Explore further Crwydro ymhellach This leaflet is one of a series exploring Mae’r daflen hon yn perthyn i gyfres sy’n ’s fascinating history. Three cyflwyno hanes hynod ddifyr Ynys Môn. more cover the north, south and west Ceir tair arall sy’n ymdrin yn fanylach â of the island in more detail, focusing gogledd, de a gorllewin yr ynys, gan on historic sites at and around ganolbwyntio ar safleoedd hanesyddol , Newborough and . yn ardaloedd Amlwch, Niwbwrch a ‘Anglesey’s Historic Places’ has the Chaergybi. Mae ‘Mannau Hanesyddol island’s top 12 ‘must-see’ heritage Môn’ yn cyflwyno ‘dwsin difyr’ o sites and there’s also an island-wide safleoedd treftadaeth yr ynys a cheir trail for families to explore the most taflen i deuluoedd sy’n cynnwys y exciting places for kids. llefydd mwyaf cyffrous i blant ar yr ynys.

The leaflets are available locally or Mae’r taflenni hyn ar gael yn yr ardal you can download them from: neu gallwch eu lawrlwytho o:

www.angleseyheritage.com www.angleseyheritage.com

For more information about Anglesey’s Os hoffech wybod rhagor am hanes history, visit Oriel Ynys Môn, the yr ynys, ewch i Oriel Ynys Môn, sef award-winning museum and art gallery amgueddfa ac oriel gelf arbennig ger at . It’s the perfect place to Llangefni. Mae’n lle gwych i ddysgu find out about the island, past and am yr ynys ddoe a heddiw a cheir yno present. A popular café and shop make siop a chaffi poblogaidd i ddenu pobl Oriel Ynys Môn great to visit, whatever boed law neu hindda. Mae mynediad the weather. Admission is free and it am ddim ac mae ar agor bob dydd ac is open daily except at Christmas. eithrio adeg y Nadolig. Tel: 01248 724444. Ffôn: 01248 724444. www.anglesey.gov.uk www.ynysmon.gov.uk www.angleseyheritage.com www.angleseyheritage.com

The Anglesey Guide Mae “Môn Mam Cymru - - Môn Mam Cymru - is an The Guide to Anglesey” yn excellent guide to the island. gyflwyniad gwych i’r ynys. It is available from Oriel Mae ar gael o Oriel Ynys Môn Ynys Môn or from neu o www.llyfrau-magma.co.uk www.llyfrau-magma.co.uk

and Red Kite Environment. Associates Anglezarke Dixon by & written Designed 2012. Games Ltd. Warlord © Copyright Dennis. Peter by Briton Ancient Harlech Medieval Society. Mick Sharp, , Photolibrary Wales, Visit (2012) copyright © Crown Images: Cadw,

Invasion and change Goresgyn a newid In AD60 and 78 the Romans attacked ‘Mona’, the island Yn y blynyddoedd 60 a 78OC, ymosododd y Rhufeiniaid ar ynys stronghold of the Druids. Many invaders followed during the Middle Ages ‘Mona’ oedd yn gadarnle i’r Derwyddon. Yna, yn yr Oesoedd Canol, - Irish, Vikings, Normans and English - lured by fertile soils and daeth goresgynwyr o bob cyfeiriad - yn Wyddelod, Llychlynwyr, Normaniaid a seas for fishing and trading. Some of the invaders settled Saeson - wedi’u denu gan diroedd ffrwythlon a moroedd hwylus ar gyfer pysgota here, others simply raided and plundered. Many a masnachu. Gwnaeth rhai o’r goresgynwyr eu cartref ar yr ynys, ond cyrchoedd left their mark on the island’s archaeology and sydyn i ysbeilio ac ymadael gafwyd gan eraill. Gadawodd llawer ohonynt eu hôl culture. ar archaeoleg a diwylliant yr ynys. The final conquest was by Edward I of Edward I o Loegr oedd y goresgynnydd England, who won control of all Wales in olaf. Enillodd reolaeth dros Gymru 1282. North Wales was subdued with a ring gyfan ym 1282 a chodi cylch o gestyll of castles, built at Conwy, Carnarfon, Harlech and i wastrodi trigolion y Gogledd, yng - the most powerful castle of its day. Nghonwy, Caernarfon, Harlech a Biwmares - sef castell grymusaf The new town of Beaumaris was built beside ei gyfnod. the castle. It became the main town on Anglesey - an importan