raina jezior, lasów i pól, łagodnych krajobrazów z niewysokimi wzgó- rzami, pomiędzy którymi skryły się ciche wsie – to wymarzony re- Wstęp Kgion dla rowerzystów. Pośród urozma- iconych pejzaży wiją się liczne wąskie Warmia i Mazury rowerem drogi obsadzone starymi ­drzewami. Jazda ­ocienionymi, zielonymi tunela- mi jest bardzo przyjemna, zwłaszcza że nieczęsto spotyka się na nich długie i stro- me podjazdy. Poza sezonem turystycznym są też rzadko uczęszczane, lecz gdy w oko- lice zawitają tłumy turystów, na wielu z nich robi się tłoczno. Amatorzy jednośladów mają do dys- pozycji setki kilometrów szlaków rowero- wych, które są wytyczone nie tylko w okoli- cach popularnych miejscowości wypoczyn- kowych, ale także w rzadziej odwiedzanych przez turystów zakątkach Warmii i Mazur. Wszędzie jednak znajdziemy coś dla siebie – zarówno atrakcje przyrodnicze, jak i za- bytki. A starych budowli tu nie brakuje! Na Na lokalnych drogach, szlakach, obok znanych w całym kraju konstrukcji, znajdują się także dziesiątki fot. GEP Chroszcz skromniejszych obiektów, których urok świadczy o bogatej przeszłości regionu. Zwiedzanie średniowiecznych zamków, stawianych w różnych epokach świątyń wielu wyznań, interesujących ekspozycji muzealnych, odnajdywanie starych re- zydencji możnych rodów pruskiej szlachty lub odkrywanie tajemniczych fortyfi- kacji z okresu I i II wojny światowej – jest uzupełnieniem wycieczek rowerowych. Przyroda Warmii i Mazur to z kolei wspaniały świat jezior, rozległych borów i la- sów, tajemniczych bagien i torfowisk, stanowiący środowisko życia wielu ciekawych gatunków zwierząt i rzadkich roślin. Podczas podróży spotkamy licznie gnieżdżące się na Warmii bociany białe. Gdy dopisze nam szczęście, mamy szansę zobaczyć majestatyczną sylwetkę orła bielika, a pośród bagien i puszcz usłyszeć charakte- rystyczny klangor żurawi... Na polach i w lasach napotkać możemy pozostawione przez lądolód głazy i kamienie narzutowe oraz wiele innych śladów działalności lodowca, z jeziorami na czele. Większość szlaków rowerowych nie należy do trudnych. Nie trzeba więc po- siadać żadnych szczególnych umiejętności, by je pokonać. Nawet tych, które wio- dą głównie drogami gruntowymi, bowiem są najczęściej przyjazne dla zwykłych rowerów. Nie brakuje ponadto tras biegnących drogami asfaltowymi. Do wybo- ru mamy krótkie szlaki spacerowe nieprzekraczające 20 km długości, ale też tra- sy dobre na całodniowe wędrówki (do 60 km). Jeśli zamierzamy wyruszyć na ­kilkudniową wyprawę, znajdziemy tu także szlaki długodystansowe. W przewodniku zaznaczono wyselekcjonowane z każdej części regionu, naj- ciekawsze i najbardziej charakterystyczne szlaki. Wybór odpowiedniej dla nas wycieczki ułatwia jej krótka charakterystyka, opis znajdujących się na niej atrakcji oraz graficzne wskazanie stopnia trudności trasy ( ). Zamieszczone mapki będą

1 pomocne podczas jazdy, jednak warto posiadać przy sobie dokładne mapy okolic, niebieski szlak turystyczny, krzyżujący się w kilku miej- Szlakiem Mennonitów przez które prowadzi dany szlak. Gdy zatem wybierzemy już trasę wycieczki, spraw- scach z trasą rowerową R1. Równinne okolice na zachód od jeziora Druzno, przez które pro- dzimy rower oraz spakujemy niezbędne rzeczy – możemy śmiało ruszać w drogę! • Raczki Elbląskie – w małej wsi obok północnego wadzi trasa szlaku, to Żuławy Wiślane. Tak nazywa się deltę, któ- krańca jeziora Druzno i w sąsiedztwie drogi, którą prowa- rą Wisła tworzy, uchodząc do Bałtyku. Mokradła w delcie zosta- dzi szlak, znajduje się najniżej położony punkt w ­Polsce, ły osuszone i zagospodarowane przez uchodźców religijnych leżący 1,8 m p.p.m. z Holandii. Prześladowania w ojczyźnie zmusiły odłam prote- 36 Szlak międzynarodowy r1 • Elbląg – portowe miasto nad rzeką o tej samej na- stanckich anabaptystów, zwolenników reformatora religijnego zwie niegdyś konkurowało z Gdańskiem. Osada zało- Mennona Simmonsa, do szukania nowych, tolerancyjnych sąsia- Przebieg: Bągart – Święty Gaj – Stare Dolno – Nowe Dolno – Dzierzgonka żona w latach 30. XIII wieku, zyskała już w 1246 roku dów. Takich znaleźli w XVI-wiecznej Polsce. Przyniesiona z Ho- landii wiedza na temat melioracji i zabezpieczenia przed zale- – Wiśniewo – Krzewsk – Tropy Elbląskie – Raczki Elbląskie – Elbląg – Krasny ­prawa miejskie. Rozległa miejscowość została jednak Las – Łęcze – Kadyny – Tolkmicko – Pogrodzie – Narusa – Frombork – Stępień waniem obszarów położonych na depresji pozwoliła menno- – Braniewo – Młoteczno – Gronowo; 85 km zmieciona z powierzchni ziemi w wyniku działań wo- nitom zagospodarować deltę Wisły. Do dziś pozostały na tym jennych w 1945 roku. Przez wiele lat po zakończeniu obszarze liczne pamiątki po tej ciekawej społeczności – pięk- Odcinek międzynarodowego szlaku rowerowego R1 – w Polsce przebiegającego od wojny znajdowały się tu tylko puste place, na których ne, podcieniowe domy z tzw. muru pruskiego, cmentarze czy granicy z Niemcami w Kostrzynie nad Odrą do granicy z Rosją w Gronowie (675 km). stały pojedyncze odbudowane zabytki. Dopiero w latach urządzenia hydrotechniczne, na które można natrafić, wędrując Początkowo prowadzi równinnymi terenami Żuław Wiślanych, a następnie poprzez 80. ­ubiegłego wieku rozpoczęto odtwarzanie starego przez Żuławy Szlakiem Mennonitów. wzgórza Wysoczyzny Elbląskiej i Równinę Warmińską. Wzdłuż trasy zobaczyć miasta. ­Jednak proces nie polega na próbach wiernej Sanktuarium w Świętym Gaju, można liczne zabytki, jak choćby gotyckie kościoły w Elblągu czy Fromborku. rekonstrukcji – w efekcie powstały nowe kamieniczki, stylizowane na dawną fot. J. Pruszyńska Napotkamy także atrakcje przyrodnicze, do których zalicza się jezioro Druzno, zabudowę. Rezultat jest bardzo ciekawy, a uliczki kuszą miłą atmosferą, skle- Jezioro Druzno, rezerwat ptaków czy lasy bukowe w Parku Krajobrazowym Wysoczyzny Elbląskiej. pami i licznymi restauracjami oraz kawiarenkami. Spacerując przez starówkę, fot. J. Pruszyńska Szlak wiedzie wyłącznie drogami asfaltowymi, przeważnie o małym lub bardzo warto zwiedzić główne gotyckie zabytki Elbląga. małym natężeniu ruchu (na niektórych odcinkach średnim, Elbląska katedra św. Mikołaja 2 szczyci się jedną z najwyższych wież w Elblągu dużym). kościelnych w Polsce (97 m wysokości). Gotycka trójnawowa hala wzniesio- Poziom trudności: łatwy. na została z cegły, a jej wnętrze kryje wyposażenie z wieloma cennymi śre- dniowiecznymi dziełami sztuki, w większości przeniesionymi z innych ko- Do zobaczenia na trasie: ściołów regionu. Prócz katedry w Elblągu jest jeszcze kilka innych zabytko- • Święty Gaj – jak głosi Żywot św. Wojciecha w okolicach wych kościołów, a także pozostałości murów miejskich z Bramą Targo‑ dzisiejszej wsi znajdowało się we wczesnym średniowieczu wą z XIV wieku 3 . Na wieżę bramną można wejść, by spojrzeć z góry na miejsce kultu pruskich bogów. Na teren świętego gaju miał starówkę (ul. Stary Rynek). wejść św. Wojciech, odprawiając tam mszę. Kilka dni wcześniej • Kadyny – miejscowość pięknie położona u podnóży wzgórz Wysoczyzny Elblą- zgromadzenie Prusów nakazało misjonarzom opuścić ziemie skiej nad Zalewem Wiślanym. Wieś znana jest z oryginalnej, ujednoliconej stylowo pruskie, gdy tego nie zrobili, zaatakowano ich niespodziewa- zabudowy oraz dawnego pałacu cesarza niemieckiego Wilhelma II 4 . nie podczas odpoczynku. Św. Wojciech poniósł męczeńską Posiadłość i dobra kadyńskie rodzina cesarska objęła w 1898 roku, a w następnych śmierć uderzony toporem. W miejscowym kościele 1 od latach rozbudowano nie tylko pałac, ale i przebudowaną, zagospodarowaną 1989 roku przechowywane są przywiezione z Gniezna reli- wraz z otoczeniem wieś. Dziś część rezydencji – dawną fabrykę majoliki (rodzaj Katedra św. Mikołaja w Elblągu, kwie św. Wojciecha. Sam kościół to budowla gotycka z około fajansu) oraz oficyny pałacowe – zajmuje hotel. W miejscowości zobaczymy też fot. D. Zaród 1399 roku, odbudowana po pożarze w XIX wieku. ogromny Dąb Bażyńskiego 5 . Co najmniej 700-letnie drzewo nazwano na • Jezioro Druzno – między Nowym Dolnem a Raczkami cześć Jana Bażyńskiego, właściciela Kadyn w XV wieku i przywódcy Związku Elbląskimi szlak przebiega w pobliżu podmokłych brze- Pruskiego – opozycyjnego wobec Krzyżaków. gów dużego jeziora Druzno. Rozległy akwen, który prze- • Frombork – nad miasteczkiem założonym na brzegu Zalewu Wiślanego cina droga wodna Kanału Elbląskiego, to siedlisko różnych wznosi się Wzgórze Katedralne. Jego spłaszczony wierzchołek otaczają po- gatunków ptaków. Podmokłe brzegi porastają ogromne tężne mury obronne z licznymi basztami. Wejście za mury prowadzi przez szuwarowiska i niewielkie, trudno dostępne bagienne lasy. drewniany most zawieszony nad suchą fosą oraz fundamentami dawnego ­Jezioro jest płytkie i stanowi doskonałe miejsce do żerowa- barbakanu, prosto przez wielką bramę z dwóch cylindrycznych, połączo- nia wielu ptaków wodno-błotnych, zwłaszcza brodzących. nych baszt. Wewnątrz murów wznosi się wspaniała, wielka katedra go‑ Utworzony wielki rezerwat przyrody obejmuje całe Druzno tycka 6 . Trójnawowa budowla halowa (czyli z nawami równej wysokości) wraz z szerokim pasem wzdłuż brzegów – razem ponad powstała w latach 1329‑88 i kryje w swych wnętrzach liczne cenne dzieła 3000 ha. Wzdłuż wału obiegającego jezioro (lustro wody sztuki sakralnej, zarówno kilka średniowiecznych, jak i wiele późniejszych, znajduje się wyżej niż sąsiadujące obszary!) poprowadzono z XVII i XVIII wieku. Obok katedry stoi dawny barokowy pałac biskupów

2 3 warmińskich, dziś mieszczący Muzeum Mikoła‑ ja Kopernika 7 (ul. Katedralna 8, tel.: 55 2440071, Transgraniczny Szlak Rowerowy R64 36 e-mail: [email protected], www.frombork.art. pl). Sławny astronom spędził we Fromborku wiele lat jako Przebieg: rzeka Nogat – Batorowo – Nowe Batorowo – Nowakowo – Rubno Wielkie kanonik. W Wieży Kopernika można zobaczyć wnętrze, (dzielnica Elbląga) – Elbląg – Próchnik (dzielnica Elbląga) – Łęcze – Suchacz będące próbą rekonstrukcji jego gabinetu. Z astronomią – Pęklewo – Kadyny – Lipnik – Tolkmicko – Chojnowo – Krzyżewo – Frombork i odkryciami Kopernika związane są też atrakcje w innych – Różaniec – Nowa Pasłęka – Ułowo – Braniewo; 95 km obiektach Wzgórza Katedralnego. W oktogonie mieści Szlak zwany Nadzalewową Trasą Rowerową prowadzi tuż obok brzegu Zalewu się od 1973 roku planetarium (oddział Muzeum Mikołaja Wiślanego. Trasa ma na celu okrążenie Zalewu, chociaż brakuje oznakowania po Kopernika we Fromborku, tel.: 55 2440083), a w stojącej rosyjskiej stronie granicy. W Polsce szlak przebiega przez województwo pomor- na nim Wieży Radziejowskiego wahadło Faucolta obrazu- skie Mierzeją Wiślaną, a następnie po płaskich terenach Żuław, gdzie przekracza jące obrotowy ruch Ziemi. Wieża to także wspaniały punkt granicę województwa warmińsko-mazurskiego. Odcinek jest wyjątkowo atrak- widokowy. Panorama obejmuje całe Wzgórze Katedralne, cyjny – najpierw prowadzi przez Żuławy, a później wiedzie turystów ku wzgó- Frombork i jego okolice. rzom i lasom Wysoczyzny Elbląskiej. Ostatnia część trasy przecina Równinę War- Samo miasteczko u stóp Wzgórza Katedralnego jest nie mińską, zmierzając ku granicy z rosyjskim obwodem kaliningradzkim. mniej interesujące. Część kamieniczek na niewielkim ryn- Szlak prowadzi głównie bocznymi drogami asfaltowymi, ale także drogami ku odbudowano po zniszczeniach wojennych z 1945 roku, szutrowymi, gruntowymi, a nawet ścieżkami. podobnie jak dawny kościół farny św. Mikołaja Poziom trudności: średni, odcinek między miejscowością Łęcze a Fromborkiem z XIV wieku 8 . Nieco dalej, przy niewielkiej przecznicy bardzo trudny. odchodzącej od szosy w kierunku Braniewa, stoją zabudo- wania dawnego szpitala Świętego Ducha 9 z ka- Do zobaczenia na trasie: plicą św. Anny, założone w średniowieczu, w obecnej formie • Nowakowo – miejscowość nad rzeką Elbląg leży na terenie pochodzące głównie z XVIII wieku. Mieści się tu Muzeum zwanym Wyspą Nowakowską. Otoczona wodami Zalewu Wi- Historii Medycyny. Prócz eksponatów ilustrujących daw- ślanego, rzek Nogat i Elbląg oraz kanałów Cieplicówka i Jagiel- ne metody leczenia warto zobaczyć także ciekawą galerię lońskiego, jest w znaczniej części depresją, tj. leży poniżej po- rzeźby i malarstwa oraz zobaczyć piękne XV-wieczne poli- ziomu morza i opływających wód. Wyspę zabezpieczają wały, chromie ścienne w kaplicy szpitalnej, przedstawiające Sąd a wszystkie zabudowania tego zaludnionego od XVII wieku Ostateczny (Muzeum Historii Medycyny, oddział Muzeum terenu wzniesiono na specjalnych sztucznych pagórkach, Mikołaja Kopernika we Fromborku, ul. Stara 3). zwanych terpami. • Braniewo – miasto założone w XIII wieku przez biskupów • Elbląg – zob. s. 3 warmińskich nad Pasłęką, zniszczone niemal doszczętnie • Próchnik – w założonej w średniowieczu miejscowości pod koniec II wojny światowej. Znajduje się tu kilka atrak- zachowały się charakterystyczne dla regionu domy podcie‑ cyjnych zabytków. Rozmiarami wyróżnia się bazylika niowe 15. Konstrukcje tego typu mają piętro wysunięte przed św. ­Katarzyny 10 , majestatyczna gotycka świątynia front domu, wsparte na drewnianych słupach ponad szerokim wzniesiona w latach 1343‑1442 i odbudowana w latach 80. XX podcieniem. Najczęściej piętro miało konstrukcję szkieletową Wzgórze Katedralne we Fromborku, wieku. Starsza jest XIII-wieczna wieża bramna 11 jedyna („w kratkę”). W Próchniku zachowały się dwa takie drewniane fot. GEP Chroszcz pozostałość zamku biskupiego i obwarowań miejskich. W czasach nowożytnych obiekty z końca XVIII i początku XIX wieku oraz jeden muro- znajdowała się w Braniewie słynna szkoła 12, założona przez jezuitów. Zakon- wany, z początku ubiegłego wieku. We wsi znajduje się także Muzeum Mikołaja Kopernika we ników sprowadził w 1563 roku biskup warmiński i znany działacz kontrreformacji gotycki kościół św. Antoniego 16. Obecnie Próchnik Fromborku, fot. GEP Chroszcz Stanisław Hozjusz. Wielki gmach szkoły, zwany Collegium Hosianum, wzniesiono mieści się w granicach Elbląga. Rowerzysta na szlaku, w XVIII wieku, a później częściowo przebudowano. Z 1719 roku pochodzi budynek • Łęcze – wieś założona w XIII wieku, malowniczo położona na krawędzi Wyso- fot. iStockphoto.com Hospicjum Konwertytów 13, zwany również pałacem Potockiego – od na- czyzny Elbląskiej. Z okolicznych pól rozciągają się rozległe widoki na Zalew Wi- zwiska fundatora, biskupa warmińskiego Teodora Andrzeja Potockiego. ślany. W miejscowości można zobaczyć domy podcieniowe 17 z XVIII wie- Łęcze – dom podcieniowy, rys. RS Na obrzeżach miasta (przy wyjeździe w kierunku Nowej Pasłęki) wznosi się ku, a także kościół barokowy 18 z tego samego stulecia. Przez lasy na pół- barokowy kościół Świętego Krzyża 14 , zbudowany w pierwszej poło- noc od miejscowości szlak wiedzie przez głęboko wcięte jary i doliny potoków. wie XVIII wieku. Z tego okresu pochodzi też wyposażenie świątyni, która zastą- • Kadyny – zob. s. 3 piła starszy kościółek z końca XVII wieku, gdzie czczono cudowny obraz Trójcy • Tolkmicko – miasteczko i port zajmujące wąski skrawek płaskiego te- Świętej, przeniesiony w późniejszym czasie do nowej świątyni. renu Wybrzeża Staropruskiego między krawędzią Wysoczyzny Elbląskiej

4 5 Park Krajobrazowy Wysoczyzny Elbląskiej Najciekawsze krajobrazowo fragmenty Wysoczyzny Elbląskiej od 1985 roku znajdują się pod ochroną dzięki liczącemu około 13 tysięcy ha Szlak rowerowy „Obrazik” 37 parkowi krajobrazowemu. Obszar Wysoczyzny wzniesiony jest wyraźnie ponad otaczające ją tereny Żuław Wiślanych i Równiny Warmińskiej. Od południa i wschodu teren obniża się łagodnie. Z kolei od zachodu i północy, zwłaszcza ponad brzegiem Zalewu Wiślanego, tworzy malow- Przebieg: Lidzbark (Welski) – rezerwat „Obrazik” – Lidzbark; 19,58 km niczą krawędź, rozciętą licznymi głębokimi jarami i dolinami potoków, sięgającymi nawet 60 m głębokości. W okolicach Suchacza, Kadyn czy w elbląskiej Bażantarni rzeźba terenu jest tak dynamiczna, z dużymi różnicami wzniesień i stromymi stokami, że przypomina góry. Bardziej Trasa szlaku prowadzi głównie przez tereny Górznieńsko-Lidzbarskiego Parku monotonne są tereny w środkowej części Wysoczyzny, jedynie lekko sfalowane, choć to właśnie tu, w pobliżu Milejewa, znajduje się najwyższe Krajobrazowego. Leśne dukty i ścieżki, a także nadbrzeżną dróżkę wzdłuż Je- wzniesienie – Góra Srebrna, osiągająca 198 m n.p.m. ziora Lidzbarskiego pokonuje się w ciszy i spokoju – nie ma tu ruchu samocho- Sporą część parku, w tym właśnie tereny o najciekawszej rzeźbie terenu, dowego, natomiast innych turystów spotyka się bardzo rzadko. porastają lasy. Są to głównie buczyny, ale też liczne dęby (np. w Kady- Szlak przebiega niemal wyłącznie drogami leśnymi, częściowo utwardzony- nach). Stare drzewostany bukowo-dębowe możemy zobaczyć w rezer- mi, z kolei początkowy odcinek deptakiem miejskim wzdłuż Jeziora Lidzbarskie- wacie „Kadyński Las”, a cenne przyrodniczo fragmenty buczyny pomor- skiej chronione są w rezerwacie „Buki Wysoczyzny Elbląskiej”. Pierwszy go. Miejscami kłopoty może sprawić orientacja na leśnych drogach i ścieżkach. z rezerwatów łatwo odwiedzić, zostawiając rower w Kadynach (rezerwat Poziom trudności: łatwy–średni. rozciąga się bezpośrednio obok miejscowości), w sąsiedztwie drugiego przechodzą leśne szlaki rowerowe z Kadyn do Pagórków. Do zobaczenia na trasie: Malownicze krajobrazy regionu, fot. GEP Chroszcz • Jezioro Lidzbarskie – wydłużone jezioro rynnowe o 121 ha powierzchni. Przy długości 3,5 km w najszerszym miejscu osiąga niecałe 500 m szerokości. Wzdłuż południowego brzegu jeziora przebiega pierwszy odcinek szlaku. Święty Kamień Wschodni kraniec z częściowo zagospodarowanymi brzegami położony jest Przyroda regionu, Między Tolkmickiem a Fromborkiem, w miejscu, gdzie wysoka i zalesiona krawędź Wysoczyzny Elbląskiej dochodzi do samego brzegu Zalewu Wiśla- fot. GEP Chroszcz nego, z jego wód wynurza się ogromny głaz narzutowy. Wysoki na ponad 2 m – choć zwykle ponad wodę wystaje na 1 m – ma ponad 13 m obwodu. tuż obok Lidzbarka, gdzie znajduje się deptak oraz nieduża plaża. Akwen Zazwyczaj znajduje się około 30 m od brzegu, jednak czasem, gdy poziom wody w Zalewie jest niższy, można do niego dojść, nie zamoczywszy nóg. zasobny jest w ryby, a na jego tafli możemy zobaczyć różne gatunki ptaków Siedząc na głazie, odnajdziemy małe zagłębienie. Podobno służyło ono kapłanom pogańskich Prusów do składania ofiar, które najprawdopodobniej wodnych, jak choćby perkozy dwuczube, gągoły, tracze, miały zapewnić obfitość połowów ryb w wodach Zalewu. Dlatego też głaz, służący niegdyś jako ołtarz ofiarny, nazywany jest Świętym Kamieniem. łyski i kaczki krzyżówki. Jar Brynicy i Dąb Rzeczypospolitej Aby dotrzeć do głazu, trzeba podążać z Tolkmicka szlakiem do rozwidlenia tuż za leśniczówką Nowy Wiek. Tam szlak rowerowy odbija do góry • Rezerwat „Klonowo” – nieduży rezerwat leśny (prawie Jednym z najciekawszych fragmentów Górznieńsko-Lidz- w prawo, a w kierunku głazu można udać się prosto czerwonym pieszym Szlakiem Kopernikowskim. Kilkaset metrów dalej należy opuścić 31 ha) na południowym brzegu Jeziora Lidzbarskiego, blisko barskiego Parku Krajobrazowego jest dolina rzeki Bryni- ów szlak, skręcając w lewo w drogę leśną schodzącą stromo w dół (rower lepiej prowadzić!). Na dole za linią kolejową wychodzi się na brzeg zachodniego krańca akwenu. Ochroną objęty jest tu las typu cy. Nieduża, czysta rzeczka przepływa przez urozmaicony, Zalewu, skąd widać niedaleki Święty Kamień. pagórkowaty teren morenowy. Głęboka dolina z boczny- grądu, a także bory mieszane z przewagą sosny, osiągającej na- mi jarami i wąwozami, porośnięta lasami o różnorodnych wet 30 m wysokości. Część drzewostanów ma prawie 200 lat. drzewostanach, jest częściowo objęta ochroną jako rezer- a brzegiem Zalewu Wiślanego, u ujścia rzeczki Stradanki. Tolkmicko ma długą • Rezerwat „Obrazik” – obejmuje ponad 66 ha lasów wat „Jar Brynicy”. Na zachód od Lidzbarka i w niewielkiej historię, sięgającą XIII wieku, kiedy zostało założone przez Krzyżaków. Przez i torfowisk wraz z małym jeziorkiem Zdręczno między jezio- odległości od szlaku czerwonego można dotrzeć zieloną kilka stuleci, aż do II wojny światowej, Tolkmicko było jednym z największych rem Piaseczno a osadą Obrazik. Jest to teren pagórkowatej trasą rowerową „Dąb Rzeczypospolitej” do dużego rezer- portów Zalewu Wiślanego, zwłaszcza w związku z zamuleniem drogi wodnej wysoczyzny morenowej. Akwen położony w zagłębieniu watu. Na skraju rezerwatu, po południowej stronie doliny, rośnie wspaniały pomnikowy Dąb Rzeczypospo‑ prowadzącej do Elbląga. Zniszczenie miejscowości wraz z portem w 1945 roku między wzgórzami, stopniowo zarasta, dzięki czemu wokół litej 22 (zwany też Dębem Jagiełły), którego wiek sza- spowodowało upadek znaczenia tego miasta. Jednak w ostatnich latach powstaje naturalne torfowisko przejściowe. Teren rezerwatu cuje się nawet na 500 lat. Tolkmicko dzięki udanym inwestycjom stało się popularną przystanią dla jest siedliskiem dużych, płochliwych ptaków – żurawi. jachtów cumujących obok wciąż wypływających na połów łodzi rybackich. Przy rynku wznosi się gotycki kościół św. Jakuba z XIV wieku 19 z jedną wieżą w zachodniej fasadzie, pod którą znajduje się wejście do świątyni. 40 Wnętrze budowli jest trójnawowe, z potężnymi kolumnami ceglanymi, które Szlak rowerowy „Miejsca pamięci” wspierają arkady między nawami. Z dawnych murów obronnych zachowała się Przebieg: Ełk – Mrozy Wielkie – Sordachy – Koziki – Giże – Brodowo – Laski Małe baszta z XIV wieku 20. – Sypitki – Makosieje – Łoje – Laski Wielkie – Sędki – Lega – Buczki – Szeligi – Ełk; • Chojnowo – niewielka wieś na północno-wschodnim krańcu Wysoczyzny 42,8 km Elbląskiej, do II wojny światowej jedna z większych miejscowości na tych terenach. Warto przejechać wzdłuż zabudowań wsi, zbaczając na chwilę ze szlaku, gdyż za- Długa pętla w okolicy Ełku wiedzie wokół rozległego jeziora Selmęt Wielki. Rowe- chowało się tu wiele pięknych kapliczek przydrożnych, pochodzących rzyści przemierzają rozległe kompleksy sosnowych borów, tereny wykorzystywa- z XVIII‑XX wieku 21. nych rolniczo łąk i pól oraz niewielkie miejscowości. Malownicze odcinki wiodą tuż • Frombork – zob. s. 3 przy brzegach jeziora. Na szlaku znajdują się pamiątki niedawnej historii Pojezierza Kościół św. Jakuba w Tolkmicku, rys. RS • Braniewo – zob. s. 4 Ełckiego – nieużytkowane już cmentarze ewangelickie pozostałe po wysiedlonej

6 7 ludności niemieckiej, cmentarze wojenne to zarówno obiekty architektury militarnej – fortyfikacje giżyckiej twierdzy z okresu obu wojen światowych, a także Boyen, szańce oraz bunkry z I i II wojny światowej. Także zamki krzyżackie i za- przykłady dawnej zabudowy wiejskiej bytki sakralne z kościołem pielgrzymkowym w Świętej Lipce na czele. Na tra- sprzed 1945 roku. sie znajdują się również mniej znane obiekty, jak przydrożne kapliczki lub ze- Szlak prowadzi głównie bocznymi dro- społy podworskie. gami wiejskimi – najczęściej asfaltowymi, Szlak prowadzi różnego rodzaju drogami, jednak przeważają szosy asfaltowe krótsze odcinki leśne wiodą nieutwardzo- o średnim i małym natężeniu ruchu. Krótkie odcinki wiodą również drogami nymi duktami i ścieżkami. szutrowymi lub żwirowymi, a nawet nie- Poziom trudności: łatwy. utwardzonymi drogami polnymi i leśnymi. Poziom trudności: łatwy–średni. Do zobaczenia na trasie: • Makosieje – wieś położona na wschod- Do zobaczenia na trasie: nim krańcu jeziora Selmęt Wielki; na koń- • Giżycko – miasto nad północnym brze- cu wsi przygotowano wygodne zejście do giem jeziora Niegocin rozwinęło się w waż- wody i uporządkowano teren nad brze- nym strategicznie miejscu, na przejściu giem jeziora. W pobliżu wjazdu od strony między kompleksem jeziora Mamry a Nie- Na szlaku, fot. iStockphoto.com wsi Sypitki znajduje się zabytkowy cmentarz wojenny z czasów I wojny gocinem. Dlatego już w 1340 roku Krzyża- światowej 23. Są tu pochowani żołnierze z armii rosyjskiej i niemieckiej, a cały cy postawili tu swój zamek 27 . Do dziś teren jest oczyszczony i zadbany. W lesie między Sypitkami i Makosiejami odna- przetrwało z niego tylko jedno oryginal- leźć można cmentarz ewangelicki założony na przełomie XIX i XX ne skrzydło mieszkalne z ­renesansowym wieku 24, również oczyszczony i uporządkowany. szczytem. W ostatnim czasie wzniesiono • Laski Wielkie – miejscowość leży bezpośrednio przy północnym brzegu kilka nowych obiektów, nawiązujących jeziora Selmęt Wielki. W lesie po wschodniej stronie Lasków, tuż przed wjaz- kształtem do dawnych zabudowań dem do wsi, znajduje się zabytkowy cmentarz ewangelicki, założony zamkowych. Planowane jest tu otwarcie w XIX wieku 25 i użytkowany aż do lat 80. ubiegłego wieku. Zachowało się luksusowego hotelu, a w odnowionym sporo gatunków charakterystycznych dla tutejszych silnie obsadzonych drze- ­skrzydle oryginalnego zamku – ekspozy- wami założeń cmentarnych – są wśród nich m.in. stare okazy żywotników. Te- cji ­muzealnej. ren cmentarza jest uporządkowany, w tym również wydzielono metalowymi W sąsiedztwie zamku nad Kanałem Most obrotowy, w tle giżycki zamek, ogrodzeniami kwatery rodzinne, ale wiele nagrobków zdewastowano. Łuczańskim przerzucono w 1889 roku oryginalny most obrotowy 28 . Od- fot. GEP Chroszcz • Szeligi – popularna miejscowość wypoczynkowa ulokowana na polanie sunięcie 100-tonowego przęsła dzięki specjalnemu mechanizmowi ręcznemu wśród lasów porastających północno-zachodnie brzegi jeziora Selmęt Wielki. zajmuje tylko 5 min, a do obsługi wystarczy jeden człowiek! Na zachód od Znajduje się tu chętnie odwiedzana przez mieszkańców Ełku strzeżona plaża centrum miasta na przesmyku między jeziorami Niegocin i Kisajno wznosi oraz wypożyczalnia sprzętu wodnego. W lesie, przy szlaku na zachód od wsi, się ogromna twierdza Boyen 29 (ul. Turystyczna 1, tel.: 87 4288393, www. mieści się zabytkowy cmentarz ewangelicki z początku XX wieku 26; boyen.gizycko.pl). Zwiedzający mogą przespacerować się po wałach i zajrzeć są tu również kwatery żołnierskie z I wojny światowej (poległych w 1914 roku do niewielkiego muzeum. Budowę zaczęto w 1844 roku. W ciągu 11 lat powstała Makosieje – cmentarz wojenny, żołnierzy niemieckich). Teren cmentarza jest trudno dostępny, porośnięty gę- forteca z sześcioma bastionami, ziemnymi wałami i licznymi budynkami. W ko- rys. RS sto chwastami i krzewami. lejnych latach kilkakrotnie modernizowana, przetrwała do naszych czasów i mimo fatalnego stanu części obiektów jest nie lada gratką dla osób zaintere- Szlak rowerowy sowanych fortyfikacjami. 39 • Ryn – miasteczko pięknie położone na wysokim brzegu ponad północnym Giżycko – Ryn – Święta Lipka krańcem Jeziora Ryńskiego i rozciągającego się po przeciwnej stronie miejsco- Przebieg: Giżycko – Wilkasy – Szczybały Giżyckie – Skop – Tros – Ryn – Knis – Salpik wości małego jeziora Ołów. Przejście między oboma akwenami było ważne dla – Nakomiady – Owczarnia – Kwiedzina – Gierłoż – Czerniki – Karolewo – Kętrzyn Krzyżaków, dlatego około 1377 roku powstał tu zamek 30. W kolejnych wiekach – Biedaszki – Pieckowo – Święta Lipka; 65 km bryła była wielokrotnie przebudowywana, a obecnie czteroskrzydłowy gmach, dominujący nad zabudową miasta, mieści luksusowy hotel (część sal można zwie- Interesujący szlak prowadzi przez Krainę Wielkich Jezior Mazurskich do grani- dzać z przewodnikiem w okresie od maja do sierpnia, Mazurskie Centrum Kon- cy z Warmią. Wiedzie przez urozmaicone krajobrazowo tereny, gdzie znaleźć gresowo-Wypoczynkowe „Zamek-Ryn”, pl. Wolności 2, tel.: 87 4297009, e-mail: można wiele ciekawych zabytków i oryginalnych pamiątek historycznych. Są [email protected], www.zamekryn.pl).

8 9 • Nakomiady – nieduża wieś, założona najprawdopodobniej pod koniec udostępniony dla zwiedzających (Wilcze Gniazdo, Gierłoż, XIV wieku przez Krzyżaków, oddalona jest od tras turystycznych. Zakłada się, tel.: 89 7524429, e-mail: [email protected], www. że nieduży kościół powstał wkrótce po założeniu wsi, choć samodzielna para- wolfsschanze.pl). fia istniała dopiero od XVI wieku. Wielokrotnie przebudowywana niewielka • Kętrzyn – miasto założone przez Krzyżaków w 1357 roku świątynia z wieżą dostawioną w 1932 roku miała według legend podziem- powstało obok drewnianej strażnicy, z czasem zamienionej ne połączenie z niedalekim zamkiem krzyżackim. Powstał on na przełomie w murowany zamek 34 . Jego centralny, czworoboczny XIV i XV wieku. Dziś na fundamentach zamku stoi barokowy pałac 31 , ceglany gmach przetrwał do dziś, odbudowany ze zniszczeń wzniesiony w drugiej połowie XVII wieku II wojny światowej. Obecnie mieści się w nim Muzeum im. i znacznie przebudowany w 1705 roku. Wojciecha Kętrzyńskiego (pl. Zamkowy 1, tel.: 89 7523282, Rezydencja wraz z zachowanym parkiem e-mail: [email protected], www.muzeum.ketrzyn.pl). i restaurowanymi zabudowaniami daw- Po zachodniej stronie starego miasta warto zwiedzić okazały nego folwarku jest obecnie w rękach pry- kościół św. Jerzego 35. Ceglana świątynia o trzech na- watnych – zwiedzający mogą wchodzić wach powstała w stylu gotyckim w drugiej połowie XIV wieku. na teren parku (Pałac Nakomiady, tel.: Nadano jej cechy budowli obronnej. Przy korpusie świątyni sta- 661255653, e-mail: [email protected], nęły dwie zbudowane na planie kwadratu baszty, a cały zespół www.nakomiady.pl). obronny kościoła, włączony w ciąg murów miejskich, stał się • Owczarnia – niewielka osada pośród ich najważniejszym obok zamku elementem. Wnętrze kościoła lasów na północ od wsi Nakomiady znana znane jest z oryginalnego, późnogotyckiego sklepienia krysz- jest z oryginalnego Muzeum Mazur‑ tałowego, wzniesionego po pożarze w 1500 roku, można też skiego 32 (Owczarnia 1/1, tel.: 89 7522023, zwrócić uwagę na znaczne odchylenie osi prezbiterium od naw. e-mail: [email protected], www. • Święta Lipka – położona pośród lasów na ­południowy owczarnia.com). W czworaku (budynek zachód od Kętrzyna niewielka miejscowość słynie z dużej, mieszkalny dla służby) dawnego majątku barokowej świątyni pielgrzymkowej. Uważana za jeden ziemskiego obejrzeć można wnętrza tra- z najcenniejszych zabytków tego stylu w Polsce. Jest to dycyjnej chaty mazurskiej z XIX i ­początku sanktuarium maryjne 36 , którego początki sięgają XX wieku, a także zapoznać się z kulturą, XIV ­wieku. Dawną kaplicę zniszczono w okresie reformacji, obyczajami i typowymi pracami w gospo- ale w XVII ­wieku ­rozpoczęto budowę nowej, którą przekazano darstwie wiejskim Mazurów. pod opiekę jezuitom. W 1693 roku ukończono budowę dużej • Gierłoż – w podmokłych lasach na bazyliki barokowej z dwuwieżową fasadą, do której później wschód od Kętrzyna szlak prowadzi do dodano dziedziniec otoczony krużgankami z narożnymi pozostałości ogromnego kompleksu bun- ­kaplicami. Wnętrze kościoła zachwyca bogatym wyposażeniem z XVIII wieku, uzu- Na dziedzińcu zamku w Kętrzynie, krów z czasów II wojny światowej. To ruiny pełnionym malowidłami. Wielką atrakcją są organy, których barokowy prospekt fot. GEP Chroszcz głównej kwatery Adolfa Hitlera, z ruchomymi figurami powstał w 1721 roku, natomiast oryginalny instrument zastą- Sanktuarium w Świętej Lipce, zwanej „Wilczym Szańcem” 33 piono nowymi organami w 1905 roku – liczącymi 40 głosów i 4 tysiące piszczałek. fot. D. Zaród (niem. Wolfsschanze). Budowę bunkrów rozpoczęto w 1940 roku wobec planowanej 39 przez Führera wojny Niemiec z ZSRR. W ko- Pętla Nidzka lejnych latach kwaterę rozbudowywano Przebieg: Ruciane-Nida – Krzyże – Karwica – Wiartel – Ruciane-Nida; 46,90 km i umacniano istniejące już schrony, by za- bezpieczyć je przed atakiem bombowców Wspaniały szlak dla miłośników lasów – prowadzi przez ostępy Puszczy Piskiej, aliantów. Powstał w ten sposób kompleks przecinając jedynie małe polany i kilka niewielkich wsi. Trasa zatacza pętlę wokół ponad 200 różnych obiektów, zajmujących Jeziora Nidzkiego. W wielu miejscach dociera nad sam brzeg, dlatego warto zabrać Wnętrza manufaktury teren około 800 ha. Mieściły się tu trzy strefy bezpieczeństwa z licznymi schro- ze sobą kostiumy kąpielowe, aby w trakcie wycieczki odetchnąć chwilę nad wodą. pieców kaflowych w pałacu w Nakomiadach, nami przeciwlotniczymi, mniejszymi bunkrami i zwykłymi budynkami takimi Szlak poprowadzono drogami asfaltowymi, szutrowymi oraz duktami leśny- fot. GEP Chroszcz jak: elektrownie, wodociągi, centrale dalekopisów, ciepłownia, magazyny, ko- mi bez utwardzonej nawierzchni. Jest łatwy orientacyjnie – zwłaszcza odcinek szary itp. Przez teren kwatery przechodziła linia kolejowa, w okolicy były dwa z okolic Stanicy Wodnej Czaple do Rucianego, prowadzący niemal pozbawioną Kwatera „Wilczy Szaniec” lotniska. Najpotężniejsze bunkry – w tym zrujnowany schron Hitlera – imponują zakrętów drogą asfaltową wzdłuż leśnej przecinki. w Gierłoży, grubością żelbetowych ścian i stropów, dochodzącą do 8 m. Teren kwatery jest Poziom trudności: łatwy. fot. GEP Chroszcz

10 11 Do zobaczenia na trasie: w grudniu 1953 roku. Wspaniała mazurska przyroda urzekła poetę, sprzyjając • Ruciane-Nida – niewielkie miasto pracy i znajdując odbicie w twórczości, np. w cyklu Kroniki olsztyńskie czy powstało dopiero po II wojnie świato- poematach Wit Stwosz i Niobe. wej z połączenia dwóch oddzielonych W 1980 roku w leśniczówce otwarte zostało biograficzneMuzeum Gałczyń‑ lasami osad. Ruciane jeszcze w począt- skiego 38 (leśniczówka Pranie, tel.: 87 4256248, e-mail: muzeumpranie@neostra- kach XIX wieku było zaledwie polaną, na da.pl, www.lesniczowkapranie.art.pl). Zgromadzono w nim wiele pamiątek po po- ­której stała leśniczówka, ale od czasu do- ecie, w tym rękopisy powstałych tu utworów poetyckich. Latem organizowane są prowadzenia w 1884 roku linii kolejowej, tu imprezy kulturalne, często z udziałem znanych osobistości ze świata kultury. ­stopniowo rozwijało się jako popularna miejscowość wypoczynkowa. ­Starsza Nida istniała jako osada smolarzy już 38 w XVI wieku, ale tuż przed II wojną świa- Zielony szlak tową liczyła zaledwie 150 mieszkańców. Przebieg: Górowo Iławeckie – Wojmiany – Czyprki – Gałajny – Żywkowo – Toprzyny W miasteczku właściwie nie ma za- – Sigajny – Parężki – Kamińsk – Paustry – Górowo Iławeckie; 34 km bytków, choć można zwrócić uwagę na pozostałości fortyfikacji nie‑ Szlak rowerowy biegnący pośród Wzniesień Górowskich to mieckich 37 z przełomu XIX i XX wieku. doskonała propozycja dla osób szukających wytchnienia od Najłatwiej odnaleźć charakterystyczne ruchliwych, turystycznych tras. Rolnicza kraina z ­niewielkimi ­bunkry w formie wież z blankami, wznie- wsiami, zagajnikami i lasami tchnie spokojem oraz pięknem sione obok mostu drogowego i kolejo- łagodnego pejzażu. Człowiek żyje tu w zgodzie z przyro- wego nad Kanałem Nidzkim, a także dą, czego symbolem może być Żywkowo, Europejskie Cen- obok śluzy Guzianka. Oryginalnym trum Bociana Białego, słynne dzięki licznym gniazdom tego obiektem jest również wyłuszczarnia pięknego ptaka. szyszek, wzniesiona w latach 1890-92. Trasa prowadzi niemal wyłącznie wygodnymi drogami Starą jej część można zwiedzać, ale tylko asfaltowymi, ale o znikomym natężeniu ruchu. po uzyskaniu zgody Nadleśnictwa Ma- Poziom trudności: łatwy. skulińskiego (Ruciane-Nida, Rybacka 1, tel.: 87 4241619 lub 87 4231010). Do zobaczenia na trasie: • Leśniczówka Pranie – zaciszne • Górowo Iławeckie – to miasteczko nad rzeką Mły- Zielonym szlakiem, Przystań Ruciane-Nida, miejsce tuż nad brzegiem Jeziora Nidzkiego, 6 km od Rucianego-Nidy, zna- nówką zostało założone w średniowieczu i otrzymało w 1335 roku prawa fot. iStockphoto.com fot. GEP Chroszcz ne jest dzięki wybitnemu poecie Konstantemu Ildefonsowi Gałczyńskiemu. miejskie. Przez wieki nie zyskało większego znaczenia, a jego dzieje przery- W malowniczo położonej niedużej, ceglanej leśniczówce spędzał wakacje przez wały klęski żywiołowe lub epidemie, często towarzyszące wojnom. Ciężkie Muzeum Gałczyńskiego – leśniczówka Pranie, kolejne trzy lata, począwszy od 1950 roku. Planował nawet osiedlenie się w pięk- zniszczenia przyniosły miastu wojny napoleońskie, gdy w 1807 roku nieda- fot. GEP Chroszcz nej, mazurskiej okolicy, jednak marzenia nie zdążył zrealizować przed śmiercią leko rozgrywała się nadzwyczaj krwawa bitwa pod Iławą Pruską. Kolejny raz miejscowość zniszczono w zimie 1945 roku, podczas walk Niemców z Armią Jezioro Nidzkie Czerwoną. Wkrótce znalazło się w granicach polskich, a ludność niemiecką Otoczone rozległymi borami Puszczy Piskiej Jezioro Nidzkie to bez wątpie- ­zastąpili Polacy z Kresów oraz Ukraińcy wysiedleni w ramach akcji „Wisła” nia jeden z najpiękniejszych akwenów całego Pojezierza Mazurskiego. Liczy z południowo-wschodniej Polski. ponad 1,8 tys. ha powierzchni. Osiągające 23 km długości, przy szerokości od Owalny układ urbanistyczny centrum Górowa (z rynkiem) to pamiątka śre- 200 m do 2 km, jest klasycznym przykładem jeziora rynnowego, zajmującego przepastne zagłębienie (w przypadku Jeziora Nidzkiego osiągające 23 m głę- dniowiecznej lokacji. Ratusz na głównym placu był wielokrotnie przebudowy- bokości), wyżłobione przez lądolód podczas ostatniego zlodowacenia. Typowe wany, na jego wieży zachował się XVII-wieczny zegar. Obok rynku stoi gotyc‑ dla takich jezior są też wysokie, strome brzegi. Atrakcyjności akwenowi dodają ki kościół z XIV wieku 39 , lecz gdy zajrzeć do wnętrza, dostrzec można liczne zatoki, a także aż 13 wysp, głównie znajdujących się w okolicach Nidy. ikonostas, dzieło zmarłego niedawno malarza Jerzego Nowosielskiego. Obec- Wraz z pasem lasów wzdłuż brzegów niemal całe jezioro objęte jest ochroną nie świątynia służy jako cerkiew greckokatolicka. Z jej pierwotnych dekora- jako rezerwat krajobrazowy „Jezioro Nidzkie” o powierzchni prawie 3 tys. ha. cji przetrwało dużych rozmiarów barokowe malowidło na suficie, wykonane Dzięki temu na wodach akwenu jest zawsze cicho – w rezerwacie na jeziorze w 1660 roku. Oryginalną atrakcją Górowa jest Muzeum Gazownictwa 40 obowiązuje strefa ciszy. (ul. Wyszyńskiego 20, tel.: 89 7611092). Placówka zajmuje gmachy dawnej ga- Jezioro Nidzkie, fot. GEP Chroszcz zowni miejskiej z 1908 roku, w której wytwarzano gaz z węgla kamiennego.

12 13 • Żywkowo – maleńka wieś licząca zaledwie 30 mieszkań- poprzedniego kościoła, m.in. barokowy ołtarz i prospekt or- ców tuż przy granicy z Rosją słynie z gniazdujących masowo ganowy, a także liczne płyty nagrobne nawet z XVII wieku. bocianów białych. W sezonie lęgowym ptaków jest więcej niż Na przykościelnym cmentarzu również znajdują się liczne stałych mieszkańców. Warto na chwilę zejść z rowerów i prze- stare nagrobki. Poza tym w miejscowości stoi karczma spacerować się krótką Bocianią Ścieżką Edukacyjną. W wielu z 1795 roku 43 z częściowo zachowanym oryginalnym miejscach widać ułożone z gałęzi ogromne gniazda – zajmują wyposażeniem. specjalne platformy, oparte o kalenice dachów lub ustawione • Zwierzno – w niewielkiej wsi na Żuławach ocalały dwa na słupach linii energetycznych. W Żywkowie znajduje się piękne domy podcieniowe 44, niegdyś typowe dla bu- około 50 gniazd, choć nie wszystkie są co roku zasiedlone. downictwa wiejskiego w całym regionie. Pierwszy pochodzi Pod koniec sezonu lęgowego może w nich przebywać na- z 1773 roku, drugi jest nieco młodszy, bo z połowy XIX wieku, wet 200 ptaków! To prawdopodobnie największa kolonia ma za to ciekawie zdobione podcienie. Interesujący jest też tego gatunku w Polsce. Najwięcej gniazd jest na terenie go‑ gmach szkoły, czyli dawnego domu ludowego, również sty- spodarstwa Polskiego Towarzystwa Ochrony lizowanego na dom podcieniowy. Ptaków 41 (Centrum Edukacyjne PTOP, Żywkowo 7, tel.: 89 • Kępniewo – stara wieś żuławska założona najprawdo- Jeden z mieszkańców Żywkowa – 7618207, e-mail: [email protected]), gdzie zbudowano specjalną wieżę podobniej w 1337 roku. Leżała wówczas na brzegu jeziora bocian biały, widokową. Bociany spotkać można również w wielu okolicznych miejscowościach, Druzno, które w średniowieczu miało znacznie większą po- fot. GEP Chroszcz a także spacerujące pośród łąk. wierzchnię. Od końca XVI wieku okoliczne tereny podmokłe zagospodarowywali i osuszali holenderscy mennonici 45 (zob. ramka na s. 3), po których przetrwały do dziś charaktery- styczne zagrody wiejskie, jeden dom podcieniowy oraz pozo- 36 Szlak Kanału Elbląskiego stałości cmentarza, na którym odnowiono kilka nagrobków. Przebieg: Elbląg – Rubno Wielkie (dzielnica Elbląga) – Nowakowo – Kępa Rybacka • Święty Gaj – zob. s. 2 – Bielnik II – Janowo – Adamowo – Wikrowo – Wiktorowo – Jegłownik – Gronowo • Kwietniewo – wieś zajmuje pierwsze wyższe wzniesienia Elbląskie – Różany – Zwierzno – Kępniewo – Brudzędy – Stare Dolno – Święty Gaj ponad Żuławami Wiślanymi. O średniowiecznym rodowodzie – Kwietniewo – Dymnik – Rychliki – Marwica Wielka – Jelonki – pochylnia Jelenie miejscowości świadczy zabytkowy gotycki kościół z XIV – pochylnia Oleśnica – pochylnia Kąty – Lepno – Kreki – Wielki Dwór – Jarnołtowo 46 – Bądki – Zalewo – Dobrzyki – Jerzwałd – Siemiany – Piotrkowo – Starzykowo wieku . Wzniesiony z kamienia polnego oraz cegieł, od – Szymbark – Ząbrowo – Kamionka – Iława; 130 km zachodu posiada dobudowaną w 1770 roku drewnianą wieżę z nadwieszoną izbicą. We wnętrzu znajdują się dwie płyty Doskonała trasa na kilkudniową wędrówkę przez krainę Kanału Elbląskiego. Szlak nagrobne oraz ołtarz z końca XVII wieku. Okolice Kwietniewa pozwala zobaczyć najciekawsze elementy kanału, w tym cztery pochylnie. Wie- znane są z cennych znalezisk archeologicznych, pochodzą- dzie również przez dawne osady mennonitów na Żuławach Wiślanych oraz wsie cych nawet z okresu neolitu (ok. 4500‑1700 p.n.e.). Pojezierza Iławskiego z licznymi zabytkowymi kościółkami, dworami i zamkami • Jelonki – pośród zabudowań wsi z kilkoma domami pod- krzyżackimi. Początkowy odcinek prowadzi głównie przez te- cieniowymi warto zwrócić uwagę na kościół gotycki 47 reny rolnicze, następnie rowerzyści natrafią na liczne jeziora z lat 1350‑75. Wyróżnia go masywna, kwadratowa wieża o wy- oraz przemierzać będą rozległe tereny leśne. sokości 19 m, a ciekawostką są oryginalne XV-wieczne drzwi. Szlak przebiega przede wszystkim bocznymi drogami as- W środku świątyni zobaczyć można wyposażenie barokowe faltowymi o małym natężeniu ruchu, nieliczne krótkie od- z XVIII wieku z emporą dla chóru, dekorowaną rokokowymi cinki wzdłuż nieco bardziej ruchliwych szos. Są również eta- malowidłami. py wzdłuż dróg gruntowych, szczególnie w lasach nad jezio- • Pochylnia Jelenie – pierwsza z pochylni Kanału Elbląskiego, obok której Kościół w Zwierznie, fot. J. Pruszyńska rem Jeziorak oraz wzdłuż Kanału Elbląskiego. przebiega trasa szlaku, powstała tak jak trzy pozostałe na przełomie lat 50. i 60. Poziom trudności: łatwy–średni. XIX wieku. Długość torów, po których porusza się wózek przewożący statki i ło- Cmentarz mennonicki w Kępniewie, dzie, to 433 m, a cała konstrukcja umożliwia pokonanie 22 m różnicy poziomów fot. J. Pruszyńska Do zobaczenia na trasie: wody w odcinkach kanału powyżej i poniżej pochylni. • Elbląg – zob. s. 3 • Pochylnia Oleśnica – znajduje się pośród pól w okolicy Krasina; pozwa- Wieża kościoła gotyckiego w Kwietniewie, • Jegłownik – duża wieś na Żuławach może poszczycić la na pokonanie największej na Kanale Elbląskim różnicy poziomów pomiędzy fot. J. Pruszyńska się kilkoma zabytkami. Warto zatrzymać się przy koście‑ górnym i dolnym odcinkiem kanału – aż 24 m. Długość torów pochylni to pra- le z 1804 roku 42, powstałym w miejscu starszej świątyni. Budowla o kon- wie 480 m, zatem tylko nieznacznie ustępuje ona rozmiarem największej pochyl- Kościół w Jegłowniku, fot. J. Pruszyńska strukcji szkieletowej z jedną wieżą, we wnętrzu zachowała część wyposażenia ni – Buczyniec. Osobliwością tego urządzenia jest przecinająca torowisko lokalna

14 15 • Jarnołtowo – cennym zabytkiem niewielkiej wioski jest Kanał Elbląski gotycki kościół 49 z XIV wieku ze schodkowym szczytem Niezwykły zabytek techniki i zarazem piękny, atrakcyjny szlak wodny o długości 83,3 km, łączy jezio- i oryginalną, wolno stojącą dzwonnicą, również ozdobioną ra Druzno i Drwęckie w okolicach Ostródy. Jeśli policzyć wszystkie odgałęzienia kanału, to cały sys- tem dróg wodnych ma aż 152 km długości. Prace projektowe przy kanale podjął w 1837 roku pruski schodkowymi szczytami. Z dawnego majątku ­zostały tyl- inżynier Georg Jacob Steenke, któremu do pomocy przydzielono kilku fachowców. Budowniczowie ko resztki parku i ruiny dworu 50. Warto wiedzieć, odbyli podróże służbowe, zwłaszcza po Belgii i Holandii, aby zobaczyć, jak konstruuje się tam kana- że w charakterze nauczyciela pracował tu sławny ­filozof ły i śluzy. Jednak ukształtowanie terenu na planowanej trasie drogi wodnej nie sprzyjało stosowaniu ­Immanuel Kant. śluz i dopiero podczas podróży do USA w 1850 roku Steenke poznał rozwiązanie pozwalające unik- • Bądki – ciekawa, neogotycka bryła dworu w Bąd‑ nąć nieopłacalnych w tym wypadku śluz. Były to pochylnie, napędzane siłą płynącej wody, wykorzy- kach 51 powstała w 1869 roku. Dwór ma kilka szczytów ze stujące różnice poziomów pomiędzy odcinkami kanału. W 1860 roku ukończone były już cztery ta- sterczynami oraz duży taras, zaś wokół rozciąga się zabytkowy kie urządzenia, a w latach 1874‑81 powstała piąta pochylnia: Całuny, która zastąpiła zbudowane tam wcześniej śluzy komorowe; w przeciwieństwie do starszych, zamiast napędu kołem wodnym zasto- park. W sąsiedztwie dworu zachował się kompleks budynków sowano bardziej wydajną turbinę wodną. Prócz pochylni inne urządzenia hydrotechniczne na kana- folwarcznych oraz domy dla fornali pobudowane w jedna- le to śluzy, wrota bezpieczeństwa, a także nasyp, po którym poprowadzono kanał w poprzek Jeziora kowym stylu. Karnickiego, w którym poziom wody jest niższy o 3 m niż w kanale. • Zalewo – miasteczko nad niedużym jeziorem Ewingi po- Rejs po Kanale Elbląskim, wstało w 1305 roku, obok niewielkiego zamku krzyżackiego fot. J. Pruszyńska z końca XIII wieku. Miasto założyli osadnicy ­sprowadzeni z ­Turyngii. Do dziś z zamku nie pozostał żaden ślad, można droga, na której przejeżdżający samochód natomiast zwiedzić kościół św. Jana 52 z około 1351 roku musi czasem czekać, aż przejedzie wózek z późniejszą o pół wieku wieżą. W jednonawowym wnętrzu ze statkiem, a także przepust, którym pod świątyni znajdują się ciekawe płyty nagrobne z ­początku spodem przepływa struga Klepina. XVII wieku. Obok kościoła stoi niska, kwadratowa baszta • Pochylnia Kąty – położona w pobli- i krótki odcinek murów obronnych – wszystko, co pozostało żu wsi o tej samej nazwie, nieco mniej- z dawnych fortyfikacji miejskich Zalewa. sza od pozostałych opisanych tu pochylni • Dobrzyki – wieś na częściowo podmokłych terenach ma długość 404 m, a różnica poziomów między jeziorem Ewingi a północnym krańcem jeziora Jeziorak. Dobrzyki za- wody między górnym a dolnym odcin- łożone zostały przez niemieckich osadników już w XIII wieku, na terenach od kiem kanału to prawie 19 m. dawna zamieszkiwanych przez Prusów, o czym świadczą odnalezione w okolicy • Pochylnia Buczyniec – choć szlak dwa grodziska wczesnośredniowieczne. W miejscowości znajduje się gotycki przechodzi szosą przez las kilkaset me- kościół sprzed 1320 roku 53. W korpus świątyni wbudowano w XIX wieku trów od pochylni, warto zboczyć na chwi- drewnianą wieżę. Wnętrze kryje barokowe ławy kolatorskie, empory oraz organy lę, by obejrzeć tę konstrukcję o długości z około 1776 roku. prawie 500 m – najdłuższą spośród pięciu • Jerzwałd – miejscowość nad jeziorem Jeziorak znana jest wielu fanom cy- pochylni kanału. Różnica poziomów to klu książek młodzieżowych o przygodach Pana Samochodzika. W tym miejscu 20,62 m. Pochylnia jest malowniczo ukry- mieszkał i tworzył ich autor, Zbigniew Nienacki (1929‑94), pochowany na miejsco- ta w lesie. Przy pochylni można zwiedzić wym cmentarzu. Co roku Jerzwałd jest miejscem zlotu fanów twórczości pisarza. niewielką ekspozycję muzealną (Izba Pa- Poza tym w miejscowości znajduje się dyrekcja Zespołu Parków Krajobra- mięci Kanału Elbląskiego Pochylnia Bu- zowych Pojezierza Iławskiego i Wzgórz Dylewskich z niewielkim ogro‑ czyniec, tel.: 55 2487092) poświęconą hi- dem botanicznym 54 (Jerzwałd 62, tel.: 89 7588527, e-mail: park-jeziorak@pro. storii budowy kanału oraz maszynownię. onet.pl, parkikrajobrazowewarmiiimazur.pl). Gotycki kościół w Jarnołtowie, • Lepno – mała wieś na Pojezierzu Iław- • Szymbark – chlubą wsi są ruiny okazałego zamku kapituły po‑ fot. J. Pruszyńska skim to jedno z niewielu miejsc w regio- mezańskiej 55 . Jego budowę rozpoczęto zapewne w latach 70. XIV wieku. Dwór w Bądkach, nie, gdzie zachował się oryginalny wia‑ Ogromna bryła była w latach swej świetności drugim co do wielkości zamkiem fot. J. Pruszyńska trak 48, wznoszący się pośród pól oko- w państwie krzyżackim, ustępując tylko Malborkowi. W XVII wieku zamek za- Baszta w Zalewie, Jezioro Drwęckie, ło kilometra na wschód, w pobliżu drogi z Kątów. Do końca XIX wieku wia- mieniony został w rezydencję potężnej rodziny Finckesteinów, którzy jednak fot. J. Pruszyńska fot. J. Pruszyńska traki stanowiły charakterystyczny element tutejszych krajobrazów, jednak na fali romantyzmu na przełomie XVIII i XIX wieku postarali się o regotyzację większość uległa w późniejszym czasie zniszczeniu. Ten zachowany w Lep- zamku (rekonstrukcji do „formy gotyckiej”). Budowla popadła w ruinę dopiero Wiatrak w Lepnie, nie wzniesiono z cegły; oryginalnie miał drewniane, obrotowe zadaszenie, w 1945 roku, kiedy została splądrowana i zniszczona przez Armię Czerwoną. Wciąż fot. J. Pruszyńska z którego pozostały tylko resztki z fragmentem skrzydeł. jednak stoją mury z basztami i wieżą bramną, most nad fosą oraz liczne budynki

16 17 folwarczne. Romantyczne pozostałości Jabłonek, w drugim ubywa nam aż 19 km głównie leśnych duktów i dróg zamku są ­bardzo fotogeniczne – posłużyły wokół Jeziora Drwęckiego. nawet reżyserowi Volkerowi Schlöndorf- Około 43 km z całego dystansu pokonujemy drogami o nawierzchni utwar- fowi, kręcącemu filmKról Olch z udziałem dzonej, w tym przede wszystkim asfaltowej. Są to jednak szlaki o bardzo ma- Johna Malkovicha. łym natężeniu ruchu, z wyjątkiem krótkiego odcinka tuż za Samborowem (oko- • Iława – główne miasto i popularny ło 1 km), wiodącego ruchliwą szosą krajową nr 16. Pozostała część trasy prowadzi kurort na Pojezierzu Iławskim leży na po- nieutwardzonymi drogami leśnymi i polnymi lub wręcz ścieżkami. Dość trudny łudniowym krańcu jeziora Jeziorak oraz orientacyjnie jest odcinek między Starymi Jabłonkami a Szyldakiem. nad Małym Jeziorakiem. Nazwa miasta Stopień trudności: średni–trudny. pochodzi z języka pruskiego od słowa ilis, oznaczającego bagno lub błoto. Krzyża- Do zobaczenia na trasie: cy zbudowali tu na początku XIV wieku • Ostróda – miasto nad Jeziorem zamek, wkrótce obok powstało miasto. Drwęckim i uchodzącą do niego rzeką O średniowiecznym rodowodzie przypo- Drwęcą zostało założone obok zbudo- mina okazały kościół Przemienienia wanego przez Krzyżaków zamku. Po- Pańskiego 56 , zbudowany w latach czątkowo była to drewniana strażnica, 1317‑25 w stylu gotyckim z cegły. Do ko- powstała około 1270 roku w miejscu ścioła z dekoracyjnymi szczytami przy- grodu pogańskich Prusów. W 1329 roku lega dzwonnica, a cały zespół kościelny osada wokół zamku otrzymała prawa był włączony w obręb murów miejskich. miejskie, zaś nazwę zawdzięcza osadni- O zamożności miasta na przełomie XIX kom przybyłym z miejscowości Osterode i XX wieku świadczy natomiast ogromny am Harz w niemieckich górach Harzu. gmach ratusza 57 z lat 1910‑12, odre- Ostróda stanowiła ważny ośrodek ru- staurowany w 1995 roku. chu narodowego Mazurów – tu działał Poza starym miastem warto zobaczyć ­broniący polskości pastor Gustaw Gi- cerkiew prawosławną św. Jana zewiusz. Od XIX wieku miasto było też Teologa 58 – zajmuje ona oryginalną popularnym ośrodkiem turystycznym halę dawnej gazowni miejskiej z 1899 roku, i taką rolę spełnia dziś, po odbudowie w latach 90. przekazanej miejscowej spo- ze zniszczeń II wojny światowej. łeczności ukraińskiej. Ciekawy jest także Spacerując deptakiem nad Jeziorem Drwęckim, trafimy do zamku krzy‑ Ostródzkie molo, neogotycki dworzec kolejowy 59 żackiego 61, stojącego pośród zieleni po północno-zachodniej stronie starego fot. J. Pruszyńska z 1900 roku, oryginalne wieże ciśnień z XIX wieku 60 – dwie koło dworca kolejo- miasta. Z założenia obronnego, postawionego dla komturów ostródzkich w latach wego, dwie kolejne w innych częściach miasta (przy ul. 1 Maja i ul. Wojska Polskiego). 1349‑70, pozostały 3 z 4 skrzydeł głównego gmachu. Jedno z nich spłonęło wraz z wieżą w 1788 roku. Na dziedzińcu odbudowanej po 1945 roku budowli z malow- niczymi drewnianymi krużgankami mieści się obecnie Cen- trum Kultury i Muzeum Regionalne (ul. Mickiewicza 22, Podzielone jezioro 36, 37 Wielka Pętla Ostródzka tel.: 89 64626602, [email protected]). Prócz zamku warto Tuż przed Starymi Jabłonkami trasa szlaku wiedzie wzdłuż Przebieg: Ostróda – Lubajny – Stare Jabłonki – Szyldak – Kraplewo – Brzydowo zobaczyć gotycki kościół św. Dominika 62 z początku nasypu linii kolejowej Ostróda–Olsztyn. W dole po prawej stronie widać wody jeziora Szeląg Mały. Jednak przed wybu- Ruiny zamku w Szymbarku, – Smykowo – Turznica – Samborowo – Rogowo – Liwa – Ostróda; 68,4 km XV wieku, w którym kazania głosił w XIX wieku pastor Gize- wiusz. Do kościoła przylega zachowany fragment średnio- dowaniem kolei było ono tylko południową zatoką długiego fot. J. Pruszyńska rynnowego jeziora Szeląg, które niegdyś ciągnęło się pośród Doskonała trasa na dwudniową wycieczkę. Można oczywiście pokonać wiecznych murów miejskich. Na placu Tysiąclecia Państwa Lasów Taborskich na przestrzeni niemal 16 km. Jednak Wieża ciśnień w Iławie, cały dystans w jeden dzień, ale można również pierwszego dnia dojechać Polskiego zwraca uwagę fontanna z 2004 roku nazwana w 1873 roku otwarto wspomnianą linię kolejową, która dłu- fot. J. Pruszyńska tylko do Kraplewa lub Brzydowa – z obu tych miejscowości da się szybko pomnikiem Jedności Europejskiej 63 – ufundowana gim i szerokim nasypem rozdzieliła akwen na jeziora Szeląg wrócić do Ostródy żółtym szlakiem rowerowym. Kolejnego dnia można w 1907 roku jako fontanna Trzech Cesarzy, władających cesar- Wielki i Szeląg Mały. Wzdłuż nasypu przebiegają z dwóch kontynuować wycieczkę z jednej ze wspomnianych wsi. Inna możliwość to stwem niemieckim od 1871 roku. Inną pamiątką z początku stron szosy, a dołem przechodzi łączący wody obu jezior tunel żeglowny, o długości 50 m, stanowiący część Kanału skrócenie trasy dzięki pokonaniu pierwszych kilkunastu kilometrów koleją: XX wieku jest wieża Bismarcka 64 . Kamienna, wysoka Ostródzkiego. do Starych Jabłonek lub do Samborowa. W pierwszym przypadku omijamy na 10 m budowla poświęcona była kanclerzowi Ottonowi von prawie 11 km mniej interesującego odcinka szlaku z Ostródy do Starych Bismarckowi, który doprowadził do zjednoczenia Niemiec

18 19 w 1871 roku. Powstała jako pierwsza pośród licznych tego typu budowli wzno- Do zobaczenia na trasie: szonych wówczas w regionie. • Łukta – wieś gminna nad Łuktą (zwaną • Szyldak – w parku po północnej stronie wsi, położonej przy ruchliwej szosie też Łukcianką) w północno-wschodniej krajowej nr 7, stoi XIX-wieczny eklektyczny dwór 65. Ciekawa bryła z dwoma części Pojezierza Iławskiego znana jest wieżami i przeszkloną werandą przykryta jest dachem mansardowym. W parku z oryginalnego kościółka gotyckiego. odnaleźć można grób ostatniego przed II wojną światową właściciela rezydencji, Świątynia pw. św. Katarzyny 68 generała von Nebelschutza. Za pałacem znajdują się rozległe tereny folwarczne, miała podobno istnieć już w 1279 roku, obecnie zajmowane przez ośrodek hodowli roślin. choć wiadomo, że wieś powstała dopie- • Kraplewo – wieś nad niedużym jezio- ro w 1340 roku, a jej nazwa pochodzi od rem położona nieopodal malowniczych staropruskiego słowa lucte (sitowie). Ist- Wzgórz Dylewskich (prowadzi ku nim niejący do dziś kościół to budowla ceglana zaczynający się w tym miejscu czerwony z ­około 1407 roku. ­Budowę wsparł wielki szlak rowerowy). Przy wjeździe od strony mistrz ­zakonu krzyżackiego Ulrich von Jun- Szyldaka stoi dwór z drugiej połowy gingen, który również wziął udział w jego XIX wieku 66, rozbudowany na począt- konsekracji. Jednonawowy budynek był ku ubiegłego stulecia. Należał niegdyś ­restaurowany w połowie XIX wieku. Po- do pruskiej rodziny von Wien, a obecnie siada szczyty schodkowe ze sterczynami mieści się w nim pensjonat. Nieco dalej oraz ciekawą wieżę – jej dolne kondy- po przeciwnej stronie drogi stoi kościół gnacje są ceglane, na nich nadbudowano ­metodystów 67 z 1848 roku, zbudowa- w 1816 roku drewnianą wieżę, nakrytą ce- ny w stylu neogotyckim z muru pruskie- bulastym hełmem z ­gontów. We wnętrzu go. We wnętrzu z emporami znajdziemy kryje się późnorenesansowy ­ołtarz i płyta wyposażenie z epoki. Obok świątyni jest epitafijna z początku XVII wieku. starsza drewniana dzwonnica o konstrukcji • Rezerwat „Ostoja Bobrów” słupowej. – rzeka Pasłęka na niemal całej swej dłu- • Jezioro Czarne – pośród lasów na gości stanowi rezerwat. Chroniona jest północnym brzegu Jeziora Drwęckiego jako główne siedlisko bobrów w Polsce, skryło się niewielkie Jezioro Czarne. Szlak a cały rezerwat ma powierzchnię przeszło przebiega brzegiem akwenu, stanowiące- 4249 ha. W okolicy Łukty obejmuje nie go ­rezerwat florystyczny o powierzchni prawie 10 ha. W płytkiej wodzie, osiągają- tylko rzekę i wąski pas terenów wzdłuż Dwór w Kraplewie, fot. J. Pruszyńska cej maksymalnie 6 m głębokości, rośnie bardzo rzadki poryblin jeziorny, tworzący niej, a także szeroki na prawie kilometr pas o szerokości kilku metrów wzdłuż brzegów jeziora. Poza tym występuje tu pas lasu po wschodniej stronie rzeki (mię- wiele innych chronionych gatunków roślin wodnych. dzy Pelnikiem i Gamerkami) oraz jezior Isąg i ­Łęguty. Rzeka Pasłęka była obok Su- walszczyzny po II wojnie światowej ostatnim miejscem, w którym żyły w Polsce Świątynia pw. św. Katarzyny w Łukcie, bobry. Wodno-błotne gryzonie w Pasłęce znalazły się jednak przypadkowo fot. J. Pruszyńska 36, 37 Szlak Czterech Mostów – jako uciekinierzy z hodowli; należały do gatunku występującego w Kanadzie, Bóbr, Przebieg: Łukta – Komorowo – Pelnik – Łęguty – Grazymy – Wynki – Łukta; 24,5 km w przeciwieństwie do bobrów europejskich znad Czarnej Hańczy na Suwalsz- fot. iStockphoto.com czyźnie. Dzięki ochronie, m.in. w rezerwacie na rzece Pasłęce, bobry szybko się Spokojna wycieczka bocznymi drogami pośród lasów i nad brzegiem jezior odrodziły i dziś w wielu częściach Polski są zwierzętami pospolitymi. wschodniej części Pojezierza Iławskiego. Pokonując pętlę szlaku, przekracza się • Łęguty – niewielka wieś nad jeziorem o tej samej nazwie i Pasłęką. Można tu czterokrotnie rzekę Pasłękę, znaną jako najważniejsza ostoja bobrów w Polsce. zobaczyć nieczynny obecnie kościółek ewangelicki 69 z lat 1737‑38 oraz Urozmaiceniem są też skromne zabytki w niewielkich miejscowościach na trasie otaczający go stary cmentarz. oraz możliwość kąpieli w mijanych akwenach. • Grazymy – malowniczo położona maleńka miejscowość, w której wznosi się Szlak prowadzi głównie drogami nieasfaltowymi, częściowo utwardzonymi okazały pałac neobarokowy z 1924 roku 70, aktualnie zajmowany przez i brukowanymi, częściowo gruntowymi. Jedynie około 1,5 km przez wieś Pelnik Dom Pomocy Społecznej. Podczas budowy wykorzystano mury piwnic starsze- wiedzie bardzo ruchliwą szosą asfaltową z Łukty do Olsztyna. go dworu, wzniesionego na początku XVI wieku. Szlak za wsią prowadzi ku lasom Poziom trudności: łatwy. wzdłuż pięknej alei lipowej, uznanej w całości za pomnik przyrody.

20 21 (dziś mieści się tu Archiwum Państwowe), gotycki budynek z pozostałością baszty z XIV wieku. 37 Szlak Bursztynowy • Rezerwat „Jezioro Orłowo Małe” – w pobliżu Przebieg: Nidzica – Radomin – Orłowo – Likusy – Jabłonka – Wikno – Zimna Woda ­szlaku, za miejscowością Orłowo, znajduje się w lesie je- – Więckowo – Módłki – Bartoszki – Nidzica; 53 km zioro Orłowo Małe. Porośnięte szuwarami brzegi i muliste dno niezbyt głębokiego (do 2 m) akwenu upodobały sobie Wędrówka trasą Szlaku Bursztynowego pozwala poznać atrakcje rozległej Pusz- niezwykle rzadkie w naszym kraju żółwie błotne. Zwierzęta czy Napiwodzko-Ramuckiej, rozciągającej się aż po Szczytno. Znaki prowadzą czasem wychodzą na południowo-zachodni brzeg jeziora, rowerzystów w okolice interesujących rezerwatów przyrodniczych, a także nad gdzie mogą ogrzać się w słońcu. W tym miejscu zbudowano duże jezioro Omulew, z którego wypływa rzeka o tej samej nazwie, wpadająca pomost widokowy, skąd możemy mieć szansę je zobaczyć. następnie do Narwi jako jej prawy dopływ. Na szlaku znajdziemy również pa- Akwen wraz z fragmentem otaczającego je lasu to fauni- miątki historyczno-krajoznawcze z różnych okresów – pośród nich najciekaw- styczny rezerwat przyrody „Jezioro Orłowo Małe”, obejmu- sze są zabytki samej Nidzicy. jący 4,5 ha. Utworzony w 1958 roku, był pierwszym w Pol- Trasa szlaku prowadzi głównie drogami asfaltowymi, ale też leśnymi drogami sce miejscem ochrony żółwia. Do rezerwatu można dojść gruntowymi. Większość odcinków trasy jest bardzo mało uczęszczana, a jedynie znakowanym szlakiem z Orłowa przez malownicze tereny krótki odcinek szlaku biegnie ruchliwą szosą z Nidzicy do Wielbarka. leśne, ­zajmujące wzgórza morenowe z licznymi źródłami Poziom trudności: łatwy–średni. i ­okresowymi oczkami wodnymi. • Jezioro Omulew – duże jezioro morenowe o kształcie Do zobaczenia na trasie: przypominającym literę „H” jest niemal całkowicie otoczone • Nidzica – miasto położone jest blisko dawnej granicy Mazowsza z Prusami. lasami, poza brzegiem północno-zachodnim, wzdłuż którego Przed wiekami mieściła się tu obronna osada pruskiego plemienia Sasinów, rozciągają się wsie Wikno, Jabłonka i Natać Wielka. Jezioro a w jej miejscu w 1268 roku Krzyżacy postawili drewniano-ziemną forteczkę, o długości ponad 7 km i średniej szerokości 1 km jest ­częścią z czasem zamienioną w murowany zamek. Miasto powstało obok zakonnej szlaku kajakowego rzeki Omulew. twierdzy, a jego pograniczne położenie sprawiło, że często było atakowane podczas licznych wojen polsko-krzyżackich w XV‑XVI wieku. W 1656 roku Nidzi- Źródła Łyny cę zaatakowali Tatarzy – sprzymierzeni z Polską. Walki i zniszczenia przetoczyły 3 km na zachód od Orłowa, w lasach nieopodal wsi Łyna bierze swój początek rzeka się przez miejscowość również podczas kampanii napoleońskich 1807 roku oraz o tej samej nazwie, która płynie następnie na północ przez całe województwo war- w czasie obu wojen światowych. mińsko-mazurskie i na terenie Rosji uchodzi do Pregoły. Łyna wypływa z wielu wydaj- Świadectwem potęgi i zamożności zakonu krzyżackiego był na tych po- nych i czystych źródeł w rozległej dolinie oraz licznych wąwozów bocznych, ocienio- nych lasem liściastym. Ciekawym zjawiskiem jest silnie zaznaczona erozja wsteczna, granicznych terenach wspaniały, ceglany zamek 71 . Warownia powsta- która powoduje ciągłe przesuwanie źródlisk w kierunku linii wododziału, tj. w górę ła w latach 1370‑1407 na wzgórzu. Widok na nią przesłaniają obecnie wyso- doliny. Źródła i otaczająca je knieja chronione są jako rezerwat krajobrazowy im. prof. kie drzewa. Główna brama prowadząca do zamku ulokowana jest od strony Romana Kobendzy, obejmujący powierzchnię 120 ha. wschodniej – najpierw wchodzi się na dziedziniec przedzamcza otoczone- Rzeka Łyna, fot. GEP Chroszcz go murem obronnym z niską, cylindryczną basztą w narożniku. Ponad przed- zamczem wyrastają wzniesione na planie kwadratów baszty narożne oraz • Rezerwat „Koniuszanka II” – tuż obok szlaku, w miejscu, gdzie trasa Ceglany zamek w Nidzicy, środkowa wieża bramna głównego zamku. Wejście wiedzie na dziedziniec przecina uchodzącą do jeziora Omulew rzeczkę Koniuszankę, rozciąga się rezer- fot. GEP Chroszcz ze zrekonstruowanymi po II wojnie światowej drewniano-betonowymi kruż- wat przyrody o powierzchni 64,5 ha. Teren rezerwatu obejmuje fragment stare- gankami. Zamkowe sale mieszczą hotel z restauracją oraz miejscowy ośrodek go lasu mieszanego z licznymi drzewami pomnikowymi (aż 78), wśród których kultury z niewielkim Muzeum Ziemi Nidzickiej (Nidzicki Ośrodek Kultu- są wielkie dęby i 200-letnie sosny. Koniuszanka przepływająca przez teren rezer- ry, ul. Zamkowa 2, tel.: 89 6250370, e-mail: nidzickiosrodekkultury@poczta. watu jest bardzo czysta i tworzy tu krótki, malowniczy przełom między wzgó- fm, www.nok.nidzica.pl). rzami morenowymi. Rezerwat jest łatwo dostępny dzięki pieszej ścieżce dydak- Poniżej wzgórza zamkowego rozciąga się stare miasto, którego większość tycznej. Nieco dalej rozciąga się trudno dostępny rezerwat „Koniuszanka I”, gdzie zabudowy została zniszczona w 1945 roku. Do dziś przetrwał m.in. neoklasy‑ ­występuje rzadkie zjawisko sufozji (wypłukiwania ziaren z osadów przez wody cystyczny ratusz z XIX wieku 72 i kamieniczki we wschodniej pierzei. podziemne) w obrębie polodowcowego, piaszczystego sandru. W rezerwacie, W pobliżu stoi kościół św. Wojciecha z XIV wieku 73 , odbudowany po w wyniku tego zjawiska, znika pod ziemią potok Napiwodzka Struga, który wy- 1914 roku w stylu neorenesansowym. Wokół starego miasta stały niegdyś mury pływa na powierzchnię przeszło 2 km dalej – już jako Koniuszanka. Rzeka jest sie- obronne, z których pozostały jedynie krótkie fragmenty oraz dwie XIV-wieczne dliskiem bobrów oraz rzadkich ptaków: lubiących wartkie strumienie pluszczów. baszty. Niegdyś w ciąg obwarowań włączony był też tzw. Klasztorek 74 Dzikie okoliczne lasy zamieszkuje bocian biały.

22 23 • Ostre Bardo – mała wieś w pobliżu granicy z Rosją. Znajduje się tu późnogo- 38 tycki kościół z początku XVI wieku 79, który przez niemal cały okres swe- Czerwony Szlak Pogranicza go istnienia, aż do 1945 roku służył ewangelikom. Zbudowany z kamienia polne- Przebieg: Sępopol – Liski – Judyty – Szczurkowo – Ostre Bardo – Stopki – Długa go i cegły, ma dostawioną od zachodu drewnianą wieżę. Po wysiedleniu Niem- – Sępopol; 33 km ców we wsi osadzono wielu Ukraińców z terenów Bieszczad – dziś świątynia słu- ży jako cerkiew greckokatolicka. Krótka wycieczka przez niewielkie miejscowości na Równinie Sępopolskiej. Ciche, zapomniane wsie z małymi kościółkami i rezydencjami pruskich rodów szlacheckich stanowią miejsca 38 bardzo rzadko odwiedzane przez turystów. Mały ruch spra- Czerwony szlak okolic Jezioran wia, że można liczyć na cały dzień spokojnej jazdy pośród Przebieg: Jeziorany – Kostrzewy – Krokowo – Lekity – Kalis – Ustnik – Wójtówko rolniczych krajobrazów. – Jeziorany; 18 km Prawie cała trasa prowadzi asfaltowymi drogami o bardzo małym natężeniu ruchu, a 3,5-kilometrowy odcinek między Szlak zatacza pętlę po zachodniej stronie Kolonią Skitno a Judytami wiedzie po płytach betonowych, Jezioran. Przebiega przez pagórkowate ułożonych na trasie nieczynnej linii kolejowej. tereny Pojezierza Olsztyńskiego, głównie Poziom trudności: łatwy. pośród pól i łąk, przecinając tylko jeden nieduży kompleks leśny. Po drodze trzeba Do zobaczenia na trasie: pokonać kilka stromych podjazdów. Trasa • Sępopol – miasto u zbiegu rzek Łyny i Guber powstało poprowadzona jest częściowo szosami as- w miejscu, gdzie niegdyś znajdował się obronny gród Pru- faltowymi o małym i średnim natężeniu sów, zniszczony przez Krzyżaków. Zakonnicy w zakolu Łyny, ruchu, a połowę dystansu pokonuje się wykorzystując jego naturalne walory obronne, w 1351 roku drogami gruntowymi. dokonali lokacji miasta. Wkrótce zostało otoczone murami, Poziom trudności: średni. zaś fosa łącząca Łynę z Gubrem sprawiła, że miasto znalazło się na wyspie. Do zobaczenia na trasie: Trasa wśród pól, W zakolu Łyny wznosi się duży gotycki kościół • Jeziorany – niewielkie miasto powstało w 1338 roku dzięki lokacji dokona- fot. iStockphoto.com św. ­Michała Archanioła 75 , zbudowany w latach nej przez biskupów warmińskich, którzy postawili zamek. W efekcie powstała Jeziorany – kościół św. Bartłomieja, Zachód słońca podczas wyprawy, 1360‑1400. Ma wysoką wieżę o przekroju kwadratowym, wbu- dwuskrzydłowa twierdza gotycka z XIV wieku, otoczona murami obwodowy- rys. RS fot. iStockphoto.com dowaną w korpus nawowy, a halowe wnętrze przykrywa gotyckie sklepienie mi; do budowli przylegało niewielkie przedzamcze. W XVII wieku biskupi war- gwieździste. Wyposażenie świątyni jest barokowe. Za kościołem widać przebudo- mińscy nakazali budowę dwóch nowych skrzydeł, przekształcając twierdzę waną na dom mieszkalny dawną gotycką basztę i krótki odcinek murów miejskich. w barokową rezydencję z ogrodami w stylu włoskim. Kres zamku przyszedł • Liski – w dawnych zabudowaniach dworskich 76 majątku szlacheckiej w 1783 roku, kiedy to gmach spłonął od uderzenia pioruna – katastrofalny po- rodziny Lieskewangów (od ich nazwiska pochodzi nazwa wsi), która rezydowa- żar zniszczył wówczas całe miasto. Niedługo potem na fundamentach głów- ła na tym terenie od 1425 roku aż do XVIII wieku, mieści się obecnie duża stad- nego, zachodniego skrzydła powstał nowy budynek przeznaczony dla władz nina koni. Przez długi czas w latach powojennych była to największa stadni- miejskich – do dziś mieści się tu urząd miasta. Z założenia gotyckiego pozosta- na w całej Polsce, a konie pochodzące z Lisek odnosiły liczne sukcesy sportowe. ły tylko kamienne mury przyziemia zachodniego o grubości 3 m wraz z piwni- • Judyty – w tej niewielkiej wsi wznosi się okazały XIX-wieczny pałac ro‑ cami oraz pozostałości baszty narożnej. dziny von Kunheim 77, stanowiący do II wojny światowej ośrodek rozległych Przy rynku zwraca uwagę kościół św. Bartłomieja 80 . Na teren świą- dóbr ziemskich, obejmujących wiele okolicznych wsi. Ciekawostką są naturalnej tyni wchodzi się przez barokową wieżę bramną – dzwonnicę z XVIII wieku. Za wielkości lwy z brązu ustawione obok pałacu, kupione w 1889 roku w Paryżu pod- nią wyrasta wysoka wieża kościoła, zbudowana wraz z 3-nawowym korpusem czas Wielkiej Wystawy Światowej. o układzie halowym oraz z prezbiterium w stylu gotyckim po 1345 roku. Wnę- • Szczurkowo – wieś powstała już w XIV wieku; w 1945 roku przecięła ją trze świątyni ze sklepieniem gwieździstym szczyci się niedawno odnowiony- granica między Polską a należącym do ZSRR (obecnie do Rosji) obwodem ka- mi organami z XVII wieku. liningradzkim. W polskiej części wsi pozostał znacznie przebudowany dwór • Ustnik – nieduża wieś nad jeziorem o tej samej nazwie niegdyś była częścią pochodzący z XIX wieku 78. Szczurkowo znane jest przede wszystkim jako rozległego majątku ziemskiego, pozostającego w rękach potężnych rodów pru- Ostre Bardo – cerkiew greckokato- miejsce jednej z większych w województwie warmińsko-mazurskim kolonii skich. Na początku XX wieku majątek został podzielony na dwie części, dlatego licka, rys. RS bociana białego. w bliskim sąsiedztwie stoją tu dwa zapuszczone dwory 81.

24 25 Tuż za wsią rozciąga się rezerwat „Ustnik”, obejmujący jezioro (Ustnik) oraz warmińskich 87 . Barokowa budowla podmokłe zagłębienie na północ od akwenu – łącznie 32 ha. Bujnie rozwija się powstała dzięki fundacji biskupa Adama roślinność szuwarowa, a rezerwat jest miejscem gniazdowania wielu gatunków Grabowskiego w latach 1741‑46. Zastąpiła ptaków wodnych – mimo małych rozmiarów jeziora gniazda wije tu 25 gatun- starszy dwór, istniejący już w XV ­wieku ków, a drugie tyle zatrzymuje się podczas przelotów. jako centrum administracyjne dóbr bisku- • Wójtówko – wieś nad Symsarną, oddalona o 2 km na zachód od Jezioran. pich w tej części Warmii. Wokół rozciąga Znajduje się tu duży folwark 82 z licznymi zabudowaniami gospodarczymi oraz się park z pięknymi starymi drzewami, a na stojący w niewielkim parku odrestaurowany dwór z początku XX wieku 83. teren całego założenia prowadzi wieżo- wa brama z oficyną. Powstanie parku było głównie zasługą kolejnego biskupa Czerwony szlak rowerowy okolic warmińskiego, znanego poety Ignacego 38 Krasickiego, który spędził w Smolajnach Dobrego Miasta wiele czasu. Obecnie starannie utrzyma- Przebieg: Knopin – Głotowo – Nowa Wieś Mała – Praslity – Smolajny – Międzylesie ny kompleks pałacowo-parkowy zajmuje – Barcikowo – Knopin; 34 km Zespół Szkół Rolniczych. • Międzylesie – we wschodniej części Szlak zatacza pętlę wokół Dobrego Miasta. Urozmaicone krajobrazy, zieleń wsi przy szosie z Dobrego Miasta do Je- lasów i ciekawe zabytki zachęcają do spokojnej i niespiesznej wędrówki. Z Do- zioran, kilkaset metrów od szlaku, wznosi brego Miasta dotrzemy na trasę znakowanym żółtym szlakiem rowerowym do się barokowy kościół pielgrzymko‑ Kalwaria Warmińska w Głotowie, Głotowa lub Knopina albo niebieskim szlakiem przez lasy na wschód od miasta. wy 88 , zbudowany w latach 1752‑53. Pielgrzymowały tu wówczas liczne Leśne ścieżki, fot. GEP Chroszcz Droga prowadzi niemal wyłącznie drogami gruntowymi, a jedynie niewielkie rzesze wiernych z Warmii, gdyż na początku XVIII wieku miało tu miejsce fot. iStockphoto.com jej fragmenty szosami asfaltowymi. Szczególną ostrożność znieważenie krucyfiksu. należy zachować na ponad półkilometrowym ­odcinku koło Smolajn, gdzie szlak wiedzie szosą krajową nr 51. Poziom trudności: średni. Zielony szlak 39 Do zobaczenia na trasie: „Po Szwajcarii Orzyskiej” • Głotowo – we wsi rozciągającej się wzdłuż doliny Przebieg: Orzysz – Grądy – Danowo – Stoczki – Ublik – Cierzpięty – Matyszczyki rzeczki Kwieli zwraca uwagę duży, ceglany kościół – Zastrużne – Wężewo – Okartowo; 33 km barokowy 84 , zbudowany w latach 1722‑26. Zastą- pił starszą i mniejszą świątynię, która nie mieściła już Malowniczość pagórkowatych terenów, przetykanych niewielkimi jeziorami oraz przybywających tu licznie pielgrzymów. Głotowo było zielenią lasów sprawiła, że pod koniec XIX wieku nadano okolicom na północ- bowiem od XIV wieku miejscem, do którego przyby- ny zachód od Orzysza miano „Szwajcarii Orzyskiej”. Warto udać się tam niedłu- wało wiele pielgrzymek. Wobec nasilenia się ruchu gim szlakiem rowerowym. Przy trasie rozciągają się pola uprawne, spore odcin- pielgrzymkowego na początku XVIII wieku, koniecz- ki przebiegają pośród lasów oraz brzegiem jezior. Szlak kończy się w Okartowie, na stała się budowa wspomnianej już nowej świątyni. skąd blisko do Orzysza, jednak jedyna łącząca miejscowości droga to ruchliwa W drugiej połowie XIX wieku na wschód od kościoła szosa krajowa nr 16. w zadrzewionej dolinie zbudowano, tzw. Kalwarię Szlak prowadzi niemal wyłącznie drogami gruntowymi, krótkie odcinki wio- Warmińską 85, której ukształtowanie terenu przypo- dą po szosach asfaltowych lub drogach bitych. minało topografię okolic Jerozolimy i tamtejszej Drogi Poziom trudności: średni–trudny. Krzyżowej. W pracach brali udział wierni z całej diecezji warmińskiej. Następnie wzniesiono zespół 14 kaplic Do zobaczenia na trasie: – stacji Drogi Krzyżowej 86 , a także grotę Matki • Śródleśne jeziora – w lasach na północ od Orzysza szlak przebiega w pobliżu Boskiej z Lourdes i kaplicę Modlitwy w Ogrójcu. kilku niewielkich jezior – Kieplina zwanego też Kęplastym, Przylesia i Błękitnego • Smolajny – wieś podzielona jest na dwie części sze- (inna nazwa Łazduny). Zbaczając na chwilę ze szlaku, nad ich brzegi można zoba- roką doliną silnie meandrującej rzeki Łyny. W zachod- czyć ciekawą roślinność wodną. W wielu miejscach wzdłuż tych mezotroficznych niej części miejscowości, zwanej Smolajny-Majątek, stoi (średnio żyznych) akwenów tworzy ona tzw. pło. Jest to gruba warstwa pływających piękny pałac, dawna letnia rezydencja biskupów roślin wodnych, np. szaleju jadowitego czy nerecznicy błotnej, na której osadzają

26 27 się szczątki innych roślin, z czasem wyrasta- Do zobaczenia na trasie: ją szuwary, a potem pojawić się mogą na- • Kotowo – tuż za wsią droga i szlak zjeżdżają do głęboko wciętej w teren do- wet drzewa (głównie olsza czarna). Pło jest liny Łyny. Strome skarpy miejscami rozcinają wąskie jary małych potoków. Tuż jednak bardzo zdradliwe, bo pod warstwą powyżej mostu, którym droga pokonuje rzekę, widać niewielką ­betonową roślinności wciąż jest woda – czasem ode- ­zaporę z elektrownią wodną 92, ukończoną w 2010 roku i tworzącą nie- rwane fragmenty tworzą pływające wyspy. wielki zalew na Łynie. • Cierzpięty – wieś nad południowym • Morawa – przed wsią droga okrąża od zachodu i południa dawny park kra- krańcem jeziora Buwełno, założona pod jobrazowy, rozciągający się wokół niszczejącego, XIX-wiecznego dworu 93. koniec XV wieku. Z dawnego majątku ziem- Za parkiem stoi część zabudowań zespołu folwarcznego miejscowego mająt- skiego pozostała większość ­zabudowań ku ziemskiego. folwarcznych 89 , tworzących wraz • Stoczek Klasztorny – nad zabudową wsi, założonej w połowie XIV wieku, do- z dworem z drugiej połowy XIX wieku czwo- minuje barokowy kościół. Stanowi on główną część zespołu ­klasztornego 94, robok zabudowań. W pobliżu miejscowości, który wyrósł w miejscu ustawionej tu w 1622 roku pośród lasu kapliczki, poświęconej w lasach między jeziorami Buwełno a ­Tyrkło, Matce Boskiej. Biskup warmiński Mikołaj Szyszkowski ufundował tu w latach 1639‑41 zachowały się ­pozostałości schronów kościół w formie nakrytej kopułą dużej rotundy. We wnętrzu umieszczono sprowa- i umocnień 90, należących do fortyfikacji dzoną z Rzymu kopię obrazu Matki Boskiej z bazyliki Santa Maria Maggiore, zwanej Pozostałości schronu w Cierz- Giżyckiej Pozycji Polowej z czasów I wojny światowej. Po przeciwnej, północno-­ Matką Pokoju. Kilka lat później przy świątyni osadzono bernardynów. Na począt- piętach, -zachodniej stronie Cierzpięt rozciąga się duży rezerwat przyrody „Nietlickie Bagno”. ku XVIII wieku wzniesiono wydłużone prezbiterium i wieżę kościoła oraz otaczają- fot. GEP Chroszcz Ogromne mokradła zostały częściowo zmeliorowane, ale wciąż są doskonałym ce całe założenie krużganki z narożnymi kaplicami kopułowymi. Wnętrze świątyni siedliskiem wielu rzadkich gatunków zwierząt, w tym licznych ptaków, m.in.: żurawi, zachowało cenne wyposażenie późnobarokowe, a cały klasztor jest obecnie pod orłów bielików i orlików krzykliwych. Żyją tu także bobry i łosie. opieką księży marianów. Znajduje się tu niewielka izba muzealna, poświęcona pry- Szlak w Stoczku Klasztornym, • Okartowo – nieduża wieś po dwóch stronach przesmyku łączącego jezioro masowi Stefanowi Wyszyńskiemu, więzionemu w tym miejscu przez władze stali- fot. GEP Chroszcz Tyrkło ze Śniardwami. Ponad cieśniną łączącą oba akweny przerzucono mosty: nowskie w latach 1953‑54 (Zgromadzenie Księży Marianów, Stoczek Klasztorny 30, Rowerem pośród lasów, kolejowy i drogowy. W części wsi po zachodniej stronie kanału stoi kościół 91 tel.: 89 7660911, e-mail: [email protected], www.stoczek.pl). fot. iStockphoto.com z końca XVIII wieku, zbudowany w miejscu starszej świątyni z ok. 1500 roku. Obec- ny jego kształt to w znacznym stopniu efekt rekonstrukcji po zniszczeniach I woj- ny światowej. Wnętrze – strop i empory – dekorowane są pięknymi polichromia- 37 mi, namalowanymi podczas odbudowy kościoła. We wsi znajdują się także ruiny Zielony szlak bunkrów z I i II wojny światowej. Przebieg: Grunwald – Stębark – Mielno – Królikowo – Olsztynek – Mańki – Pęglity – Łajsy; 39 km

Długa wędrówka pozwala z pola bitwy pod 38 Niebieski szlak okolic Lidzbarka Grunwaldem dotrzeć przez mało uczęsz- Warmińskiego czane tereny do linii kolejowej Ostróda- Przebieg: Lidzbark Warmiński – Koniewo – Budniki – Kotowo – Morawa – Napraty -Olsztyn. Szlak prowadzi przez niewielkie – Stoczek Klasztorny – Kierwiny – Sarnowo – Lidzbark Warmiński; 32 km miejscowości, ale w połowie trasy można zatrzymać się w Olsztynku, by kontynu- Ciekawa pętla szlaku wiedzie poprzez łagodne rolnicze krajobrazy na północny ować wędrówkę poprzez duże kompleksy wschód od Lidzbarka Warmińskiego. Prócz zabytków samego miasta najwięk- leśne aż do końca trasy. szą atrakcją jest piękny zespół pobernardyńskiego kościoła i klasztoru w Stoczku Trasa prowadzi w większości drogami Klasztornym. Szlak przemierza poza tym rozległe pola uprawne, a na trasie znaj- asfaltowymi o średnim lub małym natę- dują się jedynie małe wioski. Początkowy odcinek prowadzi wzdłuż doliny Łyny, żeniu ruchu, a także krótszymi odcinka- następnie poprzez nieznacznie falujące tereny Niziny Sępopolskiej. mi dróg utwardzonych lub gruntowych Trasa została poprowadzona głównie szosami asfaltowymi (ponad połowa duktów leśnych. Miejscami kłopoty może długości szlaku), a także innymi drogami utwardzonymi, m.in. z nawierzchnią sprawić orientacja, zwłaszcza na odcinku z płyt betonowych. Ruch samochodowy jest znikomy – z wyjątkiem krótkich od- między Mańkami a Pęglitami. cinków przy wyjeździe i wjeździe do Lidzbarka Warmińskiego. Poziom trudności: łatwy–średni. Poziom trudności: łatwy.

28 29 Do zobaczenia na trasie: zwieńczona szpiczastym dachem namiotowym z gontu. We wnętrzu zachowała • Grunwald, pole bitwy – łagodnie sfalowane rolnicze tereny między się część barokowego wyposażenia. wsiami Grunwald, Stębark i Łodwigowo, 15 lipca 1410 roku stały się polem bi- twy między wojskami polsko-litewsko-ruskimi króla Władysława II Jagiełły a oddziałami krzyżackimi, dowodzonymi przez wielkiego mistrza Ulricha von 40 Jungingena. W pobliżu drogi z Grunwaldu od Stębarka, w 550. rocznicę bi- Zielony szlak w gminie Stare Juchy twy, czyli w 1960 roku ustawiono pomnik zwycięstwa pod Grunwal‑ Przebieg: Stare Juchy – Zawady Ełckie – Gorłówko – Stare Juchy; 15 km dem 95 . Składa się on z kamiennego obelisku z płaskorzeźbionymi twarza- mi rycerzy oraz trzydziestometrowymi masztami z metalowymi proporcami, Doskonała trasa na krótką, spokojną wycieczkę po malowni- symbolizującymi chorągwie rycerskie sprzymierzonych armii. Warto zajrzeć czych okolicach Pojezierza Ełckiego. Przy szlaku znajdują się dwa do niewielkiego Muzeum Bitwy pod Grunwaldem 96 (Stębark 1, tel.: jeziora, kilka niedużych kompleksów leśnych i ciche, niewielkie 89 6472227, e-mail: [email protected], grunwald.warmia.mazu- miejscowości. ry.pl; muzeum czynne tylko od maja do września). Szlak prowadzi drogami asfaltowymi i bitymi, o bardzo małym Na polach bitewnych na południowy zachód od pomnika można zoba- natężeniu ruchu. czyć fundamenty gotyckiej kaplicy 97 , zbudowanej w 1411 roku przez Poziom trudności: łatwy. ­Krzyżaków. Między ruinami kaplicy a pomnikiem znajduje się głaz oznacza- jący miejsce domniemanej śmierci wielkiego mistrza; natomiast nieco dalej Do zobaczenia na trasie: od pomnika (w kierunku południo-wschodnim) wznosi się • Stare Juchy – we wsi znajduje się kościół z XVI wieku 104, ­kopiec Jagiełły 98 , prawdopodobne stanowisko dowo- którego wyposażenie stanowi m.in. renesansowy ołtarz i ambona dzenia polskiego króla w pierwszej fazie bitwy. z końca XVI wieku oraz organy z 1772 roku. Około pół kilometra na • Olsztynek – miasteczko na skrzyżowaniu ważnych wschód od wsi prowadzi żółty szlak spacerowy, którym można szlaków komunikacyjnych, zostało założone w 1359 roku dotrzeć do wielkiego głazu narzutowego 105 . Ogromny ka- obok postawionego osiem lat wcześniej zamku krzy‑ mień w średniowieczu służył podobno pogańskim Jaćwingom jako żackiego 99 . Do dziś z tej twierdzy pozostały dwa mocno ołtarz ofiarny. Z zabijanych zwierząt spływała krew, którą Jaćwin- przebudowane skrzydła, mieszczące obecnie szkołę. Obok gowie nazywali juchą – tak powstać miała nazwa miejscowości. stoi dawny gotycki kościół z XIV wieku 100 , obecnie • Jezioro Łaśmiady – nieco ponad kilometr od Starych Juch salon wystawowy Muzeum Budownictwa Ludowego. Za szlak wraz z drogą do Zawady Ełckiej sprowadza stromą serpentyną świątynią, dostawiony do zachowanego odcinka murów nad zatokę, stanowiącą zachodni kraniec dużego jeziora Łaśmia- miejskich, wznosi się gotycki dom, w którym urodził się dy. Zatoka określana jest czasem jako osobne jezioro – Ułówki. ­Krzysztof Celestyn Mrongowiusz, znany XIX-wieczny języ- Łaśmiady to jeden z większych akwenów Pojezierza Ełckiego, ma koznawca, filozof i kaznodzieja, zasłużony m.in. w badaniach powierzchnię 1060 ha i łączy w sobie cechy jeziora wytopiskowego nad Kaszubami. W domu mieści się ekspozycja poświęcona oraz rynnowego, osiągając znaczną głębokość prawie 44 m. Nad Mrongowiuszowi oraz oddział Muzeum ­Budownictwa wodą panuje zazwyczaj spokój – jezioro jest objęte strefą ciszy. ­Ludowego 101 . Główną atrakcją Olsztynka jest skansen 102 (Muzeum Budownictwa Ludowego – Park Etnograficzny, ul. Leśna 23, 40 tel.: 89 5191542, e-mail: [email protected], mu- Szlak żółty Gołdap – Popioły zeumolsztynek.com.pl; otwarty od 15 kwietnia do paździer- Przebieg: Gołdap – Jabłońskie – Włosty – Juchnajcie – Sokoły – Rożyńsk Mały nika). Rozciąga się on po północnej stronie miasta na 96 ha. – Ziemiany – Skaliszkiejmy – Klewiny – Kruki – Żabin – Rapa – Mieduniszki Wielkie Na szlaku, Znajdują się w nim liczne obiekty architektury wiejskiej – Skaliszki – Wydutki – Popioły; 60 km fot. iStockphoto.com z całego regionu, zarówno oryginalne budynki przeniesio- Zachód słońca nad jeziorem, ne z różnych wsi, jak i kopie innych. Wśród nich wyróżnia Długi szlak pieszy, dostępny także dla rowerzystów, łączy okolice Gołdapi z Krainą fot. D. Zaród się rekonstrukcja drewnianego kościółka z niedalekiego Wielkich Jezior Mazurskich. Prowadzi przez rzadko uczęszczane przez turystów okolice Pomnik bitwy pod Grunwaldem, Rychnowa z odtworzonymi cennymi polichromiami. Warto też obejrzeć od- wzdłuż granicy polsko-rosyjskiej, przez niewielkie wioski i duże kompleksy leśne. Po fot. J. Pruszyńska budowaną niedawno wczesnośredniowieczną osadę Prusów, zwaną Amalang. drodze można zobaczyć kilka oryginalnych atrakcji i delektować się nieskażoną naturą. Skansen w Olsztynku, • Mańki – we wsi leżącej na rozległej, śródleśnej polanie wznosi się murowany Szlak wiedzie drogami o różnej nawierzchni – asfaltowej, brukowanej, utwar- fot. D. Zaród kościół z końca XVII wieku 103, rozbudowany w 1770 roku. Skromnej bryle dzanej, a także częściowo gruntowymi. urody dodaje drewniana wieża z izbicą (tj. rodzajem nadwieszonego piętra), Poziom trudności: średni–trudny.

30 31 Do zobaczenia na trasie: trójkątny tympanon ponad centralnym ryzalitem, z tyłu, od • Gołdap – najdalej na północny ogrodu duży taras, wsparty na jońskich kolumnach. Budowla wschód położone miasto mazurskie po- została zaniedbana po II wojnie światowej przez zarządzający wstało dopiero w drugiej połowie XVI majątkiem PGR. W 2004 roku pożar strawił większość dachów wieku. Miasto, jako jedyne w wojewódz- i od tego momentu opuszczony gmach szybko niszczeje. twie, posiada status uzdrowiska. Gołdap • Lasy Skaliskie – rozległy i dziki kompleks leśny między szczyci się jednym z największych ryn- rzeką Gołdapą na południu i wschodzie a Węgorapą na zacho- ków na Mazurach. W sąsiedztwie tego dzie i częściowo od północy. Przeważają tu bory sosnowe, ale wielkiego placu ze skwerem wznosi się są też lasy mieszane. Łącznie obejmują 8700 ha powierzchni, duży kościół NMP 106 . ­Późnogotycka a pośród bagien i ostępów leśnych żyją m.in. łosie, wilki i rysie. świątynia z XVI wieku otrzymała wysoką, W rzekach spotkać można wydry i bobry. Awifaunę reprezen- masywną wieżę zwieńczoną schodkowy- tują m.in. żurawie, bociany czarne oraz drapieżne orły bieliki mi szczytami gotyckimi. Historię miasta i rybołowy. Szlak żółty przechodzi przez lasy na odcinku między i regionu można poznać, zwiedzając Mieduniszkami Wielkimi a Popiołami. Muzeum Ziemi Gołdapskiej 107 • Kanał Brożajcki – płynąca przez Lasy Skaliskie droga (ul. Partyzantów 31, tel.: 87 6150545, wodna łącząca Węgorapę z Gołdapią. Kanał przekopany został e-mail: [email protected]), prezentujące m.in. zbiory miejscowego pasjonata Mie- według projektu Jana Suchodolca w 1733 roku i odnowiony Pozostałości bunkrów w Gołdapi, fot. GEP Chroszcz czysława Ratasiewicza, którego imię placówka obecnie nosi. Zbiory obejmują w sto lat później. Dziś dostępny tylko dla kajaków, zamulony także działy: geologiczny, etnograficzny i militaria. Nietypową atrakcją Gołda- i zasiedlony przez bobry, jest bardzo malowniczy. W niektórych miejscach przecina Rzeka Węgorapa, pi jest możliwość wejścia na szczyt wysokiej na 46 m zabytkowej wieży głębokim wykopem niewielkie pagórki morenowe. Szlak przebiega drogą leśną fot. GEP Chroszcz ciśnień z 1905 r. 108 (ul. Paderewskiego 35, tel.: 87 6151515, e-mail: info@ wzdłuż południowej części kanału, m.in. obok zniszczonej śluzy. wieża-goldap.pl, www.wieza-goldap.pl; czynna od kwietnia do września). • Piękna Góra – na południe od Gołdapi rozciąga się malownicza kraina Wzgórz Szeskich. Pierwszym ich znaczniejszym wzniesieniem w pobliżu miasta jest Goł- 39 dapska Góra, zwana inaczej Piękną Górą (277 m n.p.m.), która znajduje się oko- Szlak „Duża Pętla Mrągowska” ło 4 km na południe Gołdapi. Szlak przechodzi u jej zachodnich podnóży. Wokół Przebieg: Mrągowo – Nikutowo – Wierzbowo – Żabieniec – Jakubowo – Nowy widać liczne elektrownie wiatrowe, zaś szczyt wieńczy panoramiczna kawiarnia Probark – Probark – Czerwonki – Tymnikowo – Mrągowo; 29,4 km z obracaną podłogą. Gołdapska Góra to nie tylko znakomity punkt widokowy, lecz przede wszystkim ośrodek sportów zimowych. Na jej stokach zbudowano Dobra trasa na spokojną wycieczkę rowerową, która pozwala poznać Mrągowo pięć różnych wyciągów narciarskich, w tym wyciąg krzesełkowy (zajazd i stacja oraz najbliższe okolice miasta z licznymi jeziorami rynnowymi. narciarska Piękna Góra Rudziewicz, Konikowo 11, tel.: 87 6154943, e-mail: biuro@ Trasa prowadzi na niedługich odcinakach drogami asfaltowymi, większość jej zajazd-rudziewicz.pl, www.zajazd-rudziewicz.pl). przebiegu to drogi gruntowe lub utwardzone szutrem, kostką brukową albo pły- • Rapa – niewielka wieś oddalona o 30 km na zachód od Gołdapi i zaled- tami betonowymi. Przeważają drogi o bardzo małym natężeniu ruchu, jedynie wie 2 km na południe od granicy z rosyjskim obwodem kaliningradzkim. Przy około 300 m w Probarku trzeba jechać ruchliwą szosą krajową nr 16. drodze z Bań Mazurskich stoi niesamowity grobowiec pruskiej rodzi‑ Poziom trudności: średni. ny von Fahrenheid 109 . Nie przypomina zwykłych nagrobków czy kaplic, znanych z miejscowych cmentarzy, lecz egipskie piramidy. Grobowiec ma for- Do zobaczenia na trasie: mę wysokiego na prawie 16 m ostrosłupa, wzniesionego na planie kwadratu • Mrągowo – powiatowe miasto może poszczycić się nadzwyczajnym poło- o boku 10 m. Budowlę zaprojektował sławny rzeźbiarz i architekt klasycyzmu, żeniem w otoczeniu licznych jezior. Główna część Mrągowa rozciąga się wzdłuż pochodzący z Danii Bertel Thorvaldsen. W grobowcu jako pierwsza pocho- brzegów rynnowego jeziora Czos, a naprzeciwko miasta na Półwyspie Czterech wana została w 1811 roku trzyletnia córeczka Friedricha von Fahrenheida, fun- Wiatrów wyrasta wysokie morenowe wzgórze, zwane Górą Czterech Wiatrów datora tej osobliwej budowli. (180 m n.p.m.). Mrągowo rozwinęło się przy zbudowanym w XIV wieku krzyżackim • Mieduniszki Wielkie – mała miejscowość nad Węgorapą, 5 km na zachód zamku, po którym jednak nie ma już śladu. W XV wieku miejscowość, zwana do od Rapy i zaledwie 3 km na południe od granicy z Rosją. W XIX wieku wieś nale- 1947 roku Ządzborkiem, zyskała prawa miejskie, powstało też charakterystyczne Polnymi duktami, fot. iStockphoto.com żała do von Farenheidów, właścicieli m.in. Rapy. Na skraju resztek zaniedbane- dla ówczesnych miast założenie urbanistyczne z rynkiem. go parku wznoszą się ruiny neobarokowego pałacu 110 , wzniesionego W centrum Mrągowa stoją liczne zabytkowe kamieniczki 111 , głównie w latach 1920‑22 przez ówczesnych właścicieli Mieduniszek rodzinę Schmidt z XIX wieku. Na środku rynku wznosi się klasycystyczny ratusz 112 z wieżą von Altenstadt, w miejscu spalonego starszego dworu. Od frontu pałac miał zegarową, mieszczący obecnie muzeum regionalne (Muzeum Warmii i Mazur

32 33 w Olsztynie, oddział w Mrągowie, ul. Ra- tuszowa 5, tel.: 89 7412812, e-mail: mrago- Rezerwat „Gązwa” [email protected], muzeum.olsztyn. W samym sercu Lasów Sorkwickich, które przemierza szlak, znajduje się rezerwat torfowiskowy (204 ha). Obejmuje on rozległe torfowisko wysokie, porośnięte przez bór bagienny z płatami msza- pl/muzeum-w-mragowie). W pobliżu stoi ru. Uzupełniają je fragmenty borów świerkowych, rosnących na torfie, z licznymi starymi okazami parterowy domek z muru pruskiego, tzw. drzew. Ochronie podlega roślinność bagienna, charakterystyczna dla tego typu torfowisk, z udzia- Wartownia Bośniaków 113 z małą łem bażyny czarnej, żurawiny błotnej, bagna zwyczajnego, borówki bagiennej oraz dwóch gatun- ekspozycją poświęconą niemieckiemu ków ciekawych roślin owadożernych – rosiczek. pisarzowi Ernstowi Wiechertowi. Główny kościół miejski to neogotycka, duża świą- Lasach Sorkwickich. Można również odpocząć nad dużym tynia św. Wojciecha. Jeziorem Gielądzkim. Warto zajrzeć do amfiteatru 114 Szlak przebiega przeważnie po drogach gruntowych lub przy północno-wschodniej części prome- żwirowo-szutrowych, choć spore odcinki również po szosach nady obiegającej jezioro Czos. Odbywają asfaltowych. Nie są to jednak trasy o dużym natężeniu ruchu, się tutaj znane w całym kraju imprezy: oprócz kilkusetmetrowego fragmentu szosy krajowej nr 16 w Sor- Piknik Country, a także Festiwal Kultury kwitach. Kresowej. Z kolei na południowych przed- Stopień trudności: średni–trudny. mieściach Mrągowa zainteresowani tech- niką wojskową mogą zajrzeć do Muzeum Do zobaczenia na trasie: Sprzętu Wojskowego 115 (ul. Prze- • Mrągowo – zob. s. 33 mysłowa 11c, tel.: 502540381, e-mail: info@ • Jezioro Gielądzkie – duże jezioro (444 ha) na Pojezierzu Mrą- muzuem.mragowo.pl, www.muzeum. gowskim; szlak prowadzi wokół niemal całego akwenu, a w Mły- mragowo.pl). niku można zatrzymać się na niewielkiej plaży. Jezioro osiąga głę- • Jezioro Czos – rynnowy akwen bokość 27 m i przebiega przez nie szlak kajakowy Krutyni (jego (279 ha), nad którego północnym, pół- początkowy odcinek). Spokojne jezioro objęte jest strefą ciszy. nocno-wschodnim i zachodnim brzegiem • Sorkwity – duża wieś leży na przesmyku między jeziora- rozciąga się zabudowa Mrągowa. Jezioro mi Gielądzkim i Lampackim, połączonymi niewielką rzeczką. składa się z dwóch odnóg: szlak w począt- W obecnym miejscu wieś została założona w 1379 roku. Sorkwity kowym swym odcinku przebiega wzdłuż należały przez wieki do kilku różnych rodów pruskiej arystokracji. zachodniego brzegu większej, zachodniej Czasy największej świetności tutejszy majątek ziemski zawdzię- odnogi, z kolei ostatni odcinek trasy bie- czał von Mirbachom, właścicielom Sorkwit w latach 1804‑1921. gnie ponad brzegiem wschodniej odnogi, Szlak przebiega tuż obok zabytkowego kościółka ewan‑ a następnie promenadą wokół północnego gelickiego 116, zbudowanego na przełomie XVI i XVII wieku. Deptak w Mrągowie, krańca akwenu. To ta część jeziora jest najgłębsza – osiąga ponad 42 m głębokości. Niska, salowa, pobielona od zewnątrz budowla o surowej bryle, Foto: D. Zaród • Jezioro Wągiel – nieduże (176 ha) jezioro o urozmaiconej linii brzegowej, któ- którą ożywiają półokrągłe okna oraz niska wieża, postawioną na rej większość jest zalesiona. Wzdłuż wschodniego brzegu przebiega granica Mazur- planie kwadratu. We wnętrzu jest m.in. późnorenesansowy ołtarz, Jezioro Czos, skiego Parku Krajobrazowego. Szlak rowerowy prowadzi drogą przez Wierzbowo do kazalnica i ławy kolatorskie z herbami właścicieli miejscowości. Foto: D. Zaród osady Żabieniec wzdłuż północno-wschodniej części akwenu. Choć jezioro zajmu- Na południe od szlaku rowerowego, na krótkim odcinku wio- je część tej samej rynny jeziornej, w której leży Czos, jest płytkie, osiągając maksy- dącego wzdłuż drogi krajowej nr 16, rozciąga się nad brzegiem malnie około 13 m głębokości. W Wierzbowie znajdują się dogodne zejścia do wody. Jeziora Lampackiego zadbany park. W jego obrębie stoi duży, neogotycki pałac 117 . Zbudowany przez von Mirbachów w latach 1850‑56, Neogotycki pałac w Sorkwitach, wzorowany był na reprezentujących ten styl budowlach angielskich, zgodnie rys. RS 39 z panującą ówcześnie w Prusach modą. Wspaniałe wnętrza z bogatymi zbiorami Szlak „Lasy Sorkwickie” cennych mebli i dzieł sztuki spłonęły w sierpniu 1914 roku, tuż przed bitwą pod Kościół ewangelicki w Sorkwitach, rys. RS Przebieg: Mrągowo – Lasowiec – Gązwa – Stama – Młynik – Bałowo – Pustniki ­Tannenbergiem. Nowy właściciel – baron Bernard von Paleske – odbudował pałac, – Stary Gieląd – Sorkwity – Bagienice Małe – Lasowiec – Mrągowo; 34,30 km który pozostał w rękach jego rodziny aż do 1945 roku. Po wojnie budowla służyła miejscowemu PGR, potem zamieniono ją w ośrodek wczasowy. Od 1998 roku Wędrówka szlakiem pozwala zarówno zwiedzić ciekawe zabytki, jak i rozkoszo- nowy właściciel rezydencji przeprowadził jej staranną odbudowę i dziś mieści wać się dziką przyrodą w rozciągających się między Sorkwitami a Mrągowem się tu hotel oraz restauracja.

34 35 Gronowo-Mamonowo Kretowiny Gołogóra Raj Nowa 519 Bramka Ględy O J E Z I E R O J. Ruda Żabi Róg P R Z Gady 0 10 km Pasłęka Gronowo E S Pasłęka J Woda Wenecja 527 Pupki Różaniec A Bożęcin Pupki J. Mosąg Brąswałd Różnowo N 10 11 12 22 Klonowo Florczaki 530 13 14 Młoteczno Jachowo Piele Dwór Z E J. Głębokie E R Pisa Braniewo Żelazna Z I Ruś J. Morąg Jonkowo Łyna J. Wadąg 6 7 E Słonecznik Dywity Góra Głębock J Liksajny Komorowo Wołowno Zalew 8 9 507 O J. Długie 504 Stępnień Grzędowo 510 P J. Bartężek Łukta Wadąg Wiślany Zakrzewiec Banówka Frombork Pasłęka 68 54 Wyszkowo Jaśkowo J. Isąg Wrzesina 527 Wójtowo Narusa Lipowina J. Ukiel Szyleny 507 Krzekoty Lelkowo Boreczno Tarda J. Tabórz Pelnik OLSZTYN Tolkmicko Chojnowo 19 20 Bledkowo 530 Białczyn Rynowo Szeląg Wynki 531 J. Giłwa 21 Piotrowiec J. Karnickie Miłomłyn 16 Klebark 4 5 Kadyny Krzyżewo Łęguty Wielki Pęklewo Dorocin Tolkowiec Dębowiec J. Szeląg 7 Wielki 69 Gietrzwałd 53 Suchacz Pogrodzie Jędrychowo Wysoka Karnity Grazymy J. Klebarskie Płoskinia K I E 70 Naterki J. Pierzchalskie Braniewska W S zob. s. 20 Szczęsne Łęcze 17 18 22 Pluty A Łyna 503 Rychnowy 505 Łajsy I Ł Łajsy J. Linowskie Próchnik Pakosze 512 Sąpy Liwa Pęglity 504 Kurowo 506 J. Gil Stare 15 16 Łoźnik Wielki Lubajny J. Wulpińskie Nowe Braniewskie Pieniężno Rogowo OSTRÓDA Jabłonki Kaborno Batorowo Krasny Las Ogrodniki Różaniec Guzowy J. Sarąg Batorowo 61 62 Muchorowo J. Drwęckie Piec 51 Nowakowo Róbno Długobór 507 Radziejewo Wielkie Milejewo Stare 63 64 Kępa Siedlisko Wałsza Samborowo Mańki Stawiguda 598 Rybacka Bielnik II Kwietnik Młynary Glebisko Lechowo J. Ostrowin 103 Nowa Księżno Frednowy Lichtajny Ornowo T Y Wieś Janowo Pomorska Wilczęta Drwęca O L S Z Ń S K 509 J. Taftowo Henrykowo 16 I E Adamowo 7 Wieś 513 Brzydowo J. Ustrych ELBLĄG zob. s. 5 Chwalęcin Turznica Elgnówko 2 3 Gładysze Kraplewo Gryźliny Wikrowo Gierłoż 66 67 Pasłęka Bażyny Smykowo Zawady Chaberkowo Wiktorowo Raczki Borzynowo Słobity 509 65 Szyldak Pluski Przezmark Gromoty zob. s. 18 J. Łańskie 42 43 Elbląskie Orneta Butryny Jegłownik Osiek Dobry Opin Naprom Rychnowo Tropy J. Druzno Drwęczno Lipowo 7 Olsztynek Bogaczewo J. Pluszne Nowa 505 Łukszty Pietrzwałd 99 100 101 102 J. Gim 22 Gronowo Rożental 15 Kaletka 7 Godkowo Szczepankowo Elbląskie 513 507 Wiśniewo Królikowo Wąska Rodągi 528 542 Łutynowo Pasłęk Lubomino Grabowo Kiersztanowo Krzewsk Kanał Sałkowice Różany Elbląski Skowrony Lesiska Wapnik Dylewo Gierzwałd Kurki Markusy Glaznoty Pawłowo Wiśniewo 527 Byszwałd 58 44 Surowe J. Maróz Jelonki 526 J. Tonka Giętlewo Pacółtowo 537 Zwierzno Dzierzgonka Gudniki Głodówko Złotowo 47 Markowo Wąska Rogiedle Mielno Maróz 45 Nowe Dolno Miłakowo 537 Marwica Krasin Stębark J. Mielno Jabłonka Kępniewo Kwitajny 593 Lubawa Napromek Frygnowo Likusy Brudzędy Stare Dolno Zielonka Marwałd Złotna Strużyna J. Miłdzie Wilczkowo Jagodziny Grunwald Dymnik Rychliki Pasłęcka Pasłęka 95 96 Wikno J. Omulew 528 541 Witramowo Święty Gaj Ulnowo Łyna 46 Chojnik J. Wuksniki Tuszewo 97 98 Bągart 1 Kwietniewo zob. s. 2 Konradowo Mortęgi zob. s. 29 Jurki J. Dąbrowa Zimna Lepno 48 Włodowo Orłowo Sambród Łączno Ponary Zwiniarz Mała Dąbrówno Turowo Frąknowo Woda 527 Kuligi Osiekowo Januszkowo Świątki J. Dąbrowa Dobrzyń Kreki Boguchwały Rumian 7 545 Małdyty Morąg Grodziczno Wielka J. Kownatki 519 J. Narie Kalisty Gardyny Rączki Radomin I E Wielki Dwór Wilamowo Brzydowo Wądzyn S K 49 50 Szkotowo R Sadławki Jarnołtowo Jędrychówko Kretowiny Skolity Mroczenko 538 Rybno Nida O Raj Ruszkowo M 51 519 Bramka Ględy Bartoszki Więckowo O 530 Nowe Gołogóra 542 P Bądki Klonowo Rynek Grzybiny Wenecja 527 Żabi Róg Kawkowo Prusy Dziurdziewo NIDZICA Dwór Mroczno Łysakowo 52 Bożęcin Florczaki Szkotówka 71 72 604 Módłki J. Ruda J. Morąg Pupki Uzdowo 538 J. Ewingi Zalewo Kiełpiny 73 74 E Woda Słonecznik Ruś Wel Grabowo R Z Liksajny Komorowo Jonkowo Zagrzewo E J. Bartężek J. Długie Boleszyn 541 zob. s. 22 Dobrzyki I Łukta Koszelewy Sękowo 545 Z 68 Jastrząbki 53 E J. Isąg Wel Kanigowo J Śliwa Jaśkowo 7 527 Kozłowo 515 J. Tabórz Pelnik Zalesie Jeleń Turza Nida 520 Jerzwałd O Tarda Wrzesina P Boreczno Słup Wielka Wiłunie Janowiec 54 Rynowo 530 Wynki Klęczkowo Kamieniec J. Giława Turza Płośnica Niedanowo Bartki Kościelny J. Płaskie J. Karnickie Miłomłyn Szeląg Łęguty Mała Gietrzwałd Lidzbark Karnity J. Szeląg Grazymy 69 531 Rezerwat Sarnowo Jabłonowo-Maćkowięta 521 Siemiany E Wielki 70 J. Lidzbarskie Prioma Olbrachtowo K I zob. s. 20 Łajsy „Obrazik” Wielki Krokowo Susz S Liwa Łęck DZIAŁDOWO J. Jeziorak W 16 Pęglity Napierki Januszewo A J. Gil Stare 22 Klonowo 544 Ł Wielki Rogowo Lubajny zob. s. 7 Wysoka Purgałki I Sąpy OSTRÓDA Jabłonki Ulnowo Nowy Wkra Gródki J. Sarąg K J. Drwęckie 61 62 - Kolonia Dwór P Księży Czerwona Guzowy U 541 544 Brodowo Białuty 521 Piotrkowo 63 64 Bryńsk Samborowo O Dwór Piec J Woda Tynwałd J. Ostrowin 0 10 km Mańki A M J. Jeziorak Drwęca Dłutowo Niechłonin Narzym Szymbark W Dźwierznia N O Stare 55 Starzykowo 16 Brzydowo S Ząbrowo 66 67 Elgnówko R Petrykozy Turznica K Iłowo-Osada E Rudzienice Kraplewo Szyldak S I O Zalesie K Smykowo K Kisielice Gałdowo Gierłoż 65 Zawady E C I - I Gromoty zob. s. 18 W IŁAWA Dół E O Naprom Olsztynek A Z Osa Laseczno 56 57 58 Lipowo Rychnowo 7 M 536 J. Iławskie zob. s. 14 59 60 542 Królikowo

36 37 Bykowo Radosze 650 J. Rydzówka WĘGORZEWO Radziszewo Piławki R O 0 10 km Barciany Piele S J Kałwągi Stawki Małe Bezledy-Bagrationowsk A Drogosze Wilkowo Srokowo Stręgiel Kiwajny Żywkowo N Ogródki J. Przystań 63 Gębałka Giębock Glitajny 590 Wielkie 41 Surwile J. Stręgiel Szczurkowo Równina Kuty 79 Ostre Korsze Parys Rodele J. Sileckie KRAINA J. Święcajty 510 Sigajny Toprzyny Piersele 78 Sągnity Pareżki Bardo Sarkajmy Saduny J. Mamry Stręgielek Jakunówko Gałajny Szczeciniak Lelkowo 51 Winda Tarławki J. Wilkus Olszynka Podławki Harsz J. Pozezdrze Czyprki Solno 77 Judyty Lipica Sztynort Kamińsk Żydowo Stopki Łankiejmy Duży Przerwanki Kwiatowo Kandyty Kiertyny Nowa Siniec Radzieje Pozezdrze Wojmiany Krasnowo Garbno Stara J. Dargin 511 Małe 512 Suśnik 592 Różanka Łabapa J. Gołdopiwo Wałsza Paustry Dzietrzychowo Różanka Dębowiec Barciszewo Długa Tołkiny Jeżewo Górowo Wiewiórki Mazany Pieczarki Jeziorowskie Liski Gnatowo WIELKICH Iławeckie 39 40 Łyna Babieniec Linkowo 591 Pilwa 63 Kruklanki 512 76 Lwowiec Pluty Zięby zob. s. 13 Borki BARTOSZYCE 75 Czerniki J. Dobskie Fuelda 512 Sępopol 590 KĘTRZYN Gierłoż Łoźnik Wojciechy zob. s. 24 Tolniki 33 J. Kisajno Świdry Spytkowo Klewno Biedaszki 34 35 Boćwinka Lubianka Małe Karolewo Doba Pierkunowo Antonowo Pieczonki Glądy Wajsnory Tolko Guber Reszel Żywki 511 Kinkajmy Wajsznoty Kwiedzina Kamionki Sątoczno Pieckowo GIŻYCKO Sulimy J. Kruklin Janikowo Pieszkowo Rodnowo Osieka Różyna Sławkowo Radziejowo Mnichowo 594 Martiany JEZIOR 27 28 29 Lusiny 36 32 92 51 Święta J. Dejguny J. Wydmińskie Lechowo Jagoty Budniki 593 Bezławki Pręgowo Owczarnia Grajewo Kotowo 592 J. Kławój Lipka Łabędnik 596 31 592 Wilkasy Sucholaski Morawa Krawczyki Kosy J. Dejnowa Wilkowo Salpik Miłkowo Koniewo Samławki Nakomiady Szczybały J. Niegocin Upałty 93 Galiny Leginy Giżyckie Miejska 513 Łyna Korsze Pilec Gronowo Jeziorko Ruda Siedliska Wola Runów Napraty Bajdyty J. Legińskie 591 Koczarki J. Guber Mingajny Knis Kleszczewo 57 Rydwągi MAZURSKICH Staświny Kaszuny Bugi Paluzy Łężany Budziska Szczepanki 94 Suśnik Krzyżany Skop Rydzewo Grzęda 590 J. Kiersztanowskie Tros Miłki 656 Szeląg Bobrownik Stoczek Wozławki Burszewo Boże Ryn Sarnowo Klasztorny Kiersztanowo Słabowo Kozin Paprotki LIDZBARK Warmiany 30 Rudówka Czyprki Wolnica 513 590 zob. s. 8 Wyszembork 63 Łaniewo WARMIŃSKI Wojkowo Pleśno Malinka Kierwiny J. Juno 642 Jagodne Opin Bieniewo Kiwity Bisztynek P O J E Z I E R Z Szestno 59 Rybical Prażmowo zob. s. 28 Zyndaki E J. Sałęt Ławki Marcinkowa J. Ublik Czarny Gązwa J. Ryńskie J. Jagodne Wielki Różyn 51 Bałowo Zalec Szymonka Wola Kierz 594 Surmówka Lubomino Mitogórze Kłębowo Polkajmy Stama MRĄGOWO J. Szymon Ublik Gronowo Piotraszewo Troszkowo J. Buwełno Jarandowo Pustniki Laowiec 111 112 113 Górkło Danowo Zagony J. Symsar Reszel Tymnikowo Użranki J. Tałtowsko 643 Cierzpięty Prosity Mołdyty J. Gielądzkie Młynik 114 115 Jora 507 Maków Unikowo Zasłużne 89 90 Stoczki J. Tonka Stary J. Czos Czerwonki 16 Smolajny Żegoty Mnichowo Bagienice Wielka Woźnice Matyszczyki 87 Kochanówka Franknowo Gieląd Bagienice J. Juksty Rogiedle Wągsty 16 Małe Faszcze Drozdowo J. Orzysz Praslity 593 Sorkwity 116 117 J. Tałty Grabówka Bzowiec Kominki zob. s. 34 Nikutowo Probark Tałty J. Tyrkło 593 Dobre J. Blanki Wójtowo Kolno J. Lampackie Nowy Baranowo Chmielewo Wężewo Orzysza Grądy Miasto Ustnik 81 82 83 J. Luterskie Kabiny Wierzbowo 16 J. Łuknajno Wilczkowo Wójtówko Kamionka Probark Tuchlin 91 Nowa Międzylesie J. Lampasz Krzywe Mikołajki Pasłęka Kalis 593 J. Legińskie Jakubowo Dziubiele Orzysz Wieś Mała 88 Jeziorany 596 Rozogi Zełwągi Okartowo 593 Prawdowo zob. s. 27 J. Sunia Knopin 80 J. Ławki Tejstymy Górowo Łężany Mojtyny J. Piłakno Grabowo Studzianka Lekity Stawek Wierzbiny Głotowo J. Stromek J. Krzywe zob. s. 33 Żabieniec Nowe Jesionowo J. Tejstymy 609 J. Mikołajskie Konradowo 84 85 86 R Ą G O W S K Gudy 530 Krokowo M I E Barcikowo Bęsia 590 Rybno 59 J. Gardyńskie Wierzba J. Śniardwy Gudynki Kostrzewy Dłużec Kalisty Świątki J. Limajno Frączki zob. s. 25 57 600 Piecki Kwik zob. s. 26 Iznota Popielno Nowe Czerwonka Szymanowo Grądy Kozłowo J. Białe 610 Bobrówko Cerkiewnik Włóki Lamkowo Stare J. Białoławki Różynka Włóki Węgój J. Bełdany Głodowo Skolity Bredynki J. Babięty Nawiady Cierzpięty Zdory P O J E Z I E R Wielkie J. Kocioł Dziękałówka Z E Tuławki BabantGant J. Warnołty Kronowo Wipsowo Gałkowo Niedźwiedzi 63 E Machary Prusinowo Onufryjewo Rostki Gołogóra Bukwałd J. Dadaj I E R Z J. Rańskie Krutyń Krutynia Róg 51 Łapka Biskupiec Z 601 Wygryny J. Seksty Łyna J E Jeleniewo Wejsuny Pilchy Pupki Różnowo Ramsowo O J. Nawiady J. Mokre Ukta Karwik Szczechy Barczewko Rukłaki P Sadowo Ładne Pole J. Jegocin Małe J. Roś Brąswałd Sorkwity Miętkie J. Krawino Babięta Jeglin Jonkowo Barczewo 58 Wojnowo Duży J. Wadąg Kromerowo J. Łęsk Zgon 58 Ruciane-Nida Maldanin Łupki Godki Dywity 16 Zabrodzie J. Zyzdrój 37 Pisa Maradki 58 Snopki Orłowo Wadąg Kaplityny J. Pisz Marksewo Wielki J. Zdrużno J. Skarp PISZ Kocioł J. Tumiańskie Kobułty 527 Rasząg J. Pierwój J. Marksoby Koczek Szeroki Duży Wrzesina Wójtowo J. Umlag J. Brzozolasek 58 Giedajty J. Ukiel Rozogi Pranie Bór Wiartel OLSZTYN Monkiny Piasutno 38 Jagodne Jedzbark Labuszewo Mały Stare J. Stromek J. Świętajno Spychowo Guty 16 Skajboty Leszno Szymki Klebark Rumy S K I E J. Wałpusz Jerutki J. Pogubie O W Borki Wielki G Świętajno J. Nidzkie Pisa Gietrzwałd Prejłowo Ą Rybno Świętajno Wielkie R Kolonia 59 Liski J. Klebarskie M Targowska Olszyny Naterki Sąpłaty 600 Karwica Łajsy Szczęsne Pajtuny Giławy Wola Pogubie Bogumiły Łyna J. Serwent Jeruty Rozoga Uściany Kumielsk J. Linowskie 57 Kałęczyn Płozy Jerutka Borki zob. s. 11 Średnie Pęglity Rozoskie Faryny Bartąg Purda Wawrochy 53 Turośl Filipki J. Wulpińskie Kaborno Dźwierzuty J. Rańskie Turowo Nowe Ciesina Pogubie Rybnica Małe J. Sarąg 53 Targowo Rańsk Kokoszki Anuszewo Muchorowo Marcinkowo Grzegrzółki Niedźwiedzie Czajki Tylne 51 Turośl 63 E Olszewki Występ Kowalik Hejdyk I Gawrzyjałki Kwiatuszki K Mańki Stawiguda 598 Wały Karpa Zdunowo S J. Kalwa Dąbrowa Miętkie Kilimany Wielkie A Nowa Jabłonka Jeże Pasym E L S Z T Y Ń Wieś J. Sasek J. Łęsk Wilamowo Rozogi Spaliny Małe I D O L S K Nowe Lipowiec Spaliny C K I E J. Kośno Wielki I E N O J. Leleskie 58 Klon Wielkie Z O W J. Ustrych Przykop Kiejkuty Orzeszki M A P Kopanki Tylkowo J. Gromskie 53 Gryźliny J. Łańskie Leleszki Trelkowo J. Marksoby Zawojki 0 10 km

38 39 Gołdap-Gusiew R O S J A Błędzianka Żytkiejmy Mieduniszki Czarnowo Dąbrówka 106 107 108 J. Gołdap Wielkie Żabin Kruki Wielkie 651 110 GOŁDAP A Budwiecie Degucie 109 I N Y Rapa Skaliszkiejmy A A P Błąkały Skaliszki K R R Ołownik SZESKIE G O Dubeniki Kolniszki Ę J. Czarne Stańczyki Ściborki Juchnajcie W Budzewo Jabłońskie Sokoły Czarne Białe Więcki Ziemiany Włosty Wronki Kozaki Wydutki Jeziorki Ziemianki Wielkie Górne Budry Banie Rożyńsk Mazurskie Kaczorówko Mały WZGÓRZA J. Bitkowskie 650 Babki Popioły Surminy 650 zob. s. 31 Piławki Lisy Pogorzel Żelazki Radziszewo Małe Nasuty P Kierzki Główka Siedlisko O Dorsze D Gębałka Grodzisko Golubie 65 J. Stręgiel Zawady Dunajek Wężewskie L Kuty Kowale A Stręgielek Szeski Oleckie S J. Wilkus Jakunówko Jabłonowo Drozdowo K J. Pozezdrze J. Krzywa Czerwony Wężewo I Kuta Dwór Szarejki E Pozezdrze Monety Przerwanki Żabinka Zawady Lenarty Pilewki J. Piłwąg J. Szwałk Oleckie Kiliany J. Czarne J. Gołdopiwo Walisko Wielki Borawskie 63 Jeziorowskie J. Łaźno Cichy Stożne Dąbrowskie Kruklanki Zamoście Borki Golubki Możdżany Mazury Babki Spytkowo J. Litygajno Oleckie Gryzy Szczecinki J. Żywy Lipowo Rogajny Olszewo Pieczonki Boćwinka J. Łękuk Orłowo J. Długie Sedranki Raczki Żywy Duty Żywki Zalesie J. Romoły Wielkie Sulimy J. Kruklin J. Sołtmany J. Dobskie Szczybały 655 OLECKO Urbanki Sołtmany J. Gawlik Wronki Dobki Orłowskie Dunajek Krupin J. Wydmińskie P Wojnasy Pietrasze O Świętajno Rosochackie Upałty Czarnówka J 655 Markowskie Mazuchówka Kije E Sulejki Giże Ełk Wieliczki Siedliska Szczecinowo Z Wilkasy J. Niegocin I Olecko Wydminy E Zajdy Cimochy Kleszczewo J. Szóstak Gorłówko Dudki Małe E R J. Kukowina Sobole Ł Z Szeszki J. Wojnowo Gąski Lega Czyprki Wężówka C Zawady E Wierzbowo Miłki Stare K Ełckie J. Przytulskie Zatyki Dorsze J. Krzywe 661 Malinka Juchy I J. Łaśmiady E Przytuły Kijewo Puchówka Marcinowa J. Pamer 656 104 105 Marcinkowo Stare zob. s. 31 Piaski J. Zdrężno Iwaśki Wola J. Ublik Talki 65 Wielki Krzywe Malinówka Płociczno Milewo Golubie Zaborowo J. Białe Zelki Bałamutowo J. Haleckie Chełchy J. Buwełno Okrągłe Pańska Grabnik Miłuki Wola J. Dobrzyń Kalinowo 63 Woszczele Przykop Lega 16 Cierzpięty Krzyżewo Skomack Małkinie Golubka Skomętno Rogale Siedliska Sędki Pianki Wielki J. Selmęt Wielkie Chrzanowo Dudki J. Tyrkło J. Orzysz Wielki 25 Laski Wielkie J. Skomętno Różyńsk EŁK Szeligi Borzymy Orzysza 26 Sordachy Orzysz J. Druglin Buczki Strzelniki Duży J. Ełckie Koziki Łoje Romoty Stożne Wężewo J. Szarek 23 24 J. Rostki Mrozy Makosieje J. Białe Klusy Wielkie Stacze 16 Giże Sypitki Skrzypki J. Śniardwy Wierzbiny Malczewo Brodowo J. Lipińskie zob. s. 7 Laski Małe J. Krzywe J. Przepiórka 63 J. Kępno Mostołty Nowe Nowa Weś J. Stackie Gudy Żelazki Wiśniowo Gaudynki J. Zdedy Ełcka Ełckie Krzywe Gorzekały Bajtkowo Ełk Kopijki Bemowo Lipińskie Dąbrowskie J. Bałoławki Piskie Niekrasy 667 Małe J. Kocioł Dziękałówka Nitki Krzywińskie Pogorzel Miłusze Ostrykół Wielka Szczechy Rostki Taczki Małe Czyprki Prostki Zalesie E Święcek 65 I Pilchy Zydlągi Dybowo K J. Roś S Różyńsk Gorczyce A Myszki J. Dybowskie L Ruda Wielki D Łupki J. Skrodzkie Marchewki O Orłowo Dmusy P Kocioł Kruszewo PISZ J. Borowe Tarachy Duży Lisy Jagodne 0 10 km 58 Biała Piska Pisa Myśliki Skarżyn Rakowo N Stere Kożuchy Guty Piskie Włosty 63 Kukły Bełcząc 58 Łodygowo

40