed bereiken vanaf een kleine parkeerplaats zichtbaar, bijvoorbeeldbij de Kasterense watermolen
de op het kruispunt van Watermolenstraat en het tussen Liempde en Boxtel.
GRONDBOOR & HAMER NR 6 - 2009 165 LITERATUUR Koomen, A., Kiden, P. & Verbauwen, E, (red.), 2007. Van
Gedeputeerde Staten van Noord-Brabant, 2005. beekdal tot stuifduin; Aardkundigewaarden in
Aardkundig Waardevolle Gebiedenkaart Noord-Brabant. Provincie Noord-Brabant,
Noord-Brabant. Provincie Noord-Brabant, 's Hertogenbosch.
's Hertogenbosch.
Kiden P., Schrijvers R., Hettelaar J., Bode J. & Diapari,
L., 2004. Veldinventarisatie van de aardkundig
waardevolle gebieden in de provincie Noord-
Brabant 2002. TNO-Rapport NITG 04-012-
A, Nederlands Instituut voor Toegepaste
Geowetenschappen TNO, Utrecht.
Afbeelding8.
Bij hoge waterstan-
den staat het hele
Dommeldal onder
water. De huizen
in de verte staanin
het hogere dekzand-
gebied aan de rand
van het dal.
Foto: R. Mutsaers.
Afbeelding9.
Kleine zandige oever-
walletjes langs de
oever van de Dommel
na een overstroming,
bij de Vresselsche
Akkers.
Foto: P. Kiden.
166 GRONDBOOR & HAMER NR 6 - 2009