Przegl¹d Geologiczny, vol. 65, nr 6, 2017

ARTYKU£Y INFORMACYJNE

Inwentaryzacja i ocena atrakcyjnoœci geostanowisk województwa œl¹skiego

Ryszard Chybiorz1, Maja Kowalska2

Inventory and assessment of the attractiveness of geosites in the (southern ). Prz. Geol., 65: 365–374.

Abstract.This article presents the inventory and assessment of the attractiveness of educa- tional and research geosites as tourist destinations in the Silesian Voivodeship. The work was performed according to the criteria of the Polish Central Register of Geosites, as maintained by the Polish Geological Institute – National Research Institute. Despite the centuries of mining for mineral resources and a strong pressure from settlements and industry, many sites of geological and geomorphological interest have been preserved in the Voivodeship as part of both domestic R. Chybiorz M. Kowalska and European natural heritage. The most valuable geosites of the Silesian Voivodeship should be protected and/or open to the public as geotourism products.

Keywords: geosite inventory, geosite assessment, regional geological heritage, geoinformation

Geostanowiska s¹ przejawem georó¿norodnoœci i naj- geologicznym i geomorfologicznym województwa œl¹skiego czêœciej bywaj¹ uto¿samiane z miejscami lub obszarami w kontekœcie ochrony przyrody nieo¿ywionej, edukacji charakteryzuj¹cymi siê unikalnymi walorami przyrodni- i turystyki. Dokonano tak¿e krótkiej charakterystyki czymi o szczególnym znaczeniu dla zrozumienia historii CRGP, który umo¿liwia ³atwy dostêp do informacji o geo- Ziemi (m.in. Wimbledon, 1996, 1999; Chmura & Wójcik, stanowiskach zlokalizowanych na terenie ca³ego kraju. 2005; Reynard & Panizza, 2005; Ruban & Kuo, 2010; Bru- no, 2014). Wpisuj¹ siê w ideê ochrony georó¿norodnoœci GEOGRAFICZNO-GEOLOGICZNA (m.in. Alexandrowicz, 1996, 2007; Koz³owski i in., 2004; CHARAKTERYSTYKA WOJEWÓDZTWA Burek & Prosser, 2008; Gonera, 2008; Wimbledon & Smi- ŒL¥SKIEGO th-Meyer, 2012; Gray, 2013; Brilha, 2014), s¹ tak¿e niezbêdnym elementem geoparków, które ³¹cz¹ ochronê Województwo œl¹skie zajmuje tylko 3,9% powierzchni i promocjê dziedzictwa geologicznego i kulturowego Polski, a zamieszkuje je 11,9% ludnoœci kraju (stan w dniu z polityk¹ zrównowa¿onego rozwoju regionalnego (m.in. 31.XII.2015 r.). Jest jedynym województwem w Polsce, w któ- Alexandrowicz, 2006b; Alexandrowicz & Miœkiewicz, rym jest wiêcej miast na prawach powiatu (19) ni¿ powiatów 2007; Kondej, 2011). (17). Siedzib¹ w³adz województwa s¹ . W fizyczno- Województwo œl¹skie cechuje siê du¿¹ georó¿norodnoœ- geograficznym podziale Polski (Kondracki, 2011) pó³noc- ci¹ i licznymi walorami zarówno przyrody o¿ywionej, jak na i œrodkowa czêœæ województwa œl¹skiego nale¿y do i nieo¿ywionej (ryc. 1). PokaŸn¹ bazê danych o wybranych Wy¿yn Polskich (podprowincja Wy¿yna Œl¹sko-Krakowska elementach œrodowiska przyrodniczego województwa i Wy¿yna Ma³opolska), po³udniowa – do Karpat Zachod- œl¹skiego, o nazwie BIOGEO-SILESIA ORSIP (BIOGEO), nich z Podkarpaciem (podprowincja Pó³nocne Podkarpacie utworzyli pracownicy Uniwersytetu Œl¹skiego (lider pro- i Zewnêtrzne Karpaty Zachodnie), a najmniejsza, zachod- jektu) wraz z ekspertami Centrum Dziedzictwa Przyrody nia – do Ni¿u Œrodkowoeuropejskiego (podprowincja Nizi- Górnego Œl¹ska i Œl¹skiego Centrum Spo³eczeñstwa Infor- ny Œrodkowoeuropejskie) – ryc.1i2. macyjnego (patrz http://biogeo.us.edu.pl/). System informa- Na powierzchni województwa œl¹skiego ods³aniaj¹ siê tyczny bazy wykona³a firma ESRI Polska Sp. z o.o. Baza ska³y m³odszego paleozoiku (dewon, karbon i perm), danych BIOGEO zawiera 18 zbiorów danych prze- mezozoiku (trias, jura i kreda) oraz kenozoiku (paleogen, strzennych dotycz¹cych ró¿norodnoœci biologicznej i jeden neogen i czwartorzêd) – ryc. 1. Starsze utwory, prekambryj- zbiór informacji o geostanowiskach województwa œl¹skie- skie (neoproterozoiczne) oraz dolnopaleozoiczne (kambr, go, opracowany wspólnie z Pañstwowym Instytutem Geolo- ordowik i sylur) bloku górnoœl¹skiego i ma³opolskiego, gicznym – Pañstwowym Instytutem Badawczym (PIG-PIB) rozpoznano tylko wierceniami (Bu³a i in., 2002). Procesy (Tokarska-Guzik i in., 2015). geologiczne w kenozoiku: m.in. nasuniêcie utworów fliszu Celem pracy jest przedstawienie wyników identyfika- karpackiego na utwory neogenu zapadliska przedkarpac- cji, inwentaryzacji oraz oceny atrakcyjnoœci turystycznej, kiego, dzia³alnoœæ lodu, wody oraz wp³yw wiatru spowodo- dydaktycznej i naukowej geostanowisk województwa wa³y, ¿e województwo œl¹skie nale¿y do uprzywilejowanych œl¹skiego na podstawie informacji dostêpnych w Central- obszarów Polski pod wzglêdem obfitoœci walorów geolo- nym Rejestrze Geostanowisk Polski (CRGP). Celem nad- gicznych, geomorfologicznych i hydrologicznych (Lewan- rzêdnym zaœ jest upowszechnienie wiedzy o dziedzictwie dowski, 2015).

1 Uniwersytet Œl¹ski w Katowicach, Wydzia³ Nauk o Ziemi, ul. Bêdziñska 60, 41-200 Sosnowiec; [email protected]. 2 Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; [email protected].

365 Przegl¹d Geologiczny, vol. 65, nr 6, 2017

Ryc. 1. Georó¿norodnoœæ województwa œl¹skiego: A – lokalizacja obszaru badañ na terenie Polski; B – sieæ hydrograficzna i mezoregiony fizycznogeograficzne wg Kondrackiego (2011) na tle uproszczonej budowy geologicznej Fig. 1. Geodiversity of the Silesia Voivodeship: A – location of the study area in Poland; B – hydrographic network and physical- -geographical mesoregions on the background of the simplified geological structure

366 Przegl¹d Geologiczny, vol. 65, nr 6, 2017

Zró¿nicowana litologia, geomorfologia i hydrologia Bazy Danych Geologicznych (CBDG) przez Pañstwowy powoduj¹, ¿e wystêpuje tu wiele osobliwoœci przyrody nie- Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy. S¹ o¿ywionej, wa¿nych w skali kraju, a nawet Europy (m.in. w nim gromadzone informacje o najcenniejszych obiek- Czudek, 1929; Sosnowski, 1949; Racki i in., 1999; W³och, tach przyrody nieo¿ywionej, tzw. geostanowiskach, czyli 1999; Alexandrowicz & Poprawa, 2000; Labus i in., 2000; obiektach geologicznych wa¿nych z punktu widzenia pre- Jureczka, 2001; Tyc, 2001; Dulias & Hibszer, 2004; Partyka, zentacji i zachowania georó¿norodnoœci Polski. Poniewa¿ 2004; Alexandrowicz, 2006a; S³omka i in., 2006; Gabzdyl & jest on najpe³niejszym Ÿród³em informacji o interesuj¹cych Gorol, 2008; Pietrzyk-Sokulska, 2008; Tyc, 2008; Stefa- obiektach geologicznych i geomorfologicznych w Polsce niak i in., 2009; Pe³ka-Goœciniak, 2010; Chybiorz & Tyc, (Warowna i in., 2013), realizatorzy projektu BIOGEO 2012; S³omka, 2012; Krzeczyñska i in., 2013a, b; Czaj- nawi¹zali wspó³pracê z PIG-PIB, w celu wymiany danych kowski, 2014; Chybiorz i in., 2015). na temat geostanowisk województwa œl¹skiego. Ocena walorów krajobrazowych, geologicznych i geo- W ramach wspó³pracy opracowano i wprowadzono do turystycznych wyrobisk skalnych na Wy¿ynach Œrodkowo- rejestru opisy 150 geostanowisk z obszaru województwa polskich, w tym na Wy¿ynie Œl¹sko-Krakowskiej zosta³a œl¹skiego, a informacje o 205 innych geostanowiskach przedstawiona w monografii Nity (2013). Koncepcja typo- z tego obszaru, które ju¿ wczeœniej by³y zgromadzone logii, waloryzacji i ochrony zabytków górnictwa w Górno- w CRGP, wyeksportowano do bazy BIOGEO (Chybiorz œl¹skim Zag³êbiu Wêglowym zosta³a opisana w pracy i in., 2015). Lamparskiej (2013). W artykule przedstawiono zbiorcz¹ informacjê o wszyst- kich 355 geostanowiskach województwa œl¹skiego (ryc. 2). CENTRALNY REJESTR Szczególn¹ uwagê zwrócono na atrakcyjnoœæ geostanowisk GEOSTANOWISK POLSKI pod wzglêdem turystycznym, dydaktycznym i naukowym (ryc. 3), dlatego ich ocenê w skali od 0 do 10 zamieniono na Centralny Rejestr Geostanowisk Polski (CRGP) jest skalê 5-stopniow¹, od bardzo niskiej (punkty 0, 1 i 2), przez popularnonaukowym serwisem internetowym (http://geo- nisk¹ (3 i 4), œredni¹ (5 i 6), wysok¹ (7 i 8), do bardzo wyso- stanowiska.pgi.gov.pl) prowadzonym w ramach Centralnej kiej (9 i 10).

Ryc. 2. Geostanowiska województwa œl¹skiego wg Centralnego Rejestru Geostanowisk Polski w podziale na regiony fizyczno- geograficzne Kondrackiego (2011). Stan w dniu 16.03.2015 r. NS – Niziny Œrodkowopolskie, WSK – Wy¿yna Œl¹sko-Krakowska, WM – Wy¿yna Ma³opolska, PP – Pó³nocne Podkarpacie, ZKZ – Zewnêtrzne Karpaty Zachodnie. Symbole mezoregionów patrz ryc. 1 Fig. 2. Geosites in the Silesia Voivodeship by Polish Central Register of Geosites (PCRG) in physical-geographical regions by Kondracki (2011). As of 16 March 2015. Explanations: NS – Middle Polish Lowlands, WSK – Silesian-Cracow Upland, WM – Ma³opolska Upland, PP – Northern Subcarpathia, ZKZ – Western External Carpathians. For explanations of symbols of mesoregions see Fig. 1

367 Przegl¹d Geologiczny, vol. 65, nr 6, 2017

GEOSTANOWISKA Zborów jest jednym z dwóch rezerwatów przyrody w WOJEWÓDZTWA ŒL¥SKIEGO województwie œl¹skim, w których celem ochrony s¹ g³ównie elementy abiotyczne (patrz Chybiorz & Tyc, Wœród 355 geostanowisk województwa œl¹skiego, które 2012 – tab. 6). Na terenie rezerwatu, w Jaskini G³êbokiej, zosta³y opisane w CRGP, najliczniejsz¹ grupê stanowi¹ znajduje siê jedyna w województwie œl¹skim podziemna elementy rzeŸby (109 geostanowisk), reprezentowane trasa turystyczna, udostêpniona do ruchu w 2010 r. Obiek- przez 103 formy denudacyjne (jest to 29% geostanowisk tami o du¿ych walorach przyrodniczych s¹ te¿ wydajne województwa œl¹skiego) i 6 form akumulacyjnych (1,7%), Ÿród³a wy¿ynne oraz sta³e i okresowe jeziora krasowe. drugie miejsce zajmuj¹ ods³oniêcia geologiczne sztuczne W Zawierciu-Kromo³owie znajduj¹ siê Ÿród³a trzeciej co (87; 24,5%) i naturalne (11; 3,1%), nastêpnie obiekty inne do d³ugoœci rzeki w kraju – Warty, a w okolicy miasta Pili- (57; 16,1% – w tym 32 g³azy narzutowe i 21 jaskiñ kraso- ca Ÿród³a rzeki o tej samej nazwie, która jest najd³u¿szym wych) oraz obiekty wodne (46; 13% – w tym 31 Ÿróde³ i 7 lewym dop³ywem Wis³y (patrz Tyc, 2001; Chybiorz & wodospadów). Znacznie mniej jest pozosta³oœci górnictwa Tyc, 2012 – tab. 5). (21; 5,9%) i stanowisk paleontologicznych (20), a najmniej Na granicy Wy¿yny Katowickiej, P³askowy¿u Ryb- liczne (jedynie 4) s¹ stanowiska wystêpowania interesu- nickiego i Kotliny Raciborskiej znajduje siê Park Krajobra- j¹cych minera³ów i ska³ (patrz Chybiorz i in., 2015 – tab. 13). zowy „Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wiel- Obiekty te reprezentuj¹ ró¿nowiekowe osady i formy rzeŸ- kich”, za³o¿ony w 1993 r. Na terenie parku zachowa³y siê by, obejmuj¹ce m³odszy paleozoik (4,8%), mezozoik pozosta³oœci pocysterskiej kuŸnicy miedzi z XVIII w. (64,2%) i kenozoik (21,7%), a 9,3% geostanowisk tworz¹ (Ruda Kozielska), kopalni rud ¿elaza z XVIII w. (Trachy), ska³y lub formy z dwóch okresów geologicznych. Do marca hut ¿elaza z XVI–XIX w., ha³d poeksploatacyjnych itp. 2015 r. do rejestru nie wpisano ¿adnego stanowiska geolo- Najciekawszymi obiektami turystycznymi na Wy¿ynie gicznego zwi¹zanego z osadami permskimi wystêpuj¹cymi Katowickiej i P³askowy¿u Rybnickim s¹ jednak liczne w pó³nocno-wschodnim obrze¿eniu Górnoœl¹skiego Za- pozosta³oœci po górnictwie na terenie Górnoœl¹skiego g³êbia Wêglowego. Zag³êbia Wêglowego, w tym podziemne trasy turystyczne Dostêp do geostanowisk województwa œl¹skiego oce- w Zabrzu i D¹browie Górniczej (Chmura & Wójcik, 2005; niono bardzo wysoko. A¿ 76,9% obiektów jest ³atwo dos- Czwartyñska, 2008; Chybiorz & Tyc, 2012 – tab. 2; Lam- têpnych – w tym bezpoœrednio na szlaku turystycznym parska, 2013). Te i inne obiekty górnicze, architektoniczne, znajduje siê 27,6% geostanowisk, a w pobli¿u szlaku – produkcyjno-us³ugowe i muzea tworz¹ turystyczno-kultu- 33,8%. Stan zachowania 78,4% obiektów jest zadowa- rowy Szlak Zabytków Techniki (Kaczmarska & Przyby³ka, laj¹cy, 11,5% niezadowalaj¹cy, a 10,1% geostanowisk 2010). Szlak jest najbardziej interesuj¹c¹ tras¹ turystyki wymaga wykonania prac zabezpieczaj¹cych. Blisko 1/3 industrialnej w Polsce (http://zabytkitechniki.pl/). obiektów wpisanych do rejestru wymaga przygotowania Utwory górnokarboñskie Wy¿yny Katowickiej i P³as- do ekspozycji (np. usuniêcia porastaj¹cej roœlinnoœci, kowy¿u Rybnickiego mo¿emy zobaczyæ in situ m.in. w zabezpieczenia). stanowiskach dokumentacyjnych w £aziskach Górnych Rozmieszczenie geostanowisk w województwie jest i Rydu³towach Górnych oraz Kotlinie Dinozaurów Œl¹skie- nierównomierne. Najwiêcej geostanowisk znajduje siê na go Ogrodu Zoologicznego w Chorzowie. Najcenniejsze Wy¿ynie Czêstochowskiej (o symbolu 341.31) – 37,5%, okazy ska³ i skamienia³oœci, w tym górnokarboñska fauna a znacznie mniej na Wy¿ynie Katowickiej (341.13) – 9,3% l¹dowa, s³odkowodna i morska, s¹ chronione ex situ w i Garbie Tarnogórskim (341.12) – 6,5% oraz na Pogórzu muzeach, m.in. w Gliwicach, Zabrzu i Sosnowcu (m.in. Œl¹skim (513.32) – 7,3% i w Beskidzie Œl¹skim (513.45) – Jureczka, 2001; Gabzdyl & Gorol, 2008; Chybiorz & Tyc, 6,2% (ryc. 1, 2 i 3A–C). 2012; Chybiorz i in., 2015). Na Wy¿ynie Krakowsko-Czêstochowskiej wystêpuj¹ Ze œrodkowotriasowych ska³ tworz¹cych Garb Tarno- unikatowe w skali kraju formy krasu podziemnego oraz górski przez stulecia wydobywano rudy srebra, cynku liczne ostañce wapieni górnojurajskich, zdenudowanych i o³owiu, a tak¿e wapienie i dolomity. Miejsca dawnej eks- przez paleogeñskie i neogeñskie procesy krasowe. Jaskinie ploatacji przekszta³cono w interesuj¹ce obiekty geotury- i ich relikty w postaci okienników (m.in. Wielki w Skar¿y- styczne, m.in. w Tarnowskich Górach (pomniki historii – cach, Ma³y w Morsku) s¹ obecne w rzeŸbie wzgórz ostañ- Zabytkowa Kopalnia Srebra i Sztolnia Czarnego Pstr¹ga; cowych, tworz¹cych najczêœciej ca³e pasma skalne (m.in. w sprawie tarnogórskich podziemi i naziemnych obiektów Ska³y Rzêdkowickie, Sokole Góry, Ska³y Kroczyckie). pogórniczych z³o¿ono wniosek o wpisanie na Listê œwiato- Osobliwoœci¹ wy¿yny w skali miêdzynarodowej s¹ jaski- wego dziedzictwa UNESCO), Bytomiu (stanowisko doku- nie hydrotermalne i proglacjalne. W wielu jaskiniach kra- mentacyjne Blachówka – Dolomity Sportowa Dolina), sowych Wy¿yny Czêstochowskiej znajduj¹ siê wa¿ne Bêdzinie (obszar chronionego krajobrazu Góra Zamkowa stanowiska kopalnej fauny i pobytu cz³owieka paleolitycz- wraz z podziemiami bêdziñskimi) i D¹browie Górniczej nego. Na terenie województwa œl¹skiego znajduje siê m.in. (stanowisko dokumentacyjne Srocza Góra). W ska³ach miê- jedyna jaskinia po³o¿ona na pó³noc od Karpat, w której zna- dzy Tarnowskimi Górami a D¹brow¹ Górnicz¹ wystêpuj¹ leziono szcz¹tki kostne neandertalczyka (j. Stajnia), oraz te¿ liczne szcz¹tki œrodkowotriasowych organizmów jedyna jaskinia w Polsce z brekcj¹ kostn¹ mioceñskiej fauny p³ytkiego morza, w tym morskich gadów (m.in. Racki i in., nietoperzy (j. Studnia Szpatowców). Od 1980 r. du¿a czêœæ 1999; Gabzdyl & Gorol, 2008). obszaru wy¿yny zosta³a objêta ochron¹ poprzez utworzenie Pogórze Œl¹skie, najdalej na zachód wysuniêta czêœæ Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd (¯urowska-Oleœ polskich Karpat Zachodnich, ma postaæ stopnia morfolo- i in., 2011), mimo to tylko jedna jaskinia jest prawnie chro- gicznego z pagórkowato-falist¹ powierzchni¹ rozpoœcie- niona (Wiercica, stanowisko dokumentacyjne), a Góra raj¹c¹ siê do wysokoœci 621 m n.p.m. (Tu³) u podnó¿a

368 Przegl¹d Geologiczny, vol. 65, nr 6, 2017

Ryc. 3. Ocena geostanowisk województwa œl¹skiego wg Centralnego Rejestru Geostanowisk Polski (stan w dniu 16.03.2015 r.) na tle mezoregionów fizycznogeograficznych Kondrackiego (2011; patrz ryc.1i2):A – wartoœæ turystyczna; B – dydaktyczna; C – naukowa oraz D – ranga geostanowisk na tle podzia³u administracyjnego (powiaty); a – Za³êczañski Park Krajobrazowy,b–PKLasy nad Górn¹ Liswart¹, c – PK Stawki, d – PK Orlich Gniazd, e – PK Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich, f – PK Beskidu Œl¹skiego, g – PK Beskidu Ma³ego, h – ¯ywiecki PK (nazwy parków wg Generalnej Dyrekcji Ochrony Œrodowiska), 1 – sill cieszynitu w Zamarskach–Rudowie, 2 – nieczynny kamienio³om w Kozach, 3 – nieczynny kamienio³om w Por¹bce, 4 – wodospad na potoku Sopotnia Wielka Fig. 3. The evaluation of geosites in the Silesian Voivodeship by Polish Central Register of Geosites (as of 16 March 2015) relating to physical-geographical mesoregions (by Kondracki, 2011; see Figs. 1 and 2): A – touristic value; B – educational value, C – scientific value, and D – the rank of geosites against the administrative division; a – Za³êcze Landscape Park, b – Upper Liswarta Forests LP, c – Stawki LP, d – Eagle Nests LP, e – Rudy LP, f – Silesian Beskids LP, g – Little Beskids LP, h – ¯ywiec LP (names of parks according to the General Directorate for Environmental Protection), 1 – teschenite sills in Zamarski–Rudów, 2 – closed quarry in Kozy, 3 – closed quarry in Por¹bka, 4 – waterfall in Sopotnia Wielka

369 Przegl¹d Geologiczny, vol. 65, nr 6, 2017

Beskidu Œl¹skiego i Beskidu Ma³ego. Przyrodnicz¹ oso- Mniejsz¹ liczbê geostanowisk, ale te¿ interesuj¹cych bliwoœci¹ tego mezoregionu jest kompleks najstarszych ze wzglêdów przyrodniczych, naukowych, dydaktycznych ska³ osadowych w polskich Karpatach fliszowych, których i krajobrazowych, opisano na terenie górnotriasowego Pro- naturalne i sztuczne ods³oniêcia wystêpuj¹ tylko na Pogórzu gu WoŸnickiego – 341.23, Obni¿enia Górnej Warty – Œl¹skim i w Kotlinie ¯ywieckiej (Waœkowska-Oliwa i in., 341.25 oraz Beskidu Ma³ego – 513.47 (ryc. 2 i 3A–C). 2008; Golonka i in., 2013). W górnojurajskich i dolnokre- Próg WoŸnicki znany jest g³ównie ze szcz¹tków górnotria- dowych ska³ach fliszowych wystêpuj¹ wk³adki wapieni, sowych gadów l¹dowych wystêpuj¹cych w okolicach z których wyp³ywaj¹ tzw. Cieszyñskie ród³a Tufowe (Natu- Lubliñca i Zawiercia, a eksponowanych w Muzeum Pale- ra 2000), znane z aktywnej depozycji martwic wapiennych ontologicznym w Lisowicach. W 1998 r. w œrodkowej czê- (Czylok i in., 2003), a tak¿e unikatowe ska³y magmowe œci tego mezoregionu utworzono Park Krajobrazowy Lasy zwane cieszynitami. Cieszynit to jedyna „polska” ska³a, nad Górn¹ Liswart¹ (NiedŸwiecki, 2014; Nita & Nita, 2014; która po raz pierwszy na œwiecie zosta³a opisana z okolic Racki & Szulc, 2015). W Obni¿eniu Górnej Warty, wypre- Cieszyna i dlatego taka swojska dla nas nazwa ska³y obo- parowanym w ma³o odpornych i³ach rudonoœnych œrodko- wi¹zuje w nomenklaturze œwiatowej. Najciekawsze ods³o- wej jury, miêdzy Zawierciem a Czêstochow¹ znajduj¹ siê niêcia cieszynitów mo¿na obejrzeæ w rezerwacie przyrody ha³dy oraz nieczynne i czynne wyrobiska i³ów i syderytów Kopce (Ondraszkowa Dziura) w Cieszynie-Marklowicach ilastych (tzw. Czêstochowski Obszar Rudonoœny). Ponadto oraz na stanowisku dokumentacyjnym w Cieszynie-Bogu- w Czêstochowie jest Muzeum Górnictwa Rud ¯elaza, szowicach i w nieczynnym kamienio³omie na Górze nale¿¹ce do Szlaku Zabytków Techniki (Fajer & Waga, Goruszka w GrodŸcu ( Jasienica), który podlega 2011; Pabich, 2011; Skreczko & Wolny, 2014; Nita & Nita, ochronie jako pomnik przyrody nieo¿ywionej. Na zbo- 2015). Beskid Ma³y tworz¹ g³ównie piaskowce godulskie czach Góry Jasieniowej (521 m n.p.m.) w Goleszowie oraz (kreda górna), a du¿e znaczenie przyrodnicze i poznawcze w czynnym kamienio³omie w Lesznej Górnej ods³aniaj¹ maj¹ jaskinie powsta³e w wyniku procesów osuwiskowych siê wapienie cieszyñskie, w których mo¿na obserwowaæ i tektonicznych, np. uznana za pomnik przyrody Jaskinia zarówno zró¿nicowanie facjalne warstw, jak i bardzo Komonieckiego w Ÿródliskowym obszarze potoku Dusica dobrze widoczne zjawiska tektoniki fa³dowej i uskokowej i stanowisko dokumentacyjne Zamczysko na Œciszków Gro- (m.in. Unrug, 1969, 1979; Alexandrowicz & Poprawa, niu w £êkawicy (m.in. Pukowski i in., 2004; Bêbenek, 2011; Kleszcz, 2011). Prawie ca³y teren Beskidu Ma³ego 2000; Waœkowska-Oliwa i in., 2008; Dorda, 2009; W³o- nale¿y do parku krajobrazowego o tej samej nazwie, dyka, 2010). za³o¿onego w 1998 r. Beskid Œl¹ski tworz¹ po³udnikowe pasma górskie Wyniki oceny atrakcyjnoœci turystycznej, dydaktycznej rozdzielone dolin¹ Wis³y. Jej Ÿród³a le¿¹ w gminie Wis³a, i naukowej geostanowisk wskazuj¹, ¿e w województwie na terenie rezerwatów przyrody Barania Góra i Wis³a. œl¹skim dominuj¹ obiekty o przeciêtnej (œredniej) atrak- Pasma górskie s¹ zbudowane z ³upków i piaskowców, cyjnoœci. Œrednia arytmetyczna atrakcyjnoœæ turystyczna g³ównie godulskich i istebniañskich, a na po³udniu tak¿e obiektów wynosi 5,79; dydaktyczna 5,94; a naukowa 6,08. magurskich. Du¿e znaczenie gospodarcze maj¹ piaskowce Mediana wszystkich trzech ocen wynosi 6. Ostatnia war- godulskie wydobywane w kamienio³omie w Wiœle i w toœæ wystêpuje najczêœciej wœród dwóch pierwszych kamienio³omach w Brennej. Mo¿na je obejrzeæ m.in. na wskaŸników, a w atrakcyjnoœci naukowej dominuj¹ obiek- stanowisku dokumentacyjnym kamienio³om Skalica w ty o wartoœci 5 (ryc. 4A–C). Ranga 76 geostanowisk Ustroniu. W przesz³oœci na terenie Beskidu Œl¹skiego eks- zosta³a okreœlona jako krajowa, a zaledwie 16 jako miêdzy- ploatowano równie¿ p³ytko po³o¿one rudy ¿elaza (sferosy- narodowa (ryc. 3D i 4D). deryty beskidzkie), które przerabiano w Hucie „Klemens”, Wœród bardzo wysoko ocenianych geostanowisk dzia³aj¹cej w Ustroniu w latach 1772–1897. Dzisiaj w daw- wystêpuje 38 obiektów z co najmniej jednym wskaŸnikiem nym budynku dyrekcji huty mieœci siê Muzeum Ustroñskie, atrakcyjnoœci o maksymalnej liczbie 10 punktów, przy wpisane na Szlak Zabytków Techniki. W Beskidzie Œl¹skim czym 9 geostanowisk otrzyma³o 10 punktów dla dwóch wystêpuj¹ równie¿ cenne formy skalne, m.in. pomniki wskaŸników, a 4 dla trzech wskaŸników. Do najwy¿ej oce- przyrody nieo¿ywionej Malinowska Ska³a, Ska³ki w Paœmie nianych nale¿¹ (ryc. 3): sill cieszynitu teralitowego w Zamar- Sto¿ka, Ska³ki na Równem, Dorkowa Ska³a i Ska³y na skach-Rudowie (geostanowisko o randze miêdzynarodowej), Kobylej, osuwiska skalne m.in. w rezerwacie przyrody nieczynny kamienio³om warstw lgockich w Kozach (o ran- KuŸnie, wodospady w rezerwacie Wis³a, Potoku Janoska dze krajowej) oraz nieczynny kamienio³om warstw go- i Dolinie Zimnika oraz jaskinie pseudokrasowe. Jaskinie te dulskich w Por¹bce i wodospad na potoku Sopotnia Wielka s¹ wyj¹tkowe w skali ca³ych Beskidów, a przy okazji (o randze regionalnej). Pierwsze stanowisko jest znane najd³u¿sze i najciekawsze w ca³ych Karpatach fliszowych jako tzw. kamienio³om z kapliczk¹ i stanowi obiekt lokal- – np. Jaskinia Wiœlañska (d³. 2275 m, stanowisko doku- nego kultu religijnego (Kasprowska-Nowak, 2014). Kamie- mentacyjne), Miecharska (1838 m, stanowisko dokumen- nio³om w Kozach, o niepowtarzalnej strukturze geologicznej tacyjne), W Trzech Kopcach (1250 m) i Salmopolska oraz florze i faunie, to obecnie tereny rekreacyjne (Górna, (1009,5 m). Po³udniowo-zachodnimi grzbietami Beskidu 2006; Nawrat, 2009; Majgier i in., 2010; Badera i in., Œl¹skiego przebiega europejski dzia³ wodny, oddzielaj¹cy 2011), a kamienio³om w Por¹bce wymaga przygotowania dorzecza Wis³y i Odry (Olza) od dorzecza Dunaju (Cza- do ekspozycji (Bêbenek, 2011; projekt tablicy informacyj- deczka). W 1988 r. pó³nocna i œrodkowa czêœæ mezoregio- nej). Le¿¹cy na przyrodniczej œcie¿ce dydaktycznej wodo- nu zosta³a objêta ochron¹ poprzez utworzenie Parku spad na potoku Sopotnia Wielka, najwiêkszy wodospad Krajobrazowego Beskidu Œl¹skiego (m.in. Unrug, 1969, zeœlizgowy w polskich Karpatach fliszowych (Alexandro- 1979; Alexandrowicz & Poprawa, 2000; Dorda, 2009). wicz, 1994), od 1964 r. jest chroniony jako pomnik przyrody.

370 Przegl¹d Geologiczny, vol. 65, nr 6, 2017

Ryc. 4. Wartoœæ geostanowisk województwa œl¹skiego wg Centralnego Rejestru Geostanowisk Polski (stan w dniu 16.03.2015 r.): A – turystyczna; B – dydaktyczna; C – naukowa oraz D – ranga geostanowisk Fig. 4. The value of geosites in the Silesia Voivodeship by Polish Central Register of Geosites (as of 16 March 2015): A – touristic; B – educational; C – scientific, and D – geosite ranks Ranga bardzo wysoko ocenianych geostanowisk jest zawierciañskim (90), czêstochowskim (45) i myszkowskim zró¿nicowana. Najwiêcej z nich (blisko po³owa) reprezentu- (27) oraz w czêœci po³udniowej województwa, w powia- je stanowiska krajowe (17), mniej jest stanowisk o randze tach: cieszyñskim (31) i ¿ywieckim (25). Pozosta³e geosta- regionalnej (12), a najmniej geostanowisk o randze miê- nowiska (49) udokumentowano na obszarze 14 z 19 miast dzynarodowej (9). Siedem pozosta³ych obiektów o randze na prawach powiatu (patrz Chybiorz i in., 2015 – tab. 12), miêdzynarodowej otrzyma³o mniejsz¹ liczbê punktów. najwiêcej w Czêstochowie (10) i D¹browie Górniczej (8). Dotychczas nie opracowano geostanowisk na terenie DYSKUSJA miast: Jastrzêbie Zdrój – by³e uzdrowisko, w¹wozy lesso- we; Piekary Œl¹skie – prze³om strukturalny Brynicy; Œwiê- W województwie œl¹skim wystêpuj¹ wszystkie typy geo- toch³owice – Góra Hugona; Tychy – pozosta³oœci po Hucie stanowisk wyró¿nione w CRGP (patrz Chybiorz i in., 2015 – Paprockiej i ¯ory – Ÿród³o rzeki Ruda (ryc. 3D). tab. 13). Prawie 30% geostanowisk stanowi¹ elementy rzeŸby W Beskidach, a szczególnie na terenie ¯ywieckiego genezy denudacyjnej – wzgórza ostañcowe, ostañce skalne, Parku Krajobrazowego, istniej¹ jeszcze inne geostanowi- jaskinie pseudokrasowe, parowy, osuwiska i inne. ska, które nale¿y udokumentowaæ i okreœliæ ich znaczenie Wiêkszoœæ opisanych geostanowisk (306, czyli 86%) naukowe oraz funkcje turystyczne i edukacyjne, na co le¿y na terenie 17 powiatów (patrz Chybiorz i in., 2015 – wskazuj¹ m.in. prace Alexandrowicz i Poprawy (2000), tab. 12), przy czym najwiêksze ich zgrupowanie wystêpuje Pukowskiego (2006), Blarowskiego i Wilczka (2011) oraz w pó³nocno-wschodniej czêœci województwa, w powiatach: £ajczaka (2015). Od stycznia 2015 r. skalne baszty, ambo-

371 Przegl¹d Geologiczny, vol. 65, nr 6, 2017 ny i grzyby inwentaryzuje Oddzia³ Biura Zespo³u Parków Uwagê na to zwraca³ ju¿ Koz³owski (1998), realizuj¹c temat Krajobrazowych Województwa Œl¹skiego w ¯ywcu, reali- „Opracowanie systemu georó¿norodnoœci w Polsce”. Geo- zuj¹c zadanie pn. „Gromadzenie dokumentacji dotycz¹cej stanowiska o najwy¿szych walorach turystycznych i edu- wychodni skalnych na terenie Beskidzkich Parków Kraj- kacyjno-dydaktycznych powinny zostaæ udostêpnione obrazowych” (Dziki, 2015). spo³eczeñstwu jako obiekty geoturystyczne (m.in. ¯aba & Otwarty w paŸdzierniku 2006 r. Szlak Zabytków Tech- Gaidzik, 2010; Migoñ, 2012; Sidorczuk i in., 2012; Dry- niki, bêd¹cy elementem Europejskiego Szlaku Dziedzic- glas & Miœkiewicz, 2014 i cytowana tam literatura). twa Przemys³owego (European Route of Industrial Wspó³czeœnie tylko czêœæ z nich jest zagospodarowana Heritage – ERIH), nawi¹zuje do dziedzictwa geologiczne- rekreacyjnie i turystycznie (m.in. prawnie chronione go i mo¿e byæ wykorzystany do celów geoturystyki. obiekty przyrody nieo¿ywionej, obiekty Szlaku Zabytków Przestrzenne rozmieszczenie geostanowisk na tle bufora Techniki, kamienio³om Lipówka w Rudnikach, Centrum o promieniu 3 km (ryc. 3D) wskazuje, ¿e dojœcie do naj- Dziedzictwa Przyrodniczego i Kulturowego Jury w Podle- bli¿szego obiektu o interesuj¹cych walorach geologicz- sicach z Jaskini¹ G³êbok¹ oraz lapidarium, Oœrodek Edu- no-geomorfologicznych a¿ z 37% obszaru województwa kacji Ekologiczno-Geologicznej GEOsfera w Jaworznie œl¹skiego nie powinno zaj¹æ wiêcej ni¿ 40 minut na tere- i GeoPark Glinka). Finalizowane s¹ prace zwi¹zane z tury- nach nizinnych i wy¿ynnych oraz 60–90 minut w górskiej stycznym udostêpnieniem ca³ej „Sztolni Królowa Luiza”, czêœci województwa. w dwóch po³¹czonych ze sob¹ zabytkowych obiektach: W literaturze przedmiotu wielokrotnie wskazano, ¿e G³ównej Kluczowej Sztolni Dziedzicznej i Kopalni Wêgla tworzenie regionalnych i lokalnych baz danych geograficz- Kamiennego „Królowa Luiza” w Zabrzu. Sztolnia ta nie nych znacz¹co u³atwia prowadzenie badañ (m.in. Chybiorz ma odpowiednika w skali Europy (http://sztolnialuiza.pl/). i in., 2008; Franczak, 2013; Gutak, 2014; Brilha, 2015). Informacja o najcenniejszych stanowiskach geologicz- Takim zbiorem danych jest w³aœnie baza BIOGEO, która nych, geomorfologicznych i hydrograficznych jest tak¿e umo¿liwi w przysz³oœci powszechny i nieodp³atny dostêp wa¿nym elementem promocji nauk o Ziemi i geoturystyki do informacji o œrodowisku województwa œl¹skiego oraz w ramach polityki zrównowa¿onego rozwoju spo³eczno- integracjê dzia³añ na rzecz zrównowa¿onego rozwoju -ekonomicznego i kulturowego (m.in. Grabowski, 2011; (Tokarska-Guzik i in., 2015). Miœkiewicz, 2012; Œcibisz-Kosnanowska i in., 2013; Soba- Ze wzglêdu na znaczne walory geoturystyczne i zró¿ni- la & Pukowiec, 2014). Wa¿n¹ rolê powinny tu odgrywaæ cowan¹ georó¿norodnoœæ Wy¿yny Czêstochowskiej ju¿ w dostosowane do tych celów bazy CRGP i CBDG. 2000 r. powsta³a koncepcja utworzenia na niej jurajskiego geoparku (Alexandrowicz & Alexandrowicz, 2000), a w WNIOSKI 2011 r. przedstawiono ocenê kosztów jego organizacji i przygotowano harmonogram dzia³añ formalnych (Figna & Stworzony w Polsce system informacji o geostanowi- Kiciñska, 2011). Zaproponowano tak¿e utworzenie przy- skach powinien byæ nadal realizowany w ramach jednego granicznego geoparku Beskid Œl¹sko-Morawsko-¯ywiecki systemu bazodanowego, jakim jest prowadzony i zarz¹dza- w po³udniowej czêœci województwa œl¹skiego, na terenie ny przez PIG-PIB Centralny Rejestr Geostanowisk Polski. Zewnêtrznych Karpat Zachodnich. Znajduj¹ siê tam profile Umo¿liwia on ³atwy dostêp do informacji o geostanowi- stratotypowe p³aszczowiny œl¹skiej, jednostki bystrzyckiej skach zlokalizowanych na terenie ca³ego kraju. Tylko wia- i raczañskiej p³aszczowiny magurskiej i jednostek przed- rygodny system informatyczny, zapewniaj¹cy dostosowanie magurskich, formacji istebniañskiej, z Jaworzynki, z Vyhy- schematów baz danych do europejskich i krajowych syste- lovki, wêdryñskiej i wapienia cieszyñskiego, a tak¿e ogniw mów prawnych, a tak¿e identyfikacjê i weryfikacjê zmian zlepieñców z Malinowskiej Ska³y, piaskowców z Mutnego przez uprawnione osoby, udostêpnianie danych w formacie i ³upków z Cisownicy. Region ten jest równie¿ znany z wystê- XML umo¿liwiaj¹cym odtworzenie i modyfikacjê w innym powania wód mineralnych (Golonka i in., 2013). Utworze- systemie GIS, zintegrowany z innymi portalami dziedzino- nie nowych geoparków w województwie œl¹skim zale¿y od wymi CBDG, jest wa¿nym narzêdziem przydatnym do pla- wielu czynników. Wa¿na jest nie tylko promocja dziedzictwa nowania przestrzennego i ochrony krajobrazu. Powszechny, geologicznego i kulturowego (materia³y drukowane i wir- otwarty dostêp do geoinformacji jest tak¿e wa¿ny dla tualne, tablice geoturystyczne i inne), ale tak¿e wspó³praca wszystkich organizacji i stowarzyszeñ zajmuj¹cych siê naukowców ró¿nych dziedzin z samorz¹dami, lokalnymi ochron¹ œrodowiska. grupami dzia³ania i Zespo³em Parków Krajobrazowych Baza BIOGEO umo¿liwi zdefiniowanie i uruchomie- Województwa Œl¹skiego. nie w Otwartym Regionalnym Systemie Informacji Prze- Istotne jest, ¿eby geostanowiska o randze miêdzynaro- strzennej (ORSIP) – Geoportalu Województwa Œl¹skiego dowej i o najwy¿szych walorach naukowych by³y prawnie (http://www.orsip.pl/geoportal) 20 systemów monitorowa- chronione (Miœkiewicz, 2012; Brihla, 2015). Obecnie nia œrodowiska. wœród 45 najwy¿ej ocenianych geostanowisk wojewódz- twa œl¹skiego tylko 8 jest prawnie chronionych, a kolej- Autorzy dziêkuj¹ Recenzentowi i Redaktorowi Naczelnemu nych 15 znajduje siê na obszarze chronionym. Ochrona Przegl¹du Geologicznego za cenne komentarze i uwagi, a tak¿e reperowych geostanowisk, prowadzona np. w formie sta- Kole¿ankom i Kolegom aktywnie uczestnicz¹cym w realizacji projektu BIOGEO. nowiska dokumentacyjnego, pomnika przyrody, rezerwatu przyrody, zespo³u przyrodniczo-krajobrazowego lub geo- LITERATURA parku, powinna sprzyjaæ zachowaniu obecnej struktury krajobrazu jako istotnego elementu koncepcji zrównowa- ALEXANDROWICZ Z. 1994 – Geologically controlled waterfall types ¿onego rozwoju (ekorozwoju) spo³ecznego i gospodarczego. in the Outer Carpathians. Geomorphology, 9: 155–165.

372 Przegl¹d Geologiczny, vol. 65, nr 6, 2017

ALEXANDROWICZ Z. (red.) 1996 – Geoochrona Beskidu S¹deckiego DULIAS R. & HIBSZER A. 2004 – Województwo œl¹skie: przyroda, i Kotliny S¹deckiej. Stud. Naturae, 42. gospodarka, dziedzictwo kulturowe. Wyd. Kubajak. ALEXANDROWICZ Z. 2006a – Framework of European geosites in DZIKI J. 2015 – W Beskidzie skalistym (PK BŒ), cz. I. Beskidzkie Parki Poland. Nature Conservation, 62: 63–87. Krajobrazowe. Biul. Inf. Oddzia³u Biura ZPKWŒ w ¯ywcu, 2: 6–8. ALEXANDROWICZ Z. 2006b – Geoparki – nowe wyzwanie dla ochro- FAJER M. & WAGA J.M. 2011 – Interesuj¹ce obiekty przyrody nieo¿y- ny dziedzictwa geologicznego. Prz. Geol., 54: 36–41. wionej Czêstochowy. Kszta³towanie œrodowiska geograficznego i ochro- ALEXANDROWICZ Z. 2007 – Geoochrona w ujêciu narodowym, euro- na przyrody na obszarach uprzemys³owionych i zurbanizowanych, 43. pejskim i œwiatowym (ze szczególnym uwzglêdnieniem Polski). Biul. WBiOŒ, WNoZ UŒ, Katowice-Sosnowiec: 25–39. Pañstw. Inst. Geol., 425: 19–26. FIGNA J. & KICIÑSKA A. 2011 – Establishing geoparks in Poland – ALEXANDROWICZ Z. & ALEXANDROWICZ S.W. 2000 – Draft pro- the frame project based on the „Jurassic Geopark”. [W:] S³omka T. (red.), ject of Jurassic Geopark in the Kraków-Czêstochowa Upland (southern Geotourism, A Variety of Aspects. AGH University of Science and Tech- Poland). [W:] Annual meeting ProGeo – Abstracts. Czech Geol. Survey, nology and International Association for Geotourism: 71–83. Prague: 6–7. FRANCZAK P. 2013 – Tworzenie regionalnych baz danych geograficz- ALEXANDROWICZ Z. & MIŒKIEWICZ K. 2007 – Œwiatowa Sieæ nych na przyk³adzie Pasma Polic. [W:] Dolnicki P. & Kroczak R. (red.), Narodowych Geoparków UNESCO (procedura tworzenia). Chroñmy Darmowe dane i open source w badaniach œrodowiska. Pr. SKNGUP, 2: Przyr. Ojcz., 63: 3–14. 40–53. ALEXANDROWICZ Z. & POPRAWAD. (red.) 2000 – Ochrona georó¿- GABZDYL W. & GOROL M. 2008 – Geologia i bogactwa mineralne Gór- norodnoœci w polskich Karpatach z Map¹ chronionych i proponowanych nego Œl¹ska i obszarów przyleg³ych. Wyd. Politechniki Œl¹skiej, . do ochrony obszarów i obiektów przyrody nieo¿ywionej, 1 : 400 000. GOLONKA J., KROBICKI M., MIŒKIEWICZ K., S£OMKA T., Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. WAŒKOWSKA A. & DOKTOR M. 2013 – Geopark „Beskid BADERA J., RAHMONOV O. & PARUSEL T. 2011 – The quarry in Œl¹sko-Morawsko-¯ywiecki” – najstarsze utwory Karpat fliszowych. Kozy as a geotourist attraction and the object of natural and cultural Prz. Geol., 61: 277–285. heritage in the context of sustainable development, Geotourism, 3–4 GONERA M. 2008 – Geoochrona konserwatorska w realiach rzeczywi- (26–27): 41–50. stoœci rynkowej. Chroñmy Przyr. Ojcz., 64: 127–142. BÊBENEK S. 2011 – Typy sedymentacji utworów silikoklastycznych GÓRNA M. 2006 – Kamienio³omy w paœmie Magurki Wilkowickiej serii œl¹skiej Zewnêtrznych Karpat fliszowych walorem poznawczym obiektami geoturystycznymi. Geoturystyka, 3: 57–62. i geoturystycznym Beskidu Ma³ego. Rozpr. dokt. AGH w Krakowie. GRABOWSKI J. (red.) 2011 – Geoturystyka w Polsce – zbiór artyku³ów. BLAROWSKI A. & WILCZEK Z. 2011 – Powiat ¯ywiecki. Informator Prz. Geol., 59: 271–359. przyrodniczo-krajoznawczy. Ekoturystyka w obszarach górskich. Szkol- GRAY M. 2013 – Geodiversity: valuing and conserving abiotic nature, ne Schronisko M³odzie¿owe – Oœrodek Edukacji Ekologicznej w Rajczy 2nd ed. Wiley-Blackwell, Chichester. Nickulinie. GUTAK J.M. 2014 – Regional Geological Heritage. Encyclopedia of BRILHA J. 2014 – Geoconservation, History of Encyclopedia of Mineral Mineral and Energy Policy, Springer-Verlag Berlin Heidelberg (on-line). and Energy Policy, Springer-Verlag Berlin, Heidelberg (on-line). http://biogeo.us.edu.pl/. BRILHA J. 2015 – Inventory and Quantitative Assessment of Geosites http://geostanowiska.pgi.gov.pl/gsapp/. http://sztolnialuiza.pl/. and Geodiversity Sites: a Review. Geoheritage, 1–16. http://www.orsip.pl/geoportal. BRUNO D.E. 2014 – Geosite, Concept of. History of. Encyclopedia of http://zabytkitechniki.pl/. Mineral and Energy Policy, Springer-Verlag Berlin, Heidelberg (on-line). JURECZKA J. 2001 – Ods³oniêcia powierzchniowe w koncepcji ochro- BU£A Z., HABRYN R., KRIEGER W., KUREK S., MARKOWIAK M. ny georó¿norodnoœci Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego. Prz. Geol., & WONIAK P. 2002 – Atlas geologiczny paleozoiku bez permu w 49: 1101–1114. strefie kontaktu bloków górnoœl¹skiego i ma³opolskiego. Pañstw. Inst. KACZMARSKA A. & PRZYBY£KA A. 2010 – Wykorzystanie Geol., Warszawa. potencja³u przemys³owego i poprzemys³owego na potrzeby turystyki. BUREK C.V. & PROSSER C.D. (red.) 2008 – The history of geoconse- Przyk³ad Szlaku Zabytków Techniki Województwa Œl¹skiego. rvation. The Geological Society, London, spec. publ., 300. Krajobraz a turystyka. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego PTG, CHMURA J. & WÓJCIK A.J. 2005 – Problemy ochrony i udostêpnia- 14: 207–228. nie podziemnych geostanowisk w kopalniach Górnoœl¹skiego Zag³êbia KASPROWSKA-NOWAK K. 2014 – Znaczenie wybranych wyrobisk w Wêglowego. Górnictwo i Geoin¿ynieria, 3/1: 135–143. krajobrazie i turystyce Pogórza Cieszyñskiego. Pr. Kom. Krajobrazu CHYBIORZ R., BARDZIÑSKI W. & NITA J. 2008 – Godne uwagi Kulturowego PTG, 26: 175–188. obszary i obiekty przyrody nieo¿ywionej w województwie œl¹skim. [W:] KLESZCZ M. 2011 – Przewodnik geoturystyczny po Beskidzie Ma³ym. I Polski Kongres Geologiczny, Kraków 26–28 czerwca 2008. Abstrakty, Pr. magisterska, Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Naro- PTG, Kraków: 17. dowej, Kraków. http://www.beskidmaly.pl/pun/topic1320.html CHYBIORZ R. & TYC A. 2012 – Raport o przyrodzie nieo¿ywionej KONDEJ P. 2011 – Geopark Krajowy – kluczem do sukcesu geoturystyki. województwa œl¹skiego. [W:] Parusel J.B. (red.), Raporty Opinie 6 – Prz. Geol., 59: 271–275. Strategia ochrony województwa œl¹skiego do roku 2030, 1. Centrum KONDRACKI J. 2011 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska w Katowicach. KOZ£OWSKI S. (red.) 1998 – Ochrona litosfery. Pañstw. Inst. Geol., CHYBIORZ R., KRAWCZYÑSKI W., SZE£EG E., TYC A. & Warszawa. W£ODYKA R. 2015 – Zasoby przyrody województwa œl¹skiego – stan KOZ£OWSKI S., MIGASZEWSKI Z.M. & GA£USZKA A. 2004 – zbadania, bogactwo i zagro¿enia. Dziedzictwo geologiczne i geomorfo- Geodiversity conservation – conserving our geological heritage. Pol. Geol. logiczne. [W:] Tokarska-Guzik B., Chybiorz R., Parusel J.B. (red.), Baza Inst. Sp. Papers, 13: 13–20. danych przestrzennych w zarz¹dzaniu zasobami œrodowiska przyrodni- KRZECZYÑSKA M., WONIAK P. & WIERZBOWSKI A. 2013a – czego województwa œl¹skiego. UŒl. w Katowicach: 9–20. Górny Œl¹sk i Jura Krakowsko-Czêstochowska. [W:] Zrozumieæ Ziemiê. CZAJKOWSKI S. 2014 – Waloryzacja potencja³u turystyczno-kulturo- Konspekt lekcyjno-æwiczeniowy. Pañstw. Inst. Geol. – Pañstw. Inst. Bad., wego Szlaku Orlich Gniazd. Turystyka Kulturowa, 1: 78–100. Warszawa: 103–137. CZUDEK A. 1929 – Osobliwoœci i zabytki przyrody województwa KRZECZYÑSKA M., WONIAK P. & WIERZBOWSKI A. 2013b – œl¹skiego. Pañstw. Rada Ochrony Przyrody, Kraków. Górny Œl¹sk i Jura Krakowsko-Czêstochowska. [W:] Georó¿norodnoœæ CZWARTYÑSKA M. 2008 – Obszary pogórnicze w postindustrialnej naszego kraju. Przewodnik wycieczkowy (p³yta DVD). Pañstw. Inst. transformacji Górnego Œl¹ska. Pr. Kom. Geogr. Przemys³u PTG, 10: Geol. – Pañstw. Inst. Bad., Warszawa: 1–65. 76–85. LABUS K., LABUS M. & MORGA R. 2000 – Znaczenie waloryzacji CZYLOK A., TYC A. & STEBEL A. 2003 – Osobliwoœci przyrodnicze i ochrony obiektów przyrody nieo¿ywionej oraz zabytków myœli geolo- Ÿróde³ z martwicami wapiennymi na Pogórzu Cieszyñskim. Przyr. Gór- giczno-górniczej dla rozwoju województwa œl¹skiego. Prz. Geol., 48: nego Œl¹ska, 34: 22–23. 829–831. DORDA A. (red.) 2009 – Osobliwoœci i atrakcje przyrodnicze Beskidz- LAMPARSKA M. 2013 – Uwarunkowania rozwoju turystyki postindu- kiej 5 – Zielona ksiêga Beskidzkiej 5. Delta Partner Stow. Wspierania strialnej w przestrzeni Górnoœl¹skiego Zwi¹zku Metropolitalnego. Wyd. Inicjatyw Gospodarczych, Cieszyn. UŒl., Katowice. DRYGLAS D. & MIŒKIEWICZ K. 2014 – Construction of the geotourism LEWANDOWSKI J. 2015 – Kenozoik regionu œl¹sko-krakowskiego. product structure on the example of Poland. [W:] 14th International Multi- Wyd. UŒl., Katowice. disciplinary Scientific Geoconferences SGEM 2014, GeoConferences on £AJCZAK A. 2015 – Monografia masywu Pilska (Beskid ¯ywiecki). Ecology, Economics, Education and Legislation, II: 155–162. Wyd. Inst. Botaniki im. W. Szafera PAN.

373 Przegl¹d Geologiczny, vol. 65, nr 6, 2017

MAJGIER L., BADERA J. & RAHMONOV O. 2010 – Kamienio³omy w ska, Narodowy Fundusz Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej, województwie œl¹skim jako obiekty turystyczno-rekreacyjne na terenach Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie. uprzemys³owionych. Prob. Ekol. Kraj., 27: 267–275. S£OMKA T., DOKTOR M., JONIEC A. & KICIÑSKA-ŒWIDERSKA MIGOÑ P. 2012 – Geoturystyka. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. A. (red.) 2006 – Katalog obiektów geoturystycznych w Polsce. Wydzia³ MIŒKIEWICZ K. 2012 – Ochrona przyrody nieo¿ywionej w Polsce ze Geologii, Geofizyki i Ochrony Œrodowiska AGH, Kraków. szczególnym uwzglêdnieniem pomników i rezerwatów przyrody. [W:] SOBALAM. & PUKOWIEC K. 2014 – Stan zagospodarowania nieczyn- S³omka T. (red.), Katalog obiektów geoturystycznych w obrêbie nych kamienio³omów na terenie Beskidu Œl¹skiego i ¯ywieckiego a poli- pomników i rezerwatów przyrody nieo¿ywionej. Ministerstwo Œrodo- tyka przestrzenna gmin. Pr. Kom. Krajobrazu Kulturowego PTG, 26: wiska, Narodowy Fundusz Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej, 127–138. Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie: 8–13. SOSNOWSKI K. 1949 – O „ostañcach” Jury Krakowsko-Wieluñskiej NAWRAT A. 2009 – Propozycje zagospodarowania nieczynnego kamie- i ich ochronie. Chroñmy Przyr. Ojcz., 1–3: 30–37. nio³omu piaskowca w Kozach ko³o Bielska-Bia³ej w kierunku turystycz- STEFANIAK K., TYC A. & SOCHA P. (red.) 2009 – Karst of the Czêsto- no-rekreacyjnym. Acta Geogr. Siles., 5: 37–42. chowa Upland and of the Eastern Sudetes: palaeoenvironments and pro- NIEDWIECKI G. 2014 – Smok z Lisowic. Wielki drapie¿nik z triasu. tection. Studies of the faculty of Earth Sciences, University of Silesia, Muzeum Paleontologiczne w Lisowicach i Gmina Pawonków. Sosnowiec–Wroc³aw. NITA J. 2013 – Zmiany w krajobrazie powsta³e w wyniku dzia³alnoœci ŒCIBISZ-KOSANOWSKA M., KOWALSKA M. & SZREK P. 2013 – górnictwa surowców skalnych na obszarze Wy¿yn Œrodkowopolskich. Geoturystyka w regionach Turystycznych Polski Po³udniowo-Wschod- Wyd. UŒl., Katowice. niej. Przystosowanie Obiektów Geoturystycznych na potrzeby Turystyki NITA J. & NITA M. 2014 – Wyrobiska w krajobrazie Garbu WoŸnickie- Zrównowa¿onej. [W:] Zrównowa¿ony Rozwój Turystyki w Regionach go. Pr. Kom. Krajobrazu Kulturowego PTG, 26: 79–92. Polski. Zesz. Nauk. Turystyka i Rekreacja, 11 (1): 67–82. NITA J. & NITA M. 2015 – Walory geologiczno-geoturystyczne Mysz- TOKARSKA-GUZIK B., CHYBIORZ R. & PARUSELJ.B. (red.) 2015 kowa. Acta Geogr. Silesiana, 20: 23–37. – Baza danych przestrzennych w zarz¹dzaniu zasobami œrodowiska PABICH £. 2011 – Krajobraz górniczy Ziemi Czêstochowskiej. Muzeum przyrodniczego województwa œl¹skiego. UŒl. w Katowicach, Katowice. Czêstochowskie. TYC A. 2001 – Najciekawsze obiekty i zjawiska przyrody nieo¿ywionej PARTYKA J. (red.) 2004 – Zró¿nicowanie i przemiany œrodowiska przyrod- Parku Krajobrazowego orlich Gniazd. Zespó³ Parków Krajobrazowych niczo-kulturowego Wy¿yny Krakowsko-Czêstochowskiej. T. 1 Przyroda. Województwa Œl¹skiego, D¹browa Górnicza–Bêdzin. Ojcowski Park Narodowy, Zespó³ Parków Krajobrazowych Województwa TYC A. 2008 – Osobliwoœci przyrody nieo¿ywionej. Silesia przyroda. Œl¹skie go, Wydzia³ Nauk o Ziemi UŒl., Instytut Systematyki i Ewolucji Przyr. nieo¿ywiona (on-line). Zwierz¹t PAN, Komitet Ochrony Przyrody PAN. Ojców. UNRUG R. (red.) 1969 – Przewodnik geologiczny po zachodnich Karpa- PE£KA-GOŒCINIAK J. 2010 – Geostanowiska i geopark w województwie tach fliszowych. Wyd. Geol., Warszawa. œl¹skim jako cenne obiekty ochrony dziedzictwa geologicznego i geomorfo- UNRUG R. (red.) 1979 – Karpaty fliszowe miêdzy Olz¹ a Dunajcem. logicznego. Kszta³towanie œrodowiska geograficznego i ochrona przyrody Przewodnik geologiczny. Wyd. Geol., Warszawa. na obszarach uprzemys³owionych i zurbanizowanych, 41: 60–68. WAROWNA J., ZG£OBICKI W., KO£ODYÑSKA-GAWRYSIAK R., PIETRZYK-SOKULSKAE. (red.) 2008 – Tereny pogórnicze szans¹ roz- MIGOÑ P. & KIEBA£A A. 2013 – Dziedzictwo geomorfologiczne Pol- woju obszarów ich wystêpowania – studium na przyk³adzie Wy¿yny Kra- kowsko-Czêstochowskiej. Wyd. IGSMiE PAN, Kraków. ski jako atrakcja turystyczna. Studia i Materia³y CEPL w Rogowie, 15: PUKOWSKI J. 2006 – Georó¿norodnoœæ ¯ywieckiego Parku Krajobra- 328–334. zowego. Kwart. Turyst. „W Górach”, 3 (9) (http://www.wgorach.com). WAŒKOWSKA-OLIWA A., KROBICKI M., GOLONKA J., S£OMKA PUKOWSKI J., KRAUSE R. & MRÓZEK G. 2004 – Przyrodnicza T., ŒL¥CZKA A & DOKTOR M. 2008 – Stanowiska najstarszych ska³ œcie¿ka dydaktyczna. Osobliwoœci przyrody nieo¿ywionej Beskidu osadowych w polskich Karpatach fliszowych jako obiekty geoturystycz- Ma³ego. Park Krajobrazowy Beskidu Ma³ego. Zespó³ Parków Krajobra- ne. Geologia, 34: 83–121. zowych Województwa Œl¹skiego, Bêdzin. WIMBLEDON W.A.P. 1996 – National site selection, a stop on the road RACKI G., BARDZIÑSKI W. & ZIELIÑSKI T. 1999 – Z kamiennej to a European Geosite. Geol. Balcan., 26, 15–27. ksiêgi pradziejów Górnego Œl¹ska: przew. geologiczny. Wyd. UŒl., Kato- WIMBLEDON W.A.P. 1999 – GEOSITES – an International Union of wice. Geological Sciences initiative to conserve our geological heritage. [W:] RACKI G. & SZULC J. (red.) 2015 – Bone-bearing Upper Triassic of Alexandrowicz Z. (red.), Representative geosites of Central Europe, Upper Silesia, southern Poland: integrated stratigraphy, facies and events Proc. of the Central Europe working group, workshop ProGEO'97, Octo- – introductory remarks. Ann. Soc. Geol. Polon., 85, 4. ber 14–17, 1997, Kraków, Poland. Pol. Geol. Inst. Sp. Papers, 2: 5–8. REYNARD E. & PANIZZA M. 2005 – Geomorphosites: definition, WIMBLEDON W.A.P. & SMITH-MEYER S. (red.) 2012 – Geoheritage assessment and mapping. An introduction. [W:] Géomorphologie. in Europe and its conservation. ProGEO, AIT Otta AS. Relief, processus, environnement, 3: 177–180. W£OCH W. (red.) 1999 – Osobliwoœci przyrodnicze Województwa RUBAN D.A. & KUO I. 2010 – Essentials of geological heritage site Œl¹skiego. Górnoœl¹ska Oficyna Wydawnicza, Katowice. (geosite) management: a conceptual assessment of interests and con- W£ODYKA R. 2010 – Ewolucja sk³adu mineralnego ska³ cieszyñskiej flicts. Natura Nascosta, 41:16–31. prowincji magmowej. Wyd. UŒl., Katowice. SIDORCZUK M., KRZECZYÑSKA M. & ŒCIBISZ M. 2012 – Rozwój ¯ABA J. & GAIDZIK K. 2010 – Geoturystyka – nowa interdyscyplinar- geoturystyki w Polsce oraz mo¿liwoœci jej adaptacji do turystyki na dziedzina nauk o Ziemi. Biul. Naukowy Wroc³awskiej Wy¿szej spo³ecznej. [W:] Wyzwania wspó³czesnej polityki turystycznej. Proble- Szko³y Informatyki Stosowanej. Turystyka i Rekreacja, 1: 6–13. my polityki turystycznej. Pr. Nauk. Uniw. Ekonomicznego we ¯UROWSKA-OLEŒ E., SZCZYPEK S. & MASTAJ J. 2011 – XX Sym- Wroc³awiu, 259: 85–94. pozjum Jurajskie. Cz³owiek i przyroda Wy¿yny Krakowsko-Wielu- SKRECZKO S. & WOLNY M. 2014 – Wykorzystanie nieczynnych ñskiej. 30 lecie Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd. Zespó³ parków kamienio³omów na wybranych przyk³adach obszaru Jury Krakowsko- Krajobrazowych Województwa Œl¹skiego, Katowice. -Czêstochowskiej. Pr. Kom. Krajobrazu Kulturowego PTG, 26: 67–78. S£OMKA T. (red.) 2012 – Katalog obiektów geoturystycznych w obrêbie Praca wp³ynê³a do redakcji 16.05.2016 r. pomników i rezerwatów przyrody nieo¿ywionej. Ministerstwo Œrodowi- Akceptowano do druku 4.08.2016 r.

374