Geschilderde Glazen in Friese Kerken in Het Bijzonder Uit De 18De Eeuw

S. ten Hoe.se

Geschilderde glazen in Friese kerken in het bijzonder uit de 18de eeuw

Toen de schoolmeester van Scherpenzeel Na de Reformatie zijn er in een groot op verzoek van het Friesch Genootschap aantal kerken glazen geplaatst. Nog in in 1857 de merkvzaardigheden van zijn de 16de eeuw schonken de gewestelijke woonplaats noteerde, schreef hij over de bestuurders van Friesland in elk geval gebrandschilderde glazen in de kerk: aan een negenendertigtal Friese kerken een glas. Een van de eerste kerken die 'Hoewel netjes geschilderd en in eenen inet een glas vereerd werd was die van nog goeden staat kan geen er dunkt mij Sloten. De vijand had de kerk verr.rield. bijzondere ophef van gemaakt worden. In 1582 vond de herbouw plaats en de Voor de Goudasche doen ze zeer zeker stadhouder schonk toen zes daalders onder'. 1) voor een nieuw geschilderd glas. t) Andere kerken die in de 16de eeuw een De meester van Scherpenzeel had gelijk. geschilderd glas kregen waren bijv. Leeu- De glazen in zijn kerk en ook de airdere warden (Jacobijner kerk, 1592;, Frane- 18de-eeuwse kerkglazen ilr Friesland ker, Harlingen, Jelsun (1595), Hasker- zijn, wat kvraliteit betreft, niet vergelijk- dijken, FIemelum, Oldeboorn, Oldela- baar met de beroemde Goudse glazen. mer, Sexbierum, Ter Idzerd, Beetgum Toch verdienen ze, als laaste specimina (1596), Cornjum, Ypecolsga, Beetster- van de in ons land eens zo bloeiende zwaag, Burum, Delfstrahuizen (1,597), glasschilderkunst, onze aandacht. Garijp, Indijk, Joure, Kollum, Spannum, Vij kenr.ren in Friesland tegenwoordig Akkrum, Bolsward, Buitenpost (1598). 3) nog een twaalftal kerken die in het bezit In de 17de eeuw werden in tenminste zijn van gebrandschilderde glazen. \flat 154 lrerlren geschilderde glazen aange- ons rest is slechts een fractie van wat bracht. \íe noemen als voorbeelden de eenrnaal aanwezig was. Zeker 216, maar kerken van Augustinusga (1609), Bergun.r waarschijnlijk nog lneer Friese kerken (1638), Blessum (16s4), Blija (1631), waren versierd met deze glazen. Frag- Bolsward (1622), Bozum (1.627), Jowe nenten gekleurd middeleeuws glas, die (1646) en Makkum (t661).3) Uit dit bij opgravingen gevonden zijn, o.a. te lijstje wordt wel duidelijk dat glazen Hoorn op Terschelling, maken duidelijk niet alleen vereerd werden aan nieuw- dat reed: voor de Reformatie sommige gebouwde, maar ook aan reeds lang be- kerken geschilderde glazen bezaten. staande kerken. Over dergelijke glazen wordt op enkele De geschilderde giazen die nu nog aan- plaatsen geschreven in het Stamboek z;an wezig zijn in twaalf Friese kerken da- den Frieschen AdeL van jhr. M. de Haan teren alle uit de 18de eeuw. Er zijn ech- I{ettema en mr. A. van Halmael, bijv. op ter veel meer kerken geweest die in de bIz. 95 van deel II. Daar wordt een glas 18de eeuw voorzien werden van deze genoemd dat zich bevond in een der glazen. Omdat veel kerkelijk archief- zuidvensters van de Grote Kerk te materiaal verloren is gegaan is het niet Sneek. Op dat glas waren de schenkers mogelijk een volledige lijst samen te stel- Jan van F{oytema en zlyt vrouw Bauck len van deze kerken. \íe1 is het n.roge- van Harinxma afgebeeld. t') lijk de meeste te noemen:

t21 Plaatsen waar thans nog gebrandschilderde glazen aanwezig zijn: 1. Akkrurn, 2. Balk, 3. Drachten, 4. Engwierum, 5. Goïngarijp, 6. Idaard, 7. Nijland (fragmenten), 8. Oudega (Sm.), 9. Oudemirdum, 10. Scherpenzeel, 11. Suameer, 12. Surhuizum, 13. \íartena.

122 Akkrum - l76i Sint-Nicolaasga - 1727 Augsbuur - 1782 Sneek - 17 l2l 1723 I 1735 I 17 61 Baard - 171.3 Staveren - 1744 Balk - 1729 Suameer - 1,770 Burum - 1784 Surhuizum - 1734 Delfstrahuiz en - 1.721 Tirns - 1700 Dokkum - 1763 T jalbert - 1742 Dongjum - 1778 Tjerkgaast - 1.7a3 Drachten - 1743 Vartena - 1780 Driesum - 171311755 \íesthem - 1709 Echten - 17 57 Vilnjeterp - 1779 Eernewoude - 1795 IJsbrechtum - 1735 I 17 39 Engelum - 1775 Engwierum - 1746 Bovenstaande gegevens ontleenden wij Ferwoude - 1768 aan enkele kleinere bronnen, maar voor- Gersloot - 1735 al aan verschillende stukken uit het ar- Goënga - 1758 chief van de Staten van Friesland en de Goïngarijp - 171411770 daarmee verbonden colleges. 3) De jaar- Hardegarrlp - 1712 tallen geven voor het merendeel niet het Heeg - 1,747 jaar van vervaardiging; Ínààf het laar Hemrlk - 1.739 van betaling weer. Holwerd - 1.778 Hommerts - 1743 Techniek') Idaard - 1.774 De grote 16de-eeuwse glazen, die we in Jellum - 1201 Nederland bijvoorbeeld vinden in Gouda Jubbega - 1714 en Amsterdam, werden samengesteld uit Langezwaag - 1.782 stukken glas van allerlei kleur en vorm, Leeuwarden (Jac. kerk) - 1727 die waar dat nodig was beschilderd wer- Lekkum - 1779 den mer brandschilderverf (grisaille). Lemmer - 17L7 'l?eliswaar konden de glasschilders met Lippenhuizen - 1743 behulp van chemische middelen bepaalde Luxwolde - 1254 gedeelten van eenzelfde stuk glas ver- Metslawier - 1278 schillende kleuren geven, maar toch was Mildam - 1.726 een venster als het ware een mozaïek Molkwerum - 1769 van in lood gevatte stukken gekleurd Nijehaske - 1772 glas. De glazen die ons in Friesland nog l.lijhuizum - 1721 resten zijn vervaardigd in een heel an- Oldeboorn - 1754 dere techniek. Ze ztln namelijk niet op- Oostermeer (Doopsgez. kerk) - 1712 gebouwd uit stukken gekleurd glas, maar Oosterwolde - 1735 uit rechthoekige ongekleurde ruitjes. LJOSterzee - l/UÉ) Hierop zijn schilderingen aangebracht in Oudega (Sm.) - 1717 grisaille en de kleuren zijn verkregen Oudega (W.) - 1756 door doorschijnende emailverven in te Oudemirdum - 1790 branden. Deze techniek kwam in de 77de Oudeschoot - 1752 eeuw op en vond behalve in Friesland Oudkerk - 1744 vooral ingang in Noord-Holland. Pingjum - 175911763 Poppingawier - 17A6 Schenkers van de glazen Rottevalle - 1724 De meeste gebrandschilderde glazen zijn Sandfirden - 1.732 niet aangebracht op kosten van de kerk- Scherpenzeel - 1788 besturen. Ze werden geschonken door Sint-Johannesga - 1709 verschillende hoogwaardigheidsbekleders.

123 \íi1- Ve zullen nog wel zien hoe deze herell van Nassauw, te weten van graeff lieten blijken dat zl1 de milde gevers lem ende oude graeff Ernst ende graeff waren, Hendrick hoochloffelijcke gedachtenisse Over het algemeen werden glazen ge- ende van sijn. voorstel" gene prinse \lil- we- schonken door de Stadhouder, de Sta- lem Frederick van Nassauw daerin ten van Friesland, Gedeputeerde Sta- derom tot costen vant Lant sullen wor- ten, de Staten in het Mindergetal, den gestelt'.') de leden van de Rekenkamer en de Aanvankelijk werd per geval bekeken Raden in het Hof van Friesland. Zij hoeveel subsidie een kerk kon ontvangen (met grote betaalden hun bijdragen niet uit eigen voor een glas. Een grote kerk grote bij- beurs, maar uit de openbare middelen' vensters) kon rekenen oP een klein Ook de Stadhouder betaalde zijn glazen drage. Een klein kerkje ontving een niet altijd zelf. In het register van be- bediag. Zo schonken Gedeputeerde Sta- talingsordonnantiën van Gedeputeerde t.r-r it-t 171.2 aan de voogden van cle - '*t- Staten vinden we bij 5 september 1969: Martinikerk in Sneek 252 - 15 ,, met 'De kerkvoogden van den Dorpe Oppen- gens een gegeven glas in voor' kerck De kerk- huysen tot betalinge van een glas wegens á. *up.,l, van haer Ed. Mo.'. syne Furstel. Drhlm in hare kerk gege- .,oogden van het kerkje van Siegerswou- 1617 slechts 18 -,, -,, ven 46 - ,, - ,,'. de ontvingen in Ook de stadhoudersglazen in de Jaco- voor een g1as. van de bijnerkerk te Leeuwarden werden uit de Geleidelijk aan, vooral in de loop om elke landskas betaald: 18de eeuw, werd het gewoonte te 'In deliberaetie geleijt zijnde is goet ge- kerk voor een glas een vast bedrag caroligul- vonden ende verstaen, dat de vier oude geven, te weten zesendertig hier- glaesen tegenwoordich staende in het àens. Er waren kerkvoogdijen die of zelfs geld overhielden' io", ,rrt.t de Jacubijnster kercke vandaer mee uitkonden, sullen worden geamoveert ende dat in Zo ontvingen de kerkvoogden van Ge- plaets van selve vier nieuwe glaesen, ver- Scherpenzeel in 1790 van de Staten, ciert met de naemen ende waepens van deputeerden, Rekenmeesters en Raads- de vier laeste stadthouders deser provin- h"i.t ,roo. vier glazen 1-44 car. guldens' tie, a1le gesprooten uijt het doorlh huijs In hun rekenboek schreven zij:

1. NIJLAND, twee ruitjes met roodbonte ossen; 17de eeuw'

124 '1,789, den 28 December betaald aan IJ. Staak te Zneek, de Zomrna van Een honderd en tien Caroliguldens en veer- tien stuivers Veegens het schilderen van ses Glasen in de Kerk volgens reeke- r-ringe en quitantie met no [9 Zegge 1,L0 - 14 -,,'. u) Van het geld dat ze .van de vier colleges uit Leeuwarden kregen konden ze dus vier glazen laten maken en nog een glas voor de grietman ril/iliem Anne van Flaren en één met hun eigen wapens. Ze hielden bovendien nog geld over. Er waren ook kerkvoogden die niet uitkonden met de subsidie. In Akkrum betaalde men tn 1.762 aan Thomas Gong- grijp 444 car. guldens voor acht gla, zen.7) Dat is 55 - 10 - ,, per glas, ter- wi;'l men dus per glas maar 36 - ,, - ,, 2. OUDEGA (Sm.), allegorische voor- subsidie kreeg. stelling van de Hoop (r,rouw met anker) op het glas van de Rekenmeesters; 1/17. Als men in een dorp de kerk wensre te versieren met een glas van een geweste- lijk bestuurs- of rechtscollege, dan diende men een nederig verzoek aan deze colieges te doen. Dat kon mondeling Verzoeken werden automatisch ingewil- gebeuren. Zo hebben in 1713 kerkvoogd Iigd. Zo kon het gebeuren dat een kerk Arnold van Idsinga en ds. R. Bruyning verschillende keren achtereen door Ged. van Driesum na een reis naar Leeuwar- Staten van Friesland begiftigd werd met den 'de Hooge Collegiën deser provincie een glas, bijv. Arum (1627 en 1636), sollicitatie gedaan, om de glasen in de Driesum (1638, 1,649, 1713). Hardega- nieuwe Kerk te mogen hebben uit's lands rijp (1s99, 1646, 1,712), Jellum (t624 en 8) casse'. 1700), Jelsum (1595 en 1659) en Tirns Men kon ook schriftelijk om een glas (1.631 en 1700). Bij resolutie van 1.4 verzoeken. In het kerkeboek van \il/arte- naart 1.743 maakten Ged. Staten daar na sraar 'Den 28 April (1780) nog bet. een eind aan. Voortaan zouden al1een aan J. Nieuwenhuis de zom van zeeven nog maar glazen geschonken worden en twintig Car. Guld. wegens het schrij- voor nieuwgebouwde kerken: ven en inleveren van vijf Requesten, a1s 'Is na deliberatie goedgevonden en ver- een aan zijn Hoogheid, den Fleere Prince staan te arresteren, gelijk gearresteerd van Oranjen \íillem de vijfde, een aan wordt bij clesen, dat geen ordonnantiën de Ed. mog. Heeren van het Minder- int toekomende meer geaccordeert en ge- getal, een aan de Ed. mog. I{eerer-r Ge- slagen zullen worden tor ses en dartigh deputeerden Staaten, een aan de Ed. Car. gls. voor vernieuwinge varr provin- mog. Fleeren van het Hof Provensiaai er-r ciale glasen in oude kerken, soo in de een aan de Ed. mog. Fleeren van de steeden als ten platten lande ir.r de Reekenkamer. ril/egens een prezent tor dorpen, voormaals gegeven sijnde, maar het bouwen van een nieuwe Kerk en alle diergelijke versoeken bij requeste te Toorn en het schilderen van de Vapens declineren en af te slaan, gelijk geschiet in de Glazen volgens Specificatie qui- bij desen'.'n) tantie met No. 6'. ") In 1.744 lichtten Gedeputeerde Staten de Aanvankelijk was men in Leeuwarden hand nog eenmaal met deze resolutie. Zij nogal gu1 met her seven van glazen. schonken de kerk van Staveren een glas,

1,25 tinga), Wartena (Idem), Scherpenzeel 1\íilLem Anne van Haren). Van de verdwenen glazen weten we dat er ook verschillencle grietmansglazen onder waren, bijv. in Augsbuur, Oldeboorn en Surhuisterveen. Aanzienlijke particulieren schonken ook we1 eens een glas. tWe vir-rden bijv. in Suarneer een glas voor Aulus van Sminia en in Wartena voor Aurelia van Flaer- sma. Olcleboorn bezat vroeger glazen voor R. en D. L. var-r Andringa. Er zljn ook verschillende glazen vervaardigd op kosten van meerdere Parti- culieren. Akkrum bezit een glas dat geschonken is door de grietman' bijzitters en secretaris van Utingeradeel. De kerk van Oldeboorn was ook versierd met een dergelijk glas. In \flarns werd vroeger een glas aangetroffen dat geschonken was door de procureurs, de procureur- fiscaal, de executeur en de klerk bij het nedergerecht van Flemelumer Oldeferd en Noorwolde. Verschillende keren gaven predikanten, kerkeraadsleden, kerk- ..oogà.r-t, organisten en gecommitteerden tot de bouw van de kerk een bijdrage voor een glas (bijv. in Heeg, Idaard, Lemmer, Oldeboorn, Pingjun-r, Scherpen- zeel, \íartena). In Balk gaf de bouwmeester van de kerk een biidrage. Het Fries Scheepvaartmuseum te Sneek bewaart een glas uit een kerk uit VYm- l. SURHUIZUM, glas van Arent van britseradeel (Oudega), dat in 1756 ge- Haersn-ra cn Ansh.jen Doys; 1734. schonken is door het bestuur van het waterschap tWymbritseradeels cum an- nexis Cor-rtributie Zeedijken. In verschillende steden werden aan de omdat alle glazen in de kerk vernield kerker.r glazen geschonken door magi- waren door het springen van de kruit- straat en vroedschap, bijv. in Leeuwar- moien. den (Vester- en Grote kerk) en Dok- 11) Behalve de hierboven genoemde colleges kum. Van de Martinikerk te Sneek instanties of is bekend dat deze versierd was met gla- waren er ook wel andere t') personen die een geschilderd glas aan een zen val1 verschillende gilden. kerk schonken. Op verschillende plaatsen In 1597 schonken de meiers van de Fra- treffen we glazen aan die geschonken neker Bildtlanden een glas aan de kerk zijn door de grietman: Oudega (verschil- van St. Jacobiparochie 'ter eere ende lende leden van het geslacht Van FIaer- memory van den lofftijcken stadt van sma), Surhuizum (Arent van F{aersma), Franicker'. F{iermee was Franeker zo Goëngarijp (Johan Vegelin van Claer- verguld, dat de stad de zeven daalders bergen), Suameer (Henricus \(/iardus van die het glas had gekost aan de glasmaker Altena), Idaard (Cornelis van Schel- te Minnertsga betaalde. 13)

126 Er zullen meer dorpen, maar vooral ook een 17de-eeuws glas de rechtspraak van steden geweest zijn die van een andere Salomo sreergegeven.t') It Surhuister- plaats een glas kregen. In Hollalrd was veen liet de schoenmaker-diaken Fokke dat ook zo. Soms werd zo'n glas ge- Geerts op een kerkglas een schoenma- geven ter ere r'an een heuglijk feit. Zo'n kerswinkel schilderen. ") Op de glazen gave deden ook de Sraten van Friesland in de kerk van Suawoude was, behalve we1 eens, bijv. in 1605, toen de kerk van voor wapens, ook plaats voor een schil- Steenwijk en in 1618, toen de kerk valr dering van de Gerechtigheid, een af- Diever een glas kregen. beelding van de oude kerk en roren van het dorp en voor een portret, dat vol- Wat is aígebeeld op de glazen gens overlevering dat van prins \x'ilIem We mogen wel aannemen dat de schen- I was.'o) In de kerk van Garijp waren kers van geschilderde kerkglazen hun op de glazen, behalve wapens van Kem- gaven nie6 alleen gegeven hebben uit po \Wiarda en Sas van Uilenburgh, ook verlangen, Gods huis zo fraai en stijlvol tal van voorsrellingen aangebraclit: mogelijk te versieren. Veeleer zullen hun 'Bij het beschouwen van de geschilderde giften geïnspireerd zijn door eerzucht. Zij hebben zichzelf in her kerkgebouw vereeuwigd willen zien. Daarom lieten ze hun namen en tirels met hun wapens op de glazen aanbrengen. 4. SURHUIZUM, detail van het glas In de 16de en 17de eeuw zullen de wa- r.an Arenr van H:crsma cn Anskjen Doys u,ir l,734: de Voorzie hri:heid. r pens nog een onderdeel uitgemaakt heb- oorqesteld door een \ rouw mer spicgel e n sl.rrrqen. ben van de geschilderde glazen. Er moet toen nog ruimte geweest zijn voor bij- belse en andere voorstellingen. \íe weren dit door een paar restanten en door beschrijvingen van oude glazen. De enige restanten geschilderd glas uit de 1,7de eeuw die zich nog in een kerk bevinden, zijn de twee ruitjes met roodbonte ossen die we in de kerk van Nijland aan- treffen (afb. 1). Ze hebben vroeger deel uitgemaakt van een groter geheel. De ossen duiden op de legende betreffende de kerkstichting. Andere 17de-eeuwse restanteil van kerkglazen vinden we in het Fries Museum. F{et ztjn een aantal kleine scherfjes van 1,642 'ait de kerk van F{uizum en een groot aantal fragmenten van glazen uit de kerk van Finkega. De resranren uit beide laatsre kerken zijn onderdelen van wapenglazen. Die van Finkega hebben een beschildering van uitzonderlijk goe- de kwaliteit. De putti, leeuwekoppen en vruchtfestoen en zijn veel beter r-ritge- voerd dan die op de l8de-eeuwse glazen. Govert Rients uit Steenwijk maakte in 1636 deze glazen voor de kerk van Finkega. In de kerk van Donkerbroek was op

1,27 5.DRACHTEN,glasr.an

128 glazen in de kerk moest \íiebe erken- king hebbende, mer onder ieder stukje nen nooit iets fraaijers van dien a,rrd te het jaartal 1.71.2, ztlnde dat der stichting hebben gezren. Alles kwam hem voor of vernieuwing van deze kerk'. t8) even net en uitvoerig te z11n behandeld In Oudega (Sm.) is op een raam een alleen hij wist niet wat hij het meesr moest gorische voorstelling aangebracht: een bewonderen; óf den zeeslag tusschen tussen draperieën en zuilen zittende negentien Nederlandsche en acht-en- vrouwenfiguur mer een anker symboli- twintig vreemde schepen en het beschie- seert de hoop. ten van een fort in het eerste raam; ól Alle glazen die ons nu nog resten zijn de eerste regtspraak van Salomo in het zoals gezegd wapenglazen. Er zijn er tweecie, waar vooral de schoon gepen- veel met één groor v/apen en enkele met seelde mans- en vrouwen-beeldenen de meerdere kleine wapentjes. De oudste schitterende kleuren der kleeding in het glazcn zljn die van 1,717 in de kerk var-r oog liepen; óf den ridder te paard, den- Oudega (Sm.). Hier zijn in de glazen kelijk een der Vorsten uit het huis van van de gewestelijke colleges de wapens Oranje voorstellende, aan het eind der geschilderd van de onderscheiden leden kerk tegenover den ingang; óf eindeliik van die colleges. In alle andere glazen, den Aposrel Petrus, eerwaardig door zijir die geschonken ztln door de Staten, Ge- gelaat en langen baard, in zijnen zcrel deputeerde Sraten, Mindergetal, Reken- met twee sleutels boven zijn hoofd en meesters en het Hof is slechts het wapen twee personen, benevens engelen en van Friesland aangebrachr. In Drachten twee muzijkboeken aan zilne zijden, in en Surhuizum is naast het Friese wapen het raam ean den regterkanl van deir clit wapen nog eens in spiegelbeeld weer- predikstoel'. tt) gegeven. In Engwierum is naast het Met deze voorstellingen is het in de Friese wapen dat van de stadhouder ge- lBde eeuw praktisch voorgoed uir. De plaatsr. Deze glazen vertonen met die kerkglazen verworden dan geheel tot van grietmannen en andere glazen met wapenglazen. \fle kennen uit deze eeuw één of twee grote wapens een identieke slechts drie gevallen dat het kerkbestuur opbouw: in de bovenste helft van het een voorstelling op de glazen laat aan- glas het wapen of de twee wapens, ge- brengen. Allereerst in Oldeboorn. L-r dekt door een kroon of helmteken en het archief van de kerkvoogdij is de re- in de onderste helft een cartouche met kening bewaard gebleven die ype Siaak opschrift. in L756 indiende voor het maken van Verschillen russen de glazen zijn er prak- tien glazen. Uit deze rekening blijkt dat tisch alleen in de versiering rond het hij op het glar mer de wapens van dc wapen. Op de eenvoudigste glazen be- kerkeraadsleden en met het dorpswapen staat deze versiering slechts uit acan- ook een gezicht op het dorp Oldeboorn thusloof of uit enkele attributen, bijv. schilderde. pieken, vaandels, trommels, kanonslo- Voorstellingen sronden er ook op de gla- pen, laadstokken etc. op een glas van zen in de vermaning van de Doopsge- Gedeputeerde Staren of de sradhouder, zinden op her \Titveen onder Ooster- of uit roede, zwaard en weegschaal op meer. Van Sminia schrijft daarover dat een glas van het Hof. De wat rijkcr ge- er 'nog een geschilderd glasraam was, op decoreerde glazen hebben dikwijls aan hetwelk men de maagd Maria had afge- weerszijden van de wapens liggende of beeld met geopenden Bijbel voor ziih, klimmende leeuwen of andere wapen- terwijl een Engel aan hare linkerzijde uit dragers (bijv. eenhoorns in .J/artena). een wolkkolom nederdaalt, om haar de Sommige glazen zijn in plaats van mer aanstaande geboorte van het kind Jezus leeuwen (of ook nog wel daarnaasr) ver- te verkondigen en dat er op onder- sierd met vrouwenfiguren, die verschil- scheidene glasruiten dichtregelen ston- lende deugden of begrippen personifi- den, doorgaans op bijbelplaatsen betrek- eren, zoals bijv. gerechtigheid, voorzich-

1,29 TEN Of STAATEN, FRIESLAND Of FRIESLANDT' Op enkele plaatsen werden boven of ondór op de glazen kleine versieringen aangebracht, zoals Putti met een lauwe.k."ttt (Engwierum, Sua- meer), vruchtfestoenen (bijv' Drachten) of een baldakijn (Akkrum)' Op de glazcn met meerdere kleine wa- p.n, *t.-t meestal helemaal geen ruimte ïoor versieringen. Er werd dan rond de wapens slechis eenvoudig geschilderd acaïthusloof aangebracht. Verschillende plaatselijke grootheden, die zich met een i"p..t op zo'n raam wilden laten ver- eeuwigen, hadden geen waPen en moes- ,..r voor de gelegenheid een laten maken."i Vaak werd het dan eer' zgn' sprekend wapen. Op een glas in Scher- p^.nr..l zrjnien paar lraate exemplaren t" ,i.n, bijr,. dat ia.l ds. Petrus van der tWenden, ái. -"t Antie Jans Giastra ge- huwd was gev/eest. Hij liet tn z4n wa- zlin een pen ter ttt d.tidittg van -ambt ooeneeslasen biibel en een herdersstal van zijn 6. AKKRUM, het glas I'an stadhoucler ,rnUi.ngá. en als uitbeelding Villem Y: t762. naam en die van wijlen zijn vrouw een wiel, een glas en een ster' In Vartena zien we in h.t w"p"tt van Sybren Uiltjes Visker twee vissen. De bouwmeester van Roelof Saegman, tigheicl, trouw, liefde, vrede, oorlog, de kerk in Balk, mr. glas de kerk een waPen hJndei, landbouw, wetenschap. Er is wel liet op een in daarin o.a' een z^ag' beweerd dat deze figuren geïnspireerd schilderen met Dasser, winkelhaak en troffel' z11n op die waarmee de atias van Fries- glazen werd dt ene land van Schotanus/Halma uit 1718 ver- Van kleur in de de an- is door en CasPar LuYken' keer meer gebruik gemaakt dan sierd Jan die op is niet onmogelijk, maar zeker is dere. Er zijn verschillende glazen Het zijn, bijv' in het ook niet. In elk geval is geen der het wapen na kleurloos in Surhuisterveen, die we oP de Friese Scherpenzeel-zelfs en ook vrouwenfiguren slechts in glat"n ra.tir"ffen klakkeloos gekopiëerd waar de vrouwenfiguren uitgevoerd. Andere glazen, uit de atlas. grisaille zijn zijn veel kleur- In de stadhoudersglazen is rond het Ë;1". ai" te Drachten, wapen meestal het teken van de Orde rijker. .r"r-r d. Kouseband geschilderd met het opschrift 'Honi soit qui mal y pense'' d. .".torr.hes met opschriften hebben meestal een on-rlijsting in slappe barok- ke of rocaille vormen' Het is wel aardig om te zien dat men de sPelling van de woorden van het opschrift aanpaste aan de ruimte binnen de cartouche' A1 naar gelang de beschikbare ruimte schreef L." Li;". HEREN of HEEREN, sTA-

130 Glasschilders FIet is ons niet gelukt te ontdekken wie wel de hierboven genoemde glazen ver- Er zijn in de 16de en 17de eeuw in vaardigden. Het kerkvoogdijarchief van Friesland talloze glasschilders of glas- Balk gaat niet terug rot L729 en kerk- schrijvers werkzaam geweest. Ze wáon- voogdijrekeningen van Oudega, die be- den vooral in Leeuwarden en Sneek, waard worden in het gemeentearchief maar ook wel in andere plaatsen als van Smallingerland, geven wel aanwij- Franeker, Bolsward, Dokkum, Joure, zingen dat tn 1.71.7 de glazen zijn aange- rWolvega, Kollum en Berlikum. bracht, maar vermelden niet wje ze Over deze kunstenaars is in archivalia maakte. relatief nog vrij veel genealogisch materiaal voorhanden, maar omdar van Staah hen geen werk bewaard is gebleven zul- De glasschilder Ype Ulbes Staak werd op len wij hier verder niet over hen schrij- 19 maart 171.7 te Sneek gedoopr en zijn ven, broer Jurjen Ulbes Staak op 8 februari namen De van de laatste beoefenaren 1720, eveneens te Sneek. FIun vader van de glasschilderskunsr, die in de lBde Ulbe Jurjens was wolkammer en execu- eeuw leefden en van wie wij nog werk teur te Sneek en hun grootvader Jurjen bezitten, zijn niet onbekend. Her zijn Michiels was er schoenmaker. FIun over- gebroeders yp. de Jurjen en Staak grootvader ds. Michaë1 Georgiï Staak en. Thomas en Tjalling Gonggiijp, allen was predikant te IJsbrechtum, maar afkomstig van Sneek. FIun Êekend- diens vader Jurjen Michiels woonde heid zal wel voortvloeien uit het feit weer te Sneek en was daar koper- dar zij de door hen gemaakte glazen slager. signeerden. Verschillende leden van het geslacht De glazen te Akkrum zijn vervaardigd Staak hebben functies bekleed in het door de Gonggrijps. De andere Frieie stadsbestuur van Sneek. In een hierna glazen worden steeds toegeschreven aan nog te noemen advertentie in de de gebroeders Staak. Deze toeschrijving Leeuwarder Courant van L6 augustus is echter nier voor alle glazen iuist. DË 1758 schrijft Ype Staak dat de glasschil- samensteller van de voorlopige monu- derkunst reeds meer dan honderd jaar mentenlijst ging zo ver, dat hij ten on- door zijn familie is beoefend. Ten on- rechte beweerde dat de glazen te Oudega rechte is verschillende keren beweerd (Sm.) de namen van de gebroeders Staak dat dat de familie Staak was. ype en droegen. De glazen te Oudega (Sm.) en Jurjen Staak zijn glasschilder geworden ook het glas te Balk zijn niet van hun door hun familie van moederszijde. hand. De glazen in beide kerken zijn Op 15 oktober 16a2 wordt in Sneek Ja- ongesigneerd en duidelijk uitgevoerd in cob Binnerts gedoopt. A1s hij volwassen een andere stijl dan de wel door de is noemr hij zich'Mr. glaesmaker' en hij Staaken gesigneerde. Bovendien wordt woont Achter de Broeren. Zijn zoon nog wel extra duidelijk dar. zij de gla- Ype Jacobs wordt op 16 apr1l 1645 in zen niet maakren, als we de vervaardi- Sneek gedoopt en is later ook glasmaker gingsjaarrallen van de glazen van Oude- Achter de Broeren. Zijn vrouw is Antje ga (Sm.) (1717) en het glas van Balk Pieters. Ztjn dochter Tyrje ypes (ge- (1729) vergelijken met de geboortedata doopt te Sneek op 7 december 1681f is van Ype Staak (1717) en Jurjen Staak de moeder van Ype en Jurjen Staak. In (1720). Het valt nier aan te nemen dat het rekeningboek van de kerkvoogdij zrj aIs zuigeling of als kind reeds in varr Flardegarijp staan de volgende pos- staat waren de glasschilderkunsr te be- oefenen. Misschien hebben ze wel de 171,2 Den 25 Junius aan Ar-rtje Pytters jongere onderdelen van het Van F{aer- volgens quitantie no 1.4 van de smaglas te Oudega vervaardigd. glasen te backen 1 1O - ,, - ,,.

131 te zeggen' Op 171.2 Den 15 Octobris t712 aan Antle gedreven? Het is moeilijk staat alleen de Pytters wed. van YPe Jacobs tot á" glrz.tt van Surhuizum staat oP Sneek betaalt van de gebacken gla- naam van Ype. In Drachten van en oP sen aan de n(ieuwe) kerk 50 - 1 - ,,' twee glazen de naam Jurjen .*". ái. van Ype. OP een glas in Eng- Blijkbaar heeft dus Antje Pieters na de wierum staar-r beider namen. De glazen van haar man het glasschildersbe- dood van Engwierum zijn sterk gerestaureercl en ziin later haar klein- drijf voortgezer. en ten d.1. g"t..o.tstrueerd' In het re- zoons Ype en Jurjen Staak in de zaak van de kerkvoogdij van voor dat Ype in keningboek gestapt. Hier pleit ook staat bt 1744 een post Achter de Zuider-Drachten iaos- overlijdt in zíjn huis alleen betaald aan straat waarin ziln van 150 car. guldens, Broeren, dezelf de jurjen. In het rekeningboek van Lippen- Binnerts in 1630 "h,rize.r overgrootvader Jacob staat bij 1745 van een bedrag van wioonde en het glasschildersbedrijf al 71.-7 -,, car. guld. ook alleen betaald uitoefende. aan In de boeken van IJsbrech- Hebben Ype en samen de zaak Jurjen. Jurjen lum-worden in 1735 en 1,739 betalingen verantwoord aan YPe en in 1743 aan rs; Jurjen. De kerk van Oudkerk be- taaÍt in 1,741 voor geschilderde het gLas met Jnrj.tt 7. SUAMEER, tekening van 208 gulden. van Aulus van Snrinia: ITTa Dezc slazen'iurjen het wapen mei 1747 re tckeniÁg berust irij het Fries Museunr' Staak stierf op 6 3,r..k op 27-iarige leeftijd' Zijn we-duwe Doetje Ó.rtr.he.s Posthumus bleef achter met twee dochtertjes. Ype was nu nog de enige glasschilder in Friesland' Prà'ktisch alle opdrachten om glazen te maken vielen hem voortaan toe' Hij zal het dus wel druk gehad hebben' Noch- tans vond hij ook tijd om zich te wij- den aan het algemeen (of toch eigen?) belang. Hij diende de stad Sneek n1' achteieenvolgens a1s stadsbouwmeester' schepen en burgemeester. Misschien -"rL,. hij uit vrijetijdsbesteding wel schilderijen. Het Fries Scheepvaartmu- seum bezit van ztjn hand een olieverí uit 1250, voorstellende de verloochening van Petrus. Over de wijze waarop Ype Staak zijr-r zaken regelde en zijn bedrijf uitoefende *"t.n *ij eigenlijk niets. Van de prij- zen die hij berekende komen wij iets te weten uit de ene rekening die er van hem bewaard is gebleven in Oldeboorn' Hieruit blijkt dat hij zich niet per ;[- zonderliik glas liet betalen, maar per voet geschilderd glas en dat hij Per voet twaalf stuivers rekende. Er z1jn, zoals hiervoor reeds bleek, in de 1Sde eeuw zeer veel geschilderde glazen vervaardigd, maar aan het eind van de eeuw begint de afkeer voor wapens en

t32 dus ook voor ï/apenglazen zich re ma- dert, en by hem reeds al over Twintig nifesteren. FIet vrordt in de werkplaats Jaren agter elkanderen zynde geëxer- van Ype Staak minder druk. In de ceert, als nog gecontinueert, weshalven Leeuwarder Courant van 23 juli 1794 zyn Persoon by dezen verders in de plaatst hij nog een adverrentie: gunst van elk recommandeert, met be- ''Wie geneegen is om het Glasschilderen lofte van by aanhoudentheit op 't ci- te leeren, mits de Tekenkonst veÍstaan- vielste te zullen behandelen, kunnende de, kan zig in Persoon adreseeren aan desselfs tVerk bezien worden aan de de Burgemeester Y. Staak te Sneek bin- I(erke-glazen van Stavoren, Engwierum ncn 4 \7eeken, die in billyke Conditien Oldeschoot, Dragten, Oldeboorn, Heeg, wil handelen'. Een leerling en opvolger Oudega, Egcen en meer andere Kerken zal zrch wel niet hebben aangemeld, cn Huizcn, zoo buiten als binnen deze Op 1,2 mei 1808 overleed Ype Staak te Provincie'. Sneek kinderloos. De inventaris van zi.jn Vie waren de Gonggri.jps, die deze lBde- bezittingen werd toen opgemaakt en is eeuwse concurrentiestrijd veroorzaak- bewaard gebleven. ']o) Alleen op de zo1- ten? Thomas Gonggrijp werd op 2 juli der, zo blijkt, lag nog war glasgoed en 1730 te Sneek geboren en zijn broer schildersgereedschap. Ype Staak oefende Tjalling op 9 november 1.736, eveneens dus in 1B0B zijn beroep niet meer r:it en te Sneek. 211 waren zonen van Herma- dat is ook niet verwonderlijk, als we de nus Gonggrijp, schepen van Sneek. Tho- leeftijd waarop hij overleed in aanmer- mas heeft geleefd tot 1814. Hij was lic'l king nemcn: eenennegentig iaar. van de vroedschap van Sneek en verschillende keren stadsbouwmeester. Tjal- Gonggrijp ling overleed in 1.823. Hij was achter- In de Leeuwarder Courant van 29 juli eenvolgens lid van het gerecht van 1758 verscheen deze advertentie: 'Tho- Sneek, vroedschap en later lid van de mas Gongryp, Meester Schilder in Sneek gemeenteraad. en Broeder berigten: Dat de bijna uit- Van Thomas bewaart het Fries Scheep- gestorven Glas Schilder- en Brandkunde vaartmuser-lm een handschrift dt 1751., door FIen niet alleen in die vorige Graad getiteld 'Yournaal Van de Reyese na en Flerstelt is, maar datze zelfs eene vo1- door Brabant en 't graafschap Naamen maakter Kleur hebben verkregen, dan door Tomas Gonggryp, schilder'. Hoe- wel voortyds hier in Friesland is bekend wel hij zich parmantig schilder noemt, geweest; gelyk zulks gezien kan wordeÍr doen de illustraties van zijn hand in dit bij de Konst-Schilders R. Keyert en R. journaal hem niet kennen als een groot Jelgerhuis te Leeuwarden en mede by kunstenaar. In de inleiding van zijn F. van der Elst Te Dockum. Alwaarom reisverslag schrijft hij, leerling geweesr de gemelde Broeders zig in de gunsre te zijn van Rienk Keyert te Leeuwarden. van allen en ieder lanbeveelen en be- Enkele persoonlijke gegevens over Tho- zonder aan de F{eeren Regenten van mas Gonggrijp vinden we iu een comp- Kerken en Godshuizen'. toiralmanak van 1761, die door hem Oneerlijke concurrenrie, zal Ype Staak van handschriftelijke aantekeningen is gedacht hebben en in de krant van 16 voorzien en die zich bevindt in de biblio- augustus 1758 plaatste hij ook een ad- theek van het Rijksarchief. Aangaande vertentie: zijn zakelijke activiteiren bevat het 'Ype Staak, Meester Schilder te Sneek, boekje ook enkele kleine gegevens, bijv. doet by dezen aan een ieder verwittigen, over werk in Akkrun.r en Pingjum. Be- ten einde niemand door de Bekentma- treffende Akkrum citeren we: kingen van Thomas Gongryp en Broe- 'het laaste glas van tot de Ackrumer kerk der mogte worden misleid, dat de al- van F. Halma ontvangen den 12 Nov. oude Glas-Schilder- en Brantkunst by 1761, en beloofd mij een werk over de zyne Voor-ouders verre over de FIon- Glaskunst te bezorgen. - Den 11 Decem-

133 museum in de vorm van oude fragmen- tjes gebrandschilderd 91as, waarop o.a. gegraveerd is 'van I A" 1599 / binnen / Sneek I en door Tomas GonggrijP Meester / glasschilder tot Sneek / om syn oudheit / bewaard I 178L / in een huis aen de Bottermerk / geseeten tot 1760'. In het museum is ook een klein gebrandschilderd glas met een voorstelling van een zeeslag in grisaille, bruin en rood en met het opschrift 'Tjalling Gonggrijp fecit in Sneek, 1720'. Tot nu toe valt slechts aan te tonen dat Thomas en Tjalling Gonggrijp werkten aan glazen in de kerken van Akkrum en Pingjum. In 1.784 reisden de kerkvoogden van Zweins naar hen toe' maar uit de kerkvoogdijrekening blijkt niet dat de broeders glazen voor de kerk leverden. ") Misschien worden door ar- chiefonderzoek nog eens enkele kerken gevonden waarvoor zij werkten. Toch gelorre.t wij niet dat er veel van deze L.rk.t-t ontdekt zullen worden. Ve hebben de indruk dat de Gor-rggrijps niet veel glazen vervaardigd hebben en dat zij de positie van Ype Staak niet hebben kunnen ondergraven.

8. IDAARD, glas van de Raden in het Hof ; !774. Onder het wapen de attributen van vrouwe Justitia: roede, zwaard en weegschaal.

ber begonnen te teekenen; L762, Den 2 Maart voleind. - Den 4 dito gebrant 19 ruim groot, 6 korf turf. - 1.762, Den 14 April het glas aan Flalma gesonden heel en gaaf.' Thomas Gor-rggrijp schildercle het portret van ziin zuster Jetske. Het hangt nu in het Fries Scheepvaartmuseum. Het draagt in cle rechter bovenhoek het opschrift 'Tomas Gonggrijp fecit, Aetat. XIX, Anno 1749, No 1'. Een andere herinnering bewaart het bovengenoemde

134 Bewaard gebleven glazen Anskjen Doys op het derde glas worden omgeven door de Krijg (mannen- A. In kerken figuur met speer en Medusa-schild) en de Voorzichtigheid (vrouwenfiguur n.ret 1717 - Owdega (Sm.) - Vijf glazen, ma- slangen en spiegel). ker onbekend (afb. 2). Ror-rd cle gekleurde y/apens en de car- Schenkers: Gedeputeerde Staten, Staten touches met de opschriften zijn in grisail- in het Mindergetal, Rekenmeesrers, Ra- le versieringen aangebracht in de vorm der-r in het Hof van Friesland en ieden van vruchtfesroenen, putti, halfwezens, van het geslacht Van Flaersma. Op de krijgsattributen en zeemonsters. De es- glazen z1n de wapens van de onder- thetische kwaliteit der glazen ligt hoger scheiden leden van de colleges en van dar-r die der latere glazen van de ge- cle Van Ffaersma's aangebracht binnen broeders Staak. Bepaalde elementen in de omlijstir.rgen in grisaille. Alle glazen zijn versiering van de glazen komen later gedateerd 1,717, maar het Van Ffaersna- niet meer voor. Is in Surhuizum mis- glas heefr toevoegingen uit 1735, 1.758 schien gewerkt naar oudere voorbeelden en 1.776. Op het glas van de Rekenkamer van een leermeester? is in grisailie de Hoop weergegeven. De De toestand van de glazen is goed. Res- glazen verkeren iu een ernstige staat van tauratie vond plaats tn 1,939 door Jarig verval en de opschriften zijn op veel plaatsen onleesbaar geworden.

1729 - BaLb. Eén glas, maker on, bekend. 9. \(/ARTENA, het elas van ds-' H. Nieuwold, kerkvoogd Behalve het wapen van Friesland zijn de J. Sijbren Ultjes Visker en zijn vrouw cn Hêndrik wapens afgebeeld van Flans Claeses en Bartels Idzerda, schoolmeester te Grouw Poppe Jans, gecommitteerclen tor de en rnedekerkr.oosd van Vartena; 1280. bouw van de Balkster kerk en van Roelof Saegman, de bouwmeesrer. De gekleurde wapens zijn omgeven door or, namentwerk in grisaille, dat erg ver- vaagd is. Met moeite zijn in de versiering enige putti te herkennen. Het glas lijkt te zijn samengesteld uit onderdelen var.r meerdere glazen. Restauratie vond plaars in 1941. Niettemin is de toestand deplo- rabel.

1734 - Surhuizum. - Drie glazen, ype Staak (afb. 3 en 4). Op het glas van de Rekenmeesrers worden de twee toegewende, gekroonde wapens van Friesland geflankeerd door de Landbouw (vrouwenfiguur met koren- schoof en koe) en Vetenschap (vrouwenfiguur aan een tafel met boeken). Op het glas van Gedeputeerde Staten worl den de wapens geflankeerd door de Een- dracht[?] (vrouwenfiguur mer pijlenbun- dei en wapenschild) en de Oorlog[?] (vrouwenfiguur met harnas en zwaard). De wapens van Arent van Flaersma en

135 Haasdijk. In 1833 waren, behalve de opschriften voorkomen. Blijkens foto's hier genoemde glazen, ook nog die aan- van de toestand vóór 7906 was de in- wezig van de Staten van Friesland er-r deling reeds zoals die nu is, met de on- de Raden in het Hof. e') gebruikelijke opstelling dat het provinciale wapen en dat van de stadhouder 1743 - Drachten - Yier glazen, Ype en naast elkaar voorkomen. De signaturen Jurjen Staak (afb. 5). staan op een ongebruikelijke plaats. Alle glazen zijn versierd met de toe- Het museum in het Admiraliteitshuis te gewende, gekroonde s/apens van Fries- Dokkum bewaart fragmenten gebrand- land. De wapens worden op het glas schilderd glas uit de Engwierumer kerk' van het Mindergetal geflankeerd door leeuwen en op de andere glazen door 1761 - Akkrum. - Vier glazen, Thomas vrouwenfiguren. Op dat van Gedepu- en Tjalling Gonggrijp (afb. 6). teerde Staten zien we de Vrede met Op het glas ran de Rekenmeesters is otr- zeven pijlen in een bundel en een hoed der een baldakijn het door klimmende op een staak en de Oorlog rr'et zwaard, leeuwen gehouden w.apen van Friesland kuras en helm. Op het glas van de Ra- weeígegeven. Op dit glas staan ook twee den in het Hof staan de Gerechtigheid, vrouwenfiguren: de iinkse, vergezeld van geblinddoekt en met zwaard en weeg- drie kinderen en met een vlam boven schaal en de Voorzichtigheid met slang haar hoofd, haar hand op het hart' en spiegel. Het glas van de Rekenhamer symboliseert de Liefde. De rechtse is ver- draagt afbeeldingen van de Landbouw gezeld van een hond en draagt een met korenaren, botervaatjes en de kop stokje en een spiegel. Stelt zij de Voor- van een koe en de Handel met mer- zichtigheid voor? De plaatsing van het curiusstaf en -helm en geldbuideltjes. opschrift in de cartouche is onevenwich- De verdere versiering van de glazen be- tig. Het glas is in de lijst gesigneerd staat uit vruchtfestoenen, hoornen des 'Tomas en Tjalling Gonggríjp 1,761'. overvloeds en oorlogsattributen. De Het glas van het Hof is gelijk van opbouw Drachtster glazen zijn de grootste die er als dat van de Rekenmeesters. De linker in Friesland bewaard bleven. Ze zijn vrouwenfiguur draagt een lauwertak. ook de meest kleurrijke. De staat van Aan haar voeten zit een duif (Vrede?). onderhoud is uitstekend. De rechter vrouwenfiguur draagt een hoed. In haar handen heeft zij een 1746 - Engraierum. - T.wee glazen, Ype zwaard en een weegschaal (Gerechtig- en Jurjen Staak. heid). In de onderlijst: 'Tomas Gong- Beide glazen dragen opschriften betref- gryp, Kunst- en Glasschilder In Sneek fende de Staten van Friesland. Boven de mee Fecit Aa 7761'. opschriftcartouches zijn cle gekroonde Het glas van stadhouder \íillem V is wapens aangebracht van Friesland en kleurrijker dan de vorige twee en ook van de stadhouder. Op het ene glas wor- anders van vormgeving, met name in den deze wapens geflankeerd door de de cartouche en de krijgsattributen on- Voorzichtigheid en de Gerechtigheid er.r der het wapen. Boven in het glas ziln een op het andere door Vrede en Oorlog. zon en twee zwevende engeltjes geschii- Boven de wapenkronen zijn putti met derd. De anatomie van de engeltjes en een krans geschilderd. de schilddragende leeuwen is slecht. Sig- In 1906 heeft restauratie plaatsgevon- natuur: 'Tomas Gonggríjp, 1'762'. den door de firma F. Nicolas en Zonen Het vierde glas draagt de wapens van te Roermond en in 1956 opnieuw door Utingeradeel en de leden van het neder- Jentje Popma te Leeuwarden. De restau- gerecht van deze grietenij. FIet wapen ratie van 1906 is waarschijnlijk voor een van bljziuer Johannes Kalsbeek (een groot deel reconstructie geweest. Het is kalf bij een beek) is een mooi voorbeeld niet logisch dat op twee glazen identieke van een sprekend wapen.

136 Oorspronkelijk bevonden zich in de kerk 1770 - Swameer. - Zes glazen, Ype Staak van Akkrum acht geschilderde glazen. In laïb. /). de topografische verzameling van het De glazen zijn in 1934 gerestaureerd Fries Museum (46llsa en b) bevinden door de NV Noord-Nederl. E,lectrische zich twee ontwerptekeningen van Tho- Glasslijperij en Glashandel te Groningen. mas Gonggrijp. Op die van het neder- De restauratie was l'oor een gÍoot deel gerecht staat: 'Deese Teekening geschikt reconstructie van de glazen. In het re- voort gerigt van Utingeradeel om ge- volutiejaar 1795 waren ze nl. ernstig be- schildert te worden in de kerk Glaasen schadigd. Reconstructie was vooral mo- van den Dorpe Ackrum in den jaare gelijk doordat zich in de topografische 1760'. Op die van het Stadhouderlijk verzameling van het Fries Museum (2903) glas staat: 'Deese geschildert in de ker- een ontwerp bevond van het glas voor de ken Pingjum Akrum, 1759 1762'. secretaris Aulus van Sminia en doordat Ook bezit het Fries Museum vier teke- een lijst met opschriften van de glazen ninger-r van omstreeks 1870 van de hand bewaard was gebleven. van A. Martin. Op deze tekeningen zijn De glazen vooÍ grietman Flenricus de glazen van het Hof, de Rekenkamer \Wiardus van Altena en secretaris Aulus er-r de stadhouder weergegeven en dan van Sminia dragen hun wapens en daar- nog een glas, samengesteld uit verschil- onder een door engelen gehouden car- lende niet bij elkaar behorende frag- touche met opschrift. Binnen guirlandes menten. zijn ze gesigneerd: 'Ype Staak fec., In 1,939 verkeerden de glazen in een Anno 7770'. dermate vervallen toestand dat ze uit- Op de overige glazen ztln boven de genomen moesten worden. Ze werden rilapens van Friesland engelen met een opgeslagen in het Fries Museum. Vooral krans geschilderd. Op het glas van het door toedoer-r van dr. A. \X/assenbergh Hof staan aan weerszijden van de schild- heeft in 1940 restauratie van de glazen dragende leeuwen vrouwenfiguren. De plaatsgevonden. De restaurateur was J. linker geblinddoekte figuur met zwaard Haasdijk van Fluizum. \7e1 dient gezegd en weegschaal is de Gerechtigheid. De te worden dat de resraurareur eigenlijk, rechter figuur heeft haar handen uitge- in plaats van de oude glazen te restau- spreid. G. J. Veenstra zegt dat zil de reren, nieuwe maakte met daarop de Vijsheid symboliseert. oude voorstellingen. In de depotkelder Op het glas van het Mindergetal staan van het Fries Museum staan nl. in een de Krijg (gekleed in harnas en met kist de oude onderdelen van de glazen schild en spies) en een figuur, omgeven nog. Uit sommige fragmenten valt op te door boeken en met in haar hand een maken dat er ook een glas voor de pre- staak met daarop een hoed (Vrede en clikant en organist is geweest. Wijsheid?). Op het glas van Gedeputeerde Staten 1770 - Goïngarijp. Zes glazen, Ype staan de Standvastigheid (met zuil) en Staak. opnieuw de Gerechtigheid. Op dat van De glazen in dit dorp zljn de kleinste in de Rekenmeesters zien we de Liefde (een Friesland en ook de eenvoudigste. Ze vrouw met vlammen op haar hoofd er-r zijn gen-raakr vooÍ cle Rekenmeesters, omgeven door kinderen). De figuur aan Gedeputeerde Staten, Stadhouder, Min- de anclere ztjde draagt een wetsrol en een dergetal, Hof en Grietman Johan Vege- sleutel (van 's lands schatkist?) en stelt lin van Claerbergen. Op enkele glazen waarschijnlijk Goed Beheer voor. worden de wapenschilden gehouden door Vroeger moet er ook nog een glas ge- Ieeuvren. De glazen van Gedeputeerde weest zijn met het opschrift 'Everardus Staten en Stadhouder zijn versierd met Penninga, Dienaer des Goddelijken krijgsattributen, her glas van het Hof \X/oorts te Suameer, Garijp en Eerne- met zwaard, weegschaal, roede en bijl. woude in her jaar 1770'. Dit glas was

137 10. SCHERPENZEEL, een glas mer zes sprekende wapens voor de Predikant en andcre dorpsnotabelen, 1788.

138 niet te reconstrueren. Ervoor in de plaats De glazer-r voor de hoge colleges verto- is een modern gebrandschilderd glas aan- nen grote overeenkomst met die van gebracht van Jan Wijkmans. Het heeft Idaard. Ook het grietmansglas van Cor- berrekking op de vrouweirvereniging nelis van Scheltinga en diens vrouw Priscilla, die veel heeft bijgedragen ror komt overeen met dat voor hem in de de restauratie van de glazen.,) Idaarder kerk. Verder is er in \íartena een glas met het wapen van Aurelia van 1774 - Idaard Zes glazen, Ype Staak Haersma, douairière jr. Tjalling Villem (afb.8). van Kamstra er-r één met de wapens van De glazen van de Rekenmeesters, Gede- ds. Joh. Henr. Nieuwold, van de kerk- puteerde Staten, Raadsheren en leden voogd, schoolmeester, dorpsrechter en van het Mindergetal veÍronen de beken- ontyanger Sybren Uiltjes Visker en diens de opbouw: het wapen van Friesland, vrouw Sytske Ulbes en van Hendrik gehouden door leeuwen en daaronder Bartels ldzerda, kerkvoogd van Varte- een cartouche met opschrift. In de ver- na en schoolmeester te Grouw. Het glas siering van her glas van het Hof ziln de van de stadhouder werd in L795 ver- attributen van vrouwe Justitia verwerkt nield. Toen de glazen door J. Haasdijk (roede, zwaard en weegschaal). De gla- in 1925 gerestaureerd werden is een zen y^n Gedeputeerde Staten en het nieuw stadhoudersglas vervaardigd in Mindergetal zijn versierd met krijgs- oude vorm. FIet ontwerp van dat glas attributen (vaandels, pieken, kanonnen, bevindt zich in de topografische verza- laadstokken, kogels en trommels). De meling van het Fries Museum. Idaarder kerk bezit ook een glas met De glazen zljn in hout gevat. Ondanks de wapens van Grietman Cornelis van de restauratie van 7925 verkeren ze op Scheltinga en van diens vrouw Aurelia het ogenblik in een slechte staat. Ver- Alette van Flaersma en een glas met de schillende glasruitjes ontbreken. wapens van ds. Nikolaus FIouwink, van Veel gegevens over de aanschaf van de Klaas Douwes. schoolmeester, organist. glazen en hun we1 en wee staan in de ontvanger en dorpsrechrer van Idaard Friesche Volksalmanak van 1899.0) en van diens vrouw Gryttie Gerryts. In het rekeningboek van de kerk- 17BB - Scherpenzeel. - Vier glazen, Ype voogdij van Idaard schreef Cornelis van Staak (afb. to). Scheltinga: '1.776, Den 13en September De glazen voor de Raadsheren en de betaalt aan Ype Staak, meester glasschil- Rekenmeesters vertonen weer de be- der, wonende te Sneek een hondert en kende opbouw: het wapen van Fries- seven en veertig gulden wegens 't schil- land, gehouden door klimmende leeu- deren van vier Provinciale wapens voor wen en daaronder een opschrift in een de Hooge Collegien en een wapen voor cartouche met rocaille omlijsting. Het mij enz. mer de vereiste inscriptien. Ten glas voor Grietman 'líillem Anne van tweeden vijftien gulden en agt srrs we- Flaren draagt aileen diens wapen en een gens 't schilderen van de wapenen van cartouche. Heel mooi is het glas met Dominus Flouwink en de schoolmeester zes Íraaie sprekende wapens voor de Klaas Douwes met behoorlijke Tituls predikant en andere dorpsnotabelen. enz. . . .'23) Bij de februaristorm van Twee glazen zrjn in hout en twee in 1953 is één glas stukgewaaid. De brok- lood gevat. De staat van onderhoud is stukken zijn door Jentje Popma rot een uitstekend. Vroeger bezat de kerk zes raam gereconstrueerd en thans opgesteld geschilderde glazen.l) Die van de Sta- in het Fries Scheepvaartmuseum te ten en Gedeputeerde Staten van Fries- Sneek. land zijn verloren gegaan.

1780 - Wartena. - Acht glazen, Ype 1790 - Oudemirdwm Eén glas, Ype Staak (afb. 9). Staak.

139 Het in hout gevatte glas is een geschenk deze fragmenten is gereconstrueerd tot van de Staten van Friesland. Dat staat een g1as, dat nu in het trappenhuis van in de cartouche. Het v/apen op het glas het museum is aangebracht' Uit de is, zoals gebruikelijk, dat van Friesland. overige scherven is duidelijk oP te ma- Het wordt gehouden door twee leeuwen. ken dat zij r.oor een deel resten zi.jn In 1857 waren in de kerk ook nog gla- van een glas van de bestuurders van het zen aanwezig van de Rekenmeesters, waterschap Wymbritseradeels cum an- Gedeputeerde Staten en Raadsheren. 2a) nexis Contributie Zeedijken' Ze zijn ge- clateerd 1756.'tó) Van de glazen die in -Wymbritseradeelster B. In musea kerken zaten komen slechts die van Oudeg:r in de buurr Enkele geschilderde glazen of onderde- van dit jaartal. Gedeputeerde Staten ga- len ervan zijn terechtgekomen in musea. ven de kerkvoogden van Oudega nl. ir-r tWe noemden hiervoor al de fragmenten 1755 subsidie voor een glas. van Akkrum in het Fries Museum. Dat de fragmenten uit Oudega afkom- In 1924 verwierf het Fries Museum van stig zijn wordt wel bewezen door het het wa- dr. J. Mulder een groot aantal fragmen- volgende. De opschriften van ten van glazen uit de kerk van Finkega. terschapsglas zijn a1s volgt te reconstru- Deze fragmenten dateerden van 1'636. eren: l. (\Wymbrits)eradeel 1756; 2. Uit de brokstukken valt op te maken P(ytter Voorhoek Dijksgedeputeerde) dat één der glazen geschonken werd va(n) (Wymbritseradeels cu(m a)nnexis door Gedeputeerde Staten. Ook is de Contributie Zeedijke)n, de Steedden naam van de predikant F{enricus Sneek en Ylst daer onder begrepen en Florstenius te lezen. Ontvanger van 't Borgerweesht'-is der H. F. \í. Luicking schonk het Fries Steede Sneek, 1'756; 3. Fr (?) (Jelle de Museum in 1930 zes ruitjes uit cle kerk Boer Dijksgedep)ute(erde van'fi/ymbrit- van Lemmer. Hierop staat: 'De kerke- seradee)ls Contributie Zeedljken de Stee- raad I Yan den Dorpe / Lemmer Har- den Sneek en Ylst daaronder begrepen tWoudsEnd mannus / Phocilides / Verkondiger Van ,/ en Ontvanger van cum An- Gods Heylig \Woord I (17)1'7 / Nanne nexis, 1756; 4. H(eer Dr. Jacobus van \Wymbritseradeel)s Anes Floutkoper en / Ouderling / Anno Loon Sec)ret(aris van 1.717 I Vilhelmus / Tadema, Mr. Chi- cum anx Contributie Zeedijken en de rurgijn en Diaken / Anno 1717 I Sije Steden Sneek en Ylst daar onder be- Joukes / Mr. Smid en / Diaken / Anno grepen en Fiscaal van voorgeschrevetl 17 17', . Grietenie, 1756. FIet museum bezat vroeger ook geschil- Uit het reheningboek van de Ned. Herv. derde ruitjes, die uit de kerk van Frane- kerkvoogdij van Oudega (\l) blijkt dat ker afkomstig heetten te zijn. Ze hangen in 1756 gedeputeerden Verhoek en De nu in het Dr. Coopmansh0s. Gezien de Boer en secretaris Jacobus van Loon elk kleine afmetingen van de schilderingen ï 15 -7 - 8 betaalden voor ll3 deel van zu|Ien ze niet uit een kerkglas afkom- een glas. to) stig zijn. Uit dit boek blijkt verder dar' tn 1757 De fragmenten van glazen uit Engwie- aan Ype Staak ï 195 - 15 - 0 betaald rum in het museum in Dokkum noem- werd voor het schilderen van zes g1a- den we hiervoor al. zen. Behalve het waterschapsglas en de In het Fries Scheepvaartmuseum te glazen voor de provinciale overheden Sneek worden fragmenten bewaard van waren dat ook een glas voor grietman een in 1953 vernield glas uit Idaard' S. G. Juckema van Burmania Rengers Verder bezit dit museum een groot aan- en één met de waPens van ds. S. J. tal fragmenten van glazen die eertijds Attama en de kerkvoogden Sijtse Heins ongeïnventariseerd in een depot van het en Gatse Douwes Buma. Fries Museum stonden. Een deel r'an

1.40 Beschrijvingen van veÍdwenen glazen

Van de meeste verdwenen glazen is niets meer bekend. Van enkele zijn (dikwijls zeer korte) beschrijvingen bewaard gebleven. In het voorgaande hebben we daarvan al enkele genoemd. Hier vol- gen de overige (voorzover bekend). Augsbuur. De opschriften van de glazen uit L782 zijn genoteerd door notaris An- clreae. ") Beetgum, Een glas met wapens van Frits van Grombach en Lucia van Martena.') Bozum. In 1690 werd een glas aangebracht met de wapens van ds. F. Gellides er-r Thys Clasen, Joute Sjoerds, Cornelis Clasen, Gerrit Nannes en Cornelis Hen- driks en een ander glas n'ret de wapens van de secretaris M. Janssonius en diens vrouw. tt) Eestrum. Op één der glazen v.zas in 1841 nog te lezen: 'Generaal r'an de Cavalle- rij, L631' .'\') Huizum. Vijf glazen van 1642 zijn be- schreven door Ulbo van Burmania. 3t') JelLum. De opschriften van negen glazen uir 1701 zijn bewaard gebieven in een handschrift van ds. Ernestus Viglius. 31) Oldeboorn. De elf glazen van 1756 i ontwerptekening (Fries in 11. PINGJUM, L757 en hun schenkers staan vermeld Museurn) toot glas van Ernst \flillem een uitvoerige rekenir-rg van Ype Staak. van Vijdenbrugh""t-t en Tjepke Gratama en Deze rekening is nog aanwezig in het hun echtgenoten; L759. kerkvoogdijarchief. Pingjum. Het stadhouderlijk glas moet gelijk zijn geweest aan dat van Akkrum talir.rg van 86 - 10 - ,, aan Gorrggrijp voor (zie hiervoor). Het Fries Museum be- het stadhouderlijh glas.) waafi een ontwerptekenirtg voor eetl F,igenaardig is de betaling valr 24 no- tWillem glas in de kerk van Pingjurn (afb. 11). vember 1.76a aan Douwes voor Het is waarschijnlijk van Thomas Gong- hout, arbeidsloon, uitgeschoten ge1d, 'als grijp en ontworpen in 17 59 voor seven besonder teikeninger-r van het bin- mr. Ernst \flil1em van \íijdenbrugh en nenwerk gemaakt met het teikenen rtan Tjepke Gratama en beider echtgenoten. de glasen'. ") Villem Douwes was stads- (Opmerkelijk is het dat in Pingjuln in bouwmeester van Harlingen. dezelfde tijd glazen gemaakt zijn door St. NicoLaasga. 'Weleer zag men in de de elkaar beconcurrerende Thomas kerk in een der glazen het wapen van Gonggrijp en Ype Staak: 14 mei 1761' - zekeren Roordama me! een witten hoorr-r betaling van 93 - ), - ,, aan Staak voor en dit zonderlinge opschrift: Dit Roor- glazen van het Hof, Gedeputeerde Sta- dama's blanke horen, die de or.rderaard- rt) ten en Rekenlneesters; 4 iuni 1763 - be- sche hem geleverd hebber-r'.

t41, Surhuisteroeen. De opschriften van zes nia trof in 1841 nog glazen of fragmen- glazen uit 1686 z\n te vinden in hec ten daarvan aan in Suawoude, GarijP, schoolmeesterboekje. 1ó) Eestrum en Bergum. Dit duidt er wel -,,er- Terborne. In een der glazen stond een op dat lang niet alle glazen in 1,795 versje: nield zijn. Veeleer ligt het voor de hand 'St. Laurens is de Patroon te veronderstelien dat veel glazen ver- van onze Kerke. wijderd ziln omdat ze vervallen waren Daarom staat hy schoon in 't en stukgegaan. In 1953 richtte de febru- middelste parke. aristorm in Idaard grote schade aan de Ook vond men er zijne Beeltenis met glazen aan. Ook vroeger zu1len door eenen Rooster'. 3a) stormschade wel glazen verloren zijn ge- gean. Misschien heeft de met stenen gooi- 'Warns.In 1857 bevond zich in de noord- ende jeugd ook wel bijgedragen tot het muur van de kerk nog een wapenglas teloorgaan van verschillende glazen. Op voor het gerecht van Flemelumer Olde- verscheidene plaatsen zljn de glazen te- ferd en Noordwolde. Het dateerde van genwoordig beschermd door houten 1683. Alle opschriften staan vermeld in deuren van latwerk, die slechts 's zon- het schoolmeestersboekje. 3;) dags geopend worden (bijv. Drachten, Engwierum, Suameer) of door tralie- Lotgevallen van de glazen werk (bijv. Oudega). Een dergelijke be- Meestal wordt verondersteld dat de ge- scherming is niet van de laatste tijd. Ge- schilderde giazen, die bijna altijd met deputeerde Staten trokken in 1595 aI wapens waren versierd, voor het me- 49 - 18 - ,, uit voor 'seeckere koperclraet- rendeel verdwenen zijn tn L795. Deze tralies voor een glas in de kercke Ja- veronderstelling is ten dele waar. Een cobijner. 50) De kerkvoogden van Scher- fraai verhaal over het stukgooien van penzeel lieten \W. Roukes in 1789 voor het stadhouderlijk glas van tWartena is vierentwintig caroliguldens hekjes ma- ons overgeleverd. e) Ongetwijfeld zullen ken voor de glazen. In de kerkvoogdij- er meer glazen vernield ztjn toer-r de tijd rekening van Oudega (Sm.) komt na van vrijheid, gelijkheid en broederschap 1719 steeds de post voor 'aan Ruyrd aanbrak. Er zullen ook glazen op een Joannes voor een Jaar voorsingen en wat voorzichtiger wijze verwijderd zijn. vensters voor de glaasen op en toe In de kerkvoogdijrekening van Oude- doen: 15 -3-,,'. schoot komt op 30 mei 1.795 deze post Al zijn de glazen goed beschermd tegen voor: R. H. Bloemberg f 9 en 4st. en vernielingen, dan nog zljn ze niet te be- 6 penn. voor het uitnemen van het hoeden voor verval. Grisaille, waarmee prinseglas'. In Hommerts werden a1le de schilderingen vervaardigd zijn, is niet glazen in 1795 uitgebroken. su) onbeperkt duurzaam. Na verloop van Ds. Stephanus Bulthuis liet na zíjn langere of kortere tijd vervagen de in komst in Oudemirdum in 1799 de gia- grisaille aangebrachte tekeningen. Dui- zen uitnemen. Hij bewaarde ze echter delijk is dit bijv. op het ogenblik waar en na de Franse overheersing liet hi1 ze te nemen in Baik en in Oudega, waàr weer aanbrengen. In 1857 waren ze alle een groot deel van de opschriften van nog aanwezig.2a) de glazen onleesbaar is geworden. Ook Meer glazen, die nu verdwenen zijn, wa- in Vartena is duidelijk sprake van ver- ren in de negentiende eeuw nog aan- val. Het is te hopen dat dit verval op wezig. In 1833 waren de glazen in de tijd gekeerd zal worden door kundige kerk van Surhuisterveen er nog.15) Pas en grondige restauratie. De weinige in 1,847 werden de glazen van Burum voorbeelden van glasschilderkunst die verwijderd tt), en in 1852 die van Goën- we in onze Friese kerken nog hebben ga.3t) Donkerbroek bezat in 1857 nog dienen niet verloren te gaan, Ír'aar zorg- een glas. tn) Mr. Hobbe Baerdt van Smi- vuldig bewaard te worden.

142 N oten

') Schoolmeestersboehjevan Scherpen- '0) Res. van Ged. St. van Friesland 14 zeel, 1857. Prov. Bibliotheek van Fries- maart 1.743, G. 105e, fol. 30 - Ra. FrI. lancl, Hs. 115023. 11) Tegentaoordige staat van Friesland, 1a) Vriendelijke mededeling mr. B. van Amsterdam i785. Deel II, blz. 152, 1,53, Haersma Buma te Sneek. 157 en 266. ') G. J. Veenstra, portefeuille mer over- t') Vg1. voor de glazen te Sneek: drukken. P.B. Frl., Pd. 133. E. Napjus - Historiscbe Chroniek. ot' be- 3) Archieven van de Staten van Fries- schrijoing. oan oud- en nieuw Sneek, b\z. land en de daarmede verbonden co11eges, 124-126, Sneek 1.772. 1.580-1795. P. S. Scheltema - Rondom de Kerck van Gf. 501-1e, Registratieboeken van beta- Sint-Maerten te Sneek VII, VIII, IX. lingsordonnantiën op de ont- In: Het Sneeker Nieuwsblad, 28 aug., vanger der kloostergoederen, 4 sept.,15 sept.1953. 1.592-1.646. Mr. B. van Flaersma Buma te Sneek Gf.511-15, Idem op de ontvanger der deelde mij mee dat de glazen, die in 1723 consumptiën, 1646-1799. door Stadhouder \íillem IV en in 1235 R. 54a , Idem op de rentmeester der door de Raadsheren van het Hof van domeinen, 1654-nA3. Friesland geschonken werden om in de R. 561t-as, Rekeningen van de ontvan- vensters van de zuidbeuk van de Sneeker gers-generaal der consump- Martinikerk geplaatst te worden, ver- tiën, 1,7 50-1,7 55. vaardigd werden door de schepen en R.56kl-7?, Idem van de ontvangers- burgemeester Dekken Koops. Zie voor de generaal der domeinen en glazen in de Kleine Kerk te Sneek: consuptiën, 1766-1806. Napjus, bIz. 131. Rijksarchief van Friesland. 13) H. Sannes - Gescbiedenis oan Het ') Vgl. \í. Bogtman - Nederlandsche BiLdt, Franeker 1.951., deel I, blz. 344. glasscbilders, Amsterdam, 1944. tt) Scboolmeestersboekje pan Donker- ") Resoluties van Gedeputeerde Staten broek, 1.857. P.B. Frl., Hs. 115020. van Friesland 16 maart 1655, G. 103, 'o) Grat'scbrit'ten tussen Flie en Lawwers, fo| 7z - Ra. Frl. deel I, Achtkarspelen, Leeuwarden 1950, sa; Mej. drs. Ilerma van den Bergh deel- blz. 47. de mij mee, dat in de Nassause Domein- 16) H. van Rollema (d.i. jhr. mr. Hobbe rekeningen (Aigemeen Rijksarchief, Baerdt van Sminia) -'Wandelingen 'uan 's-Gravenhage) enkeJe uirgaverr verallr- mijnen oudoom den opzigter, Leeuwar- woord zijn voor stadhouderlijke glazen: den 1841, b12.28. 1778 \ttjnjeterp; L779 Lekkum; 1780 1') Ibidem, blz. 42-43. \íartena; 1282 Augsbuur; 1.783 Lange- ") Ibidem, blz. 71. zwaag; 1286 Burum. ") H.H. (d.i. drs. H. Halbertsma) - 6) Kerkvoogdijrekening van Scherpen- M erkwaardige ontdekking o p een mu- zeel, 28 dec. 1789. Ra. Frl. seumzolder. In: Sneeker Nieuwsblad, ;) Kerkvoogdijrekening van Akkrum, 20 7 april 1960. augustus 1762. Gemeentearchief van '0) Rechterlijk archief van Sneek, U 7. Utingeradeel. Ra. Frl. u) Kerkvoogdijrekening van Driesum, ")Kerkvoogdijrekening van Zweirrs, 5 juli 1713. Ra. Frl. 9 oktober 1284. Ra. Frl. t') E. Zwart - Iets or.ter de beschilderde ") Vgl. : Graf scbrif ten tussen FLie en gLazen in de kerk van \Vartena. Lauwers, deel I, Achtkarspelen, Leeu- In: Friesche Volksaln-ranak 1899, blz. warden 1950, blz. 50. 182 ") Vgl.: N. Ottema - Friesmastate te

143 Idaard. In: De Vrije Fries XXXVI, aan 't Dorp Jellum en van deszelf s Kerk Leeuwarden 1.941, blz. 27 - Post van enTooren. In:De Vrije Fries XVI, Leeu- 2 juli 1777. warden 1.883, blz. 72-74. ,') Ra. 'a) Schoolmeestersboekje oan Owdemir- Kerkvoogdijrekening Pingjum. durn, 1,857. P.B. Frl., Hs. 1150e. Fr1. ls) ,Lan Friesland, "u) Leeuzuarder Courant, T mei 1'960. Tegenwoordige staat 'u) Archief van de Kerkvoogdij van Amsterdam 1788, deel III, blz. 496. Ba) Oudega (\í.), Rekeningboek 1.731-1'81,3, Ibidem, III, blz. 480. tt) 1/56 (geen datum). Schoolmeestersboekje aan Warns en ") Mt. A. J. Andreae - Oudheidkwndige Scbarl, 1857. P.B. Frl., Hs. 115A12. plaatsbescbrijving van de gemeente KoL- 3n) Schoolrneestersboeleje rsan Hommerts, lumerland en Nieuw Kruisland, d1. II, 1857. P.B. Frl., Hs. 115025' blz. 57 en 1.45, Kollum 1885. ") Dr. R. Smit - Gedenkscbrit't rtan het tu) Vriendelijke mededeling van de heer driehonderd'iarig b e staan enz. Groningen Ph. H. Breuker te Bozum. 1 880. '!') Rollema, l:lz. 73. "u) Scboolrneestersboekje'uan Goënga, B0) Familiearchief Van Eysinga-Vegelin 1857. P.B. Frl., Hs. 1'15025. van Claerbergen, nr. 204. Ra. Fr1. 'o) Archief van Gedeputeerde Staten ") Ds. Ernestus Viglius - Bescbrijz',ing van Friesland 501, 10 dec. 1595.

1.44