Gwerthfawrogiad ardal Llangefni

Hawlfraint

Mae'r cynlluniau yn y ddogfen hon wedi ei seilio ar fapio'r O.S. gyda chaniatad Rheolwr 'Her Majesty's Stationery Office' © Crown Copyright.

Rhif Trwydded LA09001L

Am fwy o wybodaeth cysylltwch â'r Adain Amgylchedd Adeiledig a Thirlunio

Hen luniau © Gwasanaeth Archifau, Cyngor Sir Ynys Môn

Dylid cael caniatâd gan y Cyngor cyn copïo unrhyw ddarn o’r ddogfen.

Cynnwys

Crynodeb gweithredol Newidiadau sylweddol ers dynodi’r ardal Y ffordd ymlaen Canllawiau datblygu ardal cadwraeth llangefni Cynllun lleoliad Terfyn gwreiddiol ardal cadwraeth Adolygiad o’r terfynau a’r argymhellion 1. Cyflwyniad 2. Ardal cadwraeth 3. Y gymuned 4. Dyddiad dynodi 5. Rheswm tros ddynodi 6. Lleoliad 7. Yr ardal sy'n cael ei chynnwys 8. Gosodiad 9. Cefndir hanesyddol Newid yn y boblogaeth Archaeoleg 10. Llefydd agored Coed a gwrychoedd 11. Trefwedd Golygfeydd 12. Yr economi leol 13. Defnydd ffisegol Deunyddiau adeiladu lleol a’r arddulliau Gwedd y stryd 14. Prif adeiladau 15. Elfennau positif a negyddol 16. Atodiadau

Crynodeb Gweithredol

Bydd y Datganiad Cymeriad Ardal Cadwraeth hwn yn dod yn Gyfarwyddyd Cynllunio Atodol (CCA) gweithredol pan gaiff ei fabwysiadu. Mae'n cefnogi Cynllun Lleol Ynys Môn 1996 (Polisi 40) a'r Cynllun Datblygu Unedol (Polisi EN13) a ddaeth i ben sy'n nodi y bydd cymeriad a golwg yr holl ardaloedd Cadwraeth dynodedig yn cael eu diogelu rhag datblygiad anghydnaws. Bydd eu cymeriad yn cael ei wella a'i ddatblygu trwy wneud gwelliannau a chaniatáu datblygiad newydd sydd wedi'i ddylunio'n addas.

Bydd y ddogfen hon yn ystyriaeth berthnasol wrth benderfynu ar geisiadau cynllunio.

Mae Cylchlythyr 61/96 (paragraff 20) yn datgan mai ansawdd lleoedd ddylai fod y brif ystyriaeth wrth nodi, diogelu a gwella ardaloedd Cadwraeth. Mae hyn yn dibynnu ar fwy nac adeiladau unigol. Mae'n gydnabyddedig y gall cymeriad arbennig lle ddeillio o lawer o ffactorau, gan gynnwys: grwpio adeiladau, eu graddfa a'u perthynas â mannau awyr agored, manylion pensaerniol, ac yn y blaen.

Mae Polisi Cynllunio Cymru 2002 (paragraff 6.5.15) yn nodi y byddai rhagdybiaeth gref yn erbyn rhoi caniatâd cynllunio petai unrhyw ddatblygiad arfaethedig yn gwrthdaro â'r nod o gadw neu wella cymeriad neu olwg ardal Cadwraeth neu ei lleoliad.

Ceir crynodeb isod o'r elfennau sy'n cyfrannu at gymeriad neu olwg ardal Cadwraeth Llangefni y mae angen ei chadw neu ei gwella.

Hanes

• Mae tystiolaeth i Safle ger Tre-Garnedd a ffôs o'i gwmpas a cheir cofnod yng nghyfnod Edward III i felin malu grawn ac mae hyn yn dangos peth o hanes canoloesol yr ardal.

• ‘Roedd Bwcleiod Porthaml a Baron Hill yn allweddol i dwf y dref.

• Yn 1765 agorwyd Ffordd Dyrpaig yn mynd trwy bentref bychan Llangefni.

• Bu marchnad yn y dref ers 1785.

• Mae cyswllt rhwng y dref a dau o bregethwyr Anghydffurfiol mwyaf Cymru - Christmas Evans a John Elias.

• Yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg sefydlodd Llangefni ei hun fel prif Dref Marchnad y Sir.

• Yn 1818 dechreuwyd gweithio ar Ffordd Telford a oedd yn osgoi'r dref.

• Ar ôl agor Rheilffordd Canol Môn hyd at Langefni yn 1865 ac yna ymlaen i Amlwch erbyn 1867 daeth manteision economaidd i'r lle.

• Yn ail hanner y bedwaredd ganrif ar bymtheg lluniwyd cymeriad y dref pryd y codwyd nifer o adeiladau cyhoeddus da.

• Yn y cyfnod diweddar gwelwyd nifer o ddatblygiadau mawr yn digwydd ar gyrion yr ardal Cadwraeth.

Gosodiad

• Tref fechan yw Llangefni mewn man cysgodol ar lan Afon Cefni.

• Hyd at 1760 ‘roedd modd teithio i fyny Afon Cefni hyd at y dref mewn cwch.

• Enillodd Gwarchodfa Natur Leol Nant y Pandy nifer o wobrau - yn eu plith gwobr Biosphere (MAB) gan UNESCO.

• Gwnaed Gorchymyn Diogelu Coed ynghylch nifer o goed yn yr ardal Cadwraeth a hefyd ceir nifer o goed unigol da iawn ar diroedd preifat.

• Mae'r coed yn ddylanwad mawr ar y tir o gwmpas yn y mannau preswyl ac oherwydd bod eu cyfraniad yn fawr i gymeriad cyffredinol yr ardal Cadwraeth.

• Ar gyrion y dref mae'r coedydd yn ddylanwad o bwys ar yr ardal Cadwraeth - ond heb fod mor fawr yng nghanol y dref.

• Ynddi mae strydoedd Fictoraidd llydan wedi eu cynllunio'n dda a hefyd ceir yma ac acw adeiladau cyhoeddus o bwys a sgwâr helaeth yn y canol.

• Oherwydd bod y tir yn rhedeg i lawr yn serth i ganol y dref mae uchder toeau yr adeiladau teras yn amrywio.

Pensaernïaeth

• Y steil gryfaf yn yr ardal Cadwraeth yw honno a gysylltwn gydag oes Fictoria.

• Mae'r adeiladau yn amrywio - yn y nail begwn ceir tai teras moel y dosbarth gweithiol ac yn y pegwn arall ceir tai sylweddol diwedd oes Fictoria wedi eu codi o frics a hefyd ceir adeiladau cyhoeddus mawr a chrand.

• Un o nodweddion pwysig y dref yw amrywiaeth yn uchder y toeau.

• Mae ffryntiadau'r adeiladau yn y stryd a'r amrywiaeth yn rhoi cymeriad ac yn creu diddordeb pensaernïol.

• Mae ffenestri dormer a rhai cromen yn nodweddion cyffredin.

• Mae ffenestri o deip sash yn perthyn i'r bedwaredd ganrif ar bymtheg wedi goroesi.

• Nodweddion eraill sydd wedi goroesi yw Pilastrau, Trawstiau, Terfyniadau, Capannau a Chornisiau ac addurnwaith plaster.

Newidiadau Sylweddol ers Dynodi'r Ardal

Yn y blynyddoedd diweddar gwelwyd datblygiadau o bwys yn digwydd ar gyrion yr ardal Cadwraeth e.e. Stadau Tai Newydd, Swyddfeydd Newydd y Cyngor, Siop Asda ac ehangu Stad Ddiwydiannol Bryn Cefni. Er gwaethaf eu maint ychydig o ddylanwad cafodd y rhain ar gymeriad yr ardal Cadwraeth a'i osodiad.

Ond gyda dyfodiad Asda cafwyd manteision – darparwyd ffordd wasanaeth sy'n mynd â'r traffig draw o ganol prysur y dref a hefyd crёwyd rhagor o gyfleusterau parcio yn y dref.

Buddsoddwyd llawer iawn o arian cyhoeddus yn Llangefni yn ddiweddar e.e. gwelliannau amgylcheddol Stryd yr Eglwys, cynlluniau i wella adeiladau trwy grantiau gwella trefi a gwella adeiladau masnachol (e.e. Neuadd y Dref, Gwesty'r Bull a Siop Goffi Mona House), Camerâu Goruchwylio a hefyd darparwyd llecynnau agored i'r cyhoedd ger Afon Cefni, llwybr cerdded a llwybr beicio a hefyd datblygwyd Gwarchodfa Natur Leol Nant y Pandy.

Y gobaith yw y bydd yr arian cyhoeddus yma a fuddsoddwyd ynghyd â datblygiadau mawrion a gafwyd yn symbyliad i fuddsoddiad preifat y mae ei angen i gwblhau trawsffurfiad y dref a chadarnhau y bydd Llangefni yn dref sirol ac yn le i sefydlu busnes ynddo.

Mae'r datblygiadau mawrion uchod a'r buddsoddiad cyhoeddus wedi sicrhau manteision economaidd ac wedi adfer hyder i'r ardal a ddiogelir; bydd hyn yn symbyliad i fuddsoddi yn adeiladau canol y dref a hynny yn ei dro yn diogelu dyfodol y lle ac yn gymorth i ddiogelu ei gymeriad. Oherwydd safon uchel yr adeiladau gwreiddiol ni welwyd llawer o newid yng ngwedd cyffredinol yr ardal Cadwraeth dros y ganrif ddiwethaf. Un o nodweddion hyfryd y dref yw manylion pensaernïol a'r manylion hyn sydd dan y bygythiad mwyaf onid oes gwaith cynnal a chadw'n cael ei wneud a hefyd pan fo gwaith altro heb gydymdeimlad yn cael ei wneud.

Y Ffordd Ymlaen

Mae ambell safle yn yr ardal Cadwraeth neu ar ei chyrion yn creu cyfle i ddatblygu e.e. Cross Keys, clwster Neuadd y Sir a'r Maes Parcio, yr hen Gae Sêl a thir ger llecyn deniadol ar lan Afon Cefni. Fodd bynnag, rhaid sicrhau bod unrhyw ddatblygiad yn dangos cydymdeimlad gyda chymeriad yr ardal Cadwraeth a'i chyd- destun.

Ar nodyn cadarnhaol mae adeiladau gorau'r dref yn rhai o safon ac yn gyffredinol mewn cyflwr da. Mae'r manylion addurnol gwreiddiol wedi goroesi arnynt a mae cynlluniau adnewyddu priodol a wnaed yn ddiweddar wedi parchu'r nodweddion gwreiddiol hynny. Yn ogystal a hynny, mae'r dref wedi manteisio'n ddiweddar ar fuddsoddiadau cyhoeddus a phreifat a bydd hynny o gymorth i adfer hyder.

Er hynny, ar yr ochr negyddol mae rhai adeiladau yn dal i ddioddef am nad oes gwaith cynnal a chadw cyffredinol yn cael ei wneud arnynt. Yn ogystal defnyddiwyd rhai defnyddiau amhriodol yn yr ardal Cadwraeth a hynny'n cynnwys:- Chwipiad cerrig mân a gorchudd arall ar waliau, drysau a ffenestri uPVC neu alwminiwm. Yn y gorffennol gwnaed gwaith altro ar ffrynt rhai siopau a chodwyd arwyddion busnes sydd ddim yn dangos parch i gymeriad arbennig yr ardal.

Bwriedir diwygio'r terfynau a chynnwys mannau newydd y tu mewn iddynt - mannau lle mae adeiladau neu nodweddion sy'n bwysig i ansawdd a gwedd yr ardal Cadwraeth. Gyda'r newidiadau buasai arwynebedd yr ardal Cadwraeth yn codi o 193,001m² i 221,512m².

Gyda golwg ar ddiogelu neu hyrwyddo cymeriad arbennig yr ardal Cadwraeth yn y dyfodol bydd rhaid parchu'r materion a ganlyn – y deunyddiau, y steil, maint, graddfa, toeau a llinell yr adeiladau er mwyn sicrhau cydymdeimlad gyda'r cyd- destun. Hefyd mae angen diogelu'r golygfeydd pwysig a'r mannau agored.

Canllawiau Datblygu Ardal Cadwraeth Llangefni

• Bydd rhaid i ddatblygiadau sy'n cael effaith ar yr ardal Cadwraeth hyrwyddo neu gryfhau cymeriad a gwedd hanesyddol y lle.

• Gall yr ardal Cadwraeth ddioddef llawer wrth golli manylion hanesyddol.

• Asesir dulliau rheoli traffig, cyfleusterau parcio a chyfarpar goleuo - o ran yr angen a hefyd yr effaith ar gosodiad y dref.

• Un o hanfodion unrhyw ddatblygiad yn yr ardal Cadwraeth fydd ansawdd.

• Rhaid i ddatblygiadau fod o safon uchel a dyluniad da a manteisio ar ddefnyddiau o safon uchel sy'n addas i'r cyd-destun.

• Mae datblygiadau o fath traddodiadol yn dderbyniol os ydynt yn dangos cydymdeimlad a hefyd o safon uchel.

• Bydd steil Cyfoes neu Fodernaidd hefyd yn dderbyniol os ydyw o safon uchel ac yn dangos cydymdeimlad gyda'r adeiladau o’i amgylch.

• Bydd penderfyniadau Rheoli Cynllunio ar geisiadau cynllunio yn seiliedig ar asesu cymeriad Ardal Cadwraeth Llangefni dan y Canllawiau Cynllunio Atodol.

• Bydd rhagdybiaeth yn erbyn dymchwel adeilad os ydyw'n peri niwed i gymeriad arbennig y lle.

• Wrth ddatblygu rhaid osgoi cael gwared o adeiladau heb fod angen a cholli nodweddion o ddiddordeb.

• Pan fo'n bosib bydd y Cyngor yn cynnig pob cefnogaeth i ailddefnyddio hen adeiladau gweigion.

• Bydd rhaid i ddatblygiadau barchu y mannau agored, y golygfeydd a gwerth y coed.

Adolygiad o’r Terfynau a’r Argymhellion (Gweler Atodiadau I a II)

Mae cymeriad ac ansawdd strydoedd tref marchnad Llangefni yn seiliedig ar gyfuniad o adeiladau a manylion pensaernïol yr ardal, a'r mannau agored trefol. Mae'r effeithiau tebygol ar gymeriad yr ardal Cadwraeth a'r peryglon iddi yn dibynnu felly ar yr holl adeiladau sydd â dylanwad ar fannau agored a strydoedd yr ardal Cadwraeth.

Mae'r asesiad a wnaed o ffin bresennol yr ardal Cadwraeth wedi nodi sawl lle sydd y tu allan iddi er bod adeiladau neu nodweddion sydd yn greiddiol i ansawdd a ffurf holl osodiad yr ardal Cadwraeth ei hun yn y llefydd hynny. Disgrifir isod yr ychwanegiadau arfaethedig i'r ardal Cadwraeth.

Rhwng Pont y Plas a'r Bont Fawr mae’r Afon Cefni a'r tirwedd naturiol o'i chwmpas yn creu elfen bwysig ym mhrydferthwch yr ardal Cadwraeth. Yn ogystal mae'r coed ar hyd glan yr afon yn bwysig – yn creu terfyn gweledol i ffiniau dwyreiniol a hanesyddol y dref. Yma argymhellir newid y ffiniau i gynnwys llain 3m o led i'r dwyrain o'r afon rhwng y ddwy bont hanesyddol.

Ar ôl ailasesu ffiniau'r dref credir bod angen cynnwys Neuadd yr Eglwys ger Eglwys Cyngar Sant yn yr ardal Cadwraeth, a hynny oherwydd ei nodweddion celf a chrefftau anarferol. Argymhellir newid neu ddiwygio'r ffiniau i gynnwys Neuadd yr Eglwys.

Mae'r trogylch a ddarparwyd yn ddiweddar ar y B5111 ger Pont y Plas wedi cael effaith andwyol ar y ffiniau gwreiddiol. Argymhellir diwygio'r ffiniau i gau’r rhan hon o'r briffordd allan, ac yn hytrach dilyn ffiniau Meddygfa Coed y Glyn i'r gorllewin o'r B5111 hyd at Lôn Las.

Ar ôl ailasesu'r ffiniau sydd, ar hyn o bryd, yn cynnwys un rhan yn unig, sef Gorsaf yr Heddlu, o glwstwr Neuadd y Sir awgrymir bod angen diwygio'r ffiniau yma i gynnwys y cyfan o'r adeilad rhestredig a hefyd y maes parcio gerllaw sy'n diogelu'r cyd- destun. Argymhellir diwygio'r ffiniau i gynnwys Neuadd y Sir a'r Maes Parcio gerllaw fel bod modd dylanwadu cymaint ag y bo'n bosib ar unrhyw ddatblygiad a geir ar y safle yn y dyfodol.

Peth arall a welwyd wrth ailasesu'r ffiniau oedd bod angen cynnwys pont y rheilffordd a bythynnod hanesyddol y rheilffordd gerllaw ar Lôn Glanhwfa yn yr ardal Cadwraeth. Argymhellir diwygio'r ffiniau i gynnwys y pont rheilffordd a'r bwthynnod.

Ar hyn o bryd mae'r ardal Cadwraeth yn dod i ben ger y rheilffordd wrth ymyl Capel Annibynwyr Smyrna. Argymhellir diwygio'r ffiniau i gynnwys y rhan honno o'r hen rheilffordd a fu ynghynt y tu allan, a chael pen draw mwy rhesymegol ym mhont y rheilffordd.

Wrth gynnwys pen isaf hanesyddol Lôn y Fron, sy'n rhedeg o Lôn Glanhwfa ger pont y rheilffordd, buasai'n bosibl creu un ardal gyflawn i Langefni yn hytrach na chael dwy ar wahân fel sy'n bod ar hyn o bryd a chreu dryswch. Argymhellir diwygio'r ffiniau i gynnwys pen isaf Lôn y Fron.

Credir bod angen cynnwys y cyfan o'r datblygiad rhubanaidd o dai mawr ar hyd Lôn Glanhwfa yn yr ardal Cadwraeth. Argymhellir diwygio'r ffiniau i gynnwys y cyfan o'r datblygiad rhubanaidd ar hyd Lôn Glanhwfa hyd at adeilad crand a Fictoraidd Parc Mownt – yr adeilad sydd yn dangos pen pellaf y datblygiad ac yn arwydd clir mai hwn yw mynediad i’r dref i'r rhai sy'n cyrraedd ar hyd y ffordd o'r de.

Gyda'r newidiadau arfaethedig hyn i'r ffiniau buasai arwynebedd yr ardal Cadwraeth yn codi o 193,001m² i 221,512m².

Er mwyn gwarchod neu gwella cymeriad arbennig yr ardal Cadwraeth dylid gwneud popeth yn bosibl i warchod y llefydd agored sydd ynddi. Dylai unrhyw ddatblygu yn y dyfodol barchu deunyddiau traddodiadol er mwyn cydweddu gyda'r adeiladau. Dylid ystyried yn ofalus maint a graddfa unrhyw ddatblygiadau newydd fel eu bod yn gweddu i'r hyn sydd o'u cwmpas. Rhaid diogelu'r golygfeydd pwysig a'r llecynnau agored.

1. Cyflwyniad

Crёwyd yr ardaloedd Cadwraeth gan Ddeddf Amwynderau Dinesig 1967 pan benderfynwyd nad oedd rhestru adeiladau hanesyddol yn unigol yn ddigon i amddiffyn lleoliad a grwpiau o adeiladau a oedd yn cyfrannu at gymeriad y lle fel cyfanwaith er nad oeddent wedi eu rhestru'n unigol. Sylweddolwyd hefyd fod y llefydd rhwng adeiladau, a choed, yn elfennau pwysig a phenderfynwyd gwarchod ardaloedd cyfan i'w galw'n Ardaloedd Cadwraeth.

O Dan Ddeddf Cynllunio (Adeiladau Rhestredig ac Ardaloedd Cadwraeth) 1990, mae'n ofynnol i awdurdodau lleol ddynodi fel ardaloedd Cadwraeth “Unrhyw ardal o ddiddordeb pensaernïol neu hanesyddol arbennig y mae'n ddymunol diogelu neu harddu ei chymeriad neu ei golwg”.

Mae'r Ddeddf yn ceisio diogelu neu harddu cymeriad ardaloedd, yn hytrach nag adeiladau unigol. Dylid gweld ‘Dynodi Ardal Cadwraeth’ fel y prif fodd o adnabod, diogelu a harddu hunaniaeth llefydd sydd â chymeriad arbennig.

Wrth nodi ardaloedd Cadwraeth, ansawdd dylai fod yr ystyriaeth flaenaf er na ellir cael rhestr gaeth a safonol ar gyfer ardaloedd Cadwraeth.

Nid yw dynodi ardal Cadwraeth yn rhwystro newidiadau yn y dyfodol i adeiladau a'r lle o'u cwmpas. Y mae, fodd bynnag, yn golygu bod yn rhaid i'r awdurdod cynllunio lleol, wrth ystyried ceisiadau cynllunio, gan gynnwys y rheini sydd y tu allan i ardal Cadwraeth ond a fyddai'n effeithio ar ei osodiad, trwy ystyried yn arbennig os a fyddai'r newidiadau arfaethedig yn “diogelu neu'n gwella cymeriad neu olwg yr ardal Cadwraeth”.

Dylai'r dynodiad ei wneud hi’n bosibl cadw a gwella cymeriad yr ardal, gan ofalu bod unrhyw ddatblygiad newydd yn gydnaws â diddordeb pensaernïol a hanesyddol arbennig yr ardal, ond heb amharu ar ei swyddogaeth na'i thwf.

Os y bwriad bydd dymchwel strwythur neu adeilad yn yr ardal Cadwraeth yn llwyr, yna bydd angen cael “Caniatâd Ardal Cadwraeth” gan yr awdurdod lleol. Fel arall, ymdrinnir â datblygiad mewn ardaloedd Cadwraeth trwy'r drefn arferol o wneud ceisiadau cynllunio. Yn amodol ar rai eithriadau, diogelir coed mewn ardaloedd Cadwraeth ac mae'n ofynnol i unrhyw un sy'n bwriadu dymchwel neu docio coeden roi 6 wythnos o rybudd ysgrifenedig i'r awdurdod cynllunio lleol.

O dan adran 69 y Ddeddf mae cyfrifoldeb ar awdurdodau lleol i adolygu eu hardaloedd o dro i dro ac ystyried a oes angen dynodi mwy o ardaloedd yn ardaloedd Cadwraeth. Dim ond trwy ddeall yr elfennau sy'n cyfrannu at gymeriad a golwg ardal y gallwn obeithio ei “ddiogelu neu ei harddu”.

Mae Cyngor Sir Ynys Môn yn cynhyrchu gwerthusiad cymeriad ar gyfer pob un o ardaloedd Cadwraeth yr ynys. Y dogfennau gwerthuso cymeriad hyn, ynghyd â'r polisïau sydd yng Nghynllun Lleol Ynys Môn a'r Cynllun Datblygu Unedol a ddaeth i ben, fydd y sail ar gyfer cynorthwyo rheoli datblygiadau mewn ardaloedd Cadwraeth.

Ceir arweiniad ar bolisïau cyffredinol, sy'n ystyriaethau perthnasol wrth benderfynu ar yr holl geisiadau cynllunio mewn ardaloedd Cadwraeth, ym Mholisi 40 Cynllun Lleol Ynys Môn (a hefyd ym Mholisi EN13 y Cynllun Datblygu Unedol a daeth i ben).

2. Ardal cadwraeth

Llangefni

3. Cymuned

Mae'r ardal cadwraeth yng nghymuned llangefni.

4. Dyddiad dynodi

Dynodwyd llangefni yn ardal cadwraeth ym mis awst, 1978.

5. Rheswm tros ddynodi

Mae gosodiad y dref, cysondeb cyffredinol a dulliau pensaernïol a Fictorianaidd ei hadeiladau, maint amrywiol yr adeiladau hynny, y mannau agored, y toeau amrywiol a safon cyffredinol yr adeiladau'n cyfrannu'n fawr at gymeriad y dref. Er bod sawl adeilad sy'n nodedig yn y dref wedi ei restru nid hynny, o angenrheidrwydd, sy’n cyfrannu at safon yr ardal ond yn hytrach y strydoedd eu hunain a’r llecynnau agored – dyma sy'n gwneud y dref yn un priodol i’w diogelu a’i hyrwyddo.

6. Lleoliad

Mae llangefni (cyf. Grid: 4575) ger afon cefni yng nghanol ynys môn.

7. Yr ardal sy’n cael ei chynnwys

Gweler Atodiadau I a II

Ffiniau’r Ardal Cadwraeth

Mae'r Ardal Cadwraeth yn Cynnwys dwy ardal sydd yn gwbl ar wahân. Mae'r Ardal Cadwraeth fwyaf, ble mae'r tref hanesyddol, yn rhedeg tua'r de-orllewin o'r pwynt mwyaf gogleddol yng Nghoed y Plas ar hyd cefnau Teras Stryd yr Eglwys, hyd at Neuadd yr Eglwys ac yna tua'r gorllewin hyd at ymyl y B5111. Yna mae'n mynd tua'r de ac yn croesi'r ffordd ym Mhont y Plas gan ddilyn Afon Cefni nes cyrraedd Rhif 11 Stryd y Bont. Yno mae'r ffiniau yn croesi'r ffordd, y B5109, ac yna yn fras yn dilyn Afon Cefni nes cyrraedd pwynt ym mhen deheuol adeilad Gorsaf yr Heddlu. O fan hyn mae'r ffiniau yn symud tua'r gorllewin ar draws Gorsaf yr Heddlu i lecyn ger y Gofeb. Am bellter byr mae'n rhedeg ar hyd wyneb adeilad y Llys Sirol cyn troi tua'r gorllewin gan gynnwys Capel Annibynwyr Smyrna; o'r lle hwnnw mae'n mynd ar hyd ymyl orllewinol yr hen rheilffordd hyd at Bryn Glas ac yn cynnwys y tir o gwmpas Bryn Glas. Aiff ymlaen tua'r gogledd-orllewin i gefn ffiniau Teras Penrallt cyn troi tua'r de-orllewin i gynnwys y Coleg Menai cyfoes (Canolfan Pen-rallt). Yna aiff tua'r gogledd, gan groesi Ffordd Cildwrn a’r B5109, union ger dŷ o'r enw Hafod – cyn mynd i lawr i'r Pandy ar draws yr afon ac i gyrion gogleddol Coed y Plas, gan gynnwys Eglwys Cyngar Sant a'r Rheithordy. Mae arwynebedd cyfanswm yr ardal Cadwraeth hon oddeutu 160,910m².

Mae'r Ardal Cadwraeth eilradd tua'r de o'r prif glwstwr o dai ar hyd ochr orllewinol Lôn Glanhwfa - yr A5114. O lecyn i'r de o Bodfryn mae'r ffiniau yn rhedeg tua'r de ar hyd ymyl yr A5114 hyd at dir Nant y Mynydd, gan gynnwys tir yr eiddo hwnnw. Yna mae'n mynd tua'r gogledd ar hyd ffiniau cefnau tai Lôn Glanhwfa hyd at Hedd yr Ynys. Yn y lle hwn mae'r ffiniau yn croesi Lôn Fron ac yn cynnwys beudai Fferm y Fron cyn symud ymlaen tua'r gogledd ddwyrain, gan gynnwys tiroedd y Fron. Yna aiff i gyfeiriad y de-orllewin ar hyd y trac sy'n rhedeg yn gyffiniol â Glenridge cyn dychwelyd i Bodfryn. Mae arwynebedd yr Ardal Cadwraeth eilradd oddeutu 32,091m².

Ar y cyfan mae cyfanswm arwynebedd y ddwy ran o’r Ardal Cadwraeth oddeutu 193,001m².

8. Gosodiad

Mae Llangefni yn dref bach dwt mewn man cysgodol ar lan afon Cefni ac union ger hafn coediog yn y tirwedd - sef Nant y Pandy. Hyd y flwyddyn 1760 ‘roedd cychod bychain yn dod i fyny Afon Cefni hyd at y dreflan fechan ar y pryd ac a dyfodd wedyn i fod yn dref.

Daeareg: Mae Nant y Pandy yn hollt daearegol yng nghanol yr ynys a'r hollt hwnnw sy'n pennu cyfeiriad afon Cefni ac yn golygu bod y dyfroedd yn troi'n sydyn cyn llifo'n fwy naturiol i gyrion Cors Ddyga.

Mae'r rhewlif wedi naddu cryn dipyn ar ddyffryn afon Cefni - ac yna cafodd y dyffryn hwnnw ei foddi gan y môr ac ymhen amser llenwyd yr aber gyda thywod.

Ar un adeg ‘roedd rhan helaeth Nant y Pandy yn goridor i ddyfroedd y rhew i lifo trwyddo, yn dilyn cyfnod Rhewlifol. Bellach mae gwely'r dyffryn yn cynnwys Sgist Gwyrdd Cyn – Gambraidd Complecs Mona (carreg metamorffig sy'n hollti'n rhwydd) ac ar draws hwn y mae Carreg Rud (yn rhedeg ar draws Nant y Pandy o Rosmeirch i Corn Hir) a Thwffâu.

Tirwedd: Mae'r ardal Cadwraeth ar lan yr afon Cefni ac hefyd tu mewn i Ardal Cymeriad Lleol Rhif 14 (ACL 14) yn Strategaeth Tirwedd Ynys Môn (1999) - strategaeth sy'n seiliedig ar LANDMAP Cymru a baratowyd gan Gyngor Cefn Gwlad Cymru. Hwn yw'r dull safonol o asesu cymeriad y tirweddau ledled Cymru.

Gorllewin canol Ynys Môn yw'r fro wledig fawr yng nghanol yr ynys. Yn yr ardal hon mae'r tir yn creu cyfres o gefnenau a'r rhan fwyaf ohono yn dir pori gyda chreigiau yn ymddangos ar yr wyneb yma ac acw. Y tu mewn i'r patrwm tirweddol hwn mae nifer o gynefinoedd arbennig – a hynny'n cynnwys tir gwlyb isel yn ogystal a nifer o fannau coediog. Mae'r olygfa yn cynnwys y ffactorau hyn ac un nodwedd yn arbennig yw'r caeau cymysg a phatrymau'r cloddiau. Un o amcanion allweddol ACL 14 yw hyrwyddo'r tirwedd hanesyddol a diwylliannol.

9. Cefndir hanesyddol

Mae dwy elfen i enw'r dref, sef Llan (Eglwys) a Cefni (enw'r afon sy'n llifo heibio'r eglwys). Yn y gorffennol ceir tystiolaeth i Llangyngar a hynny oherwydd cysegru'r eglwys i Cyngar Sant.

Mae Lôn Glanhwfa wedi ei henwi ar ôl hen drefgordd Nanhwrfa; gerllaw yn llifo y nail ochr a'r llall i'r ffordd hon mae Nant Hwrfa. Hon yw'r nant fechan sy'n llifo i Afon Cefni.

Enw'r nant hon sydd wedi goroesi yn enw'r stryd er bod y llythyren 'r' wedi diflannu bellach.

Yn ôl y diweddar Syr Ifor Williams, daw yr enw Cefni o ‘cafn’ (lle gwag neu gafn). Ymddengys mai'r cofnod cynharaf i'r enw ‘Afon Kevni’ yw hwnnw gan hynafiaethydd Harri VIII John Leland, yn gynnar yn yr unfed ganrif ar bymtheg.

Yn aml gwelir bod afonydd yn creu ffiniau tiriogaethol pendant a defnyddiwyd Afon Cefni fel ffin rhwng cymydau Malltraeth a Menai.

Yr hen enw ar Eglwys Llangefni oedd Llangyngar - a Chyngar yn dod o linach Cymreig o fri – ‘roedd yn fab i Arthog, yn ŵyr i Ceredig, ac yn or-ŵyr i Cunedda Wledig. Tu mewn i ddrws yr eglwys mae arysgrif yn perthyn i'r bumed ganrif. Tua'r gorllewin i'r adeilad mae Ffynnon Cyngar Sant ond yr enw arall ar hon yw Ffynnon y Plas.

Un o'r adeiladau cynharaf yn y cyffiniau ac o bosib yn perthyn i'r bedwaredd ganrif ar ddeg yw Safle Tre-Garnedd y tu cefn i Stad Ddiwydiannol Bryn Cefni - safle gyda ffos fawr o'I amgylch.

Wedyn ar afon Frogwy/Gafrogwy, rhyw 1½ milltir i'r gorllewin o'r Pandy, mae melin malu grawn, a cheir y cofnod cynharaf i hon yn nogfen cyfnod Edward III, sef “The Extent of Anglesey (1352)”.

Ar gyrion gogleddol Llangefni safai Plas Llangefni, a godwyd gan Wiliam Bwclai, Porthaml (Llanedwen) o gwmpas 1540-1550, a hwn oedd Plasty’r dref hyd nes marwolaeth Francis Bwclai yn 1714. ‘Roedd y teulu hwn o Borthaml yn gangen o deulu'r Bwcleiod. Yn y cyfnod hwn cangen Porthaml oedd y tirfeddianwyr mwyaf pwerus yn Llangefni.

Yn dilyn hunanladdiad Francis Bwclai yn 1714 aeth Plas Llangefni a rhan sylweddol o diroedd y plwyf i ddwylo Bwcleiod Baron Hill, Biwmares. Yna bu'r Plasty yn dŷ fferm ond cyn ei ddymchwel yn 1949, ‘roedd wedi dirywio yn ei statws - adeilad golchi dillad i'r dref oedd erbyn hynny.

Ar ôl pasio Deddf yn 1765 “for repairing and widening the road from Porthaethwy Ferry to Holyhead” codwyd Ffordd Dyrpaig ar draws tref fechan Llangefni ac ar y pryd ‘roedd tollborth Llangefni yn un o'r pedair ar y ffordd i Gaergybi.

Yn y ddeunawfed ganrif câi Llangefni ei gwasanaethu gan Melin Cefni - melin malu grawn ger llyfrgell gyfoes Llangefni yn Lôn y Felin ac union ger yr hen ffrwd a redai o Nant y Pandy - ffordd sydd bellach wedi diflannu. Yn y National Commercial Directory 1828/1829 gan Pigot cyfeirir at y felin fel “the water mill under Llangefni”. Daeth dyddiau'r felin i ben yn gynnar yn yr ugeinfed ganrif pryd y cafodd ei haddasu, yn y cyfnod rhwng y ddau ryfel, i gynhyrchu trydan a dŵr i'r dref. (Gweler Atodiadau III & IV)

Tref gymharol ifanc yw Llangefni ond bu marchnad ynddi ers 1785. Dyma ddisgrifiad o'r dref a'r dro'r bedwaredd ganrif ar bymtheg gan H. Hughes, rheithor y plwyf: “A pretty little village, romantically situated in a vale with much wood about it. Ye thirtieth day of September 1785 ye first market was held at Llangefni, it consisted for that year chiefly of flesh meat, poultry and a little corn. At ye end of ye year 1810 there was in the parish 190 inhabited houses and in ye following spring there were in it ten houses then building. The families chiefly employed in agriculture 402, mechanics and handicrafts 39 and the total of all persons was 965.”

Bu dau o bregethwyr Anghydffurfiol mwyaf Cymru yn preswylio yn y dref - Christmas Evans a John Elias.

Mae Capel Ebeneser (capel Cil-dwrn gynt) ar gyrion yr ardal Cadwraeth ac yn un o'r capeli cynnar iawn - codwyd ef yn 1781 ond gwnaed ychydig o waith altro arno yn 1849. Hwn oedd tŷ cwrdd cyntaf y Bedyddwyr yng Ngogledd Cymru a chyswllt rhyngddo â gweinidogaeth Christmas Evans.

Ar ôl codi Cob Malltraeth a'r cloddiau o amgylch yr afon yng Nghors Ddyga ar ddechrau'r bedwaredd ganrif ar bymtheg enillwyd 2,523 acer o dir oddi ar y môr er pwrpas gwneud defnydd amaethyddol ohono. Yn y cyd-destun hwn diddorol yw sylwi bod cyfran o'r tir, yn Llangefni, wedi'i neilltuo i'r tlodion.

Yn 1807, yn lle'r hen bont, codwyd Pont Plas/Pont-y-Plas (yn dod o enw Plas Llangefni sydd wedi ei ddymchwel) dros Afon Cefni. Cryfhawyd y bont hon yn 1865 cyn ei chodi o'r newydd yn 1945.

Yn 1808 yn Llangefni y cafwyd cyfarfod cyntaf cymdeithas amaethyddol y Sir.

Wrth edrych ar fap 1812 gwelir yn glir bod y rhan fwyaf o dir y dref unai yn eiddo i lond dwrn o berchnogion neu'n cael ei brydlesu ganddynt – Teulu'r Bwcleiod, O. P. Meurig Ysq (Bodorgan), Yr Arglwydd Uxbridge (Plasnewydd), y Parchedig Thomas Ellis, y Parchedig Henry Hughes (Ficar Llangefni) ac O. A. Poole (Pencraig). (Gweler Atodiad IV)

O ddechrau'r bedwaredd ganrif ar bymtheg tyfodd Llangefni mewn pwysigrwydd a datblygu i fod y dref marchnad pwysicaf yn y Sir ar draul marchnad Llannerch-y- medd ac yn arbennig marchnad Aberffraw, lle gwelwyd gostyngiad.

Ar y stryd fawr cynhaliwyd ffeiriau gwerthu gwartheg ond ‘roedd y gwaith gwerthu moch, geifr a ffowls yn digwydd yn y sgwâr. Yn Stryd yr Eglwys y gwerthwyd ceffylau.

Ar droad y bedwaredd ganrif ar bymtheg dechreuodd y lle i ddatblygu'n dref.

Erbyn 1817, oherwydd twf sydyn y dref, ‘roedd angen carchar bychan ynddi a chafodd hwnnw ei ymestyn yn 1844.

Y flwyddyn ddilynol cafwyd rhagor o ddatblygiadau adeg adeiladu un o Ysgolion Cenedlaethol cyntaf Ynys Môn. Yr Eglwys Anglicanaidd oedd yn gyfrifol am redeg yr ysgolion hyn ac ynddynt ‘roedd yr addysg i gyd trwy gyfrwng y Saesneg.

Yn yr un flwyddyn (1818) dechreuwyd gweithio ar Ffordd Telford - ffordd a oedd yn osgoi'r dref ac arni fe godwyd gwesty newydd i goetsys mawr ym Mona. Er mwyn lleddfu rhywfaint ar y niwed masnachol a ddaeth gyda'r lôn newydd aethpwyd ati i godi ffordd gyswllt rhyngddi a Llangefni.

Rhwng 1822 ac 1824 fe godwyd Eglwys Cyngar Sant yn lle eglwys a oedd yn hŷn. Yn 1868 cafwyd y gladdedigaeth olaf yn y fynwent ac er mwyn gostwng costau cynnal a chadw'r cerrig cawsant eu symud yn 1973 a'u gosod yn rhes ar hyd wal yr Eglwys.

Yn 1824 agorwyd cangen o Fanc Cynilion Môn. Erbyn 1841 ‘roedd adeilad gwreiddiol Neuadd y Dref wedi ei godi ac yn fuan wedyn, yn 1844, fe godwyd Capel yr Annibynwyr – Capel Smyrna.

Yn ôl map y degwm 1845 gwelir bod y rhan helaeth o strydoedd mwyaf y dref a'u gosodiad yn gyffredinol wedi’u sefydlu.

O gwmpas 1829 codwyd adeilad 3 llawr Melin y Graig (Melin Wynt y Graig Fawr, Pencraig) a hynny mewn llecyn amlwg i'r gogledd-ddwyrain o'r dref a pharhaodd i droi tan 1893.

Erbyn 1848 ‘roedd trenau'n rhedeg o Gaer i Gaergybi ac yn dilyn hynny, ddwy flynedd yn ddiweddarach, codwyd Pont Britannia ar draws yr Afon Menai. Yn 1865 yr agorwyd y darn o reilffordd i Langefni.

Erbyn 1851-2 ‘roedd yr hen ysgol a godwyd yn 1818 wedi mynd i gyflwr drwg – cyflwr adfeiliedig difrifol - a bu'n rhaid codi'r Ysgol Genedlaethol a'r Ysgoldy mewn llecyn uwchben Allt Forwyllt. (Gweler Atodiad V)

Yn 1860 adeiladwyd carchar fechan/Gorsaf Heddlu yn Stryd y Cae.

Gydag agor y Llys Sirol newydd yn Lôn Glanhwfa ar 13 Mehefin 1861 cafwyd rhagor o dystiolaeth bod Llangefni yn ennill tir ar Fiwmares fel safle pwysigrwydd yng ngweinyddiaeth y Sir.

Yn yr un flwyddyn fe agorwyd Banc Cynilion Swyddfa'r Post Llangefni.

Yn y cyfnod hwn sefydlwyd yr Anglesey Central Rail Company hefyd ac erbyn 1865 ‘roedd y darn o linell rheilffordd i Langefni wedi ei agor, ond ‘roedd llwybr arfaethedig gwreiddiol y rheilffordd yn croesi'r tir tua'r gorllewin o'r dref. (Gweler Atodiad VI)

Yn ôl y Slaters Trade Directory 1868 y banc cyntaf i ymsefydlu yn Llangefni oedd y Royal Metropolitan Bank of England.

Heb amheuaeth, ‘roedd y Gangen hon o Rheilffordd Llangefni o fudd mawr i fasnach y dref ac i'r pentrefi gwledig o gwmpas. Oherwydd y datblygiadau ‘roedd modd symud anifeiliaid o farchnadoedd Llangefni a Llannerch-y-medd yn ddi-rwystr ar y rheilffordd ac yn fuan codwyd Corlannau i Wartheg ger y lein yng nghyffiniau'r Dingle. Unwaith y cyrhaeddodd y rheilffordd, ‘roedd hi'n haws o lawer cludo glo.

Oherwydd is-ddeddf gan y Cyngor - un yn gwahardd gwerthu anifeiliaid ar y strydoedd - sefydlwyd Cae Sêl Llangefni y tu cefn i'r Stryd Fawr.

Unwaith eto dyma dystiolaeth y Slaters Trade Directory 1868 am Langefni: “Llangefni is a parish in the hundred of Menai, Isle of Anglesey. The market town is a small one, the town is washed by the river Cefni (crossed by an ancient bridge of two arches), and upon the stream are corn mills. The carrying of leather and malting employ a few of the inhabitants and others are engaged in agriculture....The Bulls Head Inn the principle[sik principal] commercial hotel is a very respectable and comfortable establishment, at this house business connected with the inland revenue is transacted....National and Provincial bank has a branch here, and also savings bank.”

Yn yr un flwyddyn mae'r National Gazetteer (1868) yn disgrifio Llangefni fel tref: “situated in a vale, watered by the river Cefni, which is here crossed by a bridge of two arches. The main road between Bangor and Holyhead passes through it, as well as the old Roman road. The little town of Llangefni is a bustling and prosperous place, with a population of about 1,800...The chief employment of the people are leather dressing, malting, and the woollen manufacture. There are corn mills on the stream. In the last century it was only a small hamlet.”

Dymchwelwyd hen Neuadd y Farchnad ym 1882. Ar 10 Mawrth 1884 fe agorwyd Neuadd y Dref, ac fe’i godwyd ar ran o dir yr hen Neuadd Farchnad a ddymchwelwyd. Rhoddwyd yr adeilad yn rhodd gan Syr R. Mostyn Bwclai ar gost o £4,500 i ddathlu pen-blwydd ei fab yn 21 oed.

Prydleswyd ef i Gyngor Dosbarth Trefol Llangefni yn 1897 am £100 y flwyddyn ac wedyn fe'i prynwyd gan y Cyngor am £3,900 yn 1915. Dros y blynyddoedd bu'r neuadd yn adnodd gwerthfawr iawn i'r dref. (Gweler Atodiad VII)

Yn ei chyfrol "Island of Mona" yn hanner cyntaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg dyma oedd gan Angharad Llwyd i'w ddweud: “This parish contains 1885 acres of cultivated land... This town is beautifully situated in a rich and fertile vale... well built and of prepossessing appearance, consisting of several regular and well-formed streets, with a neat market-house... In 1829... at Glanhwva... forty human skeletons were found... and in the adjoining field, great number of human bones are scattered in every direction. These are supposed to be the remains of the men who fell at the siege of Ynys Gevni.

About a mile from Llangefni, are considerable remains of a paved road... in many places with large masses of jasper, which is found in a quarry at no great distance, intermixed with grit stone. It is thought by some antiquaries to be part of a Roman road, which anciently led from the Moel y Don ferry, across the Menai, to the station at Holyhead...”

Yn dilyn Deddf a basiwyd yn 1889 agorwyd yr Ysgol Sir gyntaf dan reolaeth y Cyngor Sir yn Llangefni yn c.1897. Dros dro cynhaliwyd yr ysgol yn Neuadd y Dref cyn ei symud i adeilad newydd a phwrpasol yn c.1900 (bellach gelwir y lle yn Ganolfan Pen-rallt, adeilad Coleg Menai). (Gweler Atodiad VIII)

Yn 1897 ceir y cofnod a ganlyn yn Elusennau Gwaddoledig Plwyf Llangefni: “There are three small houses in the parish, which are now inhabited by three poor families rent-free, who are placed in them by the vestry...The premises are kept in repair at the expense of the parish.”

Erbyn tro’r ganrif cadarnhawyd pwysigrwydd Llangefni fel canolfan weinyddol i'r ynys pan godwyd Neuadd y Sir yn 1899. Yn 1902, cwblhawyd sgwâr y dref pan godwyd y cloc sydd hyd heddiw yn nodwedd trawiadol iawn yng nghanol y sgwâr.

Ar fapiau yn perthyn i'r cyfnod 1900-1920 gwelir Cae Sêl arall yng nghyffiniau Llawr y Dref. (Gweler Atodiadau VIII, IX, X, XI, XII a XIII)

Yn 1910, ac unwaith yn rhagor yn 1920-1 ‘roedd Stad Baron Hill Biwmares yn gwerthu 250 o unedau o eiddo a'r rhan fwyaf ohonynt yn Llangefni a Biwmares. (Gweler Atodiadau IX, X, XI a XII)

Erbyn Mehefin 1915 ‘roedd Ysbyty Cefni wedi ei agor ger Pencraig.

Hefyd mae dwy gofeb yn y dref a godwyd i goffau'r rhai hynny a gollodd eu bywydau yn y Rhyfel Mawr. Cofeb o fath Senotaff yw'r un amlycaf (a sefydlwyd yn 1922) o flaen Neuadd y Sir. ‘Roedd y gofeb arall eisoes wedi'i ddadorchuddio ar 7 Hydref, 1921 – gwaith cerflunydd lleol (Mr. J. Griffiths o Langefni) – a mewn llecyn braf ar dir yr Hen Ysgol Sir.

O ffynhonnau lleol daw dŵr y dref hyd nes hanner cyntaf yr ugeinfed ganrif. Darparwyd cronfa ddŵr tua 1910 ar lechwedd de-orllewinol Dyffryn Cefni, ond unwaith y dechreuodd poblogaeth yr ynys dyfu ar ôl yr Ail Ryfel Byd darparwyd Cronfa Ddŵr fawr – Llyn Cefni - ym 1951 tua'r gogledd-orllewin o Nant y Pandy. Agorwyd Gwaith Dŵr Llangefni ym 1943 gan y Fonesig Megan Lloyd George.

‘Roedd Melin Frogwy yn dal i droi tan y 1940au. Ym 1958 agorwyd Stad Ddiwydiannol Llangefni gan yr Arglwydd Aberhonddu a’r Aelod Seneddol, Cledwyn Hughes.

Erbyn 1964 rhoddwyd y gorau i gludo teithwyr ar y rheilffordd ond parhaodd Cwmni Octel Amlwch i ddefnyddio'r cyfleuster yn ddiwydiannol hyd nes blynyddoedd cynnar y 1990au.

Yn y cyfnod diweddar gwelwyd nifer o ddatblygiadau sylweddol ar gyrion yr ardal Cadwraeth e.e. Stadau Tai Newydd, Swyddfeydd Newydd y Cyngor, Siop Asda ac ehangu Stad Ddiwydiannol Bryn Cefni. Er bod y datblygiadau hyn yn fawr ni chawsant effaith o bwys ar gymeriad yr ardal Cadwraeth nac ar ei osodiad.

Ond gyda dyfodiad Asda cafwyd manteision – darparwyd ffordd wasanaeth sy'n mynd â'r traffig draw o ganolbwynt prysur y dref a hefyd crёwyd rhagor o gyfleusterau parcio yn y dref.

Crynodeb

• Mae Safle Tregarnedd gyda'r ffos o'i amgylch, a'r cofnod o felin malu grawn o gyfnod Edward III, yn dystiolaeth i ni am hanes canoloesol yr ardal.

• ‘Roedd Bwcleiod Porthaml a Baron Hill yn ffigurau pwysig yn nhwf y dref.

• Yn 1765 adeiladwyd y Ffordd Dyrpaig ar draws tref fechan Llangefni.

• Bu’n dref marchnad ers 1785.

• Mae cyswllt cryf rhwng y dref a dau o bregethwyr anghydffurfiol mwyaf Cymru – Christmas Evans a John Elias.

• Yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg ‘roedd Llangefni yn parhau i dyfu mewn pwysigrwydd ac fel tref marchnad.

• Erbyn 1818 ‘roedd y gwaith wedi dechrau ar Ffordd Telford a honno yn y man yn osgoi tref Llangefni.

• Erbyn 1865 ‘roedd y Rheilffordd wedi'i hagor trwy Langefni ac fe ddaeth hynny a manteision busnes i'r lle.

• Diwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg yw'r cyfnod pryd y rhoddwyd i'r dref lawer o'r cymeriad sydd ganddi heddiw a hynny pan godwyd adeiladau cyhoeddus rhagorol.

• Yn y cyfnod diweddar gwelwyd datblygiadau mawr yn digwydd ar gyrion yr ardal Cadwraeth.

Newid yn y Boblogaeth

Gwelwyd cynnydd cyson ym mhoblogaeth plwyf Llangefni o 210 i 539 yn y cyfnod 1563 - 1801. Ond yn ôl Cyfrifiad 1821 gwelir bod poblogaeth y dref mewn cyfnod o ugain mlynedd wedi treblu i 1,737. Mae'r cynnydd dramatig hwn yn efelychu'r datblygiadau sydyn a ddigwyddodd.

Ond erbyn 1881 ‘roedd y boblogaeth wedi gostwng i 1,563. Fodd bynnag, erbyn diwedd yr Ail Ryfel Byd, ‘roedd y boblogaeth yn tyfu yn sylweddol unwaith eto. Yn 1931 y boblogaeth oedd 1,782 ac fe gododd i 2,510 yn 1951 cyn ymchwyddo i 3,206 erbyn 1961. Yn ôl y Cyfrifiad diweddaraf (2001) ‘roedd y boblogaeth wedi codi i 4,662.

Archaeoleg

Er bod y rhan fwyaf o'r dref yn perthyn i'r bedwaredd ganrif ar bymtheg mae tystiolaeth i olion hŷn o lawer. Efallai mai'r canfyddiad archaeolegol cynharaf yw morthwyl garreg yn perthyn i’r Oes Efydd, neu o bosib cyfnod cynharach, a ddarganfydddwyd yng nghoed Pencraig. Yn Eglwys y Dref mae arysgrif o'r bumed ganrif.

Cred rhai bod yn yr ardal olion hen ffordd Rufeinig yn rhedeg o Afon Menai i'r Caer yng Nghaergybi. Rhaid nodi yr hanes canoloesol yma hefyd.

Yn “The Extent of Anglesey (1352)”, mae cofnod i felin malu grawn yn perthyn i gyfnod Edward III; hwn hefyd yw dyddiad tebygol safle Tregarnedd.

Ceir tystiolaeth i barhâd yr hanes ym Mhlas Llangefni (c.1540-1550), ar gyrion gogleddol y dref, adeilad sydd bellach wedi diflannu.

Efallai bod niferoedd o safleoedd eraill anhysbys o ddiddordeb hanesyddol ac archeolegol yn yr ardal Cadwraethac sy’n perthyn i gyfnodau amrywiol. O ganlyniad bydd cyfleoedd archeolegol i ymchwilio a chofnodi, os ydynt yn codi oherwydd ailddatblygu neu am resymau eraill, yn cael eu cydnabod a’u cefnogi gan y Cyngor pryd bynnag y gellir.

10. Llefydd agored

Mae'r ardal Cadwraeth yn fawr a gellir ei his-rannu yn ddaearyddol ac o ran nodweddion yn dair Is-Ardal amlwg e.e. Nant Y Pandy a Choed y Plas, Canol y Dref a’r Datblygiad Rhubanaidd ar hyd Lôn Glanhwfa.

Is-Ardal 1

Heb amheuaeth y llecyn prydferthaf yn yr ardal Cadwraeth yw hwnnw ger Afon Cefni yn Nant y Pandy. Mae'r lle yma i'r gogledd-orllewin o'r dref ac yn rhedeg yr holl ffordd tua'r gorllewin i'r Pandy a hyd at Bont y Plas yn y dwyrain.

Yr enw ar fapiau cynnar ac ar rai yn perthyn i ganol y bedwaredd ganrif ar bymtheg yw Nant Dilyw. Ond oherwydd y ffasiwn Fictoraidd i roddi enwau Saesneg ar lefydd yng Nghymru newidiwyd yr enw i ‘Y Dingle’ (dyffryn coediog).

Enw diweddar iawn yw Nant y Pandy. Enillodd Gwarchodfa Natur Leol Nant y Pandy sawl gwobr gan gynnwys gwobr UNESCO - Man and the Biosphere. Ar y cyfan mae'n mesur tua 25 acer (10 hectar) ac yn gynefin i nifer dda iawn o blanhigion ac o anifeiliaid amrywiol.

Sylwer: Mae llawer iawn o blanhigion ac o anifeiliaid gwyllt Prydain yn cael eu diogelu dan Ddeddf Bywyd Gwyllt a'r Cefn Gwlad 1981 a than Ddeddf Cefn Gwlad a Hawliau Tramwy 2000.

Coed y Plas yw'r enw ar ran ddwyreiniol Nant y Pandy a llwybr cerdded yn cysylltu'r ddau le. Heb fod ymhell o ganol y dref mae mannau agored heddychlon - Nant y Pandy ei hun, Coed y Plas i'r gogledd o'r eglwys a'r llwybr cerdded ar hyd glannau Afon Cefni.

Mae'r llwybr sy'n rhedeg o Lôn Las, heibio i'r eglwys ac yna trwy Nant y Pandy, wedi'i farcio ar Fap Swyddogol Llangefni.

Is-Ardal 2

Yn ddiweddar gwnaed gwaith sylweddol ar wella'r llwybr cerdded a beicio ar lan orllewinol Afon Cefni, sef mannau cyfleus i'r cyhoedd ac yn arwain i'r cefn gwlad agored.

Is-Ardal 3

Ychydig o lecynnau agored i'r cyhoedd sydd yn is-ardal 3 ond mae gerddi sylweddol ynghlwm wrth y tai mawr ar hyd Lôn Glanhwfa.

Crynodeb

• Mae Gwarchodfa Natur Leol Nant y Pandy, Coed y Plas, a'r Llwybr ger Afon Cefni i gyd yn cynnig cyfleusterau cyhoeddus i ymlacio ynddynt ger canol y dref.

• Mae Sgwâr Bwclai, gyda'r adeiladau hardd o'i gwmpas, yn atyniad hyfryd i'r cyhoedd.

Coed a Gwrychoedd (Gweler Atodiad XIV)

Coed

Yn y gorffennol cafwyd y disgrifiad “seated in a vale with much wood about it” o Langefni ond bellach yr unig goed ar ôl yw: i) Coed-y-Plas a Nant y Pandy. (Gorchymyn Diogelu Coed Rhif 30 - Cyfeirnod Map 'L')

Hefyd mae coed unigol neu glystyrau pwysig yn: ii) Pont Allt y Stesion (Gallt Forwyllt). (Cyfeirnod Map 'M') iii) Lôn Glanhwfa. (Gorchymyn Diogelu Coed Rhif 18 – Cyfeirnod Map 'N') iv) Coleg Menai (Canolfan Pen-rallt). (Cyfeirnod Map 'O')

[Y pinwydd yn creu cefndir braf i'r Gofeb a'r Hen Ysgol Sir]

v) yr hen Rheilffordd. (Cyfeirnod Map 'P')

I ddiogelu rhai o'r coed pwysicaf yn yr ardal Cadwraeth gwnaed Gorchmynion Diogelu Coed (GDC). (Gweler Atodiad XIV)

Mewn mannau preswyl mae'r coed hyn yn gallu bod yn ddylanwad mawr ar y tir o gwmpas – maent yn ychwanegu lliw, yn creu cefndir braf, a hefyd yn meddalu amlinellau garw yr adeiladau e.e. Lôn Glanhwfa ac Allt y Stesion.

Mae'r coed uchod, i gyd, yn cyfrannu'n fawr at gymeriad yr ardal Cadwraeth. Ar gyrion yr ardal mae'r coedydd yn nodweddion o bwys mawr – ond heb fod mor bwysig yng nghanol y dref.

Ceir rhai coed pwysig yng ngerddi'r tai Fictoraidd mawr ar hyd Lôn Glanhwfa (GDC Rhif 18). Mae'r coed hen hyn ar y ffordd i'r dref yn creu argraff fawr ar ymwelwyr.

Plannwyd coed arbennig yn y strydoedd a'r meysydd parcio i ychwanegu at harddwch canol y dref.

Mae'r coed yn Nant y Pandy ac yng Nghoed y Plas wedi eu diogelu gan Orchymyn Diogelu Coed (GDC Rhif 30).

Ar lan Afon Cefni ychwanegir at dawelwch y llwybr gan y coed sy'n dilyn yr afon.

Gyda rhai eithriadau penodol mae'r coed sydd yn yr ardal Cadwraeth yn cael eu diogelu. Os oes unrhyw fwriad i dorri neu docio coeden mewn ardal Cadwraeth mae'n rhaid cyflwyno rhybudd ysgrifenedig o'r bwriad hwnnw i'r awdurdod cynllunio lleol.

Rhywogaethau

Coed deilgoll yw'r rhai mwyaf cyffredin yng Ngwarchodfa Natur Leol Nant y Pandy. Y rhai amlycaf yw'r Dderwen, Sycamor, Ffawydd a'r Onnen. Yn y mannau llaith ger yr afon ac ar hyd y llwybr sy'n dilyn yr afon mae coed Gwern yn ffynnu. Ar gyrion gorllewinol a gogleddol Nant y Pandy un o'r coed cyffredin yw'r Binwydden Albanaidd. Yno hefyd mae llu o goed Ceirios.

Yng Nghoed y Plas mae mwy o amrywiaeth nac yn Nant y Pandy - yno gwelir y Binwydden Albanaidd, Ffawydd a'r Gastan Bêr.

Yna yng nghyffiniau'r eglwys, mae enghreifftiau o'r Ywen, y Gypreswydden a'r Gastan gyffredin.

Ger y rheilffordd y coed mwyaf cyffredin yw'r rhai deilgoll, brodorol a'r amlycaf oll yw'r Sycamorwydden. Mae'r coed hyn yn sefydlu cyswllt rhwng coedydd Nant y Pandy a'r tir agored ar gyrion Llangefni - a hefyd, yn yr un modd, mae coed ger Afon Cefni yn creu cyswllt.

Ar Lôn Glanhwfa ac Allt y Stesion y coed mwyaf cyffredin yw Ffawydd a Phinwydd a blannwyd yn ystod cyfnod Fictoria yng ngerddi’r tai mawr ac yng nghyffiniau adeiladau hen eraill.

Dros y blynyddoedd llenwyd y bylchau gydag adeiladau ac nid yw hynny bob tro wedi ffafrio'r coed a nid yw plannu coed ifanc yn lle rhai a gollwyd yn gwneud iawn am golli'r hen goed mawr.

Gwrychoedd

Mae gwrychoedd gwledig yn brin iawn yn yr ardal Cadwraeth.

Dan Reoliadau Gwrychoedd 1997 (Rhain 1 Rhif 1160) mae'n drosedd dileu gwrychoedd yn y cefn gwlad heb ganiatâd.

Blodau ac Anifeiliaid

Ar y llawr o dan goed Nant y Pandy ac yng Nghoed y Plas mae rhywogaethau lu, gan gynnwys Mwsogl, Rhedyn, Clychau'r Gog, Cennin Pedr Gwyllt, Garlleg Gwyllt a Blodau'r Gwynt. Yn ogystal mae'r amgylchedd tamp yn creu cynefin perffaith i fwsoglau megis yr Hepatica (Llysiau'r Iau). Yn y cyfnod diweddar mae'r Llawrwydden wedi ymledu i'r hen erddi rhwng Ffynnon Cyngar Sant a'r Eglwys.

Bywyd Gwyllt

Oherwydd yr amrywiaeth ryfeddol yn Nant y Pandy mae bywyd gwyllt yn ffynnu yno. Yn y coed ceir nifer dda o anifeiliaid: Llwynog, Ci Dŵr, Llygod Dŵr, Llygod Coed a Phathewod ac yn y blaen. Ym Mhrydain mae 16 o ystlumod gwahanol a cheir 6 ohonynt yn Nant y Pandy. Hefyd mae yno lu o amffibiaid ac o ymlusgiaid: Llyffantod, Madfallod, Gwiberod. Yr adar a welir yn yr ardal hon yw'r: Gwalch Glas, Cudyll Coch, y Dylluan Lwyd, Glas y Dorlan, y Troellwr a Mwyalchen y Dŵr. Hefyd mae'r coedydd yn gynefin i drychfilod o bob math tra bo'r afon yn cynnal pysgod amrywiol.

Bu'r hen rheilffordd yn seintwar o bwys i fywyd gwyllt.

11. Trefwedd

Is-Ardal 1

At ei gilydd coed diweddar yw coed Nant y Pandy a blannwyd yn ofalus ac yn ôl cynllun tua diwedd y 18fed ganrif a dechrau'r 19ed gan Thomas James Bwclai (bu farw 1822). Ond mae tystiolaeth yn dangos bod yr ardal hon yn un goediog cyn y dyddiad hwnnw. Yn 1798 cawn y disgrifiad hwn o Langefni gan William Bingley: “pretty little village romantically seated in a vale with much wood about it”. Ar fap yn 1812 disgrifir y coed i'r dwyrain o'r eglwys (Plot Rhif 73) fel ‘The Plantation above church’. (Gweler Atodiad IV)

Is-Ardal 2

Lle bychan a distaw oedd Llangefni cyn agor y lôn bost ond ‘roedd marchnad bychan yno wedi ei sefydlu ger y briffordd yn 1785. Cyn y cyfnod hwn un tŷ yn unig oedd yn yr ardal, yn union ger y bont, ond yna fe godwyd tai, siopau a thafarndai ar dir yr oedd y rhan fwyaf ohono'n eiddo i'r Is-Iarll Bwclai, y perchennog mwyaf yn yr ardal. (Gweler Atodiadau III a IV)

Yn 1805 disgrifir Llangefni fel “a decent well-built small town, having besides the church, two meeting houses for Protestant dissenters, two good inns for the accommodation of travellers, shops of every description, and its weekly market is the best supplied of any in Anglesey.”

Yn ôl yr archifau, llofnododd Arglwydd Bwclai ar ddechrau'r bedwaredd ganrif ar bymtheg nifer fawr o brydlesau yn Llangefni i nifer dda o bobl (y rhan fwyaf ohonynt am 'dair oes' h.y. tair cenhedlaeth).

O edrych ar fapiau'r cyfnod a'r dystiolaeth ynddynt i'r datblygu sylweddol a hefyd o edrych ar y boblogaeth yn treblu rhwng 1801 ac 1821 gwelir fod y dref wedi tyfu'n sydyn a hynny'n rhannol oherwydd y lôn bost trwyddi.

Unwaith y cyrhaeddodd y rheilffordd Langefni yn 1865, mae'n debyg bod ail don o ddatblygu wedi digwydd yn y dref. (Gweler Atodiadau III a IV)

Yn ystod cyfnod canol y bedwaredd ganrif ar bymtheg tyfodd Llangefni fel tref sirol ac ynddi strydoedd llydan ac adeiladau cyhoeddus o bwys. Gyda'r datblygiadau uchelgeisiol hynny a hefyd, yn rhannol oherwydd lleoliad y dref yng nghanol y Sir, tyfodd fel cnewyllyn bywiog i ddiwylliant, gwleidyddiaeth ac economi'r Sir ac ynddi hi hefyd oedd canolfan weinyddol y Sir. (Gweler Atodiad VII)

Mae canol y dref ar hanner cylch o dir – rhyw fath o ddolen y mae Afon Cefni yn ei chreu i gyfeiriad y gogledd a'r dwyrain; wedyn tua'r gorllewin y ffin yw lein y rheilffordd.

Cyrhaeddir y dref trwy bedwar porth - o'r gogledd mae Pont y Plas yn creu strwythr ffurfiol i'r dref ac o'r dwyrain a'r gorllewin ceir y Bont Fawr gyda'r ddau fwa yn Stryd y Bont a phont y rheilffordd ar y Stryd Fawr. Tua'r de, ar hyd Lôn Glanhwfa, mae pont rheilffordd yn croesi'r briffordd ac yn creu porth i'r dref yn yr union ardal ble mae adeiladau trawiadol iawn – dau gapel clasurol, Neuadd y Sir a'r Llys Sirol.

Tu mewn i'r ardal Cadwraeth ceir dau glwstwr dinesig a chrefyddol o adeiladau rhestredig – un clwstwr o gwmpas Sgwâr Bwclai a'r llall ger Neuadd y Sir.

Mae cynllun da, nodweddiadol o oes Fictoria, i'r dref - strydoedd llydan a nifer o adeiladau cyhoeddus ysblennydd a godwyd gyda charreg calch Penmon.

Yr adeiladau mwyaf amlwg ger sgwâr y dref yw'r cloc a neuadd y dref.

Nid yw’r Stryd Fawr yn llydan ar ddamwain – cynlluniwyd hi felly ar gyfer y Sêl Wartheg. Yr enw gwreiddiol arni oedd Stryd Gallt Forwyllt gyda'r ystyr, o bosib, y stryd fawr wyllt (mawr + gwyllt).

I George Borrow yn ei lyfr ‘Wild Wales’ (1862) ‘roedd Llangefni yn fychan ond yn dwt - “a small but neat town”.

Cyn dyddiau'r rheilffordd yr enw ar Allt y Stesion oedd Gallt Forwyllt.

‘Roedd iard nwyddau'r rheilffordd a chorlannau'r gwartheg gynt yn y maes parcio i'r gorllewin o Stryd y Cae.

Fel a ddywedwyd uchod diflannodd Plas Llangefni adeg ei ddymchwel yn 1949 ond mae'r enw yn parhau yn yr enwau lleol (e.e. Coed-y-Plas, Plas Newydd, Chwarel Plas, a Phont-y-Plas).

‘Roedd teithwyr yn gallu mynd i Orsaf y Rheilffordd Llangefni o'r Stryd Fawr ond ‘roedd y ffordd at gorlannau'r gwartheg a'r iard nwyddau yn rhedeg o Stryd y Cae. (Gweler Atodiad VIII)

Cyn 1974 ‘roedd tir tua'r dwyrain o Neuadd y Dref (ble mae maes parcio heddiw) yn llawn o dai gwael a siopau bychain - a hefyd tua'r de o'r Bont Fawr i fyny at adeilad y Co-op ac i lawr wedyn ar hyd Lôn y Felin yr holl ffordd at hen Felin Cefni. (Gweler Atodiadau VII, VIII, X ac XIII)

Tros y blynyddoedd gwelwyd ton ar ôl ton o newidiadau i ffrynt y siopau ond ychydig iawn o newid a fu i doeau amrywiol yr adeiladau hyn.

Y nodwedd bensaernïol gryfaf yn yr ardal Cadwraeth yw datblygiadau oes Fictoria. Mae enghreifftiau o adeiladau celf a chrefftau, "Art Deco", "Art Nouveau", Tuduraidd Ffug a dyluniadau cyfoes yn y dref hefyd.

Mae amrywiaeth uchder toeau'r adeiladau teras i'w briodoli i'r tir yn syrthio'n sydyn o'r dwyrain tua'r gorllewin ac yn arbennig felly ar hyd Allt y Stesion/Stryd Fawr.

Nid yw Llawr y Dref a Ffordd yr Efail yn rhoi cymaint o bleser pensaernïol â'r hen adeiladau ond mae'r ddau le yn dyst i sut y mae'r dref yn ymgodymu gyda bywyd modern. Wrth agor cefnau'r siopau i lorïau sy'n eu gwasanaethu mae hynny yn tynnu pwysau oddi ar ganol y dref ac yn lleihau'r gwrthdaro rhwng siopwyr a cherbydau.

Is-Ardal 3

Gyda llewyrch diwedd oes Fictoria gwelwyd datblygiadau o bwys ac yn arbennig ar hyd Lôn Glanhwfa o'r Pont Rheilffordd hyd at Parc Mownt, tŷ mawr a chrand wedi ei godi gyda brics coch. (Gweler Atodiad VII, XI, XII ac XIII)

Crynodeb

• Tyfodd y dref yn sydyn yn y cyfnod 1801-1821.

• Erbyn ail hanner y bedwaredd ganrif ar bymtheg ‘roedd Llangefni wedi tyfu'n dref Sirol ac ynddi strydoedd llydan ac adeiladau cyhoeddus o bwys.

• Mae'r strydoedd llydan yn perthyn i oes Fictoria, a nifer o adeiladau cyhoeddus crand a sgwâr helaeth yn ei chanol.

• Yn bensaernïol mae oes Fictoria wedi cael dylanwad trwm ar y dref.

• Gan fod y tir yn rhedeg i lawr yn serth i'r dref mae hynny yn creu amrywiaeth yn uchder toeau'r adeiladau teras.

• Ceir yn y dref nifer o adeiladau amrywiol – yn y naill begwn mae tai teras cyffredin i'r dosbarth gweithiol ac yn y pegwn arall mae tai mawreddog brics coch oes Fictoria ac adeiladau cyhoeddus crand.

Golygfeydd (Gweler Atodiad XV)

Mae golygfeydd rhagorol allan o’r rhan fwyaf o’r ardal Cadwraeth ond yn enwedig felly o’r mannau a ganlyn:

i)Pont Allt y Stesion dros banorama’r Stryd Fawr, Eglwys Cyngar Sant a Melin y Graig yn y pellter tua'r dwyrain a'r tu draw i honno fynyddoedd Eryri. (Cyfeirnod Map 'A')

Sylwer: Yn anffodus gosodwyd capan ar Felin y Graig a'r tô arni yn creu nodwedd ddieithr - mae offer telegyfathrebu yn yr adeilad.

ii) Stryd yr Eglwys trwy'r bwlch ger Capel Penuel tuag at dŵr Eglwys Cyngar Sant. (Cyfeirnod Map 'B')

iii) tir uchel ger y Fron tua'r dwyrain ar draws yr ynys i gyfeiriad y mynyddoedd a hefyd tua'r gorllewin dros gaeau agored. (Cyfeirnod Map 'C')

Tua'r dwyrain, o ganol y dref, gwelir hyd at y Bont Fawr gyda'i dau fwa ar Stryd y Bont. Ond hefyd ceir golygfeydd da dros y dref o:

iv) Graig Fawr (Pencraig) i'r gorllewin. (Cyfeirnod Map 'D')

v) Stryd y Bont tuag at y Cloc, Sgwâr Bwclai a'r Stryd Fawr. (Cyfeirnod Map 'E')

vi) Maes parcio'r eglwys tuag at Eglwys Cyngar Sant a Choed-y-Plas yn gefndir. (Cyfeirnod Map 'F')

vii) Llwybrau uchel Coed y Plas dros y dref i'r pellter. (Cyfeirnod Map 'G')

Mae'r golygfeydd i'r ardal Cadwraeth ac ohoni yn cyfrannu'n fawr tuag at gymeriad cyffredinol yr ardal a bydd raid i ddyluniad unrhyw ddatblygiad newydd fod yn ymwybodol o'r golygfeydd hyn.

12. Yr economi leol

Ers Talwm

Yn hanesyddol dibynnai twf y dref ar y lôn bost, ar ei swyddogaeth fel tref marchnad ac yna ar ei swyddogaeth fel canolfan weinyddol yr ynys. Dim ond llond dwrn o siopau oedd ar yr Ynys Môn wledig cyn diwedd y ddeunawfed ganrif a'r unig siop yn Llangefni oedd un William Lloyd y groser.

Mewn adroddiad yn 1831 ar Ardal Biwmares – Llangefni, yn y gyfrol “Proposed Division of Counties and Boundaries and Boroughs" dywedir: “The Town of Llangefni is small. It has not any trade, nor is it likely to increase much in importance. The district in which it is situated is purely agricultural. The change in the direction of the great Holyhead Road, which formerly passed through the Town, has of late, much tended to diminish its importance. The present principal support of the Town are the Fairs, and the Market held there...”

Erbyn 1828 gallai Biwmares ymfalchïo fod ynddi 30 o siopau a bron cymaint yng Nghaergybi, Amlwch a Llangefni. Erbyn 1868 ‘roedd y ffigyrau hyn wedi treblu.

Ers y canoloesoedd bu amaethyddiaeth yn bwysig yn economi'r ynys a hefyd, wrth gwrs, ym mhlwyf Llangefni. Anifeiliaid oedd prif gynnyrch yr ardal yn hytrach na chynnyrch tir âr.

Yn wythnosol arferai ffermwyr yr ardal ddod i'r dref i werthu menyn, wyau a chynnyrch y fferm yn gyffredinol; yn ystod yr ymweliad hwn ‘roeddent hefyd yn prynu nwyddau yn y dref.

Yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg ‘roedd pob tref, gan gynnwys Llangefni, wedi datblygu ei chrefftau ei hun megis: y gof, cwperiaid, crefftwyr olwynion, seiri, cryddion a chogyddion etc. ‘Roedd yma Felin Wlân yn y Pandy hefyd.

Y Pandy oedd yr hen enw ond yn ddiweddarach gelwid y lle yn Ffatri, a ‘roedd hi'n gweithio o ddiwedd y 18fed ganrif, o leiaf, tan ddechrau'r 20fed. Prin bod y Pandy wedi cyflogi rhyw lawer ond sefydlwyd Gwyl Wlân flynyddol Ynys Môn yn 1831 a gwyddom fod nifer dda o deilwriaid yn Llangefni o ganol y 19eg ganrif ymlaen ac o'r herwydd, gellid tybio, bod y felin wedi cyfrannu'n sylweddol at yr economi leol. Dymchwelwyd yr adeilad yn ddiweddar.

Yr hen Bandy ger Rheilffordd Llangefni Ar dro'r 20fed ganrif ‘roedd 7% o boblogaeth y dref yn ddi-waith (a'r ffigwr cyfatebol i Ogledd Cymru ar y pryd oedd 2.5%).

Yn 1914, ar gyfartaledd, ‘roedd 75 o deuluoedd yn derbyn cymorth gan y plwyf.

Presennol

Yn 2001 poblogaeth y dref oedd 4,662 – yr ail fwyaf ym Môn.

Llangefni, bellach, yw prif ganolfan weinyddol Ynys Môn a chan ei bod mor agos i'r A55 mae wedi tyfu yn gyrchfan i'r pentrefi o'i chwmpas ac i'r ardaloedd gwledig.

O ystyried maint Llangefni mae'n dref sirol go arbennig – canolfan weinyddol, tref marchnad, canolfan ddiwylliannol, lle i bobl o’r cefn gwlad gymdeithasu ynddo a hyd nes yn ddiweddar ynddi hi hefyd ‘roedd marchnad anifeiliaid, er erbyn heddiw symudwyd honno i'r Gaerwen.

Hefyd mae'r dref yn ganolfan o bwys i swyddi – yr ail fwyaf ym Môn. Ar ei chyrion mae nifer dda o gyflogwyr preifat yn rhai mawr a mân. Erbyn heddiw mae'r dref yn sbardun cymdeithasol ac economaidd i'r ynys.

Yn ddiweddar buddsoddwyd meintiau sylweddol o arian cyhoeddus yn Llangefni e.e. gwelliannau amgylcheddol Stryd yr Eglwys, gwaith gwella eraill trwy grantiau i wella adeiladau a busnesau (e.e. Neuadd y Dref, Gwesty'r Bull a Siop Goffi Mona House), Camerâu Goruchwylio, a buddsoddwyd yn ogystal yn y llwybr cerdded a beicio ger Afon Cefni ac yng Ngwarchodfa Natur Leol Nant y Pandy.

Yn ein hoes ni nid yw'r diwydiant amaethyddol mor fawr na mor uniongyrchol yn y dref ond y mae'n dal i fod yn bwysig yn yr economi leol a magu stoc yw'r dull pennaf o gynhyrchu incwm ac ail–gynhyrchu llaeth.

Dwywaith yr wythnos mae marchnad yn y dref ar ei safle traddodiadol yn sgwâr Llangefni a mae'n dal i fod yn achlysur o bwys.

Yn ôl yr Ystadegau Cenedlaethol (Cyfrifiad 2001) i Swyddi a Gwaith yn nhair ward Llangefni (Cefni, Tudur a Chyngar) gwelir mai'r sectorau cyflogi mwyaf yw y sectorau cynhyrchu a chyfanwerthu, siopau, ac atgyweirio; yn y nail mae 19.2% ac yn y llall 17.0% o gyfanswm y boblogaeth weithio o 1,896. Ond mae sectorau eraill o bwys: Iechyd a Gwaith Cymdeithasol (12.7%), Addysg (9.6%), Adeiladu (8.2%) a Gweinyddu Sector Cyhoeddus (7.2%).

Y cyflogwr mwyaf yn y dref yw Cyngor Sir Ynys Môn (tua 500 o weithwyr) ond mae rhai eraill hefyd - Grampian Prepared Meats a gwaith cemegol Eastman (rhan o gwmni Peboc).

Er gwaethaf hyn ‘roedd diweithdra tymor hir ardal teithio i weithio Llangefni ac Amlwch yn 4.9% dros y cyfnod Gorffennaf 2005 – Mehefin 2006.

Yn ogystal mae ardal Cymunedau'n Gyntaf Ward Tudur, yn y 10-20 % o'r wardiau mwyaf amddifad yng Nghymru (Mynegai Amddifadrwydd Lluosog 2005).

Cyfleoedd

Yn y fersiwn ddrafft o Astudiaeth Ailddatblygu Llangefni ceir argymhelliad y dylai'r tref marchnad hanesyddol barhau i fod yn ganolfan weinyddol i'r ynys a dylid ei hyrwyddo fel lle o bwys i fuddsoddi ynddo i bwrpas hyrwyddo diwydiant a gwasanaethau.

Dyma'r weledigaeth a geir yn Nghynllun Gofodol Cymru (2004) i ardal gogledd- orllewin Cymru sy'n cynnwys Llangefni: “Amgylchedd naturiol a ffisegol o ansawdd uchel sy’n cynnal economi seiliedig ar wybodaeth a diwylliant a fydd yn gymorth i’r ardal i gynnal ei chymeriad unigryw, cadw a denu pobl ifanc yn ôl, a chynnal yr iaith Gymraeg.”

Dyma a ddywed Tribal Consultants (2006) yn eu hastudiaeth ar Effaith Gymdeithasol Economaidd yr Wylfa ac Alwminiwm Môn … “develop a future beneficial use for the Gaerwen to Amlwch railway line…. Which would include giving consideration to restoring passenger services.”

Mewn astudiaeth arall ar siopau yn Llangefni gan y cwmni MVM Planning (1998) nodir nad oedd, ar y pryd, unrhyw hyder i fuddsoddi yn y dref ac ‘roedd yr ymgynghorwyr wedi sylwi ar ddirywiad yn nelwedd, yn ansawdd ac yn y dewis o siopau. Mae'n debyg y bydd siop newydd Asda yn dod â manteision i ganol y dref tra bo Neuadd y Dref yn adeilad o bwys mewn lle da a dim digon o ddefnydd yn cael ei wneud ohoni. Un o fanteision mawr y dref yw bod cymaint o atyniadau hamdden a thwristiaeth gerllaw – Gwarchodfa Natur Leol Nant y Pandy, Oriel Ynys Môn, y Maes Golff Cyhoeddus a'r Llwybr Cerdded a Beicio ger yr Afon. Mae'r rhain i gyd o fewn pellter cyfleus ac yn atyniadau hwylus iawn i'r cyhoedd eu defnyddio. Yn ystod misoedd yr haf mae'r farchnad hefyd yn tynnu llawer o ymwelwyr i'r dref.

Y gobaith yw y bydd y datblygiadau mawr a ddigwyddodd yn ddiweddar a'r arian cyhoeddus a fuddsoddwyd yn symbyliad i ddenu arian preifat sy'n angenrheidiol i gwblhau'r broses o weddnewid y dref a sicrhau mai Llangefni fydd tref y sir a'r lle i fusnes ymsefydlu ynddo.

Mae ambell safle y tu mewn i'r ardal Cadwraeth ac ar ei ffiniau sy'n creu cyfle i ddatblygu – mannau megis Cross Keys, safle Neuadd y Sir a'r Maes Parcio, safle'r Cae Sêl gynt a hefyd mae tir ger Afon Cefni. Ond pa bynnag ddatblygiad a welwn yn y dyfodol bydd raid i hwnnw ddangos cydymdeimlad gyda chymeriad a naws yr ardal Cadwraeth a chyd-destun honno.

Un o fanteision mawr y dref yw ei lleoliad canolog ar yr ynys a chyswllt da iawn gyda ffordd newydd yr A55.

13. Defnydd ffisegol

Is-Ardal 1

Ymhlith yr ychydig adeiladau neu strwythurau yn is-ardal 1 mae Eglwys Cyngar Sant a'r Rheithordy, Neuadd yr Eglwys, Pont y Rheilffordd a hen Ffrwd y Felin. Y nodwedd amlycaf yn yr ardal hon yw'r tirwedd naturiol.

Is-Ardal 2

Mae stamp oes Fictoria ar bensaernïaeth yr ardal hon a'r adeiladau sydd ynddi yn amrywio o dai teras cyffredin a moel y dosbarth gweithiol yn Stryd y Cae a Ffordd Glandŵr i'r adeiladau cyhoeddus - adeiladau crandiach a mwy.

Oherwydd yr amrywiaeth hon gwelwn cryn dipyn o wahaniaeth yn uchder y toeau ac yn ffrynt yr adeiladau, a mae hyn yn rhoi cymeriad i’r strydoedd ac yn ychwanegu at ddiddordeb pensaernïol yr adeiladau.

Is-Ardal 3

Y nodwedd amlycaf yn y datblygiad rhubanaidd ar hyd Lôn Glanhwfa yw tai brics mawr mewn gerddi sylweddol sydd yn perthyn i ddiwedd oes Fictoria.

Deunyddiau Adeiladau Lleol ac Arddulliau

Steil

Tyfu mewn pwysigrwydd wnaeth y dreftadaeth bensaernïol, y traddodiadau a'r agweddau Cadwraeth.

Tros y canrifoedd mae pensaernïaeth ym Mhrydain wedi tyfu a datblygu'n barhaus a gyda'r newidiadau a ddigwyddodd o gyfnod i gyfnod gwelsom elfennau a manylion unigryw sy'n diffinio cymeriad pob cyfnod penodol.

Sioraidd Hwyr (1765-1811): ‘Roedd egwyddorion Paladaidd y cyfnod cynt o ran maint ac unffurfiaeth, yn parhau i’w cael eu defnyddio yng nghyswllt tai Sioraidd Hwyr. Un o'r nodweddion trawiadol sy'n perthyn i dai ac adeiladau y cyfnod hwn yw'r cydbwysedd cryf e.e. y ffenestri a'r simneiau. Ychydig iawn o adeiladau Llangefni sy'n perthyn i'r cyfnod hwn.

Fictoriaidd (1837-1901): Yn y cyfnod 1850 - 1870 gwelwyd prysurdeb adeiladu digyffelyb ym Mhrydain. ‘Roedd yr Adfywiad Gothig (Neuadd y Dref Llangefni, Cloc y Dref ac Eglwys Cyngar Sant) a'r Clasurol (Neuadd y Sir, Llys y Sir a Chapel Annibynwyr Smyrna) yn boblogaidd iawn yng nghyswllt yr adeiladau cyhoeddus ffasiynol ac hefyd yng nghyswllt tai y bobl gefnog. Yn yr un cyfnod ‘roedd pobl tlotach yn byw mewn tai teras moel a diaddurn (Ffordd Glandŵr, Stryd y Cae a strydoedd culion ardal Lôn y Felin a fu gynt yn rhan o stad Plas Newydd yn hytrach na stad Bwclai. Y Bwcleiod oedd perchnogion y rhan helaeth o'r dref).

Ond rhwng y ddau begwn mae mathau penodol eraill o dai: tai mawr ynghlwm wrth eu gilydd ac yn perthyn i ddechrau cyfnod Fictoria (yn seiliedig ar fodelau Regency), yna tai mawr ar wahân ar gyrion y dref wedi eu codi mewn arddull Eidalaidd yn y cyfnod 1830-1840; yr oedd y llawr isaf wedi'i blastro a'r tŷ o frics yn sefyll ar wahân yn seiliedig ar gynllun anghymesur a manylion Tuduraidd.

‘Roedd y teuluoedd hyn angen gwasanaethau a phreifatrwydd ac i gwrdd ag anghenion o'r fath gwelwyd cynnydd sylweddol ym maint, uchder a graddfa y tai teras Fictoraidd a godwyd gan y dosbarth canol uchel.

Un peth hanfodol yn yr holl dai Fictoraidd hyn, ac eithrio y rhai distadlaf, oedd ffenestr fae. Hefyd ‘roedd y tŷ Fictoraidd rhwysgfawr yn y dref yn dŷ gyda drws crand a gwaith addurnol o gwmpas y ffenestri (Teras Caradog, Lôn Glanhwfa).

Celf a Chrefftau (1860-1925): ‘Roedd egwyddorion sylfaenol y mudiad Celf a Chrefftau, hyd at y 1920au, yn seiliedig ar ddefnyddio brics coch, gwydr lliw, chwipin garw, gwaith coed gwyn a ffenestri ports ac oriel (Doldir, Lôn Glanhwfa).

Art Nouveau (1888-1905): Ni fu rhodres y mudiad Art Nouveau mor boblogaidd ym Mhrydain ag ydoedd ar y cyfandir.

Edwardaidd (1901-1914): Yn aml iawn ‘roedd y tai Edwardaidd yn rhagori o ran maint, cydbwysedd, rythm, lliw ac ansawdd y defnyddiau.

At eu gilydd mae tai o’r cyfnod hwn yn ysgafnach na thai oes Fictoria a mae mwy o le yn cael ei neilltuo ar gyfer y ffenestri, ond‘roedd y ffenestr fae yn dal i fod yn boblogaidd.

‘Roedd y datblygiadau rhubanaidd yn y 1920au a'r 1930au yn digwydd ar raddfa mwy na chyfnod canol oes Fictoria. Mae'r tai mawr ar hyd Lôn Glanhwfa yn nodweddiadol o'r prysurdeb adeiladu mawr hwn.

Yn y wlad, ‘roedd dull Tuduraid ffug yn dal i fod yn boblogaidd iawn yn y cyfnod Edwardaidd – ffenestri gyda chwarelau bychain a gwaith plwm arnynt a gwaith coed ar y waliau allanol (Adeilad yr Institute, Sryd Fawr).

Deunyddiau Adeiladu

Waliau – mae'r waliau hynny sy'n wynebu'r stryd yng nghanol y dref at ei gilydd yn rendr sydd wedi ei beintio a'r waliau wedi eu codi yn ôl dulliau cyfoes neu draddodiadol.

Hefyd mae enghreifftiau da o waith cerrig yn y dref(er enghraifft Neuadd y Farchnad a Gwesty'r Bull) a gwaith brics coch (er enghraifft Parc Mownt).

Mae rendr y waliau weithiau'n llym ac weithiau'n arw gyda chefnau'r adeiladau hynaf yn aml yn cael eu gadael heb rendr o gwbl.

Gall unrhyw newid i wyneb y waliau hyn wneud difrod i wedd gyffredinol yr adeilad hanesyddol.

Rhaid i waith altro ac atgyweirio barchu'r deunydd hanesyddol a defnyddiau, nodweddion, ansawdd a lliw yr adeilad gwreiddiol.

Ar rai adeiladau mae talcenni o siâp arbennig er enghraifft ‘The Old Foundry Vaults’.

Mae llawer iawn o agoriadau gwreiddiol y drysau - rhai â math wagon – y tu cefn i'r adeiladau wedi goroesi yn Stryd yr Eglwys a Ffordd Glandŵr.

Lliwiau'r rendr – lliwiau pastel yw'r rhai mwyaf cyffredin ar y tai ac ar yr adeiladau masnachol.

Toeau – llechi sydd ar doeau adeiladau Llangefni ac ar y cribau mae teils du, glas a choch yn gyffredin.

Wrth edrych ar hyd y strydoedd gwelir yn glir fod uchder y toeau a llinell yr adeiladau yn amrywio. Ychwanegir at ddiddordeb toeau o sylwi ar y talcenni, y parapetau, y ffenestri dormer a'r gwahaniaeth achlysurol yn ongl y tô.

Felly mae'r toeau, wrth gyfateb i rediad y tir, yn creu amrywiaeth ac yn nodwedd bensaernïol eithriadol o bwysig yn y dref ac yn arbennig o edrych i lawr arnynt o fannau uchel ar Allt y Stesion (Allt Forwyllt).

Fel arfer mae llinellau'r toeau yn nodweddion cryf iawn mewn adeiladau ac oherwydd y mae’n bwysig bod y siâp gwreiddiol, yr onglau gwreiddiol, y gorchudd a'r gwaith addurnol i gyd yn cael eu cadw.

Ar gribau'r tô llwyddwyd i gadw teils crib addurnol gwreiddiol a theils pen. Hefyd, ar y parapetau ac ar drawstiau'r pilasteri, cadwyd y blaenion clai neu goed.

Simneiau – mae rhai cerrig a brics yn gyffredin llawer ohonynt wedi eu rendro. Yn y toeau mae'r simneai yn nodweddion ffurfiol ac ymarferol.

Yn anffodus tociwyd rhai o'r simneai neu tynnwyd y cyrn oddi arnynt a mae hynny wedi newid cymeriad gwreiddiol yr adeiladau ond mae'r rhan fwyaf ohonynt yn dal i sefyll a llawer ohonynt yn cadw'r cyrn addurnol gwreiddiol.

Mae'r simneiau yn nodweddion amlwg iawn ac yn enwedig o edrych i lawr ar y dref o'r mannau uchel, megis Allt y Stesion (Gallt Y Forwyllt).

Ffenestri – y ffenestri yw un o pethau pwysicaf ar adeilad. Mae'r steil a'r maint yn cael effaith allweddol ar gymeriad unrhyw wal a'r ffenestr yn aml yw'r nodwedd gryfaf mewn wal a all fod, fel arall, yn foel a diaddurn.

Erys nifer dda o'r ffenestri gwreiddiol ar y lloriau cyntaf gyda'r gwaith o'u cwmpas yn addurnol. Trwy'r dref mae sawl enghraifft o ffenestri Bae ar y llawr isaf (yn aml gyda thoeau talcen slip) a ffenestri Bae ar y lloriau uchaf – nodweddion hanfodol ac ymarferol hefyd yn y tai Fictoraidd.

Y math mwyaf cyffredin o ffenestr yn Llangefni yw y math sash yn perthyn i'r bedwaredd ganrif ar bymtheg, ond mae rhywfaint o ffenestri cwbl amhriodol wedi eu gosod yn lle'r hen rai - a'r rhai newydd o deip uPVC.

Mae Cyngor Sir Ynys Môn wedi paratoi Canllawiau Cadwraeth ar gyfer Ffenestri a Drysau.

Mae'r adeiladau mwyaf a'r adeiladau gwasanaeth (e.e. Neuadd y Farchnad a'r gwesty cyffiniol) yn tueddu i fod â nifer dda o ffenestri go fawr - mwy na'r tai cyffredin. Oherwydd hyn mae'r gymhareb wal i ffenestr yn amrywio'n fawr gan ddibynnu ar faint yr adeilad a'r defnydd a wneir ohono.

Ffenestri dormer a chromen – mae'r rhain yn gyffredin ac yn arbennig felly yng nghanol y dref.

Drysau – mae steil a maint y drysau domestig a'r drysau ar adeiladau cyhoeddus yn yr ardal Cadwraeth yn amrywio'n fawr.

Rhaid cadw'r agoriadau gwreiddiol a'r drysau gwreiddiol hynny sydd wedi goroesi, ond pan mae rhaid gosod drws newydd yn lle hen un rhaid sicrhau fod yr un newydd yn gweddu i gymeriad yr adeilad. Yn draddodiadol ‘roedd y drysau a'r ffenestri yn cael eu peintio.

Yn aml iawn mae'r drysau yn dal i gadw’r gwaith addurnol gwreiddiol, fel plaster, o'u cwmpas.

Mae Cyngor Sir Ynys Môn wedi paratoi Canllawiau Cadwraeth ar gyfer Ffenestri a Drysau.

Ffenestri uwchben linteri – yn y dref mae sawl enghraifft o ffenestri hanner crwn a rhai hirsgwâr uwchben drysau tai ac adeiladau masnachol.

Ochrau / Mowldin – ceir sawl enghraifft o waith plaster addurnol o gwmpas y ffenestri a'r drysau; hefyd mae enghreifftiau o garreg calch / tywodfaen cerfiedig o gwmpas y drysau a'r ffenestri yn Llangefni.

Portsys, canopïau a phedimentau – ychydig iawn o bortsys ac o bedimentau a welir yng nghanol y dref ond mae rhywfaint o dystiolaeth i ganopïau tô fflat a rhai tô crib ar waliau. Y nodweddion cryfaf yn y dref sy'n cynnig cysgod rhag y tywydd yw ciliau dyfnion a syml.

Ffrynt y Siopau – rhaid sicrhau bod ffrynt newydd i siop yn cael ei ddylunio i gydweddu â'r ffrynt yn gyffredinol a chynnwys ynddo unrhyw fanylion o ddiddordeb ar y llawr isaf.

Pilasteri, Topiau, Terfynau a Chapannau – mae enghreifftiau wedi goroesi o golofnau cerrig a brics addurniadol gwreiddiol ac arnynt, yn aml, ceir rhagor o waith addurnol – trawstiau a chapannau.

Cornisiau (Wyneb Adeilad) / Gwaith brics – mae brics coch a melyn ar y cornisiau yn gyffredin ac yn arbennig felly ar yr adeiladau masnachol mwyaf.

Manion – ceir enghreifftiau o landeri a pheipiau haearn bwrw, o deip addurniadol cyfnodau Fictoria ac Edward.

Gwedd y Stryd

Arwyddion busnes – gall hysbysebion a goleuadau fod yn ddylanwad o bwys ar wedd y stryd a rhaid sicrhau nad yw dyluniad yn creu presenoldeb rhy gryf nac yn amharu ar gymeriad yr adeiladau.

Ar rai adeiladau efallai y buasai arwyddion yn hongian ar fracedi traddodiadol yn briodol. Nid yw arwyddion mawr na rhai wedi'u goleuo o'r tu mewn yn briodol yng nghanol tref draddodiadol – dylid anelu at gael arwyddion syml wedi'u peintio y tu mewn i ffrynt y siop a gosod goleuadau mewn ciliau.

Y dewis gorau yw goleuo at ei fyny, goleuo at i lawr a goleuadau o deip eurgylch.

Ni fydd byrddau sandwich teip ‘A’ yn cael eu caniatáu ar lwybrau cyhoeddus. Hefyd rhaid cyfyngu ar godi gormod o hysbysebion gyda'I gilydd neu bentyrrau hysbysebion traffig rhag ofn i'r cyfan ymddangos yn flêr iawn.

Rhaid peidio â defnyddio bleindiau o deip 'Dutch' a bleindiau plastig sgleiniog am nad ydynt yn perthyn i'r teip lleol. Y math gorau yw'r bleinds bocs canfas traddodiadol a'u gosod yng ngwaith coed ffrynt y siop a hwnnw wedi ei beintio.

Mae'r Cyngor Sir wedi cyhoeddi canllawiau dylunio cyffredinol ar gyfer ffrynt siopau ac yn y rheini mae cyngor i ddatblygwyr ar beth sy'n briodol o ran steil, defnyddiau, maint a graddfa.

Gorchudd Diogelwch – i osgoi creu argraff drymaidd yn y nos mae angen defnyddio mathau arbennig o ddarpariaeth i ddiogelu'r siop; mae modd defnyddio rhwyllwaith y tu mewn i'r ffenestr neu wydr caled iawn/laminedig ac fel arfer nid oes angen caniatâd cynllunio I ddarpariaeth o'r fath. Ond mi fydd angen caniatâd cynllunio i orchudd rhwyllog, tyllog gyda phaent powdr lliw arnyno ar ffrynt newydd siopau.

Gall Cyngor Sir Ynys Môn gynnig cyngor ar orchuddion diogelwch priodol.

Dodrefn Stryd – tros y blynyddoedd diwethaf darparwyd nifer o eitemau haearn bwrw: mynegbyst, colofnau goleuo, meinciau, rheiliau, biniau sbwriel (plastig). Mae'r holl eitemau modern a diweddar i gyd o liw 'Gunmetal Grey' (BS Rhif 18B29).

Waliau Terfyn – y dull mwyaf cyffredin o amgau eiddo yw trwy godi waliau o gerrig amrywiol, cerrig nadd a cherrig wedi eu lled-naddu.

Pileri Cerrig – hyd yn oed heddiw mae rhywfaint o'r pileri cerrig o bobtu'r giatiau wedi goroesi yng nghanol y dref.

Wyneb y stryd – yn y mannau masnachol dechreuwyd defnyddio cerrig pafin modern o deip 'Yorkstone' (hynny yw, yn y Stryd Fawr a Stryd yr Eglwys) a chyflwynwyd rhywfaint o gerrig set gwenithfaen deniadol o gwmpas Sgwâr Bwclai, ar hyd pafin y Stryd Fawr ac i ryw raddau ar Lôn Glanhwfa. Ar wyneb yr holl ffyrdd rhoddwyd tarmac du.

Y peth mwyaf priodol yn yr ardaloedd Cadwraeth yw marciau ac arwyddion traffig Cadwraeth.

Gwaith Haearn – mae giatiau a rheiliau o waith haearn bwrw gwreiddiol i'w cael ger y tai ar hyd Ffordd Glandŵr, Teras Caradog, Teras Penrallt, yng nghyffiniau adeiladau cyhoeddus, o gwmpas y Gofeb, a hefyd yng nghyffiniau adeiladau cyhoeddus eraill megis capeli etc. Cefnogir unrhyw fwriad i gadw ac atgyweirio y rhain.

Ar hyd ochr Lôn Glanhwfa i Westy'r Bull ceir enghreifftiau o gwteri stryd wedi eu gwneud o haearn bwrw trwm a thraddodiadol.

Crynodeb

• Y dull pensaernïol cryfaf yn yr ardal Cadwraeth yw pensaernïaeth oes Fictoria.

• Mae'r adeiladau'n amrywio o dai teras moel a diaddurn y dosbarth gweithiol i dai mawr o frics yn perthyn i ddiwedd cyfnod Fictoria ac adeiladau cyhoeddus crand.

• Un o nodweddion pwysig iawn y dref yw'r amrywiaeth yn nhoeau'r adeiladau.

• Hefyd mae amrywiad y ffryntiadau yn creu diddordeb pensaernïol ac yn ychwanegu at gymeriad y strydoedd.

• Un nodwedd gyffredin iawn yw'r ffenestri dormer a chromen.

• Mae ffenestri sash, lle mae'r naill ran yn llithro dros y llall ac yn perthyn i'r bedwaredd ganrif a'r ddeg wedi goroesi yn y dref.

• Hefyd mae yn y dref enghreifftiau sydd wedi goroesi o Bilastrau, Topiau, Terfynau a Chapannau a gwaith plastr amgylchol.

14. Y prif adeiladau (Gweler Atodiad XVI)

Adeg cyhoeddi'r adroddiad hwn ‘roedd 13 o adeiladau ac o strwythurau wedi'u rhestru ar wahân yn yr ardal Cadwraeth.

1. Capel y Methodistiaid Calfinaidd Moriah gan gynnwys wal y ffrynt a'r giatiau – Graddfa II*

2. Neuadd y Dref – Graddfa II

3. Cloc y Dref – Graddfa II

4. Gwesty'r Bull gan gynnwys yr iard ger y stablau yn y cefn – Graddfa II

5. Gwesty'r Market – Graddfa II

6. Doldir – Graddfa II

7. Y gofeb – Graddfa II

8. Neuadd y Sir – Graddfa II

9. Neuadd a Chapel yr Annibynwyr, Smyrna – Graddfa II

10. Llys y Sir – Graddfa II

11. Eglwys Cyngar Sant – Graddfa II

12. Y giatiau a'r porth i Eglwys Cyngar Sant – Graddfa II

13. Yr hen Ysgol Genedlaethol a Thy'r Ysgol – Graddfa II

14. Y Bont Fawr – Adeilad pwysig/Trawiadol yn y tirlun

15. Gorsaf yr Heddlu/Celloedd – Adeilad o bwys

16. Ysgol y Sir a'r Gofeb – Adeilad o bwys / Nodwedd yn y tirwedd

Isod cyflwynir disgrifiadau o'r adeiladau pwysicaf yn yr ardal Cadwraeth:

1. Capel Methodistiaid Calfinaidd Moriah gan gynnwys y wal a'r giatiau yn y ffrynt (Adeilad Rhestredig Graddfa II* adeiladwyd 1897):

Mae hwn yn gapel mawreddog deulawr Clasurol ei arddull a ddyluniwyd gan Richard Thomas (ond diwygiwyd y cynlluniau oherwydd y costau gan Owen Moris Roberts). Yn y ffrynt mae 5 bae, gyda phediment ac o bobtu grisiau a drysau i mewn, ar brif gorff y capel mae cyfres 5 ffenestr. Cydbwysedd cryf yw un o nodweddion y ffrynt. Mae hwn yn gapel trefol rhagorol, mawreddog a'r manylion cyfoethog yn seiliedig ar arddull Neo –Glasurol a chyfnod y Dadeni. Mae'r holl addurnwaith pensaernïol yn pwysleisio'r mynedfa o'r ffrynt.

2. Neuadd y Dref (Adeilad Rhestredig Graddfa II – tua chanol y bedwared ganrif ar bymtheg):

Achoswyd difrod mawr gan dân ym mis Tachwedd 1992. Mae'n adeilad uchel, dau lawr, cyhoeddus mewn steil Neo-Gothig. Ar y waliau allanol mae cerrig calch a wyneb garw iddynt; y tô yn fodern gyda chapannau cerrig a theils teracota addurnol ar y grib. Mae’n enghraifft rhagorol o adeilad cyhoeddus mewn llecyn amlwg. ‘Roedd canlyniadau'r etholiadau Sirol a Seneddol yn cael eu cyhoeddi o falconi’r llawr cyntaf sy'n gwynebu'r sgwâr. Mae’n ran o grŵp cryf o adeiladau - y lleill yw Gwesty'r Bull a Chloc y Dref. Mae'r neuadd yn fynegiant diddorol i'r steil gothig o adeilad cyhoeddus, ac yn dibynnu ar ddefnyddio ffurf a manylion addurnol i gyfleu neges glir o swyddogaethau hierarchaidd.

3. Cloc y Dref (Adeilad Rhestredig Graddfa II a godwyd yn 1902):

Codwyd y cloc Neo-Gothig hwn i goffau George Pritchard Rayner o Drescawen, a fu farw yn Ysbyty Blomfontein ym mis Gorffennaf 1900. Codwyd yr adeilad gyda cherrig calch bychain. Y mae sawl ochr i'r tŵr a'r talcenni bychain capannog yn pwysleisio'r wynebau pwysicaf, a'r cyfan yn dirwyn mewn tô pigfain, ac ynddo ffenestri cromennog bychain ac ar ben y cyfan mae ceiliog gwynt. Mae godreon y cloc yn llydan a dŵr yn llifo o ben llew metal yn y garreg uwchben cafn a basn crwn. Dyma enghraifft drawiadol ac anarferol o gloc tŵr yn defnyddio arddull gothig cryf. Oherwydd lleoliad amlwg yr adeilad yng nghanol y dref mae'n nodwedd drawiadol a chanolog.

4. Gwesty'r Bull ac iard y stablau yn y cefn (Adeilad Rhestredig Graddfa II c.1850-1865):

Dyma enghraifft o Dŷ Tafarn Fictoriaidd mawr a godwyd yn ôl dull brodorol yr 17ed ganrif ac ar safle hen dafarn o'r enw Pen-y-bont a godwyd yn yr 17eg ganrif ac a alwyd yn Bull's Head yn 1817 (yr enw yn seiliedig ar grest arfbais teulu'r Bwcleiod o Baron Hill – sef perchnogion mwyaf y dref). Ar wyneb yr adeilad mae carreg calch rywiog gyda gwyneb garw. Mae iddo dô llechi gyda chapannau ar y talceni yn gorwedd ar gerrig onglog ac ar binacl y talcenni mae gwaith addurnol megis cerrig crynion. Codwyd yr adeilad ar siâp L a'r brif ran yn adeilad lled dwbl, 3 llawr. Yn y cefn mae darn croes a thalcen uchder llawn iddo. Ger y darn croes hwn mae ystafell offer ac ystafelloedd i weision a morwyrion gyda llofftydd uwchlaw a'r rheini yn creu un rhan i'r adeiladau ar siâp U y tu cefn i'r gwesty, ac yn gyferbyn mae cyfres o stablau gyda llofftydd uwchben a hefyd mae yno gotsiws.

Dyma enghraifft dda ac enghraifft fawr, sydd bron yn gyflawn, o westy Fictoriaidd coets fawr a iard yn y cefn. Mae'n westy mawr ac arno fanylion da yn perthyn i arddull neo-werinol.

5. Gwesty'r Market (Adeilad Rhestredig Graddfa II a godwyd yn gynnar yn yr ugeinfed ganrif):

Adeilad deulawr gyda llofftydd uwchben yn gwasanaethu fel tŷ tafarn a gwesty, tri bae yn y ffrynt, y llawr isaf wedi'i wynebu gyda brics coch a siliau crynion; rendr llyfn ar y llawr cyntaf ac ar y llofftydd. Tô teip mansard sydd ar yr adeilad a'r bargodion yn ymwthio allan a llechi yn mynd yn llai ac yn llai wrth godi i'r crib. Yn y tô mae tair ffenestr dormer gain.

Dyma enghraifft dda o dŷ tafarn pwrpasol mewn tref a chodwyd rhwng y ddau ryfel byd a llawer iawn o'i fanylion gwreiddiol wedi'u diogelu.

6. Doldir (Adeilad Rhestredig Graddfa II a godwyd yn 1913):

Codwyd yr adeilad fel meddygfa a chartref i feddyg yn y steil Celf a Chrefftau. Mae rendr garw ar y waliau a'r llechi yn mynd yn llai ac yn llai wrth symud tua'r brig, mae'r bargodion yn ymestyn allan ar fracedi sgroledig addurnol iawn. Yn wal y talcen mae simneiau yn ymwthio allan. Dau lawr gyda llofft. Y nodwedd amlycaf yn y ffrynt yw talcen anghytbwys cryf, tua'r dde, a ffenestr fae uchel gyda phar o ffenestri sash wyth chwarel, wedyn ffenestr ar hanner cylch chwareli bychain yn uchel i fyny. Ceir ffenestr oriel drionglog (yn goleuo'r grisiau). Dyma enghraifft gyflawn iawn o dŷ Celf a Chrefftau gan bensaer lleol; y mae'n fawr, mae’r cyfansoddiad yn fywiog, a mae’r sylw'n cael ei ddwyn yn ofalus tuag at y manylion ac oherwydd hyn mae'r tŷ yn fynegiant i ddull adeiladu neo-werinaidd yn perthyn i draddodiad Celf a Chrefftau cryf yr Ynys ac hefyd mae awgrym o fywiogrwydd y mudiad 'Art Nouveau' yn yr adeilad.

7. Y gofeb ger Neuadd y Sir (Adeilad Rhestredig Graddfa II a godwyd yn 1922):

Dyma gofeb o'r teip senotaff i rai a gollwyd yn y Rhyfel Mawr - dyluniwyd y gofeb gan W F Bringle a H H Williams a chodwyd gan Mr. J. Griffiths o Langefni. Mae tair rhan i'r gofeb ar blinth sgwâr.

8. Neuadd y Sir (Adeilad Rhestredig Graddfa II a godwyd yn 1899 ac a ehangwyd wedyn yn 1912):

Adeilad cyhoeddus mawr deulawr mewn steil addurnol Jacobethan a manylion Clasurol ydyw. Ar yr wyneb mae cerrig rhwbel bychan a cherrig rhywiog a cherrig nadd mawr a bychan bob yn ail ar y corneli amlycaf. Mae ganddo simneiau tal, hirsgwar. Mae hon yn enghraifft dda o adeilad dinesig yn perthyn i ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg, ac yn defnyddio cymysgedd o ddulliau – y gwerinol a'r dadeni – yn ogystal â dull a oedd yn y cyfnod hwn yn boblogaidd i adeiladau cyhoeddus. Mae’n rhoi arlliw lled –ddomestig i'r adeilad. Mae Neuadd y Sir yn rhan o grŵp rhagorol o adeiladau dinesig a chrefyddol a godwyd ar dro’r ganrif gan adlewyrchu datblygiad Llangefni fel tref Sirol.

Fel dehongliad o ddyluniad dinesig mae'n creu contrast arbennig o ddiddorol gydag adeilad cynharach, sef Neuadd y Dref.

9. Capel Annibynwyr Smyrna a Neuadd ynghlwm (Adeilad Rhestredig Graddfa II a godwyd yn 1903):

Mae’r porth i'r capel yn y talcen a'r capel a'r neuadd wedi'u cysylltu gan goridor. Mae ganddo ffrynt Clasurol syml sydd i'r adeilad gyda cherrig rhwbel garw a cherrig rhywiog a'r waliau eraill wedi'u rendro. Mae dyluniad cytbwys i'r ffrynt a'r drws mewn bae wedi ei osod yn ôl dan fwa crwn. Dyma enghraifft ragorol o gapel a neuadd yn perthyn i ddechrau'r ugeinfed ganrif a'r cyfan mewn cyflwr da.

10. Llys y Sir (Adeilad Rhestredig Graddfa II c. 1860):

Adeilad o steil Neo-Glasurol cadarn, unllawr, a'r prif lys yn y canol tua'r cefn gan wneud cynllun siâp T. Ar ei wyneb mae carreg calch nadd a fflint wyneb garw. Ar y bloc ble mae'r drws ffrynt ceir tô talcen slip bas. Yn y ffrynt mae 5 bae. Dyma enghraifft, mewn cyflwr da, o adeilad yn perthyn i ganol y bedwaredd ganrif ar bymtheg - steil Eidalaidd sy'n rhoi symlrwydd cadarn i'r dyluniad a mae'r cyfan yn addas ar gyfer maint yr adeilad.

11. Eglwys Cyngar Sant (Adeilad Rhestredig Graddfa II a godwyd yn 1824 ac ychwanegwyd ati yn 1889):

Mae corff yr eglwys o steil Gothig syml, gyda'r festri a'r tŵr a changell wedi ei hychwanegu'n groes yn y pen (c.1889). Codwyd yr eglwys gyda cherrig lleol garw a cherrig nadd tywodfaen; to llechi gyda chroesau o gerrig ar frig y talcennau a bwau pigfain uwchben y ffenestri a'r drysau. Mae hon yn enghraifft anghyffredin ond prydferth o eglwys adferiad gothig cynnar (cyn archeolegol) a'r corff yn nodweddiadol yn llydan, a manylion Gothig wedi eu defnyddio i addurno a harddu'r strwythr. Codwyd yr eglwys ar safle eglwys arall oedd ar y safle ynghynt. (Gweler Atodiadau III a IV)

Ar gyntedd y gogledd mae drws yn perthyn i'r bymthegfed ganrif – addurniadau cerrig o bobtu'r drws ac addurnwaith dalennog ar y sbandrelau.

Credir bod yr addurnwaith hwn yn perthyn i'r hen eglwys, a bu ar un adeg yn rhan o wal gardd ym Mhencraig - hon, mae'n debyg, yw'r nodwedd bensaernïol hynaf yng nghanol tref Llangefni.

12. Giatiau a'r Porth i Eglwys Cyngar Sant (Adeilad Rhestredig Graddfa II a godwyd yn 1890):

Porth steil perpendicwlar ydyw a godwyd gyda cerrig calch wyneb garw ac yn wal mynwent yr eglwys – wal a godwyd gyda cerrig rhwbel. Mae giât ddwbl wedi ei osod mewn porth llydan bwa hirgrwn, gyda tair colofn a chapan.

13. Yr Hen Ysgol Genedlaethol a Thŷ'r Ysgol (Adeilad Rhestredig Graddfa II a godwyd yn 1851-2):

Codwyd yr ysgol ac adeilad deulawr tŷ'r ysgol fel un cyfanwaith. ‘Roedd yr ysgol ei hun mewn dwy uned ynghlwm. Mae'r adeiladau hyn i gyd wedi eu hwynebu gyda rhwbel lleol, yn gyrsiau, gyda rhai cerrig nadd a rhywiog; y toeau llechi yn serth iawn â chapannau cerrig arnynt a simneiau cerrig nadd. Ar yr ysgol mae ffenestri sash gyda chyrn arnynt. Dyma glwstwr o adeiladau sydd wedi cadw'n dda, a ddyluniwyd yn ôl y dull gwerinol cryf ac yn dal i gadw nodweddion ymarferol y dyluniad, a llawer iawn o'r nodweddion allanol wedi eu diogelu.

14. Y Bont Fawr (ansicr o'r dyddiad):

Pont dau fwa ar safle ble ceir cofnod i bont yn 1675. Ar ochr ogleddol y bont mae'r siopau yno o hyd tra bo'r rheini ar yr ochr ddeheuol wedi eu dymchwel yn 1974. (Gweler Atodiad IV)

15. Gorsaf yr Heddlu / y Celloedd (adeiladwyd c.1860):

Adeilad wyneb cerrig sydd, i bob pwrpas, heb ei newid ar ôl ei godi'n bwrpasol i gadw pobl yn y ddalfa - mae un cell yno gyda drws cryf a thwll bach ynddo i gadw golwg ar y carcharor. Yn y gorffennol defnyddiwyd y llawr cyntaf fel Llys Ynadon.

16. Yr Ysgol Sir a'r Gofeb (c. 1900 ac 1921):

Adeilad ydyw a godwyd yn bwrpasol ac yn dangos cydbwysedd cryf gyda dau dalcen i'r bloc canolog ac o bobtu dau ddarn unllawr. Ar ei hwyneb mae cerrig rhwbel mân gyda cherrig nadd a rhywiog ar wal y ffrynt. Llechi sydd ar y tô ac ar y brig mae teils clai, crynion ac addurniadol. Yn perthyn i gyfnod ychydig yn ddiweddarach mae'r cerflyn, ar blinth, o filwr – gwaith cerfluniwr lleol o Langefni, sef Mr. J. Griffiths; mae'r gofeb hon ar y tir o flaen yr ysgol ac yn coffáu disgyblion a fu’n mynychu’r ysgol yn y gorffennol a gollodd eu bywydau yn y Rhyfel Mawr.

15. Elfennau cadarnhaol a negyddol

Elfennau Cadarnhaol

Ceir diogelwch oherwydd y statws Ardal Cadwraeth, Adeiladau Rhestredig, Gorchmynion Diogelu Coed a Gwarchodfa Natur Leol; y cyfan o'r darpariaethau hyn yn gymorth i ddiogelu cymeriad arbennig yr ardal Cadwraeth.

Mae dyluniad ac adeiladwaith rhai o'r adeiladau hanesyddol pwysicaf o safon uchel.

Hefyd mae'n ymddangos bod y rhan fwyaf o'r adeiladau rhestredig mewn cyflwr da.

Yn ôl arolwg ar Gyflwr Adeiladau Hanesyddol (Edrych arynyt yn unig): Adeiladau Mewn Perygl (AMP) 2000 un adeilad rhestredig yn unig yn yr ardal Cadwraeth oedd mewn 'perygl' - yr Hen Ysgol Genedlaethol a Thŷ'r Ysgol.

Yn achos nifer dda o'r adeiladau pwysicaf yn yr ardal Cadwraeth bu eu statws, fel adeiladau rhestredig, yn gymorth i'w diogelu – eu cymeriad, eu ffurf a'u manylion pensaernïol.

Mae llawer iawn o'r manylion gwreiddiol wedi goroesi yng nghanol y dref.

Yn ddiweddar gwnaed gwaith adnewyddu da ar rai adeiladau megis 1 Sgwâr Bwclai (Siop Goffi Mona House - gynt Mona Temperance Hotel a Mona Cafe), 16 Stryd Fawr (Anglesey Domestic Appliances) ac 15 Stryd yr Eglwys (Siop Flodau Jardines).

Ceir manylion addurnol megis Pilastrau, Trawstiau, Capannau a Cholofnau yn yr ardal Cadwraeth er efallai bod angen adfer rhai ohonynt.

Yn yr ardal Cadwraeth mae sawl coeden arbennig neu glwstwr sy'n nodweddion cadarnhaol.

Yn sgil datblygiadau mawr a buddsoddiad cyhoeddus gwelwyd buddiannau economaidd a bu'r gwario yn gymorth i adfer hyder yn yr ardal Cadwraeth ac mae hynny wedi denu buddsoddiad yn adeiladau canol y dref – sef gwariant a fydd yn diogelu eu dyfodol a hefyd, wrth gwrs, cymeriad y dref.

Mae'n glod mawr i safon yr adeiladau gwreiddiol bod cyfansoddiad cyffredinol yr ardal Cadwraeth wedi aros yn ddigyfnewid dros y ganrif ddiwethaf. Manylion pensaernïol yw un o'r pethau sy'n cyfrannu'n fawr at gymeriad arbennig tref ac mae colli'r rheini yn bosibilrwydd mawr bob amser a hynny'n bennaf oherwydd esgeulustod neu oherwydd gwaith altro digydymdeimlad.

Un elfen bositif iawn yn yr ardal Cadwraeth yw bod posibilrwydd ynddi I wneud gwaith gwella yn y dyfodol.

Crynodeb

• Mae dyluniad ac ansawdd yr adeiladau hanesyddol pwysicaf o safon uchel.

• Ar y cyfan mae'r adeiladau rhestredig mewn cyflwr da.

• Yng nghanol y dref mae llawer iawn o'r manylion gwreiddiol wedi goroesi.

• Ceir enghreifftiau da, yn y cyfnod diweddar, o wneud gwaith adnewyddu gyda chydymdeimlad.

• Mae datblygiadau mawrion a buddsoddiad cyhoeddus wedi dod â manteision economaidd i'r lle ac wedi adfer hyder ynddo.

Elfennau Negyddol

Ar rai o'r tai teras hanesyddol defnyddiwyd chwipiad gro.

Yma ac acw yn y dref mae enghreifftiau o waith cynnal a chadw cyffredinol heb ei wneud e.e. cael gwared o chwyn yn tyfu ar y simneiau ac yn y landeri, gosod peipiau newydd yn lle hen rai sy'n rhedeg o'r landeri, y gwaith coed ddim yn cael ei beintio yn ddigon aml etc. a bydd hyn, yn y tymor hir, yn arwain at gostau uwch a cholli manylion hanesyddol.

Mae'r Gymdeithas er Gwarchod Adeiladau Hynafol wedi cyhoeddi dogfen o'r enw ‘A Stitch in Time: Maintaining your Property Makes Good Sense and Saves Money’ yn cynnig cyngor gwerthfawr i berchnogion tai ac adeiladau hanesyddol.

Weithiau mae gorchudd modern yn cael ei ddefnyddio'n amhriodol ar adeiladau.

Mae cyflwr drwg ychydig o'r adeiladau yn amharu ar brydferthwch yr ardal Cadwraeth. Yn anffodus bu rhai o'r siopau yn wag am gyfnodau maith e.e. 3 Stryd Fawr a rhifau 18-20 Lôn Glanhwfa.

Dangosodd Arolwg ar Adeiladau mewn Peryg bod yr hen Ysgol Genedlaethol a Thŷ'r Ysgol mewn 'peryg'.

Mae defnyddio ffenestri a drysau uPVC digydymdeimlad ar adeiladau hanesyddol yn cael effaith ddrwg iawn ar eu gwedd.

Hefyd gall defnyddio unrhyw ddeunyddiau sydd ddim yn draddodiadol amharu ar ddiddordeb arbennig a chymeriad ardal Cadwraeth.

Peth arall all niweidio cymeriad y toeau yw gosod ffenestri ynddynt heb fod yn deip Cadwraeth e.e. cefn Doldir (LB).

Pethau digon hyll yw dysglau lloeren a biniau ar olwynion mewn mannau amlwg.

Tros y blynyddoedd gwnaed gwaith altro digydymdeimlad ar rai o'r siopau a hynny oherwydd defnyddiau dieithr i'r traddodiad – megis alwminiwm ac uPVC. Mae angen dylunio ffrynt y siopau gan barchu'r ffrynt sydd i'r adeilad yn gyffredinol ac ymgorffori unrhyw fanylion o ddiddordeb ar y llawr isaf.

Hefyd, ar sawl adeilad masnachol, gwelwyd arwyddion busnes plasig heb fod o fath Cadwraethol.

Yn wir mae angen annog unigolion i ddefnyddio arwyddion traddodiadol ac yn arbennig yng nghanol hanesyddol y dref.

Codwyd fflatiau Glan Cefni cyn creu'r ardal Cadwraeth ac yn anffodus mae'r adeilad yn amharu ar ganol hanesyddol y dref ond oherwydd eu bod ychydig o'r neilltu nid yw'r effaith yn fawr iawn.

Mae colli manylion pensaernïol ar ffrynt traddodiadol y siopau yn elfen negyddol. Ar hyn o bryd nid yw prydferthwch Afon Cefni yn cael ei ddefnyddio yn llawn gan fod cyfleusterau hyll, megis meysydd parcio a mannau storio ar rannau sylweddol o'i glannau.

Crynodeb

• Mae ambell adeilad mewn cyflwr drwg a bydd esgeulustod yn arwain at golli manylion hanesyddol.

• Enghreifftiau o ddefnyddio gorchudd modern amhriodol gan gynnwys chwipiad gro.

• Sefydlwyd yr arfer o ddefnyddio ffenestri, nid rhai cadwraethol, ond rhai plastig uPVC digydymdeimlad a drysau plastig a gall hynny wneud niwed sylweddol i gymeriad yr ardal Cadwraeth.

• Gall dysglau lloeren a biniau ar olwynion, o'u gadael mewn mannau amlwg, fod yn nodweddion hyll.

• Gwnaed gwaith digydymdeimlad ar altro ffrynt rhai siopau a hynny oherwydd dibynnu ar ddefnyddiau anhraddodiadol e.e. alwminiwm ac uPVC.

• Hefyd cyflwynwyd yr arfer o ddefnyddio arwyddion busnes plastig - nid rhai Cadwraethol - ar adeiladau masnachol amlwg.

• Nid oes digon o ddefnydd yn cael ei wneud o'r darnau deniadol o dir ar lannau Afon Cefni.

16. ATODIADAU

MYNEGAI

Atodiad I Cynllun newid arfaethedig i derfyn ardal Cadwraeth

Atodiad II Awyrlun

Atodiad III Arolwg I. Foulkes o Stad Baron Hill 1776 Atodiad IV Map Perchenogaeth Tir Plwyf Llangefni 1812

Atodiad V Map ar ôl 1851

Atodiad VI Map tua 1860 o Ffordd Arfaethedig y Rheilffordd

Atodiad VII Map 1889

Atodiad VIII Map tua 1900

Atodiad IX Map Arwerthiant Stad Baron Hill 1910

Atodiad X Map Arwerthiant Stad Baron Hill 1910 (Graddfa Mawr)

Atodiad XI Map Arwerthiant Stad Baron Hill 1920

Atodiad XII Map Arwerthiant Stad Baron Hill 1920 (Graddfa Mawr)

Atodiad XIII Map 1920

Atodiad XIV Coed Pwysig

Atodiad XV Cyfeiriad golygfeydd pwysig

Atodiad XVI Prif Adeiladau

Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Llangefni Llangefni Conservation Area Character Appraisal Cynllun newid Proposed change to arfaethedig i derfyn conservation area ardal cadwraeth boundary plan

HYF HYF HYF R R R YF YF YF RY RY RY F F F RYD RY D RY D

D D D Y ( Y ( Y ( M M M D D D ( ( ( MA M A M A ( ( ( M EM EM E ) ) ) A A A

E E E ES ES ES ) ) ) A A A

Eithinog C C C H H H E E E ESH ESH ESH ) ) ) ES ES ES Y Y Y AC AC AC H H H E E E S S S YF YF YF RAC RAC RAC H H H FR FR FR R R R YF YF YF RA RA RA Y Y Y FRY FRY FRY ER ER ER F F F R R R D D D T T T RY RY RY ER ER ER D D D T T T Y R Y R Y R H E H E H E R R R D D D T T T RO RO RO Bwthyn C H C H C H

OA OA OA

R R R OA OA OA

5 R R R C H C H C H 5 R R R

1 OA D OA D OA D UR UR UR 1 OAD OAD OAD C C C A D) A D) A D) HUR HUR HUR AD AD AD ) ) ) C C C D) D) D) HU HU HU D D D ( ( ( ) ) ) C C C ) ) ) H H H ( ( ( C C C Elenfa ( ( ( 3 8

N N N 2 O O O 7

AFAOFANOFNON 9

R RAFRAOFANOFNON 9 S S S Y Y Y N NRNARFARFAF C Â S Â S Â S WWWY Y Y L L L N NRNR R Â S Â S Â S S S SY Y Y R L L L WWW N Â N Â N Â S SNSN N L L L WWW ÔN ÔN ÔN S S S

LÔN LÔN LÔN 0 0

L L L 2 Ô Ô Ô 2

L L L 0 0 0 3

1 1 1 3

1 1

2

1 10 10 0 2 1 5 51 51 1 1 1 B B51B5110511010 B B51B5151 B B B

2 m 5

. 1

9 1 1 1 1 31 6 0 3 3

28 L Pav 27 lw C Tennis Court ( y o OONONN B DDODOLAOLAFLAF F b e FFFOFFORFDORDRDD LALAFLOFAONFNON o d FFFOFFORFODRDRDD DDOODO OONONN r ly DDODOLAOLAFLAF F a P s FFFOFFORFODRDRDD r d r 3 e 4

w n 0

a 0

1 1

lk

1 1

2

) 2

1 3 1 3

4 1 1 1 1 1 4 G 1 1 1 1 1 1 l 11 11 11 a 5 51 51 1 s 11 11 11 B 51B 51B 51 y 5 5 5

C B B B 2 B B B 2

9 9

2 2 Coed Plâs 1

oe Bowling Green 1 0 0 3

3 d

1 1

5 5 BBB BRBIRGBIRGIG El RIRIRYI Y Y BRBRGBRGYGYNAYNANA I I I NNN 3 GGYGYNAYNANTAT T NNNTNTNT ANANAN m 1 1 1 Sub Sta 9 T T T 1 1 1 3 1 1 1 2 2 0 11 11 11 . 51 511 511 1 F P 5 15 15 1 l 8 B B1 1B 1 F a 1 B 5B 5B 5 s P B B B N la P e s a 2

wy th 1

1

a 1 d 1

8

6 d 8 2 2

2

Tegfan 2

4 4

0 0 B S S S

I ) ) )

ÂS ÂS ÂS 2

2 s e

L L L R) R) R) 3 3 FB - t    1 S S S y w RRRRRR 5 L L L ) ) ) N N N  - E RE RE R s R R R

C ÔNÔLNÔLN L T T T

E E E

L L L R R R

9 o ÔNÔNÔN HT HT HT 9 1 E E E 1 L L L e Ô Ô Ô C TC CT T H H H d L L L R R R CHC HC H URCURCUR C HURHURH UR

C C C

( H(UH(UH U 7 7

P 9 9

4

l 4 C C C 0

0 C C C a

7 ( H( H( H 1 y 1 2 2 i 2 n C C C g

( ( ( Fie

4

ld 4

1 1 1

2 1 1 1 3 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 5 15 15 1 1 1 1 1 1 1 5 5 5 B 1B B1 1

Hafod B 5B 5B 5 6

6 B B B

2 2 N Y Grug 3 1 a 2 4 n 4 t 1 1 8 11 y 1 1 1 1 1 1 1 1 1 11 11 11 Depot 5 15 15 1 B B B 1 1 1 P 1 1 1 R R R 5 5 5 B B B B 1B 1B 1 RIGRI GRI G 5 5 5 B B B B B B 5 1 I I I a 5 R GR YGR YG Y B B B I I I G YGN YGN Y N n 6 Y NYANNYANNAN ANANAN N NTNT T d ANANAN Garage T T T 9 T T T y 1 1 10 2 (T Coed Plâs

h 22 1

1 e 7 Playground n lt 1 Playing Field Cefni fa a D 19 n Bryn Aeron d e in Villa ly g Rheithordy De C W l f Pengwern Y e th (Rectory) 67 r ) Eglwys 66 a 2 G 1 Sant Cyngar 64 ) ) ) L E) E) E) 15.1m 6 C C C 6 ( ( ( E) E) E) 5 C C C l A A A ILILIL w CECECE (C(C(DCD D ll R R R ILILWILWW ACACAC (C(C(C Llyn Pwmp RRRRRR D DRDR R y A A A ILILWILWNWN N a E E E 7 D DRDR R RRRRRR 2 WWNWNRNR R b TE TE TE R R ROOO H R R R 62 N NRNRARA A H THE THE TE ROROARDAO)DA)D) r 7 OODOD D CHCTHCTH T 3 6 63 A A)A) ) P RCRCRC 8 D D D U UHUH H ) ) ) n RCRCRC n r HUHRUHRUR 7 o e C C C 4 6 y l 7 ( H(UH(UHU 9 C C C 5 n ( H( H( H 3 w e C C C 75 ( ( ( LB g w 70 60 n A Weir 6 y 1 71 r FBs 61 B (B Car Park 4 o S S S a 2 54 rd ÂSÂSÂS M Cemetery w LÂSLÂSLÂS in TCB a N LNÂ LÂN LÂ a 55 lk Ô NÔLNÔLN L f ) L L L o Ô NÔ NÔ N n 42.2m Fish Ladder LÔ LÔ LÔ

Nant Coed y Glyn L L L

7 7 Well Rhesdai Alma ni s l Cef y (Alma Terr) on l e 9 Af L w FB A Bron-Y-Graig Wern s n R e L re ( h d l n P G a yn i r e Pont ry Rh d a yb B l s M f e 1 r lw

( sd o ac L a

y f d 8 N a 8 h D an i'r lk) n H t N a a a Plas T a w d s e n d i t r R H rr a w

o ) o G

Issues ( 1 B 1 ( h P h r t l l Weir e R a l e T BM 13.26m a s Chapel n n e n d n t d i r e s w a r w e ) w 3 i Football Ground r 9 e g .7m r E P n C D Bd Works l l 4 y T e ry il B H 1 e n r i a w

St Wks r )

3 b 3

u e 4 S ll 4 El Ha y C l R d

4 2

36 2 4

.4m B 3 3 B

D 5 5 R

E ) ) ) 1

Glan Cefni 1 D ) D ) D ) C

A A A t

t D ) D ) D )

o o

OA D OA D OA D

2 2

R OA R OA R OA 8

War Memorial 8 S S S W T T T R O R O R O S S S P W W W TR TR TR R R R S S S E E E 7 Y Y Y W W W TR TR TR RRR D D D N EW N EW N EW WWW Y Y Y ( ( ( NNDNDD R R R

AAA RRR D D D N E N E N E

7 GGL GL L WWW 7 Y YY YY Y ( ( (

DDD NDNNDD D D D

2 Trem-y-coed 2 N N N DDD AAA RRR D RD RD R OORORR GLGGL L WWW Y Y Y ( ( ( F F F DDD NNDNDD DD DD DD F F FRDRDRD LALALA R R R OOO GGG Y YE YE E Y Y Y FFFFFF DDD DD DD DD RDRDRD R RG RG G 1 S S S OOO E E E Y Y Y 5 B F F F W D W D W D F F F L L L T T T G G G S S S E E E EWY EWY EWY WY WY WY R R R L L L M T T T G G G (Dingle View) S S S N E N E N E 1 W W W 6 WY WY WY - - - RY RY RY L L L T T T 1 N E N E N E 9 N- N- N- D D D WYSWYSWYS 3 RY YR RY N N N ÔN- ÔN- ÔN- D- D- D- S S S B Y Y Y 2 3 Y Y Y 0 LÔN LÔN LÔN D- -D D- S S S

Y- Y- Y- . C C C a L L L 2 Ô Ô Ô - - -

5 Y- -Y Y- 4 3 P CA CA CA P A AC AC C n L L L 8 e 1 3 - - - ( CAE ACE CAE P n k e r m AE EA AE

a E E E a E n S E E 2 20 n l 2 l 2 ra lt 0 ll ta t T 31 C e ti Car Park olo rr o lege ) 0 n Kestor P 1 g 1 8 M H O ISISGIGSG t RRR o ISISISAAIGIAGIG enaie 16 GRGAGRARA n o 2 ISIGSIGSGIGIGIG

ai u 0 RARIARGIAGIG 3 s 3

( ( ( ( ( (

1 1

F F F C C C

e ( ( ( ( ( ( 1 I I I H H H 7

F F F C C C

29.8m E E E 5 1 5

( ( ( ( U( U( U

I I I 1 H H H 1 F L F L F L 1 C C C E E E 5 2 UR UR UR I D I D I D H H H L L L 1

E E E

URCURCURC 6 n D D D

L L L 5 S S S 5 2 g 2 RCHRCHRCH ISISIS

o D D D GGG 2 ST TS ST RRR 2

r o CH CH CH AAI AI I

2 S S S ISISIS GGG 2

9 9 8 GGG 8 R R R

l ST ST ST RRR

7 AAA 7 H STH STH ST ISISIS IGIGIG E E E GGG F g R R R u T T T RRR R R R AAA Bryn Glas T T T I I I S S S GGG E E E e R R R e RE RE RE T T T T T T E E E 3 T EE EE EE R R R ) ) ) 1 T T T 4 H r E E E ET ET ET ai E E E 1 1 W ) ) ) rdd T T T

r A ) ) )

Y T T T

n E E E

3

) ) ) ) ) ) 3

0 T T T 0

3 3

7 y 7

r ) ) )

1 1

2

B 2

9 9

5 5

4 4 SSS 59 TRTRTR STSTSYTDYDYD SSRSRYYRYFAFAFA TRTRTDRDFDFWFWRWRR BM 25.18m YDYDYDAWAWAW FAFAFARRR F F F

WWRWRR FOFORFDORDRD 3

FFFOFFOFODDD 3 0 RRR 0 2

Surgery FFFFFFDDDD 2

9 Ysgol Gyfun 4 ORODORDRD g 9 9 DDD YRYRYR EFEAFEIAFLIALIL i 19.8m 43 YRYRYR EFEAFEIAFLIALIL

to YRYRYR L L L a

47 EFEAFEAIFIAI r

8 8

5

ount 5 4 Fire G

Rydal M (H(IH(IHI 2 - 1 GGG 1 (H(IH(HIHIHSHS S (H(HG(HHGGHTHRTRTR y IGIGIGSTSTSETEEEE - HHSHSRSERERTE)T)T) Station r TRTRTERTETET 3 t EEEEE)E) ) 5 e

PH T)T)T) 33 s

o G 6 6 G

4

4 k B B B

1 1

1

A 1

4

4 B 5 B 5 B 5 B 4 w 4 n B 51 B 51 B 51

e 1 1 1

a 1 1 1

3

l 25 5 1 5 1 5 1 3

1 1 1 n 6

f 6

1 1 1

3

r 1 1 1 3

1 1 1 5 y B 5 n 1 1 1 e 1 1 1 1

1 1 1 H 2 1 1 211 PH 2 1 1 1

Plas Arthur 1 1 1 1 1 1 5 5 5

1 1 1 1 1 1 2 1 2 Clinic

5 5 5 B 1 B 1 B 1

5 5 5 B B B 13 ) ) ) T 1 B B B 1

E) E) E) rre PH

0

(Sports Centre) e 0 3

UEU) EU) E) 3

N N N m LB 1 U U U 1 E EE EE E NUNUNU E 14.2 VEVEVE m A AN AN N r y VEVEVE y 1 D ADVADVAV r b 3

L LA LA A i i

E DE DE D 7 4

l I LI LI L 4 2 D D D 2 F EF EF E L MMAAMA 11 o I LI LI L S ESESEBSBULBUKLUKELLKEELEEYLEYY STSRTSYRTDYR-DYY-D-Y--Y- NFNIEFNIEFIE t (B(BU(BULKULKLK MMAAMESEASEBSBULBUKLUEKLKEE STSRTSYRTYRY BOBONBTONTNT ENENEN EELEELEYLEYSYSQSQUQUARUARAR LELYELEYY DD-Y-D-YB--YOB-OBO C E EF EF F G (B(BU(BULKULKLK MMAMAESAESEBSBEU)LEBUK)LEUEK)LKEE STSRTSYRTYRY NTNTNT

ENENEN ELEELEYELYESYQSQUSAUQRAUREA)ER)E) LELYELEYY D-DYD--YB--YOB-ONBTONTNT

REEREEREE o (B(BU(ULBKLUEKLELKELEEYLYEY 2 2 1 1 SSQQUSUAQRAURAR L (GR(GER(GERE v E)E)E)

G G G a BBB

D (DR(DR( R 515015010 2 2 BM 12.22m 9 9 9 2 n 2 R R(GR(G (G BB5B15015010 D D D 1 BBB 9 9 9 EREDREDRD 515015901909

WEWREWRER G Town Clock

L WLEWLEWE

D l D OLOWLOWL W a DODLODLOL n k

4 4 4

a DODODO M 1 a Bull

n 1 1 1 D D D 5 4 4 4 TCBs P 1 1 1

a 1 1 1

4 4 4

a 5 5 5 o G d G 1 1 1 1 1 1 n r 5 5 5 y A1 A1 A1 t 8 B

5 5 5 F

n A A A

e

4 e Hotel a 5

A 5 d A A A w g g r

rs FB 39 g

fo g 14.2m

yl 1 El Sub Sta 49 59

e lf a e a s 11.7m BM H a l 1 42 Neuadd 6.5 0m 69 71 o t 1 LB

SST ST T 8 8 RRYRYY 1 7 y Dref 1 DD-YD--YB--YBO-OBO 4 to STSRSTYRTDRY-DYD- - NTNTN(BT(BR(RBIDIRDGIGEDEGE 17.9m STSST T Y-YB-YOB-NBOTONTN(BT(B(B SSTRTSERTERTE)TE)T) RYRDRY-DYYD--YB--YOB-BOO RIRDRIGDIEDGGESETSRSTRTR 1 NTNTN(BT(RB(IBRDRIGDIEDGGEE EETE)TE)T) 4 (Town Hall) STSRSTERTERTE)TE)T) 20.8m ) ) ) l E E E

) ) ) 36 2 UEUEUE 2 o L ) ) ) to N N N 41 lw UEUEUE E E E

C NUNUNU T

y V V V y 6 5 5

ENENEN 6 0 3 3 n A A A W 0

L VE VE VE

AVAVAV E ill 4 0 0 A A A 3 6 ia 4 R l 0 ttoo m S 35 J hi Moelwyn o w u n 1 1 e

b 1 s

7

2

S 2 1 1 1 3 to Gorffwysfa s B ta 17 ry Car Park Car Park y 8 n ) ) )

T) T) T) n

7

7 E E E 4 6 6 H T T T 4 ) ) ) Chapel y E E E o E T E T E T RE RE RE r E E E s t T T T o RE RE RE ST ST ST n R R R a L STL STL ST l L L L

1 1 I L IS L SI L S

5 5

8 8 L L L MI ML I ML I L G

t t ( ( (

t t L L L

o o

o o MI MI MI

( ( (

1 1 M M M

2 2 6 6 6

Govt Offi 6 ( ( (

2 2 ces

A 9 9 Craigwen 8 r 8 T ae ai D C l inas ru d 2 yr Holmleigh

) ) ) 1

A 1 Car Pk

1 1 E E E

P P P ) ) ) w D D D O O O

6 EC EC CE L L L P P P ) ) ) Llys e D D D ONONON IELIELIEL P P CP C C ECA CEA AEC l F F DF D D ONONON Llys Trefor IE IE IE - - - CAR ACR RCA N N NL L L NCNYCNYC Y Llawr 4 Car

F F F R R R IE IE IE ------1 AR RA AR ENENEN C YCFYCFY F Derwydd

F F F RE RE ER

E E E R R R E E E -Y --FYR--FYR-FR IN IN IN

R R NR N N T T T E E E O O O RE ER RE G G G EG E E -FR-FR-FR LINLINLIN R R R N N N T T T E E E ( ( ( O O O E E E FB

E E E F F F G G G a G G G F F F R R R Rhianfa F LFINLFINLIN D (DR(DR( R ONONON T T T E E E F FOFO O GO GO GO L L L r D D GD G G F F F N N N y Dref Y FY FY F Park n n D (D (D ( R R R 1 E E E i R R R F FOFODOD D 0 GOD OGD ODG DDDDDD F FRFR R N YNFYNFY F E E E O O OD D D Tan Y Fron ODA DOA DAO a RDRDRD RDRDRD ÔNÔYNÔYN Y

WEWEWE D PD DP P DAR ADR ARD L L L r R R R D D DE E E Doldir ÔNÔNÔN

A A A

L WLEWLEWE D DP DPNPN N AR RA RA L L L

Ô Ô Ô E E E Ô Ô Ô 4

L L L 4 AC AC AC Tel Ex

D L WL WL W P PNPN N R R R L L L A A A ( ( ( 1 G DÔDÔDÔ E E E 1 Rhondda L L L NLNLNLN N 2 AC CA CA

o D D D A A A ( ( (

Ô Ô Ô G G G

L L L C C C 1 1 N N N

r D D D A A A ( ( ( (Surgery) 5 l 5 GO GO GO lw N N N y D GO D OG D OG n DA O AD O DA O

N N N DAR RAD ARD 5 5 O O O 2

A A A A A A F FNFN N AR RA RA F F F I OI OI O 1

A A A AC CA AC

L L LN N N R R R

WFWWF F L LIFLIOFIOFO

A A A Henllys AC CA CA

H H H L L L L L L

1

WWW 1 F F F

1 F F F L LI LI I 1 5 5 C C C

C D HD HD H L L L LA AL LA D D DWWW L L L

l D HD HD H LAD DAL ADL w RDRDRD

S S S

O O OD D D Muriau AD DA DA y F FRDFRDRD

SE ES SE d F FORFOROR D D D

F F F H H H F FOFO O D D D SE ES ES Car

F F F HR RH HR

D D D E E E

B F F F R RDRD D

HR RH RH 3 3 1

1 O ODOD D Trefollwyn 7

r 7 R RDRD D PW

y FFFOFFOFDOD D R R R Library 1

n 1 R R R 7

G 7 FFFOFFOFO Park

8 F F F 8

w 1 1

1

F F F 1

y 2

1

n 1

9 t 9 Tre fly

s Bank 13.2m 7

1 7 8

C 8 a B rt 2 L

ref

t

2 2 r 5

T 5 u FB

2 2

3 h 3 N N N ) ) ) B e o I I I TT) TT) TT) Police ) ) ) L NL NL N r I I I S S S TT) T)T TT) e E E E ) ) ) L NL NL N i C F FI FI I L S LTT)S LT)T S TT) d E E E L L L L L L d F F F I L SI L IS L S Y EY EY E o L L L 6 l L L L

y Station Y F Y F Y F MI MI MI

7 T T T N N N (MIL( (MIL( (MIL( 0 n 0 1 L L L

N N N t MI MI MI 2

s A ATAT T 2 ÔN ÔYN ÔYN Y (MIL( (MIL( ((MIL Ysgol Y Bont N N N m L L L M M M NANANTAT T n ÔN ÔN ÔN (MIL( (MIL( ((MIL A D ND NDNNN N L L L r D D DA A A e Ô Ô Ô d D D D u L L L w RDRDRNDN N ORORODRD D o y F F FD D D M n FFFOFFROFROR F FOFO O C FFFFFF rrM

B a

2 r 2 H

9

y 9 al 3 n 3 l t 5 W irio n m

3

8 NNN 8 LWLWYLWYY 4 L L L NNN .

OSOSOLSWLWYLWYY PW

RHRHRSHSLSL LYNYNYN 5 OOO WWW 5 2 RHRHRH LLLLLL Neuadd y Sir HOHSOHSOS

Ma RRR Tyn y 1 6 n 6 C o 2 1 (Shire Hall) r M

y 3

a Gomdda 3 1 1 B T c

l

y e C n

oe P Gantry

d a Ysgol Y G 1 1 1 1

t S h m y r I I I n N N N

I I I

a N D N D N D I I I

N D U N D U N D U

1

1 V D U S D U S D U S

T T T U S U S U S

7 7 R R R T T T i S S S I I I e R R R T T T A A A

I I I R R R L L L w Delivery Office A A A I I I L L L A E A E A E

LLANGEFNI L L L ES SE ES

3 3

T T T SE ES SE

A A A T T T S S S

AT TA AT T T T

E E E FB TA AT TA E E E T R T R T R

E E E R O R O R O

R O A R O A R O A

O AD O DA O DA

DA AD DA

D D D

Golygfan m A 4 f P o .7 C Allot o n 6 o s 1 C u t

s n T Gdns e M c ra f 2 B n i c 3 l k i O

f f i c e s 6a

n

o a

4

4 1

1 1 n n y f F C

o DDDD OORORSERSESE n NN-YN-YR--YR-R-SESDESDEDD u PEPEPE OROORR y N-NYN-RY--YR-R-SESDESDEDD r PEPEPE R-RO-ROR-ORR n PEPNEPN-EYN-Y-Y

E B c

i l

l

S

O 1 1

t t o o 1 u 1 7 D 7 o f f lg b yn i f c y S dd e

G t s le a n n r y id r g f e d Club Issues o B El Sub 19.9m Nursery

) ) ) D) D) D) AD) AD) AD) O O O AD AD AD ROAROAROA N RNO RNO RO ON ORN ORN R a R R R t ON ON ON S F F F b ( R (OR (OR O l Su F F F E T ( R ( R ( R F F F ra ( ( ( c Fron k Well

N N N ONONON Gwylfa ONONON FRO FRO FRO FR FR FR FR FR FR LÔNLÔNLÔN LÔNLÔNLÔN LÔNLÔNLÔN

Bryngwyn )

m

Pond u (

h

t

a

P Trewen Issues Sluice Bryn Arfon Bryn Celyn

Issues Brynaber LB Rugby Football Ground Hedd Yr Ynys ) ) ) D) D) D)

A D) A D) A D)

OA D OA D OA D

R R R Cefnaber OA OA OA R R R O O O A A A

Glanaber R R R F F F A A A

F F F W A W A W A

F F F HW HW HW

Sinks N N N Sibrwd HW HW HW

A N A N A N H H H

L L L A N A N A N

G L G L G L A A A ( ( (

G L G L G L -y- ( ( (

G G G Nant ( ( ( Issues Glanaber Lodge

A A A

F F F A A A

F F F W A W A W A

F F F HW HW HW

NHW NHW NHW

A A A n NH NH NH i L L L A A A Helyg N N N GL GL GL A A A a

GL GL GL N N N r

G G G ÔN ÔN ÔN

L L L Pengors ÔN ÔN ÔN D L L L Ô Ô Ô L L L Stone Ford Fron 17.0m

Bach 2 Gwyndy b Sta El Su

1 Ty Mawr Bodhyfryd Rhyd-yr-Aeron Well Ford Sports Issues Ground

10 LÔLÔNLÔNN LÔLÔNLNÔN oir Glan-Hwfa LÔLÔNLÔNN CEUNANTCEUNANTCEUNANT Y Gornant att CEUNANTCEUNANTCEUNANT Ab CEUNANTCEUNANTCEUNANT Tk Sinks

Tanks

1 1

1 1

1 1 3 3 Nant y Mynydd WB

Track

h Level Crossing t a Bronant P d Garage Aur Gelli n d y e MP4 Kenor r n B y ttaa l Sub S w i E

C C C G n E E E Trem yr f L LC LC C L LECLECEC e Hafannedd LELELE LLLLLL Wyddfa L L L C

n Bryn o f R R R 4 4 4 Pendorlan E E E A R R R 14 14 14 AE AE AE 1 1 1 R R R 1 1 1 5 4 5 4 5 4 C C C Awel 1 1 1 AE AE AE 1 1 1 5 5 5 CA CA CA A 1 A 1 A 1 5 5 5 C C C A A A

A A A Bryn Bryn y Coed A wel Garage ALLWEDD / KEY D olw a 4 4 4 r 1 1 1 4 4 4 1 1 1 Milford House 1 1 1 5 45 45 4 Glennydd 1 1 1 1 1 1 5 5 5 A 1A 1A 1 5 5 5 A A A A A A W ar eho use Hyfrydle a t

Y Gilfach S

b El Sub Sta u e S Terfyn Ardal Cadwraeth / Conservationl Area Boundary 19.3m g a E r Y Berth a G

Gweithdy Mona Dinas Oleu Newid Arfaethedig i Derfyn Ardal Cadwraeth / Bryn Elis Silos Park Mount Proposed Change to Conservation Area Boundary Ystad Issues Factory Ddiwydiannol Gas Gov Llangefni WB (Industrial Estate) El Sub Sta

Gwernhefin

El S b Sta

78 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Llangefni Llangefni Conservation Area Character Appraisal Atodiad II Appendix II Awyrlun Aerial Photograph

F

M R

A E

T E

S Eithinog H H C Y R F

Bwthyn U R

H

5 5 Y

1 1 C D (

( N M

Elenfa O A S F 3 8 A E Â

R 2 S

L Y 7 9

N H 9 N C W Y Ô S R F L

R

0

0 0

2

1 2

3

1 3 Y

1 1 2

5 2

1 1 1 B D

R

O

A 2 m D 5

. ) 1

9 1 1 1 1 31 36 0 3

28 L Pav 27 lw C Tennis Court ( y o FON B b ed DOLA o r ly FFORDD a P s r d r 3 e 4

w n 0

a 0 1

1 1

lk

1

1 1

2

) 2 3 1 1 3 1 4 1

G 1 4 la 5

s y B

2

C 2

9 9

2 2

1

Coed Plâs o Bowling Green 1

0

0 e 3

3 d

1 1

5 5

BR 1 El I 1 G 3 Y 1 m Sub Sta N m 5 3 9 A 2 2 N .0 F T P B la 8 F s P 1 N la ) P e s a 2

wy R th 1

1

a 1 d R 1

8

6 d 8 2 2

2 S E Tegfan 2 Â T

L 4 4 0 B H 0

I N 2

2 s e C 3 3 - t FB 15 y w - s Ô R

C L

9

o 9 1 e U 1 d H C

(

7 7

9

1 P 9

4 4 0

0 la

7 2 2 1 y 1 2 1 ing

1 Fie

4 ld 4

2 5 3 2

B

Hafod

6 6

2 2 N Y Grug 3 14 a 2 n 1 4 t 1 1 1 1 11 8 y 5 Depot B P B R 5 I a 15 G n 6 Y d Garage 9 N y 1 1 10 A 2 ( N T Coed Plâs

T h 22 1

1 e 7 Playground 1 n lt Playing Field a D 1 Cefni f a Bryn Aeron 9 d n ) e i Villa ly n Rheithordy E D C W g C ef l A Pengwern Y h e (Rectory) W t ) R 67 R r Eglwys R N a 66 2 E G 1 Sant Cyngar T 64 L H 15.1m 6 ( l 65 C w ll C IL y D Llyn Pwmp a R 72 W b 6 r H U 2 R 73 6 N P H 68 3 R n r C n o e 74 6 O y l 7 ( 9 A n 53 D w e LB 75 ) g w 70 60 n A Weir 6 y 1 71 r S FBs 61 B Â (Bo Car Park 4 L ar 2 N M 54 dw in Cemetery TCB alk Ô af 55 ) Fish Ladder L on

42.2m Nant Coed y Glyn

7 7 Well Rhesdai Alma

s l efni ly (Alma Terr) n C e 9 Afo L w FB A Bron-Y-Graig Wern s n R e re ( h d L n P G a y R ly i r e Pont r h d n yb M f e 1 a w l s B l a

y ( sd o a r L f d 8 N a 8 c D an i'r h lk) n H t N a a a Plas s T an w d e t rd R i

o rr H a w

) o G (

1 1 B Issues h h ( P t r R l Weir e l l e T a BM 13.26m a s Chapel n n e n d t d i r e s w a ) r ) w e ) w 3 i r e Football Ground 9.7 D m r g P E l n C D A n 4 Bd Works y ll y T e r i O B H 1 e n r i R w

Sta Wks r ) 3 b 3

u e

4 l 4 S l W l Ha y E l

CR d E

2

36 2 44

.4m B N 3 3 (

D 5 5 R D

E

1 Glan Cefni 1 C

D

t t

o o 2

2 S Y 8 War Memorial 8 PW WR 7 ND T W LA R

G E

7

D 7 D 2 Y

Trem-y-coed R 2 O N F - S F D B 15 N (Dingle View) M T Y 16 R 19 3 R Ô B L 3 Y 20 E a . 2 P 5 D 3 e 4 n 8 (P n 1 3 G e r m - k a Y L n S 2 20 l 2 r l 2 a t 0 WY l t - lt a C C T t 31 er io Car Park A olol r) S E 0 eeg n Kestor P 1 g 1 8 M H O t o I eenai 16 SGR n o 2 AI a u 0 G

i ( 3 s 3 (

F 1

29.8m e 1 C 17

I

5 1 5

1

1 E 1 H

5 2 1

6

n L U 5 5 2

g 2

2 o 2

D I

9

r o 9 S 8 8 2

l R G 2 7

F g RA 7 u Bryn Glas C IG e e S 3 T H 1 H r 4 ai T W 1

Yr Ardd 1

3 n 3

R

0 0

7 7 3

ry S 3

1 1

2

B E T 2

9 9

5

R 5 E 4

5 4 ST 9 T E BM 25.18m RY ) E D F T

) A 3

FF 3

2

W 0 2

Surgery OR 0 9

Ysgol Gyfun R 4 DD g 9 9 YR IL i 19.8m 43 EFA a

to

) 47 r

8 8 5 E 5

Rydal Mount 4 Fire G

( 2 - 1 U H 1 I y G - N H Station r S t E T 35 e R s

V EE 33

PH B o G 6

6 T k 4 4

1 1

1 A A ) 1

4

4 B 4 w 4 n

e 1 5

D a

3

25 3

l 1 n 6

f 1 6

3

L r 3

5 y B 1 5 E n 1 e I 1 5 1 H 2

Plas Arthur F 21 PH 2

2 N B 2 Clinic E 13 T 11

(Sports Centre) E rre PH 0

e 0 3

m 3 1 LB 1 R E 14.2m G r y ( y 1 r b 3

i i 7

4 l 4 2 D 2 o S L 11 R t MAES BU STR C G (BU LKELEY YD-Y-

E o LKELEY SQUAR BONT 2 2 1

L v 1 E)

W a

2

2 BM 12.22m 2 n 2 B5B 51

1 4 0 L Town Clock 9

O G 1

D l D a 1 D n k

5 a

M 1 a Bull n a 5 TCBs P

a o G d G ry A nt 8

n B F

e

4 e Hotel a

5 5 w

A d g g r

rs FB 39 g

y fo g 14.2m

l 1 El Sub Sta 49 59

e l e f a a s 11.7m BM H a l 1 2 6.5 4 Neuadd 0m 69 71

) to 1 LB

8 8 1 E 47 t y Dref 1 ST o 17.9m RYD-Y-BO U 1 NT ( 4 BRIDG N (Town Hall) E STR 20.8m l EET)

E 3 2 o 2 6 to

L ) l V 41

C w T

y E y 6 5 5 6 3 0 3 n A W 0

L i )

E C ll 4 0 0 3 6 ia 4 R l 0 ttoo m T h S 35 A J iw Moelwyn on E u R 1 e 1

b 1 s E

7

2 2 R

1 S 1 1 R 3 to Gorffwysfa s B ta 17 E T Car Park y ry Car Park 8

n T S n

7 7

4 6 6 H 4 o L Chapel y

G r s t L o I a n D O l

L 1 1 M

5 8

5 8

D

E ( G

t t

t t

o o o I o

A

1 1

2 2 G 6 6 6

F ovt Offices 6

2 9 2

A 9 Craigwen 8 r 8 R T ae N ai Di l E A na Cr E s u C 2

d R (

yr G Holmleigh N 1

A ( 1 Car Pk I

1 1 w P G L e D 6 O Llys l Llys Trefor O E D N Llawr 4 F Car

1 R D Derwydd C Y G E F - A FB a Y Rhianfa N r W F y Dref R Park n n 1 - i O 0 F

A Ô a L R R Tan Y Fron r Ô Doldir L

D A O C Tel Ex

4

D 4 1 G D 1 Rhondda

D 2 F N

o L

1

r 1 5

ll 5 P W N (Surgery) w E A

yn N H O

D

5 5 F L D I 2 1 A D L S

L Henllys

1

N 1

1 1 5 C R 5 E lw O D yd F D Muriau H

F R Car

B OR Trefollwyn 3 3 1

r 1 7

y 7 F PW Library 1 n 1

7

G 7 F Park

8 w 8 1 1

1

y 1 2

1

n 1

9 t 9 Tre fly

s Bank 13.2m

7

1 7 8 8

C N B I ar ) tr 2 L L ef T t E

r S 2

2 F 5 F

T 5 T u FB L 2 L 2

3 h 3 B e N o Police Y L re A I id N C N do M

n 7 6 D y l Station Ô ( 0 0 Ô

s 1 t 2 D 2 L Ysgol Y Bont A R n m rd O u e w F o yn F M C rrM

B a

2 r 2 H

9

y 9 al 3 n 3 l t 5 W irio n N m

WY 3 8

LL 8 4

HOS PW . 2 5 R 5 2 Neuadd y Sir

Ma Tyn y 1 6 n 6 C o 2 1 (Shire Hall) M

r y y 3

a Gomdda 3 1

1 B T c l y e C n

oe P Gantry

a 1 d 1 Ysgol Y G 1 1

t S h m y r I n N

a

D

1

1 V U

7 7 ie w Delivery Office S

LLANGEFNI T

3 3 R

I FB A

L

E

S

T

A

A Golygfan m T 4 f E P o .7 C n Allot o 6 o R s 1 C u O t

s n T e Gdns A M c r f

a n i 2 B D c 3 l k i O f f i c e s 6a

n

o a

4

4 1

1 1 n n y f F C SEDD o R n YR-O u - y PEN r n

E B c

i l

l

S

O

1 1

t t

o u o 1 D 1 7 o f 7 f lg b yn i f c y S dd e

G t s le a n n r y id r g f e d Club Issues o B ) El Sub D A O 19.9m Nursery R

N O R F ta ( Sub S T El ra c Fron k Well N O R F F Gwylfa N Ô L

Bryngwyn ) m

u Pond (

h

t

a

P Trewen Sluice Issues Bryn Arfon Bryn Celyn

)

D

A

O Issues Brynaber LB R A F Rugby Football Ground Hedd Yr Ynys W Cefnaber H Glanaber N A Sinks Sibrwd L G -y- ( Nant

A Issues Glanaber Lodge F W

H

N

A

L

G

n N Helyg i

a Ô r

L Pengors D Stone

Ford Fron 17.0m

Bach 2 Gwyndy b Sta El Su

1 Ty Mawr Bodhyfryd Rhyd-yr-Aeron Well Ford Sports Ground Issues

10 LÔ ir Glan-Hwfa N CEUNANT Y Gornant batto A Tk

Sinks Tanks

1 1

1 1

1 1 3 3 Nant y Mynydd WB

TTrrack

h Level Crossing t a Bronant P Aur Gelli d Garage n d y e MP4 Kenor r n B y ttaa l Sub S C w i E E n E Trem yr G n L f Hafannedd L Wyddfa e C

4 R n 1 E Bryn o 1 f A Pendorlan 5 A C Awel A

Bryn Bryn y Coed A wel Garage ALLWEDD / KEY 4 Do 1 lwa 1 Milford House r 5 Glennydd A

W ar eho use Hyfrydle a t

Y Gilfach S

b El Sub Sta u e Terfyn Ardal Cadwraeth / ConservationS Area Boundary 19.3m g l a E r Y Berth a G

Gweithdy Mona Dinas Oleu Newid Arfaethedig i Derfyn Ardal Cadwraeth / Bryn Elis Silos Park Mount Proposed Change to Conservation Area Boundary Ystad Issues Factory Ddiwydiannol Gas Gov Llangefni WB (Industrial Estate) El Sub Sta

Gwernhefin

El S b St

79 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Llangefni Llangefni Conservation Area Character Appraisal

Atodiad III Appendix III Arolwg I. Foulkes o Stad Baron Hill 1776 I. Foulkes’ Baron Hill Survey Plan 1776

Atgynhyrchwyd gan ganiatad caredig Reproduced by kind permission of Baron Stad Baron Hill a Gwasanaeth Hill Estate and The Department of Archives Llyfrgell ac Archifau, Prifysgol Cymru and Manuscripts, University of Wales Bangor (Cyf.: Baron Hill MS 4960). Bangor (Ref.: Baron Hill MS 4960).

80 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Llangefni Llangefni Conservation Area Character Appraisal

Atodiad IV Appendix IV Map Perchenogaeth Tir Plwyf Llangefni 1812 1812 Llangefni Parish Land Ownership Map

Atgynhyrchwyd gan ganiatad Reproduced by kind caredig Stad Baron Hill a permission of Baron Hill Gwasanaeth Llyfrgell ac Estate and The Department of Archifau, Prifysgol Cymru Archives and Manuscripts, Bangor (Cyf.: Baron Hill MS University of Wales Bangor 6526). (Ref.: Baron Hill MS 6526).

81 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Llangefni Llangefni Conservation Area Character Appraisal

Atodiad V Appendix V Map ar ôl 1851 Post 1851 Map

Atgynhyrchwyd gan ganiatad caredig Reproduced by kind permission of Baron Hill Stad Baron Hill a Gwasanaeth Estate and The Department of Archives and Llyfrgell ac Archifau, Prifysgol Cymru Manuscripts, University of Wales Bangor Bangor (Cyf.: Baron Hill MS 6571). (Ref.: Baron Hill MS 6571).

82 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Llangefni Llangefni Conservation Area Character Appraisal

Atodiad VI Appendix VI Map tua 1860 o Ffordd Arfaethedig y Rheilffordd Proposed Rail Route Map c.1860s

Atgynhyrchwyd gan ganiatad Reproduced by kind caredig Stad Baron Hill a permission of Baron Hill Gwasanaeth Llyfrgell ac Estate and The Department of Archifau, Prifysgol Cymru Archives and Manuscripts, Bangor (Cyf.: Baron Hill MS University of Wales Bangor 6536). (Ref.: Baron Hill MS 6536).

83 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Llangefni Llangefni Conservation Area Character Appraisal

Atodiad VII Appendix VII Map 1889 1889 Map

84 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Llangefni Llangefni Conservation Area Character Appraisal

Atodiad VIII Appendix VIII Map tua 1900 c.1900 Map

85 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Llangefni Llangefni Conservation Area Character Appraisal Atodiad IX Appendix IX Map Arwerthiant Stad Baron Hill 1910 1910 Baron Hill Sale Plan

Atgynhyrchwyd gan ganiatad Reproduced by kind caredig Stad Baron Hill a permission of The Department Gwasanaeth Llyfrgell ac Archifau, of Archives and Manuscripts, Prifysgol Cymru Bangor (Cyf.: University of Wales Bangor Baron Hill MS 28979). (Ref.: Baron Hill MS 28979).

86 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Llangefni Llangefni Conservation Area Character Appraisal Atodiad X Appendix X Map Arwerthiant Stad Baron Hill 1910 (Graddfa Mawr) 1910 Baron Hill Sale Plan (Large Scale)

Atgynhyrchwyd gan ganiatad caredig Stad Baron Hill a Gwasanaeth Llyfrgell ac Archifau, Prifysgol Cymru Bangor (Cyf.: Baron Hill MS 28979) / Reproduced by kind permission of Baron Hill Estate and The Department of Archives and Manuscripts, University of Wales Bangor (Ref.: Baron Hill MS 28979).

87 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Llangefni Llangefni Conservation Area Character Appraisal Atodiad XI Appendix XI Map Arwerthiant Stad Baron Hill 1920 1920 Baron Hill Sale Plan

Atgynhyrchwyd gan ganiatad Reproduced by kind permission of caredig Stad Baron Hill a Baron Hill Estate and The Department Gwasanaeth Llyfrgell ac Archifau, of Archives and Manuscripts, Prifysgol Cymru Bangor (Cyf.: University of Wales Bangor (Ref.: Baron Hill MS 28979). Baron Hill MS 28979).

88 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Llangefni Llangefni Conservation Area Character Appraisal Atodiad XII Appendix XII Map Arwerthiant Stad Baron Hill 1920 (Graddfa Mawr) 1920 Baron Hill Sale Plan (Large Scale)

Atgynhyrchwyd gan ganiatad caredig Stad Baron Hill a Gwasanaeth Llyfrgell ac Archifau, Prifysgol Cymru Bangor (Cyf.: Baron Hill MS 28979) / Reproduced by kind permission of Baron Hill Estate and The Department of Archives and Manuscripts, University of Wales Bangor (Ref.: Baron Hill MS 28979).

89 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Llangefni Llangefni Conservation Area Character Appraisal Atodiad XIII Appendix XIII Map 1920 1920 Map

90 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Llangefni Llangefni Conservation Area Character Appraisal Atodiad XIV Appendix XIV Coed Pwysig Important Trees

S

g H

C Y

R F Bwthyn U R

H Y 5 5

1 1 C D (

( N M Elenfa O A S F 3 8 A E Â R S 2

L Y 7 9

N H 9 N C W Y S R Ô F L

R

0

0 0

2 1 2

Y

3

1 3

1 1 2

5 2

1 1 1 B D

R

O

A 2 m D 5

. ) 1

9 1 1 1 1 31 36 0 3

28 L Pav 27 lw C Tennis Court ( y o FON B b ed DOLA o r ly FFORDD a P s r d r 3 e 4

w n

0 0

1 a 1

1

lk

1

1 1

2

) 2 1 3 1 3 4 1 1

G 1 4 la 5

s y B

2

C 2

9 9

2 2

1

Coed Plâs o Bowling Green 1

0

0 e 3

3 d

1 1

5 5

BR 1 El I 1 G Y 3 m 1 Sub Sta N 5 3 9 A 0 2 2 N . F T P B la 8 F s P 1 N la ) P e s a 2

wy R th 1

1

1 d R 1

8

6 d 8 2 2

2 S E Tegfan 2 Â T

L

4 4 0 B H 0

I N

2

2 s e C 3 3 - t FB 15 y w

- s Ô R

C L

9

o 9 1 e U 1 d H C

(

7

1 7

9 9

4

P 4

0

0 la 7 1 1 2 2 1 y 2 ing

1 Fie

4

ld 4

2 5 2 3 B

Hafod

6 6

2 2 N Y Grug 3 14 a 2 n 1 4 1 t 1 1 1 8 11 y 5 Depot B P B R 5 1 I a 5 G n 6 Y d Garage 9 25 N y 1 1 10 A 2 ( N T Coed Plâs 22

T h 24 1

1 e 7 Playground n lt 1 Playing Field Cefni fa a D 19 n ) Bryn Aeron d e i Villa ly n Rheithordy E C W g C ef l A Pengwern Y h e (Rectory) W t ) R 67 R r Eglwys R N a 66 2 E G 1 Sant Cyngar T 64 L l H 15.1m 65 (C w ll C IL y Llyn Pwmp a D b R 72 W r H U 62 R 73 6 N P H 68 3 n r R n o e C 74 O y l 7 ( 69 A n 53 D w e 75 g LB 7 ) g w 0 6 n 6 0 A Weir 7 y 1 1 r S FBs 61 B Â (Bo Car Park 4 L a 2 N M 54 rdw in Cemetery TCB alk Ô af 55 ) Fish Ladder L on

42.2m Nant Coed y Glyn 7

7 Well Rhesdai Alma s l efni ly e (Alma Terr) n C 9 Afo L w FB A Bron-Y-Graig Wern s n R e re ( h d L P G a l n r e ry Rh d yn i yb Pont M f e 1 a lw l s

( sd o Ba r L a

y f d 8 N a 8 c D an i'r h k) n H t N a al a Plas T an w d s e d i t R r H r

o r) a w o G (

1 1 B Issues h h ( P t r R l Weir e l l e T a BM 13.26m a s Chapel n n e n d t d i r e s w a ) r ) w e ) w 3 i Football Ground r 9.7 e D m r g P C ED l n 4 Bd Works A y ll y T e r i O B H 1 e n r i R w

Sta Wks r ) 3 b 3

u e

4 l 4 S l W l Ha y E l

CR d E

2

36. 2 44

4m B N 3 LL 3 LL (

LL D 5 5 R D

E

1 Glan Cefni 1 C

D

t t

o o 2

2 S Y 8 War Memorial 8 PW WR 7 ND T W LA R

G E

7

D 7 D 2 Y

Trem-y-coed R 2 O N - OO S FF D OO B 15 N OO T (Dingle View) M Y 16 R 19 3 R Ô B L 3 Y 20 . E a P 5 D 2 38 e 4 n (P 1 3 G n m - k e ra Y L n S 2 20 n l 2 l 2 r t 0 a t - WY llt a C C T t 31 e io Car Park A olol rr S ege ) E 0 n Kestor P 1 g 1 8 M H O t o I enaie 16 SGR n o 2 AI 0 G

ai u

( 3 s 3 (

F 1

29.8m e 1 C 17 5 1 I 5

1

1 E 1 H 5 2 1

n 6

L 5

U 5 2

o g 2 2 2

r D IS

9

o 9 8 8 2

l R GR 2 7 F u g AIG 7 e Bryn Glas C e S T 3 H 1 H r 4 ai T W 1

n Yr Ardd 1

3 3

R

0 0

7 7 3 y 3

ry S 1 1 2 2

B E T

9 9

5

R 5 E 4

5 4 ST 9 T E BM 25.18m RY ) E D F T

) A 3

FF 3

2

W 0 2

Surgery OR 0

9 Ysgol Gyfun MM R 4 D g 9 MM 9 D YR i IL MM 19.8m 43 EFA a

to

) 47 r

8 8 5 E 5 Fire

Rydal Mount 4 G

( 2 - 1 U H 1 I y G - N H Station r S 3 t E T 5 e R s

V EE 33

PH B o G 6

6 T k 4 4

1 1 1

A A ) 1

4

4 B 4 w 4 n

e 1 5

D a

3

l 25 3

1 n 6 f 1 6

3

L r 3

5 y B 1 5 E n 1 e I 1 5 1 H 2

Plas Arthur F 21 PH 2

2 2 Clinic N B E 13 T 11

(Sports Centre) E rre PH 0

e 0 3

m 3 1 LB 1 R E 14.2m G ( ry y 1 r b 3

i i 7

4 l 4 2 D 2 o S L 11 R t MAES BU STR C G (BU LKELEY YD-Y-

E o LKELEY SQUA BONT 2 2 1

L v 1 RE)

W a

2 2

2 n 2 BM 12.22m B5B 51

1 4 0 L Town Clock 9

O G 1

D l D a 1 D n k

5 a

M 1 a Bull n a 5 TCBs P

a o G d G ry A nt 8

n B F

e

4 e Hotel a

5 5 w

A d g g r

rs FB 39 g

y fo g 14.2m

l 1 El Sub Sta 49 59

e l e f a a s 11.7m BM H a l 1 42 Neuadd 6.5 0m 69 71 o

) t 1 LB

8 8 1 E 47 t y Dref 1 ST o 17.9m RYD-Y-BO U 1 NT ( 4 BRIDG N (Town Hall) E STR 20.8m l EET)

E 3 2 o 2 6 to

L ) l V 41

C w T

y E y 6 5 5 6 3 0 3 n A W 0

L i )

E C ll 4 0 0 3 6 ia 4 R l 0 ttoo m T h S 35 A J iw Moelwyn on E u R 1 e 1

b 1 s E

7

2 2 R

1 S 1 1 R 3 to Gorffwysfa s

B E ta 17 T r y y Car Park Car Park 8

n T

S n

7 7

4 6 6 H 4 o L Chapel y

G r s to L I a n D O l

L 1 1

5 5 M

8 8

D

( G

E t t

t t

o o

I o o

A

1 1

2 2 6 6 6 F Govt Offi 6

2 2 ces

A 9 9 Craigwen 8 r 8 R T ae N ai Di l E A na Cr E s u C 2

d R (

yr G Holmleigh N 1

A ( 1 Car Pk I

1 1 w P G L e D 6 O Llys l Llys Trefor O E D N Llawr 4 F Car

1 R D Derwydd C Y G E - A FB a F Y Rhianfa

F R N Park rn W 1 - y Dref in O 0 F

A Ô a L R R Tan Y Fron r Ô Doldir L

D A O C Tel Ex

4

D 4 1 G D 1 Rhondda

D 2 F N

o L

1

r 1 (Surgery) 5

ll 5 P W N w E H A

yn N O

D

5 5 D F L I 2 1 A D L S

L Henllys

1

N 1 1

R 1 5 C 5 E lw O D y F Muriau H d F D R Car

B OR Trefollwyn 3 3 1

r 1 F 7

y 7 PW Library 1

n 1 F

7 G 7 Park

8 w 8 1 1

1

y 1 2 1

nt 1 9

Tre 9 fly

s Bank 13.2m

7

1 7 8 8

C N B I ar ) tr 2 L L ef T t E

r S 2

2 F 5 F

T 5 T u FB L 2 L 2

3 h 3 B e N o Police Y L re A I id N C N d M o l

7 6 D y Station ( 0 n 0

1 t Ô 2 s D 2 Ysgol Y Bont m L A R n e rd O u w F o yn F M C rrM

B a

2

r 2 H

9

y 9 a 3 n 3 ll t 5 W irio n N m

WY 3 8

LL 8 4

HOS PW . 2 5 R 5 2 Neuadd y Sir

Ma Tyn y 1 6 n 6 C o 2 1 (Shire Hall) r M

y 3

a Gomdda 3 1

1 B T c l y e C n

oe P Gantry

a 1 d 1 Ysgol Y Gr 1 1

t S h m y r I n N

a

D

1

1 V U

7 7 ie w Delivery Office S

LLANGEFNI T

3 3 R

I FB A

L

E

S

T

A

A Golygfan m T 4 f P E o .7 C Allot o n 6 o R s 1 C u t O

s n T e Gdns A M c r f

a n 2 B i D c 3 l k i O f f i c e s 6a

n

o a

4

4 1

1 1 n n y f F C SEDD o R n YR-O u - y PEN r n

E B c

i l

l

S

O

1 1

t t

o u o 1 D 1 7 o f 7 f lg b yn i f c y S dd e

G t s le a n n r y id r g f e d Club Issues o B ) El Sub S D A 19.9m Nursery O PP NN R PP N O R F ta ( Sub S T El ra c Fron k Well N O R F F Gwylfa N Ô L

Bryngwyn ) m

u Pond (

h

t

a

P Trewen Sluice Issues Bryn Arfon Bryn Celyn

)

D

A

O Issues Brynaber LB R A F Rugby Football Ground Hedd Yr Ynys W Cefnaber H Glanaber N A Sinks Sibrwd L G -y- ( Nant

A Issues Glanaber Lodge F W

H

N

A

L

G

N n Helyg i

Ô a

r L Pengors D Stone

Ford Fron 17.0m

Bach 2 Gwyndy b Sta El Su

1 Ty Mawr Bodhyfryd Rhyd-yr-Aeron Well Ford Sports Issues Ground

10 LÔ ir Glan-Hwfa N CEUNANT Y Gornant batto A Tk Sinks

Tanks

1 1

1 1

1 1 3 3 Nant y Mynydd WB

TTrrack

h Level Crossing t a Bronant P Aur Gelli d Garage n d MP4 y e Kenor r n y ttaa B l Sub S C w i E E G n L Trem yr f L Hafannedd Wyddfa e C 4 R n 1 E Bryn o 1 f A Pendorlan 5 A C Awel A

Bryn Bryn y Coed ALLWEDD / KEY A wel Garage 4 Do 1 lwa 1 Milford House r 5 Glennydd A

W Terfyn Ardal Cadwraeth / Conservation Area Boundary ar eho use Hyfrydle a t

Y Gilfach S

b El Sub Sta u e S l 19.3m g a E r Y Berth a G Newid Arfaethedig i Derfyn Ardal Cadwraeth / Gweithdy Mona Dinas Oleu Proposed Change to Conservation Area Boundary Bryn Elis Silos Park Mount Ystad Issues Factory Ddiwydiannol Gas Gov Llangefni WB Coed Pwysig / Important Trees (Industrial Estate) El Sub Sta

Gwernhefin

El Sub Sta

Tanks

91 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Llangefni Llangefni Conservation Area Character Appraisal

Atodiad XV Appendix XV Cyfeiriad Golygfeydd Pwysig Direction of Signicant Views g 

ff

a aaaa aaaaaaa aaaaaaa aaaaaaa

bbbbbbb bbbbbbb bbbbbbb  bbbbbbb d b  e

ALLWEDD / KEY

Terfyn Ardal Gadwraeth / Conservation Area Boundary  Golygfeydd Pwysig / Important Views Prif Adeiladau / Principal Buildings

Newid Arfaethedig i Derfyn Ardal Cadwraeth / Proposed Change to Conservation Area Boundary

ccc cc ccccccc ccccccc ccccccc c 92 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Llangefni Llangefni Conservation Area Character Appraisal Atodiad XVI Appendix XVI

Prif Adeiladau Principal Buildings

11 12

13 16

15

5 14 3 4 2

6 1

10 7 8 9

ALLWEDD / KEY

Prif Adeiladau / Principal Buildings

93