TATARICA: LANGUAGE

DOI: 10.26907/2311-2042-2020-14-1-7-17

THE MEANING OF THE WORDS “TATAR” AND “TATARLIKH” IN THE “DIVAN” OF AZERBAIJANI POET GAZI BURKHANEDDIN (1393)

Arzu Idris kyzy Huseynova, Nariman Farman oglu Seidaliev, Institute of Linguistics named after Nasimi, Department of Applied Linguistics, NAS of , 31 Huseyn Javid Str., , Azerbaijan, [email protected].

The ethnonym “Tatars” has been one of the research areas in modern Turkology. This article considers the use of the lexemes “tatar” and “tatarlykh”, found in the “Divan” by Gazi Burhaneddin (1393), and introduces new material about the meanings of these words in the work, written seven hundred years ago. The analyzed words had more than five lexical meanings, which were used for many centuries in Eastern classical Azerbaijani and Turkish poetry, in the ghazelles of such poets as Nasimi, Fizuli, and Shirvani. Nizami Ganjavi’s work contained the poetic expression müşki-tatar, nafei-tatar (“Khotan musk”) and its synonym “Tatar musk”. One of the meanings of the “Tatar musk” was associated with fragrance, black hair and eyebrows of the beauty, the poets’ beloved girl whose flirty glance they could not resist. In the “Divan”, expressions with the word tatar also had the mean- ing of the ethnonym, the name of the Tatar people. Another meaning, recorded in the work, was de- struction and emptiness. The word tatarlykh was used to describe the beauty inherent in the Tatar girl, her almond-shaped eyes and special black eyebrows. A lexical and semantic analysis of the words ta- tar and tatarlykh showed the spread of the Tatar ethnonym on a large territory, associated not only with the invasions of the Tatars, but also with the spread of Tatar musk from Tatarstan (East Turki- stan) when the Tatar peoples were engaged in its extraction and trade.

Key words: vocabulary, semantics, “Divan”, Gazi Burhaneddin, tatar, tatarlykh.

Bən səni sevərəm, sevisərəm, I love you, I love you Bu sözü türkcə qoyux dəyəlüm. As long as my days last Vəsfüni gəh qəsidə, gəh qəzəl, I pronounce the words of love Gəh rübaivü gəh tuyux deyəlüm. In the language of my native Türk. Both in tuyugs and in rubai I chant beauty,

7 A.I.HUSEYNOVA, N.F.SEIDALIEV

My gazelle is illuminated Azerbaijani folklore and art. Despite the fact By love with its unfading fire. that more than 700 years have passed since 1393, For your glory, now a ghazelle, then a qassid, the beauty and magic of the “Divan’s” poetic lan- Now a tuyug, then a rubai I compose ... guage attract modern readers who live in every corner of the globe. The Cabinet of Ministers of Azerbaijan decid- Let’s review the thoughts of Azerbaijani re- ed to declare Gazi Burhaneddin’s works the state searchers about the role of the “Divan” in Turkic heritage by Resolution No. 211 dated May 7, 2019. literature. T. Gadzhiev, who studied the language This decree shows the importance and high signifi- of the “Divan”, writes that the poet was born and cance of Gazi Burhaneddin’s oeuvre in the Turkic brought up in the milieu of the Azerbaijani folk world. language, which was formed on the basis of differ- The famous Turkish researcher Yashar Judchel ent tribal languages [Hacıyev, 1987, p. 98]. A. wrote that although Gazi Burhanaddin was excel- Gadimalieva notes that the study of Gazi lent at writing poetry in Arabic and Persian, unlike Burhanaddin's language in general opens wide the works of modern poets, his poems in the Azeri opportunities for tracing lexical processes in the Turkish dialect prove the strength and power of his 14th century Azerbaijani literary language, national spirit. [Yucel, 1994, p.148]. According to revealing the linguistic factors, which affected the the researcher, Gazi Burhaneddin was the first formation of vocabulary, enabling to explore the wordsmith whose “Divan” in Azerbaijani Turki causes of lexical-semantic changes in the later has survived to this day. He worthily continued the stages of the language development. literary tradition after Izeddin Hasanoglu and [Qədimalıyeva, 2008, p. 160]. A. Safarli writes that Sheikh Safiyaddin Ardabili who created the “Di- it is not easy to understand the “Divan” when van” in their native language. He left rich literary reading and studying its texts. Of primary oeuvre in his native language. His works, written importance is the understanding of each word here. in Arabic, were “Tergikh” – comments on the To understand these texts one should comprehend principles of jurisprudence, and the Sufi treatise – the “Divan’s” glossary. The text and the lexicon “The Elixir of Happiness”. He was considered to are in harmony, when one supplements the other. be the founder of Azerbaijani and Turkish litera- In short, all researchers agree that Gazi ture. The only copy of the poet-ruler’s “Divan” is Burhaneddin’s language is the heritage of the in the British Museum in London. The Preface language history of that period with many archaic states that the “Divan” was created in 1393 - in 796 words compared to the current state of the Hijri year and was rewritten by Khalil Bey Azerbaijani vocabulary. Besides, the “Divan” has Mahmed when Gazi Burhaneddin was still alive. words that, used 700 years ago, have lost their Some corrections were made at this time. Gazi original lexical meanings in the modern Burhaneddin was a poet, scholar, and statesman . (1344–1398). He ruled in Ertenagullary. The poet’s This article analyzes the words tatar and grave is still preserved in Sivas, in a place called tatarlykh, used in the “Divan”. These words of the Turbe of Gazi Burhaneddin. His tombstones Turkic origin have several lexical meanings. are kept in the Gök Madrasa of Sivas. Certain meanings of the multi-valued word tatar Burhaneddin’s works in Arabic and Persian are found in Gazi Burhaneddin, Imadeddin Nasimi, have been preserved, as well as his work on Islam- and ’s ghazelles. In Nizami ic law entitled “İksirus-seadat fi essraril-ibadat”. Ganjavi’s ghazelles we find the expression The “Divan” included 1319 ghazelles, 20 rubai, “Khotan musk”, which meant the same as 108 tuyugs and several mufrads of couplets. The “myushki-Tatar” – “Tatar musk”: “Divan” has 17 thousand lines and 600 pages. The poet is known in the literary world for his When the wind will inaudibly blow her aroma, ghazelles and tuyugs. The founder of the tuyug Her life-giving breathing will warm my heart. (quatrain) was Gazi Burhaneddin. The peculiarity I’ll rejoice like Jakub, I, having heard the news of of tuyug was in its rhyme. From the works of Gazi my son, Burhaneddin we know that he was an outstanding The sufferer’s soul will revive, and his eyes will see person of his time, distinguished by deep clearly. knowledge in many areas. As a ruler he was When the beloved’s fragrance touches flowering awarded the title of Sultan and was considered to meadows, be the Sultan of . Gazi All basilicas will perk up, all herbs will turn green. A proud crown will appear on every jasmine, Burhaneddin’s poems had close connections with

8 TATARICA: LANGUAGE

The buds of roses, blooming, will enthusiastically The famous Turkmen-Turkic poet Burhaneddin glow. Sivashskiy notes: “Keýikler göbeginde müşki-tatar The soul will be reborn in the body by the spicy olmamyş” (“There were no musk-Tatars in the aroma, deer belly”) by this he emphasizes that musk was Which Hotan musk will never rival [Nizami, extracted from the navels of gazelles living in “Ghazals”, 1989] Tatarstan [March 12, 16, 2012]. The word tatar is used 20 times in the In classical Azerbaijani literature, the synony- ghazelles of the “Divan”, the word tatarlykh is mous expressions müşki tatar and nafeyi tatar used once. Although the poet exploited several were used in several variants. For example, S. meanings of the words tatar and tatarlykh in Shirvani used the phrase nafeyi tatar in his ghazelles, these words were not found in rubai and ghazelles in izafet: “Zülfün kimi bir nafe-yi-tatar tuyugs. A. Safarli’s “Dictionary of Divan Litera- tapılmaz gördüm, pərişan nafeyi-tatarı” [Şirvani, ture” provides a lexical and semantic analysis of 2005]. the word tatar: In the “Divan” literature, the Tatar Let’s get acquainted with the following sam- people are associated with the word musk. These ples from ghazelles by I. Nasimi and poems have many word combinations like nafeyi- S. A. Shirvani: tatar, müşki-tatar, ahuyi-tatar. They collocate with Əbru mişkü ənbərtək rəyahindən çəmən doldu, the words hair and flirtatiousness [Səfərli, 2015, p. Səhərdə tən edər saçın nəsimi mişki-tatarə [Nəsimi, 620]. 2004, 1 s., с. 44]. Let’s review the use of the expression müşki- Nə ənbərdir tütən, yarəb, səqayiq məcmərindən tatar in the couplets from the ghazelles of Gazi kim, Burhaneddin’s “Divan”: Ki, buyundan anın qədrinsınıqmış mişki-tatarın [Nəsimi, 2004, 2 s., с. 104]. Ləblərüni göribən qurumayınca qanlar, Şəmimi-ətri-zülfi-Müşkbarm iştiyaqmdan- Keyiklər göbəgində müşki-tatar olmamış Atıbdır təbiədən əttar dışra müşki-Tatari [Şirvani, [Bürhanəddin, 2005, p. 77]; 2005 ]. Saçalı ənbəri kafura zülfün, Qatı miskin edər müşkü-tatarı [Bürhanəddin, 2005, p. 161] . Let's compare the usage of the expression nafeyi-tatar, which is synonymous with the The “Dictionary of Arabic and Persian Words” expression müşki-tatar in the ghazals by Gazi provides an explanation for the word müşk: 1) Burhaneddin, I. Nasimi, and S. Shirvani: ceyran göbəyindən çıxarılan maddə – substance extracted from the navel of a jeyran; 2) gözəl iy, Səba yeli yetübən taru-mar edər saçını, ətir – fragrance, smell [Ərəb və fars sözləri lüğəti, Məgər ki, qarı içün nafeyi-tatara gəlür 2005, p. 142]. In Iranian literature, the expression [Bürhanəddin, 2005, p. 306]. müşki-tatar (Tatar musk) was associated with Tatar Məkər ki, rəhküzəri-yardə açıb zülfün, peoples from East Turkistan in China, the modern Məşamə ləxləxeyi nafeyi-tatar gəlir [Şirvani, 2005, Uyghur Autonomous Republic on the territory of 1 s., p. 104]. Yar əgər zülfün çəkərsə gərdərü badam dam Altyndag, between the Lobnor and Kukunor lakes, Damə düçgü sünbül olğu nafeyi-tatar [Nəsimi, because this musk was extracted from jeyrans and 2004, 1 s., p. 211]. gazelles that lived in this territory and was Zülfünü nafeyi-tatara bəha qılma ki, mən exported to many countries. The cost and value of Qiymətin hər qılınam mülki-Süleyman demişəm the Tatar musk on the world market was equivalent [Nəsimi, 2004, 2 s., p. 96]. to the Arabic musk called tyusmyat, which was Həm Xətayam, həm Xütən, həm nafəsi tatarının, distinguished by its high price, refinement and Çini Maçinü Moğolçin, həm gözəl fəğfuruyam fragrance. In his article “The Rising Musk Am- [Nəsimi, 2004, 2 s., p.113]. ber”, Turkmen researcher Dovletmurad Yazguliev writes that Turkmens considered fragrant musk and Thus, the first lexical meaning in the ambergris with an unusual smell worthy of their expressions müşkü-tatar and nafeyi-tatar is musky girls and brides. For this reason, their classical po- smell and fragrance. In Shirvani's ghazelles, the ets associated musk and ambergris with girls and expression nafeyi-tatar is used five times and the brides and dedicated it to them. Musk, a black sub- expression müşki-tatar three times. stance with an exciting, gentle and pleasant smell, In the following couplet, ahuyi-tatar means the is formed in the navel of musk deer. Musk deer pleasant smell of Tatar ambergris emanating from live in Khatai and in the mountains of Tatarstan. the hair of the poet’s beloved:

9 A.I.HUSEYNOVA, N.F.SEIDALIEV

raids, which were described in folk songs spread in Zülfün çinini gösdərəli ahuyi-tatar some regions of . Mülki-xətada göbəgini müşgi-nab edər Historian Zakariya al-Qazwini (1203–1283) [Bürhanəddinin, 2005, p. 535]. notes that during the time of Hulagu Khan, Genghis Khan’s grandson, there were Tatars, In the works of Gazi Burhaneddin, the word Dolans, Tanguts, Onguts, Jalairs and others among tatar was also used in the meaning of “the the tribes that came to the territory of Azerbaijan fascinating, charming smell of Tatar musk”: and Asia Minor. In the songs of other Turkic

Zülfün küfürdürür neçə tatarı var isə peoples, the ethnonym tatar was used with a Bən götürə biləm anı imana, sanmağıl negative connotation. Azerbaijani folklorist [Bürhanəddinin, 2005, p. 423]. F. Khaligov quoted bayats with the ethnonym Gərək ki, tarü mar edə tatarı zülfinün, tatar: Hər guşəyi ki, cadu gözü ixtiyar edər [Bürhanəddinin, 2005, p. 116]. Şəhər olmaz qalasız. Tatar məni apardı, In the following couplets from Gazi Sağlıqlan qalasız [Xalıqov,1998, p. 112]. – Burhaneddin’s ghazals, the word tatar stands for an ethnonym, the name of the people. There is no city without a fortress Stay healthy, Bən türkəmü sən tatar yolı ilə sorışalum A Tatar led me away. O cayı gərək bana baxar isə oynuma [Bürhanəddinin, 2005, p. 285]; The song “Aşağıdan gelen tatar” – (“The Tatar Bir saçunun qılına nə tatar zülfünə Who Came from the Plain”) was widespread in Qarşı turası dünyada tatar olamı [Bürhanəddinin, some regions of Turkey in several versions. For 2005, p. 168]; example, in the village of Ardahan Dedegul this Xəta ilə gözün gər bir ox urdı, variant was recorded: Könülümə nola esruk tatardur [Bürhanəddinin, 2005, p. 109]; Man Mahmut Çavuş – Erkek (Mahmut Çavuş) Saçun qiyalı hər bir tarını mar “Aşağıdan gelen Tatar Anun həmləsinə tatar döyiməz [Bürhanəddinin, Kamçısını atar tutar 2005, p. 540]. Garip olan nerde yatar Kondur beni Allı gelin In Nasimi’s famous poems, the expression Woman Suna Gelin – Kadın (Suna Gelin) türkü-tatarım means their understanding of the Aşağıdan gelsin Tatar unity of origin of both the Turks and Tatars: Kamçısını atar tutar Garip olan handa yatar Yusifim, Misrim, əzizim, dövlətim, başım tacı, Konduramam yigit seni”. Şəkkərü qəndü nəbatım, türkü-tatarım mənim (5, QP, p.162). In Pinarbasi (Kayseri) the following variant of the song in Turki was found: In the following couplets, selected from the Divan ghazelles, the word tatar is used in a new (Man – Erkek) lexical meaning - destruction, desolation: “Aşağıdan gelen Tatar Atar kamçısını tutar Könül evində gözi imarət qomadı hiç Garip olan nerde yatar Məmur qaçan ola şol ev ki, tatar düşər [Ibid., p. Aç kapını telli gelin 617]; (Woman– Kadın) Könül elini yağmaladı canı apardı Aşağıdan gelsin Tatar Dəldi yürəgi, içdi qanını tatar oxşar [Ibid., p. 232]; Atar kamçısını tutar Əqlü dilü can taladı bəndinə buraxdı, Garip olan handa yatar İşbu necə şəhr idi bizə ki, tatar oldı [Ibid., p. 150]; Git yoluna yolcu isen” [Türkü Sitesi]. Ol şöhrə şəhri qıldı bu əqlümüzi əsir Könül elində qarəti- nəhbü tatar edər [Ibid., p. 505]. In the ghazelle couplets of the “Divan”, the word tatarlykh is used just once in the meaning of The peoples of Asia Minor remembered the special beauty of the eyes and eyebrows of the events associated with frequent Tatar invasions and Tatar girl from Khatai (East Turkestan), the inherent beauty of her almond-shaped eyes:

10 TATARICA: LANGUAGE

Xətayi gözlərün ilə qaşun tatarlıx qılır. [Bürhanəddinin, 2005, p. 330], the phrase tatarına Dedim ki, Tanrıya baxun ki, bəndə tərki-imanam gisusınun is used in the meaning of “hair fragrant [Bürhanəddinin, 2005, p. 557]; with musk”. Gözlərün tatarı içün canı pişkəş çəkərəm, J. Gakhramanov also mentions two meanings Ta ləbündən əyağ içəm, yəni ki, novruzdur of the word: “tatar – an etnonym, müşkin, müşk [Bürhanəddinin, 2005, p.158]; Gözün tatarınun yasağı budur qoxulu” – “Tatar-ethnonym, musky smell, with the Ki, qurtılmaya bu eşqə yasanan [Bürhanəddinin, smell of musk”, in his book “The Vocabulary of 2005, p.291]. Nasimi’s Divan” [Qəhrəmanov, 1970, p. 165]. The prominent Russian turkologist V. In this expression gözlərin, gözün tatarı the V. Radlov revealed several meanings of the word word tatar is used in the meaning of “the winning tatar in his dictionary “Experience of a Dictionary coquettish look of a beauty” whom no one could of Turkic Dialects” (1888–1911): resist. A. Safarli writes that in Khatai (in East tatar: 1) Tatar exactly was the equivalent of a Turkestan), musk was extracted from the navel of Muslim, 2) black Tatars (the people who formed various gazelles that lived there. Fragrant perfumes part of the army of Hulagu), tatarcha: 3) a Tatar ar- were obtained and collected from it. In the “Divan” row with a special tip [Radlov, 2005, p. 904]. the smell of the beloved was musky, the color was Thus, the expressions nafeyi-tatar, music-tatari black. The beauty’s hair and black eyebrows were were used in the Azerbaijani classical literature of like musk: (“Xəta (Doğu Türkistan) ölkəsində olan the 13th, 14th and 19th centuries in the poetry of bu çeşidli ceyranlar yaşayaraq göbəyindən müşklər Nizami Ganjavi, Gazi Burhaneddin, M. Fusuli, and alınırdı. Ondan gözəl bir ətir alınaraq yığılırdı. S. A. Shirvani. The expressions nafeyi-tatar, mu- ,,Divan“ şeirində sevgilinin qoxusu müşk sic-tatari were no longer used in the ghazals of qoxusudur, rəngi də qaradır. Gözəlin saçları, qara Aliagha Vahid who lived in the 20th century for po- qaşları müşkə bənzəyir”): litical reasons. The conducted research and lexical-semantic Müşki gördüm salmışam ənbər ilə udı oda, analysis of the word tatar in the ghazelles of G. Cümləsi razı ki, ola zülfün ilə sərbəsər. Burhaneddin have made it possible to conclude (Müşki görüb salmışam, ənbər ilə oda, that this word, used by him as a poetic tool, helped cümləsi onun saçların ilə bütünlüklə razı qaldım) to express his poetic thoughts. The word tatar was Bən tapına irməzəm zülfi xəyali könülə, used in ghazelles in several meanings: 1) musky Müşk qoxusu qorxaram dünyalara çıxasıdır. (Mən yanına yetmərəm saçlarının xəyali ilə könülə. smell, 2) ethnonym, 3) destruction, 4) black hair, Dünyalara çıxasıdır ki, müşk qoxusundan 5) flirtatious looks of the beloved. qorxmaram) [Səfərli, 2015, p. 444]. In Gazi Burhaneddin’s works, the word tatarlykh was used as a poetic tool. In his In the following couplets the word tatar was ghazelles, the poet used the word tatarlykh once in used twice in different meanings: the meaning of “coquettishness of a beauty”.

Zülfün neçə tatarı var işə könül alur, References Miskin könülüm nidə tatarından, əfəndi Azat Ýewropa/Azatlyk Radiosy [Radio Liberty]. [Bürhanəddinin, 2005, p. 191]. URL: https://www.azathabar.com/a/24517185.html (ac- cessed: 10.02.2020). (In Tatar) In the couplet Neçə tatarı zülfündə ki, gördüm Ərəb və fars sözləri lüğəti (2005) [Dictionary of Giriftar eyləmiş yüz bin tatarı (the fragrance of Arabic and Persian Words]. Bakı, “Şərq-Qərb”, II cild, your hair captivated one hundred thousand Tatars) 472 p. (In Azerbajanian) [Bürhanəddinin, 2005, p. 367], the expression Hacıyev, T. İ. (1987). Azərbaycan ədəbi dili tarixi zülfində tatarı has the word tatar meaning “the [History of the Azerbaijani Literary Language]. 293 p. Bakı, “Maarif”. (In Azerbajanian) fragrance of the beauty’s hair”. As we noted earli- Nəsimi, İmadəddin (2004). Seçilmiş əsərləri. İki er, in the Middle Ages, this meaning was associat- cilddə [Selected Works. In Two Volumes]. Tərtib edəni: ed with the fascinating smell of musk and Həmid Araslı. I cild. 336 p., II cild. 376 p. Bakı. “Lider” ambergris emanating from the hair of the poet’s nəşriyyat. (In Azerbajanian) beloved. In the second line of the couplet, the word Nizami, Giandzhevi (1989). Sochineniia v piati tatar means the ethnonym - the name of the peo- tomakh [Works in Five Volumes]. Baku, Azerneshr, (s ple. sokr.). (In Russian) In the couplet-bayt Kim ki, bir tatarına Qazi Bürhanəddinin (2005). “Divan”I [Divan]. 726 gisusınun, Verür isə könlin olur tarumar p. Bakı, “Öndər”. (In Azerbajanian)

11 A.I.HUSEYNOVA, N.F.SEIDALIEV

Qədimalıyeva, A. F. (2008). Qazi Bürhanəddin Şirvani, Seyid Əzim (2005). Seçilmiş əsərləri [Se- “Divan”ının leksikası [The Lexicon of Gazi lected Works]. Bakı. Avrasiya Press, 3 cilddə. (In Burhanaddin’s Divan]. 184 p. Bakı, “Nurlan”. (In Azerbajanian) Azerbajanian) Türkü Sitesi [Site Türkü]. URL: Qəhrəmanov, C. (1970). Nəsimi divanının leksikası http://www.turkuler.com/ (accessed: 10.02.2020). (In [The Lexicon of Nasimi Divan]. Bakı. “Elm” nəşriyyatı. Turkish) (In Azerbajanian) Xalıqov, F. (1998). Folklor onomastikası [Folklore Radlov, V. V. (1905). Opyt slovaria tiurkskikh Onomastics]. I hissə, 138 p. Bakı. Elm. (InTurkish) narechii [The Experience of the Dictionary of Yaşar, Yucel (1994). Qazi Bürhanəddin Əhməd və TurkicDialects]. T. 3, ch. 1, 567 p. St. Peterburg. (In dövləti [Gazi Burhanaddin Ahmed and His State]. Bakı, Russian) Elm. (In Azerbajanian) Səfərli, Ə. (2015). Divan ədəbiyyatı sözlüyü [Dic- tionary of Divan Literature]. I cild, 400 p. 703 p. Bakı, “Elm və təhsil”. (In Azerbajanian) ______

ЗНАЧЕНИЕ СЛОВ «ТАТАР» И «ТАТАРЛЫХ» В «ДИВАНЕ» АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО ПОЭТА ГАЗИ БУРХАНАДДИНА (1393)

Арзу Идрис гызы Гусейнова, Нариман Фарман оглы Сеидалиев, Институт Языкознания имени Насими Национальной Академии наук Азербайджана, Азербайджан, г. Баку, ул. Гусейна Джавида, д. 31, [email protected].

В современной тюркологии имеются исследования, посвященные этнониму татар. В данной статье рассматривается употребление лексемы татар и татарлых в «Диване» Гази Бурханад- дина (1393 г.). Нами вводится новый материал о значении этих слов, которые встречаются в произведении, написанном семьсот лет тому назад. У анализируемых слов имелось более пяти лексических значений, которые употреблялись в течение многих столетий в восточной класси- ческой азербайджанской и турецкой поэзии, в газелях поэтов Насими, Физули, Ширвани. В произведении Низами Гянджеви также встречается поэтическое выражение müşki-tatar, nafei- tatar («хотанский мускус») и его синоним «татарский мускус». Одно значение выражения «татарский мускус» связывается с благоуханием и черным цве- том волос и бровей красавицы, возлюбленной поэтов, перед кокетливым взглядом которой по- эт отступает. Выражения со словами татар в «Диване» имело также значение этнонима – на- звание татарского народа. Еще одно значение, зафиксированное в произведении, означало раз- рушение, опустошенность. Слово татарлых употреблялось при описании красоты, присущей татарской девушке: ее миндалевидные глаза и особые черные брови. Лексико-семантический анализ слов татар и татарлых позволяет сделать некоторые выводы о распространении этно- нима татар на большой территории, связанной не только с нашествиями татар, но и с распро- странением татарского мускуса из Татарстана (Восточный Туркестан) в ходе добычи и торгов- ли им татарскими народами.

Ключевые слова: лексика, семантика, «Диван», Гази Бурханаддин, татар, татарлых.

Bən səni sevərəm, sevisərəm, Газель моя озарена Bu sözü türkcə qoyux dəyəlüm. Любви немеркнущим огнём. Vəsfüni gəh qəsidə, gəh qəzəl, Во славу твою то газель, то касыду, Gəh rübaivü gəh tuyux deyəlüm. То туюг, то рубаи я слагаю... Люблю тебя, люблю тебя (Перевод Т. Стрешневой) Покуда длятся дни мои, - Слова любви произношу Кабинет министров Азербайджана Поста- На языке своем родном тюрки. новлением за 211 номером от 7 мая 2019 года И в туюге, и в рубаи принял решение объявить произведения Гази Я воспеваю красоту, Бурханаддина государственным достоянием.

12 TATARICA: LANGUAGE

Это постановление показывает важность и вы- ашугским искусством. Несмотря на то что с сокое значение творчества Гази Бурханаддина в 1393 года по настоящее время прошло более тюркском мире. 700 лет, красота и волшебство поэтического Известный турецкий исследователь Яшар языка «Дивана» привлекают к себе современ- Юдчел пишет: «Qazi Bürhanəddin ərəb və fars ных читателей, живущих в любом уголке зем- dillərini şeir yaza biləcək dərəcədə mükəmməl ного шара. Рассмотрим высказывания азербай- bilsə də, müasirləri olan şairlərdən fərqli olaraq джанских исследователей о значении «Дивана» geniş xalq kütləsinin danışdığı azəri türkcəsi в литературе тюркских народов. Т. И. Гаджиев, ləhcəsində şeirlər yazması ondakı milli ruhun güc исследовавший язык «Дивана», пишет: və qüvvəsini sübut edir» [Yucel, 1994, с. 148]. По ,,Şairin doğulduğu və böyüdüyü yerdə müxtəlif мнению исследователя, Гази Бурханаддин tayfa dilləri əsasında formalaşmış Azərbaycan xalq является первым мастером слова, «Диван» dili fəaliyyət göstərmişdir“» [Hacıyev,1987, с. 98.] которого на азербайджанском тюрки А. Ф. Гадималиева отмечает: «Bütovlükdə Qazi полностью дошел до нас. Он достойно Bürhanəddin dilinin tədqiqi XIV əsr Azərbaycan продолжил литературные традиции вслед за ədəbi dilində gedən leksik prosesləri izləməyə, Изеддином Гасаноглу и Шейхом Сафияддином lüğət tərkibinin formalaşmasına təsir edən dildaxili Ардабили, создавшими «Диван» на родном və dilxarici amilləri üzə çıxarmağa, dilimizin языке, оставил после себя богатое литературное sonrakı inkişaf mərhələlərində baş verən leksik- наследие. На арабском языке написаны им semantik dəyişmələrin səbəblərini araşdırmağa «Терджих» – комментарии о принципах юрис- geniş imkanlar açır» [Qədimalıyeva, 2008, с. 160]. пруденции, суфийский трактат «Эликсир сча- А. Сафарли пишет: «Divan mətinlərini oxuyub стья». Он считается основоположником азер- öyrənməkdən onları başa düşmək olmaz. Sözbəsöz байджанской и турецкой литературы. Единст- anlamaq burada ilkin əsas şərt sayılır. Mətnləri венный экземпляр «Дивана» поэта, правителя duyub dərk etmək – divan sözlüyünü başa salmaq, хранится в Британском музее в Лондоне. В duyub anlamaq əsas zəruridir...Mətn ilə sözlük предисловии указано, что «Диван» был создан vəhdət halında olduqda, biri digərini tamamladıqda в 1393 году – 796 году хиджры, при здравии Га- daha faydalı olur» [Səfərli, 2015, с. 4]. Таким об- зи Бурханаддина его переписал Халил бей разом, все исследователи единодушны в том, Махмед. В это время были осуществлены и не- что язык Гази Бурханаддина – достояние которые исправления. Гази Бурханаддин был истории языка определенного периода, где поэтом, ученым, государственным деятелем имеется множество архаических слов с точки (1344–1398). Правил в Эртенагуллары, бывшем зрения современного состояния словарного до него бейликом со столицей в Сивасе, где со- состава азербайджанского языка. Помимо это- хранилась и поныне могила поэта в месте под го, в «Диване» были употреблены такие слова, названием Тюрбе Гази Бурханаддин. Надгроб- у которых в современном азербайджанском ные плиты хранятся в Сивасе в Гёк Медресе. языке были утеряны лексические значения, Сохранились его труды на арабском и пер- бывшие в употреблении 700 лет тому назад. сидском языках, труды по исламскому праву: В данной статье рассматриваются лишь не- «İksirus-seadat fi essraril-ibadat». В «Диван» которые из таких слов, а именно татар и та- включены 1319 газелей, 20 рубаи, 108 туюгов и тарлых, зафиксированные в «Диване». Эти несколько муфрадов, двустиший. В «Диване» слова тюркского происхождения и имеют 17 тысяч строк и 600 страниц. Своими газелями несколько лексических значений. В газелях Га- и туюгами поэт заслужил себе славу в мировой зи Бурханаддина, Имадеддина Насими, Сеид литературе. Основателем туюга (четверости- Азима Ширвани встречаются некоторые значе- шие) является Гази Бурханаддин. Своеобразие ния этого многозначного слова татар. В по- туюга содержится в его рифме. Ознакомившись эмах и газелях Низами Гянджеви также встре- с произведениями Гази Бурханаддина, можно чается употребление выражения «хотанский составить представление об авторе: он был вы- мускус», равного по значению выражению дающейся личностью своего времени, отличал- «мюшки-татар» – «татарский мускус»: ся глубокими знаниями во многих областях, как правитель был удостоен титула султана и «Когда ее ароматом неслышно ветер повеет, считалтся султаном азербайджанской литера- Дыханием животворным он сердце мое согреет. туры. В стихах Гази Бурханаддина наблюдается Возрадуюсь, как Якуб, я, заслышавший весть о тесная связь с азербайджанским фольклором и сыне, Душа оживет страдальца, и очи его прозреют.

13 A.I.HUSEYNOVA, N.F.SEIDALIEV

Когда аромат любимой коснется лугов цвету- тье «Восходящий мускус-амбра» отмечает: щих, «Туркмены благоухающий мускус, амбру с не- Воспрянут все базилики, все травы зазеленеют. обычным запахом считали достойным наших Появится горделиво венец на каждом жасмине, девушек и невест. И по этой причине наши по- Бутоны роз, распустившись, восторженно за- эты-классики мускус-амбру связывали с де- алеют. Душа возродится в теле от пряного аромата, вушками и невестами и посвящали им. Мускус, С которым хотанский мускус соперничать не вещество черного цвета с возбуждающим, неж- посмеет» [Низами, 1989] (Низами «Газели», перевод ным и приятным запахом, образуется в пупке Н. Хатунцева). кабарги. Кабарги, образующие мускус, живут в Хатае и горном Татарстане. Известный туркме- Слово татар было употреблено 20 раз в га- но-тюркский поэт Бурханаддин Сивасский от- зелях «Дивана», слово татарлых – один раз. мечал: ,,Keýikler göbeginde müşki-tatar Хотя в газелях поэт использует слова татар и olmamyş“, – этим он подчеркивал, что мускус татарлых в нескольких значениях, в рубаи и добывается из пупков, обитавших в Татарстане туюгах эти слова отсутствуют. В «Словнике газелей» [12, 16 марта, 2012]. литературы Дивана» А. Сафарли дается лекси- В классической азербайджанской литерату- ко-семантический анализ слова татар: «Tatar ре синонимичные выражения müşki tatar, nafeyi xalqı, Divan ədəbiyyatında müşk ilə birgə işlədilir. tatar употреблялись в нескольких вариантах. К Şeirlərdə nafeyi-tatar, müşki-tatar, ahuyi-tatar və примеру, у С. А. Ширвани в газелях употребле- s. ifadələr çoxdur. Habelə saç və qəmzə ilə özünü ны варианты nafeyi tatar в изафете: «Zülfün kimi göstərir». Татарский народ в литературе bir nafe-yi-tatar tapılmaz gördüm, pərişan nafeyi- «Дивана» употребляется наряду со словом tatarı» [Şirvani, 2005]. мускус, в стихах много выражений типа nafeyi- Ознакомимся с отрывками из газелей И. tatar, müşki-tatar, ahuyi-tatar, а также Насими, С. А. Ширвани: употребляется со словами волосы и кокетливость [Səfərli, 2015, с. 620]. «Əbru mişkü ənbərtək rəyahindən çəmən doldu, Рассмотрим употребление выражения Səhərdə tən edər saçın nəsimi mişki-tatarə» müşki-tatar в двустишиях из газелей «Дивана» [Nəsimi, 2004, 1 c., с. 44]. Гази Бурханаддина: «Nə ənbərdir tütən, yarəb, səqayiq məcmərindən kim,

Ki, buyundan anın qədrinsınıqmış mişki-tatarın» «Ləblərüni göribən qurumayınca qanlar, [Nəsimi, 2004, 2 c., с. 104]. Keyiklər göbəgində müşki-tatar olmamış» «Şəmimi-ətri-zülfi-Müşkbarm iştiyaqmdan- [Bürhanəddin, 2005, с. 77]; Atıbdır təbiədən əttar dışra müşki-Tatari» [Şirvani, «Saçalı ənbəri kafura zülfün, Qatı miskin edər 2005 ]. müşkü-tatar»ı [Bürhanəddin, 2005, с. 161] .

Сравним с выражением nafeyi-tatar, являю- В «Словаре арабских и персидских слов» к щимся синонимичным müşki-tatar, в газелях слову müşk дается разъяснение: 1) ceyran Гази Бурханаддина, И. Насими, С. А. Ширвани: göbəyindən çıxarılan maddə – вещество,

добываемое из пупка джейрана; 2) gözəl iy, ətir «Səba yeli yetübən taru-mar edər saçını, – благоухание, запах [Ərəb və fars sözləri lüğəti, Məgər ki, qarı içün nafeyi-tatara gəlür» 2005, с. 142]. Появление выражения müşki-tatar [Bürhanəddin, 2005, с. 306]. (татарский мускус) в иранской литературе свя- «Məkər ki, rəhküzəri-yardə açıb zülfün, зано с татарскими народами Восточного Турке- Məşamə ləxləxeyi nafeyi-tatar gəlir» [Şirvani, стана в Китае, современной Уйгурской Авто- 2005, 1 c., с. 104]. номной Республики на территории Алтындага, «Yar əgər zülfün çəkərsə gərdərü badam dam между озерами Лобнор и Кукунор, потому что Damə düçgü sünbül olğu nafeyi-tatar» [Nəsimi, этот мускус добывался у джейранов, газелей, 2004, 1 c., с. 211]. обитавших на этой территории, и вывозился во «Zülfünü nafeyi-tatara bəha qılma ki, mən Qiymətin hər qılınam mülki-Süleyman demişəm» многие страны. Татарский мускус по своей [Nəsimi, 2004, 2 c., с. 96]. стоимости и торговой ценности на мировом «Həm Xətayam, həm Xütən, həm nafəsi tatarının, рынке был равнозначен арабскому мускусу Çini Maçinü Moğolçin, həm gözəl fəğfuruyam» «тюсмят», отличающемуся дороговизной, изы- [Nəsimi, 2004, 2 c., с.113]. сканностью, благоуханием. Туркменский ис- следователь Довлетмурат Язгулиев в своей ста-

14 TATARICA: LANGUAGE

Таким образом, в выражениях müşkü-tatar, Dəldi yürəgi, içdi qanını tatar oxşar» [Там же, с. nafeyi-tatar первое лексическое значение 232]; означает мускусный запах и благоухание. В «Əqlü dilü can taladı bəndinə buraxdı, газелях Ширвани пять раз употреблялось İşbu necə şəhr idi bizə ki, tatar oldı» [Там же, с. выражение nafeyi-tatar, три раза выражение 150]; «Ol şöhrə şəhri qıldı bu əqlümüzi əsir müşki-tatar. Könül elində qarəti- nəhbü tatar edər» [Там же, с. В следующем двустишии ahuyi-tatar 505]. означает приятный запах татарской амбры, ис- ходящей от волос возлюбленной поэта: У народов Малой Азии остались в памяти события, связанные с частыми татарскими «Zülfün çinini gösdərəli ahuyi-tatar нашествиями, набегами, отразившимися в Mülki-xətada göbəgini müşgi-nab edər» народных песнях, распространенных в [Bürhanəddinin, 2005, с. 535]. некоторых регионах Турции. В творчестве Гази Бурханаддина слово tatar Историк Закарийа ал-Казвини (1203–1283) также употребляется в значении отмечает, что во времена Хулагу хана, внука «завораживающий, очаровывающий запах Чингиз-хана, среди племен, пришедших на татарского мускуса»: территорию Азербайджана и Малой Азии, были татары, доланы, тангуты, онгуты, джалаиры и «Zülfün küfürdürür neçə tatarı var isə другие. В песнях других тюркских народов эт- Bən götürə biləm anı imana, sanmağıl» ноним татар употребляется с негативным от- [Bürhanəddinin, 2005, с. 423]. тенком. Азербайджанский фольклорист Ф. «Gərək ki, tarü mar edə tatarı zülfinün, Халыгов приводит баяты, где употребляется Hər guşəyi ki, cadu gözü ixtiyar edər» [Там же, с. этноним татар: 116]. «Şəhər olmaz qalasız. В нижеследующих двустишиях из газелей Tatar məni apardı, Гази Бурханаддина слово tatar имеет лексиче- Sağlıqlan qalasız» [Xalıqov,1998, с. 112]. – ское значение – этноним, название народа. Нет города без крепости Оставайтесь в здравии, «Bən türkəmü sən tatar yolı ilə sorışalum Увел меня татарин» (перевод наш. – А. Г., Н. С.). O cayı gərək bana baxar isə oynuma» [Там же, с. 285]; В некоторых регионах Турции была «Bir saçunun qılına nə tatar zülfünə распространена песня в нескольких вариантах Qarşı turası dünyada tatar olamı» [Там же, с. 168]; «Aşağıdan gelen tatar» – «Татарин, пришедший с «Xəta ilə gözün gər bir ox urdı, равнины». Например, в селении Ардахан Könülümə nola esruk tatardur» [Там же, с. 109]; Дедегюль был записан такой вариант: Saçun qiyalı hər bir tarını mar «Anun həmləsinə tatar döyiməz» [Там же, с. 540]. Мужчина Махмут Чавуш – Erkek (Mahmut Çavuş) В знаменитых стихах Насими выражение «Aşağıdan gelen Tatar türkü-tatarım означает понимание единств про- Kamçısını atar tutar исхождения и турка, и тюрка, и татарина: Garip olan nerde yatar Kondur beni Allı gelin «Yusifim, Misrim, əzizim, dövlətim, başım tacı, Женщина Суна гелин – Kadın (Suna Gelin) Şəkkərü qəndü nəbatım, türkü-tatarım mənim» (5, Aşağıdan gelsin Tatar QP, с.162). Kamçısını atar tutar Garip olan handa yatar В следующих двустишиях, выбранных из Konduramam yigit seni». газелей «Дивана», дается слово татар в новом лексическом значении – разрушение, В Пинарбаши (Кайсери) встречается такой опустошенность: вариант тюрки (песня):

«Könül evində gözi imarət qomadı hiç (Мужчина – Erkek) Məmur qaçan ola şol ev ki, tatar düşər» [Там же, с. «Aşağıdan gelen Tatar 617]; Atar kamçısını tutar «Könül elini yağmaladı canı apardı Garip olan nerde yatar Aç kapını telli gelin

15 A.I.HUSEYNOVA, N.F.SEIDALIEV

(Женщина – Kadın) волос сделало пленниками сто тысяч татар) Aşağıdan gelsin Tatar [Bürhanəddinin, 2005, с. 367] в выражении Atar kamçısını tutar zülfində tatarı слово татар означает Garip olan handa yatar «благоухание волос красавицы». Как отмеча- Git yoluna yolcu isen» [Türkü Sitesi]. лось ранее, в средневековье это значение было

связано с завораживающим запахом мускуса и В газелях «Дивана» слово татарлых было амбры, исходящим от волос возлюбленной по- употреблено один раз в двустишии газели и эта. Во второй строке двустишия слово татар означало особую красоту миндалевидных глаз означало этноним, название народа. и бровей татарской девушки из Хатая В бейте-двустишии Kim ki, bir tatarına (Восточный Туркестан): gisusınun, Verür isə könlin olur tarumar «Xətayi gözlərün ilə qaşun tatarlıx qılır. [Bürhanəddinin, 2005, с. 330] газели «Дивана» Dedim ki, Tanrıya baxun ki, bəndə tərki-imanam» словосочетание tatarına gisusınun употреблено [Bürhanəddinin, 2005, с. 557]; в значении «волосы, благоухающие мускусом». «Gözlərün tatarı içün canı pişkəş çəkərəm, Дж. Гахраманов в книге «Лексика Дивана Ta ləbündən əyağ içəm, yəni ki, novruzdur» [Там Насими» отмечает также два значения у слова: же, с. 158]; «tatar-etnonim, müşkin, müşk qoxulu» – «Татар- «Gözün tatarınun yasağı budur этноним; мускусный запах, с запахом мускуса» Ki, qurtılmaya bu eşqə yasanan» [Там же, с. 291]. [Qəhrəmanov, 1970, с. 165]. Видный русский тюрколог В. В. Радлов В этом выражении gözlərin, gözün tatarı раскрыл несколько значений слова татар в слово tatar было употреблено в значении «по- словаре «Опытъ словаря тюркскихъ наръечıй» бедный кокетливый взгляд красавицы», перед (1888–1911): «татар: 1) татар ровно было которым никому не устоять. А. Сафарли пишет: понятию мусульманин, 2) черные татары «В Хатае (Восточный Туркестан) у обитавших (народъ, образовавший часть армиi Хулагу). там разных джейранов из пупка добывали Татарча: 3) стръла татарская, съ особымъ мускус. Из него получали и собирали благо- наконечникомъ» [Радлов, 2005, с. 904]. ухающие духи. В „Диване“ запах возлюблен- Таким образом, выражения nafe-yi-tatar, ной мускусный, цвет черный. Волосы, черные müşki-tatari были употреблены в брови красавицы похожи на мускус: („Xəta азербайджанской классической литературе (Doğu Türkistan) ölkəsində olan bu çeşidli XIII, XIV, XIX веков в поэзии Низами ceyranlar yaşayaraq göbəyindən müşklər alınırdı. Гянджеви, Гази Бурханаддина, М. Фузули, С. Ondan gözəl bir ətir alınaraq yığılırdı. „Divan“ А. Ширвани. В газелях Алиага Вахида, şeirində sevgilinin qoxusu müşk qoxusudur, rəngi жившего в XX веке, выражения nafe-yi-tatar, də qaradır. Gözəlin saçları, qara qaşları müşkə müşki-tatari уже не использовались поэтом в bənzəyir): силу веских политических причин.

Müşki gördüm salmışam ənbər ilə udı oda, Из проведенных исследований стало ясно, Cümləsi razı ki, ola zülfün ilə sərbəsər. что лексико-семантический анализ слова (Müşki görüb salmışam, ənbər ilə oda, татар в газелях Г. Бурханаддина дает cümləsi onun saçların ilə bütünlüklə razı qaldım) возможность прийти к заключению, что это Bən tapına irməzəm zülfi xəyali könülə, слово, используемое им поэтическое средство, Müşk qoxusu qorxaram dünyalara çıxasıdır. помогало в выражении поэтических мыслей. В (Mən yanına yetmərəm saçlarının xəyali ilə könülə. газелях слово татар было употреблено в не- Dünyalara çıxasıdır ki, müşk qoxusundan скольких значениях: 1) мускусный запах, 2) эт- qorxmaram)“» [Səfərli, 2015, с. 444]. ноним, 3) разрушение, 4) черные волосы, 5) ко- кетливые взгляды возлюбленной. В следующих двустишиях слово татар В творчестве Гази Бурханаддина слово было употреблено дважды в разных значениях: татарлых было употреблено как поэтическое

«Zülfün neçə tatarı var işə könül alur, средство. В своих газелях поэт один раз упот- Miskin könülüm nidə tatarından, əfəndi» ребил слово татарлых в значении «кокетли- [Bürhanəddinin, 2005, с. 191]. вость красавицы».

В двустишии Neçə tatarı zülfündə ki, gördüm Литература Giriftar eyləmiş yüz bin tatarı (Благоухание твоих Низами Гянджеви. Сочинения в пяти томах. Ба- ку: Азернешр, 1989. (с сокр.).

16 TATARICA: LANGUAGE

Радлов В. В. Опытъ словаря тюркскихъ наръчiй. Nəsimi İmadəddin. Seçilmiş əsərləri. İki cilddə. С.-Петербургъ. 1905., т. 3, ч. 1. Tərtib edəni: Həmid Araslı. Bakı. «Lider» nəşriyyat, Ərəb və fars sözləri lüğəti. Bakı, «Şərq-Qərb», 2004, I cild. 336 s.., II cild. 376 s. 2005, II cild, 472 s. Səfərli Ə. Divan ədəbiyyatı sözlüyü. Bakı, «Elm və Hacıyev T. İ. Azərbaycan ədəbi dili tarixi. Bakı, təhsil», 2015, 703 s. «Maarif», 1987, 293 s. Şirvani Seyid Əzim. Seçilmiş əsərləri, Bakı. Xalıqov F. Folklor onomastikası, I hissə, Bakı, Elm, Avrasiya Press, 2005, 3 cilddə, I cild, 400 s. 1998, 138 s. Yaşar Yucel. Qazi Bürhanəddin Əhməd və dövləti. Qazi Bürhanəddinin «Divan»ı. Bakı, “Öndər”, Bakı, Elm, 1994. 2005, 726 s. Türkü Sitesi. URL: http://www.turkuler.com/ (дата Qədimalıyeva A. F. Qazi Bürhanəddin «Divan»ının обращения: 10.02.2020). leksikası. Bakı, «Nurlan», 2008, 184 s. Azat Ýewropa/Azatlyk Radiosy. URL: Qəhrəmanov C. Nəsimi divanının leksikası. Bakı. https://www.azathabar.com/a/24517185.html (дата «Elm» nəşriyyatı, 1970, 567 s. обращения: 10.02.2020). ______

АЗӘРБАЙҖАН ШАГЫЙРЕ ГАЗИ БОРҺАНЕТДИННЫҢ «ДИВАН»ЫНДА (1393) «ТАТАР» ҺӘМ «ТАТАРЛЫХ» СҮЗЛӘРЕНЕҢ МӘГЪНӘСЕ

Арзу Идрис гызы Һүсәйнова, Нариман Фәрман оглу Сәедалиев, Азəрбайҗан Милли фəннəр академиясенең Нəсими исемендəге Тел белеме институты, Азəрбайҗан, Баку ш., Һүсəйн Җəвид ур., 31 нче йорт, [email protected].

Хəзерге тюркологиядə татар этнонимына багышланган тикшеренүлəр бар. Əлеге мəкалəдə Гази Борһанетдинның «Диван»ында (1393) очрый торган татар һəм татарлых лексемасының кулланылышы карала. Җиде йөз ел элек язылган əсəрдə урын алган бу сүзлəрнең мəгънəлəре хакында яңа материал тəкъдим ителə. Тикшерелə торган сүзлəр, биштəн артык лексик мəгънəгə ия булып, күп гасырлар дəвамында көнчыгыш классик азəрбайҗан һəм төрек шигъриятендə, шагыйрьлəрдəн Нəсими, Физули, Ширвани газəллəрендə кулланылган. Низами Гəнҗəви əсəрендə шулай ук müşki-tatar, nafei-tatar («хотан мускусы») һəм аның синонимы «татар мускусы» шигъри гыйбарəлəре очрый. «Татар мускусы» гыйбарəсенең бер мəгънəсе шагыйрьлəрнең сөйгəн яры гүзəл кызның хуш исе, чəч һəм кашларының кара төсе, гүзəлнең кыланчык карашы һəм шагыйрьнең бу караш алдында чигенүе белəн бəйлəп аңлатыла. «Диван»дагы татар сүзе кергəн гыйбарəлəр шулай ук этнонимны – татар халкы атамасын да белдергəн. Əсəрдə урын алган тагын бер мəгънə җимерү һəм бушлыкны аңлаткан. Татарлых сүзе татар кызына хас булган матурлыкны, аның миндаль сыман күзлəрен һəм үзенə бер төрле кара кашларын тасвирлаганда кулланылган. Татар һəм татарлых сүзлəренə ясалган лексик-семантик анализ татар этнонимының зур территориядə таралыш алуын, моның татар яулары белəн генə түгел, Татарстан (Көнчыгыш Төркестанда) ясалган татар мускусының татар халыклары сəүдə итү нəтиҗəсендə таралуы белəн дə бəйле икəнлеген күрсəтə.

Төп төшенчәләр: лексика, семантика, «Диван», Гази Борһанетдин, татар, татарлых.

17