Geschilderde Glazen in Friese Kerken in Het Bijzonder Uit De 18De Eeuw
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
S. ten Hoe.se Geschilderde glazen in Friese kerken in het bijzonder uit de 18de eeuw Toen de schoolmeester van Scherpenzeel Na de Reformatie zijn er in een groot op verzoek van het Friesch Genootschap aantal kerken glazen geplaatst. Nog in in 1857 de merkvzaardigheden van zijn de 16de eeuw schonken de gewestelijke woonplaats noteerde, schreef hij over de bestuurders van Friesland in elk geval gebrandschilderde glazen in de kerk: aan een negenendertigtal Friese kerken een glas. Een van de eerste kerken die 'Hoewel netjes geschilderd en in eenen inet een glas vereerd werd was die van nog goeden staat kan geen er dunkt mij Sloten. De vijand had de kerk verr.rield. bijzondere ophef van gemaakt worden. In 1582 vond de herbouw plaats en de Voor de Goudasche doen ze zeer zeker stadhouder schonk toen zes daalders onder'. 1) voor een nieuw geschilderd glas. t) Andere kerken die in de 16de eeuw een De meester van Scherpenzeel had gelijk. geschilderd glas kregen waren bijv. Leeu- De glazen in zijn kerk en ook de airdere warden (Jacobijner kerk, 1592;, Frane- 18de-eeuwse kerkglazen ilr Friesland ker, Harlingen, Jelsun (1595), Hasker- zijn, wat kvraliteit betreft, niet vergelijk- dijken, FIemelum, Oldeboorn, Oldela- baar met de beroemde Goudse glazen. mer, Sexbierum, Ter Idzerd, Beetgum Toch verdienen ze, als laaste specimina (1596), Cornjum, Ypecolsga, Beetster- van de in ons land eens zo bloeiende zwaag, Burum, Delfstrahuizen (1,597), glasschilderkunst, onze aandacht. Garijp, Indijk, Joure, Kollum, Spannum, Vij kenr.ren in Friesland tegenwoordig Akkrum, Bolsward, Buitenpost (1598). 3) nog een twaalftal kerken die in het bezit In de 17de eeuw werden in tenminste zijn van gebrandschilderde glazen. \flat 154 lrerlren geschilderde glazen aange- ons rest is slechts een fractie van wat bracht. \íe noemen als voorbeelden de eenrnaal aanwezig was. Zeker 216, maar kerken van Augustinusga (1609), Bergun.r waarschijnlijk nog lneer Friese kerken (1638), Blessum (16s4), Blija (1631), waren versierd met deze glazen. Frag- Bolsward (1622), Bozum (1.627), Jowe nenten gekleurd middeleeuws glas, die (1646) en Makkum (t661).3) Uit dit bij opgravingen gevonden zijn, o.a. te lijstje wordt wel duidelijk dat glazen Hoorn op Terschelling, maken duidelijk niet alleen vereerd werden aan nieuw- dat reed: voor de Reformatie sommige gebouwde, maar ook aan reeds lang be- kerken geschilderde glazen bezaten. staande kerken. Over dergelijke glazen wordt op enkele De geschilderde giazen die nu nog aan- plaatsen geschreven in het Stamboek z;an wezig zijn in twaalf Friese kerken da- den Frieschen AdeL van jhr. M. de Haan teren alle uit de 18de eeuw. Er zijn ech- I{ettema en mr. A. van Halmael, bijv. op ter veel meer kerken geweest die in de bIz. 95 van deel II. Daar wordt een glas 18de eeuw voorzien werden van deze genoemd dat zich bevond in een der glazen. Omdat veel kerkelijk archief- zuidvensters van de Grote Kerk te materiaal verloren is gegaan is het niet Sneek. Op dat glas waren de schenkers mogelijk een volledige lijst samen te stel- Jan van F{oytema en zlyt vrouw Bauck len van deze kerken. \íe1 is het n.roge- van Harinxma afgebeeld. t') lijk de meeste te noemen: t21 Plaatsen waar thans nog gebrandschilderde glazen aanwezig zijn: 1. Akkrurn, 2. Balk, 3. Drachten, 4. Engwierum, 5. Goïngarijp, 6. Idaard, 7. Nijland (fragmenten), 8. Oudega (Sm.), 9. Oudemirdum, 10. Scherpenzeel, 11. Suameer, 12. Surhuizum, 13. \íartena. 122 Akkrum - l76i Sint-Nicolaasga - 1727 Augsbuur - 1782 Sneek - 17 l2l 1723 I 1735 I 17 61 Baard - 171.3 Staveren - 1744 Balk - 1729 Suameer - 1,770 Burum - 1784 Surhuizum - 1734 Delfstrahuiz en - 1.721 Tirns - 1700 Dokkum - 1763 T jalbert - 1742 Dongjum - 1778 Tjerkgaast - 1.7a3 Drachten - 1743 Vartena - 1780 Driesum - 171311755 \íesthem - 1709 Echten - 17 57 Vilnjeterp - 1779 Eernewoude - 1795 IJsbrechtum - 1735 I 17 39 Engelum - 1775 Engwierum - 1746 Bovenstaande gegevens ontleenden wij Ferwoude - 1768 aan enkele kleinere bronnen, maar voor- Gersloot - 1735 al aan verschillende stukken uit het ar- Goënga - 1758 chief van de Staten van Friesland en de Goïngarijp - 171411770 daarmee verbonden colleges. 3) De jaar- Hardegarrlp - 1712 tallen geven voor het merendeel niet het Heeg - 1,747 jaar van vervaardiging; Ínààf het laar Hemrlk - 1.739 van betaling weer. Holwerd - 1.778 Hommerts - 1743 Techniek') Idaard - 1.774 De grote 16de-eeuwse glazen, die we in Jellum - 1201 Nederland bijvoorbeeld vinden in Gouda Jubbega - 1714 en Amsterdam, werden samengesteld uit Langezwaag - 1.782 stukken glas van allerlei kleur en vorm, Leeuwarden (Jac. kerk) - 1727 die waar dat nodig was beschilderd wer- Lekkum - 1779 den mer brandschilderverf (grisaille). Lemmer - 17L7 'l?eliswaar konden de glasschilders met Lippenhuizen - 1743 behulp van chemische middelen bepaalde Luxwolde - 1254 gedeelten van eenzelfde stuk glas ver- Metslawier - 1278 schillende kleuren geven, maar toch was Mildam - 1.726 een venster als het ware een mozaïek Molkwerum - 1769 van in lood gevatte stukken gekleurd Nijehaske - 1772 glas. De glazen die ons in Friesland nog l.lijhuizum - 1721 resten zijn vervaardigd in een heel an- Oldeboorn - 1754 dere techniek. Ze ztln namelijk niet op- Oostermeer (Doopsgez. kerk) - 1712 gebouwd uit stukken gekleurd glas, maar Oosterwolde - 1735 uit rechthoekige ongekleurde ruitjes. LJOSterzee - l/UÉ) Hierop zijn schilderingen aangebracht in Oudega (Sm.) - 1717 grisaille en de kleuren zijn verkregen Oudega (W.) - 1756 door doorschijnende emailverven in te Oudemirdum - 1790 branden. Deze techniek kwam in de 77de Oudeschoot - 1752 eeuw op en vond behalve in Friesland Oudkerk - 1744 vooral ingang in Noord-Holland. Pingjum - 175911763 Poppingawier - 17A6 Schenkers van de glazen Rottevalle - 1724 De meeste gebrandschilderde glazen zijn Sandfirden - 1.732 niet aangebracht op kosten van de kerk- Scherpenzeel - 1788 besturen. Ze werden geschonken door Sint-Johannesga - 1709 verschillende hoogwaardigheidsbekleders. 123 \íi1- Ve zullen nog wel zien hoe deze herell van Nassauw, te weten van graeff lieten blijken dat zl1 de milde gevers lem ende oude graeff Ernst ende graeff waren, Hendrick hoochloffelijcke gedachtenisse Over het algemeen werden glazen ge- ende van sijn. voorstel" gene prinse \lil- we- schonken door de Stadhouder, de Sta- lem Frederick van Nassauw daerin ten van Friesland, Gedeputeerde Sta- derom tot costen vant Lant sullen wor- ten, de Staten in het Mindergetal, den gestelt'.') de leden van de Rekenkamer en de Aanvankelijk werd per geval bekeken Raden in het Hof van Friesland. Zij hoeveel subsidie een kerk kon ontvangen (met grote betaalden hun bijdragen niet uit eigen voor een glas. Een grote kerk grote bij- beurs, maar uit de openbare middelen' vensters) kon rekenen oP een klein Ook de Stadhouder betaalde zijn glazen drage. Een klein kerkje ontving een niet altijd zelf. In het register van be- bediag. Zo schonken Gedeputeerde Sta- talingsordonnantiën van Gedeputeerde t.r-r it-t 171.2 aan de voogden van cle - '*t- Staten vinden we bij 5 september 1969: Martinikerk in Sneek 252 - 15 ,, met 'De kerkvoogden van den Dorpe Oppen- gens een gegeven glas in voor' kerck De kerk- huysen tot betalinge van een glas wegens á. *up.,l, van haer Ed. Mo.'. syne Furstel. Drhlm in hare kerk gege- .,oogden van het kerkje van Siegerswou- 1617 slechts 18 -,, -,, ven 46 - ,, - ,,'. de ontvingen in Ook de stadhoudersglazen in de Jaco- voor een g1as. van de bijnerkerk te Leeuwarden werden uit de Geleidelijk aan, vooral in de loop om elke landskas betaald: 18de eeuw, werd het gewoonte te 'In deliberaetie geleijt zijnde is goet ge- kerk voor een glas een vast bedrag caroligul- vonden ende verstaen, dat de vier oude geven, te weten zesendertig hier- glaesen tegenwoordich staende in het àens. Er waren kerkvoogdijen die of zelfs geld overhielden' io", ,rrt.t de Jacubijnster kercke vandaer mee uitkonden, sullen worden geamoveert ende dat in Zo ontvingen de kerkvoogden van Ge- plaets van selve vier nieuwe glaesen, ver- Scherpenzeel in 1790 van de Staten, ciert met de naemen ende waepens van deputeerden, Rekenmeesters en Raads- de vier laeste stadthouders deser provin- h"i.t ,roo. vier glazen 1-44 car. guldens' tie, a1le gesprooten uijt het doorlh huijs In hun rekenboek schreven zij: 1. NIJLAND, twee ruitjes met roodbonte ossen; 17de eeuw' 124 '1,789, den 28 December betaald aan IJ. Staak te Zneek, de Zomrna van Een honderd en tien Caroliguldens en veer- tien stuivers Veegens het schilderen van ses Glasen in de Kerk volgens reeke- r-ringe en quitantie met no [9 Zegge 1,L0 - 14 -,,'. u) Van het geld dat ze .van de vier colleges uit Leeuwarden kregen konden ze dus vier glazen laten maken en nog een glas voor de grietman ril/iliem Anne van Flaren en één met hun eigen wapens. Ze hielden bovendien nog geld over. Er waren ook kerkvoogden die niet uit- konden met de subsidie. In Akkrum be- taalde men tn 1.762 aan Thomas Gong- grijp 444 car. guldens voor acht gla, zen.7) Dat is 55 - 10 - ,, per glas, ter- wi;'l men dus per glas maar 36 - ,, - ,, 2. OUDEGA (Sm.), allegorische voor- subsidie kreeg. stelling van de Hoop (r,rouw met anker) op het glas van de Rekenmeesters; 1/17. Als men in een dorp de kerk wensre te versieren met een glas van een geweste- lijk bestuurs- of rechtscollege, dan dien- de men een nederig verzoek aan deze colieges te doen. Dat kon mondeling Verzoeken werden automatisch ingewil- gebeuren. Zo hebben in 1713 kerkvoogd Iigd. Zo kon het gebeuren dat een kerk Arnold van Idsinga en ds. R. Bruyning verschillende keren achtereen door Ged. van Driesum na een reis naar Leeuwar- Staten van Friesland begiftigd werd met den 'de Hooge Collegiën deser provincie een glas, bijv. Arum (1627 en 1636), sollicitatie gedaan, om de glasen in de Driesum (1638, 1,649, 1713). Hardega- nieuwe Kerk te mogen hebben uit's lands rijp (1s99, 1646, 1,712), Jellum (t624 en 8) casse'.