UvA-DARE (Digital Academic Repository)

Joop den Uyl 1919-1987 : dromer en doordouwer

Bleich, A.

Publication date 2008

Link to publication

Citation for published version (APA): Bleich, A. (2008). 1919-1987 : dromer en doordouwer. Uitgeverij Balans.

General rights It is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), other than for strictly personal, individual use, unless the work is under an open content license (like Creative Commons).

Disclaimer/Complaints regulations If you believe that digital publication of certain material infringes any of your rights or (privacy) interests, please let the Library know, stating your reasons. In case of a legitimate complaint, the Library will make the material inaccessible and/or remove it from the website. Please Ask the Library: https://uba.uva.nl/en/contact, or a letter to: Library of the University of Amsterdam, Secretariat, Singel 425, 1012 WP Amsterdam, The . You will be contacted as soon as possible.

UvA-DARE is a service provided by the library of the University of Amsterdam (https://dare.uva.nl)

Download date:24 Sep 2021 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 453

Tot slot

Een hartstochtelijk democraat

Nu de levensloop van Joop den Uyl in kaart is gebracht,rijst onvermijde- lijkdevraagwatzijnbetekenisisgeweestvoordeNederlandsepolitieken samenleving. Dat is een lastige vraag, altijd, maar helemaal bij iemand die, zoals de liberaal eens opmerkte‘voor- en tegenstan- ders (wist) te mobiliseren’.1 Den Uyl riep in de jaren toen hij mede zijn stempel op de Nederlandse politiek drukte tegenstrijdige gevoelens op, applaus en verguizing vielen hem beide in ruime mate ten deel. Hoewel hijtwintigjaarnazijndoodnietmeerhetvoorwerpvaneenpermanente polemiek is, zijn er nog altijd uiteenlopende, tegenstrijdige ‘Den Uyl- beelden’ in omloop. De historica Ilja van den Broek heeft er in haar dis- sertatie Heimwee naar de politiek enkele aangestipt:‘visionair en intellec- tueel politicus’,‘aandoenlijk gewone, onhandige en slordige man’,leider vaneenkabinetdat‘Nederlandfinancieelnaardeafgrondhielp’. 2 Deze reeks van beelden of mythes kan zonder moeite verder worden uitgebreid. Den Uyl was een drammer die pas ophield als hij zijn gelijk gehaald had. Nee, hij was een weifelaar die geen knopen kon doorhak- ken. Hij was een staatsman,op z’n sterkst tijdens nationale crisissituaties als de Molukse kapingen, de olieboycot of de Lockheed-affaire. Integen- deel, hij was een typische partijman die als bestuurder faalde doordat hij het belang van de PvdA altijd de doorslag liet geven. Door toe te geven aan Nieuw Links en mee te gaan doen met de polarisatie heeft hij zijn partij als machtsfactor gemarginaliseerd. Zodoende heeft hij bijgedra- gen aan de groei van de VVD tot volkspartij en werd hij ‘de machteloze stiefvader’van het CDA.3 Of daarentegen juist: hij stond open voor nieu- we ideeën en een nieuwe generatie en heeft daardoor de PvdA groot ge- maakt. De socialisten gaven in zijn tijd de toon aan in het maatschappe- lijk debat. Daar ‘gebeurde het’.Met zijn gedrevenheid en gereformeerde achtergrond werd hij bij uitstek voorganger in de linkse kerk. Door een

453 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 454

open, maar kritische discussie te voeren met groepen links van de PvdA, heeft hij het ontstaan van gewelddadige links-radicale groepen, zoals in Duitsland,helpen verhinderen.Hij was verstrooid en altijd aan het werk, een typisch voorbeeld van het gezegde dat socialisten van de mensheid houden,nietvanmensen.Hijwas‘debeste,deeerlijksteendetrouwste’.4 Het wonderlijke is dat voor al deze beelden en stellingen aankno- pingspunten zijn te vinden in uitspraken, daden of geschriften van Den Uyl,ook in dit boek.In deze slotbeschouwing zullen enkele van de lijnen die in deze biografie zijn geschetst verder worden doorgetrokken om zo tekomentoteenwatmeertoegespitstbeeldvanJoopdenUylalsmensen politicus. Den Uyl was van jongs af aan een dromer, op zoek naar vergezichten, waarbijhijzichlietinspirerendoorliteratuurenpoëzie.DatbegonbijDe bikkel van Diet Kramer waar hij zich kon identificeren met het idealisme van de hoofdpersoon, maar zich ook herkende in diens ‘oeverloos ge- zwam’. Daarop volgden Marsman, Slauerhoff, Boutens, met hun hunkering naar een groots en heroïsch bestaan,zo heel anders dan dat van een gere- formeerde schooljongen in Hilversum in crisistijd.In Den Uyls jonge ja- ren was daarnaast de Bijbel alomtegenwoordig, zowel het Oude als het NieuweTestament. De vele psalmen die hij uit zijn hoofd kende verbon- den hem zijn leven lang met anderen met een gereformeerde achter- grond. Met mensen als , De Gaay Fortman en Aantjes deelde hij eenzelfde‘taal’.Zijn gereformeerde opvoeding bleef bepalend voorzijnarbeidsethos;hijwasvoortdurendbezig‘hetbesteuitzichzelfte halen’ en anderen daartoe aan te sporen.Van nog meer belang voor zijn persoonlijkheid was het – ook door zijn gereformeerde achtergrond ge- stimuleerde – zoeken naar de waarheid, ermee worstelen.Twijfel kwam op en zou er altijd blijven, verlammend en bevrijdend tegelijk. Altijd wikken en wegen, de dingen van heel veel kanten bekijken. De theoloog Karl Barth was hem behulpzaam om de twijfel, het niet-weten en het zoeken naar een eigen interpretatie een plek te geven binnen het geloof. De ‘tegenmelodie’ van Ter Braak sprak hem aan, wat is de andere kant? Geloven,twijfelen,argumenteren,stellingnemen.Diestappenvormden voor Den Uyl een vast stramien,waarbij dan later in de politiek voor‘ge- loven’ het hanteren van sociaal-democratische uitgangspunten moet wordengelezen. Den Uyl was een dromer, maar geen dweper. Daarvoor was hij te

454 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 455

nieuwsgierig, kritisch en zelfkritisch. De inhoud van zijn droom, van de visie die hij had en vaak met het nodige pathos vertolkte,was niet aldoor hetzelfde. Een sociaal element heeft er altijd bij gezeten, maar de invul- ling kon behoorlijk verschillen.Als middelbare scholier en jonge student droomde hij van christelijk gefundeerde nationale saamhorigheid en washijkortetijdnietongevoeligvoordeaantrekkingskrachtvandestijds vaak met het fascisme geassocieerde idealen als heroïek en gemeen- schapsgevoel. Als wethouder van Amsterdam was zijn droom een grote, moderne, dynamische stad, bruisend, met veel industrie en hoogbouw. AlsdirecteurvandeWiardiBeckmanStichtingwildehijhetuitzichtope- nenopeenvrijesamenlevingmeteengeplandeeconomieenwerdhijge- grepen door de kritiek van Galbraith op de‘publieke armoede te midden van particuliere overvloed’. Daar moest iets tegen gedaan worden. Als PvdA-leider en minister-president droomde hij van een samenleving met een beetje meer gelijkheid, waar ‘de sterkste schouders de zwaarste lasten’ zouden dragen en dat wat er te verdelen was in elk geval eerlijk werdverdeeld. De visies die Den Uyl ontvouwde, de dromen die hij had, kwamen niet uit de lucht vallen. Zijn vroege droom van een christelijk en sociaal nationalisme kwam voort uit opstandigheid tegen de malaise in de ver- zuilde, standsbewuste, van bovenaf geleide democratie onder Colijn en uit puberale hunkering naar grootsheid. Linkse rebellie zou in zijn streng gereformeerde middenstandsmilieu niet zijn getolereerd en viel buitenzijnblikveld. Zijn latere visies groeiden eveneens uit een wisselwerking met het Umfeld.DenUylisaltijdnieuwsgieriggeweest,hijsteldezichopenvoor de ideeën en meningen van anderen, als die ze tenminste konden bear- gumenteren. Goed luisteren naar wat anderen te zeggen hadden was zijn manier om zicht te krijgen op de richting waarin de samenleving zich ontwikkelde en daar vervolgens invloed op uit te oefenen. Tijdens zijn loopbaan ontwikkelde hij zo een gevoelige antenne voor wat er om hem heen en in de maatschappij als geheel leefde.Dat nam hij tot zich,hij ver- werkte het en gaf het een plek in zijn eigen intellectuele universum. Dat gold bijvoorbeeld voor het denken van Galbraith over de collectieve sec- tor, de ideeën over politieke tweedeling, halverwege de jaren zestig, en ook voor het feminisme en voor het verzet tegen de kruisraket, begin ja- ren tachtig. Zo gezien was Den Uyl geen dwarsligger, niet iemand die er genoegen in schepte frontaal tegen heersende opinies in te gaan. Maar

455 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 456

evenminwashijeenconformist,iemanddieuitgemakzuchtofopportu- nismededominantetrendvolgt. In het leven en denken van Den Uyl is één zeer belangrijke cesuur ge- weest en daarnaast twee minder ingrijpende overgangen, waarover zo meteen meer. De overval van nazi-Duitsland op het neutrale Nederland kwam voor hem als een onverwachte schok.Tijdens de Duitse bezetting toonde hij zich wél een dwarsligger. De afschaffing van democratie en vrijheid van meningsuiting en de jodenvervolging ervoer hij vanaf het beginvandeoorlogalseenonaanvaardbaaronrechtenhetzettezijnhele denkwereld op z’n kop. In het studentenblad waarvoor hij schreef, nam hij stellingtegen nationaal-socialismeen bezettingen bezonghij devrij- heid. Twee nieuwe voorbeelden deden hun intrede, die sympathie bij hem wekten voor het socialisme: de uitgever Geert van Oorschot en de publicist Jacques de Kadt van wiens boek Het fascisme en de nieuwe vrij- heid hij diep onder de indruk raakte.Het verlies van joodse kennissen en vooral de deportatie van een goede vriendin, Leonie Norden, stemden hem wanhopig. Dat gevoel van existentiële wanhoop en vergeefsheid vondhijterugbijFranzKafka,diezijnlievelingsschrijverwerd. Zijn diepe somberheid overwon hij dankzij een nieuwe liefde, die hemweerdemoedgafomdoortegaan:Elisabeth(Liesbeth)vanVessem, met wie hij in 1944 trouwde. In deze periode nam hij definitief afscheid van zijn geloof (als twijfelend mens werd hij geen atheïst, maar agnosti- cus) en ontwikkelde hij zich tot een overtuigd democraat en socialist. Er ontstond in zijn denken en voelen een duurzame tegenstrijdigheid, of liever gezegd: gelaagdheid.Enerzijds was maatschappelijke vernieuwing meer dan ooit noodzakelijk om de samenleving immuun te maken voor stromingen als het nationaal-socialisme, maar tegelijk zorgde de geble- kenmachteloosheidvoorhetangstigevermoedendathetallemaaltever- geefs zou zijn.In die spanningsboog leefde Den Uyl.Hij had houvast aan een bekende spreuk van Willem van Oranje:‘Il ne faut pas espérer pour entreprendre,ilnefautpasréussirpourpersévérer.’5 OfzoalsDenUylhet zelf uitdrukte:‘Mijn leven is een poging. Deze poging is de zin van mijn bestaan.’6 Nog tijdens de bezetting leerde Den Uyl Henk van Randwijk kennen, de hoofdredacteur van het illegale blad Vrij Nederland. Na de bevrijding in 1945 werd hij na een intermezzo van enkele maanden bij Het Parool doorVan Randwijk gevraagd als adjunct-hoofdredacteur van inmiddels het weekblad VN. Hij schreef er over binnenlandse politiek en werd bin-

456 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 457

nen de redactieVan Randwijks steun en toeverlaat, een duizendpoot die van alles op zich nam en wiens enige schaduwzijde was dat hij niet kon delegeren. Den Uyl voelde zich thuis bij Vrij Nederland, dat in de oorlog door gereformeerden was opgericht, maar vanaf 1945 een podium wilde zijn voor ontmoetingen tussen andersdenkenden en tevens een spreek- buis voor progressieve vernieuwing. Het Parool en VN voelden zich ver- wantmetlinks,maarwildennietbinneneenvandezuilenfunctioneren, ook niet binnen de Rooie Familie. Ze wilden proberen om het systeem waarbij iedereen binnen de eigen parochie bleef te doorbreken. Dat was ook het doel van de ‘Doorbraakpartij’ PvdA, die op politiek niveau op- kwam tegen de verzuiling. Door zich open te stellen voor mensen met uiteenlopendelevensbeschouwingen,hooptedePartijvandeArbeidka- tholieke en protestantse arbeiders en sociaal voelende leden van de mid- dengroepen aan te trekken. Den Uyl werd ook PvdA-lid. De Doorbraak mislukte echter grotendeels, de PvdA werd niet méér dan de opvolgster van de SDAP,aangevuld met een aantal katholieke,protestantse of links- liberale intellectuelen. Het gros van de gelovigen bleef binnen de eigen (protestantse of katholieke) kring, de PvdA werd het politieke middel- punt van de eigen‘rode zuil’. Vrij Nederland stond sympathiek tegenover het Doorbraakstreven, maar had kritiek op de concessies die de PvdA deedommeetekunnendraaieninhetverzuildepolitiekestelsel. Als VN-redacteur pleitte Den Uyl voor grotere politieke openheid – zoals het op de radio uitzenden van Kamerdebatten – en duidelijkheid. Hij hoopte dat de verzuilde partijen plaats zouden maken voor een pro- gressief en een conservatief blok. Toen D66 en Nieuw Links in de jaren zestig opnieuw zulke ideeën naar voren brachten, riep dat bij Den Uyl herkenning op.Ook het in de collectieve herinnering met de jaren zestig en zeventig verbonden concept‘democratisering’had zijn voorlopers in de eerste naoorlogse jaren. Er werd veel gedebatteerd, VN had bijvoor- beeld een vormingscentrum waar het Comité Actieve Democratie en de Vereniging Nederland-Indonesië discussieavonden organiseerden. La- ter, toen Den Uyl al WBS-directeur was,verscheen onder zijn verant- woordelijkheid een‘democratie-nummer’van het blad Socialisme & De- mocratie. Het gebrek aan democratie in het bedrijfsleven, het onderwijs, het gezin, verenigingen en politieke partijen werd daarin gehekeld. In al deze sectoren hoorde het gezag zich te verantwoorden en moesten de ‘gewone mensen’ – werknemers, leerlingen, partijleden – iets te vertel- lenkrijgen.

457 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 458

Vrij Nederland slaagde er niet in het bieden van een breed discussie- platform te combineren met de ook nagestreefde voortrekkersrol bij de politieke vernieuwing. De kritiek van de redactie op de Indonesië-poli- tiek van de kabinetten Beel en Drees en op de westerse rol in de Koude Oorlogdeedveellezersafhakenenleiddetotgrotefinanciëleproblemen. Vanaf eind 1948 verloor het blad onder de nieuwe adjunct-hoofdredac- teurJohanWinklerzijnpolitiekeonafhankelijkheidenvolgdehet–totin dejarenzestig–dekoersvandePvdA.VanRandwijkkwamineenmargi- nalepositie,DenUylverruildeVNvoordeWBS. Ook Den Uyl ging nu een positie (en spoedig meer dan één) bekleden binnen de verzuilde politiek. Hij had (met de dwarse jaren bij VN als in- termezzo) de overstap gemaakt van de gereformeerde naar de socialisti- sche zuil. Daar verwierf hij al snel een gerespecteerde positie. Zijn voor- liefde voor het debat en voor politieke ideeënvorming kon hij er uitleven – binnen zekere grenzen,want in de PvdA van die dagen moest rekening worden gehouden met gevoeligheden van gelovige katholieken en pro- testanten en al te veel kritiek op de eigen mensen in het landsbestuur werd niet op prijs gesteld. De overgang naar de WBS was het begin van Den Uyls loopbaan als beroepspoliticusenvormteentweede,zijhet slechtsgedeeltelijke,cesuurinzijnbestaan. Den Uyls denken ontwikkelde zich in wisselwerking met de nieuwe omgeving.Washij het in 1947 nog van harte eens geweest metVan Rand- wijks verzuchting dat bij de PvdA‘van een tot de verbeelding sprekende socialistische politiek (...) geen sprake’7 was,de partijman Den Uyl stem- de in met de verzakelijking van het socialisme, al zag hij graag iets meer perspectief dan alleen een auto en een ijskast. Hij hoorde van nu af aan definitief bij het‘zondig ras der reformisten’en kon compromissen (bij- voorbeeld met regeringspartner KVP) op waarde schatten. Hij beriep zich op de Britse christen-socialist Richard Tawney om deelnemen aan een coalitieregering aan te prijzen.De staat was volgensTawney neutraal, dusmoestensocialistenvandemachtvandestaatgebruikzientemaken. Dit vertrouwen op de staat en op wetgeving als het voornaamste instru- ment om maatschappelijke hervormingen te bewerkstelligen, is ken- merkend voor Den Uyl gebleven. Die staat werd bovendien steeds meer eenwelvaartsstaat,hetkapitalismeverloorzijnscherpetrekken.Tawneys uitspraak dat‘de wet de moeder van de vrijheid’ is, zou dankzij Den Uyl befaamd worden in Nederland. Hij beriep zich erop in zijn artikel ‘De smalle marge van democratische politiek’ om aan te geven dat ook bij

458 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 459

buitenparlementaire actie de rechtsstaat gerespecteerd hoorde te wor- den. AlsdenkerisDenUylaltijdeeneclecticusgeweest.Uitboeken,ge- sprekken en debatten pikte hij op wat hij kon gebruiken en creëerde uit die elementen een eigen mozaïek.In de jaren vijftig en zestig omvatte dat naast de hierboven aangestipte punten ook denkbeelden uit de Vrij Ne- derland-tijd. Naast – allengs minder hard geformuleerde – kritiek op het gebrek aan interne partijdemocratie was dat bijvoorbeeld het voorstel – in De weg naar vrijheid – om een deel van de winst van goed renderende bedrijven onder te brengen in een maatschappelijk beheerd fonds. On- derdenaamVAD zouditideetijdenshetkabinet-DenUylvoorveelcom- motie zorgen. Den Uyl en Van der Stoel waren in de jaren vijftig ook de eersteNederlandsesocialistendieongezoutenkritiekleverdenopde‘on- gecontroleerde macht’ van multinationale ondernemingen. Den Uyls ‘bekering’ tot Galbraith, begin jaren zestig, vond zijn neerslag in de publicatie Om de kwaliteit van het bestaan. Hij zette zich met kracht in voorroyale‘gemeenschapsvoorzieningen’enzoudatblijvendoen. Trouw is een van Den Uyls meest opvallende eigenschappen,zowel in de politiek als in het persoonlijk leven. Hij was ondanks een enkel zij- sprongetje trouw aan Liesbeth, aan wier oordeel hij hechtte en van wie hij veel hield,al was hun relatie vaak conflictueus.Hij was trouw aan zijn vrienden, aan mensen die iets voor hem betekenden. Als ze hem nodig hadden, ziek waren, verdriet hadden, zette hij alles opzij om er voor hen te zijn. Het beeld van een politicus die opgaat in zijn werk en alleen oog heeftvoorzijnidealenkloptdusmaarzeergedeeltelijk.Hijvloogonmid- dellijk terug uit Finland toen de vrouw van zijn medewerker Jan Kooi- man was verongelukt, hij nam alle tijd om Gaius te troosten bij de dood vandienskleinzoonenzozijnermeervoorbeelden.Hetwilnietzeggen dat hij véél tijd besteedde aan het onderhouden van vriendschappen of aan het gezinsleven, dat deed hij niet. Maar op belangrijke momenten washijer–ofdookophetlaatsttochop–enhijhadeenbandmetelkvan de kinderen. In de omgang met mensen die hem niet veel zeiden was hij slordig en verstrooid, er wilde hem nog al eens een naam ontschieten. Trouw was hij in de politiek niet alleen aan ideeën – waarvan de interpre- tatie, zoals we zagen, in verschillende perioden uiteen kon lopen – maar ook aan personen. Zijn vasthouden aan Max van der Stoel, tegen wie in de PvdA flink wat weerstand bestond,maar die hij steeds weer naast zich wildezien,illustreertdat.

459 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 460

Joop den Uyl zou het in de Nederlandse politiek nooit zo ver hebben gebracht, als hij niet ook geweldig ambitieus was. Van jongs af aan; hij blonk uit op school, was het beste jongetje van de klas. Ondanks al zijn getwijfel wist hij heel goed wat hij waard was. Zowel zijn zusje Map als zijnaanstaande,Liesbeth,vertrouwdehijineenvroegstadiumtoedathij laterminister-presidentwildeworden.Hijwildealtijdwinnen,zijnfana- tismebijhetpingpongenislegendarisch.VanafzijnbenoemingtotWBS- directeur kon hij in alle rust bouwen aan een politieke loopbaan. Hij deed ervaring op als lid van de Amsterdamse gemeenteraad, als Kamer- lid, als lid van het algemeen en dagelijks bestuur van de PvdA. Maar een pogingomJaapBurgeroptevolgenalsfractievoorzitterindeTweedeKa- mer mislukte volkomen, als WBS-directeur werd hij voor zo’n gezichts- bepalende functie te intellectualistisch geacht. Als wethouder van Am- sterdam–waarhijinz’neentjebijnadehelftvandeportefeuillesbeheer- de – leerde hij het politieke vechtwerk en kreeg hij de smaak van het besturen te pakken. Hij werd als bestuurder gewaardeerd, maar hij was geen regent – hij trok zich weinig aan van hiërarchische verhoudingen, was steeds op zoek naar mensen met kennis van zaken en overtuigende argumenten.Hijwierpzichopalsvertolkervandeideeënoverstadspoli- tiek die destijds dominant waren. Opvallend in het licht van de latere ontwikkelingisdewarmerelatiediehijalswethoudermethetbedrijfsle- venonderhield.De projectenwaarvoorhijzichdestijdshetsterkstinzet- te–devestigingvanpetrochemischeindustrieindeAmsterdamsehaven en een heel nieuw type stadswijk,de Bijlmer – bleken achteraf teleurstel- lend. Zijn doorbraak in de landelijke politiek beleefde Den Uyl als minister van Economische Zaken in het kabinet-Cals. In de ministerraad was hij duidelijk aanwezig,maar nog niet overheersend.De tijden waren storm- achtig (Provo, het huwelijk van Beatrix en Claus), maar Den Uyl profi- leerde zich vooral als vakminister; hij maakte onder meer een begin met de sluiting van de Limburgse mijnen en spande zich in om vervangende werkgelegenheid te creëren. Hij profiteerde van het feit dat vicepremier zich als minister van Financiën impopulair gemaakt had en werd in diens plaats tot lijsttrekker gekozen. Hij voerde de PvdA aan in de verkiezingen die volgden op de Nacht van Schmelzer en ver- loor. De laatste gedeeltelijk cesuur in het leven van Den Uyl voltrok zich in de jaren 1966-1971. Hij ging die periode in als de nieuwe leider van een

460 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 461

verzuilde,vergrijsde,ideologisch gematigde,op regeren ingestelde Partij van de Arbeid. Hij kwam eruit tevoorschijn als de premier van het eerste progressieve schaduwkabinet, dat in een frontale confrontatie met ‘rechts’,de confessionele partijen en de VVD, via de stembus voldoende macht wilde veroveren om een ambitieus programma van politieke en sociale hervormingen te kunnen doorvoeren.Hij was toen,in 1971 al,‘de personificatie van de polarisatie’,al was hij van de waarde daarvan theo- retisch minder overtuigd dan anderen als de Nieuw Linksers en Ed van Thijn,zoalsdehistoricusHenkteVeldeterechtopmerkt.8 Deze transformatie lijkt op het eerste gezicht niet op een gedeeltelijke maar op een totale cesuur te duiden, maar die schijn bedriegt.Tussen de ‘oude’ partijleider Den Uyl en de representanten van Nieuw Links heeft zich zowel een harde strijd afgespeeld als een proces van toenadering, waarvoor bij DenUyldevoedingsbodemvoorhanden was.Destrijdging om de macht in de partij die door Nieuw Links werd uitgedaagd en op- geëist. Den Uyl was niet van plan te wijken, maar wilde voor de aanstor- mende jonge garde ruimte creëren.Al hadden de jongens en meisjes van Nieuw Links in zijn ogen nogal wilde en – erger – oppervlakkige ideeën, hij wilde ze erbij houden. Den Uyl was de man die de in deze jaren van culturele revolutie en snelle ontzuiling plotseling politiek geïnteresseer- de jongeren en de traditionele vooral door sociaal-economische belan- gen gedreven arbeidersaanhang bijeen kon brengen. Hij deed dat met behulp van een instrument dat hij tot in de finesses beheerste: discussie en debat. Hij kón het doen, omdat hij geen regent of partij-apparatsjik wasenhetfeitdathijzichsomsgekwetstenmiskendvoeldenietdedoor- slag liet geven.Van groot belang hierbij was dat ideeën uit de koker van Nieuw Links over politieke ontzuiling,een tweedeling in de politiek tus- sen progressief en conservatief, democratisering, meer zeggenschap voor arbeiders en studenten en meer partijdemocratie Den Uyl niet aan het schrikken maakten. Het waren in zijn Vrij Nederland-tijd zijn eigen ideeën geweest. In de twee daarop volgende decennia had hij zich inge- leefd in een andere, bezadigder partijcultuur en manier van politiek be- drijven,maarhetkonookanders,datbeseftehij.Zijnhelepolitiekeleven hadDenUyleropvoorbereidomjuistdezebrugteslaantusseneentradi- tionele sociaal-democratische partij, van wier ‘biefstuk-socialisme’ hij het belang was gaan inzien,en een nieuwe generatie van radicaal hervor- mingsgezindejongeren. Het bestaan van een fundament van overeenstemming tussen Den

461 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 462

Uyl en Nieuw Links betekende niet dat hij hun programma voetstoots overnam, noch dat zij hem zonder slag of stoot als hun voorman accep- teerden. Het debat werd dikwijls hard gevoerd, over erkenning van de DDR,alofnietlidblijvenvande NAVO,hetwelofnietuitsluitenvanrege- ren met de Katholieke Volkspartij, of burgerlijke ongehoorzaamheid. Soms leed Den Uyl een nederlaag, zoals toen het PvdA-congres hem op voorstel van de afdeling Doniawerstal opdroeg om harder oppositie te voeren, soms kwam het tot een compromis waarmee beide zijden kon- denleven.ZowasDenUyleersttegeneenschaduwkabinet,omdathijdat niet binnen de Nederlandse verhoudingen vond passen, maar legde hij zicherbijneermitshijhetzelfkonleiden.Inzijnartikel‘Desmallemarge van de democratie’ waarschuwde hij tegen ongeduld, minachting voor materiële zaken en vooral tegen antiparlementarisme – een houding die te vinden was bij ouderwetse elites én bij minderheden die niet het ge- duld hadden om te proberen de meerderheid te overtuigen. Maar de wil tot vernieuwing en hervorming juichte hij toe. De marge voor verande- ring was smal, maar diende optimaal benut te worden. Dit artikel illus- treert–indewoordenvanhistoricusPietdeRooy–‘dathetdekrachtvan Den Uyl was om op bevlogen wijze de tegendelen te verzoenen in een eigen mengsel van beheerste radicaliteit’.9 Zonder Den Uyl zou Nieuw Links waarschijnlijk minder bereikt hebben.Hij was degene die het radi- cale elan van deze jongeren wist te verbinden met een inhoudelijk door- dachthervormingsstreven. Ook met buitenparlementair opererende linkse groepen (in de jaren zestig en zeventig een factor van belang) ging Den Uyl in debat. Hij pro- beerde dan over te brengen dat hervormingen binnen het kader van de parlementaire democratie zinvol en mogelijk waren. Natuurlijk wist hij zijn opponenten lang niet altijd te overtuigen, maar zijn inspanningen hebben er wel toe geleid dat de PvdA onder zijn leiding het oriëntatie- punt voor heel links werd. Een belangrijk neveneffect was dat er nauwe- lijks ruimte bleef voor virulent antiparlementaire of zelfs terroristische linksegroepen,zoalsdiezicheldersinWest-Europadestijdsmanifesteer- den. In de door Den Uyl en anderen – Ed vanThijn,SjengTans,AnneVon- deling – gesmede synthese tussen de ‘oude’ partij en Nieuw Links kon uiteindelijk slechts een beperkte groep zich niet vinden. De uitgetrede- nen stichtten een nieuwe partij,DS’70,die niet tegen de tand des tijds be- stand bleek. Ook stapte op, in navolging van zijn twee

462 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 463

zoons die tot de oprichters van DS’70 hoorden. Talrijke pogingen van Den Uyl om Drees voor zijn partij te behouden mochten niet baten. De ‘vernieuwde’ PvdA was jeugdiger, radicaler, levendiger en democrati- scher dan de oude. In het program dat de partij voor ogen stond, waren dedenkbeeldenvanDenUylprominentaanwezig. Aan de ‘vernieuwde’ PvdA waren ook nadelen verbonden. Door de voortgaande ontzuiling verslapte de band met de (eigen) vakbeweging en werd de arbeidersinbreng minder,een tendens die nog werd versterkt door de nieuwe nadruk op discussie. Het PvdA-kader ging vooral be- staan uit hoger opgeleiden. De vroegere volgzaamheid van leden en ka- der tegenover de partijleiding sloeg bovendien wel heel radicaal om naar systematische kritiek en georganiseerd wantrouwen. Dat leidde er tij- denshetkabinet-DenUyltoedatervanuithetkader,hetpartijbestuuren – in mindere mate – de Kamerfractie voortdurend nieuwe eisen aan ‘onze mensen’in het kabinet werden gesteld.Wat er bereikt was, was per definitie nog te weinig, om compromissen met de coalitiepartners hing eengeurvan‘verraad’. Destrategievanpolarisatie,hetblootleggenenzomogelijkuitvergro- tenvantegenstellingenomzohetpolitieke(confessionele,laterchristen- democratische) midden te dwingen tot een keuze tussen progressief en conservatief, leverde de PvdA verkiezingswinst op in 1971, 1972 en 1977. Maar het bemoeilijkte het vormen en in stand houden van een coalitie met de CDA-partijen. De PvdA besefte onvoldoende dat het voortzetten vandepolarisatietijdenshetkabinet-DenUyltoternstigespanningenin dat kabinet zou leiden en bovendien kader en achterban van de CDA- partijen naar elkaar toedreef.De polarisatie leidde niet tot het uiteenval- len van het politieke midden, maar hielp de vorming van het CDA ver- snellen. Een tegemoetkomender houding tegenover de regeringspart- ners KVP en ARhad mogelijk meer bijgedragen tot de door de socialisten beoogde tweedeling. Nu maakte het oude, verzuilde bestel, met ‘de vijf grote partijen’ plaats voor een driestromenland, waarin het CDA on- danks de kinderziekten waarmee het kampte, een comfortabele mid- denpositieinnam. In het kabinet-Den Uyl voelden enkele belangrijke, uit de KVP af- komstigebewindslieden –VanAgt,Lubbers– diedeeluitmaakten van de ‘witte rand’ in die regering zich tweederangs vergeleken bij de progres- sieve collega’s uit PvdA, PPR en D66. Den Uyl had niet genoeg psycho- logisch inzicht en tact om die verongelijktheid, die vooral bij Van Agt

463 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 464

steeds ernstiger vormen aannam, te onderkennen. Hij was wel altijd be- reid naar oplossingen en compromissen te zoeken – waarbij de PvdA er net iets beter uitkwam dan de anderen – maar slaagde er niet in een sfeer van onderling vertrouwen te scheppen die het kabinet tot een echte een- heid had kunnen smeden. Door gebrekkige communicatie vervreemd- de Den Uyl KVP-fractieleider Frans Andriessen van het kabinet,waar hij aanvankelijkpositieftegenoverstond. Binnen deregering was decommunicatiejuist heel intensief,Den Uyl bemoeide zich bij voorkeur overal mee en de vergaderingen van de mi- nisterraad duurden geregeld tot het ochtendkrieken. Het beeld van Den Uyl als‘drammer’is in zoverre onjuist,dat hij er niet rücksichtslos op uit was gelijk te krijgen.Zowel in het kabinet als in zijn eigen partij probeer- de hij voortdurend door middel van een desnoods eindeloze discussie eenconsensustebereikenwaarhijzelfooknogachterkonstaan. Het kabinet-Den Uyl was in een aantal opzichten uniek. In de eerste plaats qua samenstelling: een extra-parlementair kabinet, gesteund door de progressieve drie (PvdA,PPR,D66) en gedoogd door KVP en AR. Qua werkwijze had deze regering veel weg van een debatingclub en ook in stijl, in de houding naar de bevolking toe onderscheidde ze zich. De premier en zijn ministers richtten zich niet van bovenaf, als excellenties, totdeburgers,maarstraaldenuitdatze‘gewoon’politiciwarendieinhet volle licht van de openbaarheid hun werk wilden doen en open stonden voor suggesties en kritiek.Op zijn wekelijkse persconferenties probeerde Den Uyl de kabinetsbesluiten uit te leggen, in de hoop dat gewone men- sen er iets van zouden vinden en zich er liefst ook mee gingen bemoeien. De herkenbaarheid van het beleid was voor het kabinet-Den Uyl een van devoornaamsteprioriteiten. Den Uyl en zijn kabinet stuitten op de grenzen van de maakbaarheid. Van de vier als cruciaal beschouwde hervormende wetten, is alleen de wet op de ondernemingsraden – een paar jaar later – in werking getre- den. Ook de WIR kwam er,maar had niet de eraan toebedachte sturende effecten op de economie. De WIR leidde slechts tot een royale subsidie- stroom naar het bedrijfsleven. Andere beoogde hervormingen bleven steken in het stadium van – levendige,soms heftige – discussie.Het kabi- netsbeleid bevorderde de inkomensnivellering, in overeenstemming met het devies ‘spreiding van inkomen, kennis en macht’.De koppeling tussen lonen en uitkeringen legde echter, toen het met de economie minder goed ging, veel druk op de overheidsuitgaven. Het kabinet-Den

464 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 465

Uyl kreeg te maken met een reeks onverwachte gebeurtenissen en crises en had ook daardoor niet de gelegenheid ongestoord aan zijn program- ma te werken. Den Uyls optreden in een aantal van die crises – de olie- boycot, Lockheed – werd ervaren als sterk en dicht bij de mensen. In de Lockheed-affaire echter paste Den Uyl het door hem gekoesterde princi- pe van openbaarheid selectief toe, hij hield verborgen dat er ook een Northrop-affaire was geweest,uit vrees dat anders een koningscrisis niet zou zijn te vermijden. In de aanpak van een reeks gijzelingen die Neder- land in die jaren trof,weerspiegelde zich Den Uyls diepgewortelde afkeer van geweld.Als student had hij al in een kort verhaal beschreven hoe hij het niet over zijn hart kon verkrijgen om een muis dood te slaan.Gecon- fronteerd met jonge Molukse kapers en Japanse terroristen ontwikkelde hij een eigen‘Dutch approach’die neerkwam op praten en nog eens pra- ten in de hoop de terroristen zo af te matten dat ze zouden opgeven,zon- der dat het tot enig bloedvergieten kwam. Een paar keer lukte dat, maar bij de treinkaping eind 1975 kwamen enkele gijzelaars om en de treinka- ping en schoolbezetting in 1977 werden met geweld beëindigd, tot groot verdriet van Den Uyl,die daar eigenlijk tegen was,maar werd overstemd door een meerderheidvan ministersin het crisisteam.Ook de(niet bloe- dige) ontruiming door politie van een paviljoen van de zwakzinnigenin- richtingDennendalbeschouwdeDenUylalseennederlaag. Ten tijde van het kabinet-Den Uyl stagneerde de vorming van een nieuwe ProgressieveVolkspartij; noch de PvdA, noch D66 voelde er nog voor. Aan de nauwe samenwerking tussen PvdA en PPR kwam na de val vanhetkabineteeneind,omdatdePPRweigerdenogmethet CDAineen regering te gaan. De vorming van het CDA vorderde daarentegen vlot. Lijsttrekker werd Van Agt, nadat Andriessen was geblokkeerd door AR- leider Aantjes en Lubbers door de KVP. Onder Van Agt, die politiek was gegroeid en was afgeknapt op de PvdA, profileerde het CDA zich als een bolwerktegenalsoverdrevenbestempeldePvdA-eisen.Deafkeervanhet ‘gedram’ van Den Uyl met zijn ‘twee dingen’ werd door Van Agt kundig uitgebuit. Niet de leidraad van het evangelie, zoals Aantjes had gehoopt, maar de manier waaropVan Agt als non-politicus de weerzin tegen poli- tiseringenpolarisatiemobiliseerde,werdhetcementdathetCDAbond. De PvdA ging de verkiezingen van 1977 in met een‘meerderheidsstra- tegie’,wat inhield dat ze slechts naar een coalitie met het CDA zou streven als ze (aanvankelijk samen met de PPR) minstens even sterk werd als het CDA, zodat Den Uyl premier kon blijven. Den Uyl was niet gelukkig met

465 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 466

die strategie,die de gewenste politieke tweedeling alsnog beoogde te for- ceren, maar legde zich erbij neer.De verkiezingen werden een groot suc- cesvoorDenUylenvoordePvdA,diemet53zetelsgroterwerddanhet CDA.De meerderheidsstrategie leek dus goed te hebben gewerkt voor de PvdA, maar het CDA had zich geconsolideerd en de VVD had eveneens gewonnen. De contouren van het nieuwe driestromenland tekenden zichaf.Hetvasthoudenaandemeerderheidsstrategienádeverkiezingen (vastgelegd in de formule 8-7-1, acht ministers voor de PvdA, zeven voor het CDA, één voor D66) kreeg een boemerangeffect en gaf Van Agt, die geenkabinetmeermetdePvdAwilde,demiddeleninhandenomdefor- matie te laten doodlopen. Den Uyl liet zich tijdens de formatie sterk lei- den door onderhandelaar Van Thijn, die een inschattingsfout maakte toen hij aanvaarding van de voorkeur van het CDA (de formule 7-7-2 ) koppelde aan personele voorwaarden (in dat geval niet zowel Kruisinga als Andriessen in het kabinet enVanAgt niet terug op Justitie).De terug- trekkende schijnbeweging die Van Agt vervolgens maakte, door aan te kondigen dat hij de politiek verliet,verergerde in het CDA de tegenzin te- gen een coalitie met links.Toch wistVanThijn in een nachtelijk conclaaf met Van Agt nog overeenstemming te bereiken over de portefeuillever- deling in het tweede kabinet-Den Uyl. De partijraad van de PvdA die op voorstel van Piet Reckman dit onderhandelingsresultaat afwees, ver- sterkte het beeld van een onredelijke, drammerige, veel te veeleisende PartijvandeArbeid.DenUylformeerdenogeventjesdoor,maarmisluk- te doordat hij bleef weigerenAndriessen (naast Kruisinga) in het kabinet op te nemen. Van Agt en de liberaal Wiegel werden het vervolgens snel eens. Het uitblijven van een tweede kabinet-Den Uyl gaf aanleiding tot een jarenlange discussie over de vraag waarom Den Uyl de partijraad niet voor het blok had gezet door zijn leiderschap van de partij in het geding te brengen. Was hij soms te laf om het machtswoord te spreken? Bart Tromp en Den Uyls medewerker Henk Beereboom hebben er terecht op gewezen dat dit geen kwestie was van moed of lafheid,maar dat een der- gelijk confronterend optreden niet bij Den Uyl paste. Deze ‘Grieks-Ro- meinse worstelaar’ (Tromp) gaf de strijd nooit op, maar een frontale botsing paste niet in zijn vechtstijl.Ook hechtte hij te zeer aan (partij)de- mocratie om de partij zijn wil op te leggen. Hoewel hij het ‘eerste parle- mentaire kabinet met een progressieve meerderheid’ graag had willen leiden, betwijfelde hij, gezien de ongunstige economische toestand, of

466 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 467

hetaandehooggespannenverwachtingenvandeachterbanzoukunnen voldoen en voldoende herkenbaar zou blijven. Hoewel Den Uyls niet- optreden in 1977 uit zijn persoonlijkheid is te verklaren (afkeer van het doorzetten van zijn wil tegen een meerderheid in; twijfel of hij dat wel kon waarmaken), was dit de ernstigste fout die hij in zijn politieke leven heeft gemaakt.Door eigen nalatigheid kwam zo een eind aan zijn hoofd- rolindeNederlandsepolitiek. Na de mislukking van zijn tweede kabinet bleef Den Uyl tot 1986 op- positieleider, met uitzondering van de negen maanden dat hij vicepre- mier was in het kabinet-Van Agt/Den Uyl (1981/82). Hij voerde een felle oppositie en probeerde – zonder succes – de ‘loyalisten’ tegen het kabi- net-Van Agt in het geweer te brengen.Onder invloed van de nieuwe par- tijvoorzitter Max van den Berg nam de PvdA scherp stelling tegen de nieuwe generatie kernwapens (de kruisraketten) en tegen kernenergie. De partij wenste ook meer economische sturing en een werkgelegen- heidsplan. Dat onder Van Agt het financieringstekort gevaarlijk opliep was geen thema voor de linkse oppositie en men vroeg zich daar te wei- nig af hoe een samenhangende aanpak van de economische crisis kon worden gerealiseerd.Dat brak de PvdA ernstig op,toen zij in 1981 weer in deregeringkwam.Depersoonlijkeverhoudingen in het tweedekabinet- Van Agt waren rampzalig, zowel tussenVan Agt en Den Uyl als tussen de socialistische ministers onderling.Den Uyl kreeg onvoldoende financië- le middelen voor zijn werkgelegenheidsplan en kwam in botsing met de vakbeweging over een bezuiniging op de Ziektewet.Het financieringste- kort liep verder op, het kabinet werd geconfronteerd met de noodzaak van forse bezuinigingen en de minimuminkomens dreigden sterk te da- len. Dit keer slaakte menigeen een zucht van verlichting toen de rege- ring-VanAgtinmei1982viel. In 1981 was de PvdA de tien zetels winst van 1977 weer kwijt geraakt, maar een jaar later herstelde de partij, nog steeds onder aanvoering van Den Uyl, zich enigszins. Bij de verkiezingen van 1986 bereikte ze, nog steeds met Den Uyl, weer bijna de omvang van 1977 (52 zetels). Dat was het op één na beste resultaat uit de geschiedenis van de Partij van de Ar- beid. Het beeld dat Den Uyl na het echec van 1977 zijn aantrekkings- kracht zou hebben verloren,is zo gezien onjuist.De sociaal-democraten konden echter ook nu hun electorale kracht niet in regeermacht omzet- ten. Het CDA had het onder Lubbers bij de kiezers ook heel goed gedaan endePvdAstondbuitenspeldoordathaarafwijzingvandekruisraketen

467 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 468

afkeer van Lubbers’ bezuinigingspolitiek voor het CDA (en de VVD)on- acceptabel waren. Ook de persoon Den Uyl riep in deze kringen veel weerstandop. Had hij er dan niet veel wijzer aan gedaan om zich na de val van het tweede kabinet-VanAgt terug te trekken uit de actieve politiek? Zo’n stap zou het denken in de PvdA over aanpassing van de partijkoers aan de veranderde politieke en economische omstandigheden stellig in een stroomversnellinghebbengebracht.MaarDenUylwasbeduchtvoorhet – niet denkbeeldige – risico dat zijn partij zou scheuren. Hij wilde haar beslist achterlaten in de handen van een competente opvolger die het vertrouwen van de achterban genoot.Daarvoor had hij zijn zinnen gezet op FNV-voorzitterWim Kok. De strijd om Den Uyls opvolging was hard ennietfraai,maardeoudeleiderbereiktezijndoel.WimKokvolgdehem in1986op. In ondernemerskring had Den Uyl sinds midden jaren zeventig een slechte reputatie. De rede die hij in 1974 voor christelijke werkgevers in Nijmegen had gehouden over socialisme en ondernemingsgewijze pro- ductie, had de ondernemers (niet alleen die onder zijn gehoor) enorm doen schrikken. Den Uyl had er gepleit voor grotere zeggenschap van de werknemers binnen het bedrijf en voor invloed van werknemers en overheid op investeringsbeslissingen. Dergelijke verlangens waren voor Den Uyl helemaal niet nieuw. Hij had ze in de jaren vijftig al in De weg naar vrijheid geuit en nog vaak herhaald. Het was zijn bedoeling om de ondernemers met een lichtelijk provocerend betoog aan het denken te zetten.Maar anders dan de socialistische ideeën die hij voor het voetlicht bracht, bleef het verzoenende slot van de rede, waarin hij pleitte voor praktische samenwerking om de problemen van dat moment aan te pakken, onopgemerkt. Den Uyls Nijmeegse rede en de plannen van zijn kabinet voor een vermogensaanwasdeling – waarbij een deel van de overwinst van bedrijven in een door de vakbeweging te beheren fonds zou komen – en voor ‘personeelsraden’, zoals de werkgevers de ver- nieuwde ondernemingsraad betitelden,bezorgden de sociaal-democra- tischepoliticusbijdeondernemersdenaamvaneengevaarlijkeman,die er niet voor zou terugdeinzen hun belangen en macht daadwerkelijk aan te tasten. En ze vochten terug: met brandbrieven aan het kabinet-Den Uyl en tijdens het kabinet-Van Agt/Den Uyl met de resolute weigering om enige medewerking te verlenen aan Den Uyls werkgelegenheidsplan. Het is wonderlijk dat Den Uyl,die als wethouder en minister van Econo-

468 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 469

mische Zaken talrijke, meestal vriendelijke contacten met ondernemers had gehad,niet heeft zien aankomen dat zijn prikkelende rede hen zo op stang zou jagen. Het is aannemelijk dat hun afkeer van Den Uyl de kan- sen van de PvdA om onder zijn leiding weer met het CDA (een partij met eeninvloedrijkewerkgeversvleugel)teregerenernstigheeftgeschaad.

Het kabinet-Den Uyl trad aan op een tijdstip dat de maatschappij op een aantal terreinen sterk in beweging was.Voor de PvdA gold dat het hoofd- doel dat ze lange tijd had nagestreefd,bestaanszekerheid bij een behoor- lijklevenspeil,rondhetmiddenvandejarenzestigwasbereikt.Deallian- tie tussen Den Uyl en Nieuw Links die in enkele jaren van onderlinge strijd en veel debat gesmeed werd, resulteerde in twee nieuwe doelen: verdere vermindering van de sociale ongelijkheid en vergroting van de democratische zeggenschap van individuele burgers. Bescherming van het milieu – op de noodzaak waarvan de Club van Rome op luide toon gewezen had – en een internationale voortrekkersrol op het gebied van ontspanning, wapenbeheersing en ontwikkelingssamenwerking kwa- menhiernogbij. Terwijl het kabinet-Den Uyl aan de uitvoering van dit ambitieuze program wilde beginnen, kwam tevens een eind aan de forse economi- sche groei uit de wederopbouwperiode. Ook kwam in de jaren zeventig en tachtig de transformatie op gang van de naoorlogse industriële sa- menleving naar een postindustriële dienstenmaatschappij. Dankzij het ongekend hoge niveau van bestaanszekerheid dat door het kabinet-Den Uyl werd gerealiseerd, via de netto-nettokoppeling, inkomensnivelle- ring en royale toepassing van deWetArbeidsongeschiktheid, konden de door de structurele veranderingen op de arbeidsmarkt teweeggebrachte schokken tamelijk soepel worden opgevangen, al nam de werkloosheid begin jaren tachtig voor Nederlandse begrippen schrikbarende vormen aan. Het inzetten van de aardgasbaten maakte het mogelijk het hoge niveau van uitkeringen en collectieve voorzieningen te handhaven. Die gelden konden daardoor echter pas later (ten tijde van het kabinet-Lub- bers)wordengebruiktvoordemoderniseringvandeeconomie. Begin jaren tachtig waren ook de staatsuitgaven behoorlijk uit de hand gelopen. Het kabinet-van Agt/Den Uyl liep op de dubbele taak van bestrijding van werkloosheid en financieringstekort volkomen vast. Onenigheidtussendecoalitiepartners,huiverbijdePvdAomtebezuini- gen en gebrek aan medewerking van werkgevers en vakbeweging waren

469 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 470

hier debet aan. De negen maanden als minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid waren de droevigste in het politieke bestaan van Joop denUyl. Hoe is het gegaan met de zo-even genoemde doelen van het kabinet- Den Uyl? Met het verder verminderen van de sociale ongelijkheid werd een begin gemaakt, dat echter vanaf de jaren tachtig weer teniet is ge- daan. Op het gebied van de ontwikkelingssamenwerking heeft Neder- landsindsdieneenvoorbeeldigerolgespeeld.Hetmilieubeleidisminder duidelijk van de grond gekomen en is sindsdien aan allerlei conjunctu- rele schommelingen onderhevig geweest. Voor de versobering die met een effectief milieubeleid gepaard zou moeten gaan, bestond onder de bevolking slechts een beperkt draagvlak, dat met de toename van de werkloosheidverderineenschrompelde.VoorDenUylpersoonlijkstond milieu bovendien niet boven aan de agenda, zeker niet als dat ten koste zou gaan van de noodzakelijk geachte economische groei. Bij het bevor- deren van de internationale vrede en veiligheid bleek Nederland nog al- tijd maar over beperkte mogelijkheden te beschikken; de grote volksbe- weging tegen de kruisraketten, die de steun kreeg van de PvdA, bracht hierin geen verandering. Wel heeft zich hier te lande, onder directe in- vloed van Den Uyl, gedurende korte tijd een eigen, zachtaardig type van terreurbestrijding ontwikkeld, dat echter internationaal geen navolging heeftgekregenenookhier(in1977)geenstandhield. Het doel van ‘het meest progressieve kabinet dat Nederland gekend heeft’,dat wellicht het meest tot de verbeelding heeft gesproken, was de democratisering van de samenleving. De mogelijkheden hiervoor leken groot; als gevolg van de ontzuiling kwam er een eind aan de lijdelijkheid van de burgers en er was beweging in tal van maatschappelijke sectoren (studenten, diverse groepen werknemers, vredes- en milieuactivisten, vrouwen, krakers). De PvdA werd onder Den Uyls leiding een belangrijk oriëntatiepunt voor deze groepen. Binnen het door hem geformuleerde kader – respecteren van de rechtsstaat en van het parlement als het hart vandedemocratie–juichtehijhunactiviteitentoe.Dedemocratiezoals Den Uyl die voor ogen had, komt overeen met het theoretische model van de participatiedemocratie.Anders dan bij Rousseau en Marx is hier- bij het uitgangspunt niet de‘algemene wil van het volk’ of van de arbei- dersklasse, waardoor politieke partijen en staat op den duur overbodig worden. Maar evenmin liggen aan deze democratieopvatting de ideeën ten grondslag van Weber, Schumpeter of Bonger, die er alle van uitgaan

470 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 471

dat politiek het domein dient te zijn van een aparte groep professionals diecompetentzijnombesluitentenemen,terwijldegrotemassazich dient te beperken tot het kiezen van haar politieke leiders.10 Den Uyl had in zijn jonge jaren, in navolging van veel van zijn tijdgenoten, minach- ting gekoesterd voor ‘de massa’ en voor de democratie waarin de massa zich liet manipuleren. Als gevolg van de nazibezetting kwam hij tot een grondige herwaardering van de democratie en van de rol van de massa, die, wilde die democratie krachtig en levendig worden, juist actief bij de politiek diende te worden betrokken. Zo ontwikkelde hij, later ook in debat met Nieuw Links en de buitenparlementaire groeperingen, zijn concept van democratie: een gekozen parlement met partijen die de veelheid aan meningen in de samenleving weerspiegelen en actieve, be- trokken burgers met zoveel mogelijk zeggenschap in de eigen werk- en leefsituatie. Structureel heeft het kabinet-Den Uyl maar een bescheiden bijdrage kunnen leveren aan de democratisering van de samenleving; de Wet op de Ondernemingsraden – die pas onder het kabinet-Van Agt/Wiegel door de Tweede Kamer kwam – is op dit terrein het belangrijkste resul- taat geweest. Maar de politieke cultuur van die dagen was doordrenkt van een actieve, democratische mentaliteit en de persoonlijke rol van Den Uyl hierin was groot. Den Uyl en zijn kabinet streefden ernaar om politiek te bedrijven op een manier die serieus te nemen viel. Ze wilden de beloftes die ze deden waarmaken. Dat lukte lang niet altijd, maar de intentie was er en ze waren ook bereid om – in de Kamer, in partijorga- nen, in de media – verantwoording af te leggen over het gevoerde beleid. Den Uyl was bovendien een man die nooit opgaf en die steeds opnieuw hetvertrouwenvankiezerswisttewinnendathijzoudoorgaandesmalle marges te benutten om stapje voor stapje een samenleving met wat meer gelijkheidtotstandtebrengen. De politiek was spannend in de dagen van Den Uyl, niet omdat dat door journalisten zo gevonden werd,maar omdat hij erin slaagde over te brengendatzijnpartijenhijvoorbetekenisvollehervormingenstonden en zouden blijven staan. Voor- en tegenstanders wisten wat ze aan hem hadden. Zo leverde hij een belangrijke bijdrage aan het bestrijden van het cynisme over ‘de politiek’.De beruchte kloof tussen ‘het volk’ en ‘de politici’was in de tijd dat Den Uyl een hoofdrol vervulde op het politieke toneel kleiner dan ooit daarvoor of daarna. De politiek diende in zijn ogen bij te dragen aan ‘het overbruggen van die formidabele kloof die

471 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 472

nog steeds de smalle leidende laag van de grote massa van het volk scheidt waar het betreft het dragen van verantwoordelijkheid en het ne- men van beslissingen’.11 Die opvatting loopt als een rode draad door Den Uyls denken en handelen. Politiek is in die visie iets anders dan beheren of besturen en iets meer dan een spel om de macht (al leerde Den Uyl dat spel spelen en genoot hij ervan). Hetisvooraleenmanieromdesamen- leving vorm te geven en door het verminderen van ongerechtvaardigde sociale tegenstellingen ‘de boel bij elkaar te houden’.12 De voornaamste taak van een politicus is overtuigen, argumenten zijn zijn wapen. Den Uylzettedatwapenvolovertuigingin.

472