Saeculumchristianum 2009-01.Indd

ROK XVI 2009 NR 1

Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego Warszawa 2009

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd1009-01.indd1 1 22009-11-12009-11-12 12:36:3512:36:35 UNIWERSYTET KARDYNAŁA STEFANA WYSZYŃSKIEGO WYDZIAŁ NAUK HISTORYCZNYCH I SPOŁECZNYCH

Redaguje zespół

Redaktor naczelny: Ks. Józef Mandziuk Zastêpca redaktora: Ks. Henryk Skorowski Sekretarze: Ks. Jerzy Koperek, Ks. Janusz Nowiński

Okładkê projektował: Stanisław Stosiek

Za zgodą Kurii Metropolitalnej Warszawskiej

ISSN 1232-1575

Zgłoszenia prenumeraty przyjmuje Wydawnictwo UKSW ul. Dewajtis 5, 01-815 Warszawa, tel./fax 839-89-85 Adres redakcji: ul. Dewajtis 5, 01-815 Warszawa e-mail: [email protected] www.uksw.edu.pl www. ika.edu.pl

Pozycja dofinansowana ze środków Komitetu Badań Naukowych

Druk i oprawa: Oficyna Drukarska Jacek Chmielewski 01-142 Warszawa, ul. Sokołowska 12A tel. 0 22 632 83 52

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd2009-01.indd2 2 22009-11-12009-11-12 12:36:4212:36:42 SPIS TREŚCI

ROZPRAWY I ARTYKUŁY Bogusława Filipowicz, Les relations entre les Assyriens d’Aššur et ceux de Kaniš (fin du III-ème et en début II-e milléneires avant J.C.) . . . 5 Beata Fonseca, Arianizm u Wizygotów ...... 25 Bp Andrzej F. Dziuba, Maltańska Madonna z Damaszku ...... 45 Mieczysław Kuriań s k i, Z historii krzyży kamiennych ze szczególnym uwzględnieniem krzyży pokutnych. Dolnośląskie paradygmaty ...... 75 Ks. Józef Mandziuk, Postacie śląskiego Kościoła katolickiego w czasach nowożytnych ...... 91 Ks. Tomasz Moskal, Dzieła homiletyczne kaznodziejów dominikańskich w XVIII-wiecznych bibliotekach archidiakonatu sandomierskiego ...... 129 Larysa Michajlik, Sytuacja Kościoła katolickiego w Białoruskiej Socja- listycznej Republice Radzieckiej w okresie międzywojennym ...... 137 Zuzanna Zacharczuk, Dzieło Brata Rogera z Taizé ...... 167 Piotr Zawada, Dzieje Ziemi Leżajskiej, analiza dokonań jej mieszkańców w ujęciu historycznym ...... 209 Magda Urbań s k a, 90. rocznica nadania praw wyborczych kobietom w Polsce ...... 227 Krzysztof Czubocha, Zbrojna interwencja humanitarna: prawne, moralne i polityczne dylematy ...... 239 Renata Grzywacz, Religijne źródła antycznej kultury fizycznej ...... 251 Adam Koperek, Edukacja patriotyczna w kontekście polskiej kultury narodowej ...... 257

RECENZJE I OMÓWIENIA Ks. Józef M andziuk, Historia Kościoła katolickiego na Śląsku. T. III. Czasy nowożytne. Cz. 2: 1845-1887. Warszawa 2008, ss. 619 – Mieczysław Kuriań s k i...... 269 Peter Raina, Arcybiskup Bronisław Dąbrowski. Portret. Warszawa 2008, ss. 334 – bp Andrzej F. Dziuba ...... 277 Kazimierz Dziubka, Obywatelskość jako mirtu podmiotu demokracji. Wrocław 2008, ss. 344 – bp Andrzej F. Dziuba ...... 280 Jarosław Molenda, Poczet odkrywców i zdobywców Ameryki Łacińskiej Z dziejów konkwisty. Warszawa 2007, ss. 223 – bp Andrzej F. Dziuba . . . 282 Bp Andrzej F. Dziuba, Chrześcijaństwo a kultura. Warszawa 2008, ss. 323 – o. Augustine H. Serafini ...... 284 Ks. Krzysztof Szopa, Księża bieccy. Biecz 2008, ss. 172 – ks. Józef Mandziuk ...... 287

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd3009-01.indd3 3 22009-11-12009-11-12 12:36:4212:36:42 INDEX RERUM DISSERTATIONES

Bogusława Filipowicz, Relacje między Asyryjczykami z Aššur i Assy - ryj czykami z Kaniš (pod koniec III-go i na początku II-go tysiąclecia przed Chr.) ...... 5 Beata Fonseca, Arianism among the Visigoths ...... 25 Andrzej F. Dziuba, Our Lady of Damascus ...... 45 Mieczysław Kuriań s k i, About the History of Stone Crosses with Special Consideration to the Penitential Crosses. The Lower Silesian Paradigms . . 75 Tomasz Moskal, Le opera homiletiche dei predicatori domenicani nelle biblioteche parrocchiali del XVIII secolo, nel archidiakonato di Sando- mierz ...... 129 Larysa Michajlik, Situation de l’Église catholique dans la République Socialiste Russe de la Biélorussie du temps entre les guerres ...... 137 Zuzanna Zacharczuk, The Work of Brother Roger of Taizé ...... 167 Piotr Zawada, The Leżajsk District – analysis of its occupants’ accomplishments in historical formulation ...... 209 Magda Urbań s k a, 90. Anniversary of Polish Women’s Enfranchisement . 227 Krzysztof Czubocha, Armed Humanitarian Intervention: Legal, Moral and Political Dilemmas ...... 239 Renata Grzywacz, Religious sources of antic physical culture ...... 251 Adam Koperek, Patriotic education in the context of Polish national culture ...... 257

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd4009-01.indd4 4 22009-11-12009-11-12 12:36:4312:36:43 ROZPRAWY I ARTYKUŁ Y

Saeculum Christianum 16 (2009) nr 1

BOGUSŁAWA FILIPOWICZ

LES RELATIONS ENTRE LES ASSYRIENS D’AŠŠUR ET CEUX DE KANIŠ (FIN DU III-ème ET EN DÉBUT II-ÈME MILLÉNAIRES AVANT J.-C.)

Des archives de la correspondance privée des marchands assyriens retrouvées en Anatolie nous informent sur les relations entre les Assyriens d’Aššur et les As- syriens de Kaniš. Nous y trouvons divers documents tels que des contrats de transport, des notices comptables et des reconnaissances de dettes. Il s’agit de lettres envoyées d’Aššur ou d’autres villes anatoliennes à Kaniš, de copies de textes en- voyées depuis l’Anatolie vers Aššur, et de documents rédigés sur place à Kaniš. A partir de ces documents, il est possible d’entreprendre des études sur le fonctionnement du commerce entre l’Assyrie et l’Anatolie en ﬁ n du III-ème et en dé- but du II-ème millénaires avant J.-C. De même, nous pouvons découvrir quelques éléments de la vie quotidienne des habitants des villes d’Asie Mineure. Les archives nous renseignent aussi sur la famille assyrienne qui crée avec d’autres familles des petites ﬁ rmes familiales, un réseau de contacts sur le plan culturel, politique et économique entre les Assyriens et les Anatoliens.

I. Les sources 1.1 Les fouilles archéologiques Les études philologiques et thématiques sur les lots d’archives archéolo- giques et les tablettes paléo-assyriennes reﬂ ètent les relations entre les Assy- riens habitant à Aššur et en Capadocce. Dès 1881, les premières tablettes dites „cappadociennes” sont vendues chez les antiquitaires de Kayseri et d’Istembul. Entre 1893 et 1925, eurent lieu quatre expéditions archéologiques, sur le site de Kültepe/Kaniš. En 1925, B. Hrozný1 a dégagé une première centaine de tablettes à l’est du Tell, localisant ainsi le kārum et le quartier commerçant occupé par les Assyriens. Les fouilles ont été reprises par des Turcs après la deuxième guerre mondiale.

1 B. Hrozný, Rapport préliminaire sur les fouilles tchéco…, Syria 8, 1927, 1-8.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd5009-01.indd5 5 22009-11-12009-11-12 12:36:4312:36:43 6 BOGUSŁAWA FILIPOWICZ [2]

1.2. La date: l’époque du kārum II et kārum Ib Les études prosographiques2 ont permis de discerner deux niveaux3 de documents qui correspondent à deux périodes d’expansion assyrienne. Le premier est appelé le niveau du kārum II. C’est la phase qui durait environ 90 années du der- nier quart du XX-e au milieu du XIX-e siècle avant J.-C. Les documents datent des règnes de Puzur-Aššur à Sargon. La fi n du niveau II du kārum à Kaniš arrive à la moitié du XIX-e siècle. Nous n’avons aucun document pendant deux ou trois générations. Les marchands assyriens se réinstallent de la fi n du XIX-e siècle au début du XVIII-e siècle. Cette phase de présence assyrienne en Anatolie est appelée le niveau du kārum. Elle est contemporaine de Šamši-Addu, roi, ou grand roi du Royaume de Haute Mésopotamie (ca 1814) et Samsu-iluna (ca 1725). Les textes pour cette phase sont moins nombreux. Le personnage de Šamši-Addu est cité dans les listes royales de la ville d’Aššur mais il y porte le nom Šamši-Adad. Aus- si, dans „L’Inscription du temple d’Enlil à Aššur” le nom de Šamši-Addu fi gure dans la transcription comme Šamši-Adad.4 Les fouilles archéologiques durent encore actuellement, cela permet l’exhu- mation de nouveaux documents. Au total, on estime le nombre des tablettes en provenance de Kültepe entre 15 000 et 20 000, parmi lesquelles 3 000 seulement sont publiées. Le lieu de conservation des ces tablettes est le Musée archéologique d’Istanbul. A l’origine, les tablettes cappadociennes étaient conservées par lots dans des paniers contenant 20 à 30 unités.

1.3. Les travaux sur l’analyse de „tablettes cappadociennes” Pour un travail sur les relations entre Assyriens d’Aššur et de Kaniš, il faut mentionner que toutes les sources proviennet de Kaniš, mais aucune d’Aššur. On se trouve donc dans la situation de déséquilibre des sources.

2 Prosographie – la discipline archéologique qui consiste dans l’analyse de la topographie des documents. 3 La défi nition du niveau et de strate; A. Parrot, Archéologie mésopotamienne, t. II, Paris 1953, 39: „(…) les notions de niveau et de strate. Le premier correspond à une phase culturelle bien déterminée et distincte per des caractères intrinsèques de ce qui la précède et de ce qui la suit. Un niveau constitue donc une unité, à l’intérieur de laquelle une ou plusieurs strates peuvent être défi nies, qui répondent généralement à un habitat. Il s’ensuit que niveaux et strates ont des épaisseurs infi niment variables, fonction des périodes historiques plus ou moins longues, plus ou moins mouvementées, dont elles constituent les témoins archéologiques.” 4 „Šamši-Adad, roi de l’univers (šar kiššati), constructeur du temple du dieu Aššur, qui a unifi é le pays entre Tigre et Euphrate sur l’ordre du dieu Aššur, qu’Anu et Enlil ont appelé par son nom pour la grandeur parmi les rois qui vinrent auparavant.” Cf. The Royal Inscriptions of Mesopota- mia : Assyrian Period (RIMA), 3 vol. (1987-), Toronto.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd6009-01.indd6 6 22009-11-12009-11-12 12:36:4412:36:44 [3] LES RELATIONS ENTRE LES ASSYRIENS D’AŠŠUR ET CEUX DE KANIŠ 7

Nous présontons ici quelques recueils de textes cunéiformes des tablettes cappadociennes. – G. Eisser, J. Lewy, Die Altassyrischen Rechtsurkunden vom Kültepe, I und II, MVAG 33, Leipzig 1930/1935. – P. Garelli, Trois tablettes cappadociennes du musée de Rouen, RA 51, 1957, 1-11; Tablettes cappadociennes de collections diverses, RA 58, 1964, 53-68; RA 59, 1965, 19-48/149-176; RA 60, 1966, 93-144. – P. Garelli, D. A.Kennedy, Seize tablettes cappadociennes de l’Ashmdean Mu- seum d’Oxford, JCS 14, 1960, 1-22. – K. Hecker, Die Keilschrifttexte der Universitäts-bibliothek Giessen – unter Benutzung nachgelassener Vorarbeiten von J. Lewy, Giessen 1966. – N. B. Jankowskaja, Klinopisnyje teksty iz Kjul’Tepe v sobranijach SSSR – Pisma i dokumenty torgovago ob’edine nija v Maloj Azii XIX v. do n. e., Moscow 1968. – H. Lewy, Old Assyrian Texts in the University Museum, HUCA 39, 1968, 1-33 ; HUCA 40- 41, 1969-1970, 46-80.

II. L’organisation de l’échelle sociale à Aššur 2.1. Les différents degrés des autorités assyriennes Les tablettes cappadociennes constituent une riche documentation permettant de connaître l’activité commerciale des Assyriens. Nous allons utiliser le terme de „colonie” dans le sens proprement commercial et non comme un effet d’expansion et d’invasion millitaire sur le terrain de l’Anatolie ancienne.5 Le fondement de l’activité commerciale se trouve dans la structure sociale assyrienne. A l’époque dont nous parlent les lettres des marchands, Aššur est la cité de la zone d’agriculture sèche sur la rive gauche du Tigre. Elle se trouvait sur le passage de routes commerciales importantes, le long du Tigre, du sud vers le nord. Du point de vue institutionnel, Aššur est la cité-Etat6 limitée dans l’espace ter- ritorial par la zone de steppes. Le nom d’Aššur concerne premièrement le dieu. La ville porte en effet le même nom que son dieu local Aššur. C’est à lui qu’appartient le pouvoir principal et suprême. Le dieu est le seul vrai roi de la ville, šarrum, et les princes d’Aššur ne portent pas ce titre. Pour les souverains est ré-

5 L. L. Orlin, Assyrian Colonies in Cappadocia, Studies in Ancient History I, Hague, Paris 1970, 172-178. L’auteur analyse une notion des certains termes qui sont proches de la „colonisation” mais dans le sens de la colonisation par une occupation, acquisition et violence qui détruit la propre culture du pays et son peuple. L. L. Orlin (p. 175), soulève la question de l’administration assyrienne en Anatolie par le fait de la législation du marché imposée par les Assyriens. 6 Sur la fonction institutionelle d’Aššur en tant que le composant du Royaume de Haute Méso- potamie à l’époque paléo-babylonienne voir l’étude de D. Charpin et J.-M. Durand, Aššur avant l’Assyrie, MARI 8, Annales de Recherches Interdisciplinaires, Paris 1997, 367-391.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd7009-01.indd7 7 22009-11-12009-11-12 12:36:4412:36:44 8 BOGUSŁAWA FILIPOWICZ [4]

servé le titre de „vicaire”. Du point de vue politique et historique, les dieux jouent les premiers rôles. Dans la pensée du Proche-Orient, la politique n’est pas séparée de la religion. L’intervention des dieux dans les discours historiques et politiques est l’un des éléments de l’idée théocratique présente dans la littérature antique de cette région. Les titres de prince soulignent qu’il est un représentant de dieu, iššiakkum („vicaire”). Autrement dit le terme d’iššiak Aššur désigne celui qui étant le prince d’Aššur reste au service de la divinité. L’autre terme qui insiste sur la position privilégiée et unique du prince est celui de rubā’um, le plus grand dans sa cité. Le nom du prince c’est aussi le waklum, ce qui signifi e que la personne du prince centralise le pouvoir exécutif et militaire. Nous ne savons pas quelles étaient les relations entre le prince et les autres autorités à Aššur. On manque aussi d’informations prècises sur la succession dynastique et sur le palais, ekallum. Aššur est appelé „la ville”, ālum. Ce terme défi nit la ville, ses institutions et les habitants. Aššur, la ville du dieu, est dirigée par le dieu lui-même, et ensuite par le prince et l’assemblée de la ville. Il est ainsi possible de classifi er Aššur comme la cité-Etat dont les institutions sont infl uencées par l’idée théocratique. L’autorité institutionnelle d’Aššur est nommée „l’Assemblée”. Le nom „As- semblée” fi gure parallèlement avec celui de „la Ville”. L’Assemblée d’Aššur7 est dirigée par les anciens et les sages de la ville. Le terme „Anciens” renvoie au groupe des responsables qui prennent les décisions au sujet des divers problemes de la vie des habitants d’Aššur. Il ne semble pas que les membres de l’Assem- blée soient des femmes, le privilège d’être à l’Assemblée est réservé aux habitants masculins de la Ville. L’Assemblée surveille l’économie et le commerce. Une des tâches de l’Assemblée est de fi xer le montant d’un impôt.8 Le cours du marché était probablement consulté entre les marchands, eux-mêmes. Pour qu’un règle- ment de ce type ait un caractère offi ciel, l’Assemblée préparait le document, c’est- à-dire la tablette.9

7 Par la documentation de Mari nous connaissons le régime dans lequel l’Assemblée dirige le pays avec le roi. Le rôle de l’Assemblée était important aussi dans telles villes commerciales comme Talhâyūm, Kurdâ, Imâr et Tuttul. Voir la synthèse proposée par J.-M. Durand, Les anciens de Talhayűm, RA 82, 1988, 98-101 puis, cette question est commentée par J. -M. Durand dans Do- cuments épistolaires du palais de Mari, vol. 2, LAPO 17, Cerf, Paris 1998, 271-273. 8 TC I 4: „Dis au kārum de Kaniš: ainsi (parle) le nîbum. La Ville vous a imposé 10 mines d’argent comme dépenses pour (sa) fortiﬁ cation, ils ont déjà choisi un messager à envoyer et nous avons présenté une requête aux Anciens. (…) Je vous en prie, veillez à sceller les 10 mines d’argent et envoyez-les moi par le prochain courrier aﬁ n que les Anciens ne nous accablent pas à notre tour. (…).” Pour l’édition récente des textes de Kaniš et la bibliographie exhaustive réunie avant la publication de LAPO 19, voir avant tout: C. Michel, Correspondance des marchands de Kaniš au début du IIe millénaire av. J.-C., LAPO 19, Cerf, Paris 2001. 9 TC I 4: „(…) Vous, là-bas, en fonction de la tablette de la Ville, veillez à écrire aux différents kārum et faites-leur payer l’argent. Faites entendre la tablette (…)”.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd8009-01.indd8 8 22009-11-12009-11-12 12:36:4512:36:45 [5] LES RELATIONS ENTRE LES ASSYRIENS D’AŠŠUR ET CEUX DE KANIŠ 9

Les autorités d’Aššur siègeaient à l’Hôtel de Ville, appelé le bēt ālim. Bēt ālim porte aussi le nom bēt limmim, ce qui signiﬁ e „la maison de l’éponyme”. L’épo- nyme, limmum, est le titre d’un fonctionnaire assyrien. L’éponyme était nommé pour une durée d’un an. Le nom de ce fonctionnaire servait à désigner l’année. Nous connaissons le noms des magistrats qui ont exercé cette charge à tour de rô- le. Les éponymes étaient aussi des marchands. Une caractéristique institutionnelle d’Aššur est que le pouvoir du prince était partagé. Il consultait les Anciens de la Ville. L’éponyme représentait l’autre auto- rité d’Aššur devant lequel le prince devait être responsable au niveau d’exercice du pouvoir. Autour du prince, les dignitaires avaient la charge de veiller sur l’economie. Ils créaient une sorte de cercle familial concerné par les affaires commerciales. Il est probable que c’étaient eux qui constituaient les principaux bailleurs de fonds, ap- pellés les ummi’anu. Les bailleurs de fonds fournissaient de l’argent pour ﬁ nancer des expéditions caravannières. Mais les bailleurs de fonds ne sont pas considérés comme des membres de l’administration du palais ou du temple. Le terme um- mânu recouvre une réalité sociologique et non juridique. Dans la société assyrienne de cette époque un groupe très actif sont les marchands eux-mêmes. Parmi les commerçants nous trouvons le tamkārum.

III. L’institution de la famille assyrienne 3.1. Le statut d’un homme et d’une femme En général, pour analyser la stratiﬁ cation sociale des sociétés mésopotamiennes, dont la société assyrienne fait partie, nous regardons avant tout le statut juridique des personnes. Il se manifeste dans la loi, la jurisprudence et la coutume. A partir du Code de Hammurabi on dégage ainsi le schéma ternaire: awîlum – muškenum – wardum opposant entre les hommes libres et les esclaves.10 Les tablettes cappadociennes de l’époque kārum II et kārum Ib nous renseignent sur la société assyrienne des hommes libres et des serviteurs esclaves. Les hommes libres ont le droit de pos- séder des biens materiels, peuvent les vendre et acheter leur patrimoine. Ils pou- vaient changer de lieu d’habitation. Dans le commerce de Cappadoce, les employés – suhārum, voyagent; on ne sait pas s’ils sont libres ou non. Les hommes jouent divers rôles sur le plan socio-économique: on rencontre ceux qui ont un pouvoir politique comme le prince, les éponymes, les Anciens de l’Assemblée, les temkārum qui ont surtout le pouvoir économique, et les marchands. Les marchands se servent les uns aux autres de témoins. Cette fonction est aussi remplie par des femmes.

10 P. Garelli, Problemes de stratiﬁ cation sociale dans l’Empire Assyrien, RAI 18, München 1972, 73-79. Sur le classes sociales en Assyrie voir aussi: G. Cardascia, Les lois assyriennes, LAPO 2, Cerf, Paris 1969, 52-62 et A. Van Praag, Droit matrimonial assyro-babylonien, Ams- terdam 1945, 65-66.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd9009-01.indd9 9 22009-11-12009-11-12 12:36:4512:36:45 10 BOGUSŁAWA FILIPOWICZ [6]

Les formules épistolaires permettent de généraliser la hiérarchie dans la famille assyrienne représentée par le groupe des marchands assyriens.11 Dans les lettres, l’énumération dépend de l’importance et de l’autorité exercée dans la famille. L’homme est habituellement mentionné avant la femme, le père avant le fi ls, l’aîné avant le cadet. Néanmoins cet usage fréquent n’est pas toujours en vigueur. La règle voulant que la hiérarchie entre plusieurs individus se répercute dans les formules épistolaires n’est pas systématique. Une femme, lorsqu’elle est plus âgée que son correspondant, peut être placée avant lui.12 Nous observons que dans la société assyrienne de cette époque, la famille appartient au type de la famille patriarcale. Tous les membres de la famille sont en général soumis à l’autorité exercée par un homme ayant le statut de chef. Quant au le droit matrimonial, nous remarquons le statut de l’épouse principale, aššatum, et le statut de l’épouse secondaire, amtum.13 Le mari avait le droit de fonder une deuxième famille en épousant une femme anatolienne. Juridique- ment acceptables, les mariages mixtes n’étaient pas faciles du point de vue des relations familiales. Il faut souligner que le principal foyer était celui d’Aššur. La division de la famille existait au sens moral mais l’unité du commerce n’était pas en danger. On retrouve des centaines de lettres écrites par des femmes assyriennes. El- les sont adressées à leurs maris résidant à Kaniš. Le ton des lettres est offi ciel mais montre aussi les relations intimes entre des correspondants, comme par exemple la correspondance de Lamassî, l’épouse de Pušu-kên.14 En l’absence de son mari elle occupait à Aššur une place importante. Elle était à la tête de famille s’occupant du foyer et du commerce. Lamassî pense à l’avenir de ses enfants, surtout de sa la fi lle. Elle informe son mari dans l’une des lettres: „(…) Comme la fi llette avait grandi, j’ai dű faire quelques étoffes lourdes pour la carriole. En outre j’en ai fabriqué pour les domes- tiques de la maison et pour les enfants (…) La petite a beaucoup grandi, mets-

11 C. Michel, Innāya dans les tablettes paléo-assyriennes, Vol. I: Analyse, Vol. II: édition des textes, ERC, Paris 1991, 70-71. 12 L’exemple est la lettre 109 écrite par Abaya à l’adresse d’Aššur-nādā. Cf. C. M ichel, In- nâya dans les tablettes paléo-assyriennes, vol. II. 13 §29, §30, §31 Code de Lipit-Ištar et §129 de Code d’Hammurabi, dans: M. R o t h, Law Collec- tion from Mesopotamia and Asia Minor, SBL 6, Ed. P. M i c h a l o w s k i, Atlanta 1995; R. W e s t b r o o k, Old Babylonian Marriage Law, AfO 23, Beiheft 1988, p. 29. Cf. aussi la discussion sur le statut de l’épouse en Anatolie ancienne menée entre R. Westbrook et C. Michel dans le cadre des conférences de printemps en 1996 à l’EPHE - Sorbonne, Section des Sciences Religieuses. 14 CCT III 20. Lamassi, s’adresse à son mari, Pūšu-kēn avec le respect qui convient à rendre au chef de famille. Elle écrit sur les problemes quotidiens: „(…) Sil te plaît mon maître (…) tu ne dois pas te mettre en colère. (…)”. Voir aussi: P. Garelli, Tablettes cappadociennes de collections diverses, RA 59, 1965, 25, n° 25: „(…) Tu sais comme les gens sont devenus mauvais. Chacun se tient prêt à avaler son voisin! Fais-nous l’honneur de venir, romps tes obligations! (…).”

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd10009-01.indd10 1010 22009-11-12009-11-12 12:36:4612:36:46 [7] LES RELATIONS ENTRE LES ASSYRIENS D’AŠŠUR ET CEUX DE KANIŠ 11

toi en route et viens la placer dans le sein d’Aššur et saisis le pied de ton dieu!” La demande de revenir à la maison se trouve aussi dans des autres lettres. L’expression „placer dans le sein d’Aššur” et „saisir le pied de dieu” fait penser que la ﬁ lle de Pűšu-kên était destinée par les parents à un service au temple. Les femmes étaient chargées d’acheter la nourriture pour la maison mais aussi de régler certaines obligations au temple et à l’Hôtel de Ville”: „(…) Lorsque tu es parti, tu ne m’a pas laissé d’argent (ne fût-ce) qu’un sicle. Tu as dégarni la maison et as (tout) vidé. Depuis que tu es parti, une famine terrible (s’est installée) dans Aššur (et) tu ne m’as pas laissé d’orge (ne fût-ce) qu’un litre! J’ai sans cesse besoin d’acheter de l’orge pour notre nourriture et concernant la collecte du temple pour laquelle j’ai donné un emblème dans […] certes, j’ai réglé ma part et j’ai payé à l’Hôtel de Ville pour [x] mesures -simdu d’orge (…)”.15 Pour tisser les étoffes, les femmes achetaient de la laine. Lamassî écrit: „(…) Dans Aššur, la laine est chère. Lorsque tu placeras pour moi une mine d’argent, place-la à l’intérieure de la laine.(…)”. La technique de tissage était perfection- née. Par exemple, les étoffes vendues au marché de Durhumit16 provenant d’Aššur et Kaniš sont d’une qualité différente. Le prix des étoffes kutānum ou šurūm ﬂ uc- tue en général entre 8 et 15 sicles d’argent pièce. La propriété des biens matrimoniaux était commune. La femme dirigeait les affaires de son mari en le représéntant devant les autorités à Aššur. Le statut de la femme libre lui permettait d’être une créancière et une débitrice. Des femmes achetaient des immeubles ou des esclaves.17 Lamassî se plaint devant son mari du voisin qui a construit ses murs sur leur territoire ne respectant pas le droit sur une propriété privé: „(…) Concernant la maison d’Abum-ilî, Ikuppîya, de la maison d’Atâya, a placé ses murs dans ton domaine. Alors, j’ai fait objec- tion mais il m(‘a répondu) ceci: «Pour sûr, je veux m’agrandir!» En aucun cas il ne doit s’agrandir!(…)”.18 L’épouse voudrait s’enrichir ou transformer sa maison. Pour cette raison, elle informe son mari que „(…) Šalim-ahum, depuis que toi, tu es parti, a construit deux maisons. Nous-mêmes, quand pourrons-nous faire

15 CCT III 24a. 16 C. Michel, Durhumit, son commerce et ses Marchands, dans: Marchands, diplomates et empereurs, Études sur la civilisation mésopotamienne offerts à Paul Garelli, Paris 1991, 262-263, cf note 40. 17 Sur la femme assyrienne voir l’étude d’A. Van Praag, Droit matrimonial assyro-babylonien, Amsterdam 1945, 36 et, plus largement, cf. la synthèse proposée par Brigitte Lion & Cécile Mi- chel As mulheres em sua familia: Mêsopotâmia, 2° millênio a. C, (le titre français de cet article publié en portugais dans la revue brésilienne Tempo est Les femmes dans leur famille en Mésopo- tamie IIe millénaire avant J.-C.), Tempo 18, 2005, 149-173. Les auteurs de cet article fournissent une riche bibliographie détaillée dans la note nr 2 et à la ﬁ n de cet article important. 18 CCT III 20.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd11009-01.indd11 1111 22009-11-12009-11-12 12:36:4612:36:46 12 BOGUSŁAWA FILIPOWICZ [8]

de même?”19 Dans la même lettre, Lamassî anonnce qu’elle a acheté une esclave: „(…) Ta soeur a mis en vente une servante, mais je l’ai libérée pour 14 sicles”. La présence des femmes dans les affaires commerciales est bien attestée par les archives. Il faut signaler que quelle que soit la position d’une femme sur le plan commercial, elle n’a jamais atteint l’autorité du marchand homme. Le contenu des lettres indique précisément que la femme devait se renseigner auprès du mari sur les divers problèmes. Ayant une grande responsabilité elle n’était pas libre dans les affaires. Nous allons développer cet aspect plus loin dans la partie concernant la structure de la fi rme familiale. En conclusion, nous soulignons le double statut d’une femme assyrienne. Mariée, une femme est l’épouse légale et principale. Elle est aussi une femme d’affaires. Son statut social est élevé par le fait du commerce. Une épouse est considérée comme la représéntante du mari et la fi lle participe aux activités commerciales de son père. Cependant, en général, la fi lle reste à la maison et tisse, tandis que les fi ls voyagent entre Aššur et Kaniš. Est-il possible d’estimer que le statut de la femme assyrienne était infl uencé par le statut de la femme anatolienne? Est-ce que la structure de la famille en Ana- tolie était la même que celle de la famille assyrienne? Une bigamie était-elle bien admise par les autorités20 anatoliennes? Ensuite, il serait intéressant de savoir si les enfants issus de mariages mixtes, nés de mère Anatolienne, revenaient à Aššur avec leur père ou s’ils occupaient des places de commerçants en Anatolie?

3.2. L’organisation de la fi rme commerciale au sein de la famille Nous remarquons que la correspondance des marchands assyriens ne contient pas de vocabulaire proprement technique. Les termes propres à la vie familiale, tels que: bētum – maison, abum – père, ahum – frère, expriment l’origine du commerce qui est fortement lié aux relations familiales. Il est possible, à partir de l’analyse des lettres et des contrats, de reconstituer un schéma de l’organisation des grandes fi rmes familiales. Nous remarquons une hiérarchie de type pyramidal.21 Au sens élémentaire (I), le terme bētum est compris comme une maison habitée par la famille. Le sens dérivé (II) pour bētum est un domaine, une maisonnée. Au sens commercial (III), bētum signifi e la maison de commerce, la fi rme à la maison. Ainsi est-il possible de comprendre le sens des termes akkadiens abum, ahum et suhārum:

19 P. Garelli, Tablettes cappadociennes, RA 59, 1965, 25, n° 25. 20 Les sources gardent une silence sur des autorités en Anatolie. S’agit-t-il des chefs de familles, ou des Anciens d’une ville, comme s’était le cas à Aššur? 21 Sur la structure de la ﬁ rme commerciale voir avec les exemples concernant la famille d’Innaya: C. Michel, Innāya…, 102-142.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd12009-01.indd12 1212 22009-11-12009-11-12 12:36:4712:36:47 [9] LES RELATIONS ENTRE LES ASSYRIENS D’AŠŠUR ET CEUX DE KANIŠ 13

– abum: (I) un père, (II) un supérieur par l’âge, par la fortune ou par la fonction, (III) un patron; – ahum: (I) un frère, (II) un égal, (III) un associé; – suhārum: (I) un enfant, un petit, (II) un serviteur, (III) un employé (un envoyé). La famille, au sens large, travaillait en commun et gérait leur commerce en- semble. Chaque membre de la famille avait sa place et sa fonction défi nies au sein de la fi rme familiale. Le père jouait le rôle de fondateur d’une fi rme. Vivant à Aššur, il rassemble les matières, étain et étoffes. Il forme des convois et les ex- pédie à Kaniš. Les femmes de sa famille, son épouse, sa belle- soeur, ses fi lles par- ticipent à la production d’étoffes. Au décès du père, c’est son fi ls aîné qui lui suc- cède à la tête de l’entreprise et qui depuis Aššur dirige les affaires.22 Une fi rme familiale dirigée par un important négociant d’Aššur se doit d’être représentée dans les places commerciales les plus développées d’Asie Mineure et ce, par le biais de membres de la famille en résidence permanente dans ces localités ou par l’intermédiaire de représentants. Ceux-ci sont parfois rattachés à d’autres fi rmes, auxquelles ils peuvent consacrer la majeure partie de leur temps. Souvent les frères cadets et leurs familles étaient installés géographique- ment selon une tactique permettant de couvrir le mieux possible la zone d’acti- vité des colonies marchandes assyriennes. Chacun des membres d’une telle fi rme a son propre capital et peut exercer l’activité de façon indépendante, en dehors de la fi rme „mère”. Comme exemple des fi rmes familiales nous pouvons citer les familles d’Imdilum23, Pūšu-kēn et Innâya. Selon les archives, la famille d’Imdilum était une famille de commerçants de père en fi ls sur trois générations. La fi gure la plus importante était Imdīlum. Son „père”, Šu-Laban, était un commerçant de Cappadoce. Šu-Laban devait jouer un rôle considérable dans la vie d’Imdilum, car il est toujours mentionné par une formule au début des lettres. Imdilum a fait du commerce avec ses oncles, frères de son père, et aussi avec ses propres frères. Les femmes citées dans les documents, vis-à-vis d’Imdilum ont aussi bien la responsabilité d’expéditrices que celle de destinataires. Nous trouvons parmi les femmes le nom de Lamassi – l’épouse de Pūšu-kēn, et Ahaha – leur fi lle. La présence de ces personnages dans les documents d’Imdilum signifi e que les relations entre la famille d’Imdilum et celle de Pūšu-kēn sont très étroites. Fils aîné de Šu-Laban I, Imdīlum travaille à Kaniš pour l’agence principale qui se trouve à Aššur. Imdēlum confi ait ses affaires à ses enfants masculins, ses fi ls Amur-ili II et Puzur-Ištar.

22 C. Michel, Les enfants des marchands de Kaniš, dans: B. Lion, C. Michel, P. Villard (éds.), Enfance et éducation dans le Proche-Orient ancien, Ktema 22, 1997, 91-108. 23 M. Ichisar, Les archives cappadociennes du marchand Imdīlum, Études Assyriologiques. ERC, cahier n°3, Paris 1981.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd13009-01.indd13 1313 22009-11-12009-11-12 12:36:4712:36:47 14 BOGUSŁAWA FILIPOWICZ [10]

Sa fi lle aînée, Ištar-bāšti24 avait aussi de l’infl uence sur le commerce familial, mais il semble qu’elle n’ait jamais atteint l’autorité de son père et le pouvoir ab- solu. Elle reçoit, en personne ou avec son frère Amur-ilī, des lettres expédiées par son père.25 Elle réside à Kaniš, et de temps à autre elle retourne à Aššur.26 Lorsqu’elle se trouve à Kaniš, elle semble être chargée en compagnie d’Amur-ilī, de la direction de la branche coloniale de la fi rme.27 Tous deux vendent les marchandises de leur père28, recouvrent ses créances et tiennent à jour ses archives. A côté de leur caractère familial, les fi rmes paléo-assyriennes révèlent un ca- ractère contractuel. L’agence créée à Kaniš est la branche de l’agence principale fondée à Aššur.

IV. Le commerce entre les Assyriens et les Cappadociens 4.1. La direction d’Aššur vers la Cappadoce

a) Les ressources naturelles assyriennes

Aššur, est situé sur la rive gauche du Tigre, entre le Zab inférieur et le Zab supé- rieur. La géologie du terrain sur lequel s’est développé Aššur est constituée de roches sédimentaires et de sédiments récents. En ce qui concerne l’agriculture dans l’environnement d’Aššur on cultive l’orge et le blé. La culture des céréales facilitait l’exploitation des moutons et des chèvres. Cela permettait d’obtenir de la laine, importante pour la production des tissus. Le commerce entre Aššur et Anatolie consistait dans l’exportation d’étain et d’étoffes vers l’Anatolie. Une partie des étoffes était tissée à Aššur, mais une autre partie était importée de Babylonie. D’Anatolie à Aššur les commercants importaient de l’or, d’argent et des matières précieuses. L’étain exporté par les Assyriens provenait probablement du Plateau Iranien. Dans la documentation mariote nous trouvons des indications sur le traﬁ c de l’étain qui, depuis la région d’Ešnunna et de Sippar, descendait en Babylonie jusqu’à Larsa. Les archives du palais de Zimrî-Lîm montrent une troisième branche, passant par l’Euphrate et se poursuivant vers l’Ouest, jusqu’à Alep et Ugarit.29

24 Sur Ištar-bašti voir les articles de M. T. Larsen, OACC 17, 90, et J. Lewy, ArOr 18/3, 19, 173; ArOr 44, 374; ArOr 49, 421-422. 25 CCT IV 28a (pp.229-231): à Ištar-bašti et son frère Amur-Ilī, de leur père. 26 BIN VI 230 (p. 90-91): l’expédition des étoffes à Kaniš. 27 TC III 56 (p.251): Imdilum à Ištar-bašti, à propos des dispositions sur le commerce. TC III 57 (p.252-253): le père à Ištar-bašti et Amur-Ilī. 28 CCT V 41b (p.105-106); sur le contrat de transport, la précision sur le gobelet de 14 sicles d’argent destiné à Ištar-bašti. 29 F. Joannès, L’étain, de l’Elam à Mari, RAI 36, Ghent 1991, 67-76. F. Joannes renvoie dans son article à l’analyse des lettres faites par J. -M. Durand: ARM VII p. 233, ARM VIII p. 337-338.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd14009-01.indd14 1414 22009-11-12009-11-12 12:36:4812:36:48 [11] LES RELATIONS ENTRE LES ASSYRIENS D’AŠŠUR ET CEUX DE KANIŠ 15

b) Les types de marchands assyriens

Au sein des marchands paléo-assyriens on distingue trois types de personnages.30 Les premiers, sédentarisés à Aššur, voyagent peu et ont de nombreux agents et représentants en Anatolie. Les seconds ont une position intermédiaire, ils représentent les chefs des branches anatoliennes des fi rmes et résident à Kaniš. Les chefs sont tout le temps en voyage entre Aššur et Kaniš et en Asie Mineure. Les troisièmes types de marchands résident dans les petites villes (cités) – États d’Anatolie et ils sont subordonnés aux deux premiers groupes. D’habitude, le plus âgés demeurent à Aššur, les plus jeunes partent en caravanes en Anatolie pour y faire du commerce. Des tablettes paléo-assyriennes, comportant 300 documents, apportent des pré- cisions sur une famille de marchands qui porte le nom d’Innāya.31 Il faut distinguer deux personnages portant le même nom: Innaya. L’un deux résidait à Aššur, l’autre était installé à Kaniš, ou quelque part en Anatolie. Leur activité respective permet de les distinguer. Innaya, fi ls d’Amurāya effectuait des remises ou des prêts d’or et d’argent. Il faisait le commerce des étoffes (un seul texte) et assistait en tant que témoin soit à un remboursement, soit à un prêt, soit à un contrat de dépôt (minorité de tablettes). Innaya, fi ls d’Elali était impliqué dans le commerce, il possédait de l’argent provenant de la vente des marchandises, surtout de l’étain. Il accordait des prêts avec intérêt à d’autres marchands/commerçants. Il était connu pour le trafi c d’étoffes de toutes sortes en Asie Mineure. Comme un marchand, il était le repré- sentant du kārum de Kaniš dans une reconnaissance de dette, et aussi le témoin d’un contrat de transport. Innaya était en relation avec les commerçants tamkārum et avec les autorités anatoliennes ou assyriennes. Le terme tamkārum désigne celui qui est chargé des ventes. Malgré le rôle du tamkārum qui est diffi cile à défi nir, nous pouvons défi nir ce personnage de deux façons. C’est un marchand offi ciel et agréé qui effectue aussi une activité privée contractuelle. Il est admis que la caractéristique principale est l’anonymat du tamkārum. Un tamkārum pouvait reconnaître une créance, il était le débiteur et payait la taxe commerciale appelé dātum. La fonction de tamkārum n’était pas reconnue par tous marchands assyriens.32 Avec Innaya ont collaboré deux tamkārum: Kura et Ilšu-rabi.

L’étain arrivait régulièrement à Mari pour repartir en direction d’Alep, Qa na, Karkemiš et aîôr. Souvent l’étain était un bon cadeau dans la pratique des dons et des contre-dons diplomatiques, le šūbultum, le šūrubtum ou le qištum, apporté à Mari par les envoyés de roi. 30 C. Michel, Innāya…, 48. 31 C. Michel, Innāya…, 51-54. 32 P. Garelli, Marchands et tamkâru assyriens en Cappadoce, Iraq 39, 1977, 105-107.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd15009-01.indd15 1515 22009-11-12009-11-12 12:36:4812:36:48 16 BOGUSŁAWA FILIPOWICZ [12]

A Kaniš on note la classe des marchands en fonction des récipiendaires de la marchandise qui organisent la vente sur place, réexpédient les produits vers les autres agents ou représentants en poste. Ils se chargent de troquer cette marchandise contre des métaux précieux.

c) Les moyens de transport – la caravane, la contrebande En analysant les documents, il est possible de reconstituer la manière dont fonctionnait la caravane des commerçants assyriens.33 Son équipement est effec- tué par les fréteurs, kassārum. La conduite est assurée par les conducteurs d’ânes, saridum, sous le contrôle de „transporteurs” ou „propriétaires”. Le guide de la caravane obtient les frais du voyage pour l’entretien des ânes et de l’équipage. Le guide reçoit son salaire pour acheter les habits et la nourriture. L’autre personne responsable du commerce des marchandises portées à dos d’ânes est chargée de transmettre le contrat du transport au marchand résidant dans une ville éloi- gnée. L’une des tablettes contiennt l’énumération du transport et les instructions destinées au responsable de la caravane. En tant que réprésentant, on connaît le personnage de Kukulânum, chargé de relever les taxes et des dépenses.34 Enlil- bani était l’un des expéditeurs de la caravane. Les marchands n’étaient pas toujours honnêtes à l’égard des autorités loca- les anatoliennes, on connaissait un marché clandestin, bien organisé. La contrebande porte le nom de pazzurtum35 et la pratique de faire voyager et vendre les marchandises en cachette est nommée harrān suqqinim36, ce qui signiﬁ e „une route étroite”.

4.2. La direction de la Cappadoce vers Aššur

a) Les ressources naturelles cappadociennes

Sur le plan géologique, la région d’Anatolie et de la Cappadoce sont avant tout constituées de roches sédimentaires mais aussi des massifs volcaniques. C’est une région riche en cuivre et en fer. Les roches paléozoïques présentes dans les Montagnes de Taurus et au sud du Lac de Van produisaient de l’argent. Cette partie de l’Asie Mineure est couverte de forêts de conifères et de végétation mé- diterranéenne. La température annuelle moyenne varie de 15 à 0°C et les précipi-

33 Sur un transport des caravanes voir: M. R o a f, Atlas de la Mésopotamie…, 112-113. 34 TC III 67; CCT III 27a. 35 ATHE 62. 36 KTH 13

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd16009-01.indd16 1616 22009-11-12009-11-12 12:36:4912:36:49 [13] LES RELATIONS ENTRE LES ASSYRIENS D’AŠŠUR ET CEUX DE KANIŠ 17

tations de 400 à 600 mm par an permettent la culture des céréales et des végétaux. Les animaux domestiqués sont les moutons et les chèvres. L’identiﬁ cation des sources minérales est importante pour notre sujet, car le marché assyrien consistait en importation de cuivre (un peu), surout d’argent et du fer de météorite depuis l’Anatolie vers Aššur.

b) L’organisation des cités-colonies en Asie Mineure En Anatolie du début du II millénaire, les villes se constituaient en principau- tés indépendantes. Les Etats anatoliens ne sont pas unis administrativement selon certaine politique. Des autorités, autour de la personne du roi, rubā’um, résident dans un palais. Le palais est à la fois une demeure et un siège politique. Nous supposons qu’en pratique, c’était un système féodal donnant le privilège de gou- verner à un seul prince qui soumettait à son pouvoir les princes vassaux.37 C’est un exemple de monarchie féodale. Au palais siègent aussi les reines. On ne sait pas si elles sont ou non des épou- ses de roi mais elles ont un pouvoir politique. La bureaucratie palatiale est re- présentée par la fonction de rabi simmiltim, le „grand de l’escalier” qui ﬁ ltrait les gens venant chez le roi ou chez la reine. La fonction du cadastre appartient au rabi sikkatim. En ce qui concerne les relations entre les marchands assyriens et les pouvoirs anatoliens, nous relevons des contacts politiques sous forme d’accords, šiprum ša ālim („envoyés de la Ville” = Aššur), de traités et de serments. Ce sont les accords bilatéraux, conclus par des souverains et des représentants du kārum. Les contacts privés se bornaient à des relations d’affaires et à des mariages mixtes. Les Assyriens venus en Anatolie installent dans les villes des comptoirs de commerce liés à l’administration locale. L’exemple de ce type d’institution est le kārum dans les grandes villes anatoliennes et le wabartum, organisé comme le kārum mais installé dans des villes moins importantes.

– le kārum à Kaniš de Cappadoce On n’a pas découvert le quartier des commerçants paléo-assyriens en Aššur. Par contre à Kaniš, un tel quartier a été retrouvé. Selon des données de documents, il portait le nom de kārum. L’origine du nom kārum vient du sud de la Mésopo- tamie et désigne un endroit au bord du ﬂ euve qui donne de la place pour un mar- ché. Un kārum signiﬁ e aussi un quai, une rivière ou un bateau. Au sens propre, le kārum à Kaniš est l’endroit oů, au bord de la ville principale, se sont installés des marchands assyriens.

37 CCT IV 30a ( = C. M i c h e l, Innâya…, n° 48).

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd17009-01.indd17 1717 22009-11-12009-11-12 12:36:4912:36:49 18 BOGUSŁAWA FILIPOWICZ [14]

Grâce aux recherches archéologiques, il est possible de reconstruire le type des maisons dans lesquelles vivaient les marchands assyriens. Elles étaient bâties le long de la rue. C’étaient des maisons qui avaient des murs en briques crues. La base des murs était construite en pierres. Au cours des fouilles il fut possible de reconstruire une pièce d’entrée, ekallum, des escaliers et des étages. A l’intérieur se trouvaient des magasins pour les métaux ou pour des tablettes, massarum. On a retrouvé dans les tombeaux des vases anatoliens. Une des caractéristiques des maisons riches était leur largeur (60 m˛) et l’installation d’un four à pain. Des marchands plus pauvres achetaient leurs pains et vivaient dans des maisons plus petites. Le kārum à Kaniš comportait un bâtiment collectif appelé bēt kārim. Nous supposons que le bēt kārim disposait d’un conseiller, d’un scribe et de son sceau. Jouant un rôle administratif et économique, le bēt kārim était considéré comme la principale institution pour les Assyriens éloignés d’Aššur. Intermédiaire, le kārum était soumis à l’autorité du bēt ālim (Hôtel de Ville) ou bēt limmim (maison d’épony- mes) à Aššur.38 A l’intérieur du kārum – le quartier des commerçants, se trouvait la place de marché, mahirum. Ce terme au sens strict désigne „un marché”, c’est- à-dire un endroit où certains marchands vendaient et d’autres achetaient.39 Les commerçants assyriens ont certaines obligations fi nancières à l’égard des autorités anatoliennes. L’obligation de payer une taxe est prévue par un traité offi ciel. Une telle taxe est le dātum40 prélevée par un royaume qui a été traversé par une caravane. Il y a cependant certaines interprétations du terme dātum. Il est lié à celui de qaqqadatum qui nous renvoie à l’investissement consenti par des marchands au bēt kārim. Dātum peut signifi er aussi la taxe dont le montant varie selon le valeur de la marchandise transportée par la caravane. Il peut aussi désigner les dépenses effectuées durant la route.41 Les autres taxes prélevées en Anatolie sont: le nišatum42 et le šaddu’utum43. A Aššur les marchands sont tenus de payer au bēt ālim la taxe d’exportation wasītum44.

– le kārum de Durhumit et les autres villes anatoliennes Pour parler des relations entre les Assyriens-commerçants résidant en Assyrie et en Cappadoce il faut analyser aussi les tablettes qui relatent les contacts avec

38 TC I 4; KTP 14. 39 K. R. Veenhof, Aspect of Old Assyrian Trade and its Terminology, Studia et Documenta X, Leiden 1972, 389-390. CAD M, Part I, 92-93. 40 BIN VI 79. 41 K. R. Veenhof, Aspects of Old Assyrian Trade…, 219; 296; 301. „di’atu”: CAD D, 130b - à l’époque paléo-babylonienne „la part”. 42 108; TC III 67; CCT III 27a; ATHE 62; KTH 13. 43 EL 108; TC III 67. 44 CCT III 27a.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd18009-01.indd18 1818 22009-11-12009-11-12 12:36:4912:36:49 [15] LES RELATIONS ENTRE LES ASSYRIENS D’AŠŠUR ET CEUX DE KANIŠ 19

les villes „satellites”. 70 tablettes du niveau II du kārum retrouvées à Kaniš45 mentionnent la cité Durhumit. Dans les sources hittites, la ville D/Turmitta est citée parmi les autres comme la cité des provinces anatoliennes confi ée par le roi Muwatalli (II) à son frère – Hattusili (III).46 Cette ville sert d’exemple de ville d’Asie Mineure connue surtout par ses institutions commerciales importantes dans le contexte du phénomène colonial assyrien. Les marchands assyriens intéressés par le commerce de cette ville oů leurs voyages d’affaires les mènent de temps à autre, y avaient installé une sorte de „comptoir commercial”. Ils peuvent y effectuer des dépôts à leur nom. Ce comptoir, le kārum, est représenté par l’assemblée plénière, sous la désignation suharum/rabum – petits et grands.47 Le kārum joue un rôle à la fois économique et juridique. Il perçoit la taxe – dātum prélevée sur les caravanes de marchandises en fonction de leur valeur et de la distance parcourue.48 Le payement de la taxe prévue pour un séjour dans la ville pose souvent les diffi cultés. Les marchands ne veulent pas payer deux fois: étant en passage dans une ville, ils expliquent que le but de leur voyage est l’autre ville. Lors de ces litiges entre commerçants, le kārum de Durhumit peut également intervenir en cas de confl its répétés entre marchands, dans l’attente d’un règle- ment défi ni par le kārum de Kaniš ou bien même par l’Hôtel de Ville d’Aššur.49 Les lettres échangées entre le kārum de Kaniš et le kārum de Durhumit confi r- ment que cette institution à Durhumit était subordonnée à celle de Kaniš.50 En revanche, le kārum de Durhumit était hiérarchiquement supérieur aux wabartum des petites localités voisines. Par exemple, le wabartum à Ullama était subor- donné au kārum à Durhumit. De même, les wabartum de Tuhpiya51, Tišmurna, Tew ya étaient soumis à Durhumit. On est documenté sur Tew ya par un texte de la période Ib du kārum de Kaniš.52 C’est une lettre expédiée au kārum de Kaniš par celui de Tew ya. C’est la lettre mentionnée des envoyés de Durhumit qui se sont adressés au prince de Tew ya

45 Les 70 tablettes mentionnant le nom de cité de D/Tarhumid/t contiennent 46 lettres privées, 10 procès-verbaux ou contrats, 8 reconnaissances de dettes et 3 notices comptables. Sur l’analyse de ce matériel voir: C. Michel, Durhumit, son commerce et ses Marchands, 253-273. 46 Les rois de Hatti, M. R o a f, Atlas de la Mésopotamie et du Proche-Orient Ancien, trad. P. T a l o n, Brepols 1991, 137. 47 M.T. Larsen, CTMM I 97. 48 ICK II 293. 49 ICK I 86 = ICK II, 141. 50 TC I 35. 51 CCT V, 18. 52 Voir la note 22 dans l’article de C. Michel, Durhumit…, 271: Kt f/k 83 édité par K. Balkan.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd19009-01.indd19 1919 22009-11-12009-11-12 12:36:5012:36:50 20 BOGUSŁAWA FILIPOWICZ [16]

pour conclure un traité. Ce document nous renseigne sur la géopolitique de cette région à l’époque du kārum Ib. A Durhumit, comme à Kaniš existent des petites fi rmes liées aux fi rmes prin- cipales fondées par de familles à Aššur. En tant que représentants des intérêts fa- miliaux au kārum de Durhumit, nous connaissons deux personnages: Amur-Ištar et Iddin-Ištar. Le commerce de plusieurs familles repose sur le marché du cuivre. Les étoffes de Kaniš sont échangées (mais aussi vendues) sur le marché de Du- rhumit contre le cuivre53, l’or, le fer de météorite54 et l’argent.55 Les ânes suivent le même sort. On remarque la différence entre la signifi cation matérielle et usuelle de l’or et de l’argent. Ces métaux y ont davantage le statut de moyen (le type de future monnaie?)56 d’échange que celui de marchandise. L’or est un matériau plus excep- tionnel, plus onéreux. L’argent possède pour les habitants de Durhumit une place plus importante que le cuivre, en revanche, l’or s’y fait aussi rare que l’étain. Ces métaux très recherchés par les négociants assyriens constituent le but de leur commerce entre Aššur et l’Anatolie. La vente de l’étain et des étoffes leur permet de repartir avec l’or et l’argent en Assyrie. A propos des contacts entre les habitants de Durhumit et ceux de Kaniš, rien n’est sűr, même si la documentation retrouvée à Kaniš contient deux messages comprenant dans leur en-tête le kārum de Durhumit. C’est un sujet à approfondir dans les limites de la documentation disponible.

Conclusion Les archives des marchands nous renseignent sur certaines institutions à l’épo- que du kārum II et kārum Ib de Kaniš. L’analyse des documents montre avant

53 Les marchands assyriens achètent à Durhumit le cuivre. Le cuivre acheté à Durhumit provient de deux centres de production: Taritar(a) et Tišmura (ICK II 54; CCT IV 27a). Le cuivre est mis en vente, traité puis exporté vers d’autres villes d’Asie Mineure. Ce sont de grandes quantités de cuivre: 1 et 6 talents de cuivre = 30 à 180 kg. L’objet d’opérations commerciales s’explique par une consommation accrue de cuivre qui seul ou allié à l’étain sert à la fabrication du bronze (sept parts de cuivre pour une part d’étain). 54 Les documents illustrant le commerce de Durhumit font allusion à la présence de métal aši ‘ um/amūtum dans cette localité. Ce terme, faisant l’objet de nombreuses études, correspondrait au fer de météorite. Ce métal rare, très recherché par les marchands assyriens constitue un mono- pole commercial de l’Hôtel de Ville et des dirigeants d’Aššur. Son marché est sous contrôle du pouvoir anatolien. (CCT VI 12a; CCT II 16 b + 17 a). 55 BIN IV 49; BIN IV 52; BIN IV 87; CCT VI 18c. 56 Marvin A. Powell, Money in Mesopotamie, JESHO 39, Part 3, 1996, 224-242. L’article porte sur l’histoire monétaire dans le contexte de l’économie du POA qui soulignait avant tout la valeur du poids de l’argent et des grains de blé. Voir aussi la note de E. Ch. L. Van der Vliet sur le livre de Gyselen Rika, Circulation des monnaies, des marchandises et des biens, (1993), BO 1/2, 1996, 39-41. F. R ebuffat, La monnaie dans l’Antiquité, Picard, Paris 1996, 23-40.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd20009-01.indd20 2020 22009-11-12009-11-12 12:36:5112:36:51 [17] LES RELATIONS ENTRE LES ASSYRIENS D’AŠŠUR ET CEUX DE KANIŠ 21

tout le fonctionnement du kārum dans les différentes villes anatoliennes, dont le kārum à Kaniš est le modèle.57 Nous apercevons la décentralisation de la politique assyrienne par rapport au fonctionnement des institutions assyriennes d’Anatolie du kārum II. Si dans un premier temps, tous les kārum anatoliens sont sous la juridiction de celui de Kaniš, lui-même directement subordonné au bēt ālim d’Aššur, à une époque récente, les kārum des cités d’Asie Mineure ont gagné en autonomie et traitent directement avec les gouverneurs locaux anatoliens. Le commerce donne lieu à un échange compris dans un sens matériel mais aussi culturel. Sur le plan social, les mariages mixtes ainsi que les familles fon- dées loin du foyer principal montrent à la fois la diversité des contacts avec les étrangers et l’unité des préoccupations des Assyriens. Il semble que la preuve de bons contacts avec les Anatoliens est l’assimilation totale de la culture de vie quotidienne. L’architecture du kārum à Kaniš habité par les marchands assyriens, le tracé des rues, la construction des maisons et leur aménagement, était du type anatolien. Nous le savons grâce aux fouilles archéologiques. Si les archives privées des marchands assyriens n’avaient pas été découvertes, il ne serait pas possible d’estimer que Kaniš accueillait des étrangers. Cette accomodation culturelle, mais qui ne concernait pas la religion des Assyriens, reste en opposition avec l’activité des Assyriens installés en Anatolie. Ils entreprennent des initiatives commerciales. Ce sont eux qui sont venus en caravanes dans plusieurs villes anatoliennes, et y restent pour réaliser des affaires. Les marchands assyriens imposent une écriture cunéiforme dans les villes dont ils ont reconnu l’intérêt commercial. Les tablettes comptables, aussi importantes également pour les Anatoliens et pour les Assyriens, sont rédigées en langue assyrienne. Nous ne sommes pas renseignés sur la langue propre des Anatoliens. Malgré l’analyse des noms propres qui montre les traces hittites, nous manquons de précisions. Grâce à la correspondance entre les marchands, il est possible de reconstruire les principes des contacts commerciaux au Proche-Orient: l’exportation et l’importation des métaux et des tissus basée sur l’activité d’une fi rme commerciale ayant son fondement dans la famille patriarcale. Nous soulignons la position de la femme assyrienne liée activement aux membres d’une fi rme. En comparant le commerce maritime en Babylonie et celui de Haute Mésopo- tamie et d’Asie Mineure, nous constatons que le phénomène de fi rme commercial construite par la famille est attesté seulement au nord de la Mésopotamie. Tandis que l’action des associations maritimes au sud est ponctuelle, l’activité des fi rmes assyriennes est constante. On note la valeur de l’argent pesé qui est à l’origine

57 Les sources mariottes citent l’activité des marchands au kārum de Saggaratum (ARM XIV 64, A. 317), Qa na (ARMT XXVI 530) et Karkemiš (A. 2241 = J. -M. Durand, Mari 6, 1990, 83-216.): C. M ichel, Une maison scellée dans le kārum, Florilegium marianum II, Mémorial M. Birot. Mémoires de NABU n° 3, Paris 1994, 285-290.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd21009-01.indd21 2121 22009-11-12009-11-12 12:36:5112:36:51 22 BOGUSŁAWA FILIPOWICZ [18]

lointane de la monnaie. Enﬁ n, les archives des marchands nous informent sur la constructions des institutions urbaines telles que palais, bēt ālim et bēt limmim. Les archives des marchands assyriens créent un dossier de la première importance en ce qui concerne l’histoire de la Haute Mésopotamie du second millénaire avant J.-C. et doivent être confrontées constamment aux récentes découvertes archéologiques.

Annxes L’analyse des relations entre des Assyriens habitant d’Aššur et ceux de Kaniš consiste à rechercher du matériel historique découvert sur les tablettes dites „cappadociennes”.58 Ecrites en signes cunéiformes, elles donnent des informations for- mulées dans la langue paléo-assyrienne, utilisée au nord du Proche-Orient au dé- but du II-e millénaire avant J.- C. D’où vient le nom „cappadociennes” donné aux tablettes retrouvées sur le terrain des fouilles archéologiques à Kültepe? La ville turque, Kültepe, portait à l’époque le nom Kaniš. L’espace géographique dans lequel se trouvait Kaniš (38°42’ N-35°19’ E) a son nom historique: la Cappadoce. Etant donné que le grec était la langue de cette région durant les siècles de colonies hellènes, l’analyse philologique du nom „cappadoce” renvoie aux termes qui contiennent ces racines. La Cappadoce était réputée pour ses câpriers. Les boutons de fl eur du câprier sont connus, par exemple, comme confi ts au vinaigre. Il fallait cueillir ces boutons juste à point. Ainsi le terme kappadokia vient de kappa – piz (câpre) + dokeuw (épier, attendre comme en embuscade).59 L’ancien terme kappadokia renvoie aussi au nom Katpatuka mentionné dans les inscriptions achéménides. Le nom hittite pour la Cappadoce est Kizzuwatna.60 Parmi les étymologies proposées, Katpatuka serait „das Land des Tucha oder Ducha” ou „das Land der schönen Pferde”. Autres étymologies: Cappadox, fi ls de Ninyas; la rivière Cappadox affl uent de l’Halys. Des auteurs anciens qui ont employé le nom de Cappadoce sont: Polybe, Strabon, Pline, Tacite (Amicales II 60, 4) et Hérodote. Dans son étude récente, D. French61 analyse les inscriptions gravées sur les pierres routières (milestone) et sur les signes du système routiers (roads-sys-

58 L. L. Orlin, Assyrian Colonies in Cappadocia, Studies in Ancient History I, Hague, Paris 1970. Dans l’Appendix „A”, section „E” l’auteur propose la bibliographie concernant la géo- graphie de textes cappadociens E. Voir aussi la préface du livre, „Introduction and geographical milieu”, 23-44. 59 M. Coindoz, D’où vient le nom Cappadoce. Archelogia 241, 1988, 48-59; N. Thierry, La Cappadoce depuis l’Antiquité, Histoire et Archéologie 63, 1982, 14-19. 60 L. Franck, Sources classiques concernant la Cappadoce, RHA 24, 1966, 6-122. Pour les études de Hommel et Herzfeld du fi n de XIXe et au début du XXe siecle voir la note 1 à la page 9. 61 D. F r e n c h, The defi nition of territoires: Cappadocia, dans: La Cappadoce méridionale jusqu’à la fi n de l’époque romaine, ERC 1991, 49-59, „By a combination of these two sources, it has

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd22009-01.indd22 2222 22009-11-12009-11-12 12:36:5212:36:52 [19] LES RELATIONS ENTRE LES ASSYRIENS D’AŠŠUR ET CEUX DE KANIŠ 23

tem). Il est possible d’estimer que le terme „caput viae” exprimait que la pro- vince romaine avait ses frontières ﬁ xes, possibles à reconstruire grâce aux cartes de routes romaines. En dehors des pistes grecques et romaines nous avons aussi des informations venant de la Bible.62

Liste des sigles utilisés dans cet article Ac Actes des Apôtres (dans le Nouveau Testament) AfO Archiv für Orientforschung ARM Archives Royales de Mari ArOr Archiv Orientální BIN Babylonian Inscriptions in the Collection of J. B. Nies CAD Assyrian Dictionary of Chicago CCT Cuneiform Texts from Cappadocian Tablets in the British Museum EPHE École Pratique des Hautes Études (Sorbonne, Paris) ERC Éditions Recherche sur les Civilisations HUCA Hebrew Union College Annual ICK Inscriptions Cunéiformes de Kültepe Iraq Revue Iraq JCS Jurnal of Cuneiform Studies JESHO Jurnal of the Economic and Social History of the Orient Kt f/k Tablettes de Kültepe LAPO Littératures anciennes du Proche-Orient MARI Mari, Annales de Recherches Interdisciplinaires NABU Nouvelles Assyriologiques Brèves et Utilitaires Pe épitre de Pierre (dans le Nouveau Testament) POA Proche Orient Ancien RA Revue d’Assyriologie et d’Archéologie orientale RAI Rencontre Assyriologique Internationale RHA Revue hittite et asianique RIMA Royal Inscriptions of Mesopotamia, Assyrian periods SBL Society of Biblical Literature, Writings from the Ancient World Syria Revue d’Art Oriental et d’Archéologie TC Tablettes cappadociennes du Louvre

been my intention to deﬁ ne territory, in particular city-territory, and offer the results as a series of notes on the historical geagraphy of Asia Minor in the Hellenistic and Roman periods.” 62 Ac 2, 9 et 1Pe I, 1.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd23009-01.indd23 2323 22009-11-12009-11-12 12:36:5212:36:52 24 BOGUSŁAWA FILIPOWICZ [20]

Relacje między Assyryjczykami z Aššur i Assyryjczykami z Kaniš (pod koniec III-go i na początku II-go tysiąclecia przed Chr.) Streszczenie Archiwa kupców asyryjskich informują nas o niektórych instytucjach znanych w okresie określanym jako kārum II (ostatnia ćwierć XX-go wieku do połowy XIX-go wieku przed J.-Chr.) i kārum Ib (od końca XIX-go wieku do początku XVIII-go wieku przed J.-Chr) w Kaniš. Analiza tych dokumentów wskazuje na funkcjonowanie kārum, czyli dzielnicy kupieckiej, w różnych miastach anatolijskich zaś kārum w Kaniš uważane jest jako ich model. W okresie kārum II zauważamy decentralizację polityki asyryj skiej w stosunku do dzia- łania instytucji asyryjskich w Anatolii. Początkowo, wszystkie kārum anato lij skie podlegają jurysdykcji kārum z Kaniš, zaś ono samo działa pod kontrolą bēt ālim z Aššur. Jednak, w okresie późniejszym, kārum z miast Azji Mniejszej zyskują na samodzielności i przedkładają swoje sprawy bezpośrednio lokalnym rządcom anatolijskim. Handel sprzyja nie tylko wymianie dóbr materialnych ale i bogactwa kulturowego. W płaszczyźnie relacji społecznych dochodzi na przykład do zawierania mieszanych małżeństw. Wydaje się, że jednym z dowodów na intensywność kontaktów między Asy- ryj czykami a mieszkańcami Anatolii jest również asymilacja anatolijskiej kultury życia codziennego przez Assyryjczyków. Potwierdza to architektura kārum: ślady ulic, konstrukcja domów i ich wyposażenie są anatolijskie. Gdyby nie odkrycie tabliczek pokrytych pismem staro-assyryjskim, nie przypuszczano by, że w Kaniš nie tylko przebywali, ale i mieszkali na stałe Assyryjczycy z Aššur. Akomodacja kulturowa nie dotyczyła jednak religii, Assyryjczycy powołują się bowiem w tekstach na swoje rodzime bóstwa. Tabliczki dotyczące spraw handlowych, które są istotne zarówno dla Anatolijczyków jak i dla Assyryjczyków, zostały zredagowane w języku assyryjskim. Jednak, mimo analiz nazw własnych, które wskazują na związki z językiem hetyckim, nie wiemy nic na temat lokalnego języka anatolijskiego, którym posługiwano się w Kaniš. Dzięki korespondencji kupców asyryjskich odnalezionej w Kaniš możliwym jest odtworzenie zasad funkcjonowania handlu na Bliskim Wschodzie w starożytności. Zarówno eksport jak i import metali oraz tkanin bazował na pracy członków rodziny, tworzących sprawny zespół małej firmy wytwórczo-handlowej. Struktura tej firmy odpowiadała organizacji patriar- chal nego życia rodzinnego, gdzie główne decyzje podejmowane były przez mężczyznę, spełniającego funkcje szefa rodu. Należy jednak podkreślić pełne uczestnictwo kobiet assy ryj- skich w działalności rodzinnej firmy handlowej. To one pracowały w ateliers tkackich w Aššur, to one też inwestowały przychody handlowe w utrzymanie lub rozbudowę rodzinnej firmy. Porównując babiloński handel morski z handlem naziemnym z Górnej Mezopotamii i z Azji Mniejszej stwierdzamy, że jedynie w północnej Mezopotamii rozwój handlu oparty był na pracy członków rodziny tworzących małe ateliers produkcyjne. Oprócz tego, firmy handlowe morskie z południa Mezopotamii działały okresowo podczas gdy asyryjskie firmy rodzinne fukcjonowały stale. Podkreślić należy również wartość ważonego srebra, które, jak należy przypuszczać, byłoby odległym przodkiem późniejszej monety. Archiwa kupców assyryjskich informują nas o strukturze instytucji miejskich takich jak pałac, bēt ālim i bēt limmim.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd24009-01.indd24 2424 22009-11-12009-11-12 12:36:5312:36:53 Saeculum Christianum 16 (2009) nr 1

BEATA FONSECA ARIANIZM U WIZYGOTÓW

Ogólnie przyjęto, że starożytna fi lozofi a grecka stanowiła bazę umysłową dla teologów wczesnego chrześcijaństwa1, jednakże uczeni i fi lozofowie greccy nie traktowali chrześcijaństwa, jako równorzędnej nauki fi lozofi cznej. Św. Paweł, który przedstawiał nauczanie Chrystusa na Areopagu w Atenach, spot- kał się z pobłażliwym lekceważeniem przedstawicieli ówczesnej nauki. (Dz 17, 32). Jedynie Dionizy Areopagita zainteresował się nową myślą religijną (Dz 17, 34). Ewangelie synoptyczne2 opowiadają o życiu i nauczaniu Jezusa z Nazaretu, nie wgłębiając się w fi lozofi czne znaczenie tych nauk, ani nie nawiązując do fi lozofi i greckiej, w tym czasie bardzo rozwiniętej dyscypliny nauki. Dopiero dużo późniejsza Ewangelia według św. Jana podejmuje to zadanie, będąc odpowiedzią na herezję ebionitów.3

1 Zob. szerzej poglądy Wł. S o ł o w j o w a cytowane przez A. Ф. З а м а л е е в а, Ю. Н. С о л о н и н а, Предисловие. Мир русской философии. W: Антология русской философии в трех томах, ред. колл. A. Ф. З а м а л е е в. T. 1, Санкт-Петербург 2000, s. 12; zob też: J. P e l i k a n, Powsta- nie wspólnej tradycji (100-600). Tłum. M. H o f f n e r. Kraków 2008, s. 32-33. 2 Trzy pierwsze Ewangelie kanoniczne (Mateusza, Marka i Łukasza) nazywa się często Ewange- liami synoptycznymi, a ich autorów synoptykami od gr. Synhorao – patrzę jednocześnie; synop- sis – spojrzenie obejmujące całość jednocześnie; synoptikos – obejmujący jednym spojrzeniem. Zob. M. Wolniewicz, Ewangelie kanoniczne. W: Katolicyzm A-Z. Red. Z. Pawlak. Poznań 2004, s. 112. 3 Ebionici to sekta judeochrześcijańska działająca w I – V w. w Palestynie i Syrii. W Jezusie widzieli jedynie człowieka zrodzonego z Maryi, przeczyli Jej dziewictwu, nie wierzyli, że Jezus jest Synem Bożym, a jedynie prorokiem i Mesjaszem. Zachowywali Prawo i praktyki żydow- skie, odrzucali Eucharystię i kapłaństwo. Uznawali jedynie Ewangelię Mateusza, ale bez opisu dziewiczego poczęcia. Zob. Z. K u b a c k i, Ebionici. W: Religia. Encyklopedia PWN. Red. T. G a d a c z, B. M i l e r s k i . T. 3. Warszawa 2001, s. 352. Istniały dwie grupy ebionitów. Pierw- sza zaakceptowała, że Jezus był Mesjaszem i Synem Bożym, przestrzegali też przepisów prawa Mojżeszowego, więc byli identyczni z grupą zwaną „Nazarejczycy”. Druga grupa wierzyła, że Jezus narodził się tak, jak inni ludzie, ale został wybrany, by być Synem Bożym w momencie chrztu. Był więc tylko prorokiem. Zob. J. P e l i k a n, Powstanie wspólnej tradycji, s. 25; Ebio- nici pierwotnie składali się z przesiedlonych członków Kościoła jerozolimskiego. Zob. szerzej: P. J o h n s o n, Od męczenników do inkwizytorów (250-450), tłum. J. P r o k o p i u k. W: T e n ż e, Historia chrześcijaństwa. Gdańsk 1995, s. 104.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd25009-01.indd25 2525 22009-11-12009-11-12 12:36:5312:36:53 26 BEATA FONSECA [2]

Św. Jan Apostoł – zwany, nie bez przyczyny przez Kościół prawosławny – Janem Teologiem, przebywając w jednym z najbardziej rozwiniętych naukowo ośrodków kultury greckiej – Efezie4, za czasów cesarza Trajana (98-117),w swojej Ewangelii nawiązał do greckiej myśli o Logosie5. Już bowiem pod koniec I w. pojawiły się w chrześcijaństwie różne kierunki rozumienia Ewangelii. Jedną z takich interpretacji ewangelicznego przesłania był kierunek odmawiający osobie Jezusa bóstwa. Według Keryntosa (Cerynta)6 Jezus był tylko człowiekiem, dopiero podczas chrztu połączył się w nim Chrystus. Tak- że uczniowie Jana Chrzciciela uznawali w Jezusie tylko Mesjasza.7 Greckie słowo hairesis znaczy „wybór”. W literaturze klasycznej termin ten oznacza jakikolwiek pogląd naukowy, religijny lub polityczny oraz zwolenników tego poglądu. Takie znaczenie pojęcia herezja, bez oceny pejoratywnej, spotyka się w Piśmie Św. (Dz 5, 17; 24,5; 28,5), a także w najstarszych pismach Ojców Kościoła8. „Kościół męczenników”, który wyszedł z podziemia w 313 r., stanął niemal natychmiast przed inną groźną próbą: z niespotykaną dotąd siłą pojawiły się w Koś- ciele nieraz diametralnie różne nurty zapatrujące się na podstawowe prawdy wiary9. Kościół pierwszych wieków więc borykał się z wieloma herezjami „wybo- rami”, które wypływały z wielkiego zaangażowania swych wiernych w doktryny teologiczne. Rozmawiano o tym wszędzie; na placach, rynkach i w świątyniach.

4 Efez był drugą stolicą Antiocha III Seleukidy, tutaj schronił się Hannibal w 194 r. przed Chr., wy- mknąwszy się z zastawionej na niego pułapki w Kartaginie. W okresie już po zmartwychwstaniu Chrystusa był jednym z największych ośrodków kulturalnych Imperium Rzymskiego, religijnych i naukowych. Tutaj znajdowało się słynne sanktuarium bogini Artemidy (Diany), Artemizjon, w starożytności zaliczane do siedmiu cudów świata. Tutaj też mieszkał słynny uczony Celsus, którego ruiny biblioteki istnieją do dziś. Zob. Ilustracja nr 27. W: A. Ś w i d e r k ó w n a, Rozmowy o Biblii. Nowy Testament. Warszawa 2002, s. 256-257. 5 Logos w ﬁ lozoﬁ i greckiej stoików był rozumiany jako duch Boży znajdujący się we wszystkich jednostkach ludzkich, w których rozum uczestniczy w tym powszechnym duchu. Twórcą pojęcia Logosu był grecki uczony Heraklit z Efezu. Boska harmonia nazywana była przez niego Logo- sem, w sensie powszechnego prawa i zasady jedności. Człowiek ma możliwość uczestniczenia w tym powszechnym i boskim Logosie i może poznać prawdę. Zob. M. W o l n i e w i c z, Logos (słowo). W: Katolicyzm A-Z, s. 232; M. B a r d e l, Heraklit z Efezu. W: Religia. Encyklopedia PWN. T. 4, (Warszawa 2002), s. 349. 6 Keryntos (Cerynt), współczesny św. Janowi Ewangeliście, założył sektę ceryntian, spokrew- nioną z ebionitami. Zob. J. U m i ń s k i, Historia Kościoła. T. 1, Opole 1959, s. 92; Legenda mówi, że św. Jan Apostoł spotkał się z Keryntosem w łaźni. „Ewangelia Keryntosa” mogła być „Ewangelią Mateusza” czytaną w środowiskach judeochrześcijan. Zob. W. M y s z o r, Cerynt, Kerinthos. W: Religia. Encyklopedia PWN. T. 2. Warszawa 2001, s. 399. 7 Zob. M. W o l n i e w i c z, Ewangelie kanoniczne. W: Katolicyzm A-Z, s. 113. 8 Zob. W. M y s z o r, Herezje. W: Katolicyzm A-Z, s. 132. Herezje antytrynitarskie poznajemy z pism Tertuliana, Hipolita Rzymskiego, Euzebiusza z Cezarei i Epifaniusza z Salamis. 9 Zob. J. S t r z e l c z y k, Goci – rzeczywistość i legenda. Warszawa 1984, s. 105.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd26009-01.indd26 2626 22009-11-12009-11-12 12:36:5412:36:54 [3] ARIANIZM U WIZYGOTÓW 27

W całym Konstantynopolu dochodziło do mniej lub bardziej publicznych dyskusji teologicznych. Działo się tak nawet w zakładach rzemieślniczych10. Grzegorz z Nazjanzu, gdy był biskupem Konstantynopola, tak mówił o jego mieszkańcach: „Jeśli spytasz piekarza o cenę bochenka chleba, odpowie: ‘Ojciec jest większy od Syna’. A jeśli spytasz sługę, czy kąpiel jest gotowa, odpowie: ‘ Syn został uczyniony z niczego’”11. Około r. 350 nie sposób było w obrębie chrześcijaństwa przeprowadzić podziału na kulturę wyższych i niższych klas społecznych. Jedną z najlepiej znanych i najbardziej rozpowszechnionych oraz brzemien- nych w późniejsze skutki spośród doktryn chrystologicznych powstałych w czasach Ojców Kościoła był arianizm. Twórcą jej był kapłan aleksandryjski –Ariusz12, na poglądy którego wielki wpływ miał sławny Lucjan z Antiochii.13 Pewne elementy, które później pojawiły się w nauce arian występowały już przed Ariuszem u Pawła z Samosaty14, należące do nurtu monarchianizmu15. Według tego poglądu twierdzono, ze Chrystus był człowiekiem, który dopiero podczas chrztu w Jordanie otrzymuje moc Bożą. Toteż w tym sposobie patrzenia na Chrystusa, jako na człowieka, w którym działa moc Boża, można dopatrzyć się pewnej inspiracji dla części poglądów Ariusza.16 W tym czasie istniały dwa ośrodki egzegezy biblijnej: Aleksandria i Antiochia. Ośrodek aleksandryjski, jakby kontynuując tradycje alegorycznego rozumienia Pisma Św. zapoczątkowaną przez Filona z Aleksandrii,17 skłaniał się do bardziej

10 Zob. D. S p y c h a ł a, Cesarze rzymscy a arianizm. Od Konstantyna Wielkiego do Teodozjusza Wielkiego (312 – 395). Poznań 2007, s. 148. 11 Cyt. za: P. J o h n s o n, Od męczenników do inkwizytorów, s. 110. 12 Ariusz urodził się w Libii Cyrenejskiej ok. r. 260. Wykształcenie odebrał w Antiochii pod kierownictwem Lucjana. Od św. Achillesa, biskupa Aleksandrii, otrzymał zarząd jednego z głów- nych kościołów. W r. 318 wystąpił przeciwko nauce o Trójcy Św. Zob. Historya popularna papie- żów, przez J. C h a n t r e l a, tłum. z franc. T. III. Poznań 1864, s.44-45; zob. też: W. K r y n i c k i, Dzieje Kościoła Powszechnego. Włocławek 1914, s. 102. 13 Lucjan z Antiochii w 311 r. został umęczony za wiarę. Zob. J. U m i ń s k i, Historia Kościoła. T.1, s. 99. 14 Paweł z Samosaty, najgłośniejszy z monarchianów ebionickich był od r. 260 metropolitą Antio- chii. Zob. t a m ż e. Był też jednocześnie cesarskim prokuratorem i pobierał pensję. 15 Poglądy Pawła z Samosaty należą do jednego z nurtów monarchianizmu – adopcjanizm, we- dług którego Chrystus był tylko człowiekiem, a zamieszkało w nim słowo (Logos) hipostatycznie zjednoczone z Ojcem. Por. Monarchianie. W: Religia. Encyklopedia PWN. T. 7. Warszawa 2003, s. 124. 16 Por. T. H e r b i c h, Arianizm. www.inri.pl/inri-zine/zagrozenia/arianizm, s. 1. 17 Filon z Aleksandrii ( ok. 25 r. p. n. e. – 50 r. n. e.) żydowski ﬁ lozof i teolog w pismach egzegetycznych komentował m. in. cały „pięcioksiąg” wyjaśniany w duchu kosmologii platoń- skiej i pitagorejskiej symboliki liczb, dzieje patriarchów jako symbole cnót. Zob. Filon z Aleksan- drii. W: Religia. Encyklopedia PWN. T. 4, s. 40-41.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd27009-01.indd27 2727 22009-11-12009-11-12 12:36:5512:36:55 28 BEATA FONSECA [4]

symbolicznego rozumienia Ewangelii; natomiast ośrodek antiocheński, gdzie jednym z głównych teologów był Lucjan, rozumiał Biblię bardziej dosłownie. Toteż Ariusz pod wpływem tych antiocheńskich nauk za pomocą pojęć śred- niego platonizmu próbował w sposób bardziej racjonalny przedstawić Boskość Syna Bożego – Logosu. Logos w Chrystusie – człowieku zajął miejsce duszy18. W r. 318 wystąpił więc z tezą, że Chrystus został stworzony przez Boga. Jest Sy- nem Bożym, ale nie ma tej samej natury co Bóg Ojciec. Była to doktryna sub- ordynacjonizmu – podległości Syna względem Ojca19. Podobną doktrynę głosił Lucjan z Antiochii. Ekskomunikowany przez biskupa Aleksandrii, Ariusz znalazł poparcie Eu- zebiusza z Nikomedii, gdzie zebrany synod biskupów Bitynii potwierdził jego naukę. Również Euzebiusz, biskup Cezarei, wraz z synodem biskupów aprobował doktrynę Ariusza. Pod wpływem Euzebiusza z Cezarei Cesarz Konstantyn Wielki skłaniał się ku umiarkowanemu subordynacjonizmowi. Matka Konstantyna, św. Helena odczuwała cześć w stosunku do Lucjana z Antiochii. Toteż biskupa Atana- zego, zawziętego przeciwnika arian i gorliwego obrońcę doktryny Trójcy Świętej czasowo zesłano na wygnanie. Cesarz Konstantyn, któremu nie zależało zbytnio na utrzymaniu postanowień chrystologicznych Soboru Nicejskiego,20 w r. 336 odwołał Ariusza z wygnania i kazał uroczyście wprowadzić do Kościoła w Konstantynopolu, ale nagła śmierć Ariusza przeszkodziła w rozpoczętej ceremonii.21 Przed samą śmiercią w 337 r.

18 Zob. W. M y s z o r, Arianizm. W: Religia. Encyklopedia PWN. T. 1. Warszawa 2001, s. 327. W reakcji na doktrynę głoszoną przez arian powstał apolinaryzm, który opierając się na psycholo- gii Platona, że człowiek ma duszę (psyche) i ducha rozumnego (nous), twierdził, że w Chrystusie duch (nous) został zastąpiony przez boski Logos. Zob. Apolinary z Laodycei. W: Chrześcijaństwo. Encyklopedia PWN. Red. B. K a c z o r o w s k i. Warszawa 2007, s. 56; zob. też: W. K r y n i c k i, Dzieje Kościoła…, s. 103. 19 Nauka Ariusza składała się z głównych twierdzeń, że: 1) Syn powstał nie z istoty Ojca, ale z niczego. 2) Powołany z niebytu z niczego z woli Ojca, Syn jest stworzeniem, chociaż najdoskonal- szym, bo wszystko inne zostało przez Niego stworzone. 3) Syn nie jest wieczny, jak Ojciec i cho- ciaż stworzył Go przed wszystkimi czasy, to jednak przed Synem już istniał. Zob. tamże, s. 100. 20 Poza tym cesarz mógł mieć kłopoty ze zrozumieniem teologicznej dyskusji prowadzonej po grecku, chociaż miał tłumaczy na łacinę. Prawdopodobnie cesarzowi zależało głównie na jedności religijnej państwa, toteż nie przywiązywał większej wagi do niuansów teologicznych. Szcze- gólnie, że odnosiło się to do wyrazów greckich „homoousios”, co znaczyło ta sama istota i „homoiousios” – istota podobna. Pierwszy z nich w odniesieniu do Chrystusa był używany przez św. Dionizego z Aleksandrii i św. Dionizego – papieża. Euzebiusz z Nikomedii, który również podpisał uchwały soboru nicejskiego później utrzymywał, że widział słowo „homoiousios”. Zob. D. S p y c h a ł a, Cesarze rzymscy a arianizm, s. 149; zob. też: Historya popularna papieżów. T. III, s. 56-58. 21 W. K r y n i c k i, Dzieje Kościoła… s. 101; zob. też: P. J o h n s o n, Od męczenników do in- kwizytorów, s. 102.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd28009-01.indd28 2828 22009-11-12009-11-12 12:36:5512:36:55 [5] ARIANIZM U WIZYGOTÓW 29

cesarz został ochrzczony przez semi-arianina – Euzebiusza z Nikomedii.22 Jed- nakże zwołany przez niego Sobór Nicejski w 325 r. zwany Pierwszym Soborem Powszechnym,23 uznał nauczanie Ariusza za herezję i ją potępił.24 W 333 r. miał miejsce pierwszy przypadek zastosowania cenzury. W wypadku odkrycia jakiegoś traktatu autorstwa Ariusza należało go niezwłocznie spalić, a jeśli ktoś ukrywał takie pisma, czekała go kara śmierci.25 Jednakże następca Konstantyna Wielkiego, cesarz Konstancjusz, zraził sobie przywódcę ortodoksji trynitariańskiej św. Ata- nazego swoim proariańskim nastawieniem. Za jego panowania Kościół ariański stał się panujący we wschodniej części imperium. Natomiast brat Konstancjusza – Konstans przyjął teologię nicejską i w r. 343 zwołał synod w Sardyce, który poparł uchwały nicejskie, ale biskupi Wscho- du – w większości proariańscy, zbojkotowali ten synod. Wobec tego Konstans, chcąc zaprowadzić jednolitą religię w całym cesarstwie, wysłał do Trewiru do cesarza Konstantego czterech biskupów ariańskich, aby go pozyskać. Ale biskup Trewiru – św. Maksym, nie chciał nawet ich przyjąć. Arianie wobec tego zwołali synod do Antiochii, na którym ułożono wyznanie wiary, ale wyraz „współistotny” został dyplomatycznie opuszczony.26 Zaś zdo- bycie przez Konstancjusza w 350 r. Cesarstwa Zachodniego dało arianom szanse i w tej części świata. Synody w Rimini, Sirmium i Seleucji (359)27 potwierdzone w Konstantynopolu, w r. 360 zatwierdziły wyznanie wiary w duchu umiarkowa- nie ariańskim28i uznały ją za religię państwową. Po wyborze Macedoniusza na tron biskupi w Konstantynopolu, prześladowanie ortodoksyjnych wyznawców chrześcijaństwa bardzo się nasiliło. Opór pokonano

22 W brewiarzu rzymskim istnieje natomiast świadectwo, że Konstantyn Wielki został ochrzczony jeszcze w Rzymie przez papieża św. Sylwestra. Zob. Historya popularna papieżów. T. III, s. 69. 23 Na soborze nicejskim z najwybitniejszych przedstawicieli Kościoła byli obecni: Hozjusz z Kor- doby, św. starzec Pafnucy, biskup Tebaidy, Potarnon – biskup Heraklei (obydwaj mieli prawe oko wydłubane w okresie prześladowań), św. Paweł – biskup Nowej Cezarei nad Eufratem, które- mu przypalono nerwy gorącym żelazem w czasie prześladowań Licyniusza, św. Jakub z Nizyby w Mezopotamii, św. Mikołaj z Myry, św. Amﬁ on – biskup Epifanii, który cierpiał tortury za Dio- klecjana, św. Eustachy z Antiochii i św. Aleksander z Aleksandrii z diakonem Atanazym. Zob. tamże, s. 54-55. 24 Cesarz starał się uniknąć omawiania wystąpień schizmatyckich Ariusza i Melecjusza na Sobo- rze, w tym celu wysłał Hozjusza z Kordoby, aby spróbował rozwiązać ten problem przed Soborem. Po zapoznaniu się z tematem religijnym cesarz wystosował list, w którym wykazał się zupełnym niezrozumieniem tych dogmatycznych zagadnień, wobec czego list ten nie odniósł zamierzonego skutku. Zob. T. H e r b i c h, Arianizm, www.inri.pl/inri-zine/zagrozenia/arianizm, s. 3. 25 Zob. szerzej: P. Jo h n s o n, Od męczenników do inkwizytorów, s. 103. 26 Zob. Historya popularna papieżów. T.III, s. 81. 27 Synod w Seleucji odbywał się w bazylice św. Tekli i na synodzie tym za obronę nauki katolickiej został skazany na wygnanie Hilary z Poitiers. Zob. D. S p y c h a ł a, Cesarze rzymscy a arianizm, s. 181. 28 Zob. J. S t r z e l c z y k, Wandalowie i ich afrykańskie państwo. Warszawa 1992, s. 240.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd29009-01.indd29 2929 22009-11-12009-11-12 12:36:5612:36:56 30 BEATA FONSECA [6]

poprzez zabicie 3 tys. wiernych. Poprzedniego biskupa Pawła zesłano na terytorium gór Taurusu, gdzie trzymano go w więzieniu przez 6 dni bez jedzenia, a na- stępnie zaduszono.29 Niesnaski wywołane arianizmem miały miejsce w okresie całego pontyﬁ katu św. Juliusza I (337 – 352). Rządy papieża św. Liberiusza, następcy św. Juliusza (352 – 366) to jeden z naj- burzliwszych okresów wczesnego chrześcijaństwa ze względu na umocnienie się arian i prześladowania z ich strony, które doprowadziły nawet do zesłania papieża Liberiusza do Berei w Tracji przez cesarza Konstansa. Za poparciem też cesarza na synodzie w Mediolanie arianizm został zatwierdzony, jako wiara państwowa. W 356 r. wygnano 46 biskupów egipskich. Zesłano na wygnanie legatów papie- skich, a Hilary dodatkowo został pobity na placu publicznym. Z rozkazu cesarza wyświęcono antypapieża Feliksa, który sprzyjał arianom, ale nie zmienił credo nicejskiego. Jednak pod wpływem niepokojów i nacisków społeczności rzymskiej Konstans w r. 358 pozwolił wrócić papieżowi Liberiuszowi z wygnania.30 Prześladowania i naciski były tak wielkie, że znany z pronicejskiego tren- du słynny biskup Kordoby Hozjusz „[…]upadł podówczas i w istocie podpisał, prawie nie wiedząc, co robi z powodu wielkiej starości (miał wówczas 100 lat), po całorocznym więzieniu wyznanie wiary, skalane arianizmem, co sprawiło wielkie zgorszenie w całym Kościele”31. Za rządów Juliana Apostaty Kościół był wystawiony na prześladowania bardziej wyraﬁ nowane, gdyż odwołał on z wygnania wszystkich chrześcijan, ale celem jego było podniecić wszelkie kontrowersje między m.in. arianami i katolikami. „Aria- nizm napełniał był wszystkie kościoły niepokojem i rozterkami”32. Cesarz wydał też edykt na mocy którego chrześcijanie mieli odbudować świątynie pogańskie i zwró- cić nadania uzyskane przez Konstantyna33. Ale chrześcijanie nie poddawali się. Kra- somówca Libaniusz spotkał znajomego w Antiochii i szyderczo zapytał go „A cóż robi teraz syn cieśli?” – na co chrześcijanin mu odrzekł: „Trumnę dla Juliana”34. Cesarz Walens – panujący na Wschodzie (364 – 379) był również proariański. Zachód natomiast był w większości ortodoksyjny. Wybór Ambrożego, który był zagorzałym obrońcą doktryny trynitarnej, na biskupa Mediolanu miał zrówno- ważyć wpływy arian w środowisku dworskim. W bazylice, której budowę zakoń- czył w 386 r. ustanowił prototyp średniowiecznej katedry z codziennymi mszami i porannymi i wieczornymi modlitwami. W celu pokonania arian wprowadzał udramatyzowanie nabożeństw z okazałymi szatami i antyfonalnie wykonywa-

29 Zob. t a m ż e, s. 84. 30 Zob. szerzej: J. S t r z e l c z y k, Wandalowie…, s. 84 i nast. 31 T a m ż e, s. 116. 32 Tamże, s. 122. 33 Zob. tamże, s. 124. 34 Cyt. za: tamże, s. 133.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd30009-01.indd30 3030 22009-11-12009-11-12 12:36:5612:36:56 [7] ARIANIZM U WIZYGOTÓW 31

nymi psalmami i hymnami. Świadomie kładł nacisk na wykonywanie pieśni na chwałę Trójcy Świętej. Sam Ariusz był bowiem autorem hymnów dla gildii handlowych i teologicznych szant dla marynarzy i kupców, wśród których było wielu arian.35 Dopiero urodzony w Hiszpanii cesarz Teodozjusz I,36 wydał dekret w Tesalo- nikach w 380 r. nakazujący, żeby wszyscy chrześcijanie zastosowali się do nauki nicejskiej. Jednakże kiedy przybył do Konstantynopola, zastał tam całą ludność o wyznaniu ariańskim. Na zwołanym przez Teodozjusza Wielkiego w 381 r. do Konstantynopola soborze zwanym Drugim Soborem Powszechnym potwierdzono credo nicejskie i zagrożono klątwą tym, którzy nie chcieli go uznać. Na soborze tym obecni byli m.in. Grzegorz z Nazjanzu i Grzegorz z Nyssy. Powstała formuła wyznania wiary nicejsko-konstantynopolitańska i potępiono ostatecznie arianizm37. Na Zachodzie doszło do synodu w Akwilei w tymże roku 381 pod przewodnictwem Ambrożego z Mediolanu, na którym potępiono bałkańskich arian38. Od tej chwili arianizm przestał się szerzyć, chociaż trzeba było dużo czasu, by znikł zupełnie. Po soborze bowiem rozdzielił się na trzy herezje i istniał w tej postaci nadal. Teodozjusz, mimo swoich dekretów na rzecz wyznania nicejskiego, de fac- to był bardzo tolerancyjny. Za jego czasów hierarchowie o wyznaniu ariańskim w dalszym ciągu pełnili swoje funkcje.39 Na Zachodzie również cesarzowa Justyna, wdowa po Walentynianie I, bardzo sprzyjała arianom, toteż edykty Teodozjusza nie były tak rygorystycznie wprowa- dzane w życie. Wraz jednak ze śmiercią cesarzowej Justyny w 387 r. i słabej pozycji politycznej Walentyniana II, arianizm na Zachodzie zaczął w znaczący sposób zanikać wśród arian mówiących po łacinie, mimo obecności ariańskich Gotów. Jednakże mimo zniknięcia kościołów ariańskich, wyznawcy zbierali się w prywatnych domach. Uważali się oni za prawdziwych chrześcijan, w odróżnieniu od „fałszywych chrześcijan” Kościoła katolickiego. Trzymali się w swoich wie- rzeniach ściśle Pisma Św. W środowiskach ariańskich czczono nie tylko ducho- wieństwo, ale wielkim szacunkiem obdarzano wdowy i dziewice. Poza różnicami dogmatycznymi, nie różnili się oni w większej mierze od katolików40.

35 Zob. P. J o h n s o n, Od męczenników do inkwizytorów, s. 118-120. 36 Syn i następca cesarza Walentyniana I – Gracjan (375-383) obdarzył Teodozjusza Wielkiego god- nością augusta i powierzył mu rządy wschodniej części cesarstwa. Zob. G. O s t r o g o r s k i, Dzieje Bizancjum.Tłum. H. E v e r t-K a p p e s o w a, W. C e r a n, S. W i ś n i e w s k i. Warszawa 2008, s. 91. 37 Zob. D. S p y c h a ł a, Cesarze rzymscy a arianizm. s. 197. 38 Zob. t a m ż e, s. 198. 39 Zob. P. H e a t h e r, Goths and Romans 332-489. Oxford 1991, s. 182. 40 Zob. M. W i l e s, Archetypal heresy. Arianism through the centuries. Oxford 1996, s. 38-39.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd31009-01.indd31 3131 22009-11-12009-11-12 12:36:5612:36:56 32 BEATA FONSECA [8]

Bardzo usilnie zwalczało arianizm na swoim terenie oraz w pismach trzech kapadockich Ojców Kościoła: Bazyli Wielki z Cezarei Kapadockiej, Grzegorz z Nyssy i Grzegorz z Nazjanzu. Właściwie arianizm przetrwał do końca VI wieku dzięki temu, że stał się reli- gią państwową Gotów i Wizygotów. W pierwszych trzech wiekach po Chrystusie zwarta grupa plemion germań- skich wędrowała z południowych wybrzeży Bałtyku nad Dunaj, a później w kierunku Morza Czarnego. W r. 268 Goci najechali Cesarstwo Rzymskie i opanowali Półwysep Bałkański. Tutaj po zetknięciu się z cywilizacja rzymską stali się bardziej „человечными и просвещенными”41. W czasach Kaludiusza II Gockiego i Aureliana zdobyli prowincje Pannonia i Illiricum, ale zostali pokonani pod Ni- szem (wówczas Naisuss) i wyparci za Dunaj. Utrzymali jednak Dację, tam też przyjęli chrześcijaństwo. Do napływających ze wschodu fal germańskich plemion pierwsi dotarli misjonarze ariańscy, gdyż jeszcze wówczas wyznanie to było religią ofi cjalną i wszystkie te ludy prawie w całości (Wandalowie, Alanowie, Ostrogoci, Wizy- goci, Swewowie, Gepidzi, Rugiowie, Skirowie, Herulowie, Burgundowie, Lon- gobardowie) przyjęły arianizm, przedtem wyznając politeizm. „[…] the Chri- stianity with which the Goths would fi rst have become acquainted was neither Nicene nor Arian, since it would be anachronistic to apply either term to the Christianity of the third century. That earlier Christianity was […] open to development in either direction”.42 Jedynie Frankowie, którzy chrześcijaństwo przyjęli dużo później, (ok. r. 496 chrzest króla Franków) stali się katolikami, co jeszcze wówczas było wiarą ortodoksyjną, wyznawaną przez cały Kościół chrześcijański. Król Chlodwig bowiem, chcąc sobie pozyskać ludność miej- scową, która była ortodoksyjna, zdecydował się na przyjęcie chrześcijaństwa w formie rzymskiej43. Pierwsze wspólnoty chrześcijan wśród Germanów powstały na Krymie. Z do- kumentów wynika, że biskupem ich był Teofi l, który brał udział w soborze powszechnym w Nicei w 325 r. jako Theophilus Gothie; kolejnym misjonarzem chrześcijańskim był Audios44. Nad Dunajem działał wysłany przez Bazylego z Cezarei misjonarz z Kapadocji – Eutyches45. Zasiedlali oni krainę Dora. Przy- puszczalnie nie odeszli za Teodorykiem do Italii.

41 Cyt. za: Б. М а г о м е д о в, Черняховская культура. Проблема этноса. Lublin 2001, s. 116. 42 M. W i l e s, Archetypal heresy. Arianism…, s. 41. 43 Zob. E. P o t k o w s k i, Kościoły terytorialne i państwowe we wczesnym średniowieczu. W: Katolicyzm wczesnośredniowieczny. Red. J. K e l l e r. Warszawa 1973, s. 11. 44 Zob. D. S p y c h a ł a, Cesarze rzymscy…, s. 133. Wprawdzie Audios był pierwszym misjonarzem chrześcijańskim, ale reprezentował sektę audianów. Zob. J. S t r z e l c z y k, Goci – rzeczy- wistość i legenda, s. 106. 45 Zob. D. S p y c h a ł a, Cesarze rzymscy…, s.133, przypis 367.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd32009-01.indd32 3232 22009-11-12009-11-12 12:36:5712:36:57 [9] ARIANIZM U WIZYGOTÓW 33

Wśród Wizygotów istniały też jakieś wspólnoty zakonne orientacji ortodok- syjnej, gdyż wiadomo, że w r. 372 poniósł śmierć męczeńską mnich imieniem Harpyla46. Wizygoci (Goci Zachodni, Trewingowie) w III wieku osiedlili się nad Morzem Czarnym miedzy ujściem Donu i Dniestru. Pod naciskiem Hunów prze- kroczyli znów Dunaj w 375 r. i pobili wojska rzymskie pod Adrianopolem w 378 r. Zajęli Mezję i Trację. Trzeba jednak zdawać sobie sprawę, że na pojęcie Wizygotów ostatecznie złożyły się trzy grupy Gotów: Trewingowie i Greuthungowie, którzy prze- kroczyli Dunaj w 376 roku, oraz Goci dowodzeni przez Radagaisusa. Do- piero po jego klęsce Alaryk I ostatecznie zjednoczył te grupy w jeden naród Wizygotów.47 Po zawarciu układu z Rzymem w 381 r. konfederacja wizygocka, która składała się już wówczas z wielu grup etnicznych48, stanowiła stałe siły zbrojne na usługach cesarza. Wobec nie wywiązywania się Rzymu z podjętych zobowiązań zaopatrze- nia w żywność armii Wizygotów,49 ci ostatni zaczęli zdobywać ją na własną rękę i kiedy w 392 r. pojawił się Alaryk,50 zbuntowani Wizygoci łupili cały Półwysep Bałkański zapuszczając się w najdalej położone na południu krańce Grecji51. Kon-

46 Zob. J. S t r z e l c z y k, Goci – rzeczywistość i legenda, s. 106. 47 P. H e a t h e r, Goths and Romans, s. 29. 48 Już Goci nigdy nie występowali jako jednorodna etnicznie społeczność. Chętnie przyjmowali sojuszników, jak np. Herulów czy Alanów. Zob. A. K o k o w s k i, Goci: od Skandzy do Campi Gothorum. Warszawa 2007, s. 274. 49 Sprawcami głodu i nędzy Gotów byli Maksymus i Lupicyn, chciwi defraudanci w administracji cesarza Walensa. Sprzedawali oni bezprawnie Gotom przeznaczoną dla nich żywność po paskar- skich cenach. Nędza Gotów była tak wielka, że sprzedawano własne dzieci do niewoli. Zob. M. W i l c z y ń s k i, Germanie w służbie zachodniorzymskiej w V w. n. e. Kraków 2001, s. 117, przypis 12. 50 Alaryk I, król Wizygotów jest powszechnie uważany za jedną z najbardziej znaczących postaci okresu wędrówek ludów. Urodził się ok. 370 r., był przedstawicielem znakomitego rodu, drugiego co do znaczenia po Amalach i za cnotę śmiałości określanego mianem Balthów (baltha po gocku znaczy – śmiały). Był wyznawcą arianizmu i znał rzymskie obyczaje. Królem gockim został w 395 r. i od początku swego panowania zabiegał o sojusz z Cesarstwem. Rzym wielokrotnie zrywał uzgodnione z nim umowy, co owocowało atakami Gotów na Rzym, Konstanty- nopol, Rawennę i Ateny. Po zdobyciu Wiecznego Miasta, chociaż wydano je na trzydniowy łup wojskom, to jednak nie zbezczeszczono niektórych świętości i uznano prawo Rzymian do schronienia się w kościołach. W drodze do Afryki przez Cieśninę Mesyńską „ dopadła go niespodziewana śmierć i oderwała od ludzkich trosk”, jak pisze starożytny kronikarz Jordanes. Niektórzy historiografowie sugerowali jako przyczynę śmierci zarazę, inni otrucie przez Gallę Placydię, którą Alaryk uprowadził ze zdobytego Rzymu. Zob. K. K a k i e t, Alaryk I król Wizygotów. W: http://www.polskieradio.pl/historia/artykul. 51 Cesarstwo do rozprawy z Gotami zaangażowało Hunów. W 401 r. wódz Hunów – Uldin odesłał cesarzowi do Konstantynopola głowę Gainasa, jednego z przywódców Gotów. Jeszcze przedtem w 400 r. spalono żywcem 7 tys. Gotów, którzy schronili się w kościele w Konstantynopolu. Zob. A. K o k o w s k i, Goci: od Skandzy do Campi Gothorum, s. 289.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd33009-01.indd33 3333 22009-11-12009-11-12 12:36:5712:36:57 34 BEATA FONSECA [10]

stantynopol, który nie mógł pokonać Alaryka, wszedł z nim w układy i w r. 405 mianował go magistrem militum per Illyricum52. Chrześcijaństwo bardzo szybko rozpowszechniło się wśród Wizygotów, do tego stopnia, że w latach 348, a następnie 370-372 stało się obiektem prześladowań władcy Atanaryka, przeciwnego przechodzeniu na nową religię53. W momencie, gdy Wizygoci przeszli na chrześcijaństwo Arianizm był domi- nującą teologią Wschodniego Cesarstwa. Toteż można zaryzykować twierdzenie, że właściwie przyjęli je przez przypadek. Bowiem dopiero w VI wieku rozpoczął się w Bizancjum ruch unifi kacyjny na rzecz jedności Kościoła, który do tej pory charakteryzował się różnorodnością wyznań lokalnych społeczności, a czemu na przeszkodzie stały właśnie powstałe jeszcze w II i III wieku sekty religijne54. Dopiero właściwie Sobór w Chalcedonie (451 r.) położył kres dalszemu rozwojowi literatury dogmatyczno-fi lozofi cznej. Jedynie Pseudo-Dionizy Areopagita (w V-VI w.) usiłował dalej rozwijać naukę neoplatońską w duchu mistycyzmu i alegoryczności55. Wielkie zasługi w chrystianizacji Wizygotów położył Wulfi la (Ulfi los)56, uczeń Ariusza, który dokonał przekładu Pisma Św. na język gocki. Urodzony w 311 r. pochodził z rodziny wieloetnicznej, gdyż część jego przodków wywodziła się z niewolników kapadockich uprowadzonych przez Gotów za panowania cesarza Waleriana ze wsi Sadagolthina w okolicach Parnassos57. Po porażce cesarza Decjusza w walce z Gotami w 251 r. jeńcom rzymskim dano możliwość odbywania swoich praktyk religijnych, toteż dziadkowie przy- szłego biskupa podczas wojny w Kapadocji w 264 r. trafi li do niewoli tym razem rzymskiej już jako chrześcijanie58. Po raz pierwszy Wulfi la przybył do Konstantynopola za panowania Konstan- tyna Wielkiego jako przedstawiciel poselstwa gockiego w latach miedzy 332-337

52 Zob. G. O s t r o g o r s k i, Dzieje Bizancjum, s. 93; zob. też: A. K o k o w s k i, Goci: od Skan- dzy…, s. 290. 53 Zob. D. S p y c h a ł a, Cesarze rzymscy…, s. 134. 54 Zob. O. J u r e w i c z, Literatura bizantyńska. W: Dzieje literatur europejskich. Red. W. F l o r y a n. T. 1. Warszawa 1979, s. 140. 55 Zob. t a m ż e, s. 142. 56 Imię Wulfi la jest gockie i znaczy „mały wilk”, możliwe więc, że ojciec jego był Gotem. Zob. M. W i l e s, Archetypal heresy…, s. 41. 57 „…although Ulfi la is known to us as ‘the Apostle of the Goths’, he was originally appointed by Eusebius of Nicomedia not to act as bishop of the Goths in general, but to serve as bishop of those Christians who were already living in Gothia in 341 and who were, we may suppose, for the most part not Visigoths at all but Roman prisoners or their descendants”. E. A. T h o m p s o n, Christianity and the Northern Barbarians. W: The confl ict between Paganism and Christianity in the fourth century. Red. A. M o m i g l i a n o. Oxford 1963, s. 63; Zob. też: J. S t r z e l c z y k, Goci – rzeczywistość i legenda, s. 104-105. 58 Zob.. A. K o k o w s k i, Goci: od Skandzy…, s. 199.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd34009-01.indd34 3434 22009-11-12009-11-12 12:36:5812:36:58 [11] ARIANIZM U WIZYGOTÓW 35

r., co świadczy o jego znacznym pochodzeniu. Posługiwał się greckim i łaci- ną. W wieku lat 30-tu uzyskał niższe święcenia i został lektorem. Sakrę bisku- pią otrzymał w 341 r. z rąk arianina Euzebiusza z Nikomedii59, który wyświęcił go na biskupa „chrześcijan w kraju Gotów”60. Przetłumaczył cały Nowy Testa- ment i część Starego, do tego celu układając alfabet gocki.61 Uważa się jednak, że „ the Gothic Scriptures were so badly translated and so interpolated that they were no longer the same Scriptures, and therefore the Goths had no way of kno- wing true Christianity. […] they were heretics but unknowingly”62. W latach 341-348 Wulfi la przebywał na północ od Dunaju, ale wskutek prześla- dowań Atanaryka osiedlił się w Mezji, gdzie spędził 33 lata swego życia. Jego mi- sjonarska praca wśród Gotów była traktowana jako rzymska infi ltracja polityczna i przekonanie to nie było bezpodstawne. Konstancjusz nazywał go „drugim Moj- żeszem” i w rezultacie jego zabiegów o możliwość przesiedlenia współwyznaw- ców, w r. 350 Goci wyznania ariańskiego uzyskali prawo osiedlenia się w Mezji Dolnej w okolicach Nikopolis, (dzisiejsze Veliko Tyrnowo)63. „The considered and characteristic attitude of Roman Arians towards them is probably suggested by a passage in the Arian commentary on Matthew’s Gospel known as the Opus Imperfectum “64. Społeczność ta była kierowana przez hierarchów kościelnych i tworzyła swoistą teokrację65. Na synodzie w Konstantynopolu w r. 360 Wulfi la wystąpił już z ostrym potępieniem ortodoksjan. Za rządów Walensa, cesarza arianina, Wulfi la przewodniczył poselstwu Gotów w 376 r. z prośbą do cesarza o możliwość przesiedlenia się Wizygotów na prawym brzegu Dunaju w obrębie już cesarstwa rzymskiego. Do końca życia pozostał lo- jalny wobec cesarstwa i na wezwanie cesarza Teodozjusza, który był zawziętym przeciwnikiem arianizmu, w r. 383 przybył do Konstantynopola i po krótkim tam pobycie umarł w wieku lat 72. Na łożu śmierci Wulfi la złożył następujące wyznanie wiary: „Wierzę w jednego Boga Ojca, niezrodzonego i niewidzialnego, i Jego jednorodzonego Syna, naszego Pana i Boga, twórcę wszystkich stworzeń, który nie ma sobie podobnego – i dlatego jest tylko jeden dla wszystkich Bóg Ojciec,

59 Zob. G. O s t r o g o r s k i, Dzieje Bizancjum, s. 89. 60 . Cyt. za: D. S p y c h a ł a, Cesarze rzymscy…, s. 135. 61 Pismo gotyckie, to była kombinacja alfabetu greckiego, łacińskiego i pisma runicznego. Zob. Gotyckie pismo. W: Mała Encyklopedia Powszechna PWN. Warszawa 1959, s. 296. 62 M. W i l e s, Archetypal heresy…, s. 46. 63 T a m ż e, s. 41-42; zob. także: A. K o k o w s k i, Goci: od Skandzy…, s. 199; zob. także: D. S p y c h a ł a, Cesarze rzymscy…, s.136. 64 E. A. T h o m p s o n, Christianity and the Northern Barbarians, s. 69. Istnieją tam słowa “barbarian fellow-heretics” oraz, że Bóg powołał wszystkich do zbawienia i nawet tych: “unlearned, undisciplined, and barbarian people, who neither seek nor hear it with judgement and who have the name of Christians but the manners of pagans”. Cyt. za tamże. 65 Zob.. Б. М а г о м е д о в, Черняховская культура. Проблема этноса, s. 117.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd35009-01.indd35 3535 22009-11-12009-11-12 12:36:5812:36:58 36 BEATA FONSECA [12]

który jest również Bogiem naszego Boga – w Ducha Św., dającego życie i uświę- cenie, który jednak nie jest ani Bogiem, ani Panem, ale wiernym sługą Chrystusa, nie równym Mu, ale poddanym i posłusznym we wszystkim Synowi, tak jak i Syn ‘jest we wszystkim posłuszny i poddany Bogu’”66. Uczniami Wulﬁ li byli Auksencjusz, biskup Durostorum i Maksymin,67 biskup później działający w Afryce.68. Wśród Gotów znajdowali się również wyznawcy ortodoksji. W pierwszej de- kadzie V w. Jan Chryzostom69 wydzielił kościół św. Pawła w Konstantynopolu dla odprawiania nabożeństw w języku gockim. Czytano tam Pismo Św. po gocku i gocki prezbiter wygłaszał kazanie.70 Pierwsze informacje o biskupstwie chrześcijańskim wśród krymskich Go- tów71 pochodzą z IV w. Kościół Gotów na Krymie był pod zarządem Patriarcha- tu w Konstantynopolu, który naznaczał tam biskupów. Jan Chryzostom podczas sprawowania swej posługi patriarszej (398-404) wyznaczył biskupa Unilę, który prawdopodobnie umarł w 404 r., kiedy Jan Chryzostom został skazany na banicję do Armenii. Ponieważ miał on bardzo ścisłe związki z mnichami gockimi, po jego zesłaniu byli ono prześladowani przez nowe władze. Toteż Jan apelował do swoich zwolenników, by odciągano decyzję wyznaczenia nowego biskupa dla Gotów, jako osoby mogącej mieć nieodpowiednie poglądy72. Poza imperium Kościół ariański był w pełni akceptowany, gdyż wyróżniał się swoim chrześcijaństwem pośród ludów jeszcze wówczas pogańskich73. W póź-

66 Cyt. za A. K o k o w s k i, Goci: od Skandzy…, s. 217, przypis 3. 67 Maksymin, biskup Mediolanu, znany jako biskup Gotów, został wybrany na tę godność po śmierci Auksencjusza w r. 374. Występował przeciwko Ambrożemu w r. 383, gdyż wszystkie kościoły w Mediolanie przejęli katolicy. Prowadził też dysputę teologiczną w Hipponie ze św. Augustynem w latach 427-428. Zob. D. S p y c h a ł a, Cesarze rzymscy…, s. 229. 68 Zob. t a m ż e, s. 137. 69 Arianie często powoływali się na Orygenesa. Teoﬁ l, biskup aleksandryjski zabronił zakon- nikom egipskim czytania pism tego uczonego, gdy ci nie podporządkowali się jego nakazom, w 401 r. wyrzucił z klasztorów egipskich około 300 osób. Mnisi ci znaleźli schronienie u św. Jana Chryzostoma w Konstantynopolu. Teoﬁ l więc spowodował wygnanie św. Jana. Można więc zaryzykować stwierdzenie, że św. Jan Chryzostom nie był tak ostro nastawiony do wyznawców pochodzenia gockiego, mimo ich ariańskiej orientacji. Zob. W. K r y n i c k i, Dzieje Kościoła…, s. 110-111. Jednakże uważa się, że zarówno wysiłki Teodozjusza Wielkiego, jak i św. Jana Chry- zostoma w sprawie nawrócenia Wizygotów na ortodoksję były bezskuteczne. Zob. J. U m i ń s k i, Historia Kościoła. T. 1, s. 158. 70 Zob. A. A. V a s i l e v, The Goths in the Crimea. Cambridge, Massachusetts 1936, s. 32. 71 Początek dziejów Gotów na Krymie odnosi się do wydarzeń z poł. III w., gdy wyparli oni sarmackich Alanów. W r. 256 splądrowali Trapezunt i wówczas przyłączyło się do nich mnó- stwo niewolników, którzy byli już chrześcijanami i Goci przyjęli od nich chrześcijaństwo. Zob. A. K o k o w s k i, Goci: od Skandzy…, s. 275 72 Zob. A. A. V a s i l e v, The Goths in the Crimea, s. 34-35. 73 Zob. M. W i l e s, Archetypal heresy…, s. 45.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd36009-01.indd36 3636 22009-11-12009-11-12 12:36:5912:36:59 [13] ARIANIZM U WIZYGOTÓW 37

niejszym czasie, gdy Wizygoci stanowili już naród z własnym państwem wiara ariańska pomagała im zachować poczucie odrębności od ludności iberorzymskiej, która była w całości ortodoksyjna74. Należy jednak zdawać sobie sprawę z tego, że arianizm był w okresie przejścia od starożytności do średniowiecza najpoważniejszym rywalem Kościoła katoli- ckiego75. „Arianizm bowiem nie ustępował katolicyzmowi ani jako system teologiczny, ani jako struktura organizacyjna”.76 W r. 360, już po soborze nicejskim i po synodzie w Rzymie w r. 337 z okazji wyboru nowego papieża Juliusza, gdzie potępiono zdecydowanie arianizm, jak pisze św. Hieronim „jęknął cały świat i zdziwił się, że jest ariański”77. Częstotliwość zgromadzeń biskupów w IV wieku świadczy o znaczeniu problemu ariańskiego dla chrześcijaństwa i państwa, gdyż w okresie od 318 do 395 r. odbyło się 134 zgromadzenia biskupie, na których omawiano m. in. problem ariański. Ponad 90% z nich zwoływano wyłącznie w związku z tą herezją78. W celu pozbycia się Wizygotów za przyzwoleniem cesarza wschodnio- rzymskiego Arkadiusza wyruszyli oni ze swych siedzib na Bałkanach w po- szukiwaniu lepszej ziemi. Cesarz zachodni Honoriusz schronił się w otoczonej bagnami i trudnej do zdobycia Rawennie. Po trzykrotnym oblężeniu w 410 r. zdobyto Rzym79. Wówczas cesarz Honoriusz wszedł w układy z Alarykiem i wysłał jego wojsko do Galii, którą zdobyto ponownie dla cesarstwa. Następca Alaryka, Ataulf (410- 415) rozważał możliwość utworzenia państwa gockiego, ale ostatecznie oddał swe wojska na usługi cesarstwa rzymskiego. Poślubił Gallę Placydię, przyrodnią siostrę cesarza Honoriusza (córkę Teodozjusza Wielkiego), którą uprowadzono w 410 r. z Rzymu w czasie jego złupienia. Wizygoci w Italii przebyli 12 lat. Ataulf w r. 412 opuścił Italię i udał się do Galii. Następca Ataulfa – Walia walczył z Alanami, Swebami i Wandalami w służbie cesarza, ale w r. 419 wycofano Wizygotów z Hiszpanii i osadzono w Akwitanii.80 Nadano wówczas królowi Walii i jego poddanym ziemię w pobliżu Tuluzy. W ten sposób powstało legalnie pierwsze państwo Wizygotów.81

74 Zob. R. C o l l i n s, Hiszpania w czasach Wizygotów (409-711). Tłum. J. L a n g. Warszawa 2007, s. 54. 75 Zob. J. S t r z e l c z y k, Wandalowie i ich afrykańskie państwo, s. 239. 76 T a m ż e. 77 Cyt. za: D. S p y c h a ł a, Cesarze rzymscy…, s. 183. 78 Zob. t a m ż e, s. 203. 79 M. C a r y, H.H. S c u l l a r d, Dzieje Rzymu. Tłum. J. S c h w a k o p f. T. 2. Warszawa 1992, s. 425. 80 R. C o l l i n s, Hiszpania w czasach Wizygotów, s. 26. 81 T. M i ł k o w s k i, P. M a c h c e w i c z, Historia Hiszpanii. Wrocław-Warszawa-Kraków 1998, s. 34-35.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd37009-01.indd37 3737 22009-11-12009-11-12 12:36:5912:36:59 38 BEATA FONSECA [14]

Na długie lata Tuluza (Tolosa) stała się centrum władzy tego państwa. Była to dawna stolica Akwitanii, zajmowała 90 ha, otoczona murami z 50-cioma wie- żami. Kiedy w 418 r. oddano ją Wizygotom, przestała być miastem gallo-rzymskim. Nie zatraciła jednak charakteru rzymskiej metropolii, gdyż Goci, a w tym i Wizygoci, w odróżnieniu od innych ludów barbarzyńskich, nie niszczyli zasta- nych dzieł cywilizacji antycznej, a przeciwnie, starali się przyswajać tę cywiliza- cję i z niej korzystać82. Żaden z ludów germańskich, które weszły na tereny cesarstwa w IV i V w. nie pozostał pogański dłużej, niż jedną generację, gdyż „The move into a new economic and social world was necessarily followed by a move into a new spiritual world”83. Osadnicy goccy przejęli miejscowe języki, nie mieli oni bowiem ochoty prze- ciwstawiać się romanizacji. Dla drugiego pokolenia łacina i inne języki romańskie stały się mową już ojczystą84. Panami większości ziem na półwyspie Pirenejskim byli Wandalowie, zresz- tą też wyznania ariańskiego. W r. 429 podbili oni Północną Afrykę i nie wrócili już do Hiszpanii. Wizygoci po wypędzeniu Swebów przejęli władzę nad całym Półwyspem Iberyjskim.85 Pod rządami cesarstwa rzymskiego pozostało jedynie wybrzeże prowincji Tar- raconensis i część doliny rzeki Ebro. W r. 466 król Euryk (466-484) położył kres rzymskiemu panowaniu na tych ziemiach. W 475 r. wypowiedział on cesarstwu pakt federacyjny i przeniósł się na stałe z Galii do Hiszpanii. Po obaleniu ostatniego cesarza Rzymu Romulusa Wielkiego w r. 476, Wizygoci zajęli resztę części północno-wschodniej Hiszpanii.86 W prowincji o 9 milionach zromanizowanej ludności znalazło się 100 tys. Wizygotów,87co stanowiło tylko 2% miejscowej populacji. Przechodzenie administracji w ręce Gotów88 oraz całkowite jej przejęcie, miało charakter pokojowy. Gotów określano mianem „hospites”, a w historii pokutuje opi- nia, że Goci byli „psami broniącymi rzymskości” (Chiens de garde de la romanité)89.

82 A. K o k o w s k i, Goci: od Skandzy…, s.309. 83 E. A. T h o m p s o n, Christianity and the Northern Barbarians, s. 78; „…otoczenie katolickie moralną przewagą swoją i wyższą kulturą powoli coraz bardziej ich zdobywa”. J. U m i ń s k i, Historia Kościoła. T. 1, s. 158. 84 P. J o h n s o n, Możnowładcy w infułach i koronowane obrazy (450-1054). Tłum. P. P a s z k i e w i c z, M. I w i ń s k a. W: tenże, Historia chrześcijaństwa, s. 144. 85 R. C o l l i n s, Hiszpania w czasach Wizygotów, s. 30. 86 T a m ż e, s. 31. 87 A. K o k o w s k i, Goci: od Skandzy…, s. 321. 88 Często wymiennie stosowano nazwę „Goci” do Wizygotów. 89 Cyt. za: A. K o k o w s k i, Goci: od Skandzy…, s. 306.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd38009-01.indd38 3838 22009-11-12009-11-12 12:36:5912:36:59 [15] ARIANIZM U WIZYGOTÓW 39

Około r. 480 królestwo Wizygotów rozciągało się od Gibraltaru do dolin rzeki Loary i Rodanu i po Pireneje i obejmowało cały Półwysep Iberyjski, oprócz Galii. Obejmowało obszar 700-750 km2. Po ślubie króla Alaryka II z córką ostrogockie- go króla Teodoryka, który panował już od r. 493 nad Italią, Wizygoci panowali też w południowej Galii90. W hiszpańskim królestwie Wizygotów (507-711) istniały dwa wyznania chrześcijańskie: Kościół katolicki – dawnych zromanizowanych mieszkańców Półwyspu Iberyjskiego oraz ariański Kościół Wizygotów, podporządkowany monarchii. Dawna katolicka ludność nadal czuła się związana z państwem rzymskim, reprezentowanym wówczas przez cesarstwo wschodnie. Ujawniło się to szcze- gólnie za panowania Justyniana Wielkiego (527-565). Wówczas też opanowano południowo-wschodnie wybrzeże Hiszpanii z ośrodkami: Malagą, Kartageną, Kordobą i Sewillą91. Z tego też okresu pochodzi podział terytorialny na Hiszpanię katolicką i ariańską. W latach 507-508 Wizygoci zostali wyparci z Galii przez Franków, natomiast po zlikwidowaniu przez Leowigilda państewka Swebów w latach 584-85 zjedno- czyli Hiszpanię i utworzyli państwo toledańskie Wizygotów. Nabożeństwa ariańskie, na wzór wczesnochrześcijańskich, odbywały się przed wschodem słońca przy udziale kapłanów. Król był obecny zawsze na ceremonii. Groby miały orientację wschód-zachód. Nagrobki były w formie skrzyń lub ogrodzeń. Niekiedy znaczniejszych zmarłych chowano w kamiennych rzymskich sarkofagach. Groby Wizygotów charakteryzują się też brakiem wyposażenia w ekwipunek osobisty92. Świątynie wizygockie posiadały ciężkie kamienne wnę- trza ale z misternymi rzeźbionymi w kamieniu detalami93. Nazwę „Hiszpania” Rzymianie przejęli od kartagińczyków i oznacza ona „Wy- spę królików”. Pojawiła się ok. 200 r. przed Chr. i w oryginale występowała jako „Ispania”, a może „Spanija”. Używano też nazwy Iberia94. Romanizacja Półwy- spu Iberyjskiego dokonywała się podczas jego podboju trwającego 200 lat. Część języków miejscowych celto-iberyjskich przetrwała do upadku cesarstwa rzymskiego, chociaż cesarz Klaudiusz wprowadził obowiązek znajomości łaciny dla obywateli rzymskich. Miejscową łacinę nazywano hispano ore i była ona inna, aniżeli ta w Rzymie. Cesarz Hadrian pochodzący z Hiszpanii, wywoływał weso- łość senatorów swoimi wystąpieniami w senacie95.

90 R. C o l l i n s, Hiszpania w czasach Wizygotów, s. 31. Panowanie króla Ostrogotów Teodoryka, jako regenta w zastępstwie wnuka Amalaryka, rozpoczęło się w 511 r., ale Amalaryk objął tron już w 522 r., jeszcze za życia swego dziada, który zmarł w 526 r. Zob. t a m ż e, s. 37. 91 E. P o t k o w s k i, Kościoły terytorialne…, s. 53. 92 A. K o k o w s k i, Goci: od Skandzy…, s. 313-314. 93 Zob. t a m ż e, ryc. 199, s. 345. 94 T. M i ł k o w s k i, P. M a c h c e w i c z, Historia Hiszpanii, s. 20. 95 T a m ż e, s. 29.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd39009-01.indd39 3939 22009-11-12009-11-12 12:37:0012:37:00 40 BEATA FONSECA [16]

W czasach chrześcijańskich, na Zachodzie znajomość greki zanikła niemal zu- pełnie, natomiast na Wschodzie łacina wypierana przez grekę, utrzymywała się jako język urzędowy. Za panowania Teodozjusza II (408-450) nauczanie w języku greckim na uniwersytecie w Konstantynopolu górowało nad łaciną96. Chociaż ludności wyznania ariańskiego w Hiszpanii było niewiele w porów- naniu do ilości katolików, ale więzi, jakie były między wizygocką arystokracją i hierarchią ariańską, uniemożliwiały królowi zmianę wyznania. Nawet poparcie biskupów katolickich nie zapewniłoby swobody sprawowania przez króla władzy97. Państwo Wizygotów mogło pochwalić się wysoką kulturą i wielkim bogactwem. W wizygockim skarbcu królewskim znajdowały się m. in. przedmioty za- brane przez cesarza Tytusa ze świątyni jerozolimskiej w 70 r. Zostały one przejęte przez Alaryka w 410 r. po złupieniu Rzymu. Przez pewien okres, za panowania króla Teudesa, który był Ostrogotą, daninę z Hiszpanii wysyłano do Rawenny, ale od r. 523, państwo Wizygotów znów stało się suwerenne. Za panowania króla Atanagilda (554-567) stolicę królestwa przeniesiono do Toledo. Po wygaśnięciu dynastii Baltów w 531 r., zapoczątkowanej od Alaryka I, władzę przekazywano poprzez elekcję królów98. Stosunek zarówno Ostrogotów jak i Wizygotów do podbitej ludności katolickiej był wyjątkowo dobry. Teodoryk Wielki zostawił im całkowitą swobodę religijną: „Religionem imperare non possumus, quia nemo cogitur, ut credat invi- tus”99.Przy czym głównym jego doradcą w sprawach państwowych był wybitny katolik senator Kasjodor (zm. ok. 570 r.). „Arianie z reguły nie prześladowali innowierców, odznaczali się tolerancyjnością wobec ortodoksyjnych chrześcijan, Żydów i innych wyznań”100. Szczególnie znana jest też tolerancyjność króla wizygockiego Teodoryka II (453-466), natomiast jego następca – król Euryk (466-484) wykazywał się wrogim stosunkiem do katolicyzmu: „Samo wspomnienie imienia katolickiego jest tak królowi wstrętne, że chciałoby się wręcz zapytać, czy sprawuje on władzę nad swoim ludem, czy też może przywództwo partii religijnej”101. Na miejsce wakujące biskupów katolickich nie zostawali wybierani inni, więc duszpasterstwo w diecezjach i paraﬁ ach w naturalny sposób wygasało. Budynki kościelne nie remontowane i zaniedbane rozpadały się102. Ponad czwarta część

96 G. O s t r o g o r s k i, Dzieje Bizancjum, s. 94. 97 R. C o l l i n s, Hiszpania w czasach Wizygotów, s. 55. 98 T a m ż e, s. 40. 99 Cyt. za: J. U m i ń s k i, Historia Kościoła. T. 1, s. 160. 100 P. J o h n s o n, Możnowładcy w infułach…, s. 144. 101 J. S t r z e l c z y k, Goci – rzeczywistość i legenda, s. 197. 102 T a m ż e.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd40009-01.indd40 4040 22009-11-12009-11-12 12:37:0012:37:00 [17] ARIANIZM U WIZYGOTÓW 41

ogółu stolic biskupich pozostawała nie obsadzona, ale nie obserwowało się na to miejsce przejawów prozelityzmu ariańskiego. Za panowania Alaryka II zdarzały się jedynie oddzielne fakty wymierzone przeciwko katolikom, ale miały one charakter epizodyczny i nie były przejawem polityki dworu tuluzańskiego103. Jednym z najlepszych władców wizygockich był ich ostatni król-arianin Le- owigild (569-586). Poślubił on romankę Teodozję, która była matką jego naj- starszego syna Hermenegilda. Ten przez katolicką rodzinę matki spokrewniony był ze św. Leandrem, arcybiskupem Sewilli, a także z jego bratem św. Izydorem. Ożeniony z katoliczką, wystąpił przeciwko ojcu. Żona jego – Ingunda była córką frankijskiego władcy Sigeberta I i Brunhildy, córki Wizygota Atanagilda.104 Her- menegild miał swoją siedzibę w Sewilli, a całe południe było katolickie. Toteż już za panowania Leowigilda zaczęły się walki religijne. Hermenegild miał poparcie Konstantynopola, a później też papieża, gdyż wysłany przez niego do stolicy biskup Sewilli Leander spotkał się tam z przyszłym papieżem, który wówczas pełnił rolę papieskiego legata (apokryzjariusza) w stolicy cesarstwa105. W r. 584 Hermenegild podczas podróży z Sewilli do Kordoby został schwytany przez wojska wierne królowi i uwięziony w Tarragonie. Gdy odmówił przejścia na wiarę ariańską, król i ojciec kazał go zgładzić106. W kwestii religijnej jednakże Leowigild nie odniósł sukcesu „błąd polegał na tym, że popierał arianizm i chciał go narzucić całemu społeczeństwu”107. Hermenegild w swoim czasie został nawrócony z arianizmu przez hiszpańskiego biskupa Sewilli Leandra i nie ustąpił przed obietnicami i groźbami ojca. „Gdy nade- szła wielka uroczystość Świętej Paschy, król przywołał ariańskiego biskupa i posłał go nocą do syna, aby udzielił mu komunii. Obiecał, że jeśli Hermenegild zgodzi się ją przyjąć, to ponownie obdarzy go rodzicielską miłością i czcią. Męczennik prze- gnał biskupa i nie przyjął heretyckiej komunii. Przeczystych i życiodajnych Ciała i Krwi Chrystusa udzielił więźniowi wysłany potajemnie przez biskupa Leandra ortodoksyjny kapłan. Ariański biskup wrócił pohańbiony do króla”108. Wizygoci w Hiszpanii ortodoksję nazywali „religią rzymską”, natomiast o swojej wierze mówili „wiara katolicka”. Nie odznaczali się jednak ani prozelity-

103 T a m ż e, s. 199. 104 Zazwyczaj te małżonki, które wyznawały inną wiarę, niż mąż, przechodziły na wiarę męża. Brunhilda przeszła z arianizmu na katolicyzm. Ingunda była córka Brunhildy, ale nie chciała przejść na arianizm męża. Zob. J. S t r z e l c z y k, Goci – rzeczywistość i legenda, s. 213. 105 J. U m i ń s k i, Historia Kościoła. T. 1, s. 159. 106 W 1000 lat po śmierci Hermenegilda 13 kwietnia 1585 r. papież Sykstus V ogłosił go świę- tym. Zob. T. C h o j n a c k i, Św. Hermenegild. Wizygocki męczennik i patron konwertytów. www.niedziela.pl/artykul, s. 23. 107 R. C o l l i n s, Hiszpania w czasach Wizygotów, s. 52. 108 Żywoty Świętych. Red. K. L e ś n i e w s k i. Księga trzecia, listopad, cz. 1. Lublin 1998, s. 16.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd41009-01.indd41 4141 22009-11-12009-11-12 12:37:0112:37:01 42 BEATA FONSECA [18]

zmem, ani też nie prześladowali innych wyznań. Właściwie wyznawali oni wiarę o tradycji homoińskiej, którą przejęli w dziedzictwie od Wulfi li z czasów cesarza Walensa wraz z nazwą „arianizm”109. Ze względów politycznych Wizygoci zaczęli przechodzić na ortodoksję już w połowie IV wieku. W celu zjednoczenia religijnego kraju Leowigild chciał narzucić zmodyfi kowaną na synodzie w Toledo w 580 r. naukę ariańsko-trynita- riańską110. Był to jedyny ariański synod w państwie Wizygotów. Głównym celem synodu było „przeciągnięcie Rzymian do herezji ariańskiej” i w tym celu zniesiono obowiązek ponownego chrztu111. Podczas tego synodu zmieniono nieco teolo- gię ariańską, poprzez przyjęcie dogmatu o współistotności Syna Bożego, ale jeszcze nie przyznano tych samych cech Duchowi Św. Ustępstwo to jednak miało raczej charakter polityczny, chęci zbliżenia z katolikami, aniżeli doktrynalny112. W większości miast więc istniały kościoły ortodoksyjne i ariańskie i działali obok siebie biskupi obu wyznań113. Na katolicyzm przeszedł dopiero następca Leogiwilda, jego młodszy syn Rek- kared (586-601). W 589 r. odbył się III synod w Toledo, na którym przedstawiciele ariańskiego duchowieństwa i możnych gockich zaświadczyli fakt konwersji i dokonali wyklęcia herezji ariańskiej w 23 artykułach anatemy. Dokonano religijnego zjednoczenia państwa. Król i szlachta gocka (gentis gothorum) ofi cjalnie przyjęli katolickie wyznanie wiary. Uchwały synodu podpisało 72 biskupów, z których ośmiu było arianami. W celu podkreślenia różnicy do wyznania ariańskiego w r. 587 lokalny synod w Toledo dodał słowa „fi lioque”114 do wyznania wiary. W ten sposób symbol wiary ze słów: „And in the Holy Spirit, the Lord, the Giver of life, who proceeds from the Father, who with the Father and the Son together is worshipped and glorifi ed” został zamieniony na „And in the Holy Spirit, the Lord, the Giver of life, who proceeds from the Father and the Son (fi lioque); who with the Father and the Son together is worshipped and glorifi ed”115. Najwcześniejszą jednak datą, kiedy znajdujemy “fi lioque” w Credo jest rok 589 na III Synodzie w Toledo, żeby podkreślić różnice między arianizmem, który odrzucał pełnię boskości Syna. Wyznanie wiary z „fi lioque” było po raz pierwszy śpiewane w hiszpańskim Kościele po przejściu Wizygotów z arianizmu na kato-

109 M. W i l e s, Archetypal heresy…, s. 47. 110 R. C o l l i n s, Hiszpania w czasach Wizygotów, s.49. 111 J. S t r z e l c z y k, Goci – rzeczywistość i legenda, s. 217. 112 M. W i l e s, Archetypal heresy…, s. 48. 113 R. C o l l i n s, Hiszpania w czasach Wizygotów, s. 55. 114 Słowa “fi lioque” znajdują się też w dokumentach synodu w Toledo w 400 r. jako sprzeciw w stosunku do herezji Pryscylian. Zob. Filioque Controversy. www.mb-soft.com/believe/txn/ fi lioque.htm. 115 Cyt. za: T.R. V a l e n t i n e, History of Filioque. http://aggreen.net/fi lioque/fi lioque.html

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd42009-01.indd42 4242 22009-11-12009-11-12 12:37:0212:37:02 [19] ARIANIZM U WIZYGOTÓW 43

licyzm116. Tak brzmiące wyznanie wiary zostało powtórzone na VIII Synodzie w Toledo w 653 r. oraz na XII Synodzie w Toledo w 681 r. Początkowo więc słowa te nie miały żadnej intencji wprowadzania różnic do wyznania wiary, tym bardziej, że na synodzie w 589 r. podkreślono, że przyjęto wyznanie wiary za- twierdzone przez Kościół Wschodni na soborach powszechnych: „[…]through all the churches of Spain and Galithia, the symbol of faith of the council of Constan- tinopole, i.e. of the 150 bishops, should be recited according to the form of the Eastern Church, etc.”117. Stąd wypływa wniosek, że Kościół hiszpański w sposób nieświadomy wprowa- dził do nicejsko-konstantynopolitańskiego wyznania wiary słowa „ﬁ lioque”118. Po synodzie król wykluczył arian ze służby wojskowej, zabrał im kościoły z majątkami i przekazał je katolikom119, księgi ariańskie zostały spalone i cała organizacja kościelna podlegała rozwiązaniu. Ci z biskupów, którzy okazali sprzeciw zostali skazani na karę śmierci lub wygnania. Ale wielu duchownych miejscowych w sposób bezbolesny przeszło na nową wiarę120. Za króla Wittericha (603-610) nastąpiła krótkotrwała restytucja arianizmu121. Po przejściu oﬁ cjalnym państwa na wiarę katolicką, ludność na prowincji pozo- stawała przy dawnej wierze. Północne obszary państwa nadal pozostawały ariań- skie, a Baskowie zupełnie nie przyjmowali chrześcijaństwa. Nawet obszary połu- dniowe i wschodnie jedynie nominalnie przeszły na katolicyzm. Była to głównie religia wyznawana w ośrodkach miejskich, natomiast tereny wiejskie niemal w całości pozostawały ariańskie.122 Jeszcze w VII w. wiele obszarów wiejskich pozostawało nawet pogańskimi, natomiast szlachta rzymska była już w całości chrześcijańska123.

116 A. M a a r s, Filioque. W: The Catholic Encyclopedia. T. 6. New York 1909; zob. też: K. B i h l m e y e r, H. T u c h l e, Historia Kościoła. Tłum. J. K l e n o w s k i. T. 1, Warszawa 1971, s. 262. 117 Cyt. za: Filioque Controversy. http://www.mb-soft.com/believe/txn/ﬁ lioque.htm. 118 Rzym jeszcze przeszło 200 lat trzymał się formy tradycyjnej Credo, bez „ﬁ lioque”. Zob. R. L u d w i g, Narodziny chrześcijańskiej Europy. Wczesne średniowiecze, 500-999. W: Kronika chrześcijaństwa. Tłum. E. G o l a, E. J a s t r z ę b o w s k a, I. S ł a w i k, K. Ż a k . Warszawa 1998, s. 113. Początkowo więc symbol wiary nicejsko-konstantynopolitański słowa „Filioque” nie za- wierał. Dopiero więc od czasów toledańskich stosunek do Ducha Świętego znalazł inne sformu- łowanie na Zachodzie „ od Ojca i Syna” i inne na Wschodzie „od Ojca przez Syna”. Możliwe, że było to spowodowane nie dość dokładnym tłumaczeniem z greki na łacinę. J. U m i ń s k i, Historia Kościoła. T. 1, s. 194. 119 E. P o t k o w s k i, Kościoły terytorialne…, s. 62. 120 M. W i l e s, Archetypal heresy…, s. 51. 121 P o t k o w s k i, Kościoły terytorialne…, s. 54. 122 S. G. P a y n e, A History of Spain and Portugal. T. 1, Wisconsin 1973, s. 12. 123 T. M i ł k o w s k i, P. M a c h c e w i c z, Historia Hiszpanii, s. 37.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd43009-01.indd43 4343 22009-11-12009-11-12 12:37:0312:37:03 44 BEATA FONSECA [20]

Przywódcy kościelni byli naturalną elitą rządzącą, gdyż była to grupa ludzi wy- kształconych. Władza świecka nie ingerowała w sprawy dogmatyczne i synody kościelne były przeprowadzane pod przewodnictwem wyższego duchowieństwa, ale dopiero po przyjęciu ortodoksji przez państwo Wizygotów124. Chociaż wielu badaczy uważa, że zmiana wyznania ariańskiego na katolickie nie wpłynęła na charakter Kościoła wizygockiego, miała jedynie znaczenie polityczne, gdyż pozostał on nadal Kościołem państwowym, podporządkowanym monarchii. Stolice biskupie nadal obsadzał władca. Nadal prawem monarchy było zwoływanie synodów krajowych do Toledo. Król również brał udział wraz z moż- nymi świeckimi w zjazdach wyższego duchowieństwa i ustalał program obrad125. Zniknięcie arianizmu jako oﬁ cjalnej religii datuje się przejściem na ortodoksję królestwa Lombardów pod panowaniem króla Bertaridusa około r. 662. Ale dzie- więć wieków później Arianizm pojawił się wraz z Reformacją. „It had taken root for a short while in Poland, but even there it was soon to disappear again around the year 1660, swallowed up this time by its own offsprings, socinianism”126.

ARIANISM AMONG THE VISIGOTHS Summary The object of this article is to present research into the Christian doctrine adopted by the Goths during their transition from paganism to Christianity. In its initial stages, before and just after the Mediolan rescript of 313, the Church was open to all kinds of Christological doctrines. Therefore, the article emphasizes that referring to Arianism as a heresy at that time (III century) is terminus post quem. A prominent role in the work of translating the Holy Scripture into Gothic and transforming Gothic into a written language was played by the Christian missionary Ulfila. In the period following the establishment of the Nicene-Constantinopolitan Creed, Arianism became, among the Visigoths, an official religion and consequently survived in Spain for a long time, until the end of the VI century. An essential fact associated with Arianism, to which the article draws attention, is the appearance of “filioque”. It involved the conversion of the Visigoths to Catholicism. This addition to the Nicene Creed was intentionally introduced during the Council of Toledo in 589 to emphasize the recognition of the Holy Spirit as an equal within the Holy Trinity. This had not been recognized until then by the Arians. This is important because in doctrinal differences between Orthodoxy and Catholicism “filioque” is a distinction of significance. As one investigates the history of the formation of this addition, it becomes apparent that it has never been given the recognition it deserves. Transl. by Maria Piróg- Harbutt

124 S. G. P a y n e, A History of Spain and Portugal, s. 11. 125 E. P o t k o w s k i, Kościoły terytorialne…, s. 57. 126 M. W i l e s, Archetypal heresy…, s. 52.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd44009-01.indd44 4444 22009-11-12009-11-12 12:37:0312:37:03 Saeculum Christianum 16 (2009) nr 1

BP ANDRZEJ F. DZIUBA MALTAŃSKA MADONNA Z DAMASZKU

Starożytna, o wyjątkowych walorach artystycznych, a jednocześnie z niezwykle bogatą historią i zarazem legendą Matka Boża z Damaszku, ma także szczególne znaczenie teologiczne i duchowe dla chrześcijaństwa Wschodu i Za- chodu. Wszystko to sprawia, iż jest ona przedmiotem szerokich zainteresowań uczonych z zakresu sztuki i historii, kultury oraz teologii. Oczywiście w zu- pełnie innym sensie widziana jest zwłaszcza przez tych, którzy pragną ją czcić i przy niej się modlić. Ikona ta, obok Matki Bożej z Filermo, należy do najbardziej czczonych w Su- werennym Rycerskim Zakonie Szpitalników Świętego Jana Jerozolimskiego, zwanym Rodyjskim i Maltańskim. Jest to jedna z cenniejszych relikwii tak historii jak i znak nadziei dla całego Zakonu. Warto zatem ukazać jej interesującymi i zarazem burzliwe dziejami oraz niezwykły sens religijno-teologiczny.

1. Z historii Ikony Historia Ikony rozciąga się na przestrzeni wielu wieków, od XI wieku aż do cza- sów współczesnych, a geografi cznie od Damaszku, poprzez Rodos aż do wyspy Malta. Wręcz od samego znanego początku jej dzieje krzyżują się z chwalebnymi dziejami Zakonu maltańskiego, a także jego dramatami. Faktycznie to właśnie Za- kon, kiedy po opanowaniu wyspy przez Turków, musiał ewakuować się z Rodos w 1523 r., przeniósł bezcenną Ikonę na Maltę i tu już ona pozostała aż do czasów współczesnych. Ten rycerski i zarazem religijny Zakon został utworzony ok. 1070 r. w wielo- płaszczyznowym celu, który syntetycznie wyrażono w zawołaniu: „Tuitio fi dei et obsequium pauperum”. Większość jego członków, nazywanych z czasem ka- walerami maltańskimi, pochodził z europejskiej arystokracji, ale podkreślając jednocześnie jeszcze bardziej arystokrację w sensie duchowym, choć nie negując jednocześnie jej wymiaru w sferze pochodzenia. Kawalerowie troszczyli się o pielgrzymów, biednych i chorych, których identyfi kowali wprost z samym Jezusem z Nazaretu, a którego słowa: „Wszystko, co uczyniliście jednemu z tych braci moich najmniejszych, Mnieście uczynili” (Mt 25,40) były potwierdzeniem sensu podejmowanych wielorakich wysiłków

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd45009-01.indd45 4545 22009-11-12009-11-12 12:37:0412:37:04 46 BP ANDRZEJ F. DZIUBA [2]

charytatywnych. Słowa te wyrażają esencję ich zaangażowania w duchu miłości caritas oraz ukierunkowanie ich wszelkiej aktywności na ludzi potrzebujących. A zatem przykazanie miłości nie ma w sobie nic teoretycznego, powinno i musi się wyrażać w konkretnych czynach. Człowiek wprowadzający w czyn to właśnie przykazanie miłości nazywa się sprawiedliwym (por. Mt 25, 37.46). Dlatego dobrych spotka nagroda za to, że wspierali za życia ubogich, karmili głodnych, podawali wodę spragnionym, udzielali schronienia bezdomnym, przyodziewali nagich, nawiedzali uwięzio- nych. W rzeczywistości wszystkie te przysługi wyświadczono samemu Chrystu- sowi, który wcielił się niejako w swoich najmniejszych (por. Mt 25,31-46). Jawi- li się oni jako dobrzy Samarytanie, którzy wręcz symbolicznie zsiadają z konia na widok człowieka zranionego na ciele czy na duchu (por. Łk 10,30-37). W obronie wiary chrześcijańskiej wobec inwazji islamu, byli zdecydowaną mniejszością, zwłaszcza wobec wielkich i zasobnych imperiów europejskich, ale z drugiej strony jednocześnie inteligentną oraz niezwykle przedsiębiorczą siłą militarną i morską. Byli to znakomicie zorganizowani zakonnicy-żołnierze, więk- szość z nich o trzech ślubach zakonnych, ale może jeszcze bardziej zakonnicy od- dani intensywnej modlitwie niż żołnierze odziani w niewygodne pancerze, zbrojni mieczem, zgromadzeni w ubogich fortezach. Kawalerowie ci jednak nie usuwali się do cichych i spokojnych eremów prze- pełnionych kontemplacją i pracą, nie zajmowali uniwersyteckich katedr oddanych subtelnym spekulacjom teologicznym, a także nie kwestowali na ulicach w pozycji żebrzących. Co więcej, swą aktywnością nie obejmowali nawet słynnego, wręcz dumnego zawołania „ora et labora”, tak typowego dla wielu nurtów ów- czesnego życia monastycznego, zwłaszcza w regule benedyktyńskiej. Oni raczej poszukiwali Absolutu, spotkania Go i życia Nim w doznawanych ziemskich cier- pieniach i niewygodach, a nawet w stawaniu wobec konﬂ iktów i zatargów, a także w oddawaniu życia z mieczem w ręku. Najwyższy przełożony Zakonu, wielki mistrz, wybierany dożywotnio, rezydo- wał w Pałacu Magistralnym, z czasem pełnym sztuki, dostojeństwa i przepychu. Podczas gdy inni członkowie z czasem zajmowali siedem tzw. „Auberges”, któ- re wzięły nazwy od języków miejsc pochodzenia określonych wiodących grup kawalerów: Prowansja, Owernia, Francja, Włochy, Aragonia, Anglia, Niemcy. Z czasem dołączyła jeszcze Kastylia. Polska natomiast należała do „Języka” niemieckiego. Z kolei na czele każdego z nich stał „pilier”. Po zdobyciu Jerozolimy (1187) przez Saladyna (Salah ad-Din) I, i upadku ostatniej twierdzy obronnej Akka (1291), Zakon został zmuszony do dramatycznego opuszczenia Ziemi Świętej. A więc w pewnym sensie miejsca dla którego powstał i któremu tak chwalebnie służył. Ostatecznie w 1293 r. zakonnicy osiedlili się krótko na Cyprze, a w 1306 r. przenieśli się na Rodos, ciągle wypierani przez muzułmanów, aby w 1530 r. przenieść się na dłuższy czas jeszcze bardziej na Zachód, tj. na Archipelag Maltański.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd46009-01.indd46 4646 22009-11-12009-11-12 12:37:0412:37:04 [3] MALTAŃSKA MADONNA Z DAMASZKU 47

Po ponad dwóch i pół wieku kawalerowie zostali zmuszeni także do opuszczenia Malty w 1798 r., kiedy to Napoleon Bonaparte, żeglując w kierunku Egiptu, nie ochronił jej, nie uszanował suwerenności i nie płynął dalej, ale zajął ją w myśl rewolucyjnego hasła: „Liberte, egalite, fraternite”. Te uświęcone i oczekiwane w praktyce słowa, które rozpalają ludzką wyobraźnię, jawią się wręcz tak konieczne do życia ludzkiego, indywidualnego oraz społecznego, jak niezbędne powietrze czy woda. W rzeczywistości jednak nie tyle ich głoszenie, co bardziej praktyki, wskazały iż stały się one wyniosłymi słowami, pełnymi pychy, która prowadziła do niszczenia już zieleniących się pól maltańskich, do dramatu widzenia wybielałych ludzkich kości dotkniętych mieczem śmierci. Można zatem pytać się, jak w ten obraz dziejów Zakonu maltańskiego wpisuje się i skąd pochodzi maltańska Ikona nazywana Matką Bożą z Damaszku? Otóż niektórzy kawalerowie, kiedy przebywali jeszcze na Rodos, nie wątpili, że to ta sama Ikona, którą wcześniej tak chętnie czcili jeszcze w Damaszku, w Sy- rii. Dlatego też Ikona ta zazwyczaj nosi prostą nazwę, która wyraża po prostu miejsce jej tradycji oraz dziś znanego pochodzenia. Właśnie w Damaszku, gdzie wypływa jedno z majestatycznych i ważnych źró- deł ewangelizacyjnego apostolatu św. Pawła z Tarsu, urodził się kilka wieków później św. Jan, nazywany, właśnie Damasceńskim (ok. 675-750), wybitny teolog i pisarz chrześcijański. Jego „Wykład wiary prawdziwej” jest przykładem, jak greccy teologowie widzieli miejsce Maryi, jako Bożej Rodzicielki: „Sławimy Święta Dziewicę jako matkę Boga (Theotokos) w ścisłym I prawdziwym tego miana znaczeniu. Bo jak prawdziwie Bogiem był Ten, który się z Niej narodził, tak prawdziwie jest Matką Boga Ta, która porodziła prawdziwego Boga, kiedy z Niej przyjął ciało. Ale mówiąc, że Bóg się z Niej narodził, nie twierdzimy, jakby sama boska natur Słowa wzięła z Niej początek bytu, lecz tylko, że to Boże Słowo, zrodzone poza czasem I bez początku przedwiecznie z Ojca i zawsze współistniejące z Ojcem i Duchem Świętym, <> dla naszego zbawienia w Jej łonie zamieszkało I bez własnej przemiany wzięło z Niej ciało I narodziło się. Bo nie zwyczajnego człowieka porodziła święta Dziewica, lecz prawdziwego Boga. Nie Boga w czystym Bóstwie, lecz Boga w ciele. I to ciele – nie jakoby przyniesionym z nieba, w którym by przez Nią przeszedł jak przez kanał, lecz z Niej wziął sobie ciało współistotne z naszym i dał mu byt w sobie jako w hipostazie”. To właśnie św. Jan Damasceński – na Bliskim Wschodzie – bardzo żywo bronił praktyki kultu oddawanego za pośrednictwem ikon, przeciwko rozpalonej opozycji ikonoklastycznej, która oskarżała kult obrazów o idololatrię. Pytano wręcz, jak może martwa materia i bez życia, przedstawiać rzeczywistość transcendentalną i misteryjną; pytali w pewnym sensie słusznie przedstawiciele tego nurtu? Wpisywał się tym w naukę II Soboru Nicejskiego (787): „Postępując jakby królewskim traktem za Boską nauką świętych Ojców i za Tradycją Kościoła katolickiego – wiemy przecież, ze w nim przebywa Duch Święty – orzekamy [deﬁ -

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd47009-01.indd47 4747 22009-11-12009-11-12 12:37:0412:37:04 48 BP ANDRZEJ F. DZIUBA [4]

nitywnie] z cała dokładnością i zgodnie, że przedmiotem kultu nie tylko powinny być wizerunki drogocennego i ożywiającego Krzyża, ale tak samo czcigodne i święte obrazy malowane, ułożone w mozaiki lub innym sposobem wykonane, które ze czcią umieszcza się w kościołach, na sprzęcie liturgicznym czy na szatach, na ścianach czy na desce, w domach czy przy drogach z wyobrażeniami Pana naszego Jezusa Chrystusa, Boga i Zbawcy, świętej Bogarodzicy, godnych czci Aniołów oraz wszystkich świętych i świątobliwych mężów”. W swym zapale sporów mniej teologicznych, a bardziej ideologicznych, jakby w sposób naturalny niektórzy dyskutanci zapominali, że wcielony Jezus Chrystus, że właśnie także „On jest obrazem Boga niewidzialnego” (Kol 1,15), tzn. zrodzo- ny przed wszystkimi rzeczami stworzonymi (por. J 1,1-18). Chodzi o Chrystusa odwiecznego (w Jego preegzystencji), lecz zawsze widzianego (por. Flp 2,5) w historycznej i jedynej osobie Syna Bożego, który stał się człowiekiem. To właśnie ten konkretny byt jest „obrazem Boga”. To On świadomie ukrył swoją Boską chwałę pod marnością ludzkiego ciała i ludzką formą bytowania: „On, istniejąc w postaci Bożej (...) ogołocił samego siebie, przyjąwszy postać słu- gi, stawszy się podobnym do ludzi” (Flp 2,6-7). Przez to Chrystus stał się auten- tycznie jednym z ludzi, całkowicie człowiekiem a jednocześnie nie zatracił bycia całkowitym i pełnym Bogiem, w jedności osoby (unia hipostatyczna). Jezus Chrystus, całkowite misterium zbawienia, jakby zbiera i gromadzi swoje racje w stwierdzeniu biblijnym: „Tak bowiem Bóg umiłował świat, że Syna swego Jednorodzonego dał, aby każdy, kto w Niego wierzy, nie zginął, ale miał życie wieczne” (J 3,16). Ostatecznym źródłem zbawczej inicjatywy Bożej w Je- zusie Chrystusie jest Jego, wszechobejmująca miłość do ludzi i do świata. Miłość ta przejawia się we Wcieleniu i zbawczej śmierci Chrystusa. Ostatecznym celem zbawczego działania Bożego jest wyzwolenie od eschatologicznej zagłady i udzielenie życia wiecznego, a więc dojście do widzenia „twarzą w twarz” (1 Kor 13,12) oblicza Boga niewidzialnego. Właśnie, chwałą osobowej Miłości jest miłość, jak chwałą ognia jest ogrze- wanie, i m.in. zagotowanie wody ze źródła – płynącego z urwiska na urwisko i rozszerzającego się w tysiące strumyków – które gasi pragnienie, nawadnia i za- zielenia pola, rozwesela doliny, daje życie naturze. Oto dla łabędzia Bóg dał jezio- ro, dla orła góry, ale dla człowieka coś więcej, coś osobowego, ponieważ miłość Chrystusa, niewymierzalną i niewypowiedzianą. Dlatego w ten sposób jednym z wyrażeń szczególnie trafnych, jakim posługuje się chętnie, Doktor Kościoła, św. Grzegorz z Nyssy było wzywanie Boga jako tego, który bezgranicznie kocha dusze każdego człowieka. To człowiek, najwspanialszy obraz Boży, jest widziany jako centrum Jego nieskończonej czułości, wręcz tylko wobec niego może Bóg jakby w pełni się ujawnić, zwłaszcza w swej miłości. Z regionu Damaszku wywodzi się także wiele innych wybitnych postaci, które wręcz były zazdrosne o niezwykle twórczą świadomość teologiczną oraz koś- cielną ówczesnego Kościoła syryjskiego: Afrahat Syryjczyk (ok. 260-345), św.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd48009-01.indd48 4848 22009-11-12009-11-12 12:37:0512:37:05 [5] MALTAŃSKA MADONNA Z DAMASZKU 49

Efrem Syryjczyk – „Cytra Ducha Świętego” (306-375), Rufi n Syryjczyk (IV/V w.) czy Rzymianin Melode (490-556), klasyk bizantyńskiej poezji liturgicznej. Ich refl eksja naukowa jest wkładem w znaczące rozeznanie teologicznej specyfi ki obrazów kościelnych, a zwłaszcza ikon. W tym kontekście nasuwają się jednak pytania, czy są jeszcze jakieś inne ramy kulturowe oraz religijne, które najbardziej współbrzmiałyby wobec całego otoczenia historyczno-teologicznego odnoszącego się twórczo do cudownej Ikony? Jakie zatem mogłoby być najodpowiedniejsze miejsce dla jej namalowania czy raczej napisania, najbardziej godne i zarazem pewne w tak znakomitym dziele sztuki, historii i kultu? W samych fundamentach trzeba także pytać o autora, a więc kto zatem namalował Ikonę Matki Bożej z Damaszku? Niestety cały zachowany i dziś znany głos tradycji oraz znane karty historii milczą o imieniu autora Ikony oraz kiedy i gdzie urodził się. Patrzący na Madonnę czuje jednak wyraźnie, że malarz ujawnia się w niej jako człowiek, predyspono- wany wręcz do widzenia go jako oddanego modlitwie, oświeconego przez słowo Boże, zanużonego w życiu liturgicznym Kościoła, jakby codziennie napełnionego obecnością i miłością Boga. Całe to jego bogactwo wewnętrzne oraz interesujące w sensie wiary przekazał on i wyraził w Ikonie, która rozbłyska pozaziemskim pięknem, i zaprasza każdego do pokornej kontemplacji. Tutaj widać wyraźnie, że kto chce malować Chrystusa, winien przede wszystkim w Nim żyć, jak mówił Beato Angelico (1387-1445), patron ludzi kultury, idąc w tym jakby za smugą cienia rzutowanego przez ikonografi ę bizantyńską. W tym kontekście trzeba także pytać, kiedy została namalowana cudowna Ikona? Oczywistym jest, że anonimowość artysty czyni trudnym precyzyjne da- towanie jej, ale badania wielu uczonych sugerują jej wyjątkową starożytność. Jest to starożytność, w której można dostrzec znaki wyjątkowo wyszukanej sztuki bizantyńskiej, które pozwalają na pełniejsze rozeznanie możliwości osiągnięcie zrozumienia samego objawienia i podstawowej teologicznej prawdy zmartwychwstania. To przesłanie Ikony praktycznie wynosi przejściowy oraz przemijający świat ziemski do tchnienia wiecznego. Wydaje się, że właściwemu opisaniu relacji Maryi do Kościoła pomaga przyj- rzenie się symbolice starożytnych świątyń bizantyjskich. Często obrazem, który zdobi drzwi ikonostasu, jest ikona Zwiastowania, zaś w absydzie widnieje postać chwalebnej Theotokos. Symbolika ta wskazuje na udział Maryi w dziele powrotu rodzaju ludzkiego do Boga, natomiast niebieska chwała Najświętszej Maryi Pan- ny ukazuje kres ziemskiej wędrówki wierzących. Brama królewska w pierwszym rzędzie oznacza Chrystusa, Króla królów, któ- ry nazwał siebie „bramą owiec” (J 10,7), ale także i Jego Matkę, w której łonie się począł. W ramach przygotowania do liturgii eucharystycznej kapłan odmawia przed ikonostasem tropariony pokutne, z których ostatni kończy się słowami: „Błogosławiona Bogarodzico, otwórz nam bramę miłosierdzia, abyśmy ufając

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd49009-01.indd49 4949 22009-11-12009-11-12 12:37:0512:37:05 50 BP ANDRZEJ F. DZIUBA [6]

Tobie nie chybili celu, lecz przez Ciebie zostali wybawieni z niebezpiecznych sytuacji, ponieważ Ty jesteś zbawieniem rodu chrześcijańskiego”. Następnie, po ucałowaniu ikony Chrystusa przechodzi do ikony Bogarodzicy modląc się: „Bogarodzico, źródło miłosierdzia (…) do Ciebie wołamy, jak kiedyś Gabriel, wódz [sił] bezcielesnych: raduj się!”.

2. Damaszek i podania o Ikonie Oto na obrzeżach Pustyni Syryjskiej, tak znaczonej dramatyzmem negacji wszelkiego życia, gdyż taka jest natura pustyni, na wschód od Libanu wyrasta wspaniały Damaszek, starożytne miasto, wówczas z dziesiątkami tysięcy miesz- kańców. Jednocześnie wielka kultura, wiele bogactw społecznych oraz religijnych. Faktycznie niesie ono w sobie wiele wyzwań wiary i teologicznych oraz kulturowych i czysto ludzkich. W praktyce dzięki bardzo inteligentnym nawodnieniom przez rzekę Nahr Ba- rada, Damaszek stał się bardzo szeroką i zachwycającą w całym Bliskim Wscho- dzie oazą palm, ogrodów owocowych i warzywnych, basenów i fontann. Takie miejsce życia, bogactwa natury wręcz ze swej istoty predysponuje do dzieł kultury oraz myśli wiary. Zatem w konkretnych wyrazach ekonomicznych, administru- jąc aktywnie i roztropnie podejmowane własne przedsięwzięcia a jednocześnie dynamicznie rozwijając handel z Mezopotamią, Arabami, Babilonem, Egiptem i Basenem Morza Śródziemnego, Damaszek stało się szybko wyjątkowo zamoż- nym centrum tego regionu. Wręcz pewnym wzorem dla innych ośrodków. Starania wokół zamożności nie mogą jednak spełniać się jednocześnie bez wi- dzialnych materialnych korzyści, bowiem wydaje się, że w sensie pozytywnym, może ona być twórczym wehikułem wielorakiego dobra. Pewnym motorem i na- rzędziem także dla kultury. Z drugiej zaś strony jeśli zamknie się sama w sobie i jeśli tylko ekonomia zapanuje jednoznacznie oraz wykluczająco w sercu czło- wieka, wówczas przynosi tylko żałosne konsekwencje. Pytania o zamożność czy bogactwo winny jednak wyzwalać jednocześnie pytania o charakterze egzystencjalnym. Oto niejednokrotnie zamożność ze sługi czyni pana i w konsekwencji wręcz niepostrzeżenie może prowadzić danego człowieka, a czasem i innych w kierunku świata oślepiającego przepychem, ale jednocześnie i próżnego w bogactwie innych wartości. Zamożność odnosząc się szczególnie do innych bogów, zwłaszcza posiadania i pieniądza, niestety jednocześnie zwięk- sza godziny osobowych zmartwień a nawet i klęsk ludzkich. Podczas, gdy z czasem Damaszek, opływający zwłaszcza w bogactwach, po- głębiał się w wielorakich problemach, i to w różnych zakresach, a także w wa- dach, hordy mongolskie Tamerlan (1336-1405) runęły na urodzajne równiny Syrii, z szybkością i impetem huraganu. Miasto znalazło się w śmiertelnym niebezpie- czeństwie, a w nim wszyscy jego mieszkańcy. Może jednak nie do końca uświa- damiano sobie ten dramatyczny fakt.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd50009-01.indd50 5050 22009-11-12009-11-12 12:37:0512:37:05 [7] MALTAŃSKA MADONNA Z DAMASZKU 51

Pamiętać trzeba, że Damaszek leży w malowniczej i żyznej równinie u stóp Libanu nad szeroko rozwidloną rzeką Barada. Oto ten Damaszek, dotychczasowa „Perła Bliskiego Wschodu”, niespodziewanie zobaczył sceny powodujące przynajmniej gęsią skórkę; plądrowania, przemoc, profanacje, gwałty i śmierć. Także dzieci karmione odrywane od matek albo niemowlęta wyrzucane z kolebek: sceny, które – w proroczej wizji – przywołuje o tych dniach Damaszku autor biblijny: „Damaszek jest bezsilny, gotowy do ucieczki, opanował go popłoch; lęk i bóle go ogarniają niby rodzącą kobietę. Jak bardzo jest opuszczone sławne miasto, miasto pełne wesela” (Jr 49,24-25). W tych dramatycznych chwilach mieszkańcy miasta, którym bardziej sprzy- jało szczęście poszukiwali ratunku w ucieczce, mimo iż automatycznie skazani byli na oddychanie z trudem pod porażającym słońcem pustyni, a innego dnia drżący z zimna i przemoczenia w gwałtownym deszczu. Zatem rozpoczynało się trudne życie, jakby zgaszone i przytłumione, jak jaskółki bez gniazda, jak wiele wieków później przezywali m.in. Albańczycy uciekający z Kosowa w 1999 r. Często ich zsiniałe i spieczone wargi szeptały akty strzeliste tak bardzo bliskie dla Fiodora Dostojewskiego: „W Tobie pokładam moją nadzieję: o Matko Boża, weź mnie pod swój płaszcz”. Pozostawiając zatem nieco na boku dzieje Damaszku oraz w konsekwencji nawały islamu dramatyczne przeznaczenie jego mieszkańców, warto pójść dalej śladami Ikony, wykorzystując informacje historyczne, tradycję a nawet i legendy. Okazuje się niejednokrotnie, że te trzy, jakże różne źródła często wzajemnie się potwierdzają oraz uzupełniają w procesie dochodzenia do prawdy historycznej. Starożytna legenda ukazuje, że Święty Obraz sam udał się z Damaszku w wy- jątkową podróż na falach morskich, poprzedzany jednak światłem niezwykłego splendoru, który pozwalał go łatwo zauważyć. Mimo przeciwności morskich bałwanów i sztormu Ikona nie doznała ich niszczycielskich skutków i co wię- cej podążała ku wyznaczonemu celowi. Niektórzy rybacy zdumieni, widząc ten nadzwyczajny fenomen, porzucili sieci i nie mogąc się oprzeć ciekawości, postę- powali za Ikoną aż do miejsca, gdzie przybiła do brzegu, i osiadła na słonecznej plaży wyspy Rodos. Gdy tylko wielki mistrz Giovan Battista Orsini (1467-1476) dostrzegł na brzegu cudowny Obraz, jednocześnie odczuł wrażenie usłyszenia szczególnie przy- jemnego głosu, który rozpoznał jako głos Madonny z Damaszku. Przywoływało to wyraźnie szczególnie żywą tradycję w Zakonie, powtarzaną od czasów jej kultu w Damaszku. W praktyce to wszytko otworzyło wręcz lawinowe różnorodnych reakcje; szacunku, czci, kultu i radości, tak samych zakonników jak i mieszkań- ców wyspy.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd51009-01.indd51 5151 22009-11-12009-11-12 12:37:0612:37:06 52 BP ANDRZEJ F. DZIUBA [8]

Przepełnieni radością kawalerowie przenieśli Ikonę do ich kościoła konwentualnego, znajdującego się wewnątrz murów miasta. Ale pewnego, pięknego dnia, jak mówi legenda, Obraz niespodziewanie zniknął. Po wytrwałych poszukiwaniach odkryto go niespodziewanie w greckiej kaplicy Madonny Eleimonitra, usytuo- wanej na wprost dzielnicy języka angielskiego, zgodnie z podziałem ówczesnych struktur zakonnych. Kawalerowie odczytali w tym wydarzeniu wolę nieba, jakieś oczekiwanie, i dlatego przekształcili dotychczasową skromną kaplicę w bardziej dostojny świątynię, godną tak wielkiej i słynnej Ikony Matki Bożej z Damaszku. Ta i inne legendy nie są jedynymi wpisanymi w historię Ikony, które pozwalają zatem także myśleć o wielu analogicznych cudownych translacjach, jak na przy- kład: Madonna Montenero z wyspy Eubea do sanktuarium o homonimicznej nazwie obok Livorno w 1345 r.; Dziewica Tikhvine z Konstantynopola do wybrzeża rzeki Tikhvinka, obok Nowogródka w 1395 r. i wreszcie Madonna Dobrej Rady ze Scutari w Albanii do uroczego miasteczka Genazzano, ok. 75 km na południe od Rzymu w 1462 r. To wszystko są znaki pewnego, czasem bardzo uwarunko- wanego kulturowo czy ludową pobożnością, przesłania wiary wpisanego jednak teologicznie w szeroką duchowość maryjną chrześcijaństwa, ta zaś od początku była bardzo żywa w Zakonie maltańskim. Legendy, szeroko i twórczo obecne zwłaszcza w średniowiecznych scenariu- szach opowiadających o rzeczywistości, są zasadniczo przeciwstawne w stosunku do wrażliwości oraz mentalności człowieka współczesnego, wywodzącego się kulturowo oraz ideowo z Oświecenia i jego bardziej przyrodniczego spojrzenia na człowieka oraz świat. To jest faktycznie sięganie korzeni współczesnej cywilizacji znaczonej wątpliwościami i niepewnościami, zwłaszcza w kontekście doświadczeń ﬁ zycznych. Jednak dla wierzącego, który czuje żywą obecność Boga w świecie, jak ciepło słońca czy przejmującą woń kwiatów, tu można ostatecznie dostrzec znaczącą odpowiedź wobec tego typu wydarzeń. Faktycznie wielu współczesnych badaw- czy potwierdza, że liczne legendy czy podania mogą być interesującym źródłami dla badań historycznych, także jeśli nawet wydają się, zwłaszcza z dzisiejszego punktu widzenia, upiększeniem wobec rzeczywistości. Z perspektywy można powiedzieć, że bez wątpienia, w prezentowanym przypadku liczne źródła historyczne poświadczają, że Ikona Matki Bożej z Damaszku cieszyła się, od starożytnych czasów, szeroką popularnością oraz pobożnością, która szczególnie przekraczała granice kraju jej pochodzenia. Legendy zatem tak- że wpisują się twórczo, choć oczywiście z innej perspektywy, w tę dynamiczną i udokumentowaną rzeczywistość.

3. Wizerunek Madonny na Rodos Rodos, nowe i raczej niespodziewane miejsce pobytu legendarnej i cudownej Ikony Madonny z Damaszku, jest wyspą, gdzie natura nagromadziła piękno nad

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd52009-01.indd52 5252 22009-11-12009-11-12 12:37:0612:37:06 [9] MALTAŃSKA MADONNA Z DAMASZKU 53

pięknem, a więc w stopniu szczególnie intensywnym i twórczym. Wręcz trudno to wszystko objąć ludzką percepcją. Co więcej, sami kawalerowie z czasem przyczynili się w znacznym stopniu do urozmaicenia tego piękna licznymi war- tościowymi dziełami architektury i sztuki. Zatem natura i sztuka, dar Stwórcy i człowieka, co ma miejsce stosunkowo rzadko, skoncentrowały tak harmonijnie, w tak wiele cudowności, i to na tak ograniczonym terytorium. Tu wzajemnie spot- kały się twórczo oraz ubogacająco. Nie ma zatem na wyspie wręcz kąta, który nie uśmiechałby się pięknem darów Boga i ludzi. „Piękna jak słońce” określił ją Lucjan z Samosata w Syrii, grecki pisarz z II wieku po Chrystusie. Czczona, na początku w kościele Eleimonitara, Ikona z Damaszku otrzymała następnie z czasem nowe i bardziej dostojne miejsce kultu we własnym kościele w dzielnicy języka aragońskiego, znajdującej się także we wnętrzu murów miasta. Cudowny Obraz otrzymywał liczne wyrazy czci tak w języku greckim jak i łacińskim od ludu Rodos i szczególnie od pobożnych i darzących go wielką czcią kawalerów. To jakby spotkanie dwóch wielkich tradycji chrześcijańskich, które tak sercem jak i rozum, czasem mimo woli, a nawet i sprzeciwowi, podążają w tym samym kierunku, tj. doskonaleniu i zbawianiu człowieka, a w nim i świata. Chodzi ostatecznie o „jedną wiarę braci w imię Chrystusa, naszego Pana”, mawiał chętnie, nie tak dawno, jeden z wielkich greckich metropolitów. Jednakże w międzyczasie wobec Rodos zaczęły na horyzoncie zbierać się gęste i ciemne chmury, które niebezpiecznie przybliżały się ku wyspie grożąc jej dotychczasowej fantastycznej historii. Jej strategiczna pozycja oraz obecność na niej Zakonu – jako niewielkiego oddziału ludzi, ale motywowanych wielką wiarą i determinacją w służbie chrześcijaństwu – była wyjątkowo niepokojącą drzazgą w oku wszechwładnego sułtana, spoglądającego ku Zachodowi. To on nie śnił o niczym innym jak tylko o oblężeniu Rodos, bitwie oraz zwycięstwie, podczas gdy janczarowie już z góry cieszyli się kamieniami szlachetnymi, zło- tem i niewolnicami. Zatem przed oczyma sił muzułmańskich stawała upragniona chwała i tryumf zwycięzcy oraz bogactwo spodziewanych łupów. Popychany przez swoją pasję hegemoniczną Sulejman Wspaniały I (1494- 1566) oraz dotychczasowymi sukcesami zwłaszcza militarnymi przygotował ogromną armię i poczynił działania ku ostatecznej konkwiście Rodos. W konsekwencji jego planów miało to także oznaczać ostateczne unicestwienie Zakonu Jerozolimskiego i znacznie przyspieszyć ekspansję islamu w basenie Morza Śród- ziemnego, a następnie w całej Europie, zwłaszcza po negatywnych doświadcze- niach z hiszpańskimi monarchami katolickimi Ferdynandem i Izabellą, po rekon- kwiście Andaluzji w 1492 r. Kawalerowie, którzy w przeszłości przeżyli już inne wcześniejsze oblężenia, wszystkie mężnie odparte, tym razem – z powodu różnych okoliczności – zostali jednak w końcu zmuszeni do zaakceptowania propozycji parlamentarnych, co było rzadką praktyką, ze strony ogromnych zwycięskich sił muzułmańskich. Faktycznie byli bowiem wyczerpani moralnie oraz militarnie m.in. przez drama-

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd53009-01.indd53 5353 22009-11-12009-11-12 12:37:0612:37:06 54 BP ANDRZEJ F. DZIUBA [10]

tyczną zdradę jednego z ambitnych współbraci, udręczeni widokiem wielu rannych i poległych współbraci oraz mieszkańców Rodos, jak i bez nadziei ewentualnej odsieczy i pomocy ze strony wielkich chrześcijańskich potęg europejskich. Niestety, sytuacja ta, po raz kolejny pokazała, że książęta chrześcijańscy byli hojni w słowach i słanych deklaracjach, ale faktycznie skąpi jednak w konkretnych faktach, byli po prostu często zajęci walkami między sobą o wpływy w Europie, na różnych dworach królewskich. Francja była zaangażowana w wojnę przeciwko Austrii, Wenecja była zainteresowana handlem z Turcją, a super katolicka Hi- szpania odkładała ostateczna decyzję, jak ci którzy nie wiedzą jak powiedzieć ani tak ani nie, ostatecznie pozostając na rozstaju dróg, podczas gdy w międzyczasie drapieżne wilki spokojnie pożerały baranki. Ostatecznie kawalerowie skapitulowali, ale mimo to nie pozwolili, aby z ich głowy spadła korona godności i honoru wojskowego. Mimo, że stali między dramatycznymi zniszczeniami i sami nie dali się jednak powalić na ziemię, „jak ci którzy są bez wszelkiej nadziei” (Dante). W ich sytuacji wydaje się, że jakby sprawdziła się prawda, że niekiedy jakby rzeczy lepsze traci się w czasie zwy- cięstwa, a nie w przegranej bitwie. Faktycznie bowiem ten kto potyka się ale bez upadku, jednak biegnie dalej naprzód. Ten kolejny dramatyczny etap historii Zakonu maltańskiego pokazuje, że kiedy słońce zachodzi, jednocześnie pojawiają się gwiazdy i księżyc. Widać bowiem, że jednak Opatrzność nigdy nie pozbawiła kawalerów swego światła na drogach ich „tuitio ﬁ dei” i „obsequium pauperum”.

4. Ikona opuszcza Rodos Zwłaszcza z powodu jego monumentalnej i wystawnej rezydencji oraz sposobu życia, a szczególnie z powodu jego charakteru, Sulejman I jest nazywany Wspa- niałym. W tamtym czasie dookreślenie to dzieli on m.in. z Wawrzyńcem Medici (1448-1492), jednym z najbogatszych, najpotężniejszych i najbardziej wykształ- conych książąt włoskiego Renesansu, rezydujących we Florencji, gdzie bardzo cenione bogactwa ekonomiczne często współzawodniczyły z twórczą fantazją. Szeroko znana, a nawet podziwiana prawość i odwaga kawalerów wywoływa- ły u wielu ówczesnych władców, nie tylko chrześcijańskich wobec nich zachwyt, uznanie, szacunek i przychylność. Zatem prawdopodobnie m.in. z tego powodu pozwolono im, mimo porażki militarnej, opuszczając wyspę, załadować na statki opuszczające Rodos archiwalia, relikwie, sprzęty liturgiczne oraz wszystko co stanowiło dla nich szczególną wartość. Dzięki temu ocalono wiele bezcennych pamiątek oraz zabytków nie tylko dla dziejów Zakonu maltańskiego, ale także nie tylko dla całej kultury europejskiej. Między licznymi skarbami zabranymi przez kawalerów z Rodos, ﬁ gurowały trzy szczególnie cenne ikony Matki Boskiej, tj. z Filermo, Eleimonitria i z Da- maszku. Każda z nich bogata jest w fascynującą historię i legendę. To one nadal

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd54009-01.indd54 5454 22009-11-12009-11-12 12:37:0712:37:07 [11] MALTAŃSKA MADONNA Z DAMASZKU 55

wpisane zostały twórczo w późniejsze dzieje Zakonu, zwłaszcza w jego płasz- czyźnie duchowej. Ikona z Damaszku, mimo znacznych rozmiarów i bardzo złego stanu, została z wielkim szacunkiem oraz czcią przeniesiona przez pozostałych przy życiu ka- walerów na pokład słynnego statku maltańskiego „Santa Maria”. Jego nazwa w tej sytuacji była niezwykle wymowna. Statek ten był szczególnie okazałym, o dużej ładowności i wysokich burtach, z przeznaczeniem zwłaszcza do transportów wojennych, zaopatrzony w monumentalne kasztele na dziobie i na ruﬁ e. Po tych doświadczeniach kawalerowie uciemiężeni ale faktycznie nie poskro- mieni, przygnębieni ale nie zdesperowani i ostatecznie nie dotknięci goryczą dramatyzmu klęski, podnieśli kotwicę z Rodos dnia 1 stycznia 1523 r., podejmując podróż w ciemnościach nieznanych i niepewnych mil, które były przed nimi. Ich pożegnanie z Rodos miało miejsce w godzinie zachodu słońca, kiedy serce każdego człowieka jest bardziej skłonne ku nostalgiom, a w monasterach w tych chwilach mnisi zazwyczaj śpiewali starożytny hymn nieszporów: „Fos hilaron[...] O światło wspaniałe Świętej Chwały nieśmiertelnego Ojca[...]”, oświecającego ciemności zwłaszcza przez płomień pobożności. Chociaż byli to ludzi zbrojni, ludzie miecza, odporni na obawy, to jednak sen- tymenty smutku i tak dotknęły delikatnie ich serca. Zwłaszcza, kiedy ich statki oddalały się od brzegu Rodos i jednocześnie przybliżały się ku niepewnym ciem- nościom. Ostatni raz patrzyli na znikające zarysy kościołów, zwłaszcza kościoła konwentualnego, licznych twierdz, gór i pagórków, które tak bardzo kochali i któ- rych z takim oddaniem bronili, składając liczne oﬁ ary ze współbraci. Jednak przede wszystkim z głębokim niepokojem, wręcz udręką, opuszczając wyspę myśleli o zmarłych i poległych współbraciach pozostawionych w milczeniu rodyjskich cmentarzy, czasem nawet bez godnego miejsca pochówku. Rysująca się odtąd muzułmańska przyszłość tej ziemi rodziła wiele wątpliwości czy obaw. W dniach tych dramatycznych doświadczeń, aby uchronić się sprzed tureckiego jarzma, aż cztery tysiące Rodyjczyków – „To anthos tes Rodou” – zdecydowa- ło się opuścić wraz z zakonnikami wyspę. Towarzyszył im smutek wygnańców, którzy w dramatycznych okolicznościach pozostawili umiłowaną ojczyznę, dom, uczucia i zwłaszcza ukochane twarze bliskich i przyjaciół. W tej sytuacji jeszcze dobitniej zrozumieli, jak słodkie jest imię i cudowna święta rola ojczyzny, mimo że żaden kraj nie jest doskonałym i ostatecznie można go ciągle poszukiwać. W tym kontekście nigdy jednak kawalerom nie brakowało szerokiego uznania, łaskawości i wręcz ochrony Zakonu. Z Ikoną – świecącą gwiazdą w ciemnościach – kawalerowie pielgrzymowali przez następne siedem lat od bramy do bramy, od miasta do miasta: m.in. Kan- dia-Iraklion (Kreta), Mesyna, Baia, Civitavecchia, Viterbo, Vilafranca del Pene- des, Nicea... Bezdomność trwała aż do momentu kiedy hiszpański cesarz Karol V (1501-1558), wówczas najpotężniejszy monarcha Zachodu, który królował nad Niemcami, Hispaniolą, Włochami i setkami różnych ras, dołączonych do jego

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd55009-01.indd55 5555 22009-11-12009-11-12 12:37:0712:37:07 56 BP ANDRZEJ F. DZIUBA [12]

dominiów przez Hernan Cortes i przez Francesco Pizzarro, ofi arował im, jako ostateczną siedzibę, wyspę Maltę. To w jego imperium nigdy nie zachodziło słoń- ce, jak zwykło się mawiać, wskazując na jego potęgę, także geografi czną. W tym kontekście Malta była wówczas tylko mało znaczącą częścią Korony Sycylii, ad- ministrowanej przez wicekróla hiszpańskiego. Pomimo tak wiele utrapień i niemiłych przygód – zresztą które morze jest bez burz i fal można się retorycznie pytać – kawalerowie zachowali wytrwałość w wier- ności swej misji i podejmowaniu nowych inicjatyw w duchu „tuitio fi dei” i „obsequium pauperum”. Przecież dusza, każdego kto wierzy, jak wskazuje szeroko rozeznana sentencja, jest jak „ptak, który potrafi latać przeciwko gwałtownemu wiatrowi, budo- wać swoje gniazdo na falach i śpiewać w pośrodku szumu i łoskotu morza”.

5. Ikona Madonny na Malcie Po siedmiu latach pielgrzymowania, wręcz błąkania się i poszukiwania stałego mieszkania, w końcu kawalerowie 26 października 1530 r. przybili do brzegów Malty. Było to jednak w początkach spotkanie pełne niepewności, ale i nadziei. Nikt zapewne nie przewidywał dalszej historii. Pierwszym niekorzystnym wrażeniem o nowym terytorium było rozczarowa- nie i zawiedzenie, zwłaszcza z powodu ogołoconej z roślinności ziemi, ubogiej w wodę, warzywa oraz drzewa. To był obraz trudności życia na tej wyspie. Z drugiej strony w pamięci kawalerów nadal pozostawały ciągle żywe i nostalgiczne wizje z Rodos, „pięknego jak słońce”. To był dla Zakonu ideał miejsca na ziemi, a tymczasem przyszło rozeznać i zaakceptować nowe miejsce, jakże różne, ale jednocześnie zaoﬁ arowane i budzące nadzieję. Jest prawdą, że surowa Malta zasadniczo nie przedstawia wręcz romantycznych uroków czy piękna wysp egejskich, a w tym i Rodos. Jednak Stwórca nie ukazuje się tutaj tylko skąpo i częściowo w swym rozdzieleniu różnorakich dóbr, także naturalnych, jakie dał tej wyspie. Raczej godzi tutaj jednocześnie twórczo, i to znakomicie oraz w większości przypadków harmonijnie szczególne niedogod- ności i trudy ze szczególnymi korzyściami oraz urokami, jak i niepowtarzalnymi jej bogactwami. Chociaż faktycznie natura na Malcie ukazała się raczej w swoistej wręcz marnotrawnej wystawności, tym niemniej, z drugiej strony ukształtowała m.in. cudowny port, jakby zstępujący na ziemię z królestwa idealnych przeznaczeń. Mówi on także o wielu zatokach, w których wody są spokojne i krystalicznie czyste, a więc znakiem szczególnego piękna. Wszystko to wreszcie zaoﬁ arowuje każdemu otwartemu sercu szanse i radość zanurzenia się w pełnym odprężeniu i wytchnieniu ku budowaniu pełni osobowego człowieczeństwa, tak w wyrazie osobowym jaki i społecznym. W wyniku tych wielorakich działań i zabiegów dyplomatycznych ostatecznie generalne władze Zakonu osiedliły się najpierw w Borgo di Castello, na wschod-

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd56009-01.indd56 5656 22009-11-12009-11-12 12:37:0712:37:07 [13] MALTAŃSKA MADONNA Z DAMASZKU 57

nim wybrzeżu wielkiego portu, po lewej stronie, w stosunku do tych statków którzy wchodzą do niego z otwartego morza. W tym czasie miasto to nazywało się Vitto- riosa, ponieważ było wcześniej polem wielu heroicznych bitew kawalerów w bo- haterskiej obronie przeciwko licznym oblężeniom tureckim, zwłaszcza w 1565 r. W tych szczególnie trudnych latach pobytu na Malcie, w kaplicy starożytnego kościoła św. Katarzyny, wielki mistrz Philippe Villiers de L`Isle Adam (1522- 1534), z pewną duchową ulga i jednocześnie szacunkiem, wyznaczył dla Ikony Madonny z Damaszku nowe miejsce jej pobytu i kultu. Wydaje się, że stało się ono odtąd, jak dotąd, chyba najbardziej trwałym i dostojnym miejscem dla Świę- tej Ikony. Faktycznie cudownie ocalona z inwazji mongolskiej w Damaszku a następ- nie z dramatycznego oblężenia tureckiego na Rodos, jednocześnie nienaruszona przez zasadzki morza i ziemi, w szerokiej scenerii wieków, Ikona znalazła na dziś swoje deﬁ nitywne sanktuarium na Malcie. Tutaj wreszcie dotarła, znajdując jed- nocześnie jakby swe aktualne miejsce pobyty i kultu. Zatem faktycznie znalazła się i zamieszkała pośród ludu, który przywiązuje wielkie znaczenie do wartości chrześcijańskich i stawia je w centrum swojej codziennej egzystencji. Oczywiście, ikonograf, piszący Ikonę z Damaszku nie mógł przeczuwać, że jego dzieło, w którym zapewne zawarł swoją duszę i serce, a przede wszystkim chrześcijańską wiarę, dotrze do tak dziwnego i dalekiego kraju, do zupełnie innej kultury i cywilizacji. Nie mógł przewidywać, iż Madonna stanie się przyjemnoś- cią dla oczu, rozgrzewać będzie serca i oświecać rozum nieprzeliczonych rzesz wiernych, a w tym zwłaszcza kawalerów maltańskich, i to tak wielu generacji. Zatem po długich ośmiu wiekach, autor Ikony jest nadal żywo obecny w swoim wspaniałym dziele, poprzez które dynamicznie wchodzi w ludzkie myśli i życie, tak indywidualne jak i społeczne, i to niezależnie od miejsca czy czasów. Jedno- cześnie wywołuje także, bez kompleksów, żywotne odczucia słuszne, szlacheckie i szlachetne, posługi wiary, nadziei i miłości: „Apothanon eti lalei”.

6. Madonna z Damaszku, La Valette i oblężenie Jean Parisot de La Valette, 49 wielki mistrz (1557-1568) jawi się jako szcze- gólnie świecący własnym światłem wśród członków Zakonu tego przejściowego okresu. Jest, w całej historii, jednym z najwybitniejszych przełożonych kawale- rów maltańskich, i to w wyjątkowo trudnym czasie dramatyzmu przemian. Urodził się w Prowansji, w Catello di Labro, koło Parisot w 1495 r. Uwie- dziony bardzo szybko pięknem życia wolnego od marności i ambicji ludzkich, młodziutki, w wieku dwudziestu lat, opuścił i nigdy już nie zobaczył ponownie ojcowizny, cudownego zamku i wielkich posiadłości rodowych, które wskazywa- ły na wspaniałe perspektywy. Jednak podjął tę decyzję w osobowej wolności, aby w konsekwencji jednak otrzymać tę niepowtarzalną perłę, o nieskończonej war- tości, o której mówi Ewangelia (por. Mt 13,45-46). Decyzja niezrozumiała z racji

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd57009-01.indd57 5757 22009-11-12009-11-12 12:37:0812:37:08 58 BP ANDRZEJ F. DZIUBA [14]

czysto ludzkich, jednak ostatecznie sublimuje w sobie liczne niedorzeczności za- ofi arowane podczas pielgrzymki na tej ziemi, które przyczyniają się do marnotra- wienia bardzo wielu wartości często dla piękna tylko czysto światowego. Pierre de Bourdeilles Brantome, słynny francuski kronikarz, który w tym czasie przybywał na Malcie, bezpośrednio po oblężeniu, opisuje ówczesnego wielkiego mistrza, bohatera nie tylko zakonnego, m.in. tymi słowami: „Był to człowiek zna- czącej urody, wysoki, spokojny i bez emocji. Posługiwał się swobodnie wieloma językami: włoskim, greckim, arabskim i tureckim. Widziałem go mówiącego swobodnie tymi wszystkimi językami, i to bez żadnego tłumacza”. Zgromadzona i umocowana prawnie, przez poprzedniego wielkiego mistrza Claude de La Sengle (1553-1557), władza niemal że królewska prowadzenia związana była z jednoczesnym zadaniem konsolidacji Zakonu i obrony chrześ- cijaństwa wobec zagrożenia ze strony agresywnego islamu. Było to wyjątkowo nośne zobowiązaniem w ówczesnej wizji ewangelizacyjnej chrześcijaństwa i jego relacji do muzułmańskich wrogów, z którymi zazwyczaj wówczas trudno było prowadzić dialog. Zatem chodziło m.in. o szeroko pojętą odpowiedzialność, która wymagała jednak wyjątkowych predyspozycji intelektualnych oraz energii, jak i trudnych do określenia pasji działania. Chociaż jego aspiracje były zdecydowanie transcendentalne, tj., odnoszące się do problemów duszy i życia pozagrobowego – według najlepszych świateł wiedzy i możliwości sięgania sercem wiary przyszłego wieku – to jednak wdział na siebie tak ciężką zbroję rycerską jak i prosty habit zakonny. Pobożny w świątyni, między unoszącym się dymem kadzideł i śpiewem psalmów, mężny na polu bitewnym, między zapachem prochu i szczękiem uderzających mieczy. Żył jakby idealnie, między niebem a ziemią, pielgrzymi sługa jednych i drugich. Z pomocą terminów greckich był nazywany wymownie: „Demoprovolos” i „Etheropolmios”. Ów Wielki mistrz ukazał się wielkim kondotierem, tak z potrzebnym, nieugaszonym ogniem w wenach, jak i jednocześnie z wielką odwagą, tak ogromną jak jego wiara, która nie doznała ani rozleniwienia, ani skrzywienia przez trudne lata jego ziemskiej pielgrzymki. „Ils ne marcheront pas sìls nònt un chef de guerre”, mówiła św. Joanna dÀrc (1412-1432), bohaterka narodowa, która ucieleś- nia wiarę i miłość ojczyzny. A wspomniany już Pierre de Bourdeilles Brantome włączył ją do „Vita degli Uomini Illustri e Grandi Capitani Francesi”. Odtąd imię wielkiego mistrza La Valette związane jest nierozdzielnie z wielkim oblężeniem Malty, którego był głównym bohaterem, i ze stolicą wyspy, La Valletta, której był założycielem i ostatecznie dał swoje imię. Przewidywany straszny atak na Maltę stał się czymś realnym, kiedy 18 maja 1565 r. ogromna fl ota otomańska pojawiła się na wodach otaczających wyspy archipelagu. Wówczas to kawalerowie jednocześnie uruchomili wszystkie swe bogactwa moralne i materialne, aby stanąć naprzeciw wielkiego Goliata wojny. Podczas uroczystego nabożeństwa w kościele konwentualnym św. Wawrzyń- ca, wszyscy kawalerowie przystąpili do Komunii św. i odnowili śluby zakonne,

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd58009-01.indd58 5858 22009-11-12009-11-12 12:37:0812:37:08 [15] MALTAŃSKA MADONNA Z DAMASZKU 59

przekazali sobie wzajemnie pocałunki pokoju, jednocześnie przebaczając jedni drugim wszelkie zniewagi czy nieporozumienia. Następnie zajęli wyznaczone pozycje dla obrony Krzyża Chrystusowego aż do śmierci, w duchu szczytnego zawołania: „tuitio fi dei”. Tutaj wyjątkowo miała sprawdzić się wiarygodność gło- szonych zobowiązań. Obraz ten jest godnym uznania i przypomnienia przykładem spójności życia wiary i wręcz determinacji działania dla współczesnych chrześcijan. Dziś bowiem niejednokrotnie niestety rozsiewane są nasiona bezsensownego pacyfi zmu czy tolerancji bez wzajemności. Zatem ani jedno ani drugie nie jest zazwyczaj poprawnie rozumiane i ostatecznie nie służą sobie wzajemnie, a przecież bardzo często wręcz siebie nawzajem wymagają. W tej sytuacji nie chodziło jednak o groźnych i znanych już piratów, którzy w tym czasie szczególnie mocno dokuczali europejskim państwom w basenie Morza Śródziemnego, zwłaszcza wybrzeżom Włoch, a zwłaszcza Sycylii, Francji i Hiszpanii. Nie byli oni faktycznym zagrożeniem dla suwerenności tych państw. Oto bowiem tym razem do archipelagu zbliżało się wojsko szczególnie liczne oraz doskonale wyposażone i świetnie wyćwiczone, jak i o dużym doświadczeniu mi- litarnym. Armia, która zburzyła Persję i Egipt, skruszyła mury dumnego Konstan- tynopola, a także rozgromiła Bałkany, mimo heroizmu Serbów i Albańczyków. Dumne ze swych sukcesów pragnęło dalszych, zwłaszcza motywowane walką z chrześcijaństwem, które było przeszkodą w ekspansji islamu. Ten niezwykle dramatyczny atak na Maltę, ukoronowany został jednak na po- czątku znacznym sukcesem w postaci upadku twierdzy Sant` Elmo, co pochłonęło także śmierć licznego kwiatu młodzieży kawalerów zakonnych. Pod wpływem zastosowania specjalnego sprzętu także i inne twierdze chwiały się jak zęby gotowy do wypadnięcia i upadku. Wszystko to ostatecznie jednak znacznie naruszyło mocną i twardą skałę tej niezwykłej twierdzy maltańskiej, wręcz o walorach nie- śmiertelnych. Niebezpieczeństwo zdobycia stawało się coraz bardziej realne. Jednak po trzech miesiącach i dwudziestu dniach zawziętych walk, ostatecznie ósmego września 1565 r. Piali, admirał fl oty, i Mustafa Pasza, komendant wojsk lądowych, armii muzułmańskiej, wydali rozkazy odwrotu do galer, tych którzy pozostali jeszcze przy życiu. Mimo wielu poległych oraz ogromnych strat wywo- łało to jednak wielkie rozgoryczenie i oznaczało faktyczne niepowodzenie całej wyprawy. Było to szczególnie szokujące wobec świadomości, iż była to wyprawa wręcz fanatycznie walecznych ludzi, którzy wypłynęli z Konstantynopola z euforią i wręcz pewnością przewidywanego zwycięstwo, i to łatwego oraz szybkiego, któ- rzy z góry ciszyli się już kęsami soczystych śliwek. Mała Malta, przeciwnie okaza- ła się jednak w praktyce cierpkim owocem, znajdującym się w ogrodzie ciemnym, ciernistym i wyślizgującym się dramatycznie z zaborczych rąk przeciwnika. Niespodziewany stan zapalny podagry uniemożliwił jednak Sulejmanowi Wspaniałemu osobiste kierowanie oblężeniem Malty i bezpośrednie cieszenie się ze spodziewanego zwycięstwa. Oto wielki zwycięzca tysięcy bitew i twórca mo-

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd59009-01.indd59 5959 22009-11-12009-11-12 12:37:0912:37:09 60 BP ANDRZEJ F. DZIUBA [16]

numentalnego imperium, w tym momencie okazał się tylko człowiekiem i stał się paradoksalnie oﬁ arą dziesięciu kropel kwasu moczowego. Słabość ludzka można zapowiadała to co miało stać się niebawem. W kontekście całego wielkiego oblężenia widać, że La Valette był człowiekiem głębokiej wiary, religijnym, który był jednocześnie przekonany o błahostkowości samych sił ludzkich pozbawionych wsparcia samego Boga. Cenił warowne forte- ce czy siłę miecza, ale ich skuteczność widział jednak gdzieś indziej: „Jeżeli Pan domu nie zbuduje, na próżno się trudzą ci, którzy go wznoszą. Jeżeli Pan miasta nie ustrzeże, strażnik czuwa daremnie. Daremnym jest dla was wstawać przed świtem, wysiadywać do późna – dla was, którzy jecie chleb zapracowany ciężko; tyle daje On i we śnie tym, których miłuje” (Ps 127,1-2). Praca człowieka, wszelkie poczynania, nawet najstaranniejsze, są skazane na niepowodzenie, jeżeli nie będą wsparte Bożą pomocą (por. Pwt 8,11-18; Prz 10,22; Mt 6,25-34; Mk 4,26-34). W owocach pracy, którą podejmują wszyscy, czynnikiem istotnym jest nie czysto ludzka zapobiegliwość, ale Boża pomoc i je- żeli towarzyszy im bojaźń Boża. Swoim umiłowanym udziela jej Bóg także bez ich specjalnych wysiłków („we śnie”). Podczas gdy przeciwnik, upokorzony i zły, wiosłując żeglował w kierunku Konstantynopola, La Valetta, eskortowany przez kawalerów, i przez tłumy Gre- ków oraz Maltańczyków, wśród okrzyków radości i zwycięstwa, wylewających się z serc przepełnionych wdzięcznością, kierował się w kierunku kaplicy Ma- donny z Damaszku. Tu pragnął przede wszystkim skierować swe dziękczynienie ku Wspomożycielce wiernych, jako niezwykłej Orędowniczce u Boga. „Trim mbi trima” – jak mówią Albańczycy – szedł krokami znaczonymi poczuciem własnej godności i dobrze spełnionego dzieła, ale nie pychy czy wy- niosłej dumy. Nie był to tryumf podobny do Sainy-Cyr, francuskiego generała, albo do kapitana szkockich „Highlanders”, ale przystępował do ołtarza Theotokos i dlatego pozostawił na stopniach świątyni, jako oﬁ arę wotywną, kapelusz i szab- lę. Zaś towarzyszący mu Rodyjczycy wybuchnęli wówczas radością serca, śpie- wając starożytny hymn bizantyjski, Akathistos: „Ti ipermaho stratigo...”. Jaką pociechą jest zatem pójść do świątyni Pana we właściwym czasie, nie w godzinach strachu, ale w tych w których serce i duch przelewają się wese- lem radości i wielkiej wdzięczności. Stąd zapewne La Valetta śpiewał za starożyt- nym psalmistą: „Gdy wspominam o tym, rozrzewnia się dusza moja we mnie, ponieważ wstępowałem do przedziwnego namiotu, do domu Bożego,

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd60009-01.indd60 6060 22009-11-12009-11-12 12:37:0912:37:09 [17] MALTAŃSKA MADONNA Z DAMASZKU 61

wśród głosów radości i dziękczynienia w świątecznym orszaku” (Ps 42 i 43,5). Inni wielcy mistrzowie także odznaczali się szczególnym nabożeństwem do Ikony z Damaszku. Pietro Ciocchi del Monte San Savino (1568-1572) prze- znaczył specjalny teren pod budowe nowego kościoła. Natomiast Nicolas Cotoner y de Oleza (1663-1680) przyczynił się do budowy większego oraz bardziej dostojne wyposażonego kościoła dla Ikony. Wreszcie Gregorio Carafa della Roccel- la (1680-1690) przyczynił się do dostosowania wielu elementów sprawowanych funkcji liturgicznych do tak dostojnego Obrazu oraz miejsca jego kultu. Wielki mistrz Emmanuel de Rohan de Polduc (1775-1797) ufundował i odsło- nił w 1779 r. specjalną tablicę marmurową, która uwiecznia wspomnienie tych niezwykłych wydarzeń, o nowo odbudowanej kaplicy.

7. Wymowa i znaczenie oblężenia Bohaterska rezystencja małej Malty podczas tej gigantycznej wojny i religijnej konkwisty, którą podjął Sulejman Wspaniały była, jak na ówczesne czasy, wydarzeniem nadzwyczajnym, tak w kategoriach militarnych jak i politycznych oraz społecznych. Przede wszystkim zdyskredytowała, i to w wielu płaszczy- znach, mit supremacji tureckiej i na długi czas defi nitywnie zamknęła bramy wstępu do serca Europy. Jednocześnie w tym czasie Reformacja zintensyfi kowała rozczłonkowywanie wielu europejskich państw, odważnie roztrzaskując liczne monolityczne, ale oka- zało się, że tylko zewnętrznie struktury katolicyzmu. Jednym z nich, i to niezwykle ważnych, był wspólny, tak długo obowiązujący język. To przecież fi lozofowie i teologowie Albert Wielki, Niemiec i Tomasz z Akwinu, Włoch, byli chwałą Uniwersytetu w Paryżu, a Erazm z Rotterdamu, Niderlandczyk, Lefevre dÈtaple z Francji i Tomasz Moor w Anglii pisali w tym samym języku; po łacinie. To było niezwykła perspektywa wspólnoty językowej, która już przeszła m.in. do Amery- ki Łacińskiej. W uniwersalizmie Kościoła nawet dwaj arcybiskupi włoscy mogli zajmować stolicę w Canterbury, na Wyspach Brytyjskich. Inwazja islamska, na dodatek, powywracał drzewa i krzewy, połamała gałęzie zielone i gałęzie suche, dotknęła katolików i protestantów: jednym słowem całą cywilizację europejską, generalnie opartą na tradycji judeo-chrześcijańskiej. Odtąd już często ograniczone zostały pielgrzymki do Rzymu, praktycznie wstrzymane do Grobu Bożego w Jerozolimie, albo do Santiago de Compostella, natomiast roz- poczęły się szczególnie intensywne pielgrzymki do jednego z najświętszych miejsc dla muzułmanów, do Czarnego Kamienia w Mekkce. Okazało się zatem po raz kolejny, że kiedy wodze kierowania pozostawia się innym, ci zazwyczaj wywiązują się z tego fatalnie, nie zarządzając jak pragną tego sami zleceniodawcy. Oczywiście, że wiadomość o wielkim oblężeniu zakończonym tryumfem Za- konu maltańskiego bardzo szybko rozeszła się we wszystkich kierunkach. Papież,

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd61009-01.indd61 6161 22009-11-12009-11-12 12:37:0912:37:09 62 BP ANDRZEJ F. DZIUBA [18]

na tak radosną wiadomość zarządził, aby przeprowadzono dziękczynną procesję od bazylik S. Maria Maggiore do św. Jana na Lateranie. Także armaty z Zamku Anioła miały oddać uroczystą salwę, jak to było dotąd w zwyczaju tylko na oko- liczność papieskiej koronacji. Natomiast Rzymianie, którzy nie tylko wówczas notorycznie świętowali, szczególnie chętnie i bardzo licznie uczestniczyli w tym uroczystym obchodzie. Czynili to z głębi serca, czując jeszcze za plecami odparte zagrożenie, choć jednocześnie wielu z nich nie miało wiedzy, kto to jest La Valetta i gdzie być może leży Malta. Chyba ciągle była bliższa im świadomość śmiertel- nego niebezpieczeństwa islamu i to było głównym motywem świętowania. Królowa Elżbieta Angielska szczególnie w tych dniach jakby bardziej przybliżyła się do Kościoła katolickiego, zalecając – jako głowa Kościoła – specjalne celebracje dziękczynne we wszystkich kościołach swojego królestwa. Natomiast cesarzowa Maria, królowa Węgier i Czech, napisała specjalny list gratulacyjny ze szczególny- mi wyrazami uznania dla bohaterskiego wielkiego mistrza oraz całego Zakonu. Z kolei katolicki Filip II z Hiszpanii, wysłał symboliczne dary szpadę i daga rozbłyskujące blaskiem pereł, diamentów i złota, które znajdują się obecnie w zbiorach Pałacu Louvre w Paryżu. Oczywiście, La Valetta wolałby w dniach oblężenia przez armię muzułmańską, bardziej odsiecz militarną czy inną konkret- ną pomoc materialną wówczas bardzo niezbędną, niż bogate, ale czasem tylko słownie dary po odparciu wroga. Nawet, prawie dwa wieki później sam Voltaire (1604-1678) pisał, oczywiście zapewne z pewnym odcieniem ironii, typowym dla niego w pewnych sprawach, „rien nèst plus connu que le siege de Malte”. Natomiast fi lozof oraz ekonomista angielski, John Stuart Mill (1806-1875), wskazuje w swojej biografi i, że „bohaterska obrona kawalerów maltańskich przeciwko Turkom spowodowała we mnie intensywne i trwałe zainteresowanie”. Mimo upływu tak długiego czasu było to zatem wydarzenie nadal żywe i dynamicznie funkcjonujące, jako swoisty symbol czy znak, w szerokiej świadomości przeszłości Europy. Historia wielkiego oblężenia zainspirowała na przestrzeni dziejów także wielu artystów, poetów i pisarzy. Doznawali szczególnej inspiracji w nim m.in. Giorgio Klontzas, Kreteńczyk (1540-1608) czy Mateusz Perez dÀleccio (1547-1600), który towarzyszył Michałowi Anioła Buonarotti w ożywianiu fresków w Kaplicy Sykstyńskiej na Watykanie. Te monumentalne dzieła malarskie nie odzwierciedla- ją jednak w pełni wielu szczegółowych okresów dziejów ludzkości, ważnych dla trwania zmiennej historii, a zwłaszcza tego niepowtarzalnego wydarzenia, które rozegrało się wokół Malty. Nie mniej trzeba widzieć ich wartość nie tylko arty- styczna, ale także w szeroko pojętych kategoriach kulturowych. Także dwa poematy epickie wprost podjęły jako wiodący przedmiot wydarzenia związane z wielkim oblężeniem. Jeden z nich napisany w języku greckim składa się z 20 pieśni Kreteńczyka Antonio Achelis, wydany w Wenecji w 1572 r. a inny po hiszpańsku, „La Marea” ok. 344 stron napisany przez Hippolito Sans, i wydany w Walencji w 1582 r. Są one interesującymi propozycjami wejścia

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd62009-01.indd62 6262 22009-11-12009-11-12 12:37:1012:37:10 [19] MALTAŃSKA MADONNA Z DAMASZKU 63

w głębiny tego wydarzenia, zwłaszcza w psychologicznych, religijnych oraz kulturowych obrazach uczestniczących w nim konkretnych ludzi. Warto tu jeszcze dodać, że sir Walter Scott (1771-1832), podczas jednej ze swych licznych podróży, nawiedzając Maltę, zebrał interesujące materiały dla planowanej powieści, której jednak nie zrealizował. Za to Frederick Schiller (1758-1805) wy- korzystał to wydarzenie bardzo twórczo w znanym dramacie „Die Malteser”. „Siostra śmierć” – jest ze swej natury zawsze bezstronna, tak wobec tego kto powinien już rozliczyć się w zakresie swego ziemskiego życia, jak i wobec tego kto zna tylko w odrobinę tę niezwykłą kalkulację końca, a więc z innej strony tak wobec tego kto żyje w lepiance, jak i wobec tego kto żyje w przepychu pałacu. To ona właśnie wręcz dramatycznie zaskoczyła obydwóch wspaniałych pisarzy, którzy pozostawili swoje dzieła nieukończone, ze zdaniami zawieszonymi wpół drogi, niedopowiedzianymi, zablokowanymi jakby jakąś przeszkodą w środku nurtu rwącej rzeki życia. W tej długiej historii Zakonu maltańskiego, dnia 25 października 1931 r. miało miejsce szczególne wydarzenie w dziejach Ikony z Damaszku. Podsumowuje ono niejako wyjątkową cześć jej oddawaną przez kawalerów wielu pokoleń oraz liczne rzesze wiernych, które wiernie jej towarzyszyły od samego początku, nie tylko na Rodos, ale szczególnie i na Malcie. Dnia tego w Floriana, na Malcie dokonano uroczystej koronacji cudownego wizerunku specjalnymi złotymi koronami papieskimi. Okazją stały się obchody 1500 rocznicy soboru w Efezie (431), który w swym nauczaniu tak wiele miejsca poświęcił teologii i kultowi Matki Bożej, właśnie Theotokos – Bogarodzica. Działania zbrojne podczas II wojny światowej znacznie uszkodziły kościół Mat- ki Bożej z Damaszku w La Valletta, zwłaszcza jego wspaniałą grecką kopułę, która jest jednym z cennych znaków rozpoznawczych. Cudowna Ikona Madonny była jednak w tym czasie przechowywana w specjalnym zabezpieczeniu. To pozwoliło jej przetrwać w stanie nienaruszonym i nadal chwalić Boga oraz wspierać ludzi, zwłaszcza Zakon oraz mieszkańców Malty w świadectwie ich żywej wiary. Wreszcie we wrześniu 1962 r. Malta włączyła do serii znaczków upamiętnia- jących wielkie oblężenie także wizerunek Matki Bożej z Damaszku (Scott 287). Jest to wizerunek jeszcze przed restauracją, która niebawem miała się rozpocząć w Rzymie. Warto dodać, iż inny ze znaczków tej serii przedstawia klęczącego wielkiego mistrza, Jean de la Valette-Parisot, jakby w geście adoracji wobec cudownej Ikony (Scott 289), Zresztą był on już także ukazany na jednym z wcześ- niejszych znaczków Malty (Scott 196)..

8. Konserwacja Ikony w Rzymie Między 1963 a 1966 r., na polecenie poprzedniego wielkiego mistrza Angelo de Mojana di Cologna (1962-1988) Ikona została poddana – pod opieka rządu włoskiego – skrupulatnej konserwacji w Istituto Centrale del Restauro w Rzymie,

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd63009-01.indd63 6363 22009-11-12009-11-12 12:37:1012:37:10 64 BP ANDRZEJ F. DZIUBA [20]

który podlega bezpośrednio Ministerstwu Wychowania. Niezbędna restauracja nie naruszyła jednak w żaden sposób nagromadzonej na nim patyny czasów, która pozwala odczuć przeszłe wieki i bogate dzieje Ikony. Zasadniczo chodziło o to, aby usunąć zarysy Madonny namalowanej w później- szym czasie na starożytnym oryginale przez jakiegoś autora, jak widać nie znają- cego ducha sztuki bizantyjskiej. Dlatego w pracach nie zastosowano współczes- nych technik czyszczenia zciemniałych ikon z powodu kurzu, sadzy od świec i lamp oliwnych, które zazwyczaj palą się w ich bliskości i poprzez wydzielane sadze osadzają się na obrazie. Kiedy restauratorzy w delikatnym i żmudnym procesie usunęli ponowne póź- niejsze przemalowania, szybko zorientowali się, że ukazywała im się piękna, nie znana dotąd Madonna bizantyjska. Dzięki licznym próbom i uporowi badaczy, pod napisami palimpsest, odkryto także antyczny bezcenny napis. Jak fantastyczna Ikona Madonny z Damaszku została poważnie zeszpecona, zakryto jej piękno przez późniejsze malarstwo seryjne, podobnie dusza ludzka jest zniekształcona, Także zatraca swe piękno, kiedy pluska się w bagnie podłości, w zuchwałości, nienawiści, w szaleństwie cielesnych rozkoszy i koncentruje się na pysze, która wiedzie ku śmierci. Zatem błogosławiony człowiek, który uwalnia się od tych wód stojących i zbutwiałych, i jak łania pragnąca, wzdycha do wody żywej i czystej łaski: „o stworzenie, które ciebie oczyszcza, aby ponownie stać się piękną dla Tego, który ciebie stworzył” (Dante). Psalmista zaś powie: „Jak łania pragnie wody ze strumienia, tak dusza moja pragnie Ciebie, Boże! Dusza moja pragnie Boga, Boga żywego: kiedyż więc przyjdę i ujrzę oblicze Boże?” (Ps 42 i 43,2-3). Wygnaniem, traktowanym jako typ udręki wiernego „żyjącego na wygnaniu z daleka od Pana” (por. 2 Kor 5,6-8), jest tutaj przebywanie poza sanktuarium, gdzie mieszka Bóg, i niemożność uczestniczenia w świętach, na które Jego lud gromadzi się w świątyni. Każdy powrót do łaski jest zatem jednocześnie powrotem do źródeł autentycznego, ludzkiego bycia, godnego każdego człowieka, jako najdoskonalszego obrazu Bożego, do upragnionej pełni życia Bożego. Przecież w przyrodzie każda rzeka odcięta od źródła szybko wysycha, a ros- nące dzięki niej pędy winorośli zostają odcięte od życia i ostatecznie kończą swe życie w ogniu nieugaszonym (por. Ez. 47,1-12; J 15,1-11). Istnieje bowiem tajem- niczy związek nadprzyrodzony, jak gdyby organiczny, zachodzący między Chry- stusem jako Głową a ochrzczonymi jako członkami jego Mistycznego Ciała (por. Rz 12,5; 1 Kor 6,15; 12,12-27; Ef 1,22; Kol 1,18.24). To Chrystus jest „prawdziwym krzewem winnym” (J 15,1).

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd64009-01.indd64 6464 22009-11-12009-11-12 12:37:1012:37:10 [21] MALTAŃSKA MADONNA Z DAMASZKU 65

Łaska to jest Duch, który faktycznie zamieszkuje w człowieku i powoduje, że „owocem zaś ducha jest: miłość, radość, pokój, cierpliwość, uprzejmość, do- broć wierność, łagodność, opanowanie” (Ga 5,22). W kontekście do „uczynków ciała” staje „owoc Ducha” – owoc, więc trwały wynik zamierzonego przez Ducha rozwoju człowieka. Wyliczone przejawy cnót są przede wszystkim czynnikami ładu społecznego w Kościele. Pochodzące z wnętrza człowieka, działają na drugich w sposób zbawienny. Na pierwszym miejscu jest miłość (agape) – bezintere- sowna i pełna poświęcenia, dalej radość, płynąca z bliskości Pana (por. Flp 4,4-5), potem pokój – dobro mesjańskie, do którego Bóg wezwał chrześcijan (por. 1 Kor 7,15; Flp 4,7; Kol 3,15). Następna trójka postaw moralnych reguluje współżycie chrześcijan nadając mu dynamikę działania z miłości, ostatnia wreszcie stoi na straży ładu zbiorowego. Wszystkie te dary duchowe rozbrzmiewają w ludzkich myślach i sercu, kiedy z prostotą i pokorą, kontempluje on Ikonę z Damaszku. To jest tryumf piękna, potwierdzenie mocy ducha, poezja bez słów, doskonała wizja światła i łaski oraz dobro jednające we własnym wnętrzu a także z innymi ludźmi. Już odnowiona Ikona, wraz z całym swym blaskiem piękna i świętości, była przedmiotem, nie tylko zdynamizowanego kultu religijnego, ale także i licznych za- interesowań ludzi nauki i sztuki. Dlatego, za zgoda władz zakonnych, w dniach od 2 kwietnia do 1 lipca 1970 r. była wystawiana, na szczególnie eksponowanym miejscu, podczas XIII Mostra dÀrte del Consiglio dÈuropa w La Valletta, co odnotowano także na wielu walorach fi latelistycznych (Scott 409-416). Były to dni kolejnego tryumfu piękna i dobra, już coraz bliższego współczesnej kulturze europejskiej, choć wyrażonego subtelnie w wymownym chrześcijańskim przesłaniu wschodnim. Dnia 4 grudnia 1972 r. Zakon Maltański, w specjalnej serii z okazji Świąt Bo- żego Narodzenia wyemitował w Rzymie piękny znaczek z pełnym wizerunkiem Madonny z Damaszku. Wielokolorowa reprodukcja wyraźnie ukazuje znaczne różnice w stosunku do obrazu przed restauracją. Zwłaszcza wyraźniej ukazana jest bliskość twarzy Madonny i Dzieciątka, co ponownie robi wielkie wrażenie artystyczne i religijne oraz pozwala pełniej odczytać jego przesłanie teologiczne. Tak cudowny wizerunek, w czasach współczesnych stał się ponownie, fi zycznie jeszcze bliższy wschodniemu chrześcijaństwu, a więc miejscom swego pochodzenia i inspiracji. Zapewne z tych racji, na życzenie patriarchy Maksyma V w 1980 r., nieco mniejsza kopia Ikony została umieszczona w kościele w Kossur, koło Damaszku. Kopia o rozmiarach 100 x 65 cm została wykonana przez s. Etienne del Carmeli z Latkie w Syrii. Od początku została ona tam szczególnie ciepło przyjęta i szeroko rozwija się jej kult w okolicach jej prawdopodobnego namalowania.

9. Przesłanie Madonny z Damaszku Madonna z Damaszku przynależy do tego samego typu ikonograﬁ cznego jak bardzo słynna i wspaniała Dziewica z Władzimierza, pochodzące z ok. XII w.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd65009-01.indd65 6565 22009-11-12009-11-12 12:37:1012:37:10 66 BP ANDRZEJ F. DZIUBA [22]

To wielka chwała i zarazem chluba chrześcijańskiej Rosji, która od wieków ma swe miejsce dostojnego kultu w kościele św. Mikołaja w Moskwie. W tym typie ikonografi cznym, nazywanym po grecku „ELEOUSA”, a po rosyjsku „UMILENJE”, Dziewica delikatnie dotyka policzkiem twarz Dziecka, któ- re z kolei ze swej strony czule obejmuje Matkę za szyję. Obydwoje, cudownie wyidealizowani i zjednoczeni, przedstawiają misterium macierzyństwa Bożego, połączonego z jednoczesnym dziewictwem. Scena ta, zwłaszcza swym spokojem i ciepłem, była tak inspirującą, iż jest „atrybutem sztuki w jej specyfi ce najbardziej wyszukanej” (Ruskin), a „wszystko to co jest dostojne jest, ze swej natury spokojne” (Goethe). Mimo, że obydwie ikony są tego samego typie, więcej nawet intere- sująco podobne, to jednak pochodzą ze zróżnicowanych kontekstów kulturowych. To zaś nie jest jednak obojętne dla całości ich specyfi ki, poprawnej interpretacji oraz zwłaszcza niesionego wyrazu, tak artystycznego jak i teologicznego. Dziewica z Władzimierza, z powodu swego wdzięku i słodkości, pozwala raczej bardziej myśleć o studiach artystycznych w duchowości Konstantynopola. Wyraźniej widać w niej także pewne konotacje o charakterze intelektualnym. Na- tomiast Madonna z Damaszku, przeciwnie, z powodu swojej hieratycznej suro- wości oraz prostoty, przywołuje bardziej styl monastyczny albo orientalny z Syrii i Kapadocji (starożytny region Azji Mniejszej, a dokładniej przede wszystkim dzisiejszej Turcji). Także istnienie dziś w tym regionie, dokładnie w Tokali Kilisi II, ikony Madonny upodobnionej do Madonny z Damaszku zdaje się najprawdopodobniej potwierdzać pochodzenie właśnie z tego kręgu syro-kapadockiego cudownej Ikony czczonej na Malcie. Ikona ma sama w sobie liczne wewnętrzne powiązania teologiczne, duchowe oraz liturgiczne. Wszystko to niesie także określone przesłanie w kategoriach wiary. Na przykład, trzy gwiazdy znacznie wyeksponowane na ikonie – jedna na czole i inne na każdym z ramion – mówią ikonografi cznie, zwłaszcza według tradycji syryjskiej, o dziewictwie Madonny, i to „przed, podczas i po urodzeniu”. To przecież ważna prawda dogmatyczna odnosząca się do fundamentów wiary chrześcijań- skiej, a także do wykładu mariologii, obecna tak wyraźnie artystycznie w Ikonie. Płaszcz Dziewicy jest koloru czerwono-ciemnego, a więc koloru królewskie- go, niezwykle dostojnym w kanonach ikonografi cznych, wskazującym jedności na taką właśnie jej godność. Natomiast tunika, którą można dostrzec na prawej ręce, jest koloru błękitno-ciemnego, a więc koloru, który oznacza transcendencję, która przekracza czysto ludzkie i widzialne wymiary oraz możliwości człowieka. Królewskość Madonny wpisana jest zatem w jej wymiar pozaziemski. Z kolei czerwień, która widoczna jest na pasku okalającym Dzieciątko ukazuje, że w części centralnej ikony przedstawiony jest ten wyjątkowy i najważniejszy Bohater, „w nim bowiem mieszka cała Pełnia: Bóstwo, na sposób ciała” (Kol 2,9). To, bardzo czytelne dla kultury syro-kapadockiej, ikonografi czne podkreśle- nie bóstwa Dzieciątka, które jednocześnie jest tak mocno związane z Madonną, choćby ukazany przez uścisk i bliskość fi zyczną.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd66009-01.indd66 6666 22009-11-12009-11-12 12:37:1112:37:11 [23] MALTAŃSKA MADONNA Z DAMASZKU 67

To właśnie zwłaszcza prawda kolorów, ich mozaika i gra, wręcz zabawa zazwyczaj wręcz fascynuje wobec każdej ikony. Gabriele DÀnnuncio parafrazując Leonardo da Vinci, mówił: „Kolor jest wysiłkiem materii, aby ona mogła stać się światłem”. Zatem rysunek formułowałby raczej pewien apel wobec rozumu, natomiast kolor bardziej ukierunkowuje się wobec sentymentów i uczuć. Patrząc na dwa włoskie miasta, oto Siena, mistyczna i wizjonerska kocha kolor i barwy, natomiast Florencja, realistyczna i racjonalna, raczej kocha bardziej formę. Oto dwa miasta, geografi cznie bliskie, ale artystycznie jednak dalekie od siebie, choć ostatecznie niosące jednak w sobie ważne i jednocześnie bliskie sobie przesłania teologiczne oraz kulturowe. Prawą ręką Dziewica wymownym gestem jakby nie zwraca uwagi na siebie, ale jednoznacznie kieruje uwagę widza na Boże Dzieciątko, które jakby chce powiedzieć: „Jeżeli będziecie trwać w nauce mojej, będziecie prawdziwie moi- mi uczniami i poznacie prawdę, a prawda was wyzwoli” (J 8,31; por. Mk 2,2). Nie wystarczy przyjąć wiary, aby się stać uczniem Chrystusa, trzeba ją potwier- dzać życiem i wytrwać w niej. Poznanie prawdy i wolność są ściśle współzależ- ne. Prawa wyraża się w objawieniu (por. J 17,17), którego najpełniejszą postacią jest Jezus Chrystus. Wiara w Niego uwalnia człowieka z niewoli doczesnej egzystencji i zapewnia udział w życiu Bożym. Ku tej właśnie wolności prowadzi prawda Bożego słowa, skierowanego do ludzi. Jakby na tym nie koniec, ale jeszcze dodaje: „kto zaś będzie pił tę wodę, którą Ja mu dam, nie będzie pragnął na wieki, lecz woda, którą Ja mu dam, stanie się w nim źródłem wody wytryskającej ku życiu wiecznemu” (J 4,14). Woda, jaką obiecuje Jezus, zaspokaja nie tylko całkowicie i defi nitywnie pragnienie rzeczy wiecznych, ale sama staje się źródłem życia wiecznego. W każdym razie ma ona charakter duchowy i prowadzi do życia w „duchu i prawdzie” (por. J 4,24). Oczy Madonny, wyjątkowo wielkie, jednocześnie szczególnie spokojne, tak- że lekko melancholijne, inspirują łagodność i pokorę, cnoty dziś mało znaczą- ce, ale które czynią świat o wiele piękniejszym i bliższym człowiekowi. Opasuje ją wymowny fartuch pokory, ale jednocześnie nie brakuje także promieniowania „Parresia” z kart Ewangelii. Mówi przecież Ona swobodnie i otwarcie o trudnym doświadczeniu poczęcia: „Jakże się to stanie, skoro męża nie znam?” (Łk 1,34). Maryja wierzy w narodzenie, zresztą chwali ja za to później Elżbieta (por. Łk 1,45). Nie żąda znaku potwierdzającego prawdziwość zwiastowania, ale niepokoi ją sposób, w jaki dojdzie do poczęcia Jezusa. Jest przecież dopiero zaręczona, mieszka jeszcze w swoim domu i nie korzysta z praw małżeńskich. W odpowiedzi słyszy: „Duch Święty zstąpi na Ciebie i moc Najwyższego osłoni Cię. Dlatego też Święte, które się narodzi, będzie nazwane Synem Bożym” (Łk 1,35). Maryja także nie unika związanego z Nią biblijnego profetyzmu, oto bowiem przyszłe wieki, jak śpiewa w Magnifi cat, wspominać Ją będą i proklamować: „Oto błogosławić Mnie będą odtąd wszystkie pokolenia” (Łk 1,48). Choć jednocześnie Maryja, pełna pokory, uważa się za niegodną wyróżnienia, jakie Bóg jej zgotował

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd67009-01.indd67 6767 22009-11-12009-11-12 12:37:1112:37:11 68 BP ANDRZEJ F. DZIUBA [24]

(por. Łk 1,48). Maryja jednak będzie od chwili poczęcia Syna Bożego uważana za błogosławioną – szczęśliwą przez wszystkich ludzi, którzy będą wysławiać jej boskie macierzyństwo. Te słowa to zapowiedź rozwijającego się od tylu stuleci kultu maryjnego w jego najrozmaitszych postaciach. Oto często apostołowie i święci niekiedy na drogach swego życia chwieją się i upadają, zwłaszcza gdy zwycięża pycha i egoizm. Ona natomiast nie chwieje się nigdy lecz stoi mocno jak wspaniały cedr Libanu, niezmiennie jest obecna każde- go dnia jak wschodzące i zachodzące słońce. Madonna mówi mało, ale jej milczenie mówi wiele i znakomicie służy Słowu, które jest Jedynym Słowem żyjącego Boga, będącego ostatecznym i z pokolenia na pokolenia źródłem każdego dobra, piękna i prawdy. Ona nie rozbrzmiewa trąbami reklam i anonsów, plakatów czy ogłoszeń jak ci którzy ciągle mówią o tym co robią i o tym co mówią. Maryja wie znakomicie, że wielkie i dobre rzeczy zazwyczaj zakryte są, wręcz chronione wobec hałasu i swoistej paplaniny. Jeśli harmonia milczenia i słów malują duszę, to Dziewica jest z pewnością najbardziej szlachetną, najbardziej integralną i najbardziej świętą wśród stworzeń i w pełni zasługuje na oddawaną Jej chwałę. Dwaj archaniołowie, ﬁ gury wewnętrznej prostoty i Bożych misji, otaczają Ma- donnę na wysokości twarzy. Na lewo umieszczono Michała, prowadzącego anio- łów wiernych; z prawej zaś Gabriela, herolda najgłębszych orędzi historii zbawienia, o których mówi Dante: „Jakim jest ten anioł, który z takim rozbawieniem patrzy w oczy naszej królowej, zakochany, tak ozdobiony przez ogień”. Jawi się on z taka harmonią i spokojem, a jednocześnie niesie wybujałą radość Nowego Przymierza. Obydwaj z głowami delikatnie pochylonymi, adorują centralne misterium chrześcijaństwa, Wcielenie, tj. prawdę jak Bóg kocha człowieka i świat: „Tak bowiem Bóg umiłował świat, że Syna swego Jednorodzonego dał, aby każ- dy, kto w Niego wierzy, nie zginął, ale miał życie wieczne” (J 3,16). Ostatecznym źródłem zbawczej inicjatywy Bożej w Jezusie Chrystusie jest Jego, wszechogarniająca miłość do ludzi i do świata. Miłość ta udziela się ludziom od Boga-Stwórcy i Ojca na miarę Jego majestatu i wielkości (por. Syr 2,18). Eschatologiczna działalność Jezusa Chrystusa zmierza do udzielenia wierzącym w Niego życia wiecznego lub negatywnie – uwolnienia ich od zagłady wiecznej. Tło Ikony lśni blaskiem dostojnego złota, szczególnie szlachetnego i cennego materiału, któremu przypisywano i który symbolizował w wielu kulturach Bli- skiego Wschodu doskonałość, trwałość, niezniszczalność i zarazem transcenden- cję. Dla Dantego złoto wskazuje także na szlachetność kontemplacji, która prowadzi do cesarstwa czystego światła i do pełni radości. Rozmiary Ikony są bardzo duże, 147,5 x 102,5 cm., a więc znacznie prze- kraczające każdą inną ze znanych tego typu. Prof. Viktor Lazarev zalicza Iko- nę Madonny z Damaszku do wyjątkowych, a Prof. David Rice, z Uniwersytetu w Edynburgu, widzi w niej dzieło o szczególnym pięknie artystycznym i niezwy- kłym znaczeniu historycznym. Oczywiście walory te w niczym nie przysłania- ją jej podstawowej funkcji, jako wyrazu myśli teologicznej i niesionego orędzia

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd68009-01.indd68 6868 22009-11-12009-11-12 12:37:1212:37:12 [25] MALTAŃSKA MADONNA Z DAMASZKU 69

wiary. Uczeni ci skłaniają się do opinii, że ona jest najprawdopodobniej starsza, od pięćdziesięciu do stu lat, od Dziewicy z Włodzimierza,. Madonna z Damaszku oddziałuje zawsze bardzo osobiście. Opanowany zatem przez oddziaływanie duchowe Ikony chrześcijanin zapomina o wszystkim, a jego my- śli zaczynają przenikać niedostępną zasłonę ziemskich fenomenów. Być może, właś- nie to jest jedną z głównych charakterystyk tego wielkiego dzieła artystycznego? Ikona Madonny z Damaszku nie jest tylko prostym obrazem religijnym, któ- ry może służyć dla dekorowania albo nawet dla kształcenia i wychowania. Lecz jest ona przede wszystkim, nie tyle obrazem religijnym co przede wszystkim sa- kralnym, który czyni obecnym w danym miejscu pewien przykład, ładunek energii i łaski Bożej. To jest możliwym i obecnym, ponieważ, wraz z Wcieleniem, bo oto niewypowiedziany Bóg z miłości objawił się i stał się ﬁ zycznie widzialnym w Jezusie Chrystusie, naszym Panu. „Wielokrotnie i na różne sposoby przemawiał niegdyś Bóg do ojców naszych przez proroków, a w tych ostatecznych dniach przemówił do nas przez Syna. Jego to ustanowił dziedzicem wszystkich rzeczy, przez Niego też stworzył wszech- świat” (Hbr 1,1-2). Kiedy nastaje pełnia czasów (por. Mk 1,15; Ga 4,4), rozpoczy- nają się ostatnie czasy albo ostatnie dni (por. Dz 2,17; 1 P 1,20; 2 Tm 3,1; 2 P 3,3; 1 J 2,18; Jud 18) z objawieniem o Synu jako dziedzicu wszystkich dóbr Bożych i jako przyczynie nadrzędnej wszystkiego, co stworzone (por. Kol 1,16; J 1,1-3). Jako jedna z córek modlitwy ikona powinna być także kontemplowana w duchu modlitwy, tworząc bardzo często czy choćby sprzyjać milczeniu w chrześcijanach oraz wokół nich: „Sighisato pasa sarx broteia...” (św. Bazyli). Zawieszając każdy zgiełk, który tłumi tajemne ludzkie głosy, jednocześnie Obraz Madonny z Damaszku jakby z wysoka zaprasza do otwarcia na oścież bram całego świata wewnętrznego. Kontemplacja ikony odciąga od tłumu, od swoistej anonimowości i podnosi na sykomorę razem z Zacheuszem (por. Łk 19,1-10), aby wyraźniej zobaczyć Je- zusa, który przechodzi, może jedyny i niepowtarzalny raz tak blisko człowieka. Oto w Ikonie z Damaszku sam Jezus z Nazaretu, prawdziwy człowiek między ludźmi, wydobywając nieskończone współczucie, nadzieję i energie, od których człowiek jest odrywany i zasypywany innymi doświadczeniami dnia codziennego wskazuje nadzieje i przyszłość. Patrząc na tę ikonę, słyszy się żywy głos czasów przeszłych, niekiedy może nawet naiwnych jak stara legenda, ale jednocześnie pełna, jak starożytna poezja, prawdziwych i wyniosłych sentymentów ludzkich, piękna, wartości, czystości serca, heroizmu i czułości. W ten sposób człowiek może przeżywać upragnione, czasem tylko w snach, znaki szczęścia i sprawiedliwości (G. Nedischivin). Kontemplując Ikonę z Damaszku odżywa duch poprzednich wieków i jakby zastępuje do codziennych ludzkich trudności i stara się wskazać nowe wizje życia, które miałoby siły i zdolności lepiej i rozsądniej rozporządzać ludzkimi doświad- czeniami, stawiając je we właściwym porządku. Chodzi o to, aby rozeznawać m.in. to co stałe i przemijające, ziemskie i boskie” (E. Petrova).

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd69009-01.indd69 6969 22009-11-12009-11-12 12:37:1212:37:12 70 BP ANDRZEJ F. DZIUBA [26]

Ciśnie się zatem postulat, aby nie zamurowywać tych okien duchowych, tracąc jednocześnie odżywczego powiewu z oddali. Idzie także o to, aby nie ucinać tego sznura łączącego sprawy ziemskie z niebieskimi. Warto korzystać z radosnego smaku okruszyn, które jakby spadają ze stołu aniołów, „oczekując błogosławio- nej nadziei i objawienia się chwały wielkiego Boga i Zbawiciela naszego, Jezu- sa Chrystusa” (Tt 2,13). Mowa tu niewątpliwie o nadziei ponownego przyjścia Jezusa. Przyniesie On nagrodę wieczną tym, którzy „sprawiedliwie i pobożnie żyli na tym świecie” (Tt 2,12). Jest to oczekiwanie, kiedy człowiek będzie owład- nięty przez światło najwspanialsze, wręcz niewyobrażalne ani rozumem ani nawet samą wiarą. Wtedy kiedy cień rzeczywistości czy jej symbole i wyobrażenia znikną w rzeczywistości absolutnej, nie będzie już więcej trudności czasu, gasze- nia pragnienie, ale będzie ono ostatecznie zaspokojone nad rwącym strumieniem wiecznej przyjemności. „Eternite sois mon asile”. Nie dziwi zatem fakt, że w 1987 r. szczególnie uro- czyście było obchodzone 400 lecie przeniesienia zwycięskiej Ikony Madonny z Vittoriosa do stolicy La Valletta.

10. Współczesność Madonny z Damaszku Mimo, że minęło już pięć wieków od przybycia Ikony na Maltę, to jednak nadal zachowuje ona nazwę Matka Boża z Damaszku. Być może dla podkreślenia jej starożytnego oraz dostojnego pochodzenia. W dnia 15-31 października 1989 r. Ikona była ponownie eksponowana podczas wystawy „The Order`s Heritage in Malta”, z okazji zebrania plenarnego Zakonu, w Muzeum katedralnym w Mdina. W tym samym roku, z woli aktualnego wielkiego mistrza, Andrew Bertie wybity został specjalny medal okolicznościowy z napisem na awersie: „Ave Virgo Damascena omnes Christi ﬁ deles aduna”, a na rewersie w języku greckim i łacińskim: „Ut omnes unum sint”. Medal, o średnicy 40 mm, zaprojektowała artystka plastyk Mario Valeriana, a wybity został w ﬁ rmie Lorioli w Mediolanie, w czterech wersjach: złota, srebrna, pozłacana i posrebrzana. Obecnie Madonna jest gościem a jednocześnie i goszczona na Malcie. Do- świadcza swej czcigodnej obecności we własnym kościele w La Valletta, miasteczku o wymiarach ludzkich tak bez dyskretości miast średniowiecznych jak i bez łoskotu nowoczesnych metropolii. Z trzech stron otoczona przez morze, które jest zawsze piękne, nawet wówczas, gdy jest miotane burzą. Słychać w nim odgłosy dzwonów, które wzywają wiernych na nabożeństwa i niosą modlitwy pokornych do Maryi. Słychać odgłosy zegarów z wież, które skandują godziny i dni ludzkiego przemijania. Jak to proste wibracje brązu przenikają serca i wy- wołują gorące pragnienia dalekich brzegów utraconej ojczyzny, a jednocześnie rozbrzmiewają nieomylnym przeznaczeniem. Kościół w którym znajduje się Ikona mieści się przy Archbishop Street, a jest nazywany „greko-katolickim”, ponieważ nie neguje splendoru bizantyjskie-

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd70009-01.indd70 7070 22009-11-12009-11-12 12:37:1212:37:12 [27] MALTAŃSKA MADONNA Z DAMASZKU 71

go, w którym życie Kościoła wyraża w terminach chwały, wizji i transfi guracji. Jednak jednocześnie przyjmuje wieczność Rzymu i pozostaje wiernym autoryte- towi posługi sukcesora Apostoła Piotra, pasterza Kościoła powszechnego. Zatem ani nie łaciński ani nie grecki, ale „jest Kościołem Boga żywego, fi larem i podpo- rą prawdy” (1 Tm 3,15), emancypującą człowieka z niewoli człowieka, rzeczywi- stością historyczną i transcendentalną, niosącą miłość i mądrość Bożą. Kościół Boga żywego (por. Pwt 5,26; 2 Kor 6,16) to Jego dom, tzn. Jego sie- dziba i rodzina (por. Lb 12,7); Hbr 3,6; 10,21; 1 P 4,17), gdzie solidnie jest za- chowywana Ewangelia, która zbawia (por. 2 Tm 3,16). Za niszczenie tego domu przez wprowadzenie doń nieporządków i niezgody czeka burzycieli straszliwa kara (por. 1 Kor 3,17). Kościół w świecie spełnia również funkcję potężnej kolumny lub fi laru podtrzymującego gmach istnienia całej ludzkości, a zwłaszcza tych, co do niego należą. Kościołowi wreszcie powierzył Bóg pieczę nad prawdą o Sobie, obdarzając najwyższych rządców Kościoła charyzmatem nieomylności. Kościół architektonicznie jest faktycznie bardzo mały, ale jednocześnie nie- skończenie wielki dla bogactwa obecności sakramentalnej Boga. Jest skromny, ponieważ ornamenty nie tłumią symboli, a symbole nie tłumią wiary. Niesie sobą atmosferę pogody, gdzie każde wzburzenie znajduje swoje uspokojenie, każdy problem swoje rozwiązanie, a milczenie ma swoją wartość. Jego teren jest żywym nasienie Słowa. Wierni znajdują się tutaj jakby w jakiejś oazie podczas trudów ziemskiego pielgrzymowania. Do świątyni wchodzi się przez kratę z kutego żelaza oraz bra- mę spiżową, ubogaconą historycznymi scenami ze Starego i Nowego Testamentu i zwieńczona przez Pantokratora, który przedstawia napis w języku greckim: „Ja jestem bramą”, ale warto dodać jeszcze dalszą część tego tekstu: „Jeżeli ktoś wej- dzie przez Mnie, będzie zbawiony” (J 10,9). I oto nagle, wręcz niespodziewanie człowiek znajduje się w jakimś otoczeniu zamkniętym, ale jednocześnie otwartym na świat dalszy niż rzeczywistości. Od chwili przyjścia Jezusa na świat stało się oczywiste, że On jest jedyną bramą prowadzącą do zbawienia gromadę Bożą; wchodzą nią wszyscy wierzący w Nie- go. On stanowi nierozłączną jedność ze swoimi owcami, nie opuszczając ich nigdy, wyprowadzając rano, wprowadzając wieczorem do owczarni Ojca Jego ludu (por. Pwt 28,6). Kiedy człowiek wychodzi – po doświadczeniu niezwykle cennych momentów – aby zanurzyć się w przenikaniu się i bezustanny krzyk chodników, czuje się głuchy na ponowne wołania świata, ślepy na efemeryczne światła tej ziemi, wolny od tyranii pozorów i jest bardziej wrażliwy na potrzeby współbraci. Pozostawia kościół zwyciężający samotność, strach i nudności życia. W atmosferze, gdzie każda rzecz jest nierealna, wręcz irracjonalna, wraz ze swym „pathos”, ze swym głosem archaicznym, Ikona Matki Bożej z Damasz- ku – której nigdy nie brakowało migoczącej świecy i zapachu kwiatów – szep- ce do ucha tego kto – omotany defektywnymi sylogizmami (Dante) – zdaje się

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd71009-01.indd71 7171 22009-11-12009-11-12 12:37:1312:37:13 72 BP ANDRZEJ F. DZIUBA [28]

nie zauważać drogi Bożej na ziemi. Kto ją zauważa, a jest bez nadziei i dni bez światła oraz któremu rzeczy ludzkie nie wystarczają: szuka Chrystusa gości Chrystusa medytuje Chrystusa czyni drogi dla Chrystusa żywi się za pomocą chleba Chrystusa żyje w świetle Chrystusa czerpie z bogactwa Chrystusa On odzyskuje twoją przeszłość On daje pokój twojej teraźniejszości On nie zawodzi twojego jutra On wszystko odpokutowuje, wszystko utrwala, i jego sprawy są sprawami ludzkimi. On rzuca na ramiona człowieka płaszcz swojego miłosierdzia, musi zatem mieć wartość to coś, jeśli „za wielką bowiem cenę zostaliście nabyci” (1 Kor 7,23). Sens ewentualnych zabiegów odzyskania wolności kojarzy się Pawłowi z wielkim dziełem wykupu całej ludzkości z niewoli grzechu. Zatem Ikona Matki Bożej z Damaszku nie jest tylko prostym przedmiotem różnorodnej pobożności czy kultu, dziełem sztuki, które zadowala wręcz wszelkie kryteria estetyczne. Jest on bowiem przede wszystkim swoistym kanałem, poprzez który nadchodzi łaska i prawda Pana naszego Jezusa Chrystusa, zaoﬁ arowa- na nie tylko kiedyś ale w pełni aktualna dziś.

* * * *

Madonna z Damaszku jest ściśle związana z dziejami Zakonu maltańskiego, począwszy od okresu rodyjskiego. Towarzyszy mu niemal od samych początków, także w trudnych okresach, a dziś jest jedną z najwspanialszych i najdroższych pamiątek z przeszłości. Oczywiście, o wiele ważniejszym jest jej autentyczny kult, który nieprzerwanie – od niemal pięciu wieków – trwa na Malcie. Jednak zawiłe dzieje kryją w sobie nadal wiele tajemnic i pytań, a może i wątpliwości. Jednak jeszcze więcej pytań kryje w sobie sama Ikona i jej przesłanie, tak artystyczne jak i wiary.

Bibliograﬁ a (wybór) B a r w i g R. N.-J., Reﬂ ections on the Spiritiual Life for Members of the Sovereign Military Hospitaller Order of Saint John of Jerusalem, of Rhodes, and of Malta. Rome 1981. B e a u f a y s I., La Sainte Vierge Marie a`Rhode. Malines 1911.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd72009-01.indd72 7272 22009-11-12009-11-12 12:37:1312:37:13 [29] MALTAŃSKA MADONNA Z DAMASZKU 73

B o r g i a V., Il Icona di Nostra Signora di Damasco. La Valletta 2003. B o r g i a V., Our Lady of Damascus. „The Coros Chronicle” 1991, nr 258. B r a d f o r d E., Lo scudo e la spada. Storia dei Cavalieri di Malta. Milano 1972. C h e t t a-S c h I r o F., Memoire su le Chiese di Rito Greco in Malta. La Valletta 1930. C u t a j a r D., Icon of the Damascene Madonna. „The Times of Malta” z 22.05.1978. C i e ś l a k A., Bitwa pod Lepanto 1571. The Battle of Lepanto, 1571. „Biuletyn ZPKM” 2003, nr 9. C i e ś l a k A., Zakon Szpitalników św. Jana Jerozolimskiego jako podmiot prawa międzynarodowego do 1798 roku. Lublin 2000 (mps). D z i u b a A. F., Maltańska ikona Matki Bożej z Damaszku (Studium teologiczno- historyczne). „Roczniki Teologiczne” 52:2005, nr 4. D z i u b a A. F., Relacje Zakonu Maltańskiego ze Stolicą Apostolską. „Forum Iuridicum” 2004, nr 3. D z i u b a A. F., Zakon maltański. „Roczniki Teologiczne” 50:2003, z. 4. D z i u b a A. F., Zakon maltański. „Saeculum Christianum” 9:2002, nr 1. D z i u b a A. F., Zakon Szpitalników św. Jana Jerozolimskiego w posłudze wiary i potrzebującym. „Theologica Thoruniensia” 4:2003. G u m p p e n b e r g G., Atlas Marianus sive Imaginibus Deiparae per Orbem Christianum Miraculosis. Monachii 1657. Indirizzi di vita per membri del Sovrano Militare Ordine di Malta. Roma 1993. L a n g e T. W., Szpitalnicy. Joannici. Kawalerowie maltańscy. Poznań 1994. P h a m J.-P., The Sovereing Military Order of Malta: its historical, juridical and canonical profi le in the light of the recently-reformed constitutional legis- lation. Romae 2001 (mps). P o r s e l l a F l o r e s G., LÌcona di Nostra Signora di Damasco e la Chiesa di Rito Greco alla Valletta. Torino 1987. Prayers of the Sovereign Military and Hospitaller Order of Malta. Compiled and Edited by J. A l l a s o n. London 1989. Proprium Missarum una cum lectionario Ordinis Sancti Ioannis Hierosolymitani. Romae 1987. R i l e y-S m i t h J., Hospitallers: The History of the Order of St. John. London- Rio Grande 1999. S i r e H. J. A., Kawalerowie maltańscy. Warszawa 2000. Sovereign Military Order of Malta. A Handbook for new members. Published by the Western Association S.M.O.M. (b.m.r.w. – mps). T s i r p a n l i s Z. N., Da Rodi a Malta (1532-1530). I Profughi Rodioti e le Icone Bizantine di Nostra Signora di Damasco e dellÈleimonitria. „Dodoni” 17:1988 (tekst oryginalnie w języku greckim, a tutaj tytuł podano w języku włoskim planowana jest bowiem publikacja przekładu w tym języku). (T o u m a n o f f C.,) LÒrdine di Malta. Ieri e oggi. Roma 1992.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd73009-01.indd73 7373 22009-11-12009-11-12 12:37:1312:37:13 74 BP ANDRZEJ F. DZIUBA [30]

Our Lady of Damascus (Summary) The history of the icon of Our Lady of Damascus is forever bound with that of the Sovereign Military Hospitaller Order of St. John of Jerusalem, Rhodes and Malta. It was brought by the Order as one of their most sacred possessions to the Island of Malta when, overcome by the Turks, the Order had to leave Rhodes in 1523. The icon became known as Our Lady of Damascus because some of the Knights, when they first saw it, thought they had seen it previously in Damascus. But, probably, the origin is Constantinople. Between 1523 and 1530 the icon travelled with the Knights to Candia, Messina, Civitavecchia, Rome and Viterbo. It was brought to Malta in 1530 with all other treasures of the Order. Grand Master Philippe Villiers de L`Isle Adam placed it in the Church of St. Catherine in „Borgo del Castello”, now Vittoriosa. It remained there until 1587 when it was solemnly transported across the harbour, in the most glorious galley of the Order, to the new city of La Valetta. It was placed, for the veneration of the faithful, in the newly-built Greek Church dedicated to Our Lady of Damascus. Grand Master Fra Jean Parisot de La Valette was a fervent devotee of this Madonna. When on September 7. 1565, the exhausted Turkish army fled to their ships, the heroic Grand Master, followed by the Knights and a rejoicing crowd of Maltese, expressed thanksgiving befor this icon. Other Grand Masters showed devotion to Our Lady of Damascus (Fra Pietro Ciocchi del Monte San Savino, Fra Nicolas Cotoner y de Oleza, Fra Gregorio Carafa della Roccella, Fra Emmanuel de Rohan de Polduc). The present Grand Master Fra Andrew Bertie has been particularly devoted to this Virgin and Child ever since becoming a Knight of the Order. Between 1963 and 1966 the icon was meticulously cleaned and restored in the Central Institute of Art Restoration, in Rome, at the expense of the Italian Government. The patient work of the restorers, who removed layers of grime and successive overpaintings accumulated during the centuries, brought the picture back to its original beauty. On December 4, 1972 a reproduction of the icon was issued as a Christmas postage stamp by the Sovereign Military Order of Malta. The icon is of the same iconographic style of Eleousa (The Merciful) as the well-known Madonna of Vladimir, permanently exhibited in the Tretyakov Gallery, in Moscow (XII Century, School of Constantinople). An icon of the Eleousa type is recognized by the fact that te Virgen presses her face to that of Divine Infant, who embraces the Mother. The Madonna wears the mantle of the Byzantine Empress. The three stars, one on each shoulder and one on the forehead, symbolize her virginity before, during and after the birth of the Child. The Baby`s robe is tied by a red sash, a colour sometimes used to signify divinity. The „Madonna Damascena” illustrates the gradual tendency of Bizantine art at the time of the Comnenes, in which the personal, intimate relationship between Mother and Child is emphasized. In the previous centuries the two figures were associated, but each kept its independence as symbol of faith: the one representing the Queen of Heaven and the other the Pantocrator or Savior of the World, as in the iconographic type of the Madonna „Hodigitria”

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd74009-01.indd74 7474 22009-11-12009-11-12 12:37:1412:37:14 Saeculum Christianum 16 (2009) nr 1

MIECZYSŁAW KURIAŃSKI Z HISTORII KRZYŻY KAMIENNYCH ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM KRZYŻY POKUTNYCH. DOLNOŚLĄSKIE PARADYGMATY

Wstęp

Krzyże kamienne (tudzież kapliczki) mają proweniencję średniowieczną.1 Się- gają one swoją historią złotego okresu jakże uduchowionej epoki, a więc XII-XIII wieku, może jeszcze dalej w głąb dziejów chrześcijańskich. Niektóre z nich wiążą się z zamachem na życie bliźniego i pokutą. Poprzez pryzmat tych pomników widzimy grzesznika,2 zmagającego się z problemem zbrodni i kary, przebaczenia i pojednania z jednej strony; z drugiej strony, próby penalizacji przestępstw w duchu ewangelicznego humanizmu.3 Ówczesne prawo konstruowano tak, by nie zgu- bić z horyzontu człowieka, co prawda naznaczonego grzechem pierworodnym, ale mającego szansę poprawy i resocjalizacji. Oręduje temu myśl wypływająca z nauki Chrystusa, iż większa radość w niebie będzie z jednego nawróconego niż z dziewięćdziesięciu dziewięciu sprawiedliwych (Łk 15, 10). Krzyż jedna czło- wieka z Bogiem i ludźmi (Ef 2, 16; Kol 1, 20). Krzyże pokutne umieszczano najczęściej w miejscach zbrodni, z reguły tam, gdzie ludzka frekwencja była stosunkowo duża. Oblicza się, że do naszych czasów

1 G. Scheuermann, Das Breslau – Lexikon, II Bd, Dülmen 1994, s. 2094/2097 2 Słownik teologii biblijnej, „Grzech”, dz. zbiorowe, red. nacz. Xavier Leon-Dufour, tłum. i opr. bp.K. Romaniuk, Poznań 1990, s. 309: „I dlatego Psalmista, wyznając swoje grzechy, prosi Boga, by go „obmył”, by go „oczyścił”, by „stworzył w nim serce czyste” (PS 51). Jest on przy tym przeświadczony, że usprawiedliwienie domaga się interwencji wyraźnie Bożej, przypominającej cokolwiek akt stwórczy.” 3 H. de Lubak, Katolicyzm. Społeczne aspekty dogmatu, przeł. M. Stokowska, Kraków 1988, s. 306: „Chrześcijanin najbardziej ze wszystkich dąży do tego, by stać się nowym człowiekiem. Ale nie na ziemskim horyzoncie go dostrzega. Na tym bowiem poziomie nowy człowiek jest tylko mitem, ponieważ nie może tutaj osiągnąć tego, czym musi być, ażeby wciąż być nowym: nie może stać się pełnym, doskonałym człowiekiem. Ażeby znaleźć związek pomiędzy dwoma przymiotami: „nowy” i „doskonały”, które razem i nierozłącznie streszczają w sobie nasz ludzki ideał, trzeba wrócić do św. Pawła.”

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd75009-01.indd75 7575 22009-11-12009-11-12 12:37:1412:37:14 76 MIECZYSŁAW KURIAŃSKI [2]

dotrwało około 7 tys. krzyży kamiennych, z czego około 600 zarejestrowano w Pol- sce. Te świadectwa przeszłości są rozsiane na kontynencie europejskim, od pół- nocnych Włoch po kraje skandynawskie i od Hiszpanii aż po Kaukaz. Nie wszystkie z nich wiążą się z pokutą; często są to dzieła wotywne lub upamiętniające osoby zmarłe. Ich głos zastygł w materii kamienia, metalu, drzewa; jest często niezrozumiały dla współczesnych pielgrzymów. Krzyże pokutne odzwierciedlają kulturę prawniczą „circa poenam capitis” (wokół spraw gardłowych), przesyconą motywami religijnymi. Dla uściślenia zagadnienia należy dodać, iż geneza krzyży pojednania łączy się ze średniowiecznym prawem zwyczajowym rozpowszech- nionym w krajach niemieckich,4 które z czasem przyjęło się w innych regionach Starego Kontynentu. Przy okazji rodzi się pytanie, czy używać wyrażenia: „krzyż pokutny”, czy „krzyż pojednania”? Uważam, że obydwa wyrażenia są poprawne, bo oddają istotę rzeczy, mianowicie, najpierw musi nastąpić skrucha, żal, pokuta, a dopiero potem pojednanie, będące skutkiem nawrócenia. Do problematyki dotyczącej krzyży kamiennych nawiązał w swym dziele historycznym Hans Lutsch,5 zaś Max Hellmich6 poświęcił jej odrębną pracę, z kolei Kurt Degen7, jako historyk sztuki, wniósł swój własny wkład. Równocześnie po- jawiły się liczne pisma ulotne. W 1985 roku został powołany do życia Ogólnopol- ski Klub Badaczy i Miłośników Krzyży Pokutnych i Rzeźb Przydrożnych PTTK z siedzibą w Świdnicy na Dolnym Śląsku, zwany w skrócie Bractwem Krzyżow- ców. Bractwo zajmuje się inwentaryzacją i ochroną krzyży, także zapobieganiem przed dalszą degradacją polskiego środowiska kulturowego.

4 J. Umiński, Historia Kościoła, t. 1, przyg. do druku i uzup. W. Urban, wyd. IV, Opole 1959, s. 629: „W ślad za tym [ makiawelizmem] poczęło święcić triumfy bezprawie, skrytobójstwa, po- zbywanie się współzawodników czy w ogóle ludzi niewygodnych za pomocą sztyletu, trucizny lub też jakąkolwiek inną drogą. Wobec zagmatwania stosunków i braku normalnego wymiaru sprawiedliwości, ludność różnych krajów poczęła wracać z konieczności do samosądów i stąd to powstały wymieniane często w źródłach, zwłaszcza niemieckich, sądy tajemne.” Kościół pró- bował temu zjawisku zaradzić, przejmując inicjatywę na polu sądowniczym, czego dowodem są liczne pomniki pokutne – przypis autora. 5 H. Lutsch ( 1854-1922) – architekt i konserwator zabytków. Po ukończeniu studiów w berliń- skiej Akademii Architektury w 1880 roku rozpoczął pracę w rządowej administracji budowlanej we Wrocławiu. Od 1891 roku pełnił funkcje Prowincjonalnego Konserwatora Zabytków Śląska. Jest autorem jedynego pełnego katalogu zabytków sztuki śląskiej – confer: Encyklopedia Wroc- ławia, Wrocław 2006, s. 496. 6 M. Hellmich (1867-1937) – geodeta z Głogowa – w 1909 roku równocześnie w dwóch czasopismach zamieścił apel o dostarczaniu informacji o krzyżach pokutnych na Śląsku, co było zapoczątkowaniem jego badań nad tą tematyką. Pracował w wielu Generalnych Komisjach na terenie Śląska, zajmujących się kartograﬁ cznym zdejmowaniem kraju. W latach 1919-1927 był zatrudniony w Landeskulturamt w Legnicy. Znany jest też z badań nad śląskimi grodziskami – confer: www.suehnekreuz.de 7 K. Degen (1904-1993) – historyk sztuki, do 1939 roku konserwator zabytków w powiecie wroc- ławskim – vide: Archiwum Państwowe we Wrocławiu – Katalog Zbiorów ( Berichten des Provin- zial Konservators ). Tam znajduje się krótka notka o K. Degenie.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd76009-01.indd76 7676 22009-11-12009-11-12 12:37:1512:37:15 [3] Z HISTORII KRZYŻY KAMIENNYCH ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM 77 KRZYŻY POKUTNYCH. DOLNOŚLĄSKIE PARADYGMATY

W obecnym artykule zostały postawione dwa cele: 1. Przedstawić szkicowo funkcjonowanie w życiu ówczesnych wspólnot chrześcijańskich prawd zaczerp- niętych z teologii krzyża, pokuty i pojednania oraz ich aplikacje w średniowiecz- nym orzecznictwie w sprawach gardłowych. 2. Zwrócić uwagę na występowanie krzyży kamiennych na pograniczu ziemi wrocławskiej i oławskiej, a więc w terenie eskapad i wycieczek krajoznawczych autora oraz inż. M. Muchy, który stał się chcąc nie chcąc „spiritus movens” niniejszego przedłożenia.

l. Krzyże pokutne znakiem ekspiacji i rekoncyliacji W starożytności i średniowieczu, gdy idzie o wymiar sprawiedliwości w sprawach „gardłowych”, sięgano nierzadko po prawo vendetty, w myśl zasady: oko za oko, ząb za ząb. Ród, któremu zamordowano członka wspólnoty, miał moralny obowiązek pomszczenia jego śmierci. Najczęściej sprawiedliwość wymierzali najbliżsi krewni ofi ary, dokonując zabójstwa mordercy. To powodowało nie koń- czące się pasmo zbrodni.8 Ówczesne instytucje publiczne (książęce, królewskie) usiłowały przejąć inicjatywę w obszarze wymiaru sprawiedliwości, oczywiście z różnym skutkiem. Dlaczego? Ponieważ prawo zemsty było bardzo zakorzenio- ne w tradycji ludów i uważane było za sprawę prywatną tudzież honoru, sprawę nie cierpiącą zwłoki. Nie pomszczona zbrodnia ściągała infamię na krewnych ofi ary. Nikt z nich nie zamierzał żyć w hańbie. Więc sami pragnęli wymierzyć sprawiedliwość. Zresztą, cóż jest do tego władzy nie zainteresowanej bezpośred- nio konfl iktem! Napotykano na silne opory ze strony tamtejszych społeczności, kiedy chciano odebrać im dotychczasowe prerogatywy dotyczące „ spraw gardło- wych.” W ich zakres, obok krwawych porachunków, mogła wchodzić rekompen- sata pieniężna, skądinąd niemile widziana w środowisku, w którym wydarzyło się zabójstwo. Jednak z upływem wieków kary łagodzono, humanizowano i zwraca- no uwagę na resocjalizację mordercy. Pod wpływem chrystianizacji Europy pe-

8 F. Koneczny, Kościół jako polityczny wychowawca narodów, Krzeszowice 2001, s. 13: „W Eu- ropie zachodniej msta powikłała stosunki społeczne do tego stopnia, iż stałym stanem społeczeń- stwa stała się ‘wojna wszystkich przeciwko wszystkim’. Wieków trzeba było, żeby ‘treuga Dei’ ograniczała mstę stopniowo; a w ciągu tych pokoleń panujący zasiadał na sądach tylko na żądanie strony. Taki, który się udawał do swego księcia, żeby go wyręczył w mście i ukarał krzywdziciela, narażał na hańbę nie tylko siebie, ale i swój ród, bo usuwał się od osobistego spełnienia swych obowiązków i uznawał się słabym. Długo wyręczały się sądownictwem książęcym same tylko niewiasty, gdy im zabrakło męskiego mściciela. Działała ‘treuga Dei’ i robiła swoje, rozszerzana coraz bardziej, lecz jakżeż powoli i pod jakimż naciskiem kar kościelnych i nierzadkich klątw! W Polsce już za pierwszych Piastów wprowadzono za zabójstwo grzywny pieniężne, lecz krwawe zwady rodów zdarzały się jeszcze w XIV wieku. W Niemczech zaś dopiero w samym końcu XV wieku ogłoszono „Landfrieden”, w czym mieścił się zakaz wykonywania msty i przymus przekazywania krwawych sporów władzy państwowej. Minęło jednak jeszcze nieco czasu, zanim ustawa zdobyła sobie powszechne uznanie.”

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd77009-01.indd77 7777 22009-11-12009-11-12 12:37:1512:37:15 78 MIECZYSŁAW KURIAŃSKI [4]

nalizacja zostaje przeniknięta duchem Ewangelii.9 Chrześcijańska antropologia10 znajduje odbicie w jurysprudencji. Obowiązuje nadal zróżnicowanie kar: „poena capitis aut pecunia.” Kościół pragnie pojednać mordercę z Bogiem i skrzywdzo- nym bliźnim ( rodziną poszkodowaną),11 w tym celu wymierza eklezjalny środek naprawczy – pokutę,12 rozpisaną na wiele sposobów. Z kolei czynnik świecki poprzez określoną karę ( pieniężną też), mającą charakter dyscyplinujący, usiłuje zachować porządek i ład publiczny.13 Najsurowsza i najdłuższa pokuta groziła za zabójstwo rodziców lub dzieci, pana i biskupa. Ale morderstwo w wyniku krwawej vendetty podlegało lżejszej ocenie. Wszakże wybranie zemsty za zabój- stwo bliskiej osoby mogło zakończyć się ekskomuniką mordercy, czyli wykluczeniem go przez miejscowego biskupa ze wspólnoty eklezjalnej, co niewątpliwie powstrzymywało niejednego od pochopnej decyzji. Na wybór pomiędzy zemstą a ugodą duże znaczenie miała zapewne społeczna pozycja mordercy i oﬁ ary, jak również nacisk lokalnej społeczności. Trzeba zaznaczyć, że istniała dowolność

9 F. Koneczny, Kościół…, op. cit, s. 12: „Fundament wychowania do wyższego szczebla zbiorowego, kamień węgielny organizacji państwowej mieści się w znoszeniu msty rodowej. Rodowe wykonywanie msty stanowi obowiązek moralny, który trzeba od rodów przejąć i wypełniać go za rody, wyręczając je przez sądownictwo publiczne i publiczny wymiar kar. Polityczny zwierzchnik, a więc panujący (od kacyka do cesarza) staje się generalnym mści- cielem za wszystkie rody, wykonawcą wszelkiej msty. Takim jest zaczyn sądownictwa państwowego.” 10 M. A. Krąpiec, Dzieła. Ja – człowiek, Lublin 1998, s. 119-170 11 „Grzech jest przede wszystkim obrazą Boga, zerwaniem jedności z nim. Narusza on rów- nocześnie komunię z Kościołem. Dlatego też nawrócenie przynosi przebaczenie ze strony Boga, a także pojednania z Kościołem, co wyraża i urzeczywistnia w sposób liturgiczny sakrament pokuty i pojednania” – confer: Sobór Watykański II, konst. „Lumen gentium”, 11. W innym dokumencie czytamy: „Chrystus, który umarł za wszystkich ludzi, pragnie, aby w Jego Kościele bramy przebaczenia były zawsze otwarte dla każdego, kto odwraca się od grzechu.” – KKK, 983; vide etiam: Mt 18, 21-22 12 Jezus Chrystus podkreślał nieodzowność pokuty. Sam, chociaż był bez grzechu, dał przy- kład, poddając się obrzędowi Janowego chrztu pokuty, prowadził pokutniczy tryb życia. Biorąc na Siebie ciężar grzechów wszystkich ludzi, zadośćuczynił za nie przez ostateczne wyniszczenie Siebie (kenosis) w męce i śmierci krzyżowej. Na pokutę składa się: uświa- domienie sobie zła, jakim jest grzech, uznanie osobistej winy, grzeszności i odpowiedzial- ności oraz płynące stąd usposobienie pokory; skrucha i żal za popełnione winy; gotowość naprawienia skutków grzechu i zadośćuczynienia za nie – confer: J. Pryszmont, „Pokuta”, w: Katolicyzm A-Z, pr. zbiorowa, red. ks. Z. Pawlak, Poznań 1994, s. 316 13 F. Koneczny, Kościół …, op. cit, s. 14: „Wypleniając mstę, staje się Kościół politycznym wychowawcą społeczeństw podwójnie: obdarzył ludy sądownictwem publicznym i zarazem zwiększał bezpieczeństwo życia i mienia. Oddając obie te dziedziny w ręce zwierzchności świeckiej, wytwarzał tym samym, a następnie rozszerzał i wzmacniał władze państwową. Powiedziano już dawno o Kościele, że stał się rodzicem i wychowawcą narodów, i to przy- jęło się już powszechnie. Należy to jeszcze rozszerzyć, stwierdzając, że był również twórcą władzy państwowej, takiej, która by posiadała moc do działania także poza sprawami wojennymi. Stałość i nieprzerywalność państwowości w państwie jest dziełem Kościoła.”

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd78009-01.indd78 7878 22009-11-12009-11-12 12:37:1512:37:15 [5] Z HISTORII KRZYŻY KAMIENNYCH ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM 79 KRZYŻY POKUTNYCH. DOLNOŚLĄSKIE PARADYGMATY

w wymiarze kar, jako że nie było scentralizowanych organizmów państwowych i ogólnopaństwowych kodeksów karnych w dzisiejszym rozumieniu. Zaczną po- wstawać one dopiero w dobie renesansu.14 Mniej więcej od XIII wieku zaczęto sporządzać pisemne porozumienia, zwane traktatami pokutnymi („compositio”). Był to rodzaj prywatnej bądź prywatno – kościelnej umowy pokutnej, zawieranej przez zainteresowane strony (między rodziną ofi ary oraz mordercą). Zgodnie z jej treścią morderca zobowiązywał się do pokrycia kosztów pogrzebu ofi ary i kosztów przewodu sądowego (m. in. wy- pitego w jego trakcie piwa). Ponadto w skład obciążeń mogły wchodzić wydatki związane z utrzymaniem i wychowaniem dzieci zabitego, a także ustalona kwota pokutna, tzw. „główszczyzna,” oraz inne dobra materialne mające być przekazane stronie poszkodowanej. Natomiast na rzecz Kościoła winien był dostarczyć pew- ną ilość wosku, zamówić określoną wyrokiem liczbę mszy św. żałobnych za duszę ofi ary. Do całkowitego wypełnienia aktu pokuty należało odbycie pieszej pielgrzymki do jednego z ówczesnych miejsc pątniczych, np. Jerozolimy, Rzymu, Santiago de Compostela. Poza tym na miejscu zbrodni morderca musiał wystawić (początkowo własnoręcznie) wykuty krzyż lub kapliczkę pokutną na znak ekspiacji, ku pamięci i przestrodze potomnych. Przy krzyżu dochodziło do pojednania (rekoncyliacji) zabójcy z rodziną ofi ary.15 Warto przytoczyć przykład traktatu pokutnego („compositio”) z 4 grudnia16 1305 roku, przechowywanego w archiwum zakonu joannitów w Pradze. Oto jego treść: „My, Beatrycze, księżna Śląska i władczyni Książa, chcemy, aby wszystkim wyznawcom Chrystusa, do których dotrze ten dokument jako dowód, było wiadomo, że Konrad von Lenginberc, były stanowicki młynarz („molendina- rius”) pozbawiony został życia przez Konrada byłego zarządcę majątku („rector curie”) w Pasiecznej. Za zamordowanie tego człowieka, brat Günter, obecny administrator klasztoru zaproponował żonie, dzieciom i pozostałym krewnym zabitego stosowną i przyzwoitą kwotę pokutną, którą zatwierdziła Rada Za- ufanych Mężów. Żona, dzieci i bliżsi krewni, którzy obecni byli przy ugodzie

14 R. Sobański, „Prawo kościelne”, w: Katolicyzm A-Z…, op. cit., s. 326-328 15 S. B. Klose, Darstellung der inneren Verhältnisse der Stadt Breslau vom Jahre 1458 bis zum Jahre 1526, herausgegeben von G. A. Stenzel [ in:] „Scriptores Rerum Silesiarum”, 3. Bd., Breslau 1847, S. 108: „Hanus Schmedt, der den Matthias Brigermittel ermordet, muste desselben Mutter vierzehn Gulden ungr. geben, eine Romfart tun und ein Kruziﬁ ks setzen.” Był to rok 1490 i jest to jeden z przykładów wymienionych kar za dokonane morderstwa w XV wieku na Śląsku. 16 Paul Kutzer aus Ziegenhals ( Głuchołaz ) gibt in seinem Artikel „Steinkreuze in Schlesien” in der Zeitschrift „Schlesien” im 7. Jg. (1913), Nr. 1, S. 9-15, zwar den 4. Dezember 1305 als Ausstellungstag an, was aber sicher ein Übersetzungsfehler ist. In der Urkunde gibt es kein Ta- gesdatum in Zahlen. Es wurde mit Hilfe vom Kirchenfest nonas bestimmt, das im laufenden Jahr auf 5. Dezember fällt – Statni Ustredni Archiv v Praze, Rad Maltezsky – Listiny

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd79009-01.indd79 7979 22009-11-12009-11-12 12:37:1612:37:16 80 MIECZYSŁAW KURIAŃSKI [6]

i przyjęli kwotę pokutną ustaloną na 12 marek, złożyli swoje podpisy. Sumę pół- torej marki otrzymał ponadto sługa zabitego za odniesione obrażenia, a chirurg, który udzielił mu pomocy 1 markę. Na znak ugody wzniesiony został na miejscu zbrodni krzyż. Wszyscy wymienieni po zatwierdzeniu ugody, zrezygnowali w sądzie, w obecności wójta i ławników, z wszelkich działań, mogących mieć charakter zemsty, dziękując za korzystne warunki ugody. Ażeby żadna z wymienionych osób nie dopuściła się pogwałcenia ugody, postanowiliśmy opatrzyć dokument naszą pieczęcią i pieczęciami brata Güntera, administratora klasztornego i obywatela Strzegomia, nadając mu moc prawną. Jako świadków ugody pokutnej wymienia się (...) oraz wielu godnych zaufania ludzi. Sporządzono ręką Konrada, rektora szkół strzegomskich w dniu 4 grudnia w Roku Pańskim 1305.”17 Krzyż wzniesiony w Stanowicach (woj. dolnośląskie ) należy do najstarszych tego rodzaju obiektów w Polsce. Inny przykład ilustrujący poruszaną problematykę: „Compositio” znajduje się w księgach miejskich Świdnicy pod 1494 rokiem. Sprawa dotyczy zabójstwa Mertena Hygmanna dokonanego w Pankowie (woj. dolnośląskie) przez Lenharta Schorbeina.18 Postępowanie toczy się przed sądem dworu pańskiego w Pankowie, który orzekł, co następuje: „1. Lenhart Schorbein powinien poprosić ojca zamordowanego Mertena Hygma- na Hannosa Hygmanna i żonę Mertena w imię miłości Bożej, aby przebaczył mu zabójstwo. 2. Lenhart Schorbein powinien zrobić „ochfart” (pielgrzymkę do Aachen) i to w rok po zabójstwie. Powinien też powiadomić wdowę, kiedy to nastąpi i kto weźmie udział w pielgrzymce. 3. Powinien zamówić 31 Seelenbäder (kąpieli oczyszczających). 4. Musi wystawić kamienną kapliczkę lub krzyż w Pankowie, wszystko w ciągu jednego roku. 5. Powinien zamówić świece z wszelkimi przyborami, świece powinny zawierać 4 funty wosku. 6. Wdowie powinien wypłacić kwotę 1 węgierskiego guldena, stanowiącą hono- rarium dla lekarza. 7. Na to, aby mogła ona swoje małoletnie dzieci lepiej utrzymać i wychować, zabójca powinien jej dać 14 marek; zaraz, pozostałe w „Walpurgis” (noc cza- rownic) następnego roku.19

17 M. Hellmich, Steinkreuze in Schlesien, [in:] „Schlesische Zeitung”, Breslau den 27. Juni 1909, 168. Jahrgang. Nr 242, Dritter Bogen; confer etiam L. Radler, Sühnekreuze – Bildstocke – Kapel- len – und Kirche im Kr. Schweidnitz, [in:] „Archiv fur Schles. Kirchengeschichte,” Hildesheim 1971 oraz A. Scheer, Krzyże pokutne, „Na Szlaku”, nr 1, 2007, s. 2 18 Idem, Krzyże pokutne Ziemi Świdnickiej, Świdnica 1984, s. 24 19 Redaktorowi „compositio” chodziło raczej o dzień 1. maja. W tamtym czasie Walpurgia była znaną i czczoną świętą, głównie w krajach niemieckich. Termin kalendarzowy „na Walpurgii”

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd80009-01.indd80 8080 22009-11-12009-11-12 12:37:1612:37:16 [7] Z HISTORII KRZYŻY KAMIENNYCH ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM 81 KRZYŻY POKUTNYCH. DOLNOŚLĄSKIE PARADYGMATY

8. Lenhart Schorbein musiał „wziąć na siebie” sąd, tzn. uznać wyrok dziedzica. Dziedzicem Pankowa był wówczas rycerz Christoph von Bock.” Z ostatniej części zapisu w świdnickiej księdze miejskiej dowiadujemy się, że skazany prawomocnym wyrokiem wypełnił wszystkie postanowienia senten- cji sądu. W obydwu wypadkach wystawienie krzyża pokutnego implikowało pewne momenty wychowawcze: 1. Było aktem pokuty mordercy za popełnioną zbrod- nię. 2. Miało upamiętnić miejsce zdarzenia i osobę zamordowanego. 3. Powinno nakłaniać przechodniów do odmówienia modlitwy za duszę tragicznie zmarłe- go. Była to pedagogika ze wszech miar chrześcijańska, która naprowadzała czło- wieka za pomocą znaku widzialnego, jakim jest krzyż, na Boga niewidzialnego, na wieczność, słowem, na eschatoligię. Instytucja krzyży pokutnych poczyna zanikać dopiero pod koniec XVI wieku, ponieważ w 1532 roku został uchwalony przez Sejm Rzeszy Niemieckiej w Ra- tyzbonie kodeks karny obejmujący prawo karne oraz proces karny, a cesarz Karol V wprowadził go w życie.20 Ów akt prawny pod nazwą „Constitutio Crimina- lis Carolina” regulował również sprawy „circa poenam capitis”. Kwestia recep- cji przedstawiała się różnie, była rozłożona w czasie. Krzyże pokutne stawiano tu i ówdzie nadal. Jednakże nie stanowiły one już elementu wykupienia się mordercy od winy. Teraz wznoszono je dla upamiętnienia tragicznego wydarzenia. Czynili to albo przedstawiciele rodziny oﬁ ary, albo niekiedy sam morderca. Krzyż w Żywcu potwierdza taki stan rzeczy. W „Dziejopisie Żywieckim” wójt Andrzej Komoniecki pisze o lokalnym zdarzeniu z 1624 roku: „Tegoż dnia ostatniego lipca Michał Gnidka, miejski synek żywiecki, w Żyw- cu przez sąd zginął, że rodziców swoich nie słuchał i na złość im wszystko robił i kradzieżą się bawił. Za co u kościoła Świętego Krzyża pod parkanem, pod Bożą Męką kamienną ściąt i tam pogrzebion. Na którego grobie, na pamiątkę tego rodzice jego dali krzyż kamienny wykonać i tamże postawić, który dotąd stoi przy tej Bożej Męce, czego każden o tem nie wie.”21 Po lekturze zaprezentowanego materiału wydawać by się mogło, iż postanowienia zawarte w „compositio” są nader łagodne i sprzyjają niejako krwawej zemście. Niestety, jest to błędne myślenie. Dlaczego? Otóż wypłacenie odszkodowania rodzinie zamordowanego, opłacenie kosztów sądowych oraz pokrycie kosztów pogrzebu stanowiło dla mordercy duże obciążenie ﬁ nansowe. Warto do-

często występował w średniowiecznych dokumentach – przypis autora. 20 G. Radbruch, A. Kaufmann, Die Peinliche Gerichtsordnung Kaiser Karls V. von 1532 (Caloli- na), Stuttgart 1991 21 Chronograﬁ a albo dziejopis żywiecki, wyd. S. Grodziński i I. Dwornicka w ramach Pracowni Wydawnictw Źródłowych Instytutu Historyczno – Prawnego Uniwersytetu Jagiellońskiego. To- warzystwo Miłośników Ziemi Żywieckiej, Żywiec 1987, s. 140; A. Komoniecki, Chronograﬁ a albo Dziejopis Żywiecki, wyd. 3, Żywiec 2005, s. 84

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd81009-01.indd81 8181 22009-11-12009-11-12 12:37:1612:37:16 82 MIECZYSŁAW KURIAŃSKI [8]

dać, że pieniądz, jako towar, w tamtych czasach był trudny do zdobycia. Nierzadko rodzina oﬁ ary – po akceptacji przeprosin, spełnionych dokładnie przez mordercę, nawet w sposób upokarzający jego – nie zadawalała się skromnymi ceremoniami żałobnymi, lecz domagała się „dla wielkiego uczczenia zmarłego” wystawnego pogrzebu, co nieraz stało w jawnej sprzeczności z zasługami i cnotami osoby grzebanej. Również odbycie pielgrzymki należało do nie byle jakich wyczynów. Albowiem długą podróż musiano odbyć pieszo, dość często boso. Stan dróg zwykle był opłakany. Podczas podróży niejednokrotnie doskwierał głód i pragnienie, dokuczały rozboje i epidemie różnych chorób. Ze względu na te okoliczności wielu sporządzało przed pielgrzymką testament, bo nikt nie był pewien, czy z niej powróci cało i zdrowo, czy w ogóle zjawi się pośród ziomków, w końcu na łonie swojej rodziny. Zatem przed wyprawą czyniono z reguły bolesne pożegnania.22 Jak widać, konsekwencje zbrodni były nader uciążliwe dla mordercy. Zatem kara była rychła, uciążliwa, naprawcza – jakże stojąca niejednokrotnie w jaskrawej sprzeczności z karami wymierzanymi przez „nadęty” i nieskuteczny współczesny wymiar sprawiedliwości.

2. Krzyże pokutne wyrazem kultury chrześcijańskiej Krzyże kamienne lub kapliczki przydrożne występują w całej Europie, wszak- że nie wszystkie z nich, jak już powiedziano, są obiektami ekspiacyjnymi, wznie- sionymi w miejscu zbrodni. Niektóre mają za zadanie pobudzić przechodnia do modlitwy, oddania czci Panu Bogu, odmówienia pacierza za dusze zmarłych.23 Na dokładny opis poszczególnych zabytków oraz na określenie ich funkcji może pozwolić sobie historyk sztuki, który posiadł niezbędną wiedzę i opanował me- todę badawczą swojej dyscypliny. Autor niniejszego artykułu nie uzurpuje sobie takich kompetencji, zresztą ma wyznaczone inne cele. W Polsce krzyże kamienne (tylko niektóre z nich ekspiacyjne) można spotkać głównie na Dolnym i Górnym Śląsku oraz na Ziemi Lubuskiej. Pojedyncze obiekty występują także na Pomorzu Szczecińskim, w Wielkopolsce i na Kielecczyźnie. Pewna ilość krzyży zdobi krajobraz polski wzdłuż wschodniej granicy, od Kuźnicy Białostockiej aż po Przemyśl, jednakże mają one odmienny charakter (niepokut-

22 J. Mandziuk, Historia Kościoła katolickiego na Śląsku. Średniowiecze (do 1302 ), t. I, cz. 1, Warszawa 2003, s. 304-314; confer: T. Dunin-Wąsowicz, Średniowieczne znaki pielgrzymie w Polsce, w: Peregrinationes. Pielgrzymki w kulturze dawnej Europy, red. H. Manikowska, H. Zaremska, Warszawa 1995, s. 329-338; K. Wutke, Schlesische Wallfahrten nach dem heiligen Lande, DuQGS 3: 1906, S. 137-178 23 J. Mandziuk, Historia Kościoła katolickiego na Śląsku…, op. cit., s. 130: „Homo illiteratus, patrząc na obiekt sakralny, rzeźbę czy obraz, przyswajał sobie prawdy wiary, którymi miał żyć na co dzień.”

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd82009-01.indd82 8282 22009-11-12009-11-12 12:37:1712:37:17 [9] Z HISTORII KRZYŻY KAMIENNYCH ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM 83 KRZYŻY POKUTNYCH. DOLNOŚLĄSKIE PARADYGMATY

ny).24 W śląskim pejzażu dominuje krzyż, zwłaszcza tam, gdzie przeważała w prze- szłości ludność katolicka, która pragnęła utrwalić swoją pobożność w sztuce, nawet tej najskromniejszej. Uciekając się do różnych form wyrazu, sporządzała kamienne, drewniane bądź metalowe krzyże. Umieszczała je przy drogach, nade wszystko na skrzyżowaniach, na placach wiejskich, na wzgórzach górujących nad okolicą, przed świątyniami, znaczniejszymi budynkami i zwykłymi domostwami. Do wy- jątkowych obiektów pokutnych w Polsce należy zaliczyć: krzyż dwuramienny, tzw. patriarchalny, przy kościele św. Jerzego w Rydułtowach (dzielnica Wodzisławia Śląskiego) – ze względu na kształt oraz wspomniany krzyż pokutny w Stanowicach koło Strzegomia – ze względu na jego wielkość (około 4 m wysokości). Krzyże pojednania wykonywano najczęściej z miejscowego materiału, a więc z piaskowca, zlepieńca, granitu, bazaltu itp. Monolityczne rzeźby, uczynione ręką mordercy bądź okolicznego rzemieślnika, odznaczają się prostą i surową formą. Często pozostają opuszczone i zapomniane, stoją w pionie lub pochylone albo leżą na ziemi w zaroślach. Tylko niektóre są odnowione i zarejestrowane choć częściowo w świadomości okolicznej ludności. Ku zaskoczeniu miłośników wycieczek wędrownych pojawiają się kapliczki pokutne, także monolityczne. Mają one postać czworokątnego słupa zwieńczonego ostrołukową, owalną lub prostą niszą. Dawniej mieściły się w nich obrazy czy też fi gurki, dziś przeważnie świecą pustkami. Ząb czasu zrobił swoje. Przeciętne wymiary krzyża pokutnego wynoszą: wysokość 100 cm, rozpiętość ramion 70 cm, grubość 20 cm, choć spotyka się krzyże o wysokości 250 cm, jak też 50 cm.O zakwalifi kowaniu danego krzyża do obiektów pokutnych decydują nade wszystko dwa elementy: źródło pisane („compositio”), mówiące o doko- nanym mordzie i wzniesieniu przez mordercę krzyża pokutnego lub ryt jakiegoś narzędzia, przedstawiony zwykle techniką wklęsłego reliefu na przedniej stronie pomnika (relief wypukły występuje rzadziej). Na krzyżach śląskich najczęściej wyrytymi narzędziami zbrodni są: miecz, nóż, kusza i topór, rzadziej: sztylet, dzi- da, halabarda, szabla, pałka, łopata, widły, sierp, cep, nożyce, kielnia czy strza- ła. Niektóre z nich mogą być atrybutami zawodu lub stanu społecznego ofi ary (np. miecz – zabity rycerz, cztery koła – zabity woźnica, buty – zabity szewc itp.). Najstarsze krzyże występujące na Śląsku nie posiadają żadnego reliefu, są gład- kie. Z czasem jednak zaczęto wykuwać na nich prymitywne ryty narzędzi zbrodni, a następnie również daty i napisy, kiedy alfabetyzacja zatoczyła szersze kręgi. A propos lokalizacji krzyży pokutnych. Tu można mówić o pierwotnym i wtórnym umiejscowieniu. Nie we wszystkich przypadkach jesteśmy w stanie określić począt- kową lokalizację obiektu ze względu na brak wystarczających danych źródłowych. Jednakże zachodzi duże prawdopodobieństwo, iż na oryginalnych miejscach stoją te krzyże pojednania, które znajdują się w terenie mało uczęszczanym, na przykład po-

24 Confer: S. Wrzesiński, Pomniki bólu i śmierci. Zabytki dawnego prawa na ziemiach polskich, Zakrzewo 2009

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd83009-01.indd83 8383 22009-11-12009-11-12 12:37:1712:37:17 84 MIECZYSŁAW KURIAŃSKI [10]

środku lasu albo na przetrwałej miedzy mimo upływu wieków. „Czasem lokalizacja wskazana w dokumencie ugody pokutnej pokrywa się z dzisiejszym usytuowaniem obiektu. Jest tak w przypadku kapliczki pokutnej ze wsi Panków koło Świdnicy, którą zgodnie z napisem w „compositio” noszącej datę 20 marca 1494 roku, morderca miał wystawić koło mostu na Bystrzycy. Kapliczka ta, będąca najstarszą datowaną kaplicz- ką pokutną w Polsce i jedną z najstarszych w Europie, stoi tam nadal.”25 Nie sposób nie wspomnieć o typach krzyży pokutnych. Rozróżnia się ich kilka, zresztą klasyfi kacja jest po części kwestią umowną: • Krzyż łaciński – charakteryzuje się regularnymi, prostymi ramionami, umiesz- czonymi na wysokości 2/3 rzeźby. • Krzyż grecki – posiada proste, równomiernie rozmieszczone ramiona. • Krzyż maltański (joannicki) –jego górna część wraz z ramionami i trzonem rozchodzi się na zewnątrz i zwęża się ku środkowi. • Krzyż św. Antoniego – posiada kształt litery „T.” Też może to być uszkodzony krzyż łaciński lub maltański. • Krzyż barokowy – jak na barok przystało, tego typu krzyż jest bardzo zdobio- ny, zwłaszcza na ramionach. • Krzyż podwójny – jak sama nazwa wskazuje, posiada podwójne ramiona. • Krzyż koniczynowy – posiada zaokrąglone ramiona i „głowę’ na końcach.26 Wśród krzyży kamiennych, a nie zakwalifi kowanych do pokutnych, można jeszcze wyróżnić krzyże morowe, stawiane w celu odstraszenia zarazy, oraz krzy- że dziękczynne wznoszone na dowód otrzymanych łask. Obecnie przeżywamy zwiększone zainteresowanie sztuką zarówno profesjo- nalną, jak i ludową (nie zawsze ze szlachetnych pobudek). Krzyże i kapliczki przydrożne zdobią polski pejzaż i przypominają współczesnym ludziom o chrześ- cijańskich korzeniach Europy. Są one nie tylko dziedzictwem przeszłości, ale du- szą na dziś i na jutro naszej tożsamości. Niestety, doświadczamy wiele zjawisk negatywnych, naznaczonych głupotą i brakiem należytego szacunku do zabytków, egoizmem i pospolitym złodziejstwem. W czasie prac budowlanych, polowych czy jeszcze innych niszczymy relikty prze- szłości, nie zdając sobie sprawy, że zadajemy gwałt kulturze i że skutki naszych nieodpowiedzialnych czynów są często nieodwracalne. Do tego dochodzi proceder wywożenia zabytków za granicę (zwykle do Niemiec) celem sprzedaży. Nielegal- nym wywozem i handlem trudnią się nie tylko pojedyncze osoby, ale i zorganizowane grupy przestępcze. W ten sposób zginęło wiele drewnianych rzeźb z kapliczek przydrożnych, kamiennych fi gur i całych kapliczek. Szkoda, że teraz nie stawia się krzyży pokutnych za popełniony wandalizm czy kradzież zabytków.27

25 A. Scheer, Krzyże pokutne Ziemi Świdnickiej…, op. cit., s. 25 26 P. Dudziński, „Krzyż”, w: Alfabet Heraldyczny, Warszawa 1997, s. 101-102 27 Liczne relacje opisujące dewastacje i kradzieże krzyży pokutnych zamieszczono na stronie: www.krzyze.pl

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd84009-01.indd84 8484 22009-11-12009-11-12 12:37:1712:37:17 [11] Z HISTORII KRZYŻY KAMIENNYCH ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM 85 KRZYŻY POKUTNYCH. DOLNOŚLĄSKIE PARADYGMATY

3. Kamienne świadectwa z wrocławsko-oławskiego pogranicza Należy zwrócić baczną uwagę na skarby, jakie kryje pogranicze wrocławsko -oławskie. Tymi skarbami są między innymi krzyże kamienne, które dotrwały do naszych czasów całe czy też zdekompletowane. Niejednokrotnie dzięki odpo- wiedzialnej, a zarazem bezinteresownej postawie mieszkańców wspomnianych niżej miejscowości, mogą one „opowiadać” potomnym o wydarzeniach minionych wieków. Część z nich ma charakter dewocyjny, część pokutny (Sühnekreuz). Jednoznaczne rozstrzygnięcia co do funkcji owych zabytków są nader ryzykowne. W niemieckiej literaturze przedmiotu zachowały się pewne informacje odnoszące się poruszanego tematu. Dzięki nim można pokusić się o ogólny obraz kamiennych krzyży w sześciu miejscowościach leżących na pograniczu wrocławsko-oławskim.

ŻÓRAWINA (Rothsürben / Rothbach)

Krzyż kamienny (Steinkreuz) znajduje się miedzy Żórawiną i Żernikami Wiel- kimi – tak pisał H. Lutsch.28 M. Hellmich opublikował jego rysunek.29 Z kolei K. Degen30 podał trochę szczegółów, mianowicie, że krzyż pokutny (Sühnekreuz) stoi przy drodze do Żernik Wielkich, w miejscu przecięcia się z drogą do Sadkowa (granica pól). Wymiary zabytku wynoszą: wysokość – 1, 33 m, szerokość – 0, 74 m; materiał – granit. Dziś, nieco skrócony, zdobi plac przy kościele Trójcy Św. w Żórawinie.31

28 H. Lutsch, Verzeichnis der Kunstdenkmaler der Provinz Schlesien. II. Die Landkreise des Reg. – Bezirks Breslau, Breslau 1889, s. 452 29 M. Hellmich, Steinerne Zeugen mittelalterischen Rechtes in Schlesien, Liegnitz 1923, Tafel 1. 30 K. Degen, Die Bau und Kunst Denkmaler des Landkreises Breslau, Frankfurt/M 1965, s.. 262 31 Por. www.zjk.centrix.pl – FM

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd85009-01.indd85 8585 22009-11-12009-11-12 12:37:1812:37:18 86 MIECZYSŁAW KURIAŃSKI [12]

PISKORZÓW (Gross Peiskerau)

H. Lutsch odnotował, iż krzyż kamienny znajduje się przy drodze wiejskiej.32 Późniejszy autor M. Hellmich zademonstrował jego kształt.33 Zabytek stoi na koń- cu wsi, przy drodze z Wierzbna do Swojkowa. Dziś jest już podniesiony do pionu i utwierdzony w podłożu.

JANKÓW (Jankau)

H. Lutsch wspomniał o jednym prostym krzyżu kamiennym.34 Ale dziś moż- na naliczyć trzy krzyże kamienne, które widoczne są przed południową bramą wejściową na teren przykościelny. Ich wizerunki utrwalił M. Hellmich w swojej pracy.35

32 H. Lutsch, Verzeichnis…, op. cit, s. 384 M. 33 Hellmich, Steinerne Zeugen…, op. cit, Tafel 4. 34 H. Lutsch, Verzeichnis…, op. cit, s. 373 M. 35 Hellmich, Steinerne Zeugen…, op. cit, Tafel 4.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd86009-01.indd86 8686 22009-11-12009-11-12 12:37:1912:37:19 [13] Z HISTORII KRZYŻY KAMIENNYCH ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM 87 KRZYŻY POKUTNYCH. DOLNOŚLĄSKIE PARADYGMATY

GROBLICE (Grebelwitz)

U M. Hellmicha występuje informacja, wedle której krzyż znajduje się przy drodze polnej na granicy między Groblicami i Jankowicami.36 Ów relikt stoi tam do dziś.

SIECHNICE (Tschechnitz / Kraftborn)

M. Hellmich w swojej pracy zilustrował dwa kamienne krzyże.37 Następnie K. Degen38 podał ich dokładne położenie. Pierwszy z nich został zlokalizowany na północnym zachodzie od wsi, przy drodze prowadzącej do Wrocławia; drugi na południowym wschodzie od wsi, na polu, na północ od cmentarza komunalne- go. Ponadto uzupełnił informacje jeszcze innymi danymi, takimi jak: wymiary – I: wysokość – 1, 5o m, szerokość – 1, 05 m; II: wysokość –2, 00 m, szerokość – 1, 05 m; użyty materiał – granit; rodzaj krzyża – pokutny (Sühnekreuz). Pierwszy krzyż uważa się dziś za zaginiony; drugi jest obecnie na siechnickim cmentarzu.39

36 Ibidem, Tafel 4. 37 Ibidem, Tafel 1. 38 K. Degen, Die Bau…, op.cit., s. 309 39 M. Perzycki, Zbrodnia i pedagogika, „Gazeta Gminna” (Gmina Święta Katarzyna), nr 41/2006, s. 1– 3. Autor artykułu przedstawił m. in . uratowanie krzyża siechnickiego przed zniszczeniem.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd87009-01.indd87 8787 22009-11-12009-11-12 12:37:1912:37:19 88 MIECZYSŁAW KURIAŃSKI [14]

SOBOCISKO (Zottwitz)

H. Lutsch40 wzmiankował o jakimś bliżej nie określonym krzyżu w Sobocisku, natomiast M. Hellmich41 wspomniał o dwóch krzyżach. Pierwszy znajduje się przy kościelnym murze, w pobliżu skrzyżowania głównych ulic w centrum wsi. Drugi zachował się na końcu wsi, przy drodze do Jarosławic.

Zakończenie Autor niniejszego przedłożenia pragnął zarysować problematykę krzyży kamiennych w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem krzyży pokutnych zachowanych na pograniczu ziemi wrocławskiej i oławskiej. Przedstawił tło religijne zagadnienia, na które składają się elementy teologii chrześcijańskiej mającej istotny wpływ na kształt ówczesnego prawa karnego. Widać wyraźnie, jak religia chrześ- cijańska przenikała prawodawstwo i czyniła go bardziej ludzkim. Skazany prawomocnym wyrokiem za zabójstwo miał szansę odpokutować swoją winę i powrócić do społeczności jako pożyteczny jej członek. Zewnętrznym wyrazem przemiany wewnętrznej mordercy oraz pojednania z Bogiem i bliźnim był najczęściej przy- drożny krzyż, który z czasem zaczął pełnić funkcję świadka minionych wydarzeń. Dzięki niemu przeszłość nie całkiem odeszła w niepamięć; dla obecnie żyjących stał się nie tylko dziełem sztuki, lecz także znakiem wiary. Wymienione miejscowości posiadają własne krzyże kamienne, nie do końca zidentyﬁ kowane co do proweniencji. Szczęście, że zachowały się. Są one dla nas heroldami dawnych dziejów. Troszczmy się o nie i bądźmy wdzięczni naszym przodkom, którzy zadbali o to, by ich dziedzictwo wykute w kamieniu głosiło chwałę Bożą i kruchą wielkość synów marnotrawnych w tym zakątku Śląska. Poruszony temat wymaga dalszych specjalistycznych i systematycznych badań naukowych dla całościowego ujęcia problemu.

40 H. Lutsch, Verzeichnis…, op. cit, s. 390 41 M. Hellmich, Steinerne Zeugen…, op. cit, Tafel 4

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd88009-01.indd88 8888 22009-11-12009-11-12 12:37:2012:37:20 [15] ABOUT THE HISTORY OF STONE CROSSES WITH SPECIAL CONSIDERATION 89 TO THE PENITENTIAL CROSSES. THE LOWER SILESIAN PARADIGMS.

Summary The stone crosses, especially the penitential crosses in Lower Silesia, are the subject of this article. The above – mentioned monuments of art often have the origin in the Middle Ages. The German lands are their cradle. In the cause of time they appeared in all Europe. Some belonged to the devotional relics of the past, other to the penitential relics. In the medieval times the ideas of the Christian theology filled the whole spheres of the individual and common life, including the anthropology. Next it had a repercussion on the administration of justice. E.g. an assassin was obliged to pay the victim family the fine for committing slaughter, to cover the law and funeral costs, to offer the Church wax candles, to apologize to the family of the dead and God, to erect a cross of reconciliation, to go on a pilgrimage to one of the places famous for grace (Rome, Jerusalem, Santiago de Compostela). So the punishment was nasty and educational. Today the erect crosses recall the past centuries. On many occasions it is scarcely possible to say which of them are penitential because it lacks the knowledge based on authority and the sculptural attributes of crime. The stone crosses still exist on the Wrocław – Oława borderland, some of them of the unknown provenance. We should know that there are such relics and we ought to protect them with solicitude. Since they constitute precious European heritage. The question needs a continuous study. Transl. by Mieczysław Kuriański

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd89009-01.indd89 8989 22009-11-12009-11-12 12:37:2012:37:20 SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd90009-01.indd90 9090 22009-11-12009-11-12 12:37:2112:37:21 Saeculum Christianum 16 (2009) nr 1

KS. JÓZEF MANDZIUK POSTACIE ŚLĄSKIEGO KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO W CZASACH NOWOŻYTNYCH W 1986 r. kardynał Henryk Gulbinowicz, metropolita wrocławski, w liście pa- sterskim zazpowiadającym 1000-lecie diecezji wrocławskiej, napisał: „Dziełem upamiętniającym nasze milenium będzie opracowanie i wydanie kilkutomowego dzieła zbiorowego o charakterze historyczno-teologicznym, poświęconego Koś- ciołowi diecezjalnemu i jego 1000-leciu nad Odrą”. Niestety do realizacji tego planu nie doszło ze względu na brak odpowiedniego grona dolnośląskich historyków. Po 7 latach ks. Józef Mandziuk podjął się osobiście napisać „monografi ę milenij- ną”, zakrojoną aż na 12-tomów. Wielka praca dobiega końca i przygotowywane jest „wydanie bibliofi lskie”, poprawione, poszerzone, na wysokim poziomie edy- torskim. Tenże autor podjął też myśl swojego arcybiskupa i przystąpił do popular- nego opracowania kościelnych dziejów Śląska. Jego zamiarem jest ukazanie historii śląskiego Kościoła od powstania diecezji na tle życia poszczególnych postaci, którzy w jakiś sposób zaznaczyły swoją obecność w przeszłości. Zanim powstaną zaplanowane tomiki, ubogacone licznymi ilustracjami, zdaniem autora powinny one ukazać się drukiem w dostępnych czasopismach. Dotychczas opublikowano 100 „postaci” z epoki średniowiecza na łamach „Gościa Niedzielnego”, wkładka wrocławska, dzięki życzliwości ówczesnego redaktora ks. Janusza Gorczycy. Ak- tualnie drukowane są „postacie” z czasów nowożytnych w stojącym na wysokim poziomie miesięczniku Parafi i św. Elżbiety we Wrocławiu pt: „Jak być człowie- kiem?”, redagowanym przez ks. dra hab. Franciszka Głoda oraz w społeczno-kul- turalnym kwartalniku pt.: „Nawisłocze”, wydawanym przez ks. dra Włodzimierza Gąsiewskiego. Każda z opracowanych postaci, umieszczonych na łamach „Sae- culum Christianum”, stanowi osobną jednostkę bibliografi czną.

CESARZ RUDOLF II I JEGO LIST MAJESTATYCZNY Z 1609 R. Po cesarzu Maksymilianie II, który był obojętny w sprawach wiary i nie stawiał protestantom żadnych przeszkód, władzę objął w 1576 r. cesarz Rudolf II. Wobec in- nowierców zaostrzył on znacznie swoje postępowanie, uświadamiając im w 1604 r. brak podstawy prawnej działania augsburskiego pokoju religijnego na terenie Ślą- ska. Pod koniec jego długoletnich rządów zrodziła się silna opozycja protestancka

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd91009-01.indd91 9191 22009-11-12009-11-12 12:37:2112:37:21 92 KS. JÓZEF MANDZIUK [2]

w krajach czeskich i na Śląsku. Dążono do większego poszanowania autonomii kra- jów związkowych. Konﬂ ikt przyspieszyły kłótnie w rodzinie Habsburgów między starym cesarzem a ambitnym arcyksięciem Maciejem. Ta sytuacja doprowadziła do zachwiania ostrożnej i przemyślanej polityki dynastii, której jednym z naczel- nych celów było niedopuszczenie do zintegrowania się poszczególnych krajów dla przeprowadzenia wspólnych celów politycznych. W 1608 r. wybuchł bunt arcyksię- cia Macieja, który obietnicami wolności religijnych i akceptacji praw stanowych zjednoczył wokół swojej osoby stany austriackie, węgierskie i morawskie i nawiązał ożywione kontakty ze stanami czeskimi i śląskimi. Stany czeskie wystawiły w tym roku własne siły zbrojne i na odbytym sejmie wysunęły szereg postulatów natury politycznej i wyznaniowej pod adresem władcy, odludka i dziwaka, pędzącego samotne życie w swoim praskim zamku w chorobliwej bezczynności. Król przyjął żądania polityczne i obiecał na następnym sejmie przyznanie tolerancji religijnej dla protestan- tów. Z bratem Maciejem zawarł układ, odstępując mu rządy w Austrii, na Węgrzech i na Morawach. Dla siebie zachował Czechy wraz ze Śląskiem i koronę cesarską. Osłabienie władzy Rudolfa wykorzystały stany czeskie i śląskie, przyjmując całą inicjatywę opozycyjną w swoje ręce. W sierpniu tegoż roku nowy śląski starosta generalny, książę Karol II ziębicki, zwołał stany śląskie do Wrocławia, gdzie postanowiono wysłać do Pragi ułożone Gravamina, zawierające dwa główne postulaty: zapewnienie swobody religijnej dla luteran i mianowanie księcia świeckiego generalnym starosta Śląska. Odpowiedź władcy była wymijającą, a odnośnie drugiego postulatu wprost odmowna. Wówczas na wiosnę 1609 r. stany śląskie wysłały do Pragi ponowne poselstwo, grożąc królowi wstrzymanie podatków. Następnie do- szło do zawiązania układu wojskowego między stanami czeskimi i śląskimi, w wyniku którego zawarto związek obronny w celu obrony protestantyzmu. Został on wkrótce ratyﬁ kowany przez sejm śląski. Te pociągnięcia zmusiły cesarza Rudolfa II do ustępstw. Najpierw w czerwcu 1609 r. wydał dla Czech List majestatyczny, mó- wiący o wolności religijnej dla wyznawców konfesji augsburskiej, z wykluczeniem kalwinów, a następnie w sierpniu podpisał osobny dla Śląska. Cesarz zatwierdził też dokument wykluczający na przyszłość powierzanie funkcji starosty generalnego na Śląsku biskupom wrocławskim, rezerwując ten urząd dla śląskich książąt świe- ckich. Dokument określał również sposób wyboru biskupa wrocławskiego, którym mógł zostać tylko urodzony Ślązak lub Czech. W Liście majestatycznym sformułowano sześć zasad stosunków między wyznawcami religii katolickiej i luterańskiej. Najpierw określono równą wolność religijną dla obu wyznań, pisząc, że zarówno książęta, szlachta, jak i każdy mieszkaniec Śląska z osobna, mieszkający w dobrach kościelnych jak i świeckich, w księstwach bezpośrednio podległych królowi, na wsi lub w mieście, posiadają prawo wolnego, nie objętego żadnymi warunkami wyznawania własnej religii i jej kultu. Między obu wyznaniami ma być zachowany pokój. Wszystkich obejmuje wolność sumienia i nikt nie może być zmuszany do zmiany konfesji, z tego powodu wypędzany, pozbawiony urzędu lub dręczony w jakikolwiek sposób.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd92009-01.indd92 9292 22009-11-12009-11-12 12:37:2112:37:21 [3] POSTACIE ŚLĄSKIEGO KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO W CZASACH NOWOŻYTNYCH 93

Punkt drugi dotyczył prawa własności i ustalał, że pretensje prawne o zagarnięcie lub bezprawne przejęcie własności mogą być wnoszone tylko na podstawie aktualnego stanu posiadania. Chodziło tu przede wszystkim o kościoły i szkoły wykorzy- stywane przez protestantów. Paragraf ten zamykał drogę jakimkolwiek procesom o ich odebranie i zwrot Kościołowi katolickiemu jako pierwotnemu posiadaczowi. Ważny był punkt trzeci, który zezwalał książętom, stanom oraz poddanym w księstwach dziedzicznych wznoszenie nowych obiektów sakralnych oraz zabu- dowań szkolnych według aktualnych potrzeb. Punkt czwarty dotyczył wyłącznie wyznania luterańskiego, gdyż gwarantował prawa istniejących konsystorzy i zezwalał na urządzanie nowych, zajmujących się przede wszystkim ordynacją pastorów oraz sprawami dotyczącymi związków małżeńskich. W zapisie wyrażono też zgodę na zorganizowanie generalnego kon- systorza dla całego Śląska. Następny punkt dotyczył spraw pogrzebów i cmentarzy, które miały być do- stępne dla pochówku zmarłych obydwu tych wyznań. W razie odmowy pochówku z innych powodów rodzina zmarłego otrzymywała prawo zwrócenia się do innych rządcy paraﬁ i o dokonanie obrzędów pogrzebowych. W zależności od potrzeb mogły być zakładane nowe cmentarze. Ostatni punku dokumentu cesarskiego przewidywał kasację wszystkich dotychczasowych zarządzeń, które były sprzeczne z ogłoszonymi postanowieniami. Opublikowany śląski List majestatyczny stanowił zasadniczą ustawę wyznanio- wą dla Śląska i gwarantował zasadę w dużej mierze pełnej tolerancji religijnej. W maju 1611 r. Rudolf II abdykował, a stany czeskie oﬁ arowały tron królewski jego bratu Maciejowi. Cesarz niebawem zmarł, a Maciej zasiadł również na tronie cesarskim. Już jako król czeski potwierdził oba Listy majestatyczne. Protestanc- cy książęta i panowie mogli na krótko stosować zasadę cuius regio eius religio. Wkrótce dalsze losy protestantyzmu śląskiego zostały związane z wydarzeniami wojny 30-letniej, po zakończeniu której wypracowana przez innowierców nieto- lerancyjna zasad zwróciła się przeciwko nim.

SCHÖNAICHOWIE – PRZEDSTAWICIELE KALWINIZMU NA ŚLĄSKU Na ziemi śląskiej pierwszym i najsilniejszym wyznaniem protestanckim był luteranizm, który opanował zarówno śląskie miasta, jak i książąt piastowskich. Opracowana przez protestantów i zawarta w pokoju augsburskim z 1555 r. zasada cuius regio eius religio bardzo służyła propagowaniu idei innowierczych wśród społeczeństwa śląskiego. Sytuacja wyznaniowa zmieniła się na począt- ku XVII w., kiedy do głosu coraz bardziej dochodził kalwinizm, zwalczany za- równo przez katolików jak i luteran. Wyznawcy Jana Kalwina istnieli na Śląsku już w połowie XVI stulecia, lecz nie odgrywali wówczas większej roli. Teraz, o dziwo, do społeczności kalwińskiej zaczęli gremialnie przystępować książęta śląscy. Podobnie było wcześniej na terenach Rzeczpospolitej Obojga Narodów.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd93009-01.indd93 9393 22009-11-12009-11-12 12:37:2212:37:22 94 KS. JÓZEF MANDZIUK [4]

Z wielkich protektorów luteranizmu stawali się oni zwolennikami Kościoła ewangelicko-reformowanego. Jako pierwszy w obozie kalwińskim znalazł się w 1611 r. margrabia Jan Jerzy Hohenzollern, książę na Karniowie. Był on związany z dynastią elektora brandenburskiego, która była dla śląskich książąt od 1 połowy XVI w. najważniejszym sojusznikiem protestanckim w Rzeszy. Ok. 1614 r. nastąpiła konwersja dwóch książąt piastowskich legnicko-brzeskich, Jana Chrystiana i Jana Rudolfa. Kon- wersja ta ukazywała determinację polityczną książąt legnicko-brzeskich w rywa- lizacji z królem czeskim i stanowiła otwarte mu wyzwanie. Nie mieli oni ochrony prawnej, gdyż nie zostali objęci postanowieniami zarówno pokoju augsburskiego z 1555 r., jak i Listu majestatycznego z 1609 r. W ogóle wyznawcy kalwinizmu byli postrzegani przez luteranów, jako najgorszy rodzaj herezji ze względu na po- gardę Eucharystii. Przejście książąt (z wyjątkiem księcia oleśnickiego Karola II, który nadal po- został luteraninem) do obozu kalwińskiego, spowodowało, że w krótkim czasie wyznanie to stało się poważną siłą wśród stanów śląskich. Zyskało ono również wielu księży i pastorów, natomiast nie miało większego wpływu wśród ludności miejskiej i wieśniaczej. Nastąpiła paradoksalna sytuacja, że władcy byli wyznawcami kalwinizmu, a podani trwali przy luteranizmie. Na tym tle doszło do konfl iktu poddanych z księciem Jerzym Chrystianem, gorliwym kalwinem. Podob- nie mieszczanie Karniowa w 1616 r. ostro zareagowali na próbę narzucenia im przez margrabiego Jana Jerzego kalwińskiej koncepcji kultu, radykalnie burzącej ustaloną od dawna formę nabożeństw wyznania augsburskiego. Na ogół jednak Piastowie po przejściu na kalwinizm zachowali tolerancyjną postawę i szanowa- li przywiązanie poddanych do tradycji. W ten sposób została zachwiana zasada cuius regio eius religio. Z grona możnych rodów śląskich głównymi wyznawcami kalwinizmu byli Schönaichowie, panowie na Siedlisku. Ich państwo powstało w 1601 r. , a cesarz Leopold I w 1697 r. podniósł je do rangi wolnego państwa stanowego. Przedstawi- ciel rodu Jerzy założył gimnazjum w Bytomiu n. Odrą, które stało się wpływowym ośrodkiem kalwinizmu. Reprezentowało ono poziom akademicki z wydziałami: teologii, medycyny, prawa, astronomii, fi lozofi i, retoryki i poetyki. Jego wycho- wankiem był poeta Marcin Opitz, sekretarz króla polskiego Władysława IV. Tzw. Schönaichianum zostało zlikwidowane w 1628 r. za zbytnie szerzenie kalwinizmu, po upadku tego wyznania w pierwszym okresie wojny 30-letniej. Jeden z członków tego roku, Jan Karol, został podniesiony przez króla Fryderyka II do rangi stanu książęcego i otrzymał stanowisko pierwszego prezydenta sądu wrocławskiego. Wróćmy do problematyki kalwinizmu, która nabrał szerszego rozgłosu w związ- ku z wybuchem wojny 30-letniej. Kalwini nadal nie cieszyli się tolerancją i jak wyżej wspomniano byli wyłączeni z dobrodziejstw przyznanych luteranom Listem majestatycznym cesarza Rudolfa II z 1609 r. Jednak ich znaczenie było znaczne i książęta mianowali swoich kalwińskich kaznodziejów nadwornych zwierzchni-

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd94009-01.indd94 9494 22009-11-12009-11-12 12:37:2212:37:22 [5] POSTACIE ŚLĄSKIEGO KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO W CZASACH NOWOŻYTNYCH 95

kami całego kleru protestanckiego. Sytuacja kalwinów umocniła się po wybuchu wojny 30-letniej. Otóż w 1618 r. w wyniku powstania praskiego stany czeskie po- wołały rząd, uchwaliły podatek na wojsko, na czele którego stanął hrabia Henryk Thurn. Zwrócono się o pomoc do stanów śląskich, które wystawiły 4000 piechoty i 2000 jazdy konnej. Margrabia Jan Jerzy z Karniowa połączył swój oddział z armią Turna i podążył w stronę Wiednia. W połowie następnego roku w Pradze ogłoszono powołanie państwa związkowego na czele z królem w osobie Frydery- ka V, elektora Palatynatu, wielkiego zwolennika nauki Jana Kalwina. Na Śląsku w październiku 1619 r. ogłoszono wybór nowego władcy i utworzono rząd krajo- wy, na czele którego stanął książę Jan Chrystian brzeski jako starosta generalny, a naczelnym dowódcą wojska śląskiego obwołano Jana Jerzego Hohenzollerna. W ten sposób kawini śląscy triumfowali. W lutym 1620 r. do Wrocławia przy- był król Fryderyk, a stany śląskie złożyły mu hołd poddańczy. Katolicy zajęli stanowisko wyczekujące, a wrocławska kapituła katedralna namyślała się czy powinna złożyć hołd nowemu władcy. Ostatecznie 28 lutego uznała go za króla czeskiego. Fryderyk potwierdził przywileje kraju i jako kalwin przyrzekł pełną wolność religijną, rozszerzając dobrodziejstwa Listu majestatycznego również na kalwinów. Z miejsca wzrosła ilość zborów reformowanych, a w królewskim zamku wrocławskich urządzono nawet kaplicę dla kalwinów. Sytuacja zmieniła się po decydującej bitwie pod Białą Górą w pobliżu Pragi, do której doszło 20 XI 1620 r. Wojska cesarskie pod dowództwem księcia Maksy- miliana rozgromiły armię króla Fryderyka, który sam uszedł na Śląsk i zatrzymał się we Wrocławiu. W grudniu stany śląskie wyraziły mu poparcie i uchwaliły fundusze na dalszą wojnę z cesarzem. Wkrótce jednak „król zimowy” stracił nadzieję w zwycięstwo, upoważnił stany śląskie do podjęcia rokowań z elektorem saskim Janem Jerzym i udał się do Berlina. Po zdobyciu Heidelbergu został pozbawiony własnego księstwa dziedzicznego, a godność elektora została przeniesiona na katolickiego księcia bawarskiego Maksymiliana. Na Śląsku doszło za pośrednictwem elektora saskiego do ugody z cesarzem, który udzielił ogólnej amnestii, potwierdził przywileje, a nawet List majestatyczny. Stany śląskie natomiast przyrzekły zerwanie wszelkich powiązań z wrogami cesarza i zapłacenie 300 000 guldenów jako odszkodowanie wojenne. Książę Jan Chrystian brzeski złożył urząd namiestnika i udał się na dwór swojego szwagra elektora brandenburskiego Jerzego Wilhelma. Urząd namiestnika przejął jego brat Jerzy Rudolf legnicki. Jednak w 1628 r. zrzekł się on sprawowania tejże funkcji, mając dość lekceważenia swojego urzędu. Jego miejsce zajął książę Henryk Wacław ziębicko-oleśnicki, mający dużo mniejszy autorytet. W tym czasie urząd starosty zamieniono w Urząd Zwierzchni, który stał się monarszym organem wła- dzy. Król bowiem powoływał i opłacał jego członków: starostę, kanclerza, trzech radców i sekretarza, a potem jeszcze pięciu innych urzędników. Co się działo ze skompromitowanym margrabią Janem Jerzym karniowskim? Otóż kontynuował walkę z cesarzem w obronie króla Fryderyka. Stojąc na cze-

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd95009-01.indd95 9595 22009-11-12009-11-12 12:37:2312:37:23 96 KS. JÓZEF MANDZIUK [6]

le 6-tysięcznej armii spustoszył biskupie księstwo nyskie, nakładając na miesz- kańców wysoką kontrybucję, której spłacenie doprowadziło wielu do kompletnej ruiny. Następnie przeszedł do hrabstwa kłodzkiego, gdzie pozostawił część swoich żołnierzy pod komenda młodego Bernarda Turna, a sam dotarł do księstwa opawskiego. Do dalszej walki zachęcał go książę Bethlen Gabor z Siedmiogrodu, któremu jednak nie udało się połączyć z wojskiego margrabiego. Ten zmienny i niesłowny władca zawarł wkrótce pokój z cesarzem i za zrzeczenie się god- ności króla węgierskiego otrzymał księstwo opolsko-raciborskie w posiadanie dziedziczne. W takiej sytuacji Hohenzollern rozpuścił wojsko został pozbawiony przez cesarza księstwa karniowskiego i w 1624 r. zmarł na wygnaniu. Kalwinizm przetrwał do pokoju westfalskiego, po którym nastąpiła redukcja kościołów i rzadko można było spotkać kryptokalwinów.

CESARZ FERDYNAND II I KONTREFORMACJA W KRAJACH HABSBURSKICH Mnich augustiański Marcin Luter i inni XVI-wieczni reformatorzy usiłowali przeprowadzić reformę Kościoła katolickiego. Ich zabiegi w wielu wypadkach były słuszne, bo Kościół ciągle wymaga reformy, jest po prostu in statu reformandi. Jednak realizacja zamierzeń była wprost fatalna. Nie widzieli oni w Kościele dwóch pierwiastków: Boskiego i ludzkiego, traktując je jako całość. Potępiając ludzie nadużycia, odrzucali oni wiele dogmatów i sakramentów św. oraz Kościół hierarchiczny, pałając doń nawet nienawiścią. To była reformacja protestancka. Obradujący przez wiele lat (1545-1564) Sobór Powszechny w Trydencie, po pokonaniu licznych trudności i wykonaniu ogromnej pracy, określił prawdzi- wą reformę życia kościelnego, krystalizując też niektóre prawdy wiary w formie dogmatów. W oparciu o dekrety i postanowienia trydenckie wybitni i gorliwi hierarchowie, teologowie, zwłaszcza z grona jezuitów oraz duszpasterze rozpoczęli wprowadzanie tejże reformy w życie. Przy zaangażowaniu tych ludzi, od papieży do braciszków zakonnych, usiłowano wykształcić nową generację świadomych katolików i dotrzeć do protestantów pozbawionych wybitnych osobistości na mia- rę Lutra, Melanchtona czy Kalwina. W ten sposób rozpoczął się okres wprowadzania w życie prawdziwej reformy poprzez realizację postanowień trydenckich. Po wewnętrznym umocnieniu Kościół katolicki skupił swoje wysiłki na od- zyskiwaniu utraconych pozycji. W ten sposób zrodziła się idea kontrreformacji, czyli przyciągania innowierców do katolicyzmu i „redukcji” dawnych instytucji kościelnych przy pomocy władzy świeckiej. W tej akcji uzupełniała się aktywność wewnętrzna z działalnością zewnętrzną, które były ze sobą wzajemnie związane Przy tym dały znać o sobie dwie zasady: średniowieczna brachium saeculare oraz wypracowana przez protestantów cuius regio eius regio. Kontrreformacja była widoczna w różnych krajach europejskich, a przede wszystkim na terenach języka niemieckiego. Tam bowiem władcy katoliccy zaczę- li świadomie korzystać z ius reformandi, umożliwiając religii katolickiej domina-

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd96009-01.indd96 9696 22009-11-12009-11-12 12:37:2312:37:23 [7] POSTACIE ŚLĄSKIEGO KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO W CZASACH NOWOŻYTNYCH 97

cję na własnych terenach. Na czele władców katolickich kroczyli Habsburgowie, zawsze wierni katolicyzmowi, którzy w protestantyzmie widzieli nie tylko wroga Kościoła katolickiego, ale samej władzy cesarskiej, a nawet sprzymierzeńców potęgi tureckiej. W dużej mierze na tle kontrreformacji wybuchła długa, krwawa i wyniszczająca wojna 30-letnia. Miała ona także wydźwięk religijny, gdy naprze- ciwko siebie stanęli katolicy i protestanci. W tej walce z protestantyzmem cywilne władze habsburskie nie wykluczały aktów przemocy i gwałtu, działania różnych osławionych „dragonów Lichtensteina”. Wydarzenia krwawej wojny 30-letnie roz- grywały się również na terytorium Śląska, należącego do dynastii Habsburgów. W akcji kontrreformacyjnej najbardziej zaznaczył się Ferdynand II Habsburg, od 1619 r. cesarz rzymsko-niemiecki. Wychowany w Ingolstadzie, codziennie uczestniczył w swojej prywatnej kaplicy w dwóch Mszach św., w niedziele i świę- ta brał udział w sumie, słuchał kazania i śpiewał nieszpory. Co tydzień przystę- pował do Komunii św. Do stołu zapraszał jezuitów i kapucynów, by prowadzić z nimi dysputy religijne. Szczerze pragnął triumfu Kościoła katolickiego, przyj- mując za swoja dewizę św. Ignacego Loyoli: ad maiorem Dei gloriam. Po objęciu tronu cesarskiego 41-letni władca, mając przykre doświadczenia z protestantami w Czechach, wzmógł akcję kontrreformacyjną. Po bitwie pod Białą Górą z Czech wypędzono predykantów, a z uniwersytetów luterańskich odwołano czeskich studentów. Innowierców wykluczano z pełnienia wszelkich godności i stanowisk. W 1622 r. powołano specjalną komisję, której zadaniem było przygotowanie restauracji katolicyzmu w Czechach. Na jej wniosek pięć lat później władca polecił protestantom czeskim przyjęcie katolicyzmu w ciągu pół roku lub opuszczenie kraju. Na skutek tego zarządzenia wyemigrowało z Czech i Moraw ok. 120 000 innowierców, z wyjątkiem Żydów. Od 1919 r. cesarz kontynuował restaurację katolicyzmu w Styrii i Karyntii, zmuszając w 1628 r. szlachtę protestancką do opuszczenia kraju. Ponad 700 przedstawicieli szlachty opuściło wówczas kraj, a pozostali często byli katolikami tylko z nazwy. W 1624 r. w Górnej Austrii do emigracji zmuszano protestanckich kaznodziejów i nauczycieli, a w rok później zagrożono wygnaniem pozostałych mieszkańców, jeśli nie przyjmą katolicyzmu. Po krwawym stłumieniu popierane- go przez szlachtę powstania chłopskiego, pozbawiono także szlachciców, uznanych za rebeliantów, swobodnego wyznawania wiary. Podobnie w 1627 r. wypę- dzono wszystkich predykantów i nauczycieli z Dolnej Austrii i Wiednia. Wykorzystując sukcesy militarne, cesarz Ferdynand II wydał 6 III 1629 r. słyn- ny edykt restytucyjny, nakazujący zwrot dóbr kościelnych, zagarniętych przez protestantów po rozejmie passawskim z 1552 r. Stanom katolickim zagwarantowano nieograniczone ius reformandi. Wydawało się, że potęga niemieckiego protestantyzmu została ostatecznie złamana. A jednak trwała jeszcze wojna 30-letnia, zakończona ostateczne pokojem westfalskim w 1648 r. Można powiedzieć, że cesarz Ferdynand II w duchu protestanckiej zasady cuius regio eius religio uczynił dla katolicyzmu najwięcej ze wszystkich władców

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd97009-01.indd97 9797 22009-11-12009-11-12 12:37:2412:37:24 98 KS. JÓZEF MANDZIUK [8]

dynastii habsburskiej. On sam odznaczał się wytrwałością w dążeniu do obranego celu i niezależnością myślenia.

OPPERSDORFOWIE – PRZEDSTAWICIELE KONTRREFORMACJI NA ŚLĄSKU Śląsk wchodził w skład monarchii habsburskiej, stąd duch kontrreformacji w Austrii i w pobliskich Czechach płynął na jego terytorium. Stamtąd czerpa- no wzory w siłowym przywracaniu katolicyzmu na terenach opanowanych przez protestantów. W tej akcji restauracji „starej wiary” siłą rzeczy musiało dochodzić do współpracy władzy kościelnej i świeckiej. Ponieważ działalność kontrreformacyjna prowadzona była w okresie wojny 30-letniej, przeto zdziczałe obyczaje wojenne miały swój wpływ na przebieg wydarzeń zmazanych z ówczesnym ży- ciem kościelnym. Przegląd akcji kontrreformacyjnej śląskich władców rozpoczniemy od księ- stwa cieszyńskiego, gdzie w 1610 r. na katolicyzm przeszedł książę Adam Wac- ław, znany z dotychczasowej działalności luterańskiej. Kierowany gorliwością konwertyty, z miejsca przystąpił do tępienia protestantów. Jednak jego zapędy rekatolizacyjne ograniczały się do samego Cieszyna i dóbr książęcych, gdyż w innych posiadłościach szlachta protestancka nadal utrzymywała wiarę katoli- cką. Następcą Adama Wacława został młodociany Fryderyk Wilhelm, który objął władzę w 1623 r. Dwa lata później zmarł w Kolonii, w drodze do Niderlandów, gdzie miał wziąć udział w oblężeniu twierdzy Bredy, obleganej przez Hiszpanów. W testamencie przekazał rządy swojej siostrze Elżbiecie Lukrecji, lecz władze cesarskie wysunęły roszczenia do objęcia księstwa cieszyńskiego w posiadanie jako lenno. Dopiero w 1638 r. cesarz Ferdynand III pozwolił księżnej władać księ- stwem w dożywocie. Kontrreformacja dała znać o sobie w 1628 r., kiedy burgrabia Hannibal Dohna zarządził zamknięcie protestanckich kościołów w Cieszynie, a rada miejska została zmuszona do przyjęcia katolicyzmu. W roku następnym księżna Elżbieta Lukrecja wydała statut w sprawach religijnych, ustanawiając wyłączność wyznania katolickiego w mieście. Kult luterański rozwijał się potajemnie, a w Cieszynie nie stosowano przymusu przy nawracaniu na katolicyzm. Po przejściu w 1653 r. księstwa cieszyńskiego w bezpośrednie władanie Habs- burgów, wydano serie rozporządzeń dotyczących majętności kościelnych i wprowadzenia proboszczów katolickich. Kult katolicki zaprowadzono do 49 kościo- łów i 1 kaplicy protestanckiej. Protestantyzm jednak przetrwał tam do czasów współczesnych. W 1622 r. księstwo opolsko-raciborskie znalazło się w posiadaniu księcia Bethela Gabora z Siedmiogrodu. Do jego rządów z dużą rezerwą odnosiła się szlachta górnośląska i władze ogólnośląskie ze starostą generalnym księciem Rudolfem legnickim. Jedynie miał on większe poważanie wśród protestanckiego mieszczaństwa górnośląskiego. W roku następnym cesarz Ferdynand II zerwał pakt z Bethlenem i jego księstwo otrzymał najpierw burgrabia Hannibal Dohna,

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd98009-01.indd98 9898 22009-11-12009-11-12 12:37:2412:37:24 [9] POSTACIE ŚLĄSKIEGO KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO W CZASACH NOWOŻYTNYCH 99

potem biskup wrocławski Karol Habsburg, a wreszcie syn władcy – Ferdynand. W takich okolicznościach rekatolicyzacja nabrała rozpędu, choć w księstwie opolsko-raciborskim protestantów dotychczas było najmniej. O sile protestantyzmu śląskiego świadczy fakt, że innowiercy opanowali rów- nież biskupie księstwo nysko-otmuchowskie. Dopiero w l. 1626-1629 zabroniono tam w ogóle kultu luterańskiego i protestantom pozostawiono wybór: albo przyjąć katolicyzm, albo opuścić granice księstwa. Powołującym się na List majestatyczny z 1609 r. odpowiadano, że biskup Karol jako książę nysko-otmuchowski nigdy tego aktu nie uznał. W akcji rekatolizacyjnej na Śląsku najbardziej zasłużyli się Oppersdorffowie, panowie na Głogówku. Ich dewizą była wierność wobec cesarza i gorliwość katolicka. Już w l. 1605-1606 sprowadzili oni do Głogówka jezuitów z kolegium ołomunieckiego i w dalszych latach rozwijali działalność antyprotestancką. W 1617 r. Jan Jerzy Oppersdorff zebrał na ratuszu wszystkich protestantów, do- magających się wolności religijnej, kazał ich pojmać, a w plakatach na ulicach piętnował jako „szelmów i buntowników”. Następnie zamknął szkołę luterańska, zburzył zbór ewangelicki, a wszystkich zwolenników wyznania augsburskiego wyrzucił z miasta. Te restrykcje doprowadziły do rozruchów w posiadłościach Op- persdorffów, które zakończyły się w 1625 r. zwycięstwem Rudolfa Oppersdorffa. Natomiast Jan Jerzy został starosta głogowskim i prowadził akcję rekatolizacyjną na tamtejszym terenie. Inny członek rodu, Fryderyk Oppersdorff, zasłynął z gor- liwości katolickiej jako starosta opolsko-raciborski. W 1628 r. do Głogówka po- wrócili franciszkanie, którzy przebudowali w stylu barokowym kościół klasztorny pw. św. Franciszka z Asyżu. W l. 1630-1634 z inicjatywy Jerzego III Oppersdorffa zbudowano przyniż domek loretański z ﬁ gurką Matki Bożej Loretańskiej z Dzie- ciątkiem. Będąc celem pielgrzymek, został ok. 1780 r. ozdobiony, podobnie jak kościół i kolegiata, freskami Sebastiniego. Tenże hrabia w swoim zamku założył drukarnię, w której wydawano m. in. polskie książki. Ponadto w 1634 r. zbudował w pobliżu zamku kaplicę Bożego Grobu. Inny z Oppersdorffów, Henryk Ferdy- nand, w 1781 r. wzniósł barokową kaplicę Matki Bożej Wspomożenia Wiernych na „Glinianej Górce”.

KSIĄŻĘ KAROL LICHTENSTEIN I JEGO DRAGONI W LATACH ZMAGAŃ RELIGIJNYCH NA ŚLĄSKU Jednym z największych nieprzyjaciół protestantów śląskich był Karol Lich- tenstein, wierny sojusznik dynastii habsburskiej, obdarzony w 1614 r. księstwem opawskim. Cesarz Maciej Habsburg, czyniąc go księciem śląskim, znacznie ogra- niczył jego władze w porównaniu do władzy dawnych książąt piastowskich przez zastrzeżenie wielu uprawnień dla monarchy. Wzmocnił on śląskie grono książęce, będąc władcą katolickim obok biskupa wrocławskiego i księcia cieszyńskiego konwertyty Adama Wacława, który w 1617 r. został starostą generalnym.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd99009-01.indd99 9999 22009-11-12009-11-12 12:37:2412:37:24 100 KS. JÓZEF MANDZIUK [10]

Książę opawski zorganizował oddziały dragonów, których wysyłał do różnych części Śląska w celu przeprowadzania akcji kontrreformacyjnych. Byli oni bez- względni w swoim działaniu, zdobywając miano Seligmachender” – tych, którzy pomagają w zbawieniu. I tak w 1628 r. starosta głogowski, Jan Jerzy Oppersdorff, celem stłumienia buntu miejscowych luteran w tajemnicy sprowadził 3 000 dragonów Lichtenstei- na, którzy nocą opanowali miasto. Przydzielano im kwatery w domach protestan- tów. Tylko ci, którzy przynieśli kartę od spowiedzi, jako dowód przyjęcia wiary katolickiej, byli wolni od obowiązku kwaterowania żołnierzy. Wielu luteran opuś- ciło swoje domostwa, a inni dokonali aktu konwersji. Wydany edykt cesarski na- kazywał w ciągu 6 tygodni wszystkim protestantom opuszczenie granic księstwa głogowskiego, albo przejście na katolicyzm. Burgrabia Hannibal Dohna cynicznie przechwalał się, ze dokonał w swoim życiu większego dzieła niż św. Piotr Apo- stoł, po którego wystąpieniu przyjęło chrzest 2000 osób, a on bez kazania zyskał dużo więcej dusz dla prawdziwej wiary. Dragoni Lichtensteina nawiedzili inne miasta księstwa głogowskiego, jak Ko- żuchów, Górę Śl., Świebodzin, Zielona Górę, Szprotawę. W Bytomiu Odrzańskim rozwiązano słynne gimnazjum kalwińskie, oddając pomieszczenia jezuitom. Te restrykcje dotyczyły przede wszystkim ludność protestancką w miastach, bowiem we wsiach utrzymywał się jeszcze jakiś czas kult luterański. Przy pomocy dragonów Lichtensteina przeprowadzono akcję kontrreformacyj- ną w księstwie ziębickim. Niektórzy mieszkańcy Ziębic i Ząbkowic Śl. uciekli m. in. na Łużyce i do Rzeczpospolitej. W Ząbkowicach zostało jedynie 12 rodzin protestanckich i kilku członków rady miejskiej. „Dragonada” dała znać o sobie w księstwie świdnicko-jaworskim, znajdu- jącym się od dawna w posiadaniu Habsburgów, jako ziemie koronne. Za przy- kład niech posłuży Lwówek Śl., którego mieszkańcy odważyli się stawić opór staroście Henrykowi Bibranowi, który sam był konwertytą. Cesarz Ferdynand III w jego miejsce mianował Jerzego Ludwika Stahremberga, który odznaczał się jeszcze większą gorliwością w zwalczaniu innowierstwa. Zamykano przeto zbory ewangelickie, wypędzano pastorów, a w radach miejskich pozostawiano tylko dwa miejsca dla protestantów. We Lwówku i Bolesławcu niebezpieczeń- stwo wygnania groziło nawet tym, którzy nieregularnie uczęszczali na nabożeń- stwa katolickie. W niedziele zamykano bramy miejskie, by protestanci nie mogli udawać się na swoje nabożeństwa w okolice podmiejskie. Dzieci musiały uczęszczać do szkół katolickich, a mieszczanie byli zmuszani do oddawania druków innowierczych. Wspomniany wyżej burgrabia Hannibal Dohna nosił się z zamiarem użycia dragonów na sprotestantyzowany Wrocław. Jednak tego nie uczynił, bowiem oba- wiał się poważniejszych rozruchów. Wrocław zachował swój charakter protestancki. Mieszczaństwo luterańskie z radą miejską praktykowało nadal swoją religie w licznych świątyniach.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd100009-01.indd100 100100 22009-11-12009-11-12 12:37:2512:37:25 [11] POSTACIE ŚLĄSKIEGO KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO W CZASACH NOWOŻYTNYCH 101

Mocny sprzeciw wobec przemarszów dragonów Lichtensteina przez swoje tereny wyrażali książęta Wołowa, Legnicy, Brzegu n. Odrą i Oleśnicy Śl. Bez- skuteczne były w tej sprawie interwencje w Wiedniu namiestnika Śląska księ- cia Henryka Wacława ziębickiego. Wprawdzie cesarz Ferdynand II zapewniał, że rekatolicyzacja obejmie jedynie miasta, a nie szlachtę, lecz rzeczywistość była inna.

DZIAŁALNOŚĆ KONTRREFORMACYJNA ALBRECHTA WALLENSTEINA, WODZA SIŁ CESARSKICH W okresie wojny 30-letniej po stronie katolickiej stali dwaj wybitni wodzowie: Albrecht Wacław Euzebiusz Wallenstein, od 1626 r. naczelny wódz armii cesarskiej oraz Jan Tilly, dowódca wojsk Ligi Katolickiej, od 1630 r. generalissimus wojsk cesarskich. Wallenstein urodził się 24 IX 1583 r. w Hermanicach na Morawach. Pocho- dził ze szlacheckiego roku czeskiego, żyjącego w duchu ideologii braci czeskich. W 1604 r. wstąpił na służbę w wojsku cesarskim, przechodząc w roku następnym na katolicyzm. Za zgodą cesarza Ferdynanda II w 1625 r. wystawił na własny koszt 40-tysieczną armię, utrzymywaną za pomocą nowego, bezwzględnego systemu kontrybucji. W 1626 r. Wallenstein został naczelnym wodzem sił cesarskich i po pokonaniu hrabiego Mansfelda przy moście dessauskim n. Łabą, wkroczył na ziemię śląską. Odtąd Śląsk stał się widownia jeden z największych i najbardziej krwawych wojen w dziejach ludzkości, w której zmagały się ze sobą potęgi europejskie oraz krzyżowały interesy polityczne, ekonomiczne, dynastyczne i religijne. Ziemia śląska przeżywała przemarsz oddziałów Wallensteina, Mansfelda, Sasów, Bran- denburczyków, Szwedów. Na terenie Śląska rozgrywały się bitwy, dochodziło do oblężeń miast, wzniecania pożarów, grabieży i gwałtów. Trudno było określić, kto był gorszy: swoi czy obcy. Zwycięscy nakładali kontrybucje, a w wielu wypadkach ludzi wpędzała do grobu szalejąca zaraza. Ponieważ śląska ludność innowiercza nie chciała walczyć po stronie cesarza z wojskami protestanckimi, zarzucano jej wiarołomstwo i usiłowano siłą nawracać na katolicyzm. Podwładni generała Wallensteina: Hannibal Dohna, Hans Ulryka Schaffgotsch, Melchior Hetzfeld, zdobywając kolejne miasta zmuszali ludność do porzucania wyznania augsburskiego i zadeklarowania przejścia na katolicyzm. Oporni byli skazywani na banicję. Latem 1627 r. Wallenstein oczyścił cały Śląsk z obcych wojsk protestanckich. Jednak sam nakładał wysokie kontrybucje i stoso- wał represje wobec tych, którzy rzekomo współdziałali z rozzuchwalonym żołda- ctwem. O te kolaborację oskarżono ok. 65 wybitnych osobistości ze szlachty gór- nośląskiej. Większość z nich ratowała się ucieczką, pozostawiając majątki, które uległy konﬁ skacie. Wypędzono też z Górnego Śląska predykantów luterańskich, a zbory oddano katolikom.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd101009-01.indd101 101101 22009-11-12009-11-12 12:37:2512:37:25 102 KS. JÓZEF MANDZIUK [12]

Sam Wallenstein w 1627 r. nabył od cesarza księstwo żagańskie, z którego usiłowano wypędzić pastorów luterańskich. Wódz wybudował w Żaganiu nowy zamek, pod budowę którego nabył odpowiedni teren, nakazując zburzyć 75 do- mów mieszczan bez żadnego odszkodowania. Do miasta, w którym do katolicyzmu przyznawało się kilka rodzin ze stanu szlacheckiego, a lud w większości był wyznania augsburskiego, książę Albrecht sprowadził jezuitów. Udostępniono im kościół, klasztor i szkołę, ongiś należące do franciszkanów, a w ostatnich latach użytkowane przez protestantów. W 1632 r. Wallenstein pobity przez Szwedów pod Lizen, snuł potajemne plany zdobycia korony czeskiej. Prowadził samowolne pertraktacje z obozem protestanckim, podczas których kilkakrotnie zawierano zawieszanie broni. Na przeszkodzie realizacji jego planów stała Saksonia, której książę Jan Jerzy I chciał pogodzić się z cesarzem, zatrzymać dla siebie Łużyce i zapewnić wol- ność religijną dla ewangelików w Niemczech. Jesienią 1633 r. wódz cesarski rozwinął szeroką akcję wojenną, zajmując wiele miast dolnośląskich. Były one złupione przez armię cesarską. Po kilku miesiącach cały niemal Śląsk był oczyszczony z wojsk protestanckich. Książęta Jerzy Rudolf legnicki i Jan Chrystian brzeski zbiegli do Polski, a Karol Fryderyk oleśnicki został inter- nowany we własnej rezydencji. Tymczasem Wallenstein, dążąc do realizacji swojego planu, zjednywał sobie w Czechach ofi cerów, nawiązywał rokowania z generałem Arnimem, Szwedami i Francją, miał poparcie emigrantów czeskich. Wielu jednak ofi cerów cesarskich stanęło po stronie Ferdynanda II i 25 II 1634 r. Wallenstein został skrycie zamordowany w Chebie. Niebawem stra- cono również jego wiernego przyjaciela Jana Ulryka Schaffgotscha. Po jego śmierci potomkowie słynnego rodu przeszli na katolicyzm i otrzymali skonfi - skowane ongiś dobra Gryfi ce. W 1646 r. księstwo żagańskie zakupił książę Eugeniusz Lobkowitz, zwolennik dynastii habsburskiej. Wstrzymał on odbieranie kościołów protestantom ze wzglę- du na swoją małżonkę, gorliwą luterankę i opiekunkę współwyznawców. Ponadto chciał on zachować ludność protestancką ze względów ekonomicznych, chcąc odbudować zniszczone i wyludnione przez działania wojenne księstwo.

KRÓL SZWEDZKI GUSTAW ADOLF I SPUSTOSZENIE ŚLĄSKA W 1630 r. do działań zbrojnych wojny 30-letniej włączył się król Gustaw Adolf, z dynastii Wazów, król Szwecji od 1611 r. Po odniesieniu wielu zwycięstw w wojnach z Dania, Rosją i Polską, zaniepokojony zwycięstwami sił cesarskich oraz groźbą stworzenia przez Habsburgów ﬂ oty bałtyckiej, rozpoczął interwencję w Niemczech. 6 VII 1630 r. wylądował z 12-tysieczną armią u ujścia Odry, opa- nował Pomorze ze Szczecinem i pojawił się jako wybawca protestantów, szybko uzyskując ich poparcie. Pod jego naciskiem elektorowie brandenburski i saski zerwali z cesarzem i przyłączyli się do Szwedów. Wkrótce zawarł układ z Francją,

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd102009-01.indd102 102102 22009-11-12009-11-12 12:37:2612:37:26 [13] POSTACIE ŚLĄSKIEGO KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO W CZASACH NOWOŻYTNYCH 103

która przyrzekła Szwecji coroczne subsydia na prowadzenie wojny z Habsburga- mi, których kardynał Richelieu szczerze pragnął zniszczyć. 11 XI 1631 r. w bitwie pod Breitenfeld k. Lipska wojska szwedzkie odniosły zwycięstwo nad armią Tylly’ego, który został śmiertelnie ranny. Szwedzi następ- nie ruszyli w głąb Niemiec, docierając aż do Bawarii. Natomiast oddziały bran- denbursko-saksońskie wtargnęły na Śląsk i pod Głogowem połączyły się z armią szwedzką pułkownika Duvala. Wojska cesarskie wycofały się na południe, a żoł- nierze protestanccy podeszli pod Wrocław, żądając od miasta opowiedzenia się po ich stronie. Wrocławianie jednak za wszelka cenę starali się zachować neutral- ność. Żołdactwo zdobyło Wyspę Tumska i Piaskową, znieważając tam duchownych i bezczeszcząc kościoły. W katedrze odprawiano luterańskie nabożeństwa, a kryptę kościoła Świętego Krzyża zamieniono na stajnię dla koni. Zniszczono cenną Bibliotekę Kapitulną i klasztorna augustianów Na Piasku. Spod Wrocławia wojska protestanckie ruszyły w pościg za armią cesarską, któ- ra znalazła się aż w południowej części księstwa nyskiego. Król Gustaw Adolf poczuł się panem Śląska, a protestanci uważali go za swojego męża opatrznoś- ciowego. W tej rozpaczliwej sytuacji generał Albrecht Wallenstein nie dopuścił do wtargnięcia Szwedów do Austrii i doprowadził 16 XII 1632 r. do morderczej bitwy pod, w której zginął sam 38-letni król szwedzki. Bitwa nie przyniosła decy- dującego rozstrzygnięcia. Dowództwo nad wojskami protestanckimi przejął ksią- żę Bernard weimarski, a przywództwo polityczne objął słynny szwedzki kanclerz Axel Oxenstierna, główny współpracownik poległego na polu bitwy króla. Na- stąpił okres pewnej równowagi sił walczących przeciwników. Wojska cesarskie zdobywały po kolei miasta śląskie. Zagrożeni książęta Legnicy, Brzegu i Oleśni- cy oraz miasto Wrocław zawarli tzw. Koniunkcję z obcymi wodzami protestanckimi dla zorganizowania protestantów śląskich do walki o swobody religijne. Nie otrzymali oni jednak jakiejś specjalnej gwarancji, nawet od strony Szwecji. Wojna na Śląsku trwała nadal, powodując zniszczenia miast i wsi. Spalono m. in. biskupie miasto Wiązów, zniszczono opactwo cysterskie w Krzeszowie, gdzie zamordowano 5 mnichów i wielu mieszkańców. Nieszczęścia potęgowała klęska zarazy, która pochłaniała tysiące oﬁ ar. Np. w biskupiej Nysie zginęło ok. 6000 osób. Protestanci śląscy połączyli się z Saksonią i zorganizowali własne wojsko za pieniądze z podatków, przeznaczonych dla cesarza. Tymczasem 30 V 1635 r. doszło do zawarcia separatystycznego pokoju cesarza z elektorem saskim w Pradze. Według jego postanowień dobra kościelne miały być zachowane w takim stanie, jaki istniał w 1627 r., a realizacja edyktu restytucyjnego została odro- czona na 40 lat. Cesarz udzielił amnestii książętom Legnicy, Brzegu i Oleśnicy oraz Wrocławiowi, gwarantując przywrócenie praw politycznych i zapewnienie poprzednich wolności religijnych pod warunkiem zwrócenia się do cesarza z proś- bą o łaskę oraz wyrzeczenia się wszelkich związków antycesarskich. Mieszkańcy innych terytoriów bezpośrednio podległych monarsze mieli przyjąć katolicyzm, albo w ciągu trzech lat zlikwidować majętność i udać się na emigrację.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd103009-01.indd103 103103 22009-11-12009-11-12 12:37:2612:37:26 104 KS. JÓZEF MANDZIUK [14]

Po zawarciu pokoju praskiego, do którego przystąpił też elektor brandenburski, nastąpiło pewne uspokojenie na Śląsku. Cesarz okazał łaskawość książętom i mieszkańcom Wrocławia, bowiem sam pragnął pacyﬁ kacji kraju. Do pełnego pokoju nie dopuściła Szwecja. Latem 1939 r. wojska szwedzkie opanowały Dolny Śląsk, wprowadzając na siłę kult protestancki. Dochodziło do potyczek między obu armiami, przy czym w l. 1640-1642 przewagę miały siły cesarskie, które mściły się na mieszkańcach za sprzyjanie Szwedom. Śląsk zmieniał pana i wyznanie, przechodził z rąk do rąk, niszczony i grabiony przez obie armie. W kwietniu 1642 r. na Śląsku pojawiła się 18-tysięczna armia szwedzka pod wo- dzą słynnego generała Torstensona, który z łatwością zdobywał miejscowości dol- nośląskie. Ostatniego maja pod Świdnicą została rozgromiona armia cesarska, do- wodzona przez księcia Franciszka Albrechta, który dostał się do niewoli i niebawem zmarł z odniesionych ran. Wkrótce Szwedzi podeszli pod Nysę, której mieszkańcy bronili się przez dwa tygodnie. Nałożono na nich wysokie kontrybucje, a gwarantem ich spłacenia było wywiezienie do Szczecina 5 zakładników, m. in. proboszcza Se- bastiana Rostocka. W lipcu nieprzyjaciel, opuszczając Nysę, podłożył ogień, chcąc spalić miasto, które uważał za „gniazdo papistów”. Ale plan się nie powiódł, bowiem zerwała się burza, nad miastem przeszła ulewa i ugasiła rozszerzające się płomienie. Szwedzi opanowali niemal cały Śląsk. Torstenson, po otrzymaniu wiadomości o zbliżaniu się wielkiej armii cesarskiej pod dowództwem generała Piccolomi- niego i arcyksięcia Leopolda Wilhelma, wycofał się do Brandenburgii. Stamtąd rozpoczął natarcie, niszcząc m. in. miasta Lwówek i Bolesławiec, a następnie po- ciągnął do Łużyc i Saksonii, by mścić się na sojuszniku cesarskim – elektorze saskim. W 1643 r. Szwedzi jeszcze raz przemaszerowali przez Śląsk, udając się z Czech na Pomorze przeciwko królowi duńskiemu. Wojska cesarskie starały się oczyścić miasta śląskie z załóg szwedzkich, lecz nie zdołały całkowicie wyprzeć Szwedów z ziemi śląskiej. Trwająca nadal wojna przerodziła się w mordy, pożogi i gwałty. Ludność bez względu na wyznanie uciekała z dobytkiem do lasów, które były penetrowane przez zdemoralizowane żołdactwo. W 1645 r. Szwedzi znowu wrócili na Śląsk po zakończeniu zwycięskiej kam- panii duńskiej. Z furią wyparli wojska cesarskie z wyjątkiem Legnicy i Brzegu. Natomiast Wrocław zachował neutralność, nie dopuszczając do okupacji szwedz- kiej ani załóg cesarskich. Wojna trwała jeszcze przez trzy lata, aż nastał długo oczekiwany pokój westfalski.

CESARZ FERDYNAND III I POKÓJ WESTFALSKI Ferdynand III urodził się 13 VII 1608 r. w Grazu, jako syn Ferdynanda II i Marii Anny, księżniczki bawarskiej. Jako władca Węgier i Czech, po śmierci w 1634 r. Al- brechta Wallensteina, objął dowództwo nad wojskami cesarskimi, odnosząc zwy- cięstwo nad protestancką koalicją pod Nördlingen. Następstwem tego był pokój w Pradze, zawarty z jego udziałem. W 1637 r. został cesarzem rzymsko-niemieckim,

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd104009-01.indd104 104104 22009-11-12009-11-12 12:37:2612:37:26 [15] POSTACIE ŚLĄSKIEGO KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO W CZASACH NOWOŻYTNYCH 105

walcząc nadal z koalicją szwedzko-francuską. Na Śląsku się nie pokazał, ale czuwał nad jego politycznym i religijnym związaniem z dworem wiedeńskim. W sprawach religijnych był typowym przedstawicielem drugiej, umiarkowanej generacji epoki kontrreformacyjnej i dążył do ugody z innowiercami. I wreszcie nadszedł rok 1648, kiedy 24 października w Monastyrze w Westfalii podpisano pokój, ostatecznie kończący krwawą, długą wojnę (niemal światową). Nastanie pokoju przyjęto z ogromną ulgą i radością, że wreszcie będzie moż- na żyć normalnie. Największe korzyści uzyskała katolicka Francja i luterańska Szwecja. Rzesza pozostała na okres dziesięcioleci ogromnie osłabiona. Habs- burgowie otrzymali zapewnienie dziedziczenia cesarskiego tronu, ale cesarstwo odtąd stało się tylko związkiem suwerennych księstw. Ogłoszono powszechną amnestię i zagwarantowano przywrócenie stanu posiadania z 1618 r., znosząc edykt restytucyjny. Śląsk podczas rokowań pokojowych był przedmiotem długich negocjacji. Ce- sarz z całą mocą podkreślał, że ziemia śląska jest szlachetnym klejnotem wśród jego posiadłości i musi pozostać w granicach jego państwa. Monarcha był rów- nież nieustępliwy wobec wszelkich prób ze strony Szwecji i Sasów zmuszenia go do złożenia pisemnych gwarancji o zachowaniu praw wolności wyznania dla innowierców śląskich. Sprawy Śląska znalazły się jednak w międzynarodowych gwarancjach zawartego pokoju westfalskiego. Ogólnie można powiedzieć, że książętom Legnicy, Brzegu, Wołowa i Oleśnicy oraz miastu Wrocławiowi przyznano wolność wyznania protestanckiego. Zapew- niono też wolność wyznania, ale nie kultu, protestantom na ziemiach podległych bezpośrednio koronie czeskiej. W szczegółach decyzje odnoszące się do śląskich protestantów zapisano w paragrafach 38-41 artykułu 5 dokumentu pokojowego. Utrzymywały one w mocy postanowienia Recesu dodatkowego pokoju praskiego, dołączając doń kilka złagodzeń dla protestantów na terytoriach bezpośrednio pod- ległych królowi czeskiemu. Do obszarów o pełnej wolności religijnej dołączono jeszcze księstwo ziębickie. Zaznaczono, że w księstwach dziedzicznych poddani nie mogą być zmuszani do opuszczenia kraju, nawet w wypadku odmowy zmiany wyznania, jednakże pod warunkiem zachowania spokoju społecznego. Mogli oni również uczęszczać do zborów własnego wyznania, znajdującym się poza granicami danego księstwa. Ewangelicy w księstwach dziedzicznych otrzymali zezwo- lenie na budowę trzech świątyń protestanckich: w Głogowie, Jaworze i Świdnicy, które później otrzymały miano „kościołów pokoju”. W ostatnim paragraﬁ e doty- czącym Śląska przyznano władcy szwedzkiemu i stanom ewangelickim Rzeszy prawo interwencji na rzecz protestantów śląskich w przypadku nieprzestrzegania przez króla czeskiego powyższych postanowień pokoju westfalskiego. Rok 1648 zastał Śląsk w zupełnej ruinie. W gruzach legło 36 miast, 1095 wsi, 113 zamków obronnych. Na skutek działań wojennych, klęsk żywiołowych i emigracji liczba ludności zmniejszyła się blisko o jedna trzecią. Największe zniszczenia dotknęły księstwa: świdnicko-jaworskie, legnickie, ziębickie i wroc-

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd105009-01.indd105 105105 22009-11-12009-11-12 12:37:2712:37:27 106 KS. JÓZEF MANDZIUK [16]

ławskie. Stosunkowo największe straty poniosły miasta, np. Dzierżoniów stracił 60% mieszkańców, w Koźlu liczba mieszczan spadła z 4000 do 1200. W księ- stwie świdnicko-jaworskim na 627 wsi uległo zniszczeniu 242, a samej Świdni- cy z 1300 domów pozostało niezniszczonych 118. Kataklizm zniszczenia ominął tylko Wrocław, starający się zachować pozycję neutralną i Brzeg n. Odrą, którego twierdza nigdy nie została zdobyta. Znacznie mniej zostały zniszczone księstwa górnośląskie, zarówno działaniami wojennymi, jak i obciążeniami ﬁ nansowymi. Zwłaszcza księstwo opolsko-raciborskie doświadczyło od 1645 r. względnego spokoju, spowodowanego oddaniem go tytułem zastawu we władanie dynastii Wazów. Wojna przyniosła też ogromne spustoszenia moralne. Część Ślązaków poszła za przykładem żołdaków i żyła z rozboju i gwałtów. W warunkach wojennych trudno było marzyć o prowadzeniu normalnej pracy duszpasterskiej.

ARCHIDIAKON SEBASTIAN ROSTOCK – GŁÓWNA POSTAĆ W AKCJI REDUKCJI KOŚCIOŁÓW NA ŚLĄSKU Przejawem kontrreformacji na Śląsku były tzw. redukcje kościołów, czyli przy- wracanie katolikom świątyń ongiś zabranych rzez protestantów oraz usuwanie pastorów. Często łączyło się z tym określenie czasu powrotu do katolicyzmu lub opuszczenie własnej ziemi. Wszystkie redukcje kościołów i związane z nimi wydarzenia opierały się na opracowanej przez protestantów zasadzie: czyj kraj – tego religia. Przejęcie księstw śląskich pod bezpośrednie panowanie habsburskie umoż- liwiło katolickim władcom z domu habsburskiego siłą rekatolicyzację kraju. Pierwszą rewindykację kościołów z rąk protestantów przeprowadził biskup Jan Sitsch w biskupim księstwie nyskim. Następny okres redukcji kościołów przypadł na trudne lata zmagań wojennych. Najwięcej świątyń przejęto wówczas na Górnym Śląsku, gdzie akcja rewindykacyjna była prowadzona bardziej za pomocą środków pokojowych i duszpasterskich. Natomiast na terytorium Dolnego Śląska operacja opierała się na cesarskim edykcie restytucyjnym z 1629 r. i była prowadzona przy pomocy dragonów Lichtensteina. Akcję rewindykacyjna wzmożono po pokoju praskim z 1635 r. Wreszcie traktat westfalski z 1648 r. oddawał cesarzowi w jego krajach dziedzicznych i korony czeskiej prawo stanowienia o sprawach wyznaniowych. Wielka redukcja kościołów rozpoczęła się wkrótce po odejściu ostatnich od- działów szwedzkich ze Śląska w 1650 r. Nastał wówczas okres w pełni rozwinię- tego tzw. cesarskiego katolicyzmu na Śląsku. Był on dyktowany przed wszystkim politycznymi dążeniami monarchy. Celem było trwałe zlikwidowanie politycznej opozycji protestanckiej oraz umożliwienie jej odrodzenia się. Aksjomatem polityki cesarskiej było przekonanie, ze odmienność poglądów religijnych śląskich poddanych jest podstawą ograniczenia władzy monarchy i utrzymania autonomii politycznej kraju. Proces rekatolicyzacji miał doprowadzić przede wszystkim do zmiany w traktowaniu władzy państwowej i do rozszerzenia się jej zakresu. Takie było spojrzenie na sprawy wyznaniowe ze strony władz politycznych. Na-

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd106009-01.indd106 106106 22009-11-12009-11-12 12:37:2712:37:27 [17] POSTACIE ŚLĄSKIEGO KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO W CZASACH NOWOŻYTNYCH 107

tomiast władze kościelne widziały w osłabieniu innowierstwa prostą drogę do za- panowania dominacji katolicyzmu na ziemi śląskiej. Przejmowano więc liczne kościoły, wśród których znajdowały się też wybu- dowane i odbudowane ze zniszczeń wojennych przez protestantów. Akcję roz- poczęto w księstwie opolsko-raciborskim, znajdującym się w zastawie u biskupa wrocławskiego Karola Ferdynanda Wazy. W 1652 r. prowadzono ją w państwie stanowym Otyń, a w l. 1653-1654 w księstwie wrocławskiem (bez Wrocławia), karniowskim, cieszyńskim, ziębickim, świdnicko-jaworskim i głogowskim oraz w państwach stanowych: bytomskim, sycowskim, milickim i żmigrodzkim. W sumie do maja 1654 r. przejęto od protestantów 656 świątyń. Cesarz Ferdynand III do przeprowadzenia akcji rewindykacyjnej powołał spe- cjalną komisję, składająca się z osób świeckich i duchownych. Wśród jej człon- ków szczególną gorliwością zasłynął Sebastian Rostock, archidiakon wrocławski. On sam zimą 1653/1654, w bardzo trudnych warunkach zewnętrznych, na swoim terytorium przejął z rąk innowierców 254 kościoły. W następnych latach prowadzono redukcję kościołów w pozostałych księ- stwach śląskich. W 1668 r. władca księstwa żagańskiego, książę Eugeniusz Lob- kowitz, pod naciskiem dworu wiedeńskiego, ówczesnego biskupa wrocławskiego Sebastiana Rostocka i opata augustianów żagańskich Kaspra Fabriciusa, przepro- wadził redukcję. Tylko w dniach od 12 do 19 marca tegoż roku wydalono z księ- stwa 32 protestanckich kaznodziejów i przekazano katolikom 36 kościołów. Po śmierci w 1676 r. ostatniego Piasta śląskiego, młodocianego Jerzego Wil- helma, nastąpiła redukcja kościołów w księstwie legnickim, brzeskim i wołow- skim. Na polecenie cesarza Leopolda I przygotowano dokładny plan akcji, które- go zasadą było unikanie większego rozgłosu. Najpierw zlikwidowano konsystorz, niszcząc w ten sposób organizacje Kościoła protestanckiego. Następnie przejęto kościoły zamkowe w Prochowicach. Lubiniu i Wołowie. W dalszym etapie wy- korzystano prawo patronackie w cesarskich dobrach kameralnych. W praktyce po śmierci pastora w danej paraﬁ i specjalnie powołana komisja zamykała koś- ciół, który po pewnym czasie obsadzano proboszczem katolickim i z powrotem otwierano. W dobrach szlacheckich wywierano nacisk na poszczególnych patro- nów. W miastach zmuszano do ustąpienia burmistrzów i radnych protestanckich, których zastępowano katolickimi. Po takich operacjach łatwiej było przejmować kościoły z rąk protestantów. Akcja ta trwała wiele lat i katolicy tych terenach odzyskali 110 kościołów. Wraz z redukcją kościołów usuwano ze stanowisk pastorów protestanckich. Większość z nich udała się do Łużyc, Brandenburgii i Polski, część osiadła na kil- kanaście lat w księstwach piastowskich, a nieliczni pozostali w ukryciu w swoich placówkach i potajemnie pełnili funkcje pasterskie. Niektórzy ukrywali się w górach i w lasach, jako „kaznodzieje leśni”, co szczególnie często zdarzało się w księstwach świdnicko-jaworskim i cieszyńskim. Przybywali do nich wierni po „pociechę duchową”, przyjmując potajemnie „ucztę Lutra”. Czasem luterańscy

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd107009-01.indd107 107107 22009-11-12009-11-12 12:37:2812:37:28 108 KS. JÓZEF MANDZIUK [18]

chłopi zbierali się u miejscowego sołtysa, który czytał im protestanckie postylle. Zdarzały się też przypadki, zaznaczone w aktach wizytacyjnych, że ukrywających się predykantów przyjmowano w nocy. Odprawiali oni wówczas nabożeństwa w budynku strzeżonym przez uzbrojonych wiernych. Akcja rekatolizacyjna na Śląsku przyniosła różne skutki. Prawie cały Górny Śląsk stał się katolicki. Natomiast na Dolnym Śląsku wprawdzie odebrano koś- cioły protestantom, ale „stan dusz” – jak czytamy w protokołach powizytacyjnych – był opłakany. Spotkać można było nawet nienawiść do wyznania katolickiego. Rekatolicyzacja przeprowadzona siłą nie zmieniła wnętrza ludzi. Potrzebna była długa i cierpliwa praca duszpasterska.

KAROL HABSBURG – WROCŁAWSKI BISKUP DOBY KONTRREFORMACJI W krajach habsburskich w latach kontrreformacji wszyscy biskupi wrocław- scy, z wyjątkiem Sebastiana Rostocka, pochodzili ze sfer możnowładczych, byli wybierani na wyraźne życzenie cesarza, nie mieli odpowiedniego wieku i świę- ceń kapłańskich i zazwyczaj mieli liczne beneﬁ cja kościelne. To wszystko sprze- ciwiało się postanowieniom trydenckim i było rezultatem polityki Habsburgów, na którą z konieczności Stolica Apostolska musiała się zgodzić. Kumulacja biskup i związany z tym brak rezydencji zmuszał do wyboru z grona kapituły katedralnej odpowiednich administratorów, którzy wypełniali obowiązki in spiritualibus oraz in materialibus. Pierwszym wrocławskim biskupem doby kontrreformacji był Karol Habsburg (1608-1624). Przyszedł on na świat w 1590 r. jako najmłodszy syn arcyksięcia Ka- rola i księżnej Marii bawarskiej. Jego starszy brat został cesarzem jako Ferdynand II, a dwie siostry Anna i Konstancja były kolejno żonami króla polskiego Zyg- munta III Wazy. W wieku 8 lat przyjął święcenia niższe i był kolejno kanonikiem w Salzburgu, Passawie, Trydencie i w Brixen. Cechował go chwiejny charakter, niekiedy wyrażał niezadowolenie ze stanu duchownego i nie ukończył studiów uniwersyteckich. Wybrany 7 VII 1608 r. przez kapitułę katedralną biskupem ślą- skim, po dwóch miesiącach otrzymał prekonizację papieską. W połowie grudnia przybył do Wrocławia, by objąć w posiadanie diecezję nadodrzańską, a następnie w Nysie przyjął hołd jako książę nysko-otmuchowski. Natychmiast otrzymał też nominację na starostę generalnego. Powierzenie na Śląsku obu najwyższych urzę- dów osobie z domu panującego stanowiło dla protestanckich stanów realną groź- bę, że obie funkcje będą wykonywane w jeszcze większym stopniu niż dotychczas w myśl polityki króla czeskiego i cesarza. Od początku był zdecydowany wprowadzać w życie postanowienia trydenckie, nie cofając się nawet przed użyciem siły. Stanowczo odrzucił List majestatyczny z 1609 r., uznając go za bezprawny. Oczywiście tym samym popadł w zatarg z protestanckimi stanami śląskimi. W tym sporze usiłował pośredniczyć jego szwa- gier, król Zygmunt III Waza, który zalecał pokojowe rozwiązanie spraw spornych

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd108009-01.indd108 108108 22009-11-12009-11-12 12:37:2812:37:28 [19] POSTACIE ŚLĄSKIEGO KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO W CZASACH NOWOŻYTNYCH 109

i przestrzegał protestantów przed użyciem siły. Konfl ikt na razie został zażegnany. Urząd generalnego starosty otrzymał książę Karol II oleśnicko-ziębicki. W 1613 r. Karol objął drugie biskupstwo w Brixen i odtąd częściej przebywał poza Śląskiem. Był również wielkim mistrzem zakonu niemieckiego. Zarządzona w tymże roku przezeń wizytacja biskupstwa wrocławskiego, została zakończo- na po 12 latach. Do Stolicy Apostolskiej wysłał dwie relacje ad limina. Ukazał w nich przykre położenie katolicyzmu na Śląsku i wysunął pewne sroki zaradcze przeciw innowierstwu. W 1615 r. przyjął święcenia kapłańskie, a cztery lata póź- niej sakrę biskupią. Ciągle jednak marzył o koronie królewskiej. Trudne lata dla biskupa Karola nastały wraz z rozpoczęciem wojny 30-letniej. Mianowicie po wybuchu powstania czeskiego triumfujące protestanckie stany śląskie zawiesiły go w urzędowaniu jako księcia nyskiego i przekazały zarząd księstwa biskupiego kapitule wrocławskiej. W obronie biskupa stanął dwór polski i w maju 1919 r. na Śląsku pojawił się królewicz Władysław, celem omówienia z Karolem możliwości udzielenia pomocy Habsburgom. Biskup zwrócił się też o pomoc do prymasa polskiego Wawrzyńca Gembickiego, przypominając o przy- należności biskupstwa wrocławskiego do metropolii gnieźnieńskiej. Pod koniec września 1919 r. Habsburg mianował administratora diecezji, zabrał pewne kosz- towności i wraz z królewiczem Władysławem udał się na dwór królewski do War- szawy. Tam skierował drugi list do prymasa, a pod koniec grudnia uczestniczył w uroczystej nominacji 6-letniego wówczas syna Zygmunta III, Karola Ferdynan- da, na swojego koadiutora wrocławskiego. Po bitwie pod Białą Górą biskup Karol powrócił do diecezji śląskiej i rozpoczął wielką akcję rekatolizacyjną w Nysie, gdzie zmusił protestantów do oddania katolikom obu kościołów miejskich i pozwolił im odbywać nabożeństwa tylko poza murami miasta. W Nysie prowadził budowę nowego pałacu książęco-biskupiego. Sprowadzeni przez niego jezuici zaledwie w ciągu dwóch lat wznieśli pierwsze swoje kolegium na ziemi śląskiej. Jego zamiarem było utworzenie uniwersytetu w Nysie na wzór stworzonego przez jego brata Ferdynanda ośrodka akademickiego w rodzinnym Grazu. Niespodziewany zgon fundatora przekreślił te plany i powstało tylko słynne jezuickie gimnazjum, zwane Carolinum, z kursami teologii i fi lozofi i. Biskup Karol Habsburg otrzymał również od cesarza zwierzchnictwo w hrab- stwie kłodzkim. Niezwłocznie przeprowadził tam czystkę wśród protestantów, wypędzając 60 predykantów, a stanowiska urzędnicze przydzielał wyłącznie katolikom. Powołany na wicekróla Portugalii, rozpoczął przygotowania do wyjazdu na Półwysep Pirenejski. Przed wyjazdem mianował archidiakona Piotra Gebauera administratorem diecezji. Na Boże Narodzenie 1624 r. zatrzymał się w Madrycie, gdzie niespodziewanie zmarł w wieku 34 lat. Ciało jego spoczęło w grobowcach królewskich w Eskurialu. W testamencie polecił, aby jego zabal- samowane serce po śmierci przesłano do Nysy i złożono w kościele jezuickim. Wdzięczni zakonnicy odprawiali każdego roku w dniu 4 listopada uroczyste na- bożeństwa za duszę fundatora.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd109009-01.indd109 109109 22009-11-12009-11-12 12:37:2812:37:28 110 KS. JÓZEF MANDZIUK [20]

KRÓLEWICZ KAROL FERDYNAND WAZA I JEGO RZĄDY DIECEZJĄ WROCŁAWSKĄ Podczas pobytu biskupa Karola Habsburga na dworze królewskim w Warsza- wie zapadła decyzja nominacji małoletniego Karola Ferdynanda koadiutorem wrocławskim. W zamian król polski Zygmunt III Waza obiecał swoją pomoc przeciw powstańcom czeskim i zapewnił poparcie w walce z protestantami ślą- skimi. Ponadto kapitule wrocławskiej złożył zapewnienie, ze jego syn nie będzie wprowadzał Polaków do jej grona, a on sam dołoży starań o wyjęcie biskupstwa wrocławskiego spod jurysdykcji metropolii gnieźnieńskiej. Nominacja uspokoi- ła ordynariusza wrocławskiego, uzyskała przychylność dworu cesarskiego, Kurii Rzymskiej i nuncjusza wiedeńskiego Piotra Carraffy. Po niespodziewanej śmierci biskupa Karola, kapituła katedralna zignorowała jego postanowienia i przystąpiła do elekcji nowego rzadcy diecezji. Nie opowia- dał jej młodociany kandydat przede wszystkim ze względu na swoją narodowość. Ostatecznie jednak pod naciskiem cesarza Ferdynanda II i papieża Urbana VIII w dniu 3 V 1625 r. został dokonany wybór 12 – letniego królewicza polskiego na biskupa śląskiego. Dopiero 7 I 1626 r. w imieniu elekta biskupstwo objął w posiadanie baron Jan Fryderyk Breiner, kanonik wrocławski i radca cesarski. Sam biskup 18 stycznia w Warszawie złożył na ręce nuncjusza Jana Lancellotti’ego wymaganą przysięgę i wyznanie wiary. Nowy włodarz rozległej diecezji nadodrzańskiej urodził się 13 X 1613 r. w War- szawie, jako czwarty syn Zygmunta III Wazy i arcyksiężniczki habsburskiej Kon- stancji. Przeznaczony przez rodziców do stanu duchownego, otrzymał staranne wychowanie pod okiem słynnej ochmistrzyni dworu Urszuli Gienger, nazywanej Meyerin. Od młodości garnął się do nauki: poznał podstawy teologii i prawa ka- nonicznego, władał kilkoma językami, m.in. opanował w mowie i piśmie język ła- ciński i niemiecki, znał się na muzyce i sztuce. Rzucała się w oczy jego pobożność i skromność obyczajów. On sam – podobnie jak ojciec – był zamknięty w sobie, małomówny i pamiętliwy. 5 V 1624 r. przyjął sakrament bierzmowania i minorki. Święceń wyższych nigdy nie otrzymał, bowiem ciągle myślał o zdobyciu korony królewskiej. Biskup-królewicz stale przebywał na dworze ojcowskim w Warszawie. Z diece- zją kontaktował się za pośrednictwem posłów i komisarzy królewskich oraz dele- gatów kapitulnych. Więcej zaczął interesować się sprawami biskupstwa po śmierci Zygmunta III i wyborze na króla Polski jego brata Władysława IV. Przebywał jednak nadal w Warszawie i utrzymywał bogatą korespondencję z administratorem biskupem sufraganem Janem Baltazarem Lischem i archidiakonem Piotrem Ge- bauerem. W tym czasie Śląsk zamieniany był w perzynę przez wojska szwedzkie i książąt protestanckich. Kanonicy często w sprawach kościelnych zwracali się do cesarza i papieża, a swojemu biskupowi zaproponowali nawet zrzeczenie się biskupstwa. Jednak przychylny Karolowi Ferdynandowi papież Urban VIII prze- dłużył mu dyspensę od obowiązku rezydencji i osobistego sprawowania rządów

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd110009-01.indd110 110110 22009-11-12009-11-12 12:37:2912:37:29 [21] POSTACIE ŚLĄSKIEGO KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO W CZASACH NOWOŻYTNYCH 111

w diecezji. Wreszcie w połowie października 1637 r. biskup po raz pierwszy przy- był na Śląski i przez pół roku przebywał przeważnie w Nysie i Opolu. Karol Ferdynand po nieudanych próbach uzyskania biskupstwa ołomunie- ckiego, w 1640 r. został elektem płockim. Tym faktem jeszcze bardziej zosta- ła zaniepokojona kapituła wrocławska. Chcąc ją uspokoić biskup po raz wtóry przybył na Śląsk i od stycznia do maja 1642 r. przebywał w Nysie. Na wieść o zbliżaniu się wojsk szwedzkich generała Torstestona natychmiast opuścił nyska rezydencję i powrócił do Warszawy. Tam na królewskim dworze swojego brata Władysława IV zajmował się sprawami majątkowymi obu biskupstw, a także dóbr żywieckich, które przypadły mu w udziale po śmierci rodziców oraz otrzymane- go w 1645 r. księstwa kozielskiego na Śląsku. Własnymi zabiegami zgromadził ogromny majątek. Diecezją wrocławską w jego imieniu nadal zarządzali powoły- wani specjaliści, wywodzący się często z grona polskiego duchowieństwa. Ta sytuacja wielce bulwersowała zniemczona kapitułę wrocławską. Po niespodziewanej śmierci króla Władysława IV w 1648 r., Karol Ferdynand zgłosił swoja kandydaturę do tronu polskiego, zdobywając nawet zwolenników wśród biskupów i szlachty polskiej oraz poparcie wpływowych jezuitów. W związ- ku z tym wyraził gotowość rezygnacji ze stanu duchownego. Ostatecznie jednak 9 XI 1648 r. wycofał się z elekcji i zawarł układ z bratem Janem Kazimierzem, otrzymując m. in. księstwo opolsko-raciborskie, trzymane w zastawie przez dyna- stię Wazów. W tym czasie zakończyła się krwawa wojna 30-letnia. Karol Ferdynand odcze- kał jeszcze półtora roku i w sierpniu 1650 r. przybył po raz trzeci na kompletnie zniszczoną ziemię śląską. Pragnął naocznie przekonać się o skutkach długoletniej wojny i usiłował podwoić zainteresowanie sprawami biskupstwa wrocławskiego. Jesienią 1652 r. zawitał po raz ostatni nad Odrę i rozpoczął przygotowanie do od- bycia synodu diecezjalnego, który miał miejsce w dniach 16-28 V 1653 r. w Nysie. Jego dziełem było formalne uporządkowanie egzystencji seminarium duchownego w Nysie. Polecił zorganizowanie domu emerytów dla księży. Wyznaczył i przygotował odpowiednich duchownych do podjęcia redukcji kościołów. Popie- rał działalność śląskich zakonów, a szczególną sympatią darzył jezuitów, którym w testamencie zapisał 240 000guldenów reńskich, dzięki czemu jezuici mogli po jego śmierci wznieść w Nysie wspaniałą świątynię barokową. W styczniu 1654 r. 4-letni biskup-królewicz opuścił Nysę, aby po załatwieniu spraw wymagających jego obecności w diecezji płockiej wrócić na Śląsk celem kontynuowania dzieła rekatolicyzacji. Niestety plany te zniszczyła śmierć, która nastąpiła 9 V 1655 r. w jego ulubionej rezydencji w Wyszkowie na Mazowszu.

ARCYKSIĄŻĘTA HABSBURSCY – BISKUPAMI WROCŁAWSKIMI W szczytowym okresie kontrreformacji na Śląsku na stolicy biskupiej we Wroc- ławiu zasiedli dwaj przedstawiciele dynastii habsburskiej: Leopold Wilhelm

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd111009-01.indd111 111111 22009-11-12009-11-12 12:37:2912:37:29 112 KS. JÓZEF MANDZIUK [22]

(1655-1662) i Karol Józef (1663-1664). Obaj byli w pełni zaprzeczeniem ideału potrydenckiego biskupa-duszpasterza. Ich elekcja świadczy jak wielki był wpływ dworu wiedeńskiego na życie kościelne i jak bezradna była Stolica Apostolska, zmuszona wydać liczne dyspensy. Arcyksiążę Leopold Wilhelm urodził się 6 I 1614 r. w Wiener-Neustadt jako drugi syn cesarza Ferdynanda II, a brat Ferdynanda III. Studiował fi lozofi ę i te- ologię w Wiedniu. W 12-tym roku życia został biskupem Strasburga i Passawy, w 1635 r. objął biskupstwo Halberstadt, a dwa lata później biskupstwo w Oło- muńcu, po odrzuceniu kandydatury królewicza Karola Ferdynanda Wazy. W l. 1629-1635 był administratorem Magdeburga, a w l. 1635-1645 Bremy. Ponadto był kanonikiem w Kolonii i Trewirze oraz opatem komendatoryjnym w Hersfeld i Marbach. Od 1642 r. nosił tytuł wielkiego mistrza zakonu niemieckiego. Trudno więc sobie wyobrazić większego zbieracza benefi cjów, któremu obce było pojęcie rezydencji i zakazu kumulacji prebend. Ponad wszystko arcyksiążę cenił służbę żołnierską i w zbroi wodza wojsk cesarskich czuł się o wiele lepiej niż w szatach pontyfi kalnych. W czasie wojny 30-letniej dowodził głównymi siłami cesarskimi, oblegając m. in. w 1642 r. Głogów. Zasłynął jako jeden z największych konese- rów i mecenasów dzieł sztuki, a zgromadzoną wielką kolekcję obrazów przekazał galerii cesarskiej w Wiedniu. W l. 1646-656 był namiestnikiem króla hiszpańskie- go Filipa IV w Niderlandach. W jego rezydencji w Brukselii królowa szwedzka Krystyna przyjęła katolicyzm. Jednak jego główną rezydencją był Wiedeń, stąd wydawał polecenia dotyczące zarządu licznych benefi cjów kościelnych i urzędów świeckich. Po śmierci ojca Ferdynanda III kandydował na cesarza, a po wyborze Leopolda I stał się jego doradcą. Arcyksiążę-biskup Leopold Wilhelm nigdy nie przyjął wyższych świę- ceń. Po nieoczekiwanej śmierci królewicza Karola Ferdynanda, został 3 VIII 1655 r. wybrany biskupem wrocławskim przez kapitułę świętojańską, będąca pod przemożnym wpływem cesarza Ferdynanda III. Jego kontrkandydatem był kardynał Ernest Harrach, metropolita praski. W Rzymie zastanawiano się nad zatwierdzeniem wyboru i dopiero 21 I 1656 r. nastąpiła prekonizacja papieska. 24 marca tegoż roku odbył ingres do katedry wrocławskiej i to był jedyny jego pobyt w diecezji śląskiej. Czy w takich okolicznościach mogło być jakiekolwiek zainteresowanie ordynariusza sprawami duszpasterskimi? On jednak rządził 7 lat i w tym czasie trwała szeroka akcja przejmowania kościołów z rąk innowierców, nad którą czuwał administrator biskupstwa gorliwy prałat Sebastian Rostock. Sam biskup wydał polecenie przeniesienia seminarium duchownego z Nysy do Wrocławia oraz wystarał się o aprobatę rzymską proprium wrocławskiego. Ten niefortunny rządca diecezji wrocławskiej zmarł 20 XI 1662 r. w Wiedniu i został pochowany w krypcie kościoła kapucyńskiego, w grobowcu dynastii habsburskiej. O drugim arcyksięciu habsburskim Karolu Józefi e – biskupie wrocławskim w l. 1663-1664 aż wstyd pisać. Był on synem cesarza Ferdynanda III, chorowitym

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd112009-01.indd112 112112 22009-11-12009-11-12 12:37:3012:37:30 [23] POSTACIE ŚLĄSKIEGO KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO W CZASACH NOWOŻYTNYCH 113

i młodocianym, zmarłym w wieku 15 lat. Złożono w jego dziecinne ręce kanonikat w Kolonii, biskupstwo Passawy, Ołomuńca i Wrocławia, a także godność wielkiego mistrza zakonu niemieckiego. Zgodnie z życzeniem cesarza kapituła wrocławska 23 II 1663 r. postulowała go przez aklamację na ordynariusza śląskie- go. Pod dwóch miesiącach otrzymał on konﬁ rmację nuncjusza wiedeńskiego, bez odnoszenia się do Rzymu. We Wrocławiu nie był, a biskupstwo nadodrzańskie w jego imieniu objął pełnomocnik biskup Karol Franciszek Neander, sufragan wrocławski. Po przedwczesnej śmierci 27 I 1664 r. w Linzu, spoczął również w grobowcach rodziny cesarskiej w wiedeńskim kościele kapucyńskim.

SEBASTIAN IGNACY ROSTOCK – WROCŁAWSKI BISKUP-DUSZPASTERZ Po serii nieudacznych biskupów z dynastii królewsko-cesarskiej, diecezja wrocławska wreszcie doczekała się prawdziwego potrydenckiego biskupa – duszpasterza, odznaczającego się pobożnością, gorliwością pasterską, nauką, roztrop- nością i przywiązaniem do Stolicy Apostolskiej. Był nim Sebastian Ignacy Rostok, rodowity Ślązak, pochodzący z nizin spo- łecznych. Przyszedł na świat 24 VIII 1607 r. w Grodkowie, w rodzinie rzemieślni- czej Sebastiana i Anny. Początkowo naukę pobierał w miejscowej szkole parafi alnej, a następnie uczył się w gimnazjum w Nysie. Studia fi lozofi czno-teologiczne odbył w akademii jezuickiej w Ołomuńcu, gdzie 26 III 1633 r. przyjął święce- nia kapłańskie z rąk biskupa Filipa Fryderyka Breinera, tamtejszego sufragana. W 1636 r. w ołomunieckiej uczelni zdobył stopień doktora teologii. W swoim twórczym i pięknym życiu Rostock przeszedł przez wszystkie szczeble kariery kościelnej. Po przyjęciu święceń pracował w charakterze wikariusza w parafi i św. Jakuba Apostoła w Nysie, gdzie zasłynął z odwagi gorli- wości duszpasterskiej, zwłaszcza w czasie szalejącej tam zarazy. W 1635 r. zo- stał proboszczem i dziekanem nyskim oraz rektorem tamtejszego seminarium duchownego. Wkrótce posypały się inne godności. W 1637 r. został kanonikiem kolegiaty w Opolu, w 1641 r. kanonikiem katedralnym we Wrocławiu, a w 1646 r. otrzymał kanonię w kolegiacie nyskiej. Podczas okupacji Nysy przez wojska szwedzkie został jednym z zakładników, których Szwedzi wy- wieźli do Szczecina. W 1645 r. cesarz Ferdynand III za zasługi wyniósł go do stanu szlacheckiego. Po zawarciu pokoju westfalskiego został członkiem komisji do przyjmowania kościołów z rąk protestantów. W 1649 r. przeniósł się do Wrocławia, gdzie objął obowiązki kaznodziei katedralnego, które wypełniał z wyjątkowym zapałem i powodzeniem. Jako archidiakon wrocławski odbył w l. 1651-1652 wizytację kanoniczną swojego rozległego archidiakonatu. Bp Karol Ferdynand mianował go wikariuszem generalnym i ofi cjałem. Obie funkcje peł- nił za następnego biskupa Leopolda, który powierzył mu jeszcze administrację biskupstwa. Na tym stanowisku przejął on z rąk protestantów 254 kościoły, a dla 600 parafi i postarał się o duszpasterzy.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd113009-01.indd113 113113 22009-11-12009-11-12 12:37:3012:37:30 114 KS. JÓZEF MANDZIUK [24]

21 IV 1664 r. wrocławska kapituła katedralna dokonała tym razem wolnej elekcji rządcy biskupstwa wrocławskiego w osobie prałata Rostocka i rozpoczęła starania o prekonizację papieską. Dokonał jej papież Aleksander VIII 12 I 1665 r., dzięki zabiegom w Rzymie kanonika Jana Jakuba Brunetti’ego. Dnia 9 kwietnia odbył się ingres do katedry, a w trzy dni później uroczysta konsekracja biskupia. Było to wydarzenie w katedrze wrocławskiej od niepamiętnych czasów, któ- re zwiastowało nadejście większej normalności w życiu kościelnym na Śląsku. Święceń biskupich udzielił sufragan Karol Franciszek Neander w asyście Jerzego Pohla, prepozyta augustianów wrocławskich i Franciszka Netwinga, prepozyta nyskich krzyżowców z czerwona gwiazdą. Przed nowym hierarcha wrocławskim stanęły dwa wielkie zadania: odbudowa struktur diecezjalnych i odnowieni życia religijnego na ziemi śląskiej. Do wy- pełnienia tych zadań był on pod każdym względem w pełni przygotowany. Na- dal prowadził szeroką akcję redukcji kościołów z rąk protestanckich, rozciągając ją w 1668 r. na księstwo żagańskie. Postarał się o wydanie edyktu cesarskiego usu- wającego wszystkich nauczycieli protestanckich z urzędu. W 1664 r. po śmierci księcia Jerzego III legnicko-brzeskiego został starostą generalnym Śląska, co ułatwi- ło mu prowadzenie akcji rekatolizacyjnej. Celem większego poznania stanu dusz- pasterstwa w diecezji, zarządził 4 V 1666 r. przeprowadzenie wizytacji generalnej całego biskupstwa. Akcją wizytacyjną objął również klasztory żeńskie. Dużą wagę przywiązywał do wychowania i wykształcenia swojego kleru, utrzymując własnym sumptem 12 alumnów. Usilnie dążył do naprawy życia i obyczajów duchowieństwa. W 1667 r. przygotował obszerną relację ad limina, z której przebija większy opty- mizm w ocenie w sytuacji Kościoła na Śląsku. Nie ukrywał jednak istniejącej nadal siły protestantyzmu, pisząc, że we Wrocławiu na ogólną liczbę 70 000 mieszkańców było tylko 4000 katolików. W swojej działalności wydatną pomoc znalazł w Towa- rzystwie Jezusowym, którego członkowie wykazywali szczególną gorliwość na polu kaznodziejskim, misyjnym, wychowawczym i liturgicznym. Również wsparciem dla niego byli kapucyni, którzy intensywnie pracowali wśród ludu śląskiego. Biskup z całą mocą popierał też akcję rekatolizacyjną prowadzoną przez stare zakony mni- sze, a zwłaszcza cystersów. Z entuzjazmem odnosił się do ich działalności budowlanej w wielkich opactwach śląskich. Sam zasłużył na mecenasa kultury, zwłaszcza w zakresie umiłowania książki. Zgromadził bogaty księgozbiór, który w testamencie zapisał zbiorom kapitulnym, stając się nowym fundatorem Biblioteki Kapitulnej, tragicznie zniszczonej w czasie wojny 30-letniej. W 1668 r. z jego fundacji powstał znakomity chór katedralny, składający się z kilkunastu osób. Niestety pontyﬁ kat biskupa Sebastiana był krótki. Zmarł on bowiem 9 VI 1671 r. i zo- stał pochowany w podziemiach katedry wrocławskiej. Kaznodzieja w mowie pogrze- bowej podkreślił jego ogromną żarliwość o sprawy Boże, pobożność i budujący sposób postępowania na co dzień. Kanonik Jan Henryk Heymann, niezwykły intrygant w gronie wyższego duchowieństwa wrocławskiego, w 1672 r. wystawił biskupowi nagrobek w stylu barokowym, jako wyraz zadośćuczynienia za wyrządzone krzywdy. Także

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd114009-01.indd114 114114 22009-11-12009-11-12 12:37:3012:37:30 [25] POSTACIE ŚLĄSKIEGO KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO W CZASACH NOWOŻYTNYCH 115

mieszkańcy Nysy w 1674 r. umieścili w kościele św. Jakuba nagrobek z wizerunkiem biskupa, swojego dawnego proboszcza, z odpowiednią tablicą inskrypcyjną.

FRYDERYK HESSEN-DARMSTADT – PIERWSZY KARDYNAŁ WROCŁAWSKI Następcą biskupa-duszpasterza była ciekawa postać kardynała Fryderyka, konwertyty, pochodzącego z książęcej rodziny protestanckiej. Syn Ludwika V landgrafa Hesji-Darmstadtu przyszedł na świat 28 II 1616 r. w Homburgu. Studiował na luterań- skim uniwersytecie w Marburgu, odbywając wielkie podróże do Francji, Niderlandów i Włoch. Mając 21 lat zdecydował się w Rzymie przejść na katolicyzm i wybrał karie- rę wojskową. Wstąpił do kawalerów maltańskich i brał udział w walkach z Turkami. Wykazał odwagę w zwycięskiej bitwie ﬂ oty maltańskiej pod Golettą w 1640 r. Jako generał króla hiszpańskiego walczył w Niderlandach Południowych. W 1648 r. został obwołany wielkim mistrzem zakonu maltańskiego i przeniósł się do swojej rezydencji w Heistershein w Szwarzwaldzie. Tam spotkało go w 1652 r. wyniesienie do godno- ści kardynała-diakona przez papieża Innocentego X. Równocześnie został włączony do grona wrocławskiej kapituły katedralnej. Przeniósł się wówczas do Rzymu i stał się typowym łowcą prebend, któremu ciągle brakowało pieniędzy. W sumie zgromadził w swoich rękach aż 16 różnych godności w kapitułach katedralnych, m. in. w ko- lońskiej oraz w urzędach państwowych. W Wiecznym Mieście kilkakrotnie zmieniał tytuł swojego kościoła z Santa Maria in Aquiro na Sancti Caesarei in Palatio (1661), Sancti Eustachii (1667), Sancti Nicolai in Carcere (1668) i Sanctae Agatae (1670). W Rzymie uczestniczył w czterech wyborach papieży: Aleksandra VII (1655), Kle- mensa IX (1667), Klemensa X (1670) i Innocentego XI (1676). W 1668 r. kardynał Fryderyk został dziekanem wrocławskiej kapituły katedralnej. Podczas elekcji w dniu 3 IX 1671 r. 16 kanoników na 22 głosujących, na wyraźne życzenie cesarz Leopold I, wybrało purpurata rzymskiego na rządcę rozległej diecezji śląskiej. Życzliwy mu papież Klemens X już 16 października tegoż roku prekonizował elekta, który nadal przebywał w Rzymie, gdzie przyjął święcenia kapłańskie i sakrę biskupią. Biskupstwo wrocławskie w jego imieniu objął 27 V 1672 r. kanonik Jan Henryk Heymann. Zdobył on zaufanie nowego biskupa i otrzymał nominację na administratora diecezji. Wkrótce jednak został zdyskredytowany i pozbawiony urzędów, a administrację biskupstwa przejął sufragan biskup Karol Franciszek Neander. Ordynariusz nadal przebywał w Wiecznym Mieście, gdzie otrzymał godność namiestnika Śląska, nadaną mu 9 V 1675 r. przez cesarza Leopolda I. Dopie- ro wtedy jako książę Kościoła i Śląska przybył do Wrocławia i pozostał w nim już do śmierci. Dnia 29 IX 1676 r. odbył uroczysty ingres do katedry świętojań- skiej i osobiście przejął rządy biskupstwem. Był typowym człowiekiem baroku, rozkochanym w przepychu i okazałości w różnych dziedzinach życia. Znanych jest kilka jego pociągnięć duszpasterskich. W 1677 r. zarządził generalną wizyta- cję diecezji, chcąc wyrobić sobie dokładniejszy jej obraz. Owocem tejże wizytacji

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd115009-01.indd115 115115 22009-11-12009-11-12 12:37:3112:37:31 116 KS. JÓZEF MANDZIUK [26]

było m. in. wydanie nowej agendy wrocławskiej, która ujrzała światło drukiem w Nysie w 1682 r. Stała się ona podstawą dla opracowań agend śląskich w na- stępnych stuleciach. Po śmierci ostatniego Piasta przeprowadził redukcję ok. 100 kościołów w księstwach: wołoskim, legnickim i brzeskim. W działalności duszpasterskiej opierał się podobnie jak jego poprzednik na jezuitach i kapucynach, a od cystersów czerpał wzór w zakresie budownictwa sakralnego. Największą dziedziną działalności reformatorskiej kardynała Fryderyka była liturgia. Przyzwyczajony do stosunków rzymskich pragnął, aby w katedrze święto- jańskiej jak najokazalej pełniono służbę Bożą. Rozpoczął remont wnętrza katedry, usuwając pewne ołtarze i epitaﬁ a. Dbał o muzykę kościelną i ufundował nowe organy na emporze głównej. Chcąc rozbudzić większy kult eucharystyczny, założył bractwo Najświętszego Sakramentu i polecił wykonać kosztowny baldachim. Bractwo otrzymało przywilej agregacji do arcybractwa Corpus Christi przy bazylice św. Piotra w Rzymie. Prezesem bractwa został kanonik Jan Jakub Brunetti, fundator katedralnej kaplicy Najświętszego Sakramentu. Do obowiązków członków tego bractwa należał udział w uroczystych procesjach eucharystycznych w czerwonych płaszczach z za- palonymi świecami oraz uczestnictwo w każdy czwartek we Mszy świętej z wysta- wieniem Sanctissimum. Kardynał osobiście uczestniczył w procesji Bożego Ciała, prowadzonej z katedry do rynku wrocławskiego. W Wielki Czwartek wznowił w katedrze nie praktykowany od 150 lat ceremoniał obmywania nóg. Dążył do zmiany stroju chóralnego kanoników katedralnych i w nowym stroju kapituła po raz pierwszy wystąpiła na Wielkanoc 1677 r. Kanonicy otrzymali też nowy politurowany krzyż, podobny do krzyża maltańskiego, noszony na szerokiej taśmie. W środku krzyża umieszczony był czerwony klucz i głowa św. Jana Chrzciciela, a na stronie odwrotnej zawołanie biskupa Rostocka: Secura mens iuge convivium. Kardynał założył też nowy 16 kanonikat, do którego dołączył prebendy: ołtarz św. Michała w katedrze z należącą do niego wsią Krzyżanowice i kościół św. Stanisława w Czerńczycach k. Trzebnicy. Wyrazem zainteresowania liturgią przez wrocławskiego purpurata był księgozbiór, który legował testamentem zbiorom kapitulnym. Wszystkie zachowane egzemplarze zostały bogato i gustownie oprawione w brązową skórę. Ordynariusz śląski czynił starania o przyznanie mu paliusza, symbolu godności arcybiskupiej. Jednak odpowiedź Kongregacji Konsystorialnej była negatywna. W odpowiedzi argumentowano, ze paliusz kardynałowi nie jest potrzebny. Pierwszy kardynał wrocławski zmarł 19 II 1682 r. i został pochowany w katedrze wrocławskiej, w ufundowanej przez siebie kaplicy pw. św. Elżbiety. Wy- konawcy jego testamentu przyczynili się do ukończenia budowy kaplicy, będącej „perłą baroku” we Wrocławiu. Piękny ołtarz ze statuą świętej landraﬁ ni turyńskiej i monumentalny pomnik klęczącego kardynała został zamówiony u rzeźbiarzy rzymskiej szkoły Jana Wawrzyńca Berniniego – Ercole Ferraty i Dominika Gui- diego i po wykonaniu przywieziony do Wrocławia. Zarówno nagrobek fundatora, jak i rzeźby św. Elżbiety i aniołów w ołtarzu stały się źródłem inspiracji dla późniejszych dzieł śląskiego baroku. Przy kaplicy kardynał powołał grupę man-

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd116009-01.indd116 116116 22009-11-12009-11-12 12:37:3112:37:31 [27] POSTACIE ŚLĄSKIEGO KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO W CZASACH NOWOŻYTNYCH 117

sjonarzy, składającej się z 6 księży, którzy codziennie mieli odmawiać Ofﬁ cium o Świętym Krzyżu i odprawiać 4 Msze św. konwentualne w tygodniu.

BISKUP JAN BALTAZAR LIESCH V. HORNAU – MĄŻ OPATRZNOŚCIOWY KATOLICYZMU ŚLĄSKIEGO W latach długotrwałej i tragicznej w skutkach wojny 30-letniej życie kościel- ne katolików na Śląsku podlegało ogromnej próbie. Z jednej strony brakowało rządców diecezji na miejscu, a z drugiej szalał protestantyzm, wzmacniany przez wojska szwedzkie i niemieckich książąt luterańskich. W tym czasie dawała znać o sobie akcja kontrreformacyjna, prowadzona przez Habsburgów, w której bardziej zaangażowani byli świeccy katolicy, aniżeli duchowni. A jednak Opatrz- ność, zesłała kilku mężów z grona wyższego duchowieństwa śląskiego, dzięki którym katolicyzm się ostał, a nawet oparł się kataklizmom wojennym. Jednym z takich mężów opatrznościowych, był biskup Jan Baltazar Liesch v. Hornau, sufragan dwóch ordynariuszy: Karola Ferdynanda Wazy i Leopolda Wil- helma Habsburga. Pochodził on z Bawarii, gdzie urodził się 4 VIII 1592 r. w Ber- ching, w rodzinie Jana Jakuba i Klary z d. Jonas. Nauki gimnazjalne pobierał w kolegium jezuickim w Dylindze, następnie studiował w opactwie ST. Gallen i w rzymskim Germanicum. W bazylice św. Jana na Lateranie przyjął 23 IX 1618 r. święcenia kapłańskie. Po uzyskaniu w 1619 r. doktoratu z teologii w Pe- rugii, powrócił do Bawarii, otrzymując kanonię w Landshut. Biskup wrocławski Karol Habsburg upatrzył go sobie na biskupa pomocniczego i zaprosił na Śląsk. W 1624 r. został kanonikiem kapituły katedralnej i prepozytem kapituły święto- krzyskiej na Wyspie Tumskiej we Wrocławiu. W półtora roku po śmierci biskupa sufragana Marcina Kolsdorfa, papież Ur- ban VIII 17 XI 1625 r. prekonizował kanonika Liescha na biskupa tyt. Nicopo- lis i przeznaczył do pełnienia obowiązków biskupa pomocniczego w diecezji śląskiej. Uroczystość konsekracyjna miała miejsce dopiero 25 III 1626 r. Swoją działalność rozpoczął od udzielania święceń kandydatom zakonnym i diecezjalnym. W ciągu 36 lat posługi biskupiej wyświęcił 1382 subdiakonów, 1398 dia- konów, 1385 kapłanów, udzielił benedykcji 8 opatom, bierzmował ok. 30 000 wiernych, konsekrował 37 świątyń, 267 ołtarzy, przywrócił do kultu katolickiego 49 zborów protestanckich. W 1635 r. na podstawie prowizji papieskiej został prepozytem kapituły katedralnej. W tym też roku objął administracje biskupstwa w imieniu biskupa Karola Ferdynanda Wazy. Często krążył między Nysą, Wrocławiem i Warszawą, załatwiając sprawy kościelne i księstwa biskupiego. Brał czynny udział w pracach nyskiego synodu diecezjalnego w 1653 r. Popierał działalność kapucynów i jezuitów, z którymi zetknął się już w czasie studiów rzymskich w Germanicum. Pokrył część kosztów budowy klasztoru kapucy- nów w Nysie, w testamencie przeznaczył znaczną sumę na klasztor kapucyński w Prudniku. Mając to ﬁ nansowe wsparcie kapucyni powiększyli tamtejszy bu-

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd117009-01.indd117 117117 22009-11-12009-11-12 12:37:3112:37:31 118 KS. JÓZEF MANDZIUK [28]

dynek szkolny i kościół pw. Zwiastowania NMP, który otrzymał nowe uposa- żenie wnętrza. Stworzył fundację dla 12 wikariuszy, którzy mieli własny dom i prowadzili życie wspólne, jako tzw. Lieschianie. Mieli oni służyć muzyką i śpiewem w czasie nabożeństw liturgicznych i przetrwali długie lata. Dla katedry ufundował drogocenne precjoza liturgiczne, a swoją bibliotekę przekazał kapucynom. We wrocławskich zbiorach kapitulnych z jego księgozbioru zacho- wały się tylko 3 pozycje z zakresu teologii praktycznej. Pracowity i zasłużony hierarcha wrocławski zmarł 19 IX 1661 r. w Nysie i został pochowany w tamtejszym kościele kolegiackim w kaplicy św. Anny. W 1715 r. ka- pituła katedralna wystawiła mu pomnik nagrobny w katedrze wrocławskiej. Popier- sie biskupa zostało wykonane z białego marmuru przez rzeźbiarzy włoskich.

BISKUP KAROL FRANCISZEK NEANDER – OZDOBA KOŚCIOŁA ŚLĄSKIEGO Prawdziwym „światłem Kościoła katolickiego na Śląsku, ozdobą Ojczyzny, ojcem ubogich, a w szczególności całego duchowieństwa śląskiego” był biskup sufragan Karol Franciszek Neander. Działał on nie tylko na polu religijnym za rzą- dów aż czterech ordynariuszy, lecz również przysłużył się kulturze śląskiej, jako wielki humanista i mecenas. Przyszły zasłużony hierarcha śląski urodził się 23 VII 1626 r. w Nysie, jako syn Andrzeja Ferdynanda, senatora nyskiego i Anny, siostry kanonika Kaspra Henry- ka Oberga. Nauki humanistyczne pobierał w słynnym nyskim Carolinum, fi lozofi ę studiował w Pradze, a teologie i prawo kanoniczne w Akademii Krakowskiej, przyjmując tam 16 IV 1650 r. święcenia kapłańskie z rąk Wojciecha Lipnickiego, sufragana krakowskiego. Mając 20 lat wszedł do grona wrocławskiej kapituły katedralnej, zdobywając coraz to nowe i odpowiedzialne stanowiska. W l. 1654- 1656 był ofi cjałem, wikariuszem generalnym i protonotariuszem apostolskim, otrzymując również scholasterię wrocławskiej kapituły świętokrzyskiej. Wakat na stanowisku wrocławskiego biskupa pomocniczego po śmierci bpa Liescha trwał aż 9 miesięcy. Dopiero 26 VI 1662 r. archidiakon Neander otrzy- mał nominację podpisaną przez papieża Grzegorza XV na biskupa tyt. Nicopolis, z przeznaczeniem do niesienia posługi biskupiej w diecezji nadodrzańskiej. Po pół roku przyjął on konsekrację biskupią i rozpoczął owocną działalność na polu duszpasterskim. Jako archidiakon wrocławski odbył w l. 1666-1667 wizytację kanoniczną podległego mu terenu, zwracając uwagę na stan budowli sakralnych, życie sakramentalno-liturgiczne, pracę kaznodziejsko-katechetyczną. Wiele uwagi poświęcał duchowieństwu parafi alnemu, zarówno proboszczom, jak i wikariu- szom oraz różnego rodzaju rezydentom po parafi ach. Interesował się szkołami i szpitalami parafi alnymi, spisywał nawet książki w bibliotekach parafi alnych. Odbył również wizytacje żeńskich domów zakonnych w Legnicy, Nowogrodźcu, Strzegomiu i Lubomierzu. Pozostawił szczegółowe sprawozdania powizytacyjne, sporządzone w języku łacińskim, które opublikował drukiem ks. Józef Jungnitz,

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd118009-01.indd118 118118 22009-11-12009-11-12 12:37:3212:37:32 [29] POSTACIE ŚLĄSKIEGO KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO W CZASACH NOWOŻYTNYCH 119

znakomity historyk Kościoła śląskiego. W l. 1677-1679 przeprowadził wizytację prawie wszystkich parafi i księstwa nyskiego i kilku innych. Jako członek kapituły katedralnej brał udział w wyborach trzech kolejnych rządców diecezji, zdobywa- jąc nawet kilka głosów elektorów kapitulnych. Współpracował z biskupem-re- formatorem Sebastianem Rostockiem, kardynałem Fryderykiem Hesskim i mło- docianym Franciszkiem Ludwikiem Neuburgiem, który za jego życia był tylko trzy razy we Wrocławiu. Przez wiele lat sprawował funkcję namiestnika księstwa biskupiego oraz administratora diecezji. Przez 31 lat biskup Karol Franciszek sprawował w pełnym zakresie czynności pontyfi kalne. Większość kleru zakonnego, jak i diecezjalnego, otrzymała od niego święcenia różnych stopni. 12 IV 1665 r. z jego rąk przyjął sakrę biskupia ordynariusz wrocławski Sebastian Rostock. Ponadto udzielił benedykcji 8 opatom, błogosławił 51 mniszek na odpowiednie stanowiska klasztorne, ochrzcił 6 Żydów, udzielił sakramentu dojrzałości chrześcijańskiej 56 095 osobom w różnym wieku. W swoim życiu konsekrował 29 świątyń, 209 ołtarzy, 780 portatyli ołtarzowych, 690 kielichów, rekoncyliował 7 kościołów, poświęcił 7 cmentarzy oraz położył kamień węgielny pod 3 budujące się świątynie. Szczególną troską otaczał kościół kolegiacki św. Jakuba w Nysie oraz tamtejszy dom księży emerytów. Mimo bogatej działalności zewnętrznej, nie zaniedbywał rozwijania życia wewnętrznego. Był bowiem mężem pobożnym, zgodnym, sprawiedliwym i niezmiernie gorliwym, jeśli chodzi o sprawy wiary i Kościoła. Biskup Neander był jednym z największych luminarzy kultury na Śląsku. Bez- sprzecznie uzyskał palmę pierwszeństwa wśród śląskich bibliofi lów duchownych XVII stulecia. Bibliofi lstwo było główną dziedziną jego zainteresowań intelektualnych, a nawet pasją, której pozostał wierny przez całe życie. Miłość do książki przejawiała się u niego zarówno w kolekcjonerstwie, jak i w dbałości o jej wy- gląd zewnętrzny. Książka pomagała mu w spełnianiu czynności duszpasterskich, zwłaszcza w nauczaniu prawd wiary. Przynosiła mu odprężenie umysłowe i roz- rywkę. Krystalizowała jego poglądy polityczne. W okresie zarazy znajdował w niej rady, jak uniknąć choroby i dbać o zdrowie. Nawet uczyła uprawy ogrodu i przyrządzania ziół leczniczych. Biskup-bibliofi l zgromadził ok. 3000 dzieł, które przekazał w testamencie wrocławskiemu kolegium jezuickiemu. Druki te stały się zalążkiem późniejszej Biblioteki Uniwersyteckiej, powstałej po 1811 r. w wyniku połączenia księgozbioru uniwersyteckiego frankfurckiego, biblioteki Leopoldyny, której główny trzon stanowił właśnie księgozbiór Neandra oraz zbiorów zgroma- dzonych przez Gustawa Büschinga po pruskiej sekularyzacji klasztorów i kolegiat śląskich. Niestety do dzisiaj zachowało się tylko 579 dzieł w 432 woluminach w zbiorach uniwersyteckich i 21 egzemplarzy w zbiorach kapitulnych. Ponadto biskup przekazał Bibliotece Kapitulnej kapitał w wysokości 1000 talarów, z któ- rego czynszów miał być utrzymywany bibliotekarz. Wielce zasłużony dla katolicyzmu śląskiego hierarcha wrocławski zmarł 5 II 1693 r. i został pochowany w krypcie pod kaplicą Najświętszego Sakramentu

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd119009-01.indd119 119119 22009-11-12009-11-12 12:37:3212:37:32 120 KS. JÓZEF MANDZIUK [30]

w nyskim kościele kolegiackim. W katedrze wrocławskiej jego krewni wznieśli mu pomnik nagrobny w obecnej kaplicy św. Wojciecha.

ARCHIDIAKON PIOTR GEBAUER – KOLUMNA KOŚCIOŁA ŚLĄSKIEGO W tragicznych latach wojny 30-letniej Kościół katolicki miał mężów opatrz- nościowych, którzy nie dopuścili do kompletnej ruiny życia religijnego. Należeli oni do grona wrocławskiej kapituły katedralnej, której członkowie byli na miejscu, mieli odpowiednie przygotowanie do pełnienia odpowiedzialnych stanowisk diecezjalnych i odznaczali się gorliwością pasterską. Jednym z najwybitniejszych przedstawicieli wyższego duchowieństwa ślą- skiego był archidiakon Piotr Gebauer, który za swoją wszechstronną działal- ność uzyskał miano „kolumny Kościoła śląskiego”. Pochodził on z Głogowa, skąd wyszło wiele znanych osobistości kościelnych. Przyszedł na świat 8 IX 1575 r. w rodzinie Piotra i Doroty z d. Rudiger. Od majątku rodowego używała ofi cjalnej tytulatury: Gebauer von Dürrgoy. Studia teologiczne rozpoczął w akademii jezuickiej w Ołomuńcu, następnie na polecenie biskupa Jana V Sitscha 5 X 1602 r. przybył do Collegium Germanicum w Rzymie, gdzie w 1607 r. przy- jął święcenia kapłańskie. Przez pewien czas pełnił obowiązki kaznodziei przy Gwardii Szwajcarskiej. Studia uwieńczył w 1609 r. uzyskaniem doktoratów z teologii i fi lozofi i. Już podczas pobytu w Wiecznym Mieście został kanonikiem kapituły katedralnej we Wrocławiu, a przy instalacji w dniu 8 X 1604 r. zastąpił go ks. Adam Niger, wikariusz katedralny. W 1609 r. Gebauer powrócił na Śląsk i otrzymał miejsce i głos w kapitule świętojańskiej. W następnych latach otrzymał kanonikat w kapitule kolegiackiej w Głogowie i kapitule świętokrzyskiej we Wrocławiu. Wkrótce po przybyciu do Wrocławia zasłynął jako kaznodzieja katedralny i funkcję tę pełnił zaszczytnie i owocnie do końca życia. W wystawionym mu pomniku nagrobnym w katedrze występuje on na ambonie katedralnej w stroju kanonickim ze stułą na ramionach. W 1614 r. na polecenie biskupa Karola Habsburga przyjął obowiązki wizytato- ra, choć archidiakonem wrocławskim został dopiero w 1621 r. W trudnych warunkach wojennych przeprowadził do 1629 r. wielką i wzorową wizytację kanonicz- na w rozległym archidiakonacie wrocławskim. Jako owoc swoich doświadczeń wizytacyjnych i normy działania na przyszłość ogłosił je drukiem w Głogowie w 1630 r. pt.: Methodus sive norma visitations ecclesiasticae pro ratione temporis dioecesi Wratislaviensi accomodata. W 1638 r. ponownie wizytował archidiako- nat wrocławski, a jego protokoły powizytacyjne ukazują ogrom zniszczeń pod każdym względem na Śląsku, jako wynik toczącej się wojny 30-letniej. Ciekawe są jego spostrzeżenia na temat duchowieństwa parafi alnego. O proboszczu z No- wego Lasu napisał, że był to człowiek prosty i bez wykształcenia, ale pobożny i prawy, stad wielu kapłanów obrało go sobie za spowiednika. Pleban z Wszemi- rowa miał potężną posturę, lecz był brudny, pożółkły i „prawie leśny”. Wyglądał

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd120009-01.indd120 120120 22009-11-12009-11-12 12:37:3312:37:33 [31] POSTACIE ŚLĄSKIEGO KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO W CZASACH NOWOŻYTNYCH 121

jak wieśniak, w chłopskim stroju, bez koloratki. Mszę święta odprawiał rzadko poza niedzielami i świętami. Posługiwał się natomiast trzema językami: niemieckim, polskim i łaciną. Po wyjeździe biskupa Karola Habsburga do Portugalii, prałat Gebauer zo- stał w 1623 r. administratorem diecezji. To on przekazał kapitule hiobową wieść o śmieci biskupa, który zmarł w Madrycie 28 VIII 1624 r. na atak febry. Podczas nieobecności biskupa Karola Ferdynanda Wazy w diecezji, Gebauer cieszył się wielką powagą i autorytetem wśród duchowieństwa śląskiego. Musiał znać się na polityce, bowiem dla Habsburgów lojalnym poddanym cesarskim był Ślązak- katolik, podający się za Niemca. W 1627 r. kardynał wiedeński Melchior Klesl oświadczył mu wyraźnie, że „kto nie jest dobrym Niemcem, nie może być dobrym rzymianinem”, tj. rzymskim katolikiem. W zakresie kultury archidiakon Piotr Gebauer zgromadził cenny księgozbiór, który przekazał zbiorom kapitulnym. Do dzisiaj zachowały się 52 egzemplarze dzieł z dziedziny teologii, prawa, historii, fi lozofi i i literatury humanistycznej. W życiu codziennym prałat okazał się dobrodziejem ubogich. W swoim testamencie zapisał 24 000 guldenów dla biednych uczniów w konwikcie jezuickim. 71-letni fi lar Kościoła śląskiego zmarł 8 IX 1646 r. we Wrocławiu. Na Śląsku trwała jeszcze krwawa wojna 30-letnia. W katedrze wrocławskiej wystawiono mu pomnik nagrobny, z inskrypcją: Scio, cui credidi, depositum meum. Ego Petrus non huic petrae, sed qui Chrystus est.

KSIĄDZ MATEUSZ JAGODOWICZ – AUTOR STATUTÓW SYNODU NYSKIEGO Z 1653 ROKU Ciągle szalejący protestantyzm na początku XVI stulecia, a potem tragiczna w skutkach wojna 30-letnia nie sprzyjała zlotom duchowieństwa śląskiego na obrady synodalne. Stąd od biskupa Jana VI Sitscha do końca pontyﬁ katu biskupa Karola Ferdynanda Wazy nie było atmosfery sprzyjającej spotkaniu kleru na synodzie diecezjalnym, którego wagę tak bardzo podkreślał Sobór Trydencki. Dopiero 5 lat po pokoju westfalskim z 1648 r., mógł biskup-królewicz ściągnąć do Nysy przedstawicieli duchowieństwa zarówno wyższego jak i niższego. Synod był dobrze przygotowany przez konsyliarzy polskich. Na szczególną uwagę zasługuje postać Mateusza Jagodowicza, kanonika płockiego i sekretarza biskupiego, głów- nego autora statutów synodalnych. Ze strony wrocławskiej kapituły katedralnej przedstawiono 11 postulatów, z których 8 prawie w brzmieniu dosłownym weszło do końcowych dekretów. Oczywiście celem synodu było usiłowanie naprawienia szkód w życiu kościelnym, wyrządzonych przez wypadki wojenne. Do Nysy zjechał osobiście biskup Waza, mając przy swoim boku dwóch no- tariuszy-sekretarzy: wspomnianego Jagodowicza i Macieja Jacobusa. Funkcję promotora synodu pełnili dwaj członkowie kapituły świętojańskiej: archidiakon Sebastian Rostock, późniejszy znakomity włodarz biskupstwa śląskiego i kanonik

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd121009-01.indd121 121121 22009-11-12009-11-12 12:37:3312:37:33 122 KS. JÓZEF MANDZIUK [32]

Jan Wawrzyniec Budaeus a Lohr, gruntownie wykształcony, znany łowca god- ności kościelnych, który wkrótce po zakończeniu synodu zmarł w wieku 43 lat na atak apopleksji. Kaznodzieją synodalnym był kanonik Maciej Stephetius, ma- jący aż trzy doktoraty: z teologii, fi lozofi i i obojga praw. Obradom synodalnym przewodniczył sam ordynariusz, otoczony gronem sześciu koncyliarzy, z grona kapituły katedralnej, którzy wspierali go swoją radą. Cesarz Ferdynand III ze swojej strony wysłał komisarzy, uczestniczących w obra- dach. Właściwej dyskusji nad projektem statutów nie było. Zostały one odczytane i w trzecim dniu uchwalone przez zebranych. Były one obszerne i odpowiednio przygotowane do druku. Jednak na przeszkodzie ich publikacji stanął zakaz cesarza, który najpierw chciał je osobiście aprobować. W ten sposób wyszła na jaw habsburska zasada placetum regium zarówno na rozporządzenia papieskie, jak i uchwały krajowych synodów. Powstał więc nieoczekiwanie konfl ikt na linii pań- stwo-Kościół, któremu kres położyła niespodziewana śmierć biskupa. Ważne dla śląskiego Kościoła statuty poszły w zapomnienie, a tylko niektóre doczekały się realizacji w praktyce duszpasterskiej. Niekiedy powoływano się na nie w później- szych sprawozdaniach wizytacyjnych. Wkrótce życie synodalne, tak bardzo polecane przez Tridentinum, w ogóle za- marło. Biskupi kontaktowali się z duchowieństwem i wiernymi za pomocą listów pasterskich. Na Śląsku dopiero kardynał Adolf Bertram odbył dwa ważne synody diecezjalne w 1925 i 1935 r. W czasach najnowszych dobrze przygotowany synod diecezjalny był dziełem kardynała Henryka Gulbinowicza.

KANONIK JAN LOHR – TYPOWY PRZEDSTAWICIEL WROCŁAWSKIEJ KAPITUŁY KATEDRALNEJ W myśl uchwał Soboru Trydenckiego nastąpiło ograniczone znaczenie kapi- tuł, które bardziej zostały podporządkowane biskupom. Sobór zniósł wszelkie egzempcje kapituł, poddał je wizytacjom ordynariuszy, którym powierzył pełnię władzy w sprawie reformy karności i życia moralnego prałatów i kanoników. Ka- pituły zatrzymały nadal jurysdykcję w sprawach wewnętrznych i materialnych diecezji. Miały one służyć biskupom radą i pomocowe wszystkich ważnych i trudnych sprawach. Pozostawiono też kapitułom nadzór nad administracją biskupich dóbr stołowych oraz zastrzeżono im udział w zarządzaniu seminariów duchownych. Sobór zakazał kumulacji beneﬁ cjów i zarządził, aby kandydaci do stall kanonickich mieli ukończony przynajmniej 22 rok życia, przyjęli święcenia wyższe i odbyli studia uniwersyteckie. Postanowienia Tridentinum były jasne, służące dobru Kościoła i wzmacniające pozycję katolicyzmu. W krajach habsburskich szczególnie trudno było wprowa- dzić je w życie i dlatego Stolica Apostolska była zmuszana do udzielania licznych dyspens. I tak na Śląsku przepisy dotyczące kumulacji beneﬁ cjów kościelnych nigdy nie weszły w życie. Łączenie prebend było tak powszechne, że do wyjątków

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd122009-01.indd122 122122 22009-11-12009-11-12 12:37:3412:37:34 [33] POSTACIE ŚLĄSKIEGO KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO W CZASACH NOWOŻYTNYCH 123

należały prebendy pojedyncze. Wielu przedstawicieli wyższego duchowieństwa zyskało miano „łowców benefi cjów”. Zjawisko kumulacji wykluczało od uzyski- wania stanowisk i godności wielu duchownych, którzy byli dobrze przygotowani do pełnienia ważnych funkcji. Oczywiście następstwem kumulacji był brak rezydencji. Dla niektórych liczyło się tylko „bene” – majętność, a nie było ważne „ofi cjum” – zobowiązanie. Największą prerogatywą kapituły wrocławskiej było prawo wyboru biskupa. Nosiło ono zazwyczaj charakter czystej fi kcji, bowiem elekcja uzależniona była od woli panującego. Tylko w dwóch wypadkach udało się kapitule przeforso- wać wybór własnego kandydata, mianowicie Jana Sitscha i Sebastiana Rostocka. W okresie reformy katolickiej kapituła przedstawiała kandydatom na biskupstwo śląskie postulaty wyborcze, chcąc przez to skłonić przyszłego rządcę diecezji do podjęcia energicznej walki z szalejącym innowierstwem. Drugą prerogatywą było prawo zarządzania diecezją w razie wakansu stolicy biskupiej lub w przypadku, gdy biskup z pewnych powodów, najczęściej z racji kumulacji biskupstw, nie mógł osobiście spełniać swoich obowiązków. To zjawisko występowało wy- jątkowo często na Śląsku. Rządzili wówczas wybrani spośród członków kapituły administratorzy, osobni do spraw duchownych i osobni do spraw materialnych. Wprost trudno sobie wyobrazić istnienie diecezji wrocławskiej bez ogromnego wkładu kapituły w jej funkcjonowanie. Można śmiało stwierdzić, ze XVII-wiecz- na wrocławska kapituła świętojańska odgrywała owocniejszą rolę w życiu diecezji, niż niektórzy jej ordynariusze. Od średniowiecza prawo obsadzania kanonii katedralnej przysługiwało na przemian Stolicy Apostolskiej (po kanonikach zmarłych w miesiącach nieparzystych) oraz biskupowi (w miesiącach parzystych). Dzięki temu w XVII w. do kapituły wchodzili ludzie pochodzenia szlacheckiego, przez co nastąpiła całkowita feuda- lizacja wyższych sfer kościelnych w biskupstwie wrocławskim. Na ten stan wpły- nął fakt, że mieszczaństwo wielkich miast śląskich opowiedziało się w większości po stronie luteranizmu, a synowie chłopscy nie byli brani w ogóle pod uwagę. Całe szczęście, że wiele stanowisk w kapitule wrocławskiej zajmowali wycho- wankowie założonego w 1552 r. w Rzymie tzw. Collegium Germanicum. Jego celem było przygotowanie kapłanów do rekatolicyzacji w krajach języka niemieckiego. Powstało ono z inicjatywy św. Ignacego Loyoli i jezuici je prowadzili. W l. 1554-1742 przez Germanicum przeszło ok. 170 studentów, których moż- na nazwać wrocławskimi germanikami. Większość z nich pochodziła ze Śląska, a inni wywodzili się z różnych krajów niemieckich, najwięcej ze Szwabii. Spro- wadzani po studiach przez biskupów na ziemię śląską zajmowali różne stanowiska kościelne. Wielu z nich było wybitnymi bojownikami reformy potrydenckiej, których można nazwać pionierami katolicyzmu. Często już w Wiecznym Mieście z prowizji papieskiej otrzymywali godności katolickie i związane z nimi prebendy, a Śląsk stawał się ich drugą Ojczyzną. Wszyscy przepojeni byli poczuciem lo- jalizmu wobec domu habsburskiego, widząc w nim główną ostoję katolicyzmu.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd123009-01.indd123 123123 22009-11-12009-11-12 12:37:3412:37:34 124 KS. JÓZEF MANDZIUK [34]

Typowym przedstawicielem wrocławskiego grona kapitulnego był prałat Jan Lohr, którego działalność związana była z tragicznymi wydarzeniami z czasów wojny 30-letniej. Był on rodowitym Ślązakiem, gdyż urodził się w 1583 r. w biskupiej Nysie. Tam pobierał nauki humanistyczne w gimnazjum parafi alnym. Stu- dia teologiczne odbył w Ołomuńcu, Ingolstadzie, Rzymie i Perugii. Był więc śląskim germanikiem. Studia uwieńczył doktoratem z teologii. W Wiecznym Mieście w 1607 r. przyjął święcenia kapłańskie. Po powrocie na Śląsk został ka- pelanem biskupa Karola Habsburga. W l. 1611-1620 pełnił obowiązki proboszcza parafi i św. Jakuba w Nysie, doznając niekiedy upokorzeń ze strony panoszących się wówczas protestantów. W 1611 r. wszedł do grona wrocławskiej kapituły katedralnej, będąc od 1638 r. jej kustoszem, a od 1641 r. prałatem-dziekanem. Ponad- to był kanonikiem wrocławskiej kapituły świętokrzyskiej i dziekanem kapituły nyskiej. Jako protonotariusz apostolski pełnił funkcje administratora biskupstwa, ofi cjała i wikariusza generalnego. Był też radcą cesarza Ferdynanda III, który w 1638 r. podniósł go do stanu szlacheckiego. W swoim życiu okazał się również kolekcjonerem ksiąg, które w 1653 r. przekazał w zapisie testamentalnym wroc- ławskim jezuitom. W świetle zachowanych 28 woluminów można zauważyć, że jego zainteresowania skupiały się wokół zagadnień teologicznych i medycznych. Najwięcej książek związanych było z kaznodziejstwem. Gorliwy i światły prałat wrocławski zmarł 20 VII 1653 r. w Nysie i tam został pochowany.

KANONIK JERZY WAWRZYNIEC BUDAEUS A LOHR – KRZEWICIEL KULTURY KATOLICKIEJ NA ŚLĄSKU Na powolny rozwój życia religijnego w dobie rekatolicyzacji Śląska znaczny wpływ miała książka, docierająca do rąk duchowieństwa diecezjalnego i zakonnego, zwłaszcza członków kapituły katedralnej. Formowała ona mentalność czytelników i pomagała w pracy duszpasterskiej i administracyjnej. Duchowni bibliofi le nabywali nie tylko literaturę religijną, lecz również dzieła z zakresu nauk humanistycznych, medycznych i prawniczych. Znana im była również książka innowiercza, choć mno- żyły się trudności z jej rozpowszechnianiem. Wśród bibliofi lów doby rekatolicyzacji znaleźli się śląscy biskupi, prałaci i kanonicy, zwłaszcza kapituły katedralnej, proboszczowie i wikariusze. Także klasztory gromadziły swoje zbiory, sięgające nieraz kilka tysięcy egzemplarzy. Powstałe księgozbiory, liczące od kilku do kilkuset, a nawet do kilku tysięcy tytułów, prezentują różnorodne treści, a ich właściciele – różne kierunki studiów, stopnie naukowe, zainteresowania, zaangażowanie w życiu religijnym, społecznym i politycznym, różnorodne stopnie bibliofi lstwa, umiłowania i wykorzystania książek. Rozpiętość jest duża, uwidoczniona m. in. w pozycjach naukowych poszczególnych bibliofi lów. Byli wśród nich doktorzy fi lozofi i, teologii, obojga praw, którzy w młodości otarli się często o Akademię Krakowską czy o inne uczelnie zagraniczne, zwłaszcza rzymskie, gdzie nabrali zamiłowania do książek.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd124009-01.indd124 124124 22009-11-12009-11-12 12:37:3412:37:34 [35] POSTACIE ŚLĄSKIEGO KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO W CZASACH NOWOŻYTNYCH 125

Wszyscy, zarówno wielcy i głośni, jak mali i często zapomniani, czerpali jakąś cząst- kę swojej wiedzy, wykształcenia i pomoc w działalności z własnych skarbnic wiedzy. Książki gromadzili mniej lub bardziej pieczołowicie i konsekwentnie. Wielu z nich troszczyło się o zewnętrzny wygląd swoich książek, oddając je do introligatora, choć było to wielce kosztowne. Zgromadzone księgozbiory z wielkim nakładem fi nanso- wym i dużym znawstwem, jako swoje „skarby” przekazywali w testamencie różnym instytucjom kościelnym, szczególnie Bibliotece Kapitulnej we Wrocławiu. Nie ulega wątpliwości, że książka odgrywała wielka rolę w prowadzonej prawdziwej reformie życia śląskich katolików. Stad bardzo mylą się ci, którzy uważają, że tzw. kontrreformacja opierała się tylko na dragonach Lichtensteina. Z grona XVII-wiecznych biskupów wrocławskich największą bibliotekę zgro- madził Sebastian Rostock, w pełni doceniający służebną rolę książki jako narzę- dzia w pracy umysłowej i duszpasterskiej. Wielkość biskupich zbiorów sięga ok. 1000 tytułów, zachowanych w 517 woluminach. Księgozbiór biskupi dzieli się na dwa zasadnicze działy: teologiczny i prawniczy. Pierwszy ukazuje go jako teologa, duszpasterza i kaznodzieję katedralnego, drugi przedstawia go od strony działalności na różnych szczeblach hierarchii kościelnej i państwowej. Ten wybitny bibliofi l zgromadził też książki z zakresu historii, fi lozofi i, literatury pięknej i nauk matematyczno-przyrodniczych. Z biskupów sufraganów największy księgozbiór zgromadził Karol Franciszek Neander, który zdobył palmę pierwszeństwa wśród wszystkich śląskich bibliofi - lów. Najwięcej ich było w gronie wrocławskiej kapituły świętojańskiej. Jej człon- kowie bowiem stanowili światlejszą część duchowieństwa śląskiego i wykazywali nieraz wielkie zainteresowanie gromadzeniem książek, które w testamencie zazwyczaj przekazywali zbiorom kapitulnym. Książka z kanonickich kolekcji słu- żyła niemal wyłącznie właścicielowi i wąskiemu kręgowi jego krewnych i przy- jaciół. Oczywiście byli też i tacy prałaci i kanonicy, którzy potrafi li nie tylko żyć bez książek, ale nawet nie odczuwali potrzeby ich posiadania. Po zniszczeniu Biblioteki Kapitulnej w czasie wojny 30-letniej przez Szwedów, pojawili się jej nowi donatorzy. Jednym z największych był kanonik Jerzy Waw- rzyniec Budaeus a Lohr. Pochodził on z Nysy, gdzie urodził się w 1610 r. Nauki gimnazjalne pobierał w rodzinnym mieście, studia fi lozofi czne odbył w Pradze, a teologiczne w Rzymie, jako germanik. Tam uzyskał doktorat z fi lozofi i i teologii. W 1633 r. przyjął święcenia kapłańskie w Ołomuńcu, a trzy lata później wszedł do grona wrocławskiej kapituły katedralnej. Ponadto był kanonikiem kolegiackiej kapituły nyskiej, opolskiej, raciborskiej i Świętego Krzyża we Wrocławiu. Pełnił funkcje ofi cjała, wikariusza generalnego, radcy synodalnego i egzaminatora pro- synodalnego. Zmarł 30 VII 1653 r. na apopleksję. Ten 43-letni kanonik wrocławski w swojej działalności bibliofi lskiej nie tylko gromadził książki, lecz również polecił sporządzić inwentarz własnego księ- gozbioru. Zarejestrowano w nim 675 tytułów egzemplarzy, które hojny donator 30 VII 1653 r. przekazał zbiorom kapitulnym. Do dzisiaj zachowały się w niej

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd125009-01.indd125 125125 22009-11-12009-11-12 12:37:3512:37:35 126 KS. JÓZEF MANDZIUK [36]

404 jednostki, w tym 1 rękopis i 13 inkunabułów. Do ozdoby swoich książek uży- wał on drzeworytowego ekslibrisu herbowego z drukarskimi napisami nad i pod drzeworytem. Zasób treściowy księgozbioru kanonickiego wskazuje na obecność w nim przedstawicieli wielu gałęzi ówczesnej wiedzy. Mianowicie oprócz dzieł z zakresu teologii, historii i prawa można tam znaleźć dzieła dotyczące fi lozofi i, geografi i, astronomii, matematyki, medycyny literatury humanistycznej oraz modnej w XVII w. magii. Na półki prezentowanej biblioteki trafi ały książki przede wszystkim z niemieckich ofi cyn drukarskich na czele z Frankfurtem n. Me- nem i Kolonią, a także z Lyonu, Antwerpii, Bazylei, Wenecji i Rzymu. Rzuca się w oczy stosunkowo mały procent druków pochodzących z tłoczni śląskich, a zwłaszcza z Wrocławia. Językiem bezwzględnie panującym jest łacina, oczywi- ście są też pozycje w języku niemieckim, a także francuskim i włoskim. Do rzad- kości natomiast należą polonica. Kanonik powiększał swoje zbiory przez zakup upatrzonych egzemplarzy, a także droga różnych darów grzecznościowych i oko- licznościowych. Wiele z nabytych ksiąg oddawał do oprawy we wrocławskich warsztatach introligatorskich. Stosunkowo liczne vestigia lecturae pozwalają na wyciagnięcie wniosku, że ten śląski krzewiciel kultury nie był miłośnikiem ksiązki dla niej samej, ale jej użytkownikiem.

PROBOSZCZ JAN FELIKS AMBROŻY PEDEWITZ – BIBLIOFIL NYSKI Spoza środowiska wrocławskiego największą sławę bibliofi lską zdobył Jan Feliks Ambroży Pedewitz, proboszcz parafi i św. Jakuba w Nysie, archiprezbiter i kanonik nyskiej kapituły kolegiackiej. Pochodził on z Głogowa, gdzie 14 XII 1654 r. przyszedł na świat. Nauki gimnazjalne pobierał w tamtejszym kolegium jezuickim. Studia fi lozofi czno-teologiczne odbył we Wrocławiu, Pradze i w Colle- gium Germanicum. W Rzymie w 1677 r. przyjął święcenia kapłańskie. Po powrocie na Śląsk przez rok pełnił funkcję kapelana kardynała Fryderyka. Następnie został kanonikiem, archiprezbiterem i proboszczem w Nysie. Zmarł 1 X 1709 r. w Nysie. Duszpasterz nyski z wielkim nakładem kosztów i ogromnym smakiem wytrawnego bibliofi la zgromadził własny księgozbiór, liczący 1184 dzieł, który umieścił na plebanii w specjalnej sali bibliotecznej. W 1693 r. własnoręcznie sporządził inwentarz swoich zbiorów, który zatytułował Chara mea Supellex sive Catalogus Librorum. Ten bogaty zbiór zapisał w testamencie proboszczom i duchowieństwu pracującemu przy kościele św. Jakuba w Nysie. Z testamentu bije nie tylko umiło- wanie książki, lecz ukryty jest tam także realizm w ocenie przydatności naukowej tego warsztatu pracy i dalekowzroczność w zarządzeniach organizacyjnych. Proboszcz nyski położył również ogromne zasługi dla biblioteki parafi alnej w Nysie jako jej organizator i główny donator. O tej parafi alnej książnicy po- wiedział, że jest skarbem, jakiego tylko głupiec może nie dostrzegać. W ramach swoich prac bibliotekarskich oznakował przejęty przez parafi ę księgozbiór seminarium duchownego zapiską proweniencyjną i sygnaturą. Podobnie uczynił

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd126009-01.indd126 126126 22009-11-12009-11-12 12:37:3512:37:35 [37] POSTACIE ŚLĄSKIEGO KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO W CZASACH NOWOŻYTNYCH 127

z książkami należącymi do miejscowej szkoły parafi alnej, która w ubiegłych latach słynęła z wysokiego poziomu nauczania. Książka służyła Pedewitzowi w pracy duszpasterskiej, a także w umiłowanych zajęciach naukowych i pisarskich. Zamiłowania jego kierowały się szczególnie ku zagadnieniom historycznym i homiletycznym. Owocem zainteresowań historycznych są dzieła odnoszące się przede wszystkim do przeszłości kościoła i parafi i św. Jakuba w Nysie. Nacechowane są one wielką sumiennością i dokład- nością opracowania zebranego materiału. Drugi kierunek zainteresowań proboszcza nyskiego zmierzał ku dziedzinie kaznodziejskiej. W bogatej jego spuściźnie homiletycznej znajdujemy teksty kazań, które wygłosił w poszczególnych latach swojej działalności duszpasterskiej. Rocznikom homilii nadał tytuł: Conciones meae manuscriptae. Pedewitz gromadził książki przede wszystkim z zakresu teologii, a dziedziną, w której wypowiedział się najpełniej, była homiletyka. Na półkach jego biblioteki znalazły dostęp dzieła z zakresu prawa (głównie źródła i komentarze) i historii. Dostępna mu była bogata literatura humanistyczna. Miał też do dyspozycji książki z geografi i i medycyny. Tak więc uderza nie tylko duża ilość zachowanych egzemplarzy, ale również wielka różnorodność zawartych w nich autorów – specjalistów różnych dziedzin nauki. Tylko prawdziwy przyjaciel książki mógł zgromadzić tak bogatą i ciekawą w treści książnicę. Stąd podkreślony w jednym z nagłówków testamentu bibliofi la nyskiego tekst, głoszący, że monumentum Pedewitzianae memoriae perpetuum est może być w pełni uzasadniony. Oczywiście proboszcz nyski był wyjątkowym bibliofi lem wśród śląskiego du- chowieństwa parafi alnego. Nie tylko czytał nabywane dzieła, lecz również sam pisał książki i kazania. Można go postawić za wzór wśród duszpasterzy, którzy w dużej mierze przyczynili się do nastania dominacji katolicyzmu na ziemi śląskiej.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd127009-01.indd127 127127 22009-11-12009-11-12 12:37:3612:37:36 SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd128009-01.indd128 128128 22009-11-12009-11-12 12:37:3612:37:36 Saeculum Christianum 16 (2009) nr 1

KS. TOMASZ MOSKAL

DZIEŁA HOMILETYCZNE KAZNODZIEJÓW DOMINIKAŃSKICH W XVIII-WIECZNYCH BIBLIOTEKACH PARAFIALNYCH ARCHIDIAKONATU SANDOMIERSKIEGO

Księgozbiory parafi alne stanowią cenne źródło poznania zainteresowań czytel- niczych ich właścicieli, trendów panujących w poszczególnych dziedzinach nauki czy też są odzwierciedleniem zapotrzebowania użytkowników na konkretne po- moce duszpasterskie w ramach szeroko pojętej cura animarum. Wydaje się więc potrzebnym kontynuowanie badań nad ich zawartością pod kątem konkretnych grup autorów oraz dyscyplin, które znajdowały swoje odzwierciedlenie w tytu- łach dzieł przechowywanych w parafi alnych librariach1. Jedną z nich z pewnością była (i jest nadal) homiletyka. Książki kaznodziejskie bowiem, stanowiły obok teologiczno-moralnych, najliczniejszą grupę w księgo- zbiorach duchowieństwa. Do nich sięgano szukając natchnienia i inspiracji do gło- szenia Słowa Bożego w niedzielnej i świątecznej posłudze na ambonie2. W niniejszym artykule podjąłem się wskazania dzieł z kazaniami autorów z zakonu dominikańskiego, które występowały w archidiakonacie sandomierskim na przestrzeni XVIII w. Jako podstawa źródłowa zostały wykorzystane księgi wizytacji parafi i należących do tej jednostki organizacyjnej Kościoła w Polsce3. W nich bowiem możemy odnaleźć spisy książek znajdujących się w parafi ach. Wśród rodzimych autorów dominikańskich na czoło wysuwa się Fabian Adam Birkowski (1566-1636)4. Urodził się we Lwowie. Był synem Tomasza

1 Z dotychczasowych opracowań na ten temat można tytułem egzemplifi kacji wskazać: J. M a n d z i u k, Dzieła z zakresu patrystyki w bibliotece parafi alnej przy kościele św. Jakuba w Ny- sie, w: Teologia a antropologia. Kongres Teologów Polskich. Kraków 1971, s. 333-335; t e n ż e: Erazmiana w Bibliotece Parafi alnej w Nysi., Roczniki Biblioteczne 22 :1978, z. 3-4, s. 407-422. 2 T. M o s k a l, Biblioteki parafi alne w archidiakonacie sandomierskim w XVIII w. Sandomierz 2005, s. 98. 3 S. L i t a k, Akta wizytacyjne z XVI-XVIII wieku jako źródło historyczne. Zeszyty Naukowe KUL 5:1962, nr 2, s. 41-58. Wykaz źródeł z których korzystałem został podany na końcu artykułu. 4 E. O z o r o w s k i, Birkowski Fabian Adam. W: Słownik Polskich Teologów Katolickich (dalej cyt. SPTK). T. 1. Red. H. E. W y c z a w s k i. Warszawa 1981, s. 163-165; M. B r z o z o w s k i,

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd129009-01.indd129 129129 22009-11-12009-11-12 12:37:3612:37:36 130 KS. TOMASZ MOSKAL [2]

– majstra kuśnierskiego oraz Elżbiety – córki ławnika Macieja Sochy. Jego biografowie podkreślają staranne wykształcenie, jakie odebrał przyszły kaznodzieja. W latach 1585-1593 studiował w Akademii Krakowskiej wieńcząc naukę doktoratem z fi lozofi i. Prowadził wykłady z literatury antycznej na tejże uczelni przez dwa lata 1595-1597. Po wstąpieniu do zakonu dominikanów, w 1598 złożył śluby wieczyste a następnie podjął studia teologiczne w Bolo- nii, uzyskując w 1602 stopień lektora. Kolejnymi szczeblami kariery naukowej Birkowskiego były: bakaleureat teologii (1611) oraz doktorat z teologii (1618). Zmarł w 16365. Był hagiografem i patrologiem. Znał grekę i hebrajski. Zasłynął jednak jako niepospolity kaznodzieja. Jego spuścizna homiletyczna obejmuje kazania niedzielne, świąteczne, hagiografi czne, obozowe oraz pogrzebowe. Książki z kazaniami autorstwa Birkowskiego znajdujemy w 10 bibliotekach parafi alnych archidiakonatu sandomierskiego (Goźlice6, Kolbuszowa7, Łętow- nia8, Mydłów9, Pysznica10, Raniżów11, Rozwadów12, Rudnik13, Sandomierz14, Włostów)15. Spisy księgozbiorów w Goźlicach, Łętowni, Pysznicy, Rozwadowa wymie- niają Kazania na niedziele i święta doroczne, które po raz pierwszy wydano w Krakowie u Andrzeja Piotrkowczyka w 1620. Kolejne wydanie ukazało się w dwóch woluminach. Pierwszy z nich Kazania na niedziele i święta doroczne [...]. Tom pierwszy teraz po wtóre wydany z przydatkiem niektórych kazań opublikowano w 1623, zaś drugi Kazania na niedziele i święta doroczne [...] tom wtóry, w którym środy i piątki przez Post Wielki i wiele świętych w metry- ce Kościoła Katolickiego Rzymskiego regestrowanych nowym kazaniem wspomniano w 1628. Ich druku podjął się ponownie Piotrkowczyk. Jak napisał W. Pazera „są to homilie osnute wokół treści perykop ewangelicznych. W odróż-

J. D ą b r o w s k i, Birkowski Adam. W: Encyklopedia Katolicka (dalej cyt. EK)T. 2. Lublin 1976, kol. 584-585; S. B a r ą c z, Z dziejów zakonu dominikańskiego w Polsce. T. 2. Lwów 1861, s. 94-108. 5 E. O z o r o w s k i, Birkowski, s. 163. 6 AKMK, AV 22, s. 556: AV 24, s. 549; AV 46, s. 127. 7 AKMK, AV 51, k. 117 v. 8 AKMK, AV 22, s. 303; AKMK, AV 25, s. 612; AAP, 1543, s. 1. 9 AKMK, AV 24, s. 515. 10 AKMK, AV 24, s. 588. 11 AAP, 1501, s. 93. 12 AKMK, AV 42, k. 5v. 13 AAP, 1643, s. 26. 14 AKMK, AV 22, s. 398; AV 25, s. 383; AV 42, s. 357; BDwS, I 1476, s. 191. 15 AKMK, AV 34, s. 554; AV 42, s. 111; AV 51, s. 77; BDwS, I 1476, s. 164.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd130009-01.indd130 130130 22009-11-12009-11-12 12:37:3712:37:37 [3] ZIEŁA HOMILETYCZNE KAZNODZIEJÓW DOMINIKAŃSKICH W XVIII-w. 131 BIBLIOTEKACH PARAFIALNYCH ARCHIDIAKONATU SANDOMIERSKIEGO

nieniu od postylli autorów polskich w XVI wieku, w kaznodziejstwie Fabiana Birkowskiego widać inne podejście w odniesieniu do Pisma św. i dzieł Ojców Kościoła. Cytaty biblijne lub patrystyczne stanowią dla niego nie tyle źródło głoszonych treści teologicznych, ile raczej są ilustracją dołączoną do własnych kompozycji myślowych”16. W spisach książek pozostałych parafii archidiakonatu sandomierskiego odnajdujemy notatkę, że zawierają kazania Birkowskiego. Trudno jest jednak na podstawie tak lakonicznych zapisów jak „kazania Bierkowskiego”17 czy Sermones R[everendi] P[atris] Birkowieni18 określić, jakie to były tytu- ły. Sam fakt posiadania jego dzieł w XVIII-wiecznych bibliotekach parafialnych świadczy nie tylko o aktualności jego myśli mimo upływu czasu, lecz również o popularności tego mówcy. Fabian Birkowski bowiem odznaczał się wielkim talentem oratorskim. Opublikował około tysiąc kazań wygło- szonych w pięknej polszczyźnie, zaś swoje homilie opierał głównie na treści perykop ewangelicznych lub na jednym szczególe tam zawartym. Korzy- stając z myśli Ojców Kościoła, włączając ich treści we własne kompozycje myślowe19. Wszystko to stawia go w rzędzie najprzedniejszych kaznodziei epoki polskiego baroku. Kolejnym kaznodzieją z kręgu dominikańskiego był Tomasz Bogdano- wicz (1658-1718)20. Wstąpił do zakonu w 12 roku życia, wykazując nie- zwykłe zdolności naukowe. Wysłany do Rzymu w 1678, uzyskał doktorat z teologii. Po powrocie do kraju od 1682 prowadził wykłady w lwowskim studium zakonnym. Jego autorstwa był zbiór kazań poświęconych świętym Trąbka Nowego Testamentu przy okropnej ruin krwawych całego świata tra- gedii słodkobrzmiącym dzieł heroicznych świętych pańskich dźwiękiem, serca wiernych strapione, różnymi ciesząca kazaniami wydany przez drukarnię jasnogórską w 1716. Znajdujemy go w bibliotece bielińskiej21. Charaktery- zując homilie Bogdanowicza można posłużyć się słowami S. Barącza: „Jego ogniste nauki, przerażały strachem zbawiennym grzeszników, a pociechą niewymowną napełniały serca sprawiedliwych. Jako czujny żołnierz na wa-

16 W. P a z e r a, Kaznodziejstwo w Polsce od początku do końca epoki baroku, Częstochowa 1999, s. 218-219. 17 AKMK, AV 42, s. 111. 18 AAP, 1501, s. 94. 19 K. P a n u ś, Zarys historii kaznodziejstwa w Kościele Katolickim. T. 2, cz. 1, Kaznodziejstwo w Polsce: Od Średniowiecza do Baroku. Kraków 2001, s. 430-431; W. P a z e r a, Polskie kaznodziejstwo epoki Oświecenia. Częstochowa 2000, s. 219; Cz. H e r n a s, Barok. Warszawa 2002, s. 381-389. 20 S. B a r ą c z, Rys dziejów, s. 110-112; K. E s t r e i c h e r, Bibliograﬁ a polska (dalej cyt. E), Kraków 1851-1951, XIII, s. 208. 21 AAP, 436, s. 145.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd131009-01.indd131 131131 22009-11-12009-11-12 12:37:3712:37:37 132 KS. TOMASZ MOSKAL [4]

łach miasta bożego, trąbił na gwałt przeciwko występkom i zdrożnościom świata tego powtarzając pielgrzymom do wieczności prawdy wielki, aby los swój w nieochybnej zabezpieczyli przyszłości”22. Spis książek paraﬁ i klimontowskiej23 zawiera zapisy „Kazania pogrzebowe ks. Adama Piekarskiego” oraz „Kazania pogrzebowe ks. Piekarskiego”. Na podstawie przedstawionych notek trudno określić, które z wydrukowanych zbiorów dominikanina znajdowały się w librarii. K. Estreicher wymienia dwie publikacje: Kazanie na pogrzebie [...] Barbary Kiszczyny, Księżny Radziwiłłówny, które x. Adam Piekarski [...] dnia 15. września, uczynił, wydane w Wilnie w 1614 roku oraz Na pogrzebie[...] Jana Lewona z Upity kazanie x. Adama Piekarskiego, wy- tłoczone również w Wilnie rok później24. Można więc przypuszczać, że któryś z wymienionych tomów znajdował się w księgozbiorze klimontowskim. Autor homilii, doktor teologii, był kaznodzieją kościoła mariackiego w Krakowie oraz przeorem konwentu dominikanów we Lwowie w latach 1614-1618. Jego dzieła odznaczały się piękną polszczyzną oraz naukowością25. W inwentarzu biblioteki grębowskiej26 odnajdujemy Różaniec kaznodziejski na trzy części, to jest radosną, bolesną i chwalebną podzielony autorstwa Cypriana Sapeckiego (ok. 1680-1724)27. Został on wydany w Krakowie w 1720 w drukarni Franciszka Cezarego. Jego autor był jednym z najsłynniej- szych kaznodziejów polskich czasów saskich. Studiował teologię w Krakowie oraz we Włoszech lub we Francji28. Uzyskał lektorat z teologii. Po powrocie do Polski od 1711 był kaznodzieją w Przemyślu. W 1713 przeniósł się do Krakowa, by w 1714 objąć obowiązki kaznodziei w kościele Mariackim co czynił do śmierci w 172429. Był propagatorem nabożeństwa różańcowego. Zbiór jego kazań Różaniec kaznodziejski zawierał homilie, w których autor podawał przykłady z życia codziennego, używając często porównań i dosad- nych określeń30. Średniowiecznych dominikanów spoza kręgu rodzimych homiletów reprezen- tował Jakub de Voragine (ok. 1230-1293)31, autor m.in. Sermones aurei in omnes

22 S. B a r ą c z, Rys dziejów, s. 111. 23 AKMK, AV 51, s. 85; BDwS, I 1476, s. 128. 24 E XXIV, s. 246. 25 S. B a r ą c z, Rys dziejów, s. 226. 26 AKMK, AV 22, s. 270. 27 K. P a n u ś, Zarys historii, t. II, cz. 1, s. 440; S. B a r ą c z, Rys dziejów, s. 246-248. 28 R. Ś w i ę t o c h o w s k i, Szkolnictwo teologiczne dominikanów. W: Dzieje teologii katolickiej w Polsce. T. 2: Od Odrodzenia do Oświecenia, cz. 2. Red. M. R e c h o w i c z. Lublin 1975, s. 277. 29 K. P a n u ś, Zarys historii, t. II, cz. 1, s. 440. 30 K. P a n u ś, Zarys historii, t. 2, cz. 1, s. 441. 31 J. Z b i c i a k, Jakub de Voragine, EK , t. 7. Lublin 1977, kol. 713-714.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd132009-01.indd132 132132 22009-11-12009-11-12 12:37:3712:37:37 [5] ZIEŁA HOMILETYCZNE KAZNODZIEJÓW DOMINIKAŃSKICH W XVIII-w. 133 BIBLIOTEKACH PARAFIALNYCH ARCHIDIAKONATU SANDOMIERSKIEGO

quadragesimae dominicas et ferias. W archidiakonacie sandomierskim jego dzie- ła były w inwentarzu bibliotek w Łętowni32 oraz Skotnik33. Nie brakło również dzieł wybitnego średniowiecznego kaznodziei ludowego, Wincentego Ferrariusza (1350-1419). W skotnickiej34 bibliotece parafi alnej znaj- dowały się jego Sermones de tempore et de sanctis. K. Panuś charakteryzując Fer- rariusza napisał: „Nie gardził żadną okolicznością ani żadnym audytorium: głosił w miastach i na wsi, w kościołach, a częściej jeszcze na rynkach i placach miast, gdyż świątynie nie mogły pomieścić tysięcy ludzi, którzy ściągali z dalekiej nawet okolicy, by posłuchać profetycznego kaznodziei”35. Poczet średniowiecznych homiletów zagranicznych z których dorobku korzy- stało duchowieństwo parafi alne archidiakonatu sandomierskiego uzupełnia Jan Herolt (ok. 1380-1468)36, którego Sermones discipuli de tempore et sanctis zawie- rają spisy książek w Miechocinie37 i Raniżowie38. Na półkach bibliotecznych księży w Grębowie39, Obrazowie40, Sulisławicach41 i Wielowsi42, spotykamy także pisma Ludwika z Granady (1504-1588)43, autora m.in. Conciones in epitomen redactae. Jego kazania miały wielki wpływ na kato- licką odnowę Europy w XVI w.44 Oprócz zdolności kaznodziejskich odznaczał się głębokim humanizmem oraz doskonałym stylem. Wydane w początku XX wieku dzieła Ludwika z Granady objęły 14 tomów45. Podsumowując powyższe rozważania, wypada zauważyć, że w księgozbio- rach parafi alnych archidiakonatu sandomierskiego w XVIII wieku największą popularnością cieszyły się homilie Fabiana Birkowskiego. Obecność pozosta- łych dominikanów zaznaczyła się pojedynczymi tytułami. Z kolei dziwić może

32 AKMK, AV 22, s. 303. 33 BDwS, I 1476, s. 176. 34 BDwS, I 1476, s. 276. 35 K. P a n u ś, Zarys historii kaznodziejstwa w Kościele Katolickim. T. 1: Kaznodziejstwo w Koś- ciele Powszechnym. Kraków 1999, s. 218. 36 F. G o ł ę b i o w s k i, Herolt Johann, EK, t. 6. Lublin 1993, kol. 801. 37 AKMK, AV 22, s. 388. 38 AAP, 1501, s. 94. 39 AKMK, AV 42, k. 3v. 40 AKMK, AV 22, s. 482. 41 BDwS, I 1476, s. 164. 42 AKMK, AV 42, s. 18. 43 K. P a n u ś, Ludwik z Grenady. EK. T. 11. Lublin 2006, kol. 178-179. 44 B. K u m o r, Historia Kościoła. Cz. 5. Czasy nowożytne. Rozłam w Kościele zachodnim. Lublin 1984, s. 200; S. G r y g a, Złoty wiek mistyki hiszpańskiej. T. 2. Nowe drogi. Kraków 1996, s. 63; J. A u m a n n, Zarys dziejów teologi., Kielce 1993, s. 235-236; Cz. H e r n a s, Barok, s. 25-26. 45 K. P a n u ś, Zarys historii, t. I, s. 249-250.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd133009-01.indd133 133133 22009-11-12009-11-12 12:37:3812:37:38 134 KS. TOMASZ MOSKAL [6]

brak tak słynnych kaznodziejów z tego środowiska zakonnego jak Jacek Mi- jakowski, Dominik Frydrychowicz, Melchior z Mościsk, Łukasz Lwowczyk, Seweryn Lubomlczyk czy Bartłomiej z Przemyśla. Wydawać by się mogło, że konwenty dominikańskie w Klimontowie, św. Jakuba i św. Marii Magdale- ny w Sandomierzu oraz w Tarnobrzegu miały możliwość szerzenia twórczości rodzimych kaznodziejów wśród duchowieństwa paraﬁ alnego w archidiakonacie sandomierskim. Jak wskazują powyższe rozważania, nie korzystano z tej szansy. Analiza zawartości księgozbiorów pozwala ponadto stwierdzić, że taką sytuację wykorzystali jezuici, których kolegium oraz drukarnia w Sandomierzu zaopatrywały paraﬁ e w dzieła homiletyczne, co znajduje odzwierciedlenie w in- wentarzach księgozbiorów46.

Źródła AAP – Archiwum Archidiecezji Przemyskiej – sygn. 436 Dokumenty parafi i Bieliny XV-XVIII w; Inwentarz kościoła w Bie- linach i fi lialnego w Ulanowie 1796 r., s. 141-161. – sygn. 1476 Dokumenty parafi i Racławice z lat 1440-1849; Opis kościoła w Racławicach i jego inwentarza, s. 39-47. – sygn. 1501 Dokumenty parafi i Raniżów XV-XVIII, Inwentarz kościoła ra- niżowskiego z dawnych inwentarzów opisany Roku Pańskiego 1727 dnia 1 marca, s. 81; Księgi kościoła raniżowskiego w roku 1771 inwentarzowane i tenore sequenti wypisane, s. 93-95. – sygn. 1543 Cathalogus librorum localium ac status ecclesiae parochialis, fi lialis spectanti ad Matricem in Rudnik in pago Łentownia sita ab Anno 1748 vanio in visitationum revisus subscriptus – cui anno 1781 per Joan- nem Giessertowski commendarius protunc Lenoviensem copia documento- rum matrices ecclesiae Rudnicensis et fi lias Lentoviensis nec non per eundem 1791 anno novo descriptio. Status et supellectibus ecclesiastica, cathalogus librorum, inwentarii oeconomici, domus organarii adiecta est, s. 1-2; Pro- tokół wizytacji parafi i Rudnik przeprowadzonej przez ks. Józefa Nicałkiewi- cza dziekana rudnickiego, proboszcza racławickiego, dokonanej 2 czerwca 1791 r., s. 26-27. – sygn. 1942 Zaleszany, liber inventarii 1737-92; Inwentarz parafi i Zaleszany z roku 1736, s. 5-42.

AKMK – Archiwum Kapituły Metropolitalnej w Krakowie – sygn. AV 22 Visitatio realis et personalis ecclesiarum, parochialium, ho- spitalium, capellarum, altarium et confraternitatum in quatuor decanatibus archidiaconatus Sandomieriensis, Videlicet: Rudnicensi, Miechocinensi,

46 T. M o s k a l, Biblioteki paraﬁ alne, s. 100-106.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd134009-01.indd134 134134 22009-11-12009-11-12 12:37:3812:37:38 [7] ZIEŁA HOMILETYCZNE KAZNODZIEJÓW DOMINIKAŃSKICH W XVIII-w. 135 BIBLIOTEKACH PARAFIALNYCH ARCHIDIAKONATU SANDOMIERSKIEGO

Coprivnicensi, et Polanecensi existentibus, sub fel. auspiciis Cel. Principis R.D. Constantini Feliciani in Szaniawy Szaniawski, episcopi Cracoviensis, ducis Severiae per me Dominikum Lochman UID, canonicum cathedralem Cracoviensem, archidiaconum Sandomieriensem a.D. 1727 diebus primis mensis Martii inchoata, tandem mensae Septembri ﬁ naliter expedita. – sygn. AV 25 Visitatio archidiaconatus Sandomieriensis, scilicet quatuor decanatuum: Coprivnicensis, Polanecensis, Rudnicensis et Miechocinen- sis, ex speciali commissione Eminentissimi S.R .E. Cardinalis praesbiteri R.D. Joannis Alexandri in Lipie Lipski, episcopi Cracoviensis, ducis Seve- riae per me Andream Potocki, cathedraelem Chelmensem, Sandomierien- sem canonicum, praepositum Siennensem etc. inchoata anno 1737, conti- nua et expedita 1738. – sygn. AV 42 Acta visitationis in decanatibus Rudnicensi et Miechocinensi sub auspiciis et regimine Cel. R.D. Andreae Stanislai Kostka comitis in Za- łuskie Załuski, episkopi Cracoviensis, ducis Severiae, per me Andream Poto- cki canonicum ecclesiarum cathedralium Chelmensem et coadiutorem Cra- coviensem archidiaconum et ofﬁ cialem Sandomieriensem, expeditae diebus Januarii, Februarii et Martii a.D. 1748. – sygn. AV 46 Acta visitationis ecclesiarum in decanatibus Polanecensi et Co- privnicensi ex comissio Celsissimi Principis R. D. Andreae Stanislai Kostka in Załuskie Załuski, episcopi Cracoviensis ducis Severiae, per me Franciscum de Schwarzenberg Czerny canonicum cathedralem Cracoviensem, Bochnen- sem et Szczucinensem praepositum expeditae anno 1748. – sygn. AV 51 Acta visitationis ecclesiarum in archidiaconatu Sandomieriensi consistentium de speciali mandato Cel. Principis R.D. Cajetani Ignatii Soł- tyk, episcopi Cracoviensis, ducis Severiae, per me Joannem Cantium Ligęza STD, ecclesiarum Insignis Collegiatae Sandomieriensis archidiaconum in Trójca curatum expeditae a.D. 1764 inchoatae annisque sequentibus 1765 et 1766 terminatae. (Decanatus: Połanecensis, Miechocinensis, Rudnicensis et Coprivnicensis).

BDwS – Biblioteka Diecezjalna w Sandomierzu – sygn. I 1476 Protokół wizyty generalnej 4 dekanatów koprzywnickiego, poła- nieckiego, zawichojskiego, opatowskiego, odprawiony z rozrządzenia Jaśnie Oświeconego Książęcia Imci Poniatowskiego, biskupa Płockiego, Książęcia Pułtuskiego, koadiutora z zupełną jurysdykcją, krakowskiego książęcia Sie- wierskiego, orderów Orła Białego i S. Stanisława kawaler, roku 1782. Przez W. J. X. Stanisława Ptaszyńskiego, kanonika katedralnego Inﬂ anckiego, proboszcza Nowomieyskiego.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd135009-01.indd135 135135 22009-11-12009-11-12 12:37:3912:37:39 136 KS. TOMASZ MOSKAL [8]

Le opere homiletiche dei predicatori domenicani nelle biblioteche parrocchiali del XVIII secolo, nel archidiaconato di Sandomierz Sommario Nel seguente articolo volevo far vedere le opere con le omelie fatte dai padri domenicani. Esse si trovavano negli archivi parrocchiali dell’archidiaconato di Sandomierz nel XVIII secolo. Come le fonti principali sono stati usati i libri delle visitazioni delle parrocchie che appartenevano a quel territorio administrativo della Chiesa in Polonia. In esse infatti, possiamo trovare l’elenchi dei libri che si usavano nelle parrocchie. L’analisi degli inventari bibliotecari ci porta alla conclusione che, le piu famose erano homelie di Fabian Birkowski. Si possono trovare anche le singole opere di masz Bogdanowicz, Adam Piekarski e Cyprian Sapecki. Tra i predicatori stranieri invece, le piu famose erano le prediche di Giacomo de Voragine, Vicenzo Ferrariusz, Giovanni Herolt e di Ludovico da Geranda. Paragonando il patrimonio creativo dei padri domenicani con quello degli altri homileti, sopratutto con quello dei Gesuiti, bisogna dire che avevano poca fama ed utilita nel lavoro homiletico. Ks. Tomasz Moskal

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd136009-01.indd136 136136 22009-11-12009-11-12 12:37:3912:37:39 Saeculum Christianum 16 (2009) nr 1

LARYSA MICHAJLIK SYTUACJA KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO W BSRR W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM

1. Stan Kościoła katolickiego na ziemiach białoruskich przed rewolucją 1917 r. Charakterystyczną cechą Białorusi jest wielowiekowe współistnienie chrześci- jaństwa obrządku wschodniego i zachodniego, a jednocześnie dwu kultur (bizantyjskiej i łacińskiej). Naukowcy zaznaczają, iż do dziś wywiera to istotny wpływ na kształtowanie świadomości narodowej jej mieszkańców1. Drugą charaktery- styczną cechą Białorusi jest to, że do początku lat 90-tych XX wieku nie miała włas- nej struktury organizacji kościelnej, stanowiąc integralną część Kościoła na terenie najpierw Rzeczypospolitej, a następnie Imperium Rosyjskiego i ZSRR. Na początku XX wieku, według oﬁ cjalnych danych rosyjskich z 1914 r., Koś- ciół katolicki miał na terenie Imperium Rosyjskiego 12 diecezji oraz 2 metropolie: warszawską i mohylewską (z rezydencją w Sankt-Petersburgu). Status sufraga- nów arcybiskupa mohylewskiego mieli biskupi: łucki, kowieński, tyraspolski, wileński; sufraganów arcybiskupa warszawskiego – biskupi: kielecki, lubelski, kaliski, augustowski. Rosyjskie państwowe statystyki liczbę katolików oceniają wówczas na 8 mln. w metropolii warszawskiej, od 5 mln. do 15 mln. w metropolii mohylewskiej oraz rzędu 600 tys. na Syberii2. Przed wybuchem pierwszej wojny światowej katolicy, mieszkający na ziemiach białoruskich, należeli do trzech jednostek administracji kościelnej: archidiecezji mohylewskiej, diecezji mińskiej, skasowanej w okresie popowstaniowym i ist- niejącej w kształcie wikariatu, oraz diecezji wileńskiej. Można spróbować ocenić liczbę katolików na terenie Białorusi (w granicach obecnych), w oparciu o statystyki kościelne z tamtego czasu (por. tabelę nr 1, 2, 3)3.

1 J. Turonek, Kształtowanie sieci paraﬁ i rzymskokatolickich na Białorusi w latach 1387-1781. „Nasza Wiera” 1995, nr 1, s. 23. 2 Brokgauz i Efron, Nowyj Encyklopiediczeskij słowar’, Petrograd 1914, s. 278-279. 3 B. Kumor, Kościół i katolicy w cesarstwie Rosyjskim do roku 1918, w: Odrodzenie Kościoła katolickiego w byłym ZSRR, Lublin 1993, s. 36-46; 56-60; Calendarium pro Clero Dioecesis Vilnensis, Vilnae 1914, s. 1-71.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd137009-01.indd137 137137 22009-11-12009-11-12 12:37:4012:37:40 138 LARYSA MICHAJLIK [2]

TABELA 1. ARCHIDIECEZJA MOHYLEWSKA 11 dekanatów obejmujących obecne ziemie białoruskie, stan z 1914 r.

DEKANAT PARAFII FILII KAPLIC KATOLIKÓW Mohylewski 5 – 10 11620 Rochaczew-Bychowski 4 – 6 4120 Homelski 7 1 24 15150 Klimowicko-Mścisławski 2 – 2 2806 Czeryków-Czausowski 7 – 8 5917 Orszański 7 1 18 13470 Siennieński 3 1 8 7720 Witebski 6 – 23 13928 Połocki 3 – 10 9305 Lepelski 8 – 27 19431 Dryssa-Siebieżski 8 – 23 33920

OGÓŁEM 60 3 159 137387

TABELA 2. WIKARIAT MIŃSKI (BYŁA DIECEZJA MIŃSKA) wszystkie 9 dekanatów obejmują obecne ziemie białoruskie, stan z 1914 r.

DEKANAT PARAFII FILII KAPLIC KATOLIKÓW Miński 10 2 21 80115 Nadniemeński 5 2 13 25630 Borysowski 10 2 20 38045 Ihumeński 5 1 16 19350 Bobrujski 4 2 16 12690 Mozyrsko-Rzeczycki 6 1 15 17270 Piński 8 3 11 16406 Słucki 7 3 28 35988 Nowogródzki 11 – 33 28010

OGÓŁEM 66 16 173 273504

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd138009-01.indd138 138138 22009-11-12009-11-12 12:37:4012:37:40 [3] SYTUACJA KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO W BSRR W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM 139

TABELA 3. DIECEZJA WILEŃSKA 14 dekanatów obejmujących obecne ziemie białoruskie, stan z 1914 r.

DEKANAT PARAFII FILII KAPŁANÓW KATOLIKÓW Oszmiański 7 3 14 57778 Wiszniewski 14 1 19 86173 Swirski 12 1 14 47248 Lidzki 11 2 20 47248 Raduński 15 – 21 77309 Wilejski 10 – 12 33481 Nadwilejski 7 1 10 41436 Dzisnieński 14 1 16 59566 Grodzieński 15 4 27 59021 Wołkowyski 16 – 18 58960 Słonimski 7 – 10 27389 Kobryński 2 – 3 6130 Prużański 7 – 7 12665 Brzeski 3 – 7 14212

OGÓŁEM 140 13 198 628616 Na podstawie tabeli 1-3 możemy obliczyć ilość paraﬁ i, duchowieństwa i wiernych Kościoła katolickiego na Białorusi (w obecnych jej granicach) przed I wojną światową, w 1914 r.

TABELA 4. Stan Kościoła rzymskokatolickiego w obecnych graniach Białorusi w 1914 r.

DIECEZJA PARAFII FILII KAPŁANÓW KATOLIKÓW Mohylewska* 60 3 159 137387 Mińska** 66 16 173 273504 Wileńska 140 13 198 628616

OGÓŁEM 266 32 530 1039507 *Archidiecezja mohylewska; **Wikariat miński (1880-1917)

O dynamizmie ówczesnego życia kościelnego mogą świadczyć dane z wizytacji białoruskich terenów przez biskupów mohylewskich. Otóż wizytując paraﬁ e na białoruskich terenach, ks. bp sufragan Jan Cieplak w czerwcu 1910 r. bierzmo- wał w Kojdanowie (dek. nadniemeński) – 4040 osób, Nowej Myszy (dek. nowo-

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd139009-01.indd139 139139 22009-11-12009-11-12 12:37:4012:37:40 140 LARYSA MICHAJLIK [4]

gródzki) – 2294 osób, Kopylu (dek. słucki) – 2017 osób; konsekrował kościoły w: Słucku, Niedźwiedzicach, Lipsku, Lachowiczach, odwiedził znajdujące się w budowie świątynie w Rubieżewiczach, Baranowiczach, Stołowiczach, Swoja- tyczach. Bp Stefan Denisewicz we wrześniu 1909 r. bierzmował w Witebsku 1629 osób, w Mohylewie – 1696, a w l910 r. w Homlu – 1204 osoby.4 Najbardziej oddalone na wschód Białorusi paraﬁ e w Mohylewie i Homlu liczyły przed rewolucją około 4000 katolików (Mohylew) i około 5000 katolików (Homel).5 W Homlu istniały wówczas 4 szkoły katolickie: męskie i żeńskie gimnazjum, gimnazjum prywatne oraz szkoła handlowa6.

2. Wpływ rewolucji na losy Kościoła Rewolucja demokratyczna (z lutego 1917 r.) na krótko polepszyła warunki funkcjonowania Kościoła katolickiego w Rosji. Rząd Tymczasowy pod przywództwem A. Kiereńskiego, dn. 2(14).09.1917 postanowił o zniesieniu narodowych i wyznaniowych ograniczeń dla obywateli kraju, legalizacji Kościoła greckokatolickiego, przyznaniu Kościołowi katolickiemu obydwu obrządków takich samych praw, jakie miała Cerkiew prawosławna, oraz wznowieniu kontaktów Kościoła ze Stolicą Apo- stolską na szczeblu pełnomocnych przedstawicieli. Ważnym posunięciem było także reaktywowanie skasowanych w okresie popowstaniowym diecezji mińskiej (1917 r.)7 i karnienieckiej (1918 r.). Nowy kształt stosunków Rosji i Watykanu pozwolił Ojcu Świętemu Benedyktowi XV rozpocząć na terenie byłego imperium reformę Kościoła w celu zachowania jego struktur w nowych granicach państwa. Działania Rządu Tym- czasowego pozwalały zakładać, iż w Rosji zostały wreszcie założone podstawy autonomii Kościoła katolickiego. Okres ten trwał jednak niedługo, właściwie tylko pomię- dzy tzw. „burżuazyjną” rewolucją a październikowym przewrotern bolszewickim. Okres historii natomiast, którego początek przypada na rok 1917, jest uważa- ny za czas największego w wieku XX prześladowania chrześcijaństwa. Dla Im- perium Rosyjskiego, którego częścią była obecna Białoruś, okres ten znaczony jest totalną walką z religią i duchowieństwem. Skutkiem tej walki stała się cał- kowita eliminacja Kościoła i zasad chrześcijańskich z życia publicznego, śmierć męczeńska i katorga 270 biskupów i około 45 tys. duchownych8.

4 M. Radwan, Kościół w Rosji i na Białorusi w relacjach duszpasterzy (1892-1926), Kraków 1999, s. 133, 134, 138, 142. 5 Elenchus cleri et ecclesiarum archidioeceseos Mohilovensis in Russia in diem 1 januarii 1926; Directorium Divini Ofﬁ cii et Missarum nes non pro dioecesi Minscensi in a.d. 1917. 6 Kronika paraﬁ i Narodzenia NMP w Homlu. 7 Restytucja diecezji mińskiej odbyła się na podstawie bulli papieża Benedykta XV Hodierna die z 2.11.1917. 8 J. Jarko, Calendarium Sacrum Russiae Millennium, w: Dar Polski Białorusinom, Rosjanom i Ukraińcom na Tysiąclecie Chrztu Świętego. Londyn 1989, s. 72.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd140009-01.indd140 140140 22009-11-12009-11-12 12:37:4112:37:41 [5] SYTUACJA KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO W BSRR W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM 141

Rewolucja październikowa w Imperium Rosyjskim nie była spontanicznym buntem w stosunku do Kościoła i chrześcijaństwa. Miała ona swoją doktrynę i konkretny program działania, oparty na teorii Marksa-Engelsa-Lenina, który miał doprowadzić społeczeństwo do radykalnych zmian o charakterze światopo- glądowym. Ideologia ateistyczna bazowała na tzw. założeniu materialistycznym, odrzucającym istnienie Boga. Według niej panem świata jest człowiek. „Cały nasz program zbudowany jest na naukowym, a przy tym materialistycznym światopo- glądzie. W związku z tym wytłumaczenie naszego programu polega na ukazaniu prawdziwych historycznych i ekonomicznych korzeni religijnego otumanienia. Nasz program obowiązkowo włącza także propagandę ateizmu...” – bez obsłonek pisał W. Lenin9. W powyższej interpretacji religijności wiara w Boga była uzna- wana za przejaw „ciemnoty” i „zacofania”. Poza tym, nowa ideologia traktowała religię jako narzędzie ucisku społecznego i wyzysku ekonomicznego. W związku z tym oczekiwano, iż zaprowadzenie sprawiedliwości społecznej i ekonomicznej powinno w konsekwencji prowadzić do zaniknięcia wiary. Trzeba zaznaczyć, że podobne poglądy były wdrażane w świadomość ludności imperium już dużo wcześniej. W drugiej połowie XIX w. w środowisku inteligencji zaczął kształtować się światopogląd, odrzucający formułę państwowości rosyjskiej „Za wiarę, Cara i Ojczyznę”. Religia w pierwszej kolejności stała się obiektem ataków z boku antykościelnych (pochodzących z Zachodu) doktryn so- cjalistów, a także lekceważenia z boku środowisk liberalnych. Wśród różnych ar- gumentów, proponowanych przez naukowców „pozytywistów” XIX w. do walki przeciwko ideologii chrześcijańskiej, marksizm wybrał mitologiczną teorię narodzenia religii, w tym chrześcijaństwa. Całe zaś życie ludzkości sprowadził do historii rozwoju stosunków ekonomicznych10. Pod wpływem nihilizmu socjalistycz- nego w masach ludowych coraz bardziej rozpowszechniała się pogarda wobec duchowieństwa, wzmocniona także przez fakt jego zależności od państwa. Było to odbierane jako antyhumanistyczne przymierze Kościoła i klasy rządzącej. Zda- niem ówczesnych analityków charakterystycznym dla okresu 1905-1917 stało się narodzenie nurtów religijnych w środowisku inteligenckim, przy jednoczesnym upadku wiary w masach ludowych oraz kryzys wewnątrz samej rosyjskiej Cer- kwi11. Mimo oddziaływania wielu czynników, osłabiających pozycję Kościołów, absolutna większość ludności byłego Imperium Rosyjskiego po rewolucji nadal demonstrowała mocne przywiązanie do tradycji religijnej, dlatego partia bolsze- wików postanowiła nie wyczekiwać na „samorzutny zanik wiary”, lecz dławić ją środkami represyjnymi. Po tym, jak w demokratycznie wybranym 12.11.1917 r. parlamencie („Ucz- reditelnoje Sobranie”) bolszewicy otrzymali minimum mandatów (175 z 707),

9 Katolicyzm bez maski, pod red. A. Zalesskij, Mińsk 1960, s. 3. 10 J. Danzas, Katoliczeskoje bogopoznanije i marksistskoje bezbożyje, Rzym 1941, s. 20-21. 11 S. Oldenburg, Csrstwowanije Imperatora Nikolaja II, t. II, München 1949, s. 123.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd141009-01.indd141 141141 22009-11-12009-11-12 12:37:4112:37:41 142 LARYSA MICHAJLIK [6]

postanowili skończyć z „zabawą” w demokrację i zaczęli wprowadzać siłowy- mi metodami „dyktaturę proletariatu”. „Uczreditelnoje Sobranie” z 5.01.1918 r. zostało rozpędzone, zlikwidowano system wielopartyjny, zamknięto opozycyjne wydawnictwa. Jednym z elementów walki o władze stało się prześladowanie Koś- ciołów wszystkich wyznań, szczególnie zaostrzone od momentu ogłoszenia akcji „czerwonego terroru” 5.09.1918 r., podjętej jakoby w odpowiedzi na zamach na życie lidera partii bolszewików12. Teoretycy z otoczenia W. Lenina w dość szybkim tempie stworzyli bazę usta- wodawczą, dającą podstawę prawną do zwalczania życia religijnego. • 1917 r. – Dekret o ziemi pozbawił Kościół i duchowieństwo wszelkich ma- jątków ziemskich. Przekazanie klasztorów pod zarząd Ludowego Komisarza Spraw Wewnętrznych. Upaństwowienie szkół kościelnych. Dekret o małżeń- stwach cywilnych. • 1918 r. – Dekret o oddzieleniu Kościoła od państwa i szkoły od Kościoła elimi- nował religię z życia społecznego. Zgodnie z instrukcją Komisariatu Sprawied- liwości z 24.08.1918 r., w miejsce hierarchicznej struktury kościelnej tworzo- no niezależne od siebie komitety parafi alne (tzw. „dwadcatki”, liczyć bowiem miały minimum 20 osób) organizowane przez wiernych, mające za zadanie utrzymać kościół, nająć duchownego itd. Zabraniało się jakiejkolwiek aktyw- ności duszpasterskiej, powoływania stowarzyszeń religijnych oraz prowadzenia propagandy religijnej. • 1919 r. – Nacjonalizacja 3 mln ha dóbr kościelnych. Zarządzenie LK Oświaty za- braniające duchownym zajmować jakiekolwiek stanowiska w szkołach. Masowe aresztowania duchowieństwa prawosławnego i katolickiego na Białorusi. • 1920 r. – Dekret rządu wprowadzający cenzurę kazań. Dekret rządu o konfi skacie kosztowności kościelnych zezwalający na świętokradzką grabież świątyń. • 1922 r. – Dekret o zajęciu i inwentaryzacji wszystkich kosztowności kościel- nych. Wprowadzenie do Kodeksu Karnego 8 artykułów (119-125, 227) prze- widujących karę (włącznie z karą śmierci) za nie przestrzeganie Dekretu o oddzieleniu Kościoła od państwa. Powstanie czasopisma „Bezbożnik”. • 1923 r. – Dekret legalizujący zamykanie kościołów i konfi skatę budynków przykościelnych. Telegram Lenina do rejonu penzenskiego zalecający (de fac- to wszędzie) stosowanie masowego terroru wobec kułaków, białogwardzistów i kapłanów. • 1925 r. – Powstanie Związku Wojujących Bezbożników. (1926 r. – 87000 członków, 1938 r. – 2 mln. członków, 1941 r. – 22 mln. członków)13. Narzę-

12 Według wersji, ogłoszonej w 2006 r. przez państwowe media rosyjskie (audycje w TV I), zamach na W. Lenina został zorganizowany przez Jakowa Swierdłowa, przewodniczącego WCIK, a wykonany przez funkcjonariuszy WCzK. 13 R. Dzwonkowski, Kościół katolicki w ZSRR 1917-1939, Zarys historii, Lublin 1997, s. 63-65; J. Jarko, Calendarium Sacrum Russiae Millennium, s. 72-75; O. Litzenberger, Rimsko-katolicze-

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd142009-01.indd142 142142 22009-11-12009-11-12 12:37:4212:37:42 [7] SYTUACJA KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO W BSRR W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM 143

dziem terroru stały się Nadzwyczajne Komisje do spraw walki z kontrrewo- lucją i sabotażem (CzK). Centralna (Wszechrosyjska) Komisja (WCzK) pod przewodnictwem Feliksa Dzierżyńskiego została powołana w grudniu 1917 r., natomiast od lutego 1918 r., w związku z nasileniem oporu na całym terenie Rosji, zaczęły tworzyć się jej oddziały terenowe, które przejęły funkcje re- presyjne od Wojskowo-Rewolucyjnych Komitetów14. Do lutego 1922 r. WCzK (Wszechrosyjska Komisja Nadzwyczajna) i jej oddziały terenowe posiadały „pełnomocnictwa pozasądowe”, tzn. mogły samodzielnie prowadzić działania śledcze i wydawać wyroki15. Uzasadnieniem politycznym walki z duchowieństwem katolickim służyły prze- ważnie oskarżenia o przynależność do klasy „burżuazyjnej”, szpiegostwo na rzecz Polski oraz brak uznania dla „rewolucyjnej” ideologii. Według danych ks. prof. R. Dzwonkowskiego w samym 1919 r. uwięzionych z tego powodu zostało co najmniej 50 księży16. Na Białorusi jedną z pierwszych ofi ar „czekistów” stał się dziekan mohylewski ks. Eugeniusz Światopołk-Mirski, bestialsko zamordowany w 1918 r. Rok później z rąk CzK zginął młody (31 lat) kapłan z Homla ks. Paweł Birnik17. Głównym celem ataków był, jednak, w pierwszym momencie Kościół Prawo- sławny, który W. Lenin uważał za ostoję carskiego systemu społecznego. Za jego sankcją dochodziło do tak bluźnierczych czynów jak odkrycie grobowców, w tym cesarzy rosyjskich i członków rodziny cesarskiej, w celu „konfi skaty kosztow- ności na rzecz głodujących”. Rosyjska prasa podaje, że w myśl tajnego okólnika W. Lenina do Dekretu o konfi skacie kosztowności kościelnych takie działania miały miejsce m.in. w soborach Archangielskim (Moskwa) i Pietropawłowskim (Petrogród)18. Według danych z roku 1914 Kościół prawosławny miał 73 diecezje, 163 biskupów, 51 105 księży parafi alnych, 94 629 duchowieństwa zakonnego, 54174 cerkwi, 25 593 kaplicy, 1025 klasztorów, 57 seminariów i 4 akademie19. W roku 1917 miał on już prawie 78 tys. świątyń20. Z dojściem do władzy bolsze-

skaja Cerkow’ w Rossii, Saratow 2001, s. 216-217. 14 W liście do żony z 27.05.1918 r. Feliks Dzierżyński pisał: „Zostałem wysunięty na czołową linię ognia. Moją wolą jest walczyć i patrzeć otwartymi oczyma na całą zgrozę obecnej sytuacji, przy tym zachowywać bezwzględność, aby jako wierny pies obronny móc rozszarpać wroga”. F. Dzierżyński, Izbrannyje stat’i i reczi 1908-1926, OGIZ 1947, s. 118. 15 Reforma organów bezpieczeństwa w styczniu 1922 r. (powstanie GPU) zakładała zniesienie pozasądowych pełnomocnictw, lecz już w marcu 1922 r. pełnomocnictwa te zostały przywrócone i rozszerzały się z roku na rok na mocy kolejnych postanowień WCIK. 16 R. Dzwonkowski, Losy duchowieństwa katolickiego w ZSSR 1917-1939. Martyrologium, Lublin 1998, s. 76. 17 Kronika paraﬁ i Narodzenia Matki Bożej w Homlu. 18 Program rosyjskiej TV ORT z 16.08.2004 r. o losie cesarza Aleksandra I. 19 J. Jarko, Calendarium Sacrum Russiae Millennium, s. 391. 20 T. Pikus, Rosja w objęciach ateizmu, Warszawa 1997, s. 59.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd143009-01.indd143 143143 22009-11-12009-11-12 12:37:4212:37:42 144 LARYSA MICHAJLIK [8]

wików i rozpoczęciem walki z religią, jeszcze przed 1920 r. zlikwidowano 673 klasztory, a do 1923 r. ofi arą represji padło 28 biskupów i ponad 1000 księży pra- wosławnych. Skutkiem leninowskich dekretów były 1414 krwawych incydentów na tle konfi skaty kosztowności cerkiewnych. W latach 1922-1923 z tego powodu zamordowano 2691 kapłanów, 1962 mnichów, 3447 mniszek i niezliczoną ilość wiernych21. Stolica Apostolska nie przyglądała się biernie sytuacji w Rosji. Reagując na list przewodniczącego Wyższego Zarządu Cerkiewnego Syberii prawosławnego abpa Sylwestra oraz bpa Weniamina nadesłany do Papieża w pierwszej połowie 1919 r., Watykan trzykrotnie zwracał się do przewodniczącego RKL W. Lenina z prośbą powstrzymania terroru, „zwłaszcza wobec tych, którzy należą do Cerkwi prawo- sławnej”. W jednym z ofi cjalnych listów zaznaczono, że „Ojciec Święty Bene- dykt XV zwraca się z prośbą do Pana oddać rozkaz, aby okazywano szacunek wobec duchownych wszystkich wyznań”. Odpowiedź ówczesnego kierownika radzieckiego MSZ M. Czyczerina była ostro negatywna. Papieżowi wręcz przypomniano, że przecież to katolicy „zawsze oceniali Cerkiew prawosławną jako schizmatyczną i heretycką”. Bez jakiejkolwiek ofi cjalnej odpowiedzi pozostała także propozycja Stolicy Apostolskiej, złożona wcześniej – latem 1918 r. – za po- średnictwem rządu niemieckiego do władz Rosji o udzielenie azylu cesarzowi Mikołajowi II oraz jego rodzinie w Watykanie lub Castel Gandolfo22. Później, w 1930 r. papież Pius XI w liście, wystosowanym do kard. Bazylego Pompilli, napisze, że Watykan nadal podejmuje dyplomatyczne wysiłki w celu wstrzymania prześladowania religii w Rosji: „Zwróciliśmy się również z wnio- skiem do państw, reprezentowanych na konferencji genewskiej, proponując, by za wspólną zgodą wydać deklarację, która mogłaby oszczędzić wielu plag Ro- sji i całemu światu i by w tym celu głosić wspólnie, jako uprzedzający warunek przed uznaniem rządu sowieckiego, poszanowanie przez niego sumień, wolności kultów i dóbr Kościoła”. Ale jak stwierdza dalej Pius XI: „Niestety te trzy punkty (...) zostały odrzucone ze względów doczesnych”. Nie powiodły się zarówno próby Stolicy Apostolskiej ocalenia „naczyń świętych i obrazów, które stanowią skarbiec pobożności i sztuki, drogi dla wszystkich serc w Rosji”23. Jedynie, jak pisze Papież, co udało się – to „uratować od grożącego śmiercią procesu” głowę Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej patriarchę Tichona oraz żywić przez jakiś czas przez swoich wysłanników 150 000 głodujących dzieci. Sytuację duchowieństwa komplikował stan „wojny domowej” w Rosji, znanej ze szczególnego okrucieństwa. Większość katolików i ich pasterzy jednoznacz-

21 J. Jarko, Calendarium Sacrum Russiae Millennium, s. 74. 22 J. Karłow, Sowietskąja dipłomatija i Watikan 1917-1924, w: „Nowaja i nowiejszaja istorija”, nr 1, Moskwa 1999, s.33-34. 23 Pius XI, List do JE Kardynała Bazylego Pompilli w sprawie prześladowań religijnych w Rosji. Watykan, 2.02.1930.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd144009-01.indd144 144144 22009-11-12009-11-12 12:37:4312:37:43 [9] SYTUACJA KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO W BSRR W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM 145

nie osądziło bolszewików, lecz niejednoznacznie ustosunkowało się do „białe- go” wojska. Na Syberii m.in. część katolików uznała władzę admirała Aleksandra Kołczaka, w związku z czym Stolica Apostolska upoważniła dziekana z Tomska ks. Józefa Demikisa reprezentować przy „białym” rządzie katolicką misję na Sy- berii. Inna część katolików, przeważnie patriotycznie nastawionych Polaków, nie poparła liderów „białego ruchu” ze względu na lansowaną przez niego idee „jedynej i niepodzielnej Rosji”24. Duchowieństwo katolickie ucierpiało jednak nie tyle od “białych”, jakkolwiek tolerujących religie, ile od „czerwonych”, którzy odrzucili samo pojęcie Boga. Na podstawie zaprowadzonych ustaw, duchownych ogłoszono „wrogami ludu” i pozbawiono praw wyborczych. Zakazano im należenia do związków zawodowych, nie byli więc w stanie szukać zatrudnienia w organizacjach pań- stwowych. Do tegoż musieli płacić wyższy czynsz za mieszkania i większe podatki. Dzieci duchownych prawosławnych miały edukacje ograniczoną, do poziomu szkoły powszechnej. Do tego dochodziły czynne napady na klasztory, kościoły, cerkwie i domy modlitwy w celu rabowania kosztowności i niszczenia symboli religijnych. Głównym inspiratorem tych działań była Komisja antyreligijna Biura Poli- tycznego KC RKP/b/, zaś wykonawcą – WCzK, przekształcona w lutym 1922 r. w GPU (Główny Zarząd Polityczny) w składzie Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych RSFSR (w terenie – w składzie komitetów wykonawczych guberni)25. Do zadań ogólnych GPU należało „zdławienie otwartych kontrrewolucyjnych wystąpień, tak politycznych, jak ekonomicznych, oraz zapobieganie tymże wystąpieniom, wykrywanie organizacji kontrrewolucyjnych oraz osób, których działalność skierowana jest na podkopywanie organów gospodarczych Republi- ki”. Jedną z podstawowych jednostek strukturalnych GPU był Zarząd tajno-ope- racyjny (SOU) pod kierownictwem Wiaczesława Mienżyńskiego, składający się w tym okresie z 10 wydziałów (tajny, specjalny, kontrwywiadowczy, zagraniczny, wschodni itd.). W składzie wydziału tajnego istniała wówczas „sekcja 6” do spraw „wykrycia i zwalczania wystąpień antyradzieckich wewnątrz Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej oraz innych wyznań i sekt”26. W ramach zwalczania „wystąpień antyradzieckich” wydział tajny OGPU27 wdrażał swoją agenturę w środowisko duchownych, tworząc z ich pomocą wrogie

24 I. Kuzniecow, Sibirskieje księdzy w 1920-1930 gg. K istorii katoliczeskoj Cerkwi w Sibiri, mps. W zbiorach autora. 25 Na Białorusi WCzK zostało przekształcona w GPU 1.03.1922 r. 26 O. Mozochin, WCzK-OGPU. Karajuszczyj miecz diktatury proletariata, Moskwa 2004, s. 53. 27 „Umowa o powstaniu ZSRR”, uchwalona 30.12.1922 r. na I Wszechzwiązkowym Zgromadze- niu Rad, przewidywała powstanie Zjednoczonego Państwowego Zarządu Politycznego (OGPU) przy Radzie Komisarzy Ludowych. W myśl art.62 Konstytucji z 1924 r. OGPU były podporząd- kowane GPU poszczególnych republik, w których składzie były także zarządy tajno-operacyjne.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd145009-01.indd145 145145 22009-11-12009-11-12 12:37:4312:37:43 146 LARYSA MICHAJLIK [10]

ugrupowania wewnątrz Kościołów. Prześladował organizację religijne, organizo- wał głośne procesy sądowe nad duchowieństwem itd.28 Warto zaznaczyć, że ce- chą charakterystyczną służb specjalnych ZSRR było bezpośrednie kierownictwo ze strony KC WKPB/b/ i osobiście J. Stalina29. Strona prześladowana była pozba- wiona jakiejkolwiek możliwości obrony na gruncie prawa, ponieważ wszystkie normy prawne w tym okresie mogły być lekceważone jeżeli tego wymagała tzw. „racja rewolucyjna”30. Skutki walki z religią dały się we znaki w pierwszych latach po rewolucji. Przedstawione niżej dane porównawcze liczby świątyń z lat 1917 i 1928 pokazują zmiany, jakie dokonały się w ciągu 11 lat (por. tabelę nr 16)31.

TABELA 5. Redukcja świątyń na terenie Rosji radzieckiej w latach 1917-1928 Świątynie i domy modlitwy 1917 r. (Rosja) 1928 r. (RSFRR) Prawosławni 77767 28560 Katolicy 4233 128 Muzułmanie 24582 2293 Żydzi 6059 261

Jak widać, władza radziecka generalnie nie rozróżniała Kościoła czy wyznania. Jej celem ostatecznym było zlikwidowanie religii, jako zjawiska społeczne- go. Według słów z listu metropolity mohylewskiego abp E. Roppa do Watykanu: „Rosję traﬁ ła Boża kara (...), znikły wszystkie ograniczenia moralne, stosunek władz komunistycznych do Kościoła jest mszczący i bandycki”32. W 1919 r. abp E. Ropp został zmuszony do emigracji. W pierwszym porewolucyjnym dziesię- cioleciu opuścili Rosję także biskupi: J. Cieplak (1924 r.), Z. Łoziński (1921 r.),

Po reorganizacji OGPU w 1931 r. w wyniku połączenia wydziałów tajnego i informacyjnego powstał wydział tajno-polityczny (kierownik – komisarz BP 2 rangi G. Mołczanow, rozstrzelany w 1937 r.). Do zadań „sekcji 3” tegoż wydziału należało rozpracowanie Kościołów. 28 W. Abramow, Abakumow – naczalnik SMERSZa. Wzlot i gibel lubimca Stalina, Moskwa 2005, s. 24-25. 29 W Chaustow, Razwitije sowietskoj spiecslużby 1917-1941, w: Istoriczeskieje cztenija na Łu- biankie, Moskwa 1997, s. 13. Na podstawie archiwalnych materiałów autor stwierdza, iż J. Stalin osobiście ingerował w sprawy agenturalno-operacyjne GPU-NKWD wprowadzając do dyrektyw własne korekty i uzupełnienia. 30 W przemówieniu z 4.11.1929 r. przed studentami Instytutu Radzieckiego Prawa członek RKL Ł. Kaganowicz powiedział, że pojęcie „państwo prawa” jest charakterystyczne wyłącznie dla państwa burżuazyjnego. (W. Chaustow, Razwitije sowietskoj spiecslużby 1917-1941, w: Istori- czeskieje cztenija na Łubiankie, Moskwa 1997, s. 12). 31 T. Pikus, Rosja w objęciach ateizmu, s. 61. 32 J. Karłow, Sowietskaja dipłomatija i Watikan 1917-1924, s.31.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd146009-01.indd146 146146 22009-11-12009-11-12 12:37:4312:37:43 [11] SYTUACJA KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO W BSRR W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM 147

I. Dub-Dubowski (1920 r.), P. Mańkowski (1920 r.), J. Kessler (1919 r.), K. Śli- wowski (zmarł w 1933 r.), J. Groński (1934 r.)33. W 1925 r. w największej w Ro- sji archidiecezji mohylewskiej, pozbawionej zwierzchnika, było 227 504 katoli- ków, 119 kościołów i kaplic, 88 kapłanów w parafi ach, 8 kapłanów w więzieniu i 151 – wydalonych z kraju34. Po tym można by powiedzieć, że na początku lat 20-ch struktura Kościoła katolickiego w Rosji radzieckiej została całkowicie dezorganizowana. Polityka wobec Kościoła katolickiego na Białorusi stanowiła fragment polityki wyznaniowej ZSRR. Dn. 11.01.1922 r. władze radzieckie w Mińsku potwierdzi- ły ofi cjalnie moskiewski Dekret „O oddzieleniu Państwa od Kościoła i Kościoła od szkoły”, a dn. 1.03.1922 r. odbyło się posiedzenie prezydium CKW BSRR, na którym uchwalono decyzję o wszczęciu na Białorusi konfi skaty kosztowności kościelnych.35 Zapoczątkowała ona formalnie akcje prześladowania duchowień- stwa na tym tle. Swobody religijnej dla katolików nie zagwarantował również traktat pokojowy, podpisany 18.03.1921 w Rydze, po zakończeniu wojny między Polską a RSFRR. Wyznaczał on nowe granice między państwami, ale w artykule VII omawiał także sprawy religijne i narodowościowe. Sformułowanie ust.3 art. VII Traktatu brzmiało w taki sposób: „Kościoły i stowarzyszenia religijne, do których należą osoby narodowości polskiej w Rosji, Ukrainie i Białorusi, mają prawo w granicach prawodawstwa wewnętrznego, samodzielnie urządzać swoje wewnętrzne życie kościelne. Wyżej wzmiankowane kościoły i stowarzyszenia religijne mają prawo, w granicach prawodawstwa wewnętrznego, użytkowania i nabywania majątku ruchomego i nieruchomego, koniecznego do wykonywania obrządków religijnych oraz utrzymywania duchowieństwa i instytucji koś- cielnych.(...)”36. Słowa „w granicach prawodawstwa wewnętrznego” wykluczały podstawę prawną domagania się od władz radzieckich zawartych w artykule VII gwarancji, ponieważ radzieckie „prawodawstwo wewnętrzne” całkiem pozbawia- ło Kościół osobowości prawnej, a tzn. prawa posiadania ziemi, świątyń, nierucho- mości itd. Tym samym, przyjęte w Traktacie sformułowanie nie pozwalało stronie kościelnej walczyć o swoje prawa na terenie ZSRR. Odtąd Stolica Apostolska, patrząc na „publiczne i urzędowe zgorszenie, pły- nące z tylu bestialstw i bezbożności”, mogła jedynie poddawać działania władz radzieckich osądowi moralnemu. W liście do kard. B. Pompili papież Pius XI pisze m.in.: „Zatwierdziliśmy powziętą w ubiegłym listopadzie inicjatywę Naszego Instytutu Studiów Orientalnych, by urządzić naukowe i oparte na dokumentach odczyty, celem zapoznania szerokiego ogółu z niektórymi świętokradzkimi zama-

33 R. Dzwonkowski, Za Wschodnią granicą 1917-1939, Warszawa 1995, s. 53. 34 W. Zadwornyj, A. Judin, Kratkij oczerk istorii katoliczeskoj Cerkwi w Rossii, Moskwa 1995, s. 25-26. 35 T. Prot’ko, Repressirowannaja wiera, „Sowietskaja Bełorussija” z 11.08.1992, Mińsk. 36 R. Dzwonkowski, Za Wschodnią granicą 1917-1939, s. 62-63.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd147009-01.indd147 147147 22009-11-12009-11-12 12:37:4412:37:44 148 LARYSA MICHAJLIK [12]

chami, jakie przeprowadza liga bojowych bezbożników na niezmierzonym terytorium sowieckim, wychodząc daleko poza i, wbrew tekstowi, już samego przez się antyreligijnemu, Konstytucji rewolucyjnej”37. Dalej Papież zaznacza, iż przykład Rzymu za miesiąc był naśladowany przez urządzenie podobnych odczytów i ze- brań w Londynie, Paryżu, Genewie, Pradze i innych miastach.

3. Reforma struktury Kościoła po rewolucji 1917 r. Pierwszy etap reformy struktury kościelnej na terenie byłego imperium, zaini- cjowanej przez papieża Benedykta XV, skończył się w 1923 r. Na terenie Rosji Ra- dzieckiej Kościół rzymskokatolicki miał wtenczas ogółem blisko 580 kościołów i około 500 księży (dane z 1923 r.).38 Godność metropolity mohylewskiego pia- stował mianowany w 1917 r. abp Edward Ropp, jego sufraganem był bp Jan Cie- plak. Czołowe funkcje w kurii mohylewskiej pełnili księża: Jan Trojgo (kanclerz), Dominik Iwanow, Mieczysław Szawdzinis, Augustin Pronskietis, Franciszek Rut- kowski, Lucjan Chwiećko, Stanisław Ejsmont, Bolesław Sloskans, Edward Junie- wicz, Jan Zalewski, Konstanty Budkiewicz, Antoni Wasilewski, Piotr Zieliński, Wincenty Balul, Leonard Baranowski, Józef Biełohołowy. Jeszcze było czynne Seminarium Duchowne, którego rektorem był ks. prał. Antoni Malecki. Na terenie całej Rosji Radzieckiej (łącznie z Białorusią) znajdowało się wów- czas 22 dekanaty: Piotrogrodzki (13 parafi i w mieście i 15 w okolicach miasta); Witebski (6 parafi i); Drysso-Siebieżski (9 parafi i); Połocki (5 parafi i); Lepelski (8 parafi i); Siennieński (4 parafi e); Orszański (7 parafi i); Klimowicko-Mścisław- ski (2 parafi e); Czeryko-Czausowski (7 parafi i); Mohylewo-Horecki (5 parafi i); Rohaczewo-Bychowski (4 parafi e); Homelski (8 parafi i); Charkowski (10 parafi i); Smoleński (4 parafi e); Moskiewski (13 parafi i); Samarski (8 parafi i); Permski (4 parafi i); Omski, (9 parafi i), Tomski (15 parafi i); Irkucki (9 parafi i); Władywo- stocki (7 parafi i); Taszkiencki (5 parafi i)39. Katolicy Białorusi mieszkali w granicach 3 diecezji, z których każda obejmo- wała część ziem białoruskich: archidiecezja mohylewska (Białoruś Wschodnia), diecezja mińska (Białoruś Centralna) oraz diecezja wileńska (Białoruś Zachodnia, od 1921 r. – w składzie II RP). Na ziemiach białoruskich, wchodzących w skład archidiecezji mohylewskiej znajdowało się 59 parafi i: Witebsk [św. Antoniego i św. Barbary], Nieporoty, Stańków, Wieliż (Witebski dekanat); Siebież, Drys- sa, Oswieja, Rosica, Saria, Zabiały, Zamosze (Dryssa-Siebieżski dekanat); Po- łock, Horbaczewo-Obytoki, Janatrud, Rukszenice, Sokoliszcze (Połocki dekanat);

37 Pius XI, List do JE Kard. Bazylego Pompili w sprawie prześladowań religijnych w Rosji. Wa- tykan 2.02.1930. 38 R. Dzwonkowski, Za Wschodnią granicą 1917-1993, Warszawa 1995, s. 51. 39 Directorium Divini Ofﬁ cii et missarium pro archidioecesi Mohiloviensi in annum Domini 1923, s. 1-17.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd148009-01.indd148 148148 22009-11-12009-11-12 12:37:4412:37:44 [13] SYTUACJA KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO W BSRR W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM 149

Lepel, Beszenkowicze, Kamienno-Hubin, Sieliszcze, Ułła, Uszacze, Zahacie, Zaskórki (Lepelski dekanat); Sienno, Bobr, Czereja, Władziec (Siennieński dekanat); Orsza, Babinowicze, Dubrowna, Obolce, Smolany, Starosiele, Tołoczyn (Orszański dekanat); Mścisław, Łozowica (Klimowicko-Mścisławski dekanat); Czeryków, Iwandar, Kryczew, Worodżków, Radoml, Czausy, Riasna (Czeryko- wo-Czausowski dekanat); Mohylew [Wniebowzięcia NMP, św. Kazimierza], Faszczówka, Świeciłowicze, Szkłów (Mohylewo-Horecki dekanat); Rohaczew, Bychów, Grabowiec, Żurowice (rohaczewo-bychowski dekanat); Homel, Antu- szew, Czeczersk, Luszew, Rudnia-Szlagin (Homelski dekanat)40. W wyżej wymienionych parafi ach pracowało 40 księży: L. Baranowski, M. Bużycki, I. Szukiel, J. Sokołowski, B. Stefanowicz, P. Kapusta, J. Wersocki, A. Fillip, J. Dziemian, J. Łukianin, W. Paszkiewicz, P. Karpowicz, J. Borodziula, S. Cybulewicz, P. Kaziunas, P. Medżys, A. Lassotowicz, A. Maczuk, J. Borowik, I. Żołnierowicz, K. Jurszan, J. Kuderko, W. Żołnierowicz, J. Weryho, J. Worsław, W. Walentynowicz, S. Jaroszewicz, M. Warnas, S. Ławrynowicz, M. Koncewicz, J. Biełohołowy, A. Sak, W. Kunda, A. Jarmołowicz, i. Bernatowicz, W. Toma- szewski, K. Mustejkis, A. Szaciłło, B. Wołyniec. Zarząd restytuowanej w 1917 r. diecezji mińskiej był powierzony 15.08.1918 r. biskupowi Zygmuntowi Łozińskiemu (1870-1932). W momencie przejęcia przez bpa Z. Łozińskiego obowiązków pasterskich diecezja liczyła 9 dekanatów i tylko 47 parafi i z 19 fi liami, w których pracowało 40 księży (wyłącznie z grona duchowieństwa diecezjalnego). Ogółem na tym terenie istniało 136 kościołów i kaplic i mieszkało 290000 katolików (przy ogólnej liczbie mieszkańców Miń- szczyzny około 3 mln.)41. W krótkim czasie nowy ordynariusz założył w Mińsku kurię oraz inne urzędy diecezjalne, a także Niższe i Wyższe Seminarium Du- chowne (rektor ks. Fabian Abrantowicz). Prace te przerwały jednak dzieje wojny polsko-bolszewickiej. Po zakończeniu wojny na mocy postanowień traktatu Ryskiego z 18.03.1921 r., terytorium ówczesnej diecezji zostało podzielone na dwie części. Jedna część po- została w BSRR, w tym 7 dekanatów: Miński, Nadniemeński, Borysowski, Bo- brujski, Ihumeński, Mozyrsko-Reczycki, Słucki. Należały do nich parafi e: Mińsk [katedra, św. Szymona i Heleny, Trójcy Świętej, Kalwaryjski, podominikański i pobernardyński], Annopol, Wołczkiewicze, Zasław, Karoliszczewicze, Płasze- wo, Cholawszczyna (Miński dekanat); Kojdanów, Wiazyń, Uzda (Nadniemeński dekanat); Borysów, Hajna, Dziedziłowicze, Chotajewicze, Ziębin, Kiemieszow- ce, Korzeń, Okołów, Chołopienicze (Borysowski dekanat); Ihumień, Śmiłowicze, Berezina, Rawanicze, Błoń, Serafi n (Ihumieński dekanat); Bobrujsk, Osipowicze, Hłusk, Świsłocz, Choromiec (Bobrujski dekanat); Mozyrz, Kopatkiewicze, Petry-

40 Directorium Divini Ofﬁ cii et missarium pro archidioecesi Mohiloviensi in annum Domini 1923, s. 4-10. 41 K. Prokop, Pasterze i rządcy diecezji Mińskiej, Pińskiej i Drohiczyńskiej, Drohiczyn 2006, s. 129.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd149009-01.indd149 149149 22009-11-12009-11-12 12:37:4512:37:45 150 LARYSA MICHAJLIK [14]

ków, Lelczyce, Ostrohladowicze, Rzeczyca (Mozyro-Rzeczycki dekanat); Słuck, Kopyl, Bobownia, Starczyce, Cimkowicze (Słucki dekanat). W wyżej wymienionych parafi ach pracowało 14 księży: A. Lisowski, C. Snarski, M. Tomaszewski, E. Wojciechowicz, F. Kaspierowicz, F. Wyleżyński, J. Ibiański, J. Maciejowski, T. Ryłło, J. Żawryd, K. Łupinowicz, J. Ławrynowicz, M. Saboczyński, J. Piet- kiewicz. Czołowe funkcje w kurii mińskiej pełnili księża: L. Światopełk-Mirski (wikariusz generalny), Józef Zelbo (kanclerz), A. Jatowt (notariusz), J. Micewicz, W. Czeczott, F. Abrantowicz, W. Jeżniowski, S. Rokosz, J. Hurko, L. Żołądkow- ski, W. Iwicki42. Część diecezji Mińskiej, która znalazła się na terenie Rzeczypospolitej, na podstawie ustaleń konkordatu z 10.02.1925 r. weszła w skład diecezji Pińskiej, ery- gowanej bullą papieską,, Vixdum Poloniae unitas” 3 28.10.1925 r. W granicach nowej diecezji znalazły się dekanaty: Stołpecki, Nowogródzki, Baranowicki, Nie- świeski, Lachowicki, Łuniniecki, Piński, Rakowski, Stołowicki (diecezja Miń- ska); Bielski, Brzeski, Drohiczyński, Kobryński, Brański, Prużański (diecezja Wi- leńska), a dodatkowo 6 parafi i: Rużana, Kosowo, Iwacewicze, Pralniki, Naliboki, Derewna43. Przeważająca część parafi i katolickich obecnej Białorusi znajdowała się wów- czas w obrębie diecezji wileńskiej. Ordynariuszem tej diecezji był mianowany dn. 23.10.1918 ks. bp Jerzy Matulewicz MIC (1871-1927). W chwili objęcia diecezji przez bpa J. Matulewicza znajdowały się na jej terenie 14 dekanatów, obejmujących ziemie białoruskie: Świrski, Oszmiański, Wiszniewski, Lidzki, Ra- duński, Wilejski, Nadwilejski, Dzisnieński, Grodzieński, Wołkowyski, Słonimski, Kobryński, Prużański, Brzeski. Z przyjściem na tron papieski Piusa XI troska o Kościół w Rosji nie ustała. W kwietniu 1925 r. w Rzymie przy Kongregacji Kościołów Wschodnich powsta- ła komisja „Pro Russia”, której prezesem został bp D’Herbigni, jezuita. Pod- czas swoich wyjazdów do Rosji Radzieckiej skończył on reformowanie struktury Kościoła katolickiego w nowych granicach tego państwa, na skutek czego w 1926 r. w kraju powstało 10 Administratur Apostolskich: Mohylew, Moskwa, Leningrad, Charków, Kazań-Samara-Symbirsk, Krym, Powołże, Kaukaz, Gru- zja, Ormian-katolików. Udzielił także w 1926 r. po kryjomu sakry biskupiej kapłanom: Pie-Eugene Neweu, Antoniemu Maleckiemu, Aleksandrowi Frisono- wi oraz Bolesławowi Słoskansowi. Losy tych biskupów ułożyły się tragicznie. Wszyscy, poza biskupem P. Neweu, byli później aresztowani i wydaleni z ZSRR, biskup A. Frison natomiast rozstrzelany w 1937 r. Biskup A. Malecki, zagrożony przez aresztowanie, udzielił w 1929 roku sakry biskupiej ks. Teofi lemu Matu-

42 Elenchus ecclesiarum et cleri saecularis ac regularis dioecesi Minscensis pro anno Domini, Vilnae 1922, s. 49-86. 43 B. Kumor, Granice metropolii i diecezji polskich w okresie niepodległości 1921-1939, Lublin 1971, s. 335.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd150009-01.indd150 150150 22009-11-12009-11-12 12:37:4512:37:45 [15] SYTUACJA KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO W BSRR W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM 151

lonisowi, który pod koniec tegoż roku został także aresztowany, a w 1933 roku wysłany na Litwę. Biskup P. Neweu, z kolei, w 1935 r. udzielił sakry biskupiej dominikaninowi o. Amoudru, lecz i ten kapłan przez trzy miesiące został zmuszony do opuszczenia Rosji. W ten sposób na terenie ZSRR została zlikwidowana cała hierarchia Kościoła katolickiego i już w 1935 r. w obrębie byłej archidiecezji mohylewskiej (która obejmowała także część ziem białoruskich) pracowało nie więcej niż 16 kapłanów katolickich. W całej natomiast RSFRR, z około 500 istniejących jeszcze niedawno świątyń katolickich, w 1938 r. pozostało tylko dwie – św. Ludwika w Moskwie oraz Matki Bożej z Lourdes w Leningradzie44. Pracowali w nich dwaj księża francuscy, korzystający z opieki ambasady francuskiej. Struktura Kościoła katolickiego na ziemiach białoruskich, znajdujących się w składzie Rosji Radzieckiej, po 1923 r. uległa dalszej reorganizacji. Po wprowa- dzeniu nowych podziałów administracyjnych z 1926 r., paraﬁ e ówczesnej Biało- rusi (BSRR) znalazły się w składzie dwóch jednostek kościelnych: archidiecezji mohylewskiej oraz diecezji mińskiej (por. tab. 6-7).

TABELA 6. ARCHIDIECEZJA MOHYLEWSKA. Parafi e na terenie BSRR (1926 r.)45

DEKANAT PARAFII KAPŁANÓW WIERNYCH Mohylewo-Horecki 5 Siennieński 4 Klimowicko-Mścisławski 2 Czerykowo-Czausowski 7 Rohaczewo-Bychowski 4 Homelski 8 Orszański 7 Witebski 6 Połocki 3 Lepelski 8 Drysso-Siebeski 6

OGÓŁEM 60 39 114885

44 W. Zadwornyj, A. Judin, Kratkij oczerk istorii katoliczeskoj Cerkwi w Rossii, Moskwa 1995, s. 27-28. 45 Elenchus Cleri et ecclesiarum archidiocesos Mohylovensis in Russia, Vilnae 1926, s. 13-20. 46 B. Kumor, Kościół i katolicy w cesarstwie Rosyjskim do roku 1918, w: Odrodzenie Kościoła katolickiego w byłym ZSRR, Lublin 1993, s. 56-60.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd151009-01.indd151 151151 22009-11-12009-11-12 12:37:4612:37:46 152 LARYSA MICHAJLIK [16]

TABELA 7. DIECEZJA MIŃSKA. Parafi e na terenie BSRR (1926 r.)46

DEKANAT PARAFII KAPŁANÓW WIERNYCH Miński 11 Borysowski 14 Bobrujski 6 Ihumeński 7 Mozyro-Rzeczycki 8 Słucki 6 Nadniemeński 3

OGÓŁEM 55 14 160000

Na podstawie tych danych można zakładać, iż w połowie lat 20-ch na terenie BSRR mieszkało około 280 tysięcy katolików obrządku łacińskiego, dla których w 115 parafi ach pracowało 54 księży. Zwierzchnikiem Kościoła katolickiego na Białorusi, tzn. zarządcą diecezji mińskiej oraz białoruskiej części archidiecezji mohylewskiej, był w 1926 r. mianowany bp Bolesław Słoskans. Poza ówczesnymi granicami BSRR pozostały parafi e, znajdujące się w dzisiej- szych granicach Białorusi, a należące do dekanatów: Bieniakońskiego, Brasław- skiego, Brzostowickiego, Miorskiego, Głębockiego, Grodzieńskiego, Lidzkiego, Łunnieńskiego, Nadwilejskiego, Oszmiańskiego, Raduńskiego, Słonimskiego, So- kolskiego [1 parafi a], Święciańskiego [1 parafi a], Świrskiego [6 parafi i], Turgiel- skiego [2 parafi e], Wasiliskiego, Wiszniewskiego, Worniańskiego, Zdzięciolskiego (archidiecezja wileńska); Pińskiego, Baranowickiego, Brzeskiego, Drohiczyńskie- go, Iwienieckiego, Janowskiego, Kobryńskiego, Kosowskiego, Lachowickiego, Łuninieckiego, Nieświeskiego, Nowogródzkiego, Prużańskiego, Stołowickiego, Stołpeckiego (diecezja Pińska). Według danych Elenchusu archidiecezji mohylewskiej z 1928 r., najprawdopodobniej ostatniego wydanego dla Rosji Radzieckiej, na ziemiach białoruskich w granicach ówczesnej BSRR pracowali księża należący do wyżej wymienionej archidiecezji: K. Andrekus (par. Homel), P. Awgło (par.,Witebsk), J. Białohołowy (par. Mohylew), J. Borodziula (par. Bieszenkowicze), J. Borowik (par. Tołoczyn), M. Bużycki (par. Horodok), M. Cakul, A. Filipp (par. Połock), S. Cybulewicz (par. Ułła), J. Dziemian (par. Sienno), S. Jaroszewicz (par. Czeryków), K. Jurszan (par. Babinowicze), P. Kapusta (par. Rosica), P. Karpowicz (par. Lepel), P. Kaziunas (par. Zachacie), N. Koncewicz (par. Riasna), E. Królikowski (par. Szkłów), A. Maczuk (par. Bobr), P. Medżys (par. Oswieja), K. Mustejkis (par. Antuszewo), K. Siwicki (par. Orsza(, A. Szaciłło (Faszczówka), I. Szukiel (par. Stańkowo), W. Tomaszewski (par. Bychów), W. Walentynowicz (par. Mścisławl), M. Warnas (par. Iwandar), J. Wersocki (par. Zabiały), B. Wołyniec (par. Luszew), j. Wieryho

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd152009-01.indd152 152152 22009-11-12009-11-12 12:37:4612:37:46 [17] SYTUACJA KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO W BSRR W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM 153

(par. Starosiele), S. Wojno (par. Rohaczew), I. Żołonierowicz (par. Świeciłowi- cze), W. Żołonierowcz (par. Obolce). W Instytucie Misyjnym w Lublinie (rektor ks. Lucjan Chwiećko) w 1927/1928 roku akademickim studiowało 19 kleryków dla archidiecezji mohylewskij.47 Odnośnie diecezji mińskiej w granicach BSRR w 1928 r. – brak oﬁ cjalnych danych.

4. Okres najostrzejszego prześladowania Rozpatrując praktyczną działalność władz państwa radzieckiego wobec katolicyzmu w okresie międzywojennym, badacze wyróżniają trzy główne etapy: I. 1918-1922 Okres chaotycznych i żywiołowych represji. II. 1923-1929 Pewne osłabienie represji, przy zwiększeniu oddziaływania propagandy. III. 1929-1941 Likwidacja katolicyzmu, prowadzona szczególnie brutalnymi metodami od połowy lat 30-tych.48 Prześladowania duchowieństwa pierwszych czterech lat porewolucyjnych w dużym stopniu spowodowane zostały walką bolszewików o ustanowienie wła- dzy, toczącą się w tamtym czasie wojną domową i wojną polsko-radziecką. Repre- sje nie miały charakteru odgórnie zaplanowanego i eksterminacyjnego. Przyczyną ich w większości były spontaniczne i brutalne działania lokalnych władz bolsze- wickich, traktujących księży katolickich jako „wrogów klasowych”. W 1919 r. zostali uwięzieni, a następnie uwolnieni m.in.: ks. Bronisław Ussas i ks. Karol Łupinowicz z Mińska, ks. Stanisław Śmiałowski ze Słonimia49. W 1920 r. abp J. Cieplak oceniał, że przez więzienia przeszło około 50 księży z jego archidiecezji, którzy w większości wkrótce zostali zwolnieni50. Wojna polsko-radziecka dotknęła przede wszystkim kapłanów, pracujących na terenie diecezji wileńskiej. Dzięki opublikowanym i z pewnością niepełnym danym wiadomo, że na terenie obecnej Białorusi w latach 1919-1920 zginęło 7 księży.51 Krótkoterminowe wprowadzenie władzy sowieckiej na terenie Gro- dzieńszczyzny w wielu wypadkach „otworzyło oczy” tej części ludności, która w pierwszym momencie poddała się agitacji rewolucyjnej. Kierownik polskiej

47 Elenchus cleri et ecclesiarum archidioeceseos Mohyloviensis in Russia in diem 1 Januarii 1928. 48 Por. J. Wróbel, Polityka ZSRR wobec Kościoła katolickiego w latach 1917-1939, w: Polacy w Kościele katolickim w ZSRR, pod red. E. Walewander, Lublin 1991, s. 91. 49 Por. R. Dzwonkowski, Losy duchowieństwa katolickiego w ZSSR 1917-1939. Martyrologium, Lublin 1998, s. 337, 475, 492. 50 J. Wróbel, Polityka ZSRR wobec Kościoła katolickiego w latach…, s. 91. 51 L. Michajlik, Losy duchowieństwa katolickiego w pierwszej połowie XX wieku na terenie Bia- łorusi, w: Niech ich świadectwo nie będzie zapomniane, Grodno 2000, s. 14.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd153009-01.indd153 153153 22009-11-12009-11-12 12:37:4612:37:46 154 LARYSA MICHAJLIK [18]

Straży Kresowej na powiat oszmiański pisze w swym Raporcie do Departamentu Administracyjnego z dn. 25.10.1920 r., że „Wprowadzenie rządów komunistycznych, narzucenie swoich haseł, prześladowanie religijne, tendencje nacjonalizo- wania lasów, ziemi i wszelkiej własności, i wreszcie widmo głodu otrzeźwiło lud- ność, zrozumiano, iż biednych karmiono tylko obietnicami”. W tymże Raporcie autor wyszczególnia, że w gminie Dziewieniszki „Ks. Zajączkowski – zastępca ks. Umbrasa po rewizji na plebani został aresztowany, ale wskutek interwencji ludności wypuszczony”, w gminie Lipniszki natomiast „majątki zrabowano do- szczętnie”, w miasteczku samym „zdemolowano budynki, nie licząc wziętych 35 sztuk bydła i 200 pudów ziarna, na gminę nałożono kontyngent w wysokości 20 funtów z dziesięciny”. Nic też dziwnego, relacjonuje Kierownik Straży Kresowej, że na zwołanym przez „rewkom”52 w dniu 25.08.1920 r. zebraniu, na które przy- jechało 240 delegatów – „wszyscy włościanie bezrolni i małorolni”, na pytanie „czy uznają ustrój komunistyczny za swój własny i do kogo chcą należeć do Rosji czy do Litwy, wszyscy z wyjątkiem nielicznej grupy prawosławnych wypowiedzieli się przeciw bolszewizmowi, a za łączność z Wilnem”53. Do poważniejszego starcia na terenie Związku Radzieckiego doprowadziło w tym czasie wprowadzenie parafi alnych komitetów – tzw. „dwadcatek”, wymu- szenie podpisania „kontraktów”, sankcjonujących rezygnacje Kościoła ze swoich świątyń i konfi skata kosztowności kościelnych54. Dekret w sprawie konfi skaty mienia kościelnego został opublikowany 26.02.1922 w „Wiadomościach WCIK”. Poza ofi cjalnie opublikowaną instrukcją odnośnie trybu konfi skaty do poszczególnych guberni zostały skierowane tajne depesze zast. przewodniczącego GPU I. Unszlich- ta i szefa wydziału tajnego GPU T. Samsonowa. Polecały obserwować zachowanie hierarchów kościelnych i, w przypadku powstania „zamieszek”, pociągać ich właś- nie do odpowiedzialności55. Ówczesny zwierzchnik Kościoła katolickiego w Rosji abp Jan Cieplak zdecydowanie sprzeciwił się akcji konfi skaty. Podobnie zareagował Prawosławny Patriarcha Wszechrusi Tichon i duchowni innych wyznań (jedynie na Białorusi przełożony Kościoła prawosławnego przyjął postawę ugodową). Kulminacją fali prześladowań duchownych na tym tle stał się „proces 14” w Moskwie, gdzie jednym z oskarżonych był abp J. Cieplak. Głośny proces księ- ży katolickich na Białorusi odbył się z tego powodu w maju 1922 r. Przed Rewo- lucyjnym Trybunałem w Mińsku stanęli wówczas kapłani: Michał Tomaszewski, Adam Lisowski i Jan Wasilewski wraz z grupą świeckich. Wysunięto przeciwko

52 Rewolucyjny Komitet – terenowa jednostka administracji radzieckiej w okresie po re wolucyjnym. 53 PAOG, f. 551, o. 1, d. 78, s. 5-11, Raport kierownika Straży Kresowej na powiat oszmiański do Departamentu Administracyjnego z dn. 25.10.1920 r. 54 Według źródeł RPC (kanał prawosławny „Błagowiest”, 7.04.2007) bolszewicy zarekwirowali kosztowności kościelnych na sumę 48 mld. złotych rubli, z których prawie nic nie przekazano na rzecz głodujących. 55 M. Pietrow, OGPU i Russkaj a prawosławna} a Cerkov’, Moskwa 2006, s. 5.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd154009-01.indd154 154154 22009-11-12009-11-12 12:37:4712:37:47 [19] SYTUACJA KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO W BSRR W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM 155

nim oskarżenia polityczne, ale autentyczną przyczyną aresztowania stał się pro- test duchownych przeciw konfi skacie kosztowności kościelnych. Ofi ary procesu otrzymały kilkuletnie wyroki z zastosowaniem robót publicznych i zostali wywiezieni do więzienia Butyrki w Moskwie. Uwolnienie wspomnianych kapłanów stało się możliwe dzięki interwencji rządów sąsiednich krajów, proponujących wymianę więźniów politycznych56. Oto jak napisał o dziejach tamtego czasu ks. Jan Wasilewski w swoim życiory- sie, złożonym w 1945 r. do pełnomocnika do spraw religijnych wyznań w Pińsku: „W 1919 r. byłem aresztowany w Leningradzie jako polski zakładnik57. Około 3 miesięcy utrzymywano mnie w więzieniu, ale potem uwolniono. W kwietniu 1922 r. zostałem skierowany do pracy do Mińska, gdzie 2.05.1922 r. byłem aresztowany za odmowę wydania kosztowności kościelnych miejscowemu wydziałowi fi nansów. Wydział ten nie zgodził się pozostawić kosztowności w posiadaniu koś- cioła w zamian za zaproponowaną mu równowartość tychże kosztowności w naturze. (...) Osądzony przez Najwyższy Trybunał na 5 lat pozbawienia wolności byłem wywieziony do Moskwy, a w sierpniu 1923 r. na skutek wymiany (więź- niów – aut.) wyjechałem do Łotwy”58. Według badań Iriny Osipowej z rosyjskiego zjednoczenia „Memoriał”, tylko w okresie 1923-1924 zostało aresztowano 2469 kapłanów różnych wyznań.59 Odzwierciedleniem praktyki władz BSRR w sprawie konfi skaty rzeczy sakralnych mogą służyć dzieje otaczanego szczególną czcią obrazu św. Antoniego z kościoła katedralnego w Mohylewie. Parafi anka Maria Jefi mowa wspomina, iż w latach 20-tych wierni wielokrotnie ofi arowali własne kosztowności (srebrne naczynia, biżuterię itd.) w celu uchronić przez konfi skatą srebrną szatę z tego obrazu. Władze państwowe za każdym razem zabierały te kosztowności, lecz nadal domagały się oddania szaty, aż w konsekwencji ją zarekwirowały60. Nowa fala prześladowań, która dotknęła duchownych katolickich w okresie 1923-1929, była spowodowana kampanią „kolektywizacji wsi” – organizacji kołchozów61. W praktyce oznaczało to zniszczenie tradycyjnego układu życia

56 R. Dzwonkowski, Losy duchowieństwa katolickiego…, s. 324-325. 57 Od momentu wprowadzenia tzw. „czerwonego terroru” WCzK zaczęła stosować aresztowanie zakładników z grona osób „wrogich rewolucji”. Celem tych akcji, według teorii L. Trockiego, było zastraszanie ludności. 58 NARB, f. 952, o. 1, d. 2, s. 308. List ks. Jana Wasilewskiego do pełnomocnika URK w obwodzie Pińskim z 1945 r. 59 I. Osipowa, Repressii protiw wierujuszczich, www.memo.ru. 60 M. Jeﬁ mowa, Katedra Mohylewska, wspomnienia. www.jezus.by.com. 61 W ogólnym wymiarze przedwojennych represji okres 1923-1929 przedstawia się jako najbardziej „łagodny”. Według oﬁ cjalnych statystyk FSB FR, liczba osób pociągniętych do odpowiedzialności karnej za działalność antyradziecką wahała się w tym okresie od 62 817 w 1926 r. do 162 726 w 1929 r., wtenczas jak w 1921 r. wynosiła 200 271 osób, a w 1937 r.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd155009-01.indd155 155155 22009-11-12009-11-12 12:37:4712:37:47 156 LARYSA MICHAJLIK [20]

chłopów, z jego ułożonymi od wieków strukturami i obyczajowością. Felicja Kar- łowicz ze wsi Krzywe Sioło na Polesiu wspomina, że w strasznych czasach „roz- kułaczenia” wywożono całe rodziny do Archangielska, czekiści „grabili, zabijali, po drogach mordowali dziewczęta, a całą winę zrzucali na kułaków”.62 Kościoły prawosławny i katolicki stały się w tym czasie głównym obiektem prześladowa- nia, stanowiły bowiem ostoję duchową przedrewolucyjnej wsi. O zasięgu i tempie podjętego terroru można sądzić po wzmiankach z ówczesnej prasy polskiej, która z niepokojem śledziła dzieje w ZSRR: [...] w guberni twerskiej w ciągu trzech ostatnich tygodni zamknięto 54 cerkwie i synagogi. Pozbawiono urzędu albo wygnano 32 duchownych”63 [...] w Permi w ostatnich dniach zamknięto jednocześnie 11 cerkwi. Pozostała czynną tylko jedna”64. Zwalczanie tzw. „przesądów” w świadomości ludzi nie było, jednak zadaniem lekkim. Mimo panowania nowej agresywnej ideologii katolicy zachowywali swo- ją wiarę. Według wspomnień Marii Jeﬁ mowej, mieszkanki Mohylewa, w tym położonym na krańcach wschodnich Białorusi Radzieckiej mieście wierni licznie uczestniczyli we Mszach św., przestrzegali tradycje katolickie. Terror nie był w stanie zakłócić obchody wielkich świąt kościelnych, a nawet procesji ulicami miasta na Boże Ciało (procesje zabroniono dopiero w 1933 r.)65. Praktyka dowo- dziła, że znacznie łatwiej było pozbawić człowieka materialnego dobytku, niż wykorzenić w nim wiarę, wartości chrześcijańskie. S. Veritas Piątkowska, nazaretanka, wywieziona w 1941 r. z Nowogródka w głąb Rosji, wspomina o swoim spotkaniu z pewnym starszym chłopem – Rosjaninem, który mówiąc o swoim ciężkim losie nie zapierał się wiary w Boga. „Ja, zwykły gospodarz, starszy wiekiem, już trzy razy zostałem rozkułaczony. Kiedy się zagospodaruję, wtedy za- bierają mnie z rodziną, wywożą w puste pola, wyrzucają i radź sobie sam teraz. Nie mam żalu do nikogo, bo wiem, że to jest wola Boska, zabieram się od począt- ku do pracy i jakoś sobie dotychczas radzę z woli Bożej. Już trzy razy zaczynałem zupełnie od nowa i Bóg mi błogosławi...”.66 Pod koniec lat 20-tych co raz bardziej szeroki zasięg zaczęła nabierać propaganda antyreligijna. Założony w 1929 r. na Białorusi Związek Wojujących Bez- bożników szybko rozwijał się i miał w 1932 r. w swoich szeregach już 213 942 członków dorosłych oraz 98 320 młodocianych67. W dużych nakładach wydawano

– 936 750. O. Mozochin, Łubianka. WCzK-OGPU. Karajuszczij miecz diktatury proletariata, Moskwa 2004, s. 167. 62 AW-II/682. Felicja Karłowicz, s. 2. 63 „Nowe Życie” nr 46 z 11 lipca 1929 r., s. 3. 64 „Nowe Życie” nr 47 z 14 lipca 1929 r., s. 3. 65 M. Jeﬁ mowa, Katedra Mohylewska, wspomnienia paraﬁ anki. 66 J. Martusiewicz, Tułaczki ciąg dalszy. Persja-Afryka 1941-1947, Warszawa 1984, mps., s. 18. 67 Z. Szuba, Katolicy obrządku łacińskiego i Polacy w ZSRR, w: Odrodzenie Kościoła katolickiego w byłym ZSRR, pod red. B. Kumor, Lublin 1993, s. 267.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd156009-01.indd156 156156 22009-11-12009-11-12 12:37:4812:37:48 [21] SYTUACJA KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO W BSRR W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM 157

gazetę „Bezbożnik” (1922-1941), czasopisma „Bezbożnik” (1925-1941), „Ate- ist” (1922-1930), „Woinstwujuszczij ateist” (1931).68 Stosowano nękanie psy- chiczne księży, wyszydzanie praktykujących wiernych i osób zaangażowanych w życie Kościoła. Często stosowanymi środkami terroryzowania duchownych było ich oskarżanie o niemoralność na tle seksualnym, pijaństwo, złodziejstwo, łapówkarstwo itd., nakłanianie do złożenia publicznego fałszywego samooskar- żenia, przymusowe werbowanie na agentów służb specjalnych. Ks. Albin Szaciłło z Mińska, który w 1930 r. uzyskał zgodę na widzenie się w miejscowym więzie- niu z bpem B. Słoskansem, oświadczył mu, że nieustanna inwigilacja, kontrole, rewizje, prowokacje, domaganie się współpracy z GPU oraz zagrożenie areszto- waniem w każdej chwili, sprawiały, że księża uważali życie w łagrze na Sołow- kach za znośniejsze niż na tzw. Wolności.69 Bardzo dotkliwe dla duchownych były podatki osobiste, płacone niezależnie od opłat związanych z utrzymaniem kościoła. Ludzi nawoływano do nie udzielania pomocy materialnej duchowieństwu, bojkotowania księży, wyjeżdżających z kolę- dą. (Na Białorusi gorliwie działała w tym kierunku polskojęzyczna gazeta „Orka” – organ prasowy polskiego rejonu narodowościowego im. Dzierżyńskiego). Jakkolwiek w latach 20-tych Kościół katolicki doświadczył prześladowań podobnie, jak inne Kościoły, to od początku lat 30-tych był on prześladowany bardziej surowo niż inne wyznania. Niemałą rolę odegrała w tym kwestia naro- dowościowa, dla Białorusi zwłaszcza – polska. W latach 1921-1939 stosunki po- między Moskwą a Warszawą były w miarę poprawne, ale bardzo chłodne, nacechowane dużą wzajemną rezerwą i nieufnością. Dla większości narodu polskiego (za wyjątkiem przedstawicieli partii lewicowych, przede wszystkim komunistów) współpraca z Rosją Radziecką, która budowała „socjalizm” w kształcie stalinow- skim, była nie do przyjęcia, w pierwszym rzędzie ze względu na własne tradycje narodowe i religijne. Dla rządu radzieckiego, z kolei, państwo polskie było częś- cią antykomunistycznego kordonu „sanitarnego”, który odgradzał ZSRR od reszty Europy i przeszkadzał rozprzestrzenieniu się „wszechświatowej rewolucji”. Przy- należność do Kościoła katolickiego, który na Białorusi wówczas utożsamiał się z polskością, była traktowana przez GPU jako członkostwo w „5 kolumnie”, upra- wiającej „szpiegostwo na rzecz białopolaków”. W 1926 r. za „współpracę z polskim wywiadem” aresztowano ks. Kazimierza Jurszana, proboszcza z par. Babi- nowicze na Witebszczyźnie. W 1927 r. za rzekomą łączność z polskim szpiegiem „Józefem” i „kontrrewolucyjną agitację” traﬁ ł do łagru ks. Kazimierz Siwicki, proboszcz z par. Orsza. W 1930 r. przyznano kierownikiem „kontrrewolucyjnej szpiegowskiej organizacji” ks. Piotra Kapustę z Mozyrza i oskarżono o „kontr-

68 Razwitije ateizma w Bełorussii, pod red. A. Krugłow, Mińsk 1989, s. 370. 69 R. Dzwonkowski, Skazani jako szpiedzy Watykanu, Ząbki 1998, s. 26.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd157009-01.indd157 157157 22009-11-12009-11-12 12:37:4812:37:48 158 LARYSA MICHAJLIK [22]

rewolucyjną agitację” ks. Witolda Paszkiewicza, proboszcza par. Świeciłowicze koło Mohylewa70. Krótkie „ocieplenie” w stosunkach polsko-radzieckich, m.in. podpisanie 3.08.1932 r.71 protokółu o wymianie więźniów politycznych, uratowało życie kilku kapłanom katolickim. Dzięki niemu mogli m.in. wyjechać biskupi Słoskans (1933 r.) i Malecki (1934 r.), co nie oznaczało jednak całkowitego wstrzymania prześladowania duchownych. Najczęściej stawiano zarzut o przynależność do POW (Polskiej Organizacji Wojskowej), jak się później okazało, będącej w tym okresie już tylko wymysłem służb specjalnych ZSRR72. Z raportu ówczes- nego szefa NKWD BSRR Leonida Żakowskiego73 do J. Stalina z 4.10.1933 r. wynika, że za przynależność do POW wykryto „zwerbowanych przez ks. Jarosze- wicza74” ponad 30 osób w Mohylewie oraz 2 osoby w Żłobinie, natomiast w rejonie Osipowickim likwiduje się fi lia POW, „stworzona przez ks. Mustejkisa”75. Jeden z aresztowanych w Homlu członków POW – pisze L. Żakowski – wskazał na ks. Andrekusa76, jako kierownika tejże organizacji77. O rzekome kierowanie mińską fi lią POW został oskarżony proboszcz katedry w Mińsku ks. Adam Pucz- kar-Chmielewski. Ogółem w sprawie uczestnictwa w POW w Mińsku w latach 1933-1934 było aresztowano 24 duchowne i świeckie osoby, w Homlu – 55 osób. Wszyscy zostali skazani na różne okresy pozbawienia wolności78. Według danych wspomnianej wyżej I. Osipowej z rosyjskiego „Memoriału”, w krótkim okresie 1931-1932 liczba aresztowanych duchownych wszystkich wyznań sięgnęła 19 812 osób.79 Kolejnym elementem polityki antyreligijnej w latach 30-ch stało się nie udzielenie księżom, zwolnionym z więzienia czy zmuszonym do opuszczenia parafi i, prawa stałego zamieszkania w danej miejscowości oraz zakaz pracy duszpasterskiej. Wyeliminowanie duchownych w sposób nieunikniony prowadziło do upad-

70 Listy Zarządu KGB RB w obwodzie witebskim: nr 10/4-3-94 z 26.01.1998; nr 10/4-3-121 z 2.02.1998; nr 10/4-3-121-2 z 2.02.1998. List Zarządu KGB RB w obwodzie mohylewskim nr 3-112 z 12.02.1998. 71 M. Szkarowskij i in., Rimsko-katoliczeskaja Cerkow’ na Siewiero-Zapadie Rossii w 1917-1945 gg., Sankt-Peterburg 1998, s. 34. 72 Por. Aneks nr 3. 73 Henryk Sztubis (przewodniczący GPU przy CKW Białorusi w latach 1932-1934), komisarz BP 1 rangi, rozstrzelany 29.08.1938 r. 74 Ks. Stanisław Jaroszewicz, w 1926 r. proboszcz w Czerykowie (dek. Czeryków-Czausowski). 75 Ks. Kazimierz Mustejkis, w 1926 r. administrator w Antuszewie (dek. Homelski). 76 Ks. Konstanty Andrekus, w 1926 r. proboszcz i dziekan w Homlu. 77 O. Mozochin, Łubianka. WCzK-OGPU. Karajuszczyj miecz diktatury proletariata, Moskwa 2004, s. 420- 421. 78 T. Prot’ko, Repressirowannaja wiera, „Sowietskaja Biełorussija” z 14 sierpnia 1992 r. 79 I. Osipowa, Repressii protiw wierujuszczich, www.memo.ru.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd158009-01.indd158 158158 22009-11-12009-11-12 12:37:4912:37:49 [23] SYTUACJA KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO W BSRR W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM 159

ku parafi i w konsekwencji do zamknięcia kościoła. Według ofi cjalnych danych białoruskich, ze 111 kościołów, istniejących w dn. 1.01.1930 r. na terenie Białoru- si Radzieckiej, w ciągu jednego roku zamknięto 2980. Przerobiono je „na życzenie mas pracujących” na kluby, czytelnie, muzea, magazyny zboża itd. Jeszcze za rok – w 1932 r. – w BSRR pozostało już tylko 18 świątyń katolickich81. Radziecka polityka antyreligijna doprowadziła do tego, że w 1929/1930 r. po- zostający na wolności księża katoliccy na Białorusi, pozbawieni parafi i, żyjący pod stałą groźbą aresztowania, pozbawieni hierarchii, nie stanowili realnej siły. Większość z nich w tym okresie została aresztowana i skazana na różne termi- ny pozbawienia wolności w łagrach pracy przymusowej, skąd nigdy nie wróciła. W latach 1918-1939 na terenie całego ZSRR represjonowanych w różny sposób było ponad 470 księży katolickich. Są to jednak dane niekompletne, obejmujące jedynie tych, wobec których istnieją dowody, że byli prześladowani.82 W 1929- 1936 r. na Białorusi byli aresztowani kapłani: A. Krzywieki (Borysów), J. Ma- ciejewski (Błoń), F. Wyleziński (Bobrujsk), I. Pietkiewicz (Słuck), A. Puczkar- Chmielewski (Mińsk), E. Wojciechowski (Rosica), W. Kunda (Rohaczew) i in.83 Dane z lutego 1934 r. świadczą, iż obsada duszpasterska na Białorusi była wręcz szczątkowa – 13 księży.84 Według meldunku władz państwowych Białorusi z dn. 20.12.1936 w kraju zamieniono na kluby 855 domów modlitwy, oddano na magazyny zboża i zburzono – 100685. Jako rezultat – pod koniec roku 1936 z przedrewolucyjnej liczby budynków sakralnych nadal czynnych było na Biało- rusi tylko 11%.86 A. Hlebowicz pisze, że w 1936 r. czynne były jeszcze kościoły w Mohylewie (ks. Piotr Awgło), w Mińsku (ks. Jan Borowik), w Witebsku (ks. Stanisław Rajko), w Borysowie (ks. Stanisław Jaroszewicz), w Czausach (ks. Pa- weł Kaziunas), w Mścisławiu (ks. Michał Warnas), w Błoniu (J. Maciejewski), w Faszczówce (ks. Albin Szaciłło), w Homlu (ks. Franciszek Czyrski)87. Ks. Alek- sander Prytułło mieszkał prywatnie w Lohojsku i nie miał pozwolenia na pracę kapłańską. Podobnie wyglądała sytuacja kilku innych księży88.

80 Razwitije ateizma w Bełorussii, s. 35. 81 K. Sword, Polityka wyznaniowa władz sowieckich na terenie Białorusi Zachodniej w latach 1939-1941, w: Społeczeństwo białoruskie, litewskie i polskie na ziemiach północno-wschodnich II RP, pod red. M. Giżejewska, T. Strzembosz, Warszawa 1995, s. 144. 82 R. Dzwonkowski, Losy duchowieństwa katolickiego w ZSRR…, s. 105. 83 Kanfesii na Bielarusi, pod red. U. Nawicki, Mińsk 1998, s. 189. 84 J. Wróbel, Polityka ZSRR wobec Kościoła katolickiego…, s. 95-96. 85 T. Prot’ko, Repressirowannja wiera, „Sowietskaja Biełorussija” z 13 sierpnia, Mińsk 1992 r. 86 T. Pikus, Rosja w objęciach ateizmu, s. 61. 87 Kronika par. Homel świadczy, że 3.04.1937 proboszczem został ks. F. Czyrski, który po kilku miesiącach został aresztowany w sprawie POW i rozstrzelany w listopadzie 1937 r. 88 A. Hlebowicz, Kościół odrodzony, Gdańsk 1993, s. 75.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd159009-01.indd159 159159 22009-11-12009-11-12 12:37:4912:37:49 160 LARYSA MICHAJLIK [24]

Nadzwyczaj ostre prześladowanie Kościołów w pierwszym porewolucyjnym dwudziestoleciu, połączone z bezkarnym łamaniem przez władze nawet radzieckiego ustawodawstwa, nie pozwoliło jednak ostatecznie „rozwiązać problemu religijnego”. W 1936 r., w okresie przygotowania projektu nowej Konstytucji ZSRR, pod adresem Komisji do spraw Kultów przy Prezydium CKW ZSRR (przewodniczący P.A. Krasikow) zaczęły napływać liczne skargi i propozycje wiernych odnośnie wprowadzenia zmian do art. 124 (o wolności sumienia). Oby- watele domagali się głównie wstrzymania zamykania domów modlitwy, zaprzestania prześladowań za przekonania religijne oraz zmniejszenia podatkowej presji na duchowieństwo. Napływały również propozycje radykalnie antykościelne, typu: „całkowicie zabronić odprawianie obrzędów religijnych”. Po licznych dyskusjach, do których zostały zaangażowane nie tyko Komi- sja do spraw Kultów, ale także prokuratura i organa ideologiczne, art. 124 nowej Konstytucji ZSRR z 5.12.1936 r., tzw. „stalinowskiej”, został przyjęty w następu- jącej redakcji: „W celu zagwarantowania obywatelom wolności sumienia Kościół w ZSRR jest oddzielony od państwa, a szkoła od Kościoła. Wszystkim obywatelom przyznaje się prawo tak do odprawiania obrzędów religijnych, jak też do prowadzenia propagandy antyreligijnej”89. Komisja do spraw Kultów przy Prezydium CKW ZSRR na czele z P.A. Krasikowem „dbała” o podtrzymanie relacji „Państwo-Koś- ciół” w ZSRR do momentu jej rozwiązania w 1938 r. Od tego czasu jedynym organem państwowym, interesującym się stanem Kościołów, pozostał wydział tajno- polityczny (w latach 1937-1938 – wydział „4”, w latach 1939-1941 – wydział „2”) w składzie Głównego Zarządu Bezpieczeństwa Państwowego NKWD90. Sytuację w zakresie spraw wyznaniowych w ZSRR w połowie lat 30-tych odzwierciedla tabela 8, ułożona na podstawie danych wspomnianej wyżej Komisji d.s. kultów91.

Tabela 8. Wnioski, rozpatrzone przez Komisję d.s. kultów przy Prezydium CKW ZSRR w latach 1934-1937 Rozpatrzone wnioski, Decyzja: Decyzja: Lata dotyczące domów modlitwy „zamknąć” „pozostawić” wszystkich wyznań 1934 (V-XII) 105 91 14 1935 373 323 50 1936 420 308 112 1937 359 253 83

89 M. Odincow, Wlast’ i religia w gody wojny, Moskwa 2005, s. 35. 90 W BSRR OGPU przekształcono w NKWD 13.07.1934 r. 91 M. Odincow, Wlast’ i religii w gody wojny, s. 40.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd160009-01.indd160 160160 22009-11-12009-11-12 12:37:4912:37:49 [25] SYTUACJA KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO W BSRR W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM 161

Mimo panującej w ZSRR antyreligijnej atmosfery, powszechny spis ludno- ści z 1937 r. wykazał, że około 50 mln radzieckich obywateli uznało się za wie- rzących, w związku z czym w późniejszych spisach ludności wzmianki o religii pominięto.92 Także w BSRR pod koniec lat 30-ch notuje się wzrost aktywności religijnej ludności. Dla przykładu: w 1936 r. w republice zamknięto 9 kościołów, natomiast złożono 16 wniosków o rejestrację nowych parafi i. Według danych z 20.08.1937 r., w BSRR było czynnych 11 kościołów katolickich, w tym 5 ma- jących na stałe kapłana: w Borysowie, Witebsku, Orszy, Czausach i Mścisławlu. Były obsługiwane doraźnie przez księży kościoły w: Mińsku, Mohylewie, Homlu, Faszczówce, Szaciłkach, Świsłoczy k/Osipowicz93. Pod koniec lat 30-tych rząd stalinowski w myśl własnej koncepcji „o nasi- leniu w trakcie budowania socjalizmu szpiegowskiej, dywersyjnej i szkodniczej działalności wywiadów obcych państw” jeszcze bardziej zaczął stawiać na szerokie wykorzystanie organów ścigania, jednocześnie zaostrzając ustawodawstwo, uchylając się od cywilizowanych norm sądownictwa i nasilając represje poza- sądowe. W 1937 r. w myśl tajnej dyrektywy KC WKP/b/ ówczesny Komisarz Ludowy Spraw Wewnętrznych Mikołaj Jeżow ofi cjalnie zezwolił na zastosowanie w trakcie śledztwa metod „fi zycznego i psychicznego oddziaływania” (nie stanowili wyjątku starcy i kobiety).94 „Pozasądowe pełnomocnictwa” organów OGPU – NKWD były stale poszerzane w kierunku ograniczania nadzoru prokuratorskie- go, nadania im prawa do „zesłania administracyjnego”, w tym zesłania do ła- grów koncentracyjnych i poza granice ZSRR, a także prawa do „pozasądowych wyroków”. Prawo wydania pozasądowych natychmiastowych wyroków posiada- ły tzw. „Trójki” OGPU, których zakres działalności był wielokrotnie zmieniany i dostosowywany do potrzeb politycznej walki z „antyradzieckimi elementami”. Skutkiem tej polityki stały się masowe represje, które w pierwszym rządzie do- tknęły osoby o jawnej lub domniemanej mentalności „antyradzieckiej”. W 1937 r. odsetek „antyradzietczyków” stanowił około 99,1% do wszystkich pociągniętych do odpowiedzialności karnej95. W ramach tej największej z przedwojennych politycznych „czystek” w 1937 r. NKWD ponownie rozegrał „polską kartę”, przywracając sprawę POW. Część z pozostających jeszcze na wolności księży oskarżono o współdziałanie z polskimi organizacjami tajnymi, jakoby przygotowującymi przewrót kontrrewolu- cyjny. O rzekome kierowanie homelską fi lią POW został oskarżony proboszcz

92 K. Sword, Polityka wyznaniowa władz sowieckich na terenie Białorusi Zachodniej…, s. 144. 93 Kanfesii na Biełarusi, s. 191. 94 A. Polanskij, Jeżow. Istorija „żeleznogo narkoma”, Moskwa 2003, s. 17. 95 Według oﬁ cjalnych statystyk FSB FR, pociągnięto do odpowiedzialności karnej za działalność antyradziecką: w 1937 r. – 936 750 osób (skazano na śmierć 353 074), w 1938 r. – 638 509 osób (skazano na śmierć 328 618), O. Mozochin, Łubianka. WCzK-OGPU. Karajuszczij miecz diktatury proletariata, Moskwa 2004, s. 167.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd161009-01.indd161 161161 22009-11-12009-11-12 12:37:5012:37:50 162 LARYSA MICHAJLIK [26]

i dziekan z Homla ks. Konstanty Andrekus. Za „kierownika mińskiej fi lii POW” uznano w tym czasie ks. Jana Borowika, proboszcza parafi i Trójcy Najświętszej (na Złotej Górce), natomiast „kierownictwo mohylewską fi lią” przypisano ks. Piotrowi Awgło.96 Za „szpiegostwo na rzecz Polski” aresztowano w lutym 1937 r. proboszcza kościoła św. Barbary w Witebsku ks. Stanisława Rojko. Wspomniani duchowni byli rozstrzelani dn. 27.08.1937 w Mińsku97. Jak wynika z raportu szefa NKWD ZSRR N. Jeżowa do J. Stalina z 14.09.1937 r. w ramach „likwidowania kadry polskiego wywiadu” na terenie ZSRR aresztowano 23 216 osób, w tym w BSRR – 412498. Raport wspomina również o aresztowanych księżach, m.in. o zamieszkałym w Leningradzie ks. Leonardzie Gaszyńskim, który jakoby „wer- bował” wojskowych do „pracy wywiadowczej na rzecz Polski”99. Według rosyjskich badaczy, w latach 1937-1938 w różnych procesach grupowych za terenie ZSRR zostało skazanych na śmierć 120 kapłanów katolickich100. Zarzuty o udział księży w POW powtarzano w literaturze ateistycznej do czasów „pierestrojki”101. Wyroki śmierci na księżach, zsyłanie ich do lagrów, oznaczały zagrożenie ry- chłej likwidacji samego Kościoła, ponieważ aresztowania duchowieństwa nadal łączono z zamykaniem kościołów i likwidacją parafi i. O dramatyzmie sytuacji duchownych można sądzić po fragmencie raportu ambasady polskiej: „Poziom moralny duchowieństwa katolickiego pozostawia wiele do życzenia: ludzie czyści i bezkompromisowi zostali już dawno zlikwidowani, pozostali za cenę wolności osobistej i możliwości jakiej takiej egzystencji, albo poszli wyraźnie na służbę GPU, albo w najlepszym razie są całkowicie bezbarwni.(...) Kościoły są stopniowo zamykane. Liczba czynnych kościołów wynosi dziś około 50. Wszystko to uprawnia do przypuszczenia, że w niedalekiej przyszłości Kościół katolicki zostanie skazany na zagładę”102. Posądzenie o współpracę z NKWD jakiejś większej grupy księży wydaje się być niesłuszne (historycy wspominają o istnieniu 3 księ- ży-apostatów na Białorusi w okresie międzywojennym)103, ocena jednak ogólnej sytuacji Kościoła znajduje swoje potwierdzenie w innych źródłach.

96 T. Prot’ko, Repressirowannaja wiera, „Sowietskaja Biełorussija” z 14 sierpnia, Mińsk 1992 r. 97 B. Czaplicki, I. Osipowa, Knigapamiat’. Martirołog katoliczeskoj cerkwi w SSSR, Moskwa 2000, s. 7-8, 12, 30. 98 Warto zwrócić uwagę, że w tym okresie za rzekomą przynależność do POW lub za „szpiegostwo na rzecz Polski” zostali rozstrzelani wszyscy byli przewodniczący GPU BSRR narodowości polskiej: Jan Olski (1921- 1923), Stanisław Pintal (1923-1924), Roman Pilar (1925-1929), Stanisław Redens (1931) oraz narodowości białoruskiej – Filip Miedwied’ (1924-1925). 99 O. Mozochin, Łubianka…, s. 428-439. 100 D. Parrawiczini, A. Judin, Krow’ muczenikowjest’ siemia Cerkwi, Moskwa 1999, s. 17. 101 Razwitije ateizma w Belorussii, s. 254. 102 J. Wróbel, Polityka ZSRR wobec Kościoła katolickiego…, s. 95-96. 103 R. Dzwonkowski, Za wschodnią granicą 1917-1993, s. 89; Tenże, Skazani jako szpiedzy Watykanu, Ząbki 1998, s. 26.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd162009-01.indd162 162162 22009-11-12009-11-12 12:37:5012:37:50 [27] SYTUACJA KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO W BSRR W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM 163

Równolegle nieprzerwanie trwała walka z przedstawicielami innych wyznań – w ciągu 1937 r. w ZSRR zburzono 612 cerkwi, zamknięto 290 000 cerkwi i 63 klasztory, 240 kościołów katolickich, 61 protestanckich, 115 synagog, 110 meczetów. Na skutek barbarzyńskiego działania władzy na Białorusi w 1936 r. na miejscu zniszczonego prawosławnego klasztoru Borysoglebskiego w Połocku z freskami z 1222 r. zbudowano stajnię, na miejscu Soboru św. Józefa w Mohy- lewie – katownie NKWD. Wysadzono w powietrze Sobór Wniebowzięcia i cerkiew Zmartwychwstania Pańskiego w Witebsku oraz Sobór św. Piotra i Pawła w Mińsku.104 Analizując aspekty radzieckiej polityki wyznaniowej należy zwrócić uwagę jeszcze na jeden ciekawy fakt – region białoruski był traktowany przez rząd w Mos- kwie jako granica, izolująca katolicyzm przed jego rozprzestrzenianiem na tereny Rosji. W związku z tym warto przytoczyć informację, podaną przez jednego z białoruskich historyków, badających historię Kościoła, o tym, że: „W 1926 r. został podpisany przez W. Mienżyńskiego105 – ówczesnego zwierzchnika OGPU – tajny okólnik, wprowadzający zmiany do polityki wobec katolicyzmu. Zgodnie z tym dokumentem, należało stawiać wszelkie przeszkody zarządzeniom papieża. (...) Ten tajny okólnik zakładał izolację Kościoła na Białorusi od Watykanu oraz działalność, skierowaną na rozsadzanie Kościoła od wewnątrz”.106 W warunkach totalnej walki z Kościołem realizacja wspomnianego okólnika GPU nie przybra- ła jednak pierwszorzędnego znaczenia. Zamiast „delikatnej ingerencji” w życie Kościoła władze od połowy lat 30-ch rozpoczęły ﬁ zyczne wyniszczenie duchow- nych107. Godne jest podkreślenia, iż w warunkach eksterminacji duchowieństwa miały miejsce praktyczne przejawy ekumenizmu. Historycy białoruscy odnoto- wują wiele przypadków, kiedy to pozostający na wolności duchowni katoliccy dokonywali obrzędów dla prawosławnych (śluby, chrzty, pogrzeby itd.). Podobnie działali duchowni prawosławni wobec ludności katolickiej108. Być może właśnie wspólne męczeństwo chrześcijan w tym drastycznym okresie historii spowodo- wało zrodzenie na Białorusi centralnej „oddolnego ekumenizmu” – ekumenizmu

104 J. Jarko, Calendarium Sacrum Russiae Millennium, s. 76-78. 105 Wiaczesław Mienżyński, pochodzenia polskiego, urodzony w Petersburgu, absolwent wydziału prawa Uniwersytetu Petersburskiego. Według historyków z FSB Rosji – „intelektualista z Łubianki”, który stworzył w latach 20-tych XX w. „najdoskonalszy kontrwywiad w Europie”, czego dowodem była likwidacja wszystkich aktywnych centrów „białego” ruchu poza granicami ZSRR. 106 K. Sword, Polityka wyznaniowa władz sowieckich na terenie Białorusi Zachodniej…, s. 42. 107 Rozpracowanie Kościołów w tym okresie leżało w gestii wydziału tajno-politycznego (SPO) Głównego Zarządu Bezpieczeństwa Państwowego (GUGB) w składzie NKWD ZSRR. Kier- ownicy SPO: G. Mołczanow (1934-1936), W. Kurskij (1937), M. Litwin (1938), B. Kobułow (1939), P. Fiedotow (1940). SPO znaczył się jako 4 wydział GUGB NKWD (25.12.1936- 28.03.1938), 4 wydział I zarządu NKWD (28.03.1938-29.09.1938), 2 wydział GUGB NKWD (29.09.1938-26.02.1941). 108 T. Prot’ko, Repressirowannaja wiera, w: „Sowietskaja Biełorussiją” z 14 sierpnia, Mińsk 1992 r.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd163009-01.indd163 163163 22009-11-12009-11-12 12:37:5112:37:51 164 LARYSA MICHAJLIK [28]

w praktyce, który stał się przyczyną, większej niż gdzie indziej w ZSRR, tolerancji jej ludności. Totalna walka z religią w okresie międzywojennym doprowadziła do całkowitej likwidacji struktur kościelnych na terenie ówczesnej BSRR. Tak więc pod koniec lat 30-ch ze 115 kościołów, czynnych formalnie zostało 10, w tych 10 nie pozo- stało, natomiast, ani jednego księdza katolickiego109. Wywożony na mocy wyroku radzieckiego sądu w listopadzie 1939 r. z więzienia w Wołkowysku na Syberię ks. Michał Wilniewczyć wspomina, że po przekroczeniu granicy z BSRR przeraził go widok świątyń „z powybijanymi oknami i drzwiami” w tle zburzonych osad, zarośniętych ogrodów i fundamentów po zrujnowanych domach110. Z powodu braku kapłanów ustała praca duszpasterska, ale religijności narodu nie dało się zniszczyć do końca. W swoich wspomnieniach z czasów pobytu na ze- słaniu za Urałem s. Veritas Piątkowska, nazaretanka, wywieziona w czerwcu 1941 r. z Nowogródka, pisze, jak bardzo ludność w głębi zateizowanej Rosji była sprag- niona Boga. „...jak się dowiedzieli, że są „manaszki”, to od razu oblicze zmieniali i serdecznie zapraszali „zachaditie k nam”, ludzie zgłodniali Boga, prosili „zapojtie nam cerkiewnuju piesniu”. Umiały po rosyjsku i śpiewały „Święty Boże” (ss. na- zaretanki – aut.). Kiedyś pewien starzec na tę melodię rozpłakał się jak dziecko i powiedział, że już może umierać, bo są ludzie, którzy chwalą Boga w Rosji”111. Grodzieńska lokalna gazeta z 1939 r. podaje jako fakt kuriozalny, że „osławiony przywódca bezbożników wojujących, Jarosławski, zmuszony był ostatnio wyklu- czyć zarówno ze Związku Bezbożników jak i partii komunistycznej swoją bratanicę Tatianę Jarosławską, ponieważ dowiedziano się, że chodzi do cerkwi. Wychowana w duchu bezbożnym Tatiana Jarosławska niedawno jednak nawróciła się, przyjęła chrzest i przystąpiła do jednej z gmin prawosławnych”112. Wzmianki o tym, że wielu obywateli radzieckich prosiło o chrzest, można spotkać we wspomnieniach księży katolickich, którzy zostali wywiezieni do obozów w okresie 1939-1941. Po zapoznaniu się z dziejami Kościoła na terenie ZSRR w latach 1917-1939 wielu historyków zadaje logiczne pytanie: jak w religijnej i bogobojnej Rosji, okrytej od tysiąca lat siecią cerkwi, kościołów i domów modlitwy różnych wy- znań, mającej dawne kulturowe i religijne tradycje mogło dojść do całkowitego i gwałtownego odrzucenia zakorzenionych od wieku norm moralnych? Wariant odpowiedzi na to pytanie można znaleźć w encyklice ,,Divini Redemptoris „ z 1937 r., w której papież Pius XI wymienia podstawową przyczynę – błędna doktryna, unicestwiająca przede wszystkim idee odwiecznego Boga. Komunizm przedstawia tę doktrynę w „ponętnej postaci”, podsuwając tłumom fałszywy ideał

109 Tenże, Kascioł u czasie II suswetnaj wajny, „Nasza Wiera” nr 1, Minsk 1995, s. 66. 110 AWII /1039, Michał Wilniewczyć, s. 15. 111 J. Martusiewicz, Tułaczki ciąg dalszy. Persja-Afryka 1941-1947, Warszawa 1984, mps., s. 15. 112 „Nowe Życie” nr 61 z 3 sierpnia 1939 r., s. 3.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd164009-01.indd164 164164 22009-11-12009-11-12 12:37:5112:37:51 [29] SYTUACJA KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO W BSRR W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM 165

sprawiedliwości, równości i braterstwa, a jednocześnie pozbawiając człowieka wolności, a więc duchowej podstawy wszelkich norm moralnych. Pius XI wylicza też czynniki, które, jego zdaniem, sprzyjały zakorzenieniu komunizmu: libera- lizm, podstępna i rozległa propaganda oraz spisek milczenia w prasie światowej113. Trudno się z tym nie zgodzić, choć wydaje się, że w sprawie szybkiego szerzenia się nihilistycznej idei marksistowskiej nie należy lekceważyć również przyczyn wewnętrznych Imperium, tak tych, które zdaniem W. Lenina wytworzyły przed rokiem 1917 „rewolucyjną sytuację”, jak też tych, co wywołały kryzys wewnątrz samej rosyjskiej Cerkwi. Do przeciwdziałania natomiast cynicznym i brutalnym „technikom” walki z religią, zastosowanym przez partię bolszewików, społeczeń- stwo Rosji zarówno świat cywilizowany okazały się wówczas nie przygotowane.

Situation de l’Église catholique dans la République Socialiste Soviétique de la Biélorussie du temps entre les guerres Résumé L’article donne un regard neuf et très bien documenté permettant d’approfondir notre connaissance du martyrologe des catholiques vivant sur le territoire biélorusse annexé par l’Union Soviétique avant la IIème guerre mondiale. L’auteur décrit la situation de l’Eglise catholique sur les terres biélorusses dans la période avant la Révolution d’Octobre 1917. Elle analyse les conséquences de cette révolution sur le destin de l’Église, fait une approche à la question de la reforme des structures de l’Église après la Révolution d’Octobre et démontre la liquidation barbare et méthodique du catholicisme depuis les années 30 du XXème siècle. Cette recherche défende une thèse qu’aussi bien la société russe que le monde civilisé de l’époque n’étaient pas préparés à repousser une attaque des bolcheviques qui ont attaqué la religion d’une manière brutale et cynique.

113 Pius XI, Encyklika Divini Redemptoris “O bezbożnym komunizmie”, Watykan 19.03.1937.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd165009-01.indd165 165165 22009-11-12009-11-12 12:37:5112:37:51 SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd166009-01.indd166 166166 22009-11-12009-11-12 12:37:5212:37:52 Saeculum Christianum 16 (2009) nr 1

ZUZANNA ZACHARCZUK DZIEŁO BRATA ROGERA Z TAIZÉ1

Wstęp Brat Roger z Taizé zawsze powtarzał, że założona przez niego Wspólnota ma być odblaskiem Kościoła, promieniem nadzieli i siłą dla innych. Od momentu, kiedy postanowił zamieszkać w małej burgundzkiej wiosce, żył skromnie i pomagał po- trzebującym. Z czasem swoją działalność rozszerzył o realizowanie przekonania, które tkwiło w jego rodzinie już od pokoleń. Mianowicie do dążenia ku pojednaniu i zaszczepianiu bliźnim idei ekumenizmu. Kiedy młodzież coraz tłumniej odwie- dzała braci, podjęli się jeszcze jednego wyzwania – ewangelizacji młodych. Zatem Taizé posiadało trzy charyzmaty: pomoc potrzebującym, zabieganie o pojednanie Kościoła oraz ewangelizację. Cała siła Wspólnoty tkwiła w jej ﬁ larze – Bracie Rogerze, skromnym protestancie ze Szwajcarii, którego postać nie może zostać pominięta w omawianiu najnowszych dziejów chrześcijaństwa. Celem niniejszego opracowania jest zatem zarysowanie sylwetki przeora Taizé oraz przedstawienie ogromnych zasług, jakie poczynił dla jedności chrześcijan. Autorka pragnie pod- kreślić wyjątkowy życiorys założyciela Wspólnoty oraz ogromne serce i niespo- tykaną dobroć. Nic w życiu tego człowieka nie działo się bez powodu, wszystko wydawało się z góry zaplanowanym splotem zdarzeń, które doprowadziły do tego, iż teraz tysiące wiernych zbierają się w ustalonych miastach, by wspólnie, bez względu na obrządek modlić się do jednego Boga wszystkich chrześcijan. Ponie- waż postać Brata Rogera w polskojęzycznej literaturze opisana jest dość skromnie, praca oparta jest na nielicznych tłumaczeniach monograﬁ i angielskich oraz publikacjach prasowych. Część źródłowa skupia się na książkach autorstwa przeora Taizé, oraz jego wspólnych publikacjach z bł. Matką Teresą z Kalkuty.

1. Pochodzenie dzieciństwo i studia Matka Brata Rogera mawiała, że u Boga liczy się przede wszystkim serce. To dzięki niemu skromny protestant stał się świętym w oczach wielu chrześcijan.

1 Opracowanie stanowi część rozprawy magisterskiej, napisanej na seminarium naukowym z historii Kościoła w czasach nowożytnych pod kierunkiem ks. prof. dra hab. Józef Mandziuka.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd167009-01.indd167 167167 22009-11-12009-11-12 12:37:5212:37:52 168 ZUZANNA ZACHARCZUK [2]

To właśnie serce nauczyło go wszystkich cnót i trzymało przy nich, aż do końca. Studiując biograﬁ ę założyciela Taizé, nie można uciec od przekonania, iż jego ży- cie było z góry wytyczoną drogą, zaplanowanym biegiem zdarzeń, by Roger mógł nauczyć świat czegoś, co jest ważne dla Boga. Wiele w życiu Brata jest splotów wydarzeń, analogii do przeszłości jego rodziny2. Najbardziej jednak na uwagę zasługuje wpływ, jaki wywarli nań rodzice wraz z ukochaną babcią. Znamienny jest proces edukacji Rogera i okoliczności jemu towarzyszące. Tak, jakby wszystko w jego życiu działo się „po coś”. Tak, jakby wszystko zbliżało go do celu życia – do założenia ekumenicznej wspólnoty w Taizé. „Obrazy z dzieciństwa na zawsze pozostają krosnami, na których ciągle na nowo splatają się wydarzenia”3 – mawiał Brat Roger. Można zaryzykować tezę, iż całe młodzieńcze życie założyciela Taizé zdeterminowało jego dorosłe działania, natomiast najbliżsi ukształtowali charakter i postawę życiową, napeł- niając młodego Rogera głęboką wiarą w siłę miłości bliźniego. Ojciec Brata Rogera, Karol Schutz bardzo młodo zaczął studiować teologię. Po naukach w Berlinie, Paryżu i Szwajcarii został pastorem Kościoła ewangelicko-reformowanego. Syn Karola widział w nim intelektualistę wrażliwego na bie- dę innych. Wspominał, bowiem zamiłowanie ojca do pisemnego komentowania Biblii. Rozpamiętywał „balzakowskie” życie Karola, wychowującego się z licznym, przyrodnim rodzeństwem. Pamiętał też tajemnicze wizyty w świątyniach katolickich. Po latach tak mówił o ojcu: „Moje życie naznaczyła szlachetna postawa mojego ojca. Była to postawa pewnej rezerwy. Nie mówił więcej, niż trzeba, ale kiedy mówił to ludzie go słuchali. Pod koniec życia mawiał: »Na ogół nie wie się, czego się w życiu dokonało; można być zaskoczonym, kiedy się odkryje, że to, co uważało się za wartościowe, nie ma znaczenia dla Boga, natomiast to, co uważało się za porażkę, przyniosło wiele owoców«. Ta postawa podobnie, jak wiele zdarzeń z mojego dzieciństwa wywarła na mnie silny wpływ”4. Podążając za słowami Brata możemy doszukać się kolejnych analogii pomiędzy nim a jego ojcem. Analiza powyższego cytatu przywodzi na myśl różnice pomiędzy wyznaniami chrześcijańskimi. Tak, jakby to one były wszystkim tym, co „wartościowe”, a nie mające znaczenia dla Boga. „Porażka”, to wizyty w świątyniach katolickich, wizyty, które w sercu Rogera zaowocowały ekumenizmem. Matką Rogera była Emilia z domu Marsauche. Była ona utalentowaną muzycz- nie protestantką, kobietą dobrą i wrażliwą. Miłość do muzyki przejęła w genach, bowiem cała rodzina Marchauche nie mogła żyć bez muzyki, wspominając talent

2 Babcia Rogera pomagała potrzebującym w czasie I Wojny Światowej, jej wnuk, natomiast w latach 1939-1945. 3 Cyt. za K. S p i n k, Brat Roger, założyciel Taizé. Tłum. A. T u r o w i c z o w a. Kraków 2007, s. 20. 4 K. S p i n k, Brat Roger…, s. 12.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd168009-01.indd168 168168 22009-11-12009-11-12 12:37:5212:37:52 [3] DZIEŁO BRATA ROGERA Z TAIZÉ 169

jednej z ciotek – uczennicy samego Liszta5. Młoda, studiująca śpiew w Paryżu Emi- lia marzyła o karierze. Nieoczekiwanie, jednak otrzymała list, w którym oświadczał jej się ledwo znany pastor o imieniu Karol. Jak sama mówiła: „Nie byłam w stanie odmówić” i dalej: „To nie wypadało”. Poszłam do swojego pokoju, przepłakałam cały dzień i wieczorem powiedziałam: tak. Bodaj raz tylko spotkałam mojego póź- niejszego męża na jakimś wieczorku w Paryżu. Ledwie mogłam go sobie przypo- mnieć. To się wtedy nazywało >>zobowiązaniem<<. Takie były czasy!”6. Jak po- każe życie, Emilia nigdy nie pożałuje swojej dramatycznej decyzji. Zamiłowanie do nut podzieli z grywającym na skrzypcach mężem. Pomoże mu w przepisywaniu biblijnych komentarzy i choć charaktery małżonków będą przeciwstawne7, rodzina Schutzów stworzy ciepły, zatroskany losem biednych i kochający się dom. Emilia zachorowała na gruźlicę. Choroba ta nękała już jej rodzinę od wielu pokoleń. Zmarli nań pradziadek i wuj Rogera. Jedynym lekarstwem była przepro- wadzka. Cała rodzina przeniosła się do wsi w Jurze Szwajcarskiej, do Provance, gdzie 12 maja 1915 roku8 przyszedł na świat Roger Louis Schutz-Marsauche. Był on najmłodszym, dziewiątym dzieckiem Karola i Emilii. W „najbiedniejszej z biednych” wsi, jak sam mawiał, gdzie ludzie nie mieli celu, wśród dwóch dużo starszych braci i kilku sióstr, pod opieką rodziców po- magających wszystkim, dorastał „żyjący wśród nas święty”9. Emila prowadziła gościnny dom. Zajęta była troską o swoją chorą matkę i opieką nad liczną gro- madką dzieci. Rogera i jego starszych braci dzieliła dość duża różnica wieku, dlatego też jedynymi kompanami chłopięcych zabaw byli dwaj, mieszkający daleko kuzyni. Pewnego dnia zmierzająca z wizytą przyjaciółka rodziny spot- kała chłopca w ogrodzie. Przyniosła go matce, która powiedziała: ”Ach, on bę- dzie bardzo zadowolony, że się nim zainteresowałaś, bo ja nie mam dla niego zbyt wiele czasu”10. Innym razem, gdy Roger był jeszcze na tyle mały, by leżeć w kołysce, Emilia dopiero późnym wieczorem zorientowała się, że syn grzecznie śpi w dziecinnym wózeczku w ogrodzie, miast w domowych pieleszach. Mimo to Roger nigdy nie czuł się samotny. Powtarzał: „Moje dzieciństwo wcale nie było smutne ani samotne, byłem bardzo szczęśliwy”11. Czytelnik zapyta, gdzie miał tą radość, gdzie towarzystwo, skąd czerpał wartości? Młody Roger miał kilka uciech, którymi wypełniał sobie dni, z których czerpał energię i emocje. Pierwszą

5 Zob. S. D y b o w s k i, Franciszek Liszt. Warszawa 1986. 6 K. S p i n k, Brat Roger…, s. 15. 7 Jak opisuje rodziców Brat Roger, matka była żywa, ale łagodna. Potraﬁ ła okiełznać porywcze usposobienie ojca. 8 A. B o n i e c k i, Brat. „Tygodnik Powszechny”. R. 59: 2005, nr 35, s. 1. 9 T a m ż e. 10 K. S p i n k, Brat Roger…, s. 18. 11 T a m ż e, s. 18.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd169009-01.indd169 169169 22009-11-12009-11-12 12:37:5312:37:53 170 ZUZANNA ZACHARCZUK [4]

był wspomniany już ogród, z którego brał piękno, zachwycał się wewnętrznym jego życiem, symbiozą przyrody. Drugą rzeczą wypełniającą serce chłopca była tak obecna w domu Schutzów muzyka. Dość wspomnieć, że najbliższą Rogerowi osobą była najmłodsza z sióstr Genowefa, która odziedziczyła talent muzyczny po matce. Sama wspominała też, jak jej młodszy braciszek zamykał się w swoim pokoju i śpiewał pięknym, chłopięcym głosem. Czasem zabierał też ze sobą gramofon, na którym odtwarzał muzykę Chopina, Bacha, czy swego ulubionego Czajkowskiego. Dźwięki te uczyły Rogera wrażliwości. Już jako dorosły męż- czyzna doskonale pamiętał przepłakane przy muzyce chwile. Uważał, że dzięki niej pełnia Boga staje się bardziej przystępna. Przy tak romantycznej postawie, nie zabrakło małemu Rogerowi postawy racjonalnej, a raczej bodźców do rozwoju intelektualnego. Kolekcjonował książki. Potraﬁ ł doszukiwać się takich skar- bów, jak Wielka encyklopedia francuska, której wszystkie tomy dzielnie przenosił ze strychu do swojego pokoju. Jednak najważniejszą postacią dziecięcych lat Rogera pozostała babka od strony matki. Wtargnęła w jego życie nagle, gdy ten miał trzy lub cztery lata. Po za- kończeniu I Wojny Światowej przyjechała do Provance samochodem, wycieńczo- na podróżą i zapewne trudnym życiem. Matka Emilii była kobietą wyjątkową, kobietą o wielkim sercu. Wojna zastała ją w północnej Francji, blisko linii frontu. Działania wojsk nie ominęły domu pani Marsauche, dotkniętego atakiem dwóch bomb. Dzielna kobieta pozostała na miejscu. Sens życia odnalazła w pomaganiu innym. Udzielała schronienia uciekinierom, przyjmowała wszystkich bez roz- różnienia na wyznanie. Dopiero perswazja wojsk francuskich przekonała kobie- tę do ucieczki. W bydlęcym wagonie dotarła do Paryża, następnie w Dordogne, a tam, jak nazwie to jej wnuk, dokonała w sobie samej aktu pojednania. Jako protestantka zaczęła uczęszczać do świątyni katolickiej. Wszystko to może się wydać pewnym dysonansem, pomieszaniem wartości, kultu, dogmatów. Jednak każdy, kto zna drogę Brata Rogera, zrozumie, czym była postawa jego babki. Była ona ziarenkiem ekumenizmu, pojednania w imię wyższego dobra w imię Jedynego Boga i jedynej Jego miłości. Ziarenko to traﬁ ło na niezwykle podatny grunt w sercu jej wnuka. Rodzice Rogera tylko je pielęgnowali, pozostając pod wpływem i wrażeniem osoby starszej pani Marsauche, a jej zięć, jak pamięta- my pastor Kościoła ewangelisko-reformowanego, sam modlił się w świątyniach katolickich. Literatura notuje też podobne praktyki w dziecięcym życiu Rogera. Po raz pierwszy, gdy ten miał pięć lat i wraz z rodzeństwem wybrał się do świątyni w okolicach Estavayer. „Wnętrze tonęło w cieniu, światło padało na Najświętszą Maryję Pannę i na tabernakulum” – wspominał Brat Roger. Jak zauważa ksiądz profesor Józef Mandziuk były to „dwie podstawowe prawdy wiary odrzucone przez XVI-wiecznych reformatorów”12. Kolejny raz Roger wybrał się do kato-

12 J. M a n d z i u k, Brat Roger z Taizé – zakonodawca i męczennik chrześcijański. „Universitas Gedanensis“. R. 17: 2005, nr 2, s. 127.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd170009-01.indd170 170170 22009-11-12009-11-12 12:37:5312:37:53 [5] DZIEŁO BRATA ROGERA Z TAIZÉ 171

lickiego kościoła przy okazji wizyty u wuja, gdy wstał wcześnie i nie wiedząc, czemu wyszedł z domu. Był wtedy świadkiem Mszy św. Jak, zatem dziwić się dorosłej postawie „cichego człowieka w białym habicie, zapatrzonego w Boga i bliźniego”13, skoro już za młodu podążając za gło- sem serca realizował zaszczepione w nim wartości. Ucząc się od babki, powtarzał kroki rodziców, głęboko wierząc zbliżał się do Boga, jedynego Boga wszystkich chrześcijan. Było tak, jak powiedział kiedyś jego ojciec „Szczęśliwe dzieciństwo naznacza szczęściem na całe życie”14. Mały Roger dorastał. Z chłopca przekształcał się w dojrzewającego młodzień- ca, którego każdy dzień wypełniała nauka. Zdobywał wiedzę zapatrzony w in- telektualne pociągi ojca, ale uczył się też pogody ducha od szczęśliwej matki, poznawał miłość wobec bliźniego bez żadnych uwarunkowań, uczył się cierpli- wości, pokory i determinacji, uczył się, jak być „świętym za życia”. Pierwszą edukację odebrał Brat od ojca, w zaciszu domowym. Najpierw przy- słuchując się czytającemu na głos gromadce dzieci Karolowi, potem pracując we dwójkę. Liczne siostry Rogera miały guwernantki, co tłumaczył on sam po- mocą ﬁ nansową od dziadków. Gdy skończył trzynaście lat, zdecydowano o wyborze szkoły średniej w Moudon. Roger zamieszkał w wynajętym pokoju u pani Bioley, którą tak wspominał: „Była tam pewna uboga kobieta, niedawno owdo- wiała. Została sama z gromadką dzieci i nie miała środków na ich utrzymanie. Moi rodzice wiedzieli, że tak bardzo potrzebowała pomocy, jaką stanowiła suma wpłacana przez rodziców na moje mieszkanie i utrzymanie”15. Dalej wybór rodzi- ców motywuje ich wspaniałomyślnością. Gospodyni ów była katoliczką, podobnie jak jej dzieci. Roger niezwykle podziwiał moc ich wiary, moc wiary wdowy i sierot, tak doświadczonych przez los. Z wielkim zainteresowaniem dyskutował z panią Bioley o jej wierze. Z przyjemnością uczestniczył w obchodzonych z ce- lebrą świętach. Kiedyś powiedział: „To zrozumiałe, że skoro żyłem wśród katoli- ków, przenikało we mnie to, co najszlachetniejsze”16. Tym bardziej serce młodego licealisty ciekawe było sposobów rozumienia Boga, gdy zaczął okres milczenia względem Niego. Milczenie to nie oznaczało w żadnym wypadku wyparcia się wiary, zwątpienia w istnienie Stwórcy. Milczeniem był brak wiary w rozmowy z Bogiem. Roger wspominał, że przez uczciwość nie potraﬁ ł się modlić. Nie powinny nas dziwić wątpliwości nachodzące nastolatka. Nawet wyjątkowy czło- wiek dorasta w sposób znany nam wszystkim. Zaczyna zadawać pytania, kwestio- nować odwieczne prawdy, odrzucać to, co dotąd było dlań oczywiste. Niektórzy nazywają ten okres, czasem młodzieńczego buntu, Brat mówił o „ciemnym cza-

13 A. B o n i e c k i, Brat…, s. 1. 14 K. S p i n k, Brat Roger…, s. 20. 15 T a m ż e, s. 29. 16 T a m ż e, ss. 29-30.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd171009-01.indd171 171171 22009-11-12009-11-12 12:37:5412:37:54 172 ZUZANNA ZACHARCZUK [6]

sie”. Głębi owej czerni dodał fakt, iż Roger zachorował na gruźlicę. Mógł zarazić się od młodszej córki swojej gospodyni, pamiętać, jednak należy, że taka sama choroba trapiła jego pradziadka, wuja i matkę. Dni wypełniała kontemplacja, refl eksja i głęboka analiza. To właśnie wtedy Roger odkrył, że otwarcie swego serca na innych, pozwala zrozumieć coś z naszej wewnętrznej prawdy. Choroba, na którą zapadł Brat trwała kilka lat. Jej przebieg przypominał si- nusoidę raz wskazującą na zadowalające wyniki, raz grożącą śmiercią. Rodzina zawiozła Rogera do Genewy na badania, gdzie lekarz zaniepokojony poważnym stanem pacjenta, polecił wyjazd do wyspecjalizowanego sanatorium. Na krótko przed tą diagnozą w podobnym ośrodku zmarł przyjaciel Karola. Zrażony ojciec, zapowiedział, że jeśli syn ma umierać, niech pożegna świat w rodzinnym domu. Nie można zapomnieć słów, które w tym kontekście wypowiedział Roger: „Gdy- bym miał wtedy umrzeć, umierałbym na wąskim łóżku swojej babki”17. By z całą mocą podkreślić ogromne przywiązanie i jedność ducha, jaką Brat dzielił z bab- cią, należy przywołać fakt, iż jedyną rzeczą, jaką zabrał ze sobą do Taizé w przy- szłości było to właśnie babcine łóżko18. Czas domowej rekonwalescencji okaże się kolejną lekcją dla Rogera. Spę- dzając długie godziny w domu, osłabiony, czytał, uczył się i wiele rozmyślał. W późniejszym czasie, gdy organizm wzmocnił się wystarczająco, zadumaniu towarzyszyły długie spacery po górach. Wiemy z relacji Rogera, iż odnalazł on w chorobie tajemnie ukryte wezwanie Boga, przygotowanie do celu swego życia. Ów właściwy cel nie był mu wtedy jeszcze znany. Marzył Brat o zawodzie pisarza, marzył o uprawianiu ziemi. Wydaje się to być połączeniem dwóch dziecinnych miłostek Rogera – książek i opowieści gadatliwej ciotki oraz przydomowego ogrodu, którego wewnętrzne życie zawsze zachwycało założyciela Taizé. Matka – ta o nucie romantyczności w usposobieniu, popierała zamiary syna w stu procentach. Była wręcz ich entuzjastką. Inną zaś postawę obrał ojciec, który kategoryczny sprzeciw połączył ze swą wielką stanowczością. Roger od zawsze nie potrafi ł przeciwstawić się woli ojca, nawet teraz, gdy był już dorosłym młodym człowiekiem, osobą, która wiele rzeczy już w życiu zrozu- miała i przemyślała. Ukochane siostry próbowały wstawić się u taty, przekonać, że studia fi lologiczne, do których przygotowywał się w samotności ich najmłodszy brat, nie są takim złym pomysłem. Jednak ojciec pozostał nieugięty. Posyłał syna na studia teologiczne. Uparty i trochę zdziwaczały po dawnym wypadku – taki był teraz Karol Schutz. Sam chciał przejść na wcześniejszą emeryturę, przestać być pastorem. Motywem było głębokie zatroskaniem wolą Kościoła protestanckiego. Chciano mianowicie przenieść cenionego duchownego z ukochanej wsi Provance do Oron. Po długim wahaniu Schutz przyjął parafi ę. Jednak już niedługo skarżono

17 K. S p i n k, Brat Roger…, s. 32. 18 J. M a n d z i u k, Brat Roger z Taizé…, s. 127.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd172009-01.indd172 172172 22009-11-12009-11-12 12:37:5412:37:54 [7] DZIEŁO BRATA ROGERA Z TAIZÉ 173

się na brak nowoczesności w myśli pastora, na zbytni konserwatyzm. Poirytowany przeszedł na wcześniejszą emeryturę i zamieszkał opodal Genewy, w Presinge. Dwudziestoletni Roger nadal marzył o pisarstwie. Nie zdradzając prawdziwego motywu podróży, wybrał się do Paryża, do dawno niewidzianej ciotki, która od zawsze popierała jego literackie ambicje. Tam też udał się do redakcji uzna- nego pisma “Nouvelle Revue Française”19, by przedstawić swój esej pod tytu- łem Ewolucja pewnej purytańskiej młodości. Odpowiedź dotycząca ewentualne- go druku tekstu, nadejść miała pocztą. Tak też się stało. List wyrażał pozytywną reakcję z jednym zastrzeżeniem. Esej ukaże się drukiem, ale ze zmienionym za- kończeniem. Długi górski spacer, burza myśli i emocji – to wszystko pozwoliło Rogerowi dojść do takiego oto wniosku: „nie można pisać o niczym innym, tylko o tym, co się ma we własnym wnętrzu”. Wniosek był, zatem prosty. Nie zgodził się na zmiany. Ważne jest niezwykle to, jak Roger zinterpretował opisane wydarzenia. Konkludował on, że tak chciał Bóg, że dał tym samym znak, by nie marzył o pisarstwie. To tylko przyspieszyło decyzję o studiach teologicznych na uniwersytecie w Lozannie i Strasburgu. Na uczelni czuł się jak obcy w innym świecie, w świecie, którego nawet sam nie wybrał. Uczucie to porównywał do pojawienia się na koncercie, nie mając pojęcia o muzyce. Te odczucia kontrastują niezwykle z czynami. Tak niechętnie, a jednak podążał obraną przez ojca drogą. Pytanie tylko czy przez ojca w rozumieniu Karola, czy Boga Ojca, w którego tak mocno wierzył. Miłość ta była dużo silniejsza od determinacji do nauki. Rogera interesował w zasadzie tylko jeden temat: życie Lutra przed reformacją. Tymczasem Brat odnalazł kolejny znak od Boga. Gdy jedna z jego sióstr chorowała, zaczął modlić się tak, jak umiał20, sło- wami Psalmu: „ O Tobie mówi moje serce: ‘Szukaj Jego oblicza!’ Szukam o Panie, Twego oblicza” (Ps 27,8). Po powrocie do zdrowia Lily Schutz, Brat uwierzył, iż jest to odpowiedź Pana na jego, głoszone w rozpaczy słowa. Nastał rok 1939. Przyniósł on cierpienia wojny. Brat był już na ﬁ niszu swojej uczelnianej drogi, do pełnego jej uwieńczenia brakowało jedynie pracy dyplomowej. W drodze ze Strasburga do Lozanny, na dworcowym peronie przyszło mu znów stanąć twarzą w twarz z przeznaczeniem. Było tak, gdyż po raz już kolejny poproszony został o przyjęcie prezesury Chrześcijańskiego Stowarzyszenia Studentów21. Pomimo wielu obiekcji wyraził zgodę. Wraz ze swymi towarzyszami rozmawiał o wierze i nauce, modlił się i dyskutował22. Po roku stowarzyszenie przekształciło się w „Wielką Wspólnotę” spotykającą się na rekolekcje23. Brat Roger: „Rekolekcje

19 A. B o n i e c k i, Brat…, s. 13. 20 Należy pamiętać o wątpliwościach Rogera, co do możliwości nawiązywania kontaktu z Bogiem, rozmowy z Nim. 21 Warto zwrócić uwagę, jaką już wtedy musiał nasz Brat odznaczać się charyzmą ducha. 22 J. M a n d z i u k, Brat Roger z Taizé…, s. 128. 23 www.taize.fr/pl_article5427.html, data ostatniej aktualizacji: 14.11.2007.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd173009-01.indd173 173173 22009-11-12009-11-12 12:37:5412:37:54 174 ZUZANNA ZACHARCZUK [8]

są potrzebne po to, by rozmawiać więcej z Bogiem, a mniej ze stworzeniami”24. Przyjrzeć się należy dwóm zasadniczym kwestiom, które kiedyś stanowiły przedmiot troski Rogera. Po pierwsze widzimy zrąb owej „wspólnoty”, o której słysze- liśmy już w dzieciństwie Brata, kiedy to snuł wizje otwartego i pomocnego domu, w którym będzie obdarowywał ludzi dobrocią. Po drugie zaś widzimy, że wierzy on już w możliwość kontaktu z Bogiem. Roger nie umiał żyć w samotni. Urodzony w wielodzietnej rodzinie, wychowany tak, by zawsze czuć się częścią świata, nie potrafi ł skupiać się wyłącznie na sobie. Zawsze ciekaw był wszystkiego, co stworzył Bóg, zawsze miał chwilę na wysłu- chanie innych, na poznanie ich historii, poglądów i wiary. Czas choroby, lata, gdy samotnie kontemplował życie pokonując górskie ścieżki już dawno minęły. Teraz zaczynał się czas otwarcia na świat, poszukiwań i usystematyzowania w sercu wszystkich wartości. Rekolekcje u kartuzów w Valsainte zrobiły na Bracie ogromne wrażenie. Podziwiał, jak to nazywał, „życie modlitwy”, natomiast pałał pejoratywnym uczuciem wobec ich samotni. Powstaje pytanie, dlaczego Roger tak bardzo zafa- scynował się modlitwą kartuzów? Otóż powinniśmy pamiętać, że Roger jako do- rastający młodzieniec istotnie wątpił w możliwość rozmowy z Bogiem. Natomiast już jako prezes Chrześcijańskiego Stowarzyszenia Studentów, potem „Wielkiej Wspólnoty”, widział w modlitwie dialog ze Stwórcą. Ponadto z czasem doszedł do wniosku, iż powinniśmy „modlić się razem, ponieważ człowiek sam modli się tak mało i tak źle”25. Wszystkie te idee i przemyślenia pragnął Roger wnieść w życie. Chciał pomagać potrzebującym, modlić się i uczyć tego innych, chciał żyć dla ludzi, dzielić się dobrocią serca bez względu na wyznanie, bez względu na ich pochodzenie. Młody Brat zdał sobie sprawę z tego, że musi podjąć inicja- tywę i rozpocząć coś nowego. Tymczasem okrutny świat przypomniał o sobie. Wybuchła druga wojna świa- towa. Jak wiemy matka Rogera pochodziła z Francji, zatem jej syn czuł emocjo- nalny związek z zaatakowanym krajem. Tak, jak jego babka w czasach pierwszej wojny, tak teraz Brat chce pomagać ofi arom konfl iktu, zwykłym, niewinnym ludziom, którym przyszło żyć w okrutnych czasach. Postanowił, zatem stworzyć dom modlitwy i pojednania. Tak wspominał tamte czasy: „Czułem, że coś mnie popycha do zrobienia wszystkiego, co możliwe, by stworzyć wspólnotę, w któ- rej pojednanie byłoby przeżywane dzień po dniu, jako konkretna rzeczywistość. Musiałem, jednak zacząć od samej modlitwy. Musiałem znaleźć jakiś dom, gdzie mógłbym się modlić od rana, w południe i wieczorem, ale gdzie mógłbym także przyjmować tych, którzy cierpią w skutek wojny, uciekają i ukrywają się”.26 Wojna ta trwała nadal, a sytuacja we Francji roku 1940 rysowała się następująco. Kraj

24 K. S p i n k, Brat Roger…, s. 39. 25 K. S p i n k, Brat Roger…, s. 40. 26 T a m ż e, ss. 40-41.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd174009-01.indd174 174174 22009-11-12009-11-12 12:37:5512:37:55 [9] DZIEŁO BRATA ROGERA Z TAIZÉ 175

podzielony był na dwie strefy, pierwszą okupowaną przez Niemców oraz drugą, kontrolowaną przez Pétaina i rząd Vichy, który i tak pozostawał pod wpływem niemieckiego okupanta. Francja, co prawda nie ucierpiała tak, jak inne okupowa- ne kraje, lecz mimo to kraj cierpiał przez spustoszenia i prześladowania27. Ludzie uciekali, pozbawieni dorobku życia, a często i najbliższych, szukali schronienia, czasem emigrowali. Roger natomiast poczuł w sobie ogromną potrzebę pomocy oﬁ arom konﬂ iktu, chciał stworzyć biednym ludziom godne warunki i wesprzeć ich swą wiarą. Już wspominał Brat o domu, w którym chce się modlić do Boga, o swego rodzaju ostoi miłości wobec Niego, dialogu z Panem i z wiernymi. Teraz nadszedł czas, by ten dom stworzyć. Roger zaczął, zatem poszukiwania. Zgłosił się do fran- cusko-szwajcarskiej agencji nieruchomości z biurem w Genewie z pytaniem o dom do wynajęcia, ale we Francji. Następnie doszedł do wniosku, że powinien sam, na miejscu, poszukać odpowiedniego gospodarstwa. Pretekstem do podróży były, jak już kiedyś, odwiedziny. Tym razem Brat chciał odwiedzić stryja, kapelana wojskowego, który mieszkał w Bourg-en-Bresse, między Genewą a Mâcon. Taka wymówka i tak nie podziałała kojąco na sprzeciw rodziców wobec wyjazdu Rogera do Francji. Podobna była też reakcja przyjaciół Uniwersytetu w Lozannie, którzy wobec planów Brata okazali sprzeciw i konsternację. Nie pomogły obiet- nice o comiesięcznych odwiedzinach i opiece nad „Wielką Wspólnotą”. Jednak Rogera nic nie było w stanie powstrzymać od realizowania swego planu. Tłu- maczył to zahartowaniem ducha w czasach, gdy ciężko chorował. My natomiast możemy upatrywać w tym ręki Stwórcy. Nadeszła odpowiedź z agencji nieruchomości. Podano Rogerowi szwajcarski adres właścicielki domu do wynajęcia, podkreślając, iż jest on we Francji. Brat postanowił odwiedzić kobietę. Była to starsza i miła osoba. Opowiedziała swojemu gościowi o posiadłości, którą dysponuje. Dwa hektary usytuowane w dolinie między Culoz a Ambérieux, opodal linii kolejowej łączącej Paryż z Lyonem i Lyon z Genewą. Roger natychmiast zdecydował, że nie warto nawet tam jechać. Okolica była zbyt głośna, by stworzyć tam dzieło jego serca. Starsza pani drążyła jednak temat, dopytując, jaki ma cel jej gość, po co szuka domu? Gdy dowiedziała się wszystkiego, raz jeszcze poprosiła, by Brat mimo swej rezygnacji, pojechał na miejsce i, ku zaskoczeniu Rogera, zaproponowała mu pożyczkę na nierucho- mość, jeśli zdecyduje się na jakąkolwiek. Roger zgodził się na te warunki. Sytuacja rozwijała się dynamicznie. Brat dowiedział się o przyznaniu mu wizy. Mógł jechać do Francji i szukać odpowiedniego domu. Miał zagwarantowane pieniądze i le- galny pobyt. Jedyną przeszkodę stanowił brak węzłów komunikacyjnych. Wojna zniszczyła mosty, a kolej praktycznie nie działała. Pozostawał rower i siła włas- nych nóg. Pod pretekstem odwiedzin u stryja kapelana wojskowego, wybrał się w podróż po Francji. W pierwszej kolejności spełnił Roger obietnicę i odwiedził

27 A. C z u b i ń s k i, Historia powszechna XX wieku. Poznań 2006, s. 321.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd175009-01.indd175 175175 22009-11-12009-11-12 12:37:5512:37:55 176 ZUZANNA ZACHARCZUK [10]

niechciane i głośne hektary, utwierdzając się tylko w swojej decyzji. Następnie roz- począł swego rodzaju maraton, odwiedzając kolejne, potencjalne miejsca narodzin wspólnoty. Traﬁ ł na miłą posiadłość, daleko od wsi. Duży dom z fermą, położony blisko granicy szwajcarskiej, którego właścicielką była również starsza pani. W budynku tym była dawna kaplica, w której św. Franciszek Salezy odpra- wiał kiedyś Mszę. Gospodyni chciała pozbyć się swego domostwa, tłumacząc, że przez chorobę nie może pokonywać tak dużych odległości, jakie stąd miała do kościoła. Chciała uczestniczyć we Mszy, ale nie mogła, przez dystans dzielący ją od najbliższej świątyni. Gotowa była odstąpić dom za dożywotnią rentę mie- sięczną, tak, by mogła utrzymać się po przeprowadzce. Jednak i ta oferta nie prze- konała Rogera. W tym czasie państwo Shutz mieszkali w Genewie. Gdyby ich syn żył tak blisko tego miasta, nie zdołałby stworzyć „czegoś nowego”, zaabsorbowany co- dziennością i problemami rodziców. Kolejny dom położony był opodal Bourg- en-Bresse, ale i tu Brat nie poczuł się pewnie. Mówił, że to miejsce „ukołysałoby go i uśpiło”28. Nieco zrezygnowany Roger, udał się w stronę Mâcon, gdzie czekał na niego wuj. Niedaleko miasteczka położone było słynne opactwo w Cluny, a Brat przecież wciąż zbierał materiały do swojej pracy dyplomowej, która miała traktować o ży- ciu zakonnym. Pamiętał historię słynnego monasteru, nastawił się na zwiedzanie ruin i nie spodziewał się niczego poza tym. Rzeczywistość jednak była zupełnie inna. Przybysza przywitało tętniące życiem miasteczko. Ku jeszcze większemu zaskoczeniu Brata okazało się, iż w miasteczku działa notariusz, który przedstawił mu dwie oferty. I tak jedna z nich narodzi żywą legendę trwająca do dziś, jedna da początek wspólnocie z Taizé29.

2. Powstanie Wspólnoty w Taizé „Wiedziałem, że ten plan, który nie ode mnie pochodził,30 musiał się urze- czywistnić na pustyni. Cały łańcuch wydarzeń uczynił z tego regionu pustynię ludzką: zaraza, która zniszczyła winnice, migracje ludności do regionów uprze- mysłowionych, pierwsza wojna światowa, z której tak mało mężczyzn wróciło”31 – tak widział małą, francuską wioskę jej nowy mieszkaniec. Roger przybywając do Taizé, dał początek czemuś nowemu. Najpierw na pustkowiu odnalazł ukojenie młodzieńczych pragnień, swoje miejsce, w którym spokojnie mógł rozmawiać z Bogiem i pomagać potrzebującym. Potem żyjąc w Genewie, z dala od Taizé,

28 K. S p i n k, Brat Roger…, s.45. 29 M. W o ź n i a k, Uczył nas, jak mamy żyć z Bogiem. „Niedziela”. R. 2005, nr 36, s. 20. 30 Z czasem Brat Roger zacznie dostrzegać, iż jego życie jest zamysłem Boga, realizowanym dzięki dobremu przykładowi krewnych. 31 K. S p i n k, Brat Roger…, s. 51.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd176009-01.indd176 176176 22009-11-12009-11-12 12:37:5612:37:56 [11] DZIEŁO BRATA ROGERA Z TAIZÉ 177

duchem tego miejsca zarażał innych. Kiedy, zaś powrócił do swojej umiłowanej wioski w towarzystwie braci położył fundamenty pod ogromną, niekończącą się wieżę szczęścia, szczęścia przeżywanego w jedności z Chrystusem a zbudowa- ną z ludzkich serc. Pustynia, o której mówił Roger na początku, przemieniła się w tętniący życiem ogród o nazwie Wspólnoty z Taizé. Młody student, dwudziestopięcioletni syn pastora ewangelickiego w roku 1940 przybył do Cluny. Ten incydent zapoczątkował lawinę zdarzeń, które biegły ku jednemu celowi – Wspólnocie. Roger już od dawna szukał domu, już wiele nieruchomości zwiedził, ale niestety do żadnej z nich nie tęsknił na tyle, by ją ku- pić. Do kolebki monastycyzmu przyjechał z sentymentu, ciekawości i w celach naukowych32. Nie spodziewał się, że w Cluny traﬁ do notariusza i zainteresuje się dwoma ofertami sprzedaży okolicznych nieruchomości. Pierwszą z przedstawionych propozycji, był zamek w Mont, drugą dom w Taizé. Brat postanowił niezwłocznie wybrać się na miejsce i ocenić propozycje. Najpierw Mont, które nie rozbiło na Rogerze wrażenia, nie przemówiło do poszukującego serca. Dru- gie kolejności było Taizé. Już droga prowadząca do wioski wiele o niej mówiła – stroma i zaniedbana. „Od razu zrozumiałem, że Taizé było biedne” – wspominał Roger33. Lecz właśnie tam narodziło się dzieło życia naszego bohatera. Dwudziestego sierpnia 1940 roku siłą swoich nóg34 Roger dotarł do burgundzkiej wioski, by obejrzeć wystawiony na sprzedaż dom. Nieruchomość ta od lat była opuszczona, jej właściciele mieszkali w Lyonie. Bardzo potrzebowali pienię- dzy. Brat mógł liczyć na pomoc staruszki mieszkającej opodal – wdowy Ponceb- lanc35, która oprowadziła go i opowiedziała o ziemi. „Wszystko było w dobrym stanie. Nie trzeba było naprawiać fasady, ani dachów. Wszystko było bardzo dobrze utrzymane. Nieszczęście dotknęło ludzi, którzy tu żyli, ale było widać, że oni kochali to miejsce” 36 – tak opisywał swoje pierwsze wrażenie Roger. Staruszka wyjaśniła, że posiadłość była już rozparcelowana, że przeważająca część gruntu wraz z winnicą została już sprzedana. To, co oferowano obejmowało stodołę, piw- nice, składy na wino, tłocznię, owczarnie i oborę. Cena była przystępna, a na pewno nie przekraczała sumy, którą obiecała Bratu pewna kobieta. Wartość nierucho- mości porównywano do kupna dwóch samochodów, jeden stanowił równowartość wszystkich budynków, drugi gruntu. Trzynaście tysięcy franków szwajcarskich – na tyle wyceniono przyszłe centrum ekumenizmu. Roger poczuł głód. Nie śmiał prosić biedną wieśniaczkę o poczęstunek. Widział na jej twarzy trudy życia i tak wszechobecną w tej okolicy biedę. Zapytał jedynie,

32 Przygotowywał wciąż pracę dyplomową o życiu wspólnotowym. 33 K. S p i n k, Brat Roger…, s. 46. 34 Część stromej trasy Brat pokonywał pieszo, część na rowerze. 35 J. M a n d z i u k, Brat Roger z Taizé…, s. 128. 36 K. S p i n k, Brat Roger…, s. 46.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd177009-01.indd177 177177 22009-11-12009-11-12 12:37:5612:37:56 178 ZUZANNA ZACHARCZUK [12]

dokąd może się udać na jakikolwiek posiłek. Staruszka nawet nie chciała słuchać o odrzuceniu jej gościny. W swoim domu powiedziała: „Niech pan tutaj zostanie, jesteśmy tacy samotni, we wsi nikt nie chce mieszkać, a zimy są ostre i długie”. Te słowa obmyły Brata z wszelkich wątpliwości, dostrzegł w nich, bowiem umi- łowanego Chrystusa. Zatem po tak intensywnych poszukiwaniach, po wielu podróżach i zrządze- niach losu, udało się odnaleźć cel, którym obok wizyty u wuja i sentymentalno – naukowej wyprawy do Cluny, było znalezienie swojego miejsca na ziemi, które stanie się z czasem centrum spotkań chrześcijan z całego świata. Ale tego drugiego Brat jeszcze zupełnie nie przewidywał. Teraz rozglądał się po okolicy, po- znawał na pół opustoszałą i zburzoną wioskę, która leżała dwa kilometry od linii demarkacyjnej. W przyszłości o Rogerze będzie się mówiło, że jest człowiekiem, który staje na liniach demarkacyjnych dzielących ludzi. Taizé sąsiadowało też z dwoma punk- tami odniesienia tradycji monastycznej, nie tylko ze wspomnianym już Cluny, ale i z Citreaux. Dopatrujemy się w tym pewnej symboliki, gdyż w ramionach tych dwóch słynnych zgromadzeń, narodzi się nowe, bezprecedensowe w dziejach chrześcijaństwa ognisko wiary. Podzieli ono też z wymienionymi klasztora- mi zasady życia we wspólnocie, jedne przyjmując, wręcz rozwijając, a inne zu- pełnie odrzucając. Kongregacja klunicka i zakon Cystersów stawali wobec siebie w dość dużej opozycji37. Wiele różniło obydwa zgromadzenia, już sam moment ich założenia był zupełnie odmienny. Powstały w 910 roku klasztor w Cluny był fundacją księcia Akwitanii Wilhelma I Pobożnego, zapoczątkował reformę życia zakonnego oraz uzyskał od Jana XI egzempcję38. Zatem nowe zgromadzenie mia- ło wyjątkowe fundamenty. Druga burgundzka wspólnota zaś powstała w sposób niezwykle prosty. Otóż benedyktyn, opat Robert z Molesme chciał wyrazić swój sprzeciw wobec życia klasztornego, jakiego był świadkiem. Postanowił zastoso- wać regułę benedyktyńską39 w warunkach surowego życia eremity. I tak w roku 1098 wraz z dwudziestoma towarzyszami swych przekonań przybył do Citeaux, by założyć tam nowy ośrodek życia wspólnotowego. Uznanie nowego zakonu nastąpiło w roku 1119, kiedy to Kalikst II zatwierdził statuty Charta caritatis, napisane przez opata Stefana Hardinga. W życiu codziennym obydwa zgromadzenia stawiały na zupełnie odmienne rzeczy. Cystersi pozbawieni własności ziemskich, za podstawę swego utrzymania obrali pracę na roli, benedyktyni z Cluny, zaś rezygnując z wysiłku ﬁ zycznego, utrzymywali się ze swych włości pomnaża- nych przez kolejnych oﬁ arodawców. Mnisi z pustkowia Citeaux realizowali swoją wiarę w prostej liturgii, druga kongregacja skupiała się natomiast na jej pięknie. Każdy może zauważyć we wspomnianych wspólnotach pierwiastki, które kilka

37 M. B a n a s z a k, Historia Kościoła katolickiego. T. 2. Warszawa 1987, s. 82. 38 T a m ż e, s. 62. 39 B. K u m o r, Historia Kościoła. Cz. 1. Lublin 2001, ss. 212-214.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd178009-01.indd178 178178 22009-11-12009-11-12 12:37:5612:37:56 [13] DZIEŁO BRATA ROGERA Z TAIZÉ 179

stuleci później wpłyną na życie ekumenicznej Wspólnoty w Taizé. Roger tak samo, jak ojcowie założyciele wymienionych monasterów dobrze znał i rozu- miał regułę świętego Benedykta40. Czerpał również z bogatej tradycji Kościoła, na którą złożyła się działalność zarówno cystersów, jak i benedyktynów z Cluny. Będzie, tak jak mnisi z Citeaux, utrzymywał się z pracy swoich rąk, ale też podobnie do kongregacji klunickiej, jego wspólnota z czasem założy fraternie. Pośród tradycji, powstanie coś zupełnie nowego – Wspólnota z Taizé. Jednak w roku 1940 młody Roger Schutz nie przewidywał jeszcze, czemu daje początek, swoją decyzją o kupnie domu w tej biednej burgundzkiej wiosce. W tym czasie zależało mu na miejscu, gdzie spokojnie będzie mógł modlić się do Boga i dzielić radością życia z potrzebującymi, tak, jak robiła to jego ukochana babka. Brat wrócił do Szwajcarii i opowiedział rodzicom o podróży i jej owocach. Nigdy dotąd tak otwarcie nie mówił im o swoich planach. Ojciec zapytał wtedy, czy ktoś poza wdową Ponceblanc rozmawiał z Rogerem w podobny sposób. Syn zaprze- czył. Karol Schutz powiedział wtedy: „Bóg przemawia przez najuboższych. Po- winieneś zawierzyć pokorze tej prostej kobiety”41. Pamiętać należy, iż słowa ojca miały zawsze ogromne znaczenie dla młodego Shutza. We wrześniu wybrał się ponownie do Francji, by raz jeszcze zobaczyć wszystkie oglądane wcześniej posiadłości. W podróż tę zabrał ze sobą brata, który skończył szkoły rolnicze. Miał ocenić, która ziemia zapewni Rogerowi wymierne uprawy. Werdykt był bez- względny – Taizé nie jest nic warte.42 Mimo to, ósmego września Brat pojechał do notariatu w Cluny, by podpisać zobowiązanie do kupna. Postawiono go przed twardym warunkiem, który zapowiadał, że podpisanie zobowiązania łączy się z bezzwrotną kaucją w wysokości ćwierci wartości transakcji. Roger musiał ze- brać myśli. Z jednej strony starsza kobieta i jej słowa, potwierdzone opinią ojca, z drugiej ekspertyza brata i nikłe szanse na jej obalenie. Z jednej strony głos serca, z drugiej rozsądku. W kościele Matki Boskiej, w modlitwie podjął decyzją. Złożył pewny podpis pod odpowiednim dokumentem notarialnym. Urzędnik, zaś natychmiast wysłał zawiadomienie do państwa de Brié. Telegram dotarł do pani de Brié dziewiątego dnia nowenny oﬁ arowanej przez nią w intencji znalezienia nabywcy domu w Taizé. Radość w tej biednej rodzinie była ogromna, nie mięli już, bowiem, z czego żyć. Z czasem zaprzyjaźnili się z nowymi lokatorami po- siadłości. Kobieta często odwiedzała imiennika swojego syna, a bracia z Taizé nazwali ją ciotką Matyldą. Gdy umarła w 1977 roku, pochowano ją przy słynnym romańskich kościółku, niedaleko domu braci. Roger zamieszkał w kupionym domu. Sam do końca nie wiedział, dlaczego pod- jął taką decyzję. Był z nią sam, zadumany w tajemniczości tego wyboru. Z czasem przyznawał jednak, że musiał być prowadzony przez Stwórcę. Zaczął samotne

40 Zob. B e n e d y k t z N u r s j i, Reguła.. Tyniec 1985. 41 J. M a n d z i u k, Brat Roger z Taizé…, s. 128. 42 J. M a n d z i u k, Brat Roger z Taizé… s. 128.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd179009-01.indd179 179179 22009-11-12009-11-12 12:37:5712:37:57 180 ZUZANNA ZACHARCZUK [14]

życie w biednej francuskiej wiosce. Ale nie odczuwał żadnej pustki, bo sam mó- wił, że było zbyt dużo pilnych spraw. „Od pierwszego dnia musiałem nauczyć się pracować na roli, żywić byle czym”43. Gotował zupę z pokrzyw, jadł ślima- ki. Śmiał się, że nie wiedział, jak je przyrządzać. Mimo ubogiego gospodarstwa Roger zaczął przyjmować pod swój dach ludzi wystraszonych i wyczerpanych – uchodźców. Spełniał swój dawny plan. Już od czasów choroby wiedział, że chce pomagać innym, teraz miał ku temu okazję. Skromne gospodarstwo niedaleko granicy, prowadzone przez młodego ewangelika, stało się schronieniem dla wielu ludzi. Gospodarz nie zadawał pytań, każdy przedstawiał się jedynie imieniem, nikt nie pytał o wyznanie i pochodzenie. Roger nie zgłaszał się nawet po kart- ki żywnościowe dla swoich gości, sam, zatem musiał zapracować na wszystko, pamiętając jednocześnie o comiesięcznej racie za dom wynoszącej wraz z pro- centami pięćdziesiąt franków. W tamtych czasach prostota życia, którą zawsze cenił Brat była wyjątkowo widoczna i wymuszona dodatkowo warunkami. Swo- ich podopiecznych wykarmiał z uprawy ziemi i hodowli jedynej krowy. Nic jednak nie przeszkadzało mu w prowadzeniu przytułku. Uważał wręcz, że obﬁ tość środków mogłaby rodzić zakłopotanie przyjmowanego i przyjmującego. A gości miał specyﬁ cznych. W większości naznaczonych trudami życia na początku lat czterdziestych XX wieku. Potrzebowali schronienia i opieki, a przede wszystkim spokoju. O to też dbał ich gospodarz. Roger utrzymywał kontakty z osobą, która orientowała się w sytuacji uchodźców politycznych i służyła mu radą. Dodatko- wo wejścia strzegła duża, metalowa brama, zaopatrzona w dzwon. Tylko Brat reagował na jego dźwięk, a inni ukrywali się w zakątkach domu. Mieli ustalone znaki porozumiewawcze na wypadek niespodziewanej wizyty. Spełniało się mło- dzieńcze pragnienie pomocy potrzebującym, bez względu na wszystko. Pozosta- wało jeszcze jedno marzenie – regularna rozmowa z Bogiem w radosnej modlitwie. W tym celu Roger urządził sobie malutkie oratorium. Przy tym nie zmuszał do podobnej praktyki żadnego ze swoich gości. Jak wiemy wśród uchodźców było wielu Żydów i wyznawców innych religii, Brat nie chciał, by czuli się skrępowa- ni jego wiarą, a tym bardziej, by modlili się z wdzięczności. Zostawiał otwarte drzwi, kto chciał, mógł modlić się razem z nim. Niektórzy z nielicznych mieszkańców Taizé dzielili z Rogerem gorącą wiarę już od samego początku. Większość z nich była w zaawansowanym wieku, tak, jak wspominana pani Ponceblanc, która w zimę rozgrzewała cegłę, by ogrzać łóżko swojego niezwykłego sąsiada przed nocą. Była też niemal czczona w okolicy Marié Auboeut. Kobieta, której zawdzięczał umiejętności uprawiania roślin tak, by przynosiły wymierne rezultaty. Brat był u niej częstym gościem, grzał się przy kuchennym piecu i wysłuchiwał najskrytszych tajemnic Marié. Nie miała ona łatwego życia. Liczne potomstwo, z którego część musiała sypiać w stajni, mąż, który nie chciał nawet słuchać o głębokiej wierze swojej żony. To on

43 K. S p i n k, Brat Roger…, s. 51.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd180009-01.indd180 180180 22009-11-12009-11-12 12:37:5712:37:57 [15] DZIEŁO BRATA ROGERA Z TAIZÉ 181

zajmował się świeckimi pogrzebami w okolicy. Pani Auboeut nie mogła nawet wspominać o religii, co dopiero uczęszczać na Msze święte. Jak dobrze wiemy z dziejów Kościoła, w przypadku, gdy ktoś głęboko wierzy, a nie może obcować z wiarą na co dzień, to właśnie ona pomaga mu w najgorszych chwilach życia, wynagradzając całe cierpienie spowodowane tęsknotą do Boga. Tak też było w życiu tej biednej kobiety. Gdy dzieci były jeszcze małe i potrzebowały mat- czynej opieki, zapadła mocno na zdrowiu. Postępujący paraliż, uniemożliwił jej poruszanie się o własnych siłach. Pewnej nocy, gdy leżąc w łóżku obok męża odmawiała po kryjomu Różaniec, ukazała się jej Matka Boska. Rano Marié była już zdrowa. „Dla mnie ta kobieta miała twarz ewangelicznej matki”44 – wyznał kiedyś wzruszony Roger. W tamtych czasach, samotnej niebezpiecznej działalności charytatywnej i ci- chej modlitwy, rodzina nadal pamiętała o swoim najmłodszym dziecku. Ukochana siostra Genowefa przyjeżdżała pomagać i wspierać tego odważnego młodzieńca. Ojciec zaś pełen podziwu, obserwował narodziny wspólnoty w Taizé. Roger z biegiem lat ocenił ten czas surowo, mówił, że nie miał wtedy jeszcze doświadczenia w tym wszystkim, co składa się na człowieczeństwo. Mimo wielu przyziemnych obowiązków, pracy na roli i troski i swoich podopiecznych, Roger wciąż pozostał myślicielem, człowiekiem poszukującym odpowiedzi na wiele pytań i dążącym do stworzenia idealnego jego zdaniem wzo- ru życia, a taki widział jedynie we wspólnocie. Już dawno powtarzał, bowiem, że człowiek najbardziej zbliża się do Boga w modlitwie z innymi. Wszystkie swoje przemyślenia zawarł w wydanej jesienią 1941 roku w Lyonie osiemnastostronicowej broszurze zatytułowanej Notes explicatives, czyli Uwagi wyjaśniające45. Dziś wiemy, że był to początek długiej drogi do stworzenia re- guły Wspólnoty z Taizé. Zanim powstała wersja oddana do druku, Roger pisał dla samego siebie, bo jak mówił: „Chociaż byłem jeszcze młody, uświadomi- łem sobie, że chcąc ukształtować własną osobowość, człowiek koniecznie musi odkryć parę zasad, których się będzie trzymał – dla mnie były to odniesienia do Ewangelii”46. A istotę jej stanowiły dla Rogera trzy wartości: radość, prostota i miłosierdzie. Od nich też zaczął pisać swój tekst, oddając jednocześnie ducha umiłowanych Błogosławieństw. Pragnął podkreślić jak zła jest samotność. Opi- sując zasady życia we wspólnocie, chciał Roger pokazać ile bogactw przynosi wspólne działanie. Przy tym nie miał zamiaru tworzyć czegoś na wzór monastycyzmu protestanckiego, jego ideał wspólnoty był od początku do końca zako- rzeniony w tradycji chrześcijańskiej, czerpiący z niej i udoskonalający. Wspól- nota ta miała wierzyć w Chrystusa i przestrzegać jasno określonych reguł, a przy tym reagować na bieżące problemy świata i, jak pisał Brat: „Naśladowałaby

44 K. S p i n k, Brat Roger…, s. 53. 45 P. B i e l i ń s k i, Do Taizé jak do źródeł. „Biuletyn KAI”. R. 2005, nr 35, s. 24. 46 K. S p i n k, Brat Roger…, s. 57.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd181009-01.indd181 181181 22009-11-12009-11-12 12:37:5812:37:58 182 ZUZANNA ZACHARCZUK [16]

przykład tych, których w mroczniejszych okresach przeszłości, kiedy ludzkość doznawała wielkich wstrząsów, gromadziło razem to samo pragnienie ciszy, medytacji i poświecenia własnego życia, by lepiej służyć królestwu swego Pana, a przez tę służbę przynieść ratunek wielu ludziom”47. Ponad to Uwagi wyjaśnia- jące powoływały się na benedyktyńskie „ora et labora”48, dodając od siebie „re- gnet”, zatem modlitwa i praca miały służyć królestwu Chrystusa. Zawierały też ideę stworzenia wspólnoty kontemplacyjnej, osadzonej mocno w świecie i przez służbę innym, chwalącej Boga. Na okładce zamiast swojego nazwiska, umieścił Brat znamienną sygnaturę „Wspólnota Cluny”. W treści, najważniejsze pozo- stały trzy zasady. Pierwsza nakazywała, by pracę i odpoczynek ożywiało słowo Boże, druga mówiła o zachowaniu wewnętrznej ciszy, by trwać w Chrystusie, trzecia wreszcie nakazywała, by dać się przeniknąć duchem Błogosławieństw, wspomnianymi już radością, miłosierdziem i prostotą49. Myśl Rogera z czasem ewoluowała, ale istota życia wspólnotowego, została już zarysowana w broszur- ce napisanej przez młodziutkiego studenta, u progu wejścia w dorosłe życie. Uwagi wyjaśniające nie przeszły bez echa w samym Lyonie. Zapewne, dlatego, że wydanie broszury umożliwił Rogerowi określany twórcą i prekursorem ekumenizmu duchowego i doktrynalnego ks. Paul Couturier, który był również inicjatorem Powszechnego Tygodnia Modlitwy o Jedność Chrześcijan50. Do prze- myśleń młodego Rogera Schutza dotarli dwaj studenci, którzy w przyszłości mieli zostać pierwszymi jego współbraćmi. Tym czasem skromny i gościnny dom w Taizé trwał w coraz większym nie- bezpieczeństwie. Chociaż jego właściciel mówił: „Jeżeli dla Boga i Chrystusa trzeba będzie podejmować jakieś wielkie ryzyko (a tego właśnie pragnąłem), będę musiał być czujny…”51, to nie przypuszczał, jak olbrzymie ono może być. Dotąd, czyli w latach 1940-1942 nad Bratem czuwał poproszony o to przez rodziców emerytowany generał, jednak od maja Roger musiał radzić sobie sam. Działal- ność młodego Szwajcara była bardzo źle odbierana przez władze. Dzwonem przy dużej, metalowej bramie coraz częściej dzwoniła francuska policja w cywilu, by za wszelką cenę dowiedzieć się, co dzieje się za nią. Brat walczył z własnymi słabościami, by się nie poddać. Wiedział, że jedynym bezpiecznym rozwiązaniem jest wyjazd z Taizé. Uważał jednak, że powinien pogodzić się ze swoim losem, tak, jak w czasach choroby. Modlił się znamiennymi słowami: „Weź moje ży- cie, jeśli uważasz to za słuszne, lecz pozwól, żeby przetrwało to, co się tutaj za-

47 K. S p i n k, Brat Roger…, s. 58. 48 Zob. B e n e d y k t z N u r s j i, Reguła… 49 P. B i e l i ń s k i, Do Taizé jak do źródeł…, s. 24. 50 Zob. J.G r a b o w s k i, Ekumenizm misją zleconą przez Chrystusa. „Niedziela”. R. 2008, nr 3, s.16-17. 51 K. S p i n k, Brat Roger…, s. 57.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd182009-01.indd182 182182 22009-11-12009-11-12 12:37:5812:37:58 [17] DZIEŁO BRATA ROGERA Z TAIZÉ 183

częło”52. Jednak Bóg wcale nie chciał, żeby już wtedy nastąpił kres działalności Rogera. Tak poprowadził kolejnymi dniami, by Brat bez własnej woli, pozostał z daleka od Taizé na czas wojny. Jeszcze w listopadzie 1942 roku młody Szwajcar udzielał schronienia uchodź- com. Właśnie pomógł przekroczyć szwajcarsko-francuską granicę jednemu z oca- lonych, zebrał w Genewie pieniądze na dalszą działalność i miał wracać do Fran- cji, gdy nadeszła wiadomość od przyjaciół z Cluny – nie wracaj! Całe szczęście, że list dotarł zanim Roger zdążył wyjechać, gdyż już jedenastego listopada, czyli niedługo po zajęciu przez okupanta strefy kontrolowanej, gestapo zaczęło nawie- dzać dom w Taizé. Dlaczego akurat tam – zapyta czytelnik? Odpowiedź podaje nam sam Roger. Uważał, że ktoś go zadenuncjował53. Tak właśnie spełniło się przeznaczenie i Brat pozostał w Szwajcarii, mieszkając u rodziców w Genewie przy ulicy Puits Saint Pierre54. Nie zaniedbywał jednak swoich przyzwyczajeń, a raczej rytuałów, które nadawały jego życiu głęboki sens. Nadal modlił się trzy razy dziennie, nie w swoim oratorium, lecz w bocznej kaplicy katedry genewskiej. Dołączała wtedy do niego wielka Wspólnota, która miała już za sobą pierwszą, krótką podróż do Taizé w roku 1940, a w jej szeregach dwaj młodzi mężczyźni, ci sami, których ujęła lektura Uwag wyjaśniających, już niedługo pierwsi współ- bracia Rogera. Byli nimi studenci. Max Thurian studiował teologię, drugi zaś, Pierre Souva- iran, rolnictwo. Wyznawali się, zatem na dwóch naukach, które w codziennym życiu łączył skromny Brat z Taizé. Wybrali się do rodzinnego domu młodego Szwajcara, by tam do niego dołączyć i wspólnie wypełniać wolę Boga. Nieba- wem ta malutka wspólnota poszerzyła się do czterech osób, gdyż dołączył Daniel Montmollin. Wspólnie pracowali i modlili się. Co roku odnawiali przyrzeczenie, które zobowiązywało braci do tymczasowego celibatu i wspólnoty dóbr. Szcze- gólnie bezżeństwo przeszkadzało i tak otwartemu przecież ojcu Rogera. Wzru- szony miłością własnej żony, przekonywał, że zostanie na starość sam, że współ- bracia opuszczą go kiedyś55. Upór syna sprawił jednak, że Karol zaakceptował drogę, jaką obrało najmłodsze z jego dzieci. Wkrótce Max i Roger obronili swoje prace dyplomowe. Ten pierwszy pisał o liturgii, drugi zaś trzydziestego kwietnia 1943 roku zwieńczył edukację rozprawą pod tytułem Ideał monastyczny sprzed świętego Benedykta i jego zgodność z Ewangelią56. W tym samym roku przyjął też Roger ordynację na pastora kalwińskiego, ale zawsze podkreślał, że wolał być jedynie skromnym Bratem. Po wielu latach powiedział tak: „Życie wspólne

52 T a m ż e, s. 56. 53 J. M a n d z i u k, Brat Roger z Taizé…, s. 129. 54 www.taize.fr/pl_article5427.html, data ostatniej aktualizacji: 14.11.2007. 55 J. T u r n a u, Brat Roger prorok pojednania. „Gazeta Wyborcza”. R. 2005, nr 193, s. 25. 56 A. B o n i e c k i, Brat…, s. 13.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd183009-01.indd183 183183 22009-11-12009-11-12 12:37:5812:37:58 184 ZUZANNA ZACHARCZUK [18]

– bardzo piękne życie, rozpoczęło się w Genewie na zasadach określonych w tej malej broszurze”57. I w tych początkach uczestniczyła ukochana siostra Genowefa. Przygrywała mod- lącym się na organach, a w bocznej kapliczce katedry genewskiej zaczynało już powoli brakować miejsca. Wszyscy wiedzieli o trzech modlitwach w ciągu dnia, liczni przychodzili nabrać sił i radości życia przed pracą. Genowefa wspominała, że dziwili się zapalonym świecom – tak jednoznacznie kojarzonym wtedy z katolicyzmem. Powoli i niepozornie zaczęła się trwająca do dziś legenda. Tak cicho naro- dziła się Wspólnota z Taizé. Jednak wtedy jeszcze nawet jej nieliczni członko- wie nie zdawali sobie sprawy z tego, co przyniesie życie i, w co przekształci się ich ekumena. W czasach genewskich starali się jedynie żyć radością, miło- sierdziem i prostotą, szukać pojednania w Chrystusie i pomagać innym. Roger przywoływał słowa Pisma Świętego: „aby wszyscy stanowili jedno, jak Ty, ojcze we Mnie, a Ja w Tobie, aby i oni stanowili w Nas jedno” (J 17,21). Ponad dwa lata działalności tej małej Wspólnoty zaowocowały utrwaleniem przekonań i zjednaniem sobie wielu ludzi. Jednak w Rogerze wciąż żyła tęskna za Taizé, za tą irracjonalnie ukochaną wioską i skromnym domem pośród opuszczonych zagród. Poza tym w Genewie nie mógł wypełniać jednego z założeń planu swojego życia, nie pomagał najpilniej potrzebującym i biednym. W Szwaj- carii nie było, bowiem tylu uchodźców i rannych, nie było linii demarkacyjnych, na których kłębiło się ludzkie nieszczęście. Bracia natomiast żyli w atmosferze wyczekiwania na czas, gdy będą mogli zamieszkać w burgundzkiej wiosce. Taki stan trwał dwa lata, bowiem na jesieni 1944 roku Francja odzyskała niepodle- głość58, co oznaczało jedno – Roger mógł wrócić do Taizé. Czterej bracia nie zastanawiali się długo. Szybko spakowali swoje rzeczy i wy- jechali do miejsca, gdzie młody Schutz zbudował fundamenty życia w ekumenie. Razem założyli tam Wspólnotę, którą zaczęto określać jako „Communauté”, a Roger stworzył zwartą regułę zgromadzenia. „Od czasu mojej młodości nie opuszczała mnie ta intuicja: życie wspólnoty może stać się znakiem, że Bóg jest miłością i tylko miłością. Stopniowo rosła we mnie pewność, że istotne jest stworzenie wspólnoty mężczyzn, gotowych od- dać całe swoje życie i dążących do tego, by się rozumieć i zawsze sobie przeba- czać, wspólnoty, dla której najważniejsze byłyby dobroć serca i prostota”59 – pisał po wielu latach Roger w swojej książce pt. Bóg może tylko kochać 60. Właśnie w roku 1944, gdy miał prawie dwadzieścia dziewięć lat, współbraci, wymarzone miejsce i określone zasady, zaczął w pełni realizować układany od dzieciństwa

57 K. S p i n k, Brat Roger…, s. 60. 58 Por. J. B a s z k i e w i c z, Historia Francji. Wrocław 1974, s. 548-552. 59 www.taize.fr/pl_rubrique478.html, ostatnia aktualizacja:18.03.2008. 60 Zob. R o g e r z T a i z é, Bóg może tylko kochać. Przekł. M. P r u s s a k , Warszawa 2005.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd184009-01.indd184 184184 22009-11-12009-11-12 12:37:5912:37:59 [19] DZIEŁO BRATA ROGERA Z TAIZÉ 185

plan. W języku francuskim „communauté” oznacza nie tylko wspólnotę, ale i zakon. Warto pamiętać, zatem o głębszej symbolice tego słowa. Braci przepełniała chęć zajmowania się najbardziej potrzebującymi a teraz, tuż po wojnie mieli ku temu najlepszą okazję. W okolicy Taizé powstały dwa obo- zy dla niemieckich jeńców, pierwszy w Mont, drugi niedaleko wioski Chazelles. Któż, jeśli nie niemieccy jeńcy potrzebował teraz pomocy bardziej? W nich Roger widział „najuboższych z ubogich”. Wspólnota postarała się o możliwość odwie- dzania więźniów, dzieliła się z nimi skromnymi zapasami żywności, a z czasem uzyskała pozwolenie, by niektórych podopiecznych gościć na niedzielną modli- twę i posiłek. Zatem cała energia braci skupiona była wówczas na pomaganiu, modlitwie i pracy, by przez to wszystko być bliżej Chrystusa. Nie każdy, jednak potraﬁ ł dostrzec w jeńcach ludzi, większość mieszkańców Taizé widziała w nich znienawidzonego okupanta, tym bardziej, że mężczyźni zaangażowani w działal- ność ruchu oporu, nie wrócili po wojnie do domów. Ich żony chciały zadośćuczy- nienia, a tym była dla nich zemsta. Okazja nadarzyła się bardzo szybko. Kiedy zobaczyły młodego Niemca, zaata- kowały go skórzanymi pasami, biły, aż umarł. Ten Niemiec był księdzem. Roger powiedział wtedy: „Już od jakiegoś czasu zauważałem w nim odbicie świętości Boga”61. Wspominano już o tym, że Brat miał w swoim życiu stawać na liniach dzielących ludzi. Tak też działo się tym razem. Francuzi zabijali i nienawidzi- li niemieckich jeńców, on ich karmił i współczuł. Bracia starali się zaszczepić w mieszkańcach Taizé ducha pojednania, mówili, że tam, gdzie zabraknie współ- czucia, niczego już nie będzie. Na kolejną szansę pomocy najbardziej opuszczonym Wspólnota nie musia- ła czekać. W 1945 roku, bowiem młody prawnik z okolicy powołał stowarzyszenie do opieki nad sierotami wojennymi. Ponieważ dobroczynność braci była już dobrze znana, zaproponował, by kilkoro opuszczonych dzieci zamieszkało w Taizé62. Pojawił się, jednak problem. Grupa mężczyzn nie mogła sprawować prawnej opieki nad chłopcami, potrzebna była dla nich matka. Jedyną niezamężną z sióstr Rogera, pozostawała jeszcze Genowefa. Była też najmłodsza, a poza tym najbliższa jego sercu. Od kiedy zamieszkał we Francji mógł liczyć na jej pomoc, przyjeżdżała w czasach samotnej opieki nad uchodźcami politycznymi, wzboga- cała genewskie spotkania modlitewne piękną grą na organach. Ale już w czasach dzieciństwa to ona rozumiała swojego młodszego braciszka. Nie odmówiła – przyjechała do Burgundii, by stawić czoła wyzwaniu. Ileż musiało być w tej kobiecie odwagi i głębokiej wiary w dzieło Brata. Na początku nie było miejsca w domu braci dla 25 sierot, dlatego Genowefa wraz ze swoimi podopiecznymi zamieszkała w nieznacznie oddalonym budynku we wsi Massilly, zaadoptowa- nym na ich potrzeby.

61 K. S p i n k, Brat Roger…, s. 62. 62 www.taize.fr/pl_article6563.html, ostatnia aktualizacja: 18.03.2008.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd185009-01.indd185 185185 22009-11-12009-11-12 12:37:5912:37:59 186 ZUZANNA ZACHARCZUK [20]

Z czasem urządzono im dom tuż przy Wspólnocie. Zadanie postawione przed siostrą Rogera było wyjątkowe. Nie dość, że sama musiała zapanować nad liczną grupą chłopców, przekazać im wartości i nauczyć życia, to byli to jeszcze chłopcy bardzo specyﬁ czni, naznaczeni traumą wojny i bardzo wczesnej śmierci rodzi- ców. Szukano pomocy dla Genowefy, kobiety, która pomoże jej udźwignąć ten szczytny ciężar. Niestety nikt nie zdecydował się zamieszkać razem z nią. Siostra Rogera własnymi siłami i siłą głębokiej wiary stworzyła tym biednym dzieciom ciepły i rodzinny dom. Zaszczepiła wszystkie ważne wartości i nauczyła, jak żyć, by kochać, współczuć i dzielić się, by żyć w Chrystusie. Chłopcy dorośli, zało- żyli rodziny, Genowefa stała się ukochaną babcią ich dzieci, a Roger po latach przyznał, że te biedne, potrzebujące pomocy sieroty były podporą początkującej Wspólnoty. A owe powojenne początki nie były wcale łatwe. Przeor Taizé wspominał, że były to trudne lata, że bracia byli daleko od wszystkiego i zupełnie odcię- ci od świata. Ale wszyscy doskonale wiemy ze z roku na rok siłą swojej wiary i dobrocią serc przyciągali świat do siebie. Jednak, by to wszystko, czyli dzieło Wspólnoty mogło powstać, jej członkowie musieli nie raz stawiać czoła swojej beznadziejnej sytuacji. Takiej, jak ta, kiedy nie mieli już zupełnie środków do ży- cia i postanowili spieniężyć wszystko, co zostało po nich w Genewie. Finanse z tej transakcji miały nadejść pocztą w formie czeków. Niestety okazało się, że w koper- cie były jedynie pocięte gazety. Ostatnia deska ratunku zawiodła. Jedyne, co wtedy mieli bracia to odrobina mleka, musieli się jakoś ratować. Roger posadził Maxa, który miał zwichniętą nogę na wózek i udali się na pocztę, by wyjaśnić sprawę znikających czeków. Jednak i to nic nie dało. Wspólnota cudem przetrwała kryzys. „Wytrzymaliśmy jakoś, zacisnęliśmy pasa, ile było można i jeszcze przy wielu innych okazjach musieliśmy to robić”63 – mówił Roger. Czytelnik zapyta, dlaczego wzorem innych zgromadzeń Wspólnota nie przyjęła darów, spadków? Odpowiedź jest bardzo prosta, – bo takie mieli założenie, nie przyjmować darowizn, utrzymywać się jedynie z pracy własnych rąk. Dla braci reguły wedle, których żyli były żelazne i nie do złamania. W tak trudnych chwilach dodawali sobie otuchy śmiechem. Był on obecny w Taizé nawet w czasie modlitwy, poma- gał wierzyć w sens Wspólnoty. Nigdy w to nie zwątpili. Nigdy też nie pozostawili Rogera samego, tak, jak prorokował zatroskany ojciec Karol Schutz. Nawet podczas swojej ostatniej rozmowy z synem przed śmiercią w roku 1945 powtarzał, że nie powinien żyć w celibacie, że może spełniać cel swojego istnienia w nieco inny sposób. Brat, choć zatroskany słowami ojca, nigdy nie uwierzył w ich słusz- ność. Tym bardziej, że do jego domu w małej burgundzkiej wiosce przybywało coraz więcej gości, a wśród nich księża i zakonnicy katoliccy oraz teologowie protestanccy. Kapliczka na strychu starego domu pękała w szwach. W 1947 roku Wspólnota dzięki ciężkiej pracy zapewniła sobie już stabilność ﬁ nansową. Mogła

63 K. S p i n k, Brat Roger…, s. 64.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd186009-01.indd186 186186 22009-11-12009-11-12 12:38:0012:38:00 [21] DZIEŁO BRATA ROGERA Z TAIZÉ 187

swobodnie organizować spotkania Wielkiej Wspólnoty, która zjawiała się w Taizé od grudnia 1940 roku, aż do początku lat pięćdziesiątych, kiedy przestała istnieć. Za to wciąż dojrzewało coś nowego, nowa Wspólnota, teraz mała, a w przyszłości obejmująca cały chrześcijański świat – Wspólnota z Taizé. W 1949 roku liczyła już siedmiu współbraci, którzy w Wielkanoc zobowiązali się do zachowania celibatu na zawsze, do życia wspólnotowego i do coraz większej prostoty64. W 1951 roku było ich już dwunastu. W takiej sytuacji Roger mógł a nawet powinien wracać do swoich przemyśleń, spisywać je i tworzyć tym samym jedną, obowiązującą całą Wspólnotę normę ży- cia, zwaną w Kościele regułą. Pierwszym wydanym i jednolitym tekstem, w któ- rym zawarł Brat normy, w jakich chciał prowadzić życie były opisywane już w niniejszej pracy i wydane w 1941 roku w Lyonie Uwagi wyjaśniające, dzięki którym dotarł do umysłów współbraci. Z biegiem lat życie weryﬁ kowało niektóre dawne postanowienia, wzbogacało zeszyt pytań, na które trzeba było szukać odpowiedzi, zmuszało do dalszych zapisków i tym samym ewolucji poprzednich. Fundamentem pozostały radość, miłosierdzie i prostota, które dla Rogera były duchem umiłowanych Błogosławieństw. Rozwinął je w opublikowanej w 1944 roku książce pt. Introduction a la vie communautaire, czyli Wprowadzenie do ży- cia wspólnotowego65. Jednak po wyczerpaniu nakładu i w wyniku zmian, jakie bardzo dynamicznie zachodziły w wyciąganych przez kontemplacje wnioskach, nie wznowił wydania tejże. Misternie spisywał każdą konkluzję, obserwację i na- dzieję. Wynikiem wieloletnich prac była uważana za normatywną do dziś Reguła, która spisana została podczas milczących rekolekcji w zimie 1952-1953. Unika- ła ona, jak ognia wszystkiego, co może kojarzyć się z przymusem. Pamiętamy, że już na początku lat czterdziestych, kiedy Roger pomagał uchodźcom politycznym, przymus był dla niego czymś najgorszym. Modlił się wtedy, jak zawsze trzy razy dziennie, ale nigdy, żadnego ze swoich gości nie namawiał do podobnej praktyki. Był bardzo przeczulony na tym punkcie. Tak samo, jak dawniej, w Regule najważniejsze pozostawało życie we wspólnocie, modlitwa i radość. W tekście nie było cienia formalizmu, chodziło o przekazanie ciepła i życzliwości, a nie o na- kazy. Nie narzucał nawet tego, czym w ciągu dnia powinni zajmować się bracia, jakie powinni nosić odzienie i, jak ma wyglądać modlitwa. Wszystko to, dlatego, że Roger skoncentrował się na spirytualnej sferze życia we wspólnocie. Czym zaś była owa ekumena? Grupą ludzi mających wspólny cel – dzieło pojednania. Jedyną, narzuconą wytyczną była modlitwa trzy razy dziennie, tak by nadać życiu rytm i przybliżyć źródła energii do działania. Z biegiem lat i ten tekst uległ mo- dernizacji i uproszeniu, pozostał jednak wierny wszystkim głównym zasadom. Do dziś ostateczna forma reguły znana jest pt. Źródła Wspólnoty z Taizé66.

64 www.taize.fr/pl_article6563.html, data ostatniej aktualizacji: 18.03.2008. 65 P. B i e l i ń s k i, Do Taizé jak do źródeł…, s. 24. 66 Zob. R o g e r z T a i z é, Źródła Taizé: Bóg chce naszego szczęścia. Poznań 2001.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd187009-01.indd187 187187 22009-11-12009-11-12 12:38:0012:38:00 188 ZUZANNA ZACHARCZUK [22]

Od czasu publikacji przemyśleń Rogera o życiu we wspólnocie, zaczęto podda- wać ją krytyce i oceniać pod kątem teologicznym. Od razu zauważono, że nie moż- na im nadać ani charakteru katolickiego, ani czysto protestanckiego. W zapiskach Brata, łączyły się, bowiem Kościoły, tak samo, jak w jego sercu. Wystarczy zwró- cić uwagę na to, że w Taizé głównym nabożeństwem stała się Msza katolicka, po której przechowuje się postacie eucharystyczne, modlitwie towarzyszy blask świec, obecna jest też podobizna Matki Boskiej. A przecież to wszystko pozo- stawało dotąd obce protestantyzmowi. Niektórzy idą dalej, twierdząc, że samo założenie Wspólnoty, jest wielkim manifestem pogodzenia się z tradycją Kościoła katolickiego67. Przecież to właśnie życie zakonne tak krytykowali reformatorzy, odrzucając kategorycznie obowiązek celibatu. A cóż innego, jak nie bezżenność ślubowali bracia w burgundzkiej ekumenie? Dalej można doszukać się różnic pomiędzy normami życia Wspólnoty z Taizé, a regułami monastycyzmu katolickiego. Otóż, w tym drugim obowiązkowe były śluby posłuszeństwa i ubóstwa. Co w zamian odnajdujemy u Rogera? Zasadę wspólnego podejmowania decyzji i prostotę życia. To wszystko intrygowało ludzi, sprawiało, że coraz bardziej zaczynali interesować się dziełem cichego, skromnego i zawsze uśmiechniętego Szwajcara. Zadawali sobie pytania, kim jest, jaki ma cel i środki, którymi chce do niego dotrzeć? Brat natomiast mówił otwarcie, że chce przyczynić się do pojednania rozdzielonych od wieków chrześcijan. „Chcielibyśmy mieć stale przed oczami obraz rozdarcia Ciała Chrystusowego, aby stać się zaczynem niepokoju dla tych chrześ- cijan, którzy podział Kościoła powszechnego uważają za rzecz normalną. Nasza wspólnota ma być ogniskiem ekumenizmu”68 – odpowiadał pytającym Roger. Nie miał zamiaru importowania zasad z jednego obrządku do drugiego, nie pla- nował stworzenia modelu monastycyzmu protestanckiego. Nie chciał, też pomna- żać różnic między Kościołami. Przez życie i modlitwę we Wspólnocie chciał, je, bowiem łączyć, cichutko dokonywać wielkiego dzieło pojednania. Z czasem, do tego charyzmatu bracia dołączą ewangelizację młodych, a i nie zapomną o pomocy potrzebującym, zakładając fraternie w najbiedniejszych zakątkach świata.

3. Rozwój Wspólnoty z Taizé Czytelnik odnieść mógł do tej pory mylne wrażenie, iż Wspólnota od samego początku cieszyła się bezkrytycznym przyjęciem zarówno środowiska protestanckiego, jak i katolickiego. Nic bardziej błędnego, bowiem tak samo, jak teologicznie, tak strukturalnie ekumena z Taizé nie wpisywała się jednoznacznie w żaden z wymienionych obrządków. Przedstawiciele obydwu przypisywali ją do drugiego, a nie o to przecież chodziło Rogerowi. Dlatego też przez wiele lat bracia borykali się

67 J. T u r n a u, Brat Roger prorok pojednania…, s. 25. 68 P. B i e l i ń s k i, Do Taizé jak do źródeł, s. 24.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd188009-01.indd188 188188 22009-11-12009-11-12 12:38:0012:38:00 [23] DZIEŁO BRATA ROGERA Z TAIZÉ 189

z niechęcią, ciekawością i formalizmem Kościołów. Przeszli długą drogę zanim zrozumiano, że Taizé należy do jednego powszechnego Kościoła wszystkich chrześci- jan i jest po to, by pomagać potrzebującym, rozkochiwać młodych w wierze, a przede wszystkim by być wciąż narzędziem w ekumenicznym dziele Chrystusa. Zimą ekumeniczną nazwano okres w dziejach Kościoła, kiedy świat pogrążony był w bólu i okrucieństwie, czas, kiedy Europa ociekała krwią a Ojciec Święty miał w sercu wyjątkowo dużo trosk. Jak wiadomo chodzi o lata 1939-1945 i czasy powojennej zawieruchy. Wtedy też na tronie Piotrowym zasiadał Pius XII (1939- 1958)69. Jednak mała wspólnota z Taizé nie ustawała w walce o pojednanie. Roger wraz ze swoimi braćmi włożył w tym czasie wiele wysiłku w przychylność Kosiła wobec swej misji. Jak pamiętamy od lat czterdziestych zajmował się uchodźcami politycznymi, po wojnie pomagał jeńcom niemieckim i sierotom, których rodziny pochłonął ten największy konﬂ ikt polityczny XX wieku. To wszystko szło w parze z rozwojem burgundzkiej ekumeny, jej myśli, przesłania, jak i samej struktury. Zaciekawieni działalnością współbraci ludzie, przyjeżdżali modlić się w skromnych warunkach o wielkie rzeczy, ale i ta prowizoryczna kaplica na poddaszu przestawała już mieś- cić wszystkich. W Taizé był mały, rzymski kościółek. Opuszczony od lat i zaniedbany. Roger wraz z towarzyszami modlitwy zaadoptowali tę zsekularyzowaną świątynię i za- częli tam chodzić trzy razy dziennie. Mieli ku temu zgodę miejscowego dziekana, nie potrwało to jednak długo, gdyż szybko pojawił się zakaz. Wspólnota zwróciła się, zatem z problemem do biskupa Autun. Decyzja poprzedzona długim waha- niem była pomyślna. W Święto Zesłania Ducha Świętego roku 1948, uzyskali zgodę na korzystanie z kościółka, jednak na ściśle określonych zasadach. Otóż uznano, że jako wspólnota pochodzenia niekatolickiego, mają wyjątkową prome- sę na modlitwę w świątyni katolickiej, przy, czym katolicy nadal mogli odprawiać tam Msze Święte. Sprawa ta przeszła przez najwyższe szczeble, gdyż decyzję tę zaaprobował swoim podpisem sam nuncjusz apostolski we Francji, arcybp Anioł Józef Roncalli70, późniejszy papież Jan XXIII71. Pierwszą Mszę św. w starym rzymskim kościółku odprawił przyjaciel wspólnoty ks. Paweł Coutourier, człowiek niezwykle oddany idei ekumenizmu. Był to nie lada wyczyn, gdyż postanowione było, że katolik, który chce wziąć udział w modlitwach ekumeny z Taizé winien przejść procedurę aplikacji o pozwolenie biskupa. Tym samym widzimy, że nadal traktowano ją, jako ośrodek protestancki. Roger nie przypuszczał, jak wiele może mu pomóc znajomość z ks. Coutourem, który przedstawił przeora Taizé metropolicie Lyonu, kard. Garlieremu. Roger po latach podkreślał, że był

69 Zob. K. P a n u ś, Pius XII. Kraków 2008. 70 J. M a n d z i u k, Brat Roger z Taizé…, s. 129. 71 Zob. T. Ż y c h n i e w i c z, Angelo Giuseppe Roncalli. Kalwaria Zebrzydowska 1985.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd189009-01.indd189 189189 22009-11-12009-11-12 12:38:0112:38:01 190 ZUZANNA ZACHARCZUK [24]

on człowiekiem, który zaufał Wspólnocie, namówił go też do wyjazdu do Rzymu. Rzeczywiście kardynał rozumiał cel wspólnoty doskonale. W tym czasie Święte Ofi cjum wydało postanowienie, w którym zakazywa- ło katolikom uczestniczenia w spotkaniach ekumenicznych. Jakże wielki musiał to być cios dla Brata. Nie mógł już dłużej zwlekać. To był czas, by przedstawić swoje plany i racje najwyższemu zwierzchnikowi Kościoła na ziemi – papieżowi. Tak też skromny przeor niewielkiej wspólnoty z burgundzkiej wioski, wybrał się do Stolicy Apostolskiej, by przekonywać Piusa XII do idei ekumenizmu, do tego, że tylko pojednanie może umocnić Kościół, że tylko wspólna modlitwa jest w stanie zamazać mury zbudowane przez historię. Zatem w roku 1948 Roger i Max wybrali się koleją w podróż do Wiecznego Miasta. Dzięki przychylności kardynała poznali tam podsekretarza stanu, później- szego Pawła VI, prałata Jana Chrzciciela Montini, który w tym czasie zajmo- wał się bieżącymi sprawami Kościoła. Brat niezwykle doceniał pomoc i namowy kard. Garliera. „To właśnie ukochany kardynał Galier, otwarty człowiek pełen inicjatywy i pomysłów, wskazał nam drogę”, i dalej: „Sam nigdy nie wpadłbym na pomysł, żeby pojechać na rozmowę” – wspominał wdzięczny Roger72. Prałat Montini natomiast okazał się kolejną przychylną osobą, z którą Brat nawiązał specyfi czną, duchową przyjaźń. Szybko nadszedł też dzień audiencji u papieża, pierwszej w życiu braci. Pius XII usłyszał: „Proszę zostawić otwartą jakąś drogę, nawet bardzo wąską, proszę określić to, co Jego Świątobliwość uważa za istotne przeszkody, ale proszę nie zamykać całkowicie drzwi”73. Jaka mogła być reakcja papieża na tak dramatyczne prośby małego człowieka w białym habicie, który swe przepełnione wiarą serce przyniósł na dłoni? Otóż efekt tej rozmowy nadszedł z kolejnym rokiem, a w nim decyzja Świę- tego Ofi cjum, która dawała szansę katolikom na uczestniczenie w spotkaniach ekumenicznych. Tym razem, bowiem to lokalny biskup miał decydować o tym, czy społeczność katolicka jemu podległa może być częścią ruchu pojednawczego, takiego, jakim było Taizé. Przez tę furtkę, otwartą zapewne na prośbę papieża, przeszedł szybko ukochany przez braci metropolita Lyonu, który zaczął odwie- dzać wspólnotę, a ta upatrywała w nim swego duchowego ojca. Stolica Apostolska powoli otrząsała się po wojennej zawierusze. Pius XII po- dejmował coraz to nowe tematy. W tym miejscu należy zwrócić uwagę na to, że już w roku 1943 w encyklice Mystici Corporis Christi, papież zawracał uwagę na potrzebę jedności chrześcijan. Co oznacza, że sprawa ekumenizmu zauważana przezeń była na długo przed spotkaniem z Rogerem. Tym razem Ojciec Święty zaabsorbowany był Rokiem Świętym 1950, Rokiem Pokoju. Miał też ogłosić dogmat wiary o Wniebowzięciu NMP, odwołując się przy tym po raz pierwszy do nieomylności swojego urzędu. Niektórzy obawiali się wtedy, iż taki prece-

72 K. S p i n k, Brat Roger…, s. 73. 73 T a m ż e, s. 74.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd190009-01.indd190 190190 22009-11-12009-11-12 12:38:0112:38:01 [25] DZIEŁO BRATA ROGERA Z TAIZÉ 191

dens zaogni różnice pomiędzy Kościołem katolickim i Kościołami protestancki- mi74. Ponownie, zatem pod wpływem, kard. Garliera Roger postanowił udać się do Rzymu i wystarać o przyjęcie u papieża. Celu dopiął, lecz nie do końca, gdyż Pius XII w odpowiedzi przytoczył opinię 98 procent biskupów całego świata, któ- ry opowiedzieli się za ogłoszeniem dogmatu na mocy nieomylności Ojca Święte- go w sprawach wiary i obyczajów75. Nic, zatem nie wskórał Brat, ale doskonale wiedział, że do rozmowy przygotowany był dobrze. Miał nawet zredagowany tekst, w którym wykładał swoje racje. Pierwszego listopada 1950 roku wsłuchani w radiową relację, bracia poznali treść konstytucji apostolskiej Munifi centissimus Deus, w której Pius XII ogłosił dogmat o Wniebowzięciu NMP, przywołując przy tym nieomylność swego urzę- du. Roger wspominał ten dzień w następujący sposób: „Kiedy wysłuchaliśmy relacji i dotarło do nas, że papież skorzystał z dogmatu o nieomylności, zdaje mi się, że początkowo nie powiedzieliśmy nic. Dla nas był to dzień żałoby”76 Wydarzenie to zapoczątkowało smutny okres w historii wspólnoty z Taizé, ale bracia nie prze- stali zastanawiać się, jak działać na rzecz pojednania. Chociaż niektórzy znów próbowali związać wspólnotę z protestantyzmem, Roger mocno się temu przeciwstawiał. Podkreślał też, że nie ma zamiaru pozwo- lić, by niektórzy doszukiwali się w jego ekumenie ducha sekciarskiego. Nie zakła- dał przecież nowego Kościoła! Wręcz przeciwnie, chciał powrotu do najczystszej jego postaci. Pragnął złączenia Kościołów niekatolickich z Kościołem rzymskim. O roli swojej ekumeny mówił krótko, miała ona być „małym odblaskiem Kościo- ła”, który będzie kierował swoje światło na wciąż rozdarte jego ciało. O Piusie XII powie kiedyś: „Właściwie zaledwie go znalem. Było w nim coś bardzo godnego czci, ponieważ gorąco kochał Boga, ale był mniej przystępny od tych papieży, którzy przyszli po nim”77. Słowa te są niezwykle symboliczne, gdyż właśnie kolejny pontyfi kat otworzy przed Taizé już nie wąskie drzwi, ale szerokie wrota. Będzie to pontyfi kat Jana XXIII. Bracia nadal modlili się w małym kościółku w Taizé, który został im udo- stępniony dzięki aprobacie ówczesnego nuncjusza w Paryżu, abpa Anioła Józefa Roncalliniego, tego samego, który po śmierci Piusa XII na jesieni roku 1958, wstąpił na tron Piotrowy78. Ten gest przychylności nie był przypadkowy, gdyż okazało się, że cały pontyfi kat papieża Jana XXIII będzie dla wspólnoty otwarciem i wielką nadzieją. Idea pojednania tkwiła bardzo głęboko w sercu Ojca Świętego i nade wszystko chciał położyć kres rozłamowi w Kościele. Samo

74 J. M a n d z i u k, Brat Roger z Taizé…, s. 136. 75 A. B o n i e c k i, Brat…, s. 13. 76 K. S p i n k, Brat Roger…, s. 76. 77 T a m ż e. 78 Należy pamiętać, że Pius XII w ostatniej, prywatnej rozmowie z Rogerem wyraził żal, z powodu niedostatecznego zaangażowania w sprawę ekumenizmu.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd191009-01.indd191 191191 22009-11-12009-11-12 12:38:0212:38:02 192 ZUZANNA ZACHARCZUK [26]

usposobienie papieża wiele mówiło o charakterze jego pontyfi katu. Był rados- nym i ciepłym człowiekiem, który szybko zaskarbił sobie ogromną sympatię wiernych. Co więcej, doczekał się też wyjątkowego poszanowania w oczach protestantów, którzy docenili owoce zwołanego przez Jana XXIII, wbrew opi- niom wielu hierarchów, Soboru Watykańskiego II79. To on zobaczył we wspól- nocie z Taizé „małą wiosnę Kościoła”. Wynik głosowania konklawe zaskoczył braci. Abp Roncalli był już leciwym człowiekiem, a przy tym nie cieszył się wielkim rozgłosem w Kościele. Roger i Max bardzo szybko mieli okazję poznać Ojca Świętego, gdyż już trzy dni po in- auguracji pontyfi katu Jan XXIII przyjął ich u siebie. Podczas tej audiencji papież wykazał całą swą dobroć i przychylność. Jako radosny z natury człowiek, dosłow- nie przyklaskiwał słowom braci, ciesząc się ze wspólności poglądów w dziedzinie pojednania80. Od tego czasu pomiędzy Bratem i Janem XXIII narodziła się więź. „Zaufał nam i zaakceptował nas” – wspominali bracia. Tak samo entuzjastyczna reakcja po spotkaniu wypłynęła ze strony papieża. Opowiadał współpracowni- kom, jak szczególnym było dla niego doświadczeniem. Od tej pory podobne rozmowy aranżowano co roku. A na ich pamiątkę Wspólnotę obdarowano brewia- rzem papieskim81. W efekcie rozmów Święte Ofi cjum zezwoliło na korzystanie z małego kościół- ka w Taizé bez żadnych ograniczeń. Takie decyzje wpływały kojąco na Wspólnotę i pozwalały rozwijać jej skrzydła. Za sprawą tej otwartości do małej burgundzkiej wioski przyjeżdżało coraz więcej ludzi ciekawych życia i dzieła białych braci. Koniec lat pięćdziesiątych to czas, kiedy na sobotnio – niedzielne modlitwy przyjeżdżali pielgrzymi nie tylko z Francji i Szwajcarii, ale i z Niemiec, Holan- dii, a nawet Wysp Brytyjskich. Obok wiernych, Wspólnotę zaczęli odwiedzać też liczni hierarchowie Kościołów protestanckich oraz Kościoła katolickiego. Aż we wrześniu 1960 roku w Taizé zorganizowano pierwsze od przeszło czterystu lat ofi cjalne spotkanie biskupów rzymskokatolickich i pastorów protestanckich. Tych pierwszych było około dwunastu, drugich przeszło pięćdziesięciu. Rozmo- wy trwały trzy dni i dotyczyły dzielenia się wspólną troską duszpasterską o świat. Dwa lata później w sierpniu 1962 roku do Taizé zjechali przedstawiciele koś- ciołów chrześcijańskich, by ofi cjalnie zainaugurować nowo wybudowaną świą- tynię. Na tym bezprecedensowym zgromadzeniu ekumenicznym byli min. pastor Marc Boegner, przewodniczący Federacji Kościołów Protestanckich we Francji, bp Kurt Scharf, jako przewodniczący Rady Kościoła Ewangelickiego w Niem- czech, Kościół katolicki reprezentowany był przez bpa Rouen. Mieli też swoje reprezentacje patriarcha Konstantynopola oraz abp Canterbury. Każda ze stron przemawiała po wielokroć, jedynie Roger w swej skromności nie był w stanie

79 Zob. B. B e j z e, B. D z i w o s z, W. Z i ó ł e k, Jan XXIII i jego dzieło. Warszawa 1972. 80 J. M a n d z i u k, Brat Roger z Taizé…, s. 137. 81 T a m ż e..

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd192009-01.indd192 192192 22009-11-12009-11-12 12:38:0212:38:02 [27] DZIEŁO BRATA ROGERA Z TAIZÉ 193

wykrzesać słowa. W wielkim wysiłku powiedział jedynie: „ Ci, którzy przybywa- ją do Taizé, świadomie lub nieświadomie szukają czegoś, co wykracza poza nich samych. Jeżeli proszą nas o chleb, czy damy im kamienie do oglądania? Oby oni, odwiedziwszy ten kościół Pojednania, zapamiętali nie mury, ale raczej wezwanie do pojednania i uczynili je powszednim chlebem własnego życia”82. W tym samym roku bracia rozwinęli też kolejną formę swojej aktywności Tym razem mowa o pomocy potrzebującym, czyli pierwszym charyzmacie domu w Taizé. Tym, czym zajmował się Roger, kiedy jeszcze zupełnie sam przyjmował pod swój dach uchodźców, kiedy mieszkał w tej malutkiej wiosce pośród nielicznych, zmęczonych życiem biedaków. Otóż w roku 1962 prezydent Charles de Gaulle uznał niepodległość Algierii, co przyniosło kres trwającej blisko osiem lat wojnie83. Niektórzy z braci zamieszkali w Algierii, zakładając tam pierwsze fraternie. Ich rolą miało być przekazywanie obecności Chrystusa i niesienie rado- ści. Takie zadania musiały być bardzo trudne w kraju, w którym do dziś 99 procent mieszkańców stanowią wyznawcy islamu, a warunki życia były niezwykle skromne. Bracia tak samo, jak miejscowa ludność żyli w barakach, utożsamiali w bólu z ubóstwem miejscowych, a ci odpłacali się tolerancją, a wręcz sympatią wobec, jak ich nazywali, braci pokoju. Wszystkie te działania już dawno zauważone i docenione przez Stolicę Apostol- ską, znalazły swoje odzwierciedlenie w zaproszeniu, jakie wystosował Jan XXIII wobec Rogera i jego współbraci. Ojciec Święty ogłosił, bowiem już w styczniu 1959 roku zamiar zwołania soboru powszechnego. Poczynił tę decyzję na przekór poradom swego otoczenia, które podkreślało, że Kościół nie jest jeszcze gotowy na tak wielkie reformy, że warto zaczekać. Papież w swej niezależności poszedł dalej, decydując o zaproszeniu licznych, niekatolickich obserwatorów. Jan XXIII otworzył obrady ostatniego, jak dotąd w Kościele katolickim soboru 11 X 1962 roku. Dzień ten poprzedziły liczne przygotowania, do których utworzono dziesięć komisji, powołano Komisję Centralną i utworzono trzy Sekretariaty. Jednym z nich był Sekretariat Jedności Chrześcijan, a członkami jego zostali Roger i Maks. Był to Sobór pastoralny, co oznacza, że miał przygo- tować Kościół do odjęcia wyzwań epoki i dialogu ekumenizmu. Wprowadził re- formę liturgii, i co wnosimy po powyższej informacji o Rogerze, dopuścił do siebie niekatolickich obserwatorów. Obrady objęły cztery sesje, z których jedynie pierwsza przebiegła w obecności Jana XXIII. Pozostałym trzem przewodniczył jego następca Paweł VI. W ich trakcie obecnych było ok. trzy tysiące ojców soborowych oraz wielu ekspertów. Tak wielkie przedsięwzięcie wzbudziło też szerokie zainteresowanie świata, prowokując rozmaite komentarze. Jedni krytykowali postanowienia Soboru Watykańskiego II, inni chwalili. Według wielu ekspertów doskonałym przykładem ich realizowania stał się pontyﬁ kat papieża

82 K. S p i n k, Brat Roger…, s. 89. 83 Zob. A. K a s z n i k – C h r y s t i a n, Wojna algierska. Łódź 2001.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd193009-01.indd193 193193 22009-11-12009-11-12 12:38:0212:38:02 194 ZUZANNA ZACHARCZUK [28]

Polaka – Jana Pawła II Wielkiego, który jako Karol Wojtyła, arcybiskup-metropolita krakowski, brał udział w rozlicznych dysputach teologicznych trwających w latach 1962-1965 w Rzymie. Przez ten cały czas na miejscu obecni byli dwaj bracia w białych habitach – Roger Schutz i Max Thurian. „Zdaje mi się, że opuściłem tylko dwie ranne sesje” – wspominał przeor Taizé. Wynajmowali mieszkanko, w do połowy opuszczonym domu, gdzie zapraszali uczestników Soboru na skromne posiłki i wspólną modlitwę. W tym czasie mieli okazje do swobodnej wymiany poglądów, bo jak pamiętamy, nie mogli zabierać głosu na auli, gdzie toczono dysputy. Mówi się, że gości liczyli w setkach84. Swój wkład w redagowanie soborowych dokumen- tów wnieśli natomiast za pomocą swoich not, które następnie przedstawiali ojcom soborowym, lub składali w odpowiednich sekretariatach. Rzym poznał braci w ich licznych odczytach. Nagle nadeszła wiadomość o chorobie papieża. Jan XXIII. Już przed otwarciem obrad Soboru wiedział o swojej ciężkiej chorobie. Nie poddawał się, jednak organizm nie był w stanie wytrzymać czwartego wylewu i wygrać z coraz wyższą gorączką. Trzeciego czerwca 1963 roku ze słowami na ustach: „Nie mam innej woli, jak tylko wolę Boga. Ut unum sint”, odszedł błogosławiony, dobry papież Jan XXIII. Zanim, jednak odszedł do Pana udało mu się spotkać z Rogerem i jego dwoma współbraćmi. Audiencja udzielona w bibliotece papieskiej była bardzo długa i niezwykle serdeczna. Przeor Taizé zawsze wierzył, że podczas tego spotkania przemówił Bóg. Ten Sługa Sług Bożych był dla Szwajcara kimś irracjonalnie bliskim, niezmiernie wyjątkowym i ważnym. Kiedy po trzech miesiącach od ostatniej rozmowy, nadeszła wiadomość o śmierci Jana XXIII, Roger powie- dział podobno, że przestało istnieć olbrzymie zaufanie Kościoła. Tak bardzo prze- żył tę stratę, że mawiał o tym, jak łatwo jest przeżyć własną śmierć, w porówna- niu do straty kogoś takiego. Trwał w modlitwie do Jana XXIII. Wkrótce zmarł kard. Garlier. „Odeszli dwaj ludzie, którzy wskazali nam drogę”85 – powiedział swoim współbraciom Roger. Lecz, wedle zwyczaju, konklawe szybko wybrało nowego papieża. Obradowało ono trzy dni, by 21 VI 1963 roku ogłosić powoła- nie na Stolicę Piotrową kardynała Montini, który w dniu intronizacji przyjął imię Pawła VI. Papież ten przewodniczył trzem kolejnym sesjom Soboru. Kontynuo- wał reformę zapoczątkowaną przez swojego poprzednika. Jego dziełem była reor- ganizacja Kurii Rzymskiej, zreformował Kolegium Kardynalskie, wprowadzając ograniczenie udziału w konklawe do lat osiemdziesięciu. W encyklice Humanae Vitae potępił stosowanie antykoncepcji i aborcję. Kategorycznie sprzeciwił się też już wtedy wysuwanym postulatom zniesienia celibatu i uznania kapłaństwa kobiet. A nade wszystko wprowadził postanowienia Soboru Watykańskiego II do całości liturgii.

84 P. B i e l i ń s k i, Do Taizé jak do źródeł…, s. 25. 85 K. S p i n k, Brat Roger…, s. 96.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd194009-01.indd194 194194 22009-11-12009-11-12 12:38:0312:38:03 [29] DZIEŁO BRATA ROGERA Z TAIZÉ 195

Roger dobrze znał obecnego papieża. Wielokrotnie, bowiem wcześniej spotykał się z kard. Montinim w Watykanie i Mediolanie86. Bardzo szanował jego zdanie. Brat mówił o Pawle VI tak: „Kardynał Montini był człowiekiem tak wrażliwym na wszystko, obdarzonym nieprzeciętnym intelektem. Miał wyjątkową zdolność do analizy i syntezy oraz głęboką świadomość niesprawiedliwości istniejących w ludzkiej rodzinie. W jaki sposób będzie kontynuował pogodną i radosną linię Jana XXIII? I dalej wspominał, jak kiedyś marzyło mu się „jakiż to byłby dobry papież”. Zaraz odpowiadał „i był takim”87. Bracia cieszyli się ogromną sympatią Ojca Świętego, zawsze znajdował dla nich czas i starał się dokładnie zrozumieć ich racje. Paweł VI, jak postanowił, tak uczynił i doprowadził obrady Soboru do szczęśliwego końca. Ósmego grudnia 1958 roku zamknięto Sobór. Jego owocami były dokładnie cztery konstytucje, dziewięć dekretów oraz trzy deklaracje. Roger brał udział w pracach nad wszystkimi konstytucjami, tj. Konstytucją o liturgii świętej (Sacrosanctum concilium), Konstytucją dogmatyczną o Kościele (Lumen gentium), Konstytucją o Objawieniu Bo- żym (Dei verbum) i Konstytucją duszpasterską o Kościele w świecie współczesnym (Gaudium et spes) oraz Dekretem o ekumenizmie (Unitatis redintegratio)88. Szczegól- nie ten ostatni dokument był bliski sercu przeora Taizé. Mówił bowiem o wszystkim, czego bracia chcieli dla Kościoła i każdego chrześcijanina, bez rozróżnienia na ob- rządek. Przy tym Wspólnocie bardzo zależało, by każdy pozostał w swoim Kościele, czując jedność chrześcijan. Nie chodziło o wyrwanie wiernych z ich otoczenia, wręcz przeciwnie. Chodziło o coś większego, o tak potrzebne Kościołowi pojednanie duchowe. Bracia nie chcieli nikogo zatrzymywać w Taizé, byli na tym punkcie przeczuleni. Zgromadzenie w burgundzkiej wiosce miało uczyć wspólnej modlitwy, pokazywać, jak iść drogą ekumenizmu, tak, by dalej przekazywać jej szlak w paraﬁ ach, w codziennym życiu. Podporą dla takiego działania stał się wspomniany dekret soborowy Unitatis redintegratio89. W dokumencie czytamy: „Jednym z zasadniczych zamierzeń Drugiego Watykańskiego Świętego Soboru Powszechnego jest wzmożenie wysiłków do przywrócenia jedności wśród wszystkich chrześcijan. Bo przecież Chrystus Pan założył jeden jedyny Kościół, a mimo to wiele jest chrześcijańskich Wspólnot, które wobec ludzi podają się za prawdziwe spadkobierczynie Jezusa Chrystusa. Wszyscy wyznają, że są uczniami Pana, a przecież mają rozbieżne przekonania i różnymi po- dążają drogami, jak gdyby sam Chrystus był rozdzielony”90. Przypomnijmy, że podobnej retoryki używał Roger wiele lat wcześniej. Pamiętamy porównanie Kościoła

86 J. M a n d z i u k, Brat Roger z Taizé…, s. 138. 87 K. S p i n k, Brat Roger…, ss. 97-98. 88 P. B i e l i ń s k i, Do Taizé jak do źródeł…, s 25. 89 Zob. W. H r y n i e w i c z, P. J a s k ó l s k i, Święta tajemnica jedności: dekret o ekumenizmie po dwudziestu latach. Lublin 1988. 90 Zob. W. P o p i e l e w s k i, Razem przy Stole Słowa: w 40 – lecie dekretu II Soboru Watykańskiego o ekumenizmie Unitatis Redintegratio. Poznań 2004.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd195009-01.indd195 195195 22009-11-12009-11-12 12:38:0312:38:03 196 ZUZANNA ZACHARCZUK [30]

do rozdartego ciała Chrystusa. Możemy, zatem w tak prosty sposób doszukiwać się wpływów białego Brata na tenże dekret. Dalej Ojcowie soborowi podają argumenta- cję, która ma skłonić wiernych do pojednania: „Ten brak jedności jawnie sprzeciwia się woli Chrystusa, jest zgorszeniem dla świata, a przy tym szkodzi najświętszej sprawie przepowiadania Ewangelii wszelkiemu stworzeniu. Wszakże Pan świata, który mądrze i cierpliwie dotrzymuje tego, co nam grzesznikom łaskawie obiecał, ostatni- mi czasy wlewa skruchę w rozdzielonych chrześcijan, obﬁ ciej napełnia ich tęskno- tę za zjednoczeniem. Łaska ta porusza bardzo wielu ludzi na całym świecie a także pod tchnieniem łaski Ducha Św. Wśród naszych braci odłączonych powstał i z dnia na dzień zatacza coraz szersze kręgi ruch zmierzający do przywrócenia jedności wszystkich chrześcijan”. Jakże wielką częścią tego nurtu była działalność Wspólnoty z Taizé, pokazały posoborowe lata jej aktywności. Poza całą wykładnią dekret namawia też gorąco wiernych do działania. Zapewnia o przedłożeniu katolikom środków, dróg i sposobów, dzięki którym będą mogli odpowiedzieć wezwaniu Soboru. Zatem dzięki temu zostały określone klarowne, katolickie zasady ekumenizmu, do które- go wierni zostali wręcz wezwani. Godnym zauważenia jest również fakt, iż dekret nie przekreślił dorobku „braci od nas odłączonych”, nakazując jego poszanowanie. Tak owocnie zakończył swoje obrady Sobór Watykański II. Roger z obecnym wraz z nim w Rzymie braćmi powrócił do Taizé, by kontynuować dzieło pojednania. Teraz spokojny o losy ekumenizmu, z ogromnym wsparciem Kościoła katolickiego. Wracał też bogaty w wiele doświadczeń i nowych przyjaźni. Wśród bliskich znajomych znaleźli się prawosławni z Grecji i Rosji, protestanci z USA, którzy bardzo zabiegali o przyjazd braci do Stanów Zjednoczonych, biskupi Ameryki Południowej oraz patriarcha Konstantynopola – Antenagoras. Chciał on stworzyć prawosławny odpowiednik Wspólnoty z Taizé, lecz Roger był bardzo sceptycznie nastawiony do tego pomysłu. Wolał gościć mnichów konstantynopo- litańskich u siebie i tak też się z czasem stało. Z Antenagorasem łączy się jeszcze jedna ważna sprawa. Otóż 5 XII 1965 roku papież Paweł VI i patriarcha Konstantynopola odwołali ekskomuniki, którymi w 1054 roku obłożyli się nawzajem dostojnicy Kościoła rzymskiego i konstantynopolitańskiego. Mimo tak wielu zacnych efektów posoborowych, oceniano go różnie. Jedni uważali, że odwrócił Kościół od tradycji, drudzy, że pozostawił go zbyt konser- watywnym. Niewątpliwie, jednak dla ekumenizmu zrobił wiele. A to pomogło Wspólnocie w burgundzkiej wiosce skupić się na swoim trzecim charyzmacie, jakim była ewangelizacja młodzieży. W czasach rozwijającej się popularności Taizé miało kolejnego wielkiego przyjaciela w osobie papieża Jana Pawła II Wielkiego, którego Roger poznał już w trakcie obrad Soboru i jego działalności, której przykładem może być chociażby encyklika Ut unum sint, w której mówił o potrzebie ekumenizmu91.

91 Zob. J a n P a w e ł II, Encyklika Ut unum sint Ojca Świętego Jana Pawła II o działalności ekumenicznej. Poznań 1995.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd196009-01.indd196 196196 22009-11-12009-11-12 12:38:0412:38:04 [31] DZIEŁO BRATA ROGERA Z TAIZÉ 197

Na początku istnienia Wspólnoty z Taizé, nic nie wskazywało na to, że stanie się ona z czasem centrum młodzieży chrześcijańskiej, że będą odwiedzać ją tłum- nie poszukujący i głęboko wierzący i, że przy tym bracia rozwiną jeszcze bardziej swoją działalność charytatywną. O zaskoczeniu, jakie przeżył Roger mówił tak: Gdy zaczynaliśmy w 1940 r. do głowy nam nie przyszło, że przybędą młodzi ludzie. Ale w końcu u nas się znaleźli! Tłumaczyliśmy sobie, że może to tylko na jakiś czas, a potem odejdą. A oni wciąż przyjeżdżali…Nie byliśmy na to przygotowani, nawet nie bardzo się staraliśmy ich zatrzymać. Wiedzieliśmy, że najważniejsza jest prostota życia i serca, przyjęcie z uwagą, gotowość wysłuchania. Nie mieliśmy wtedy zbyt wiele, ale okazaliśmy zaufanie. I oni odpłacili się nam tym samym, a to bardzo dużo – zyskać zaufanie młodych pokoleń. Nie zapominamy, że wielu trzyma się z dala, odsuwa, słabnie ich zaufanie do Boga, do Chrystusa. Oni nie przyjadą do Taizé, dlatego wyjeżdżamy na inne kontynenty, aby móc ich wysłuchać. I u nich zostaje- my, tworząc malutkie wspólnoty, które mieszkają z najbiedniejszymi, np. w Ban- gladeszu, gdzie nasi bracia żyją od trzydziestu lat. Aby zostać zaakceptowanym, trzeba zgodzić się na warunki życia najbiedniejszych. Prostota jest ewangelicz- ną rzeczywistością, która daje zaufanie i, która je dostrzega. Dzięki temu może- my spotykać, słuchać, odnajdować ufność w młodych ludziach i podtrzymywać ją przez wiele lat”92. Zatem ku wielkiemu zaskoczeniu bracia już od końca lat pięćdziesiątych za- częli gościć w Taizé coraz więcej młodych, którzy przyjeżdżali, by się wspólnie modlić. Byli to pielgrzymi z Francji, Szwajcarii, Niemiec, Holandii, Wielkiej Bry- tanii i wielu innych krajów. Mały, romański kościółek, z którego korzystali prze- stał mieścić wszystkich wiernych. Wspólnota postanowiła wybudować dla mło- dzieży miejsce spotkań oddalone od ich domu o cztery kilometry. Siłą własnych rąk planowali postawić jakąś osłonę dla podróżnych i barak, w którym mogliby się gromadzić. Jednak niemiecka organizacja „Znak pokuty” przysłała swoich przedstawicieli, którzy zaoferowali, że zgromadzą środki ﬁ nansowe i ludzi do budowy nowego kościoła. Roger bardzo wzbraniał się przed takim rozwiązaniem, gdyż, jak pamiętamy jednym z założeń Wspólnoty z Taizé było utrzymywanie się z pracy własnych rąk i nie przyjmowanie jakichkolwiek darowizn, a nawet spad- ków. Do tego stopnia, że ziemię, którą kupił w roku 1940 przepisał na miejsco- wą spółdzielnię mleczarską i hodowlaną o nazwie Copex, tak, by wszystko było własnością ogółu. Siła argumentów otoczenia zaważyła w końcu na obiekcjach Rogera i zaaprobował pomysł. Jeden z braci był z wykształcenia architektem. Nowa świątynia miała powstać według jego projektu. Budowa ruszyła. Pracowali na niej młodzi Niemcy, którzy codziennie po pracy myli się, przebierali i przychodzili na wieczorną modlitwę. W tym miejscu warto przypomnieć, czym zajmowała się Wspólnota tuż po wojnie

92 A. B o n i e c k i, Brat…, s. 13.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd197009-01.indd197 197197 22009-11-12009-11-12 12:38:0412:38:04 198 ZUZANNA ZACHARCZUK [32]

– pomagała jeńcom niemieckim, a teraz kolejne pokolenie pomagało jej. Budowę ukończono w lipcu 1962 roku, a jej efekt nazwano „kościołem Pojednania”. Roger tak o nim mówił: „Oby oni, odwiedziwszy ten kościół Pojednania, zapamiętali nie mury, ale raczej wezwanie do pojednania i uczynili je powszednim chlebem własnego życia”93. Jak widać Brat nie był zachwycony budowlą. Nie o to chodzi- ło mu całe życie. Nie o formę, ale o treść. A jednak już wiosną 1963 roku było w nowym kościele zbyt mało miejsca dla wszystkich wiernych. Dlatego osiem lat później rozebrano fasadę i wstawiono olbrzymie drzwi, które umożliwiły do- kooptowanie do budynku wielkich namiotów. Nadal pozostawała do rozwiązania kwestia noclegu, miejsca, gdzie podróżni mogli się zatrzymać. Dlatego Wspólno- ta kupiła okazyjnie, duże, używane namioty, by ugościć w ten sposób młodych. Wraz z młodzieżą przyjeżdżali i dorośli a wraz z nimi powiększała się też Wspól- nota braci. Dołączyli do nich przedstawiciele takich krajów, jak Holandia, Sta- ny Zjednoczone, czy Wielka Brytania, co nadało jej charakter międzynarodowy. By uświadomić młodym problemy Kościoła, w 1966 Roger napisał kolejną po Regu- le i innych publikacjach książkę. Nosiła ona znamienny tytuł Jedność w pluralizmie i pokazywała pozytywny obraz pluralizmu, jednocześnie wskazując drogę dialogu. Ale to nie poczytność swoich tekstów cenił sobie Brat najbardziej. Uważał, bowiem, że tuż po napisaniu książki staje się ona nieważna. Wolał dialog, w którym na bie- żąco mógł dzielić się swoimi przemyśleniami i spostrzeżeniami. To zamiłowanie do dysputy skłoniło Brata do podjęcia ogromnego wyzwania. Skoro tylu młodych szukało w Taizé odpowiedzi na nurtujące ich pytania, dlaczego nie pozwolić im na- radzić się w dużym gronie? Z tą ideą wybrał się Roger do Ojca Świętego. Reakcja Pawła VI rozwiała wszelkie wątpliwości. Papież z entuzjazmem namawiał braci do czynu. Ów projekt nazwano „Soborem młodych” i zaplanowano go na Wielka- noc 1970 roku, ale zrealizowano dopiero cztery lata później. Wzięli w nim udział zarówno przedstawiciele papieża, patriarchy Konstantynopola, arcybiskupa Canter- bury i zwierzchników Kościołów protestanckich, ale i czterdzieści tysięcy wiernych, a Roger wydał List do ludu Bożego. Jednak w obliczu wielu złożonych problemów Kościołów i kryzysie wiary świata zachodniego, kolejne spotkania „soboru”, poza jego otwarciem nie odbyły się. Bracia skupili się bardziej na życiu Wspólnoty, dołą- czyli do nich katolicy. Czasem pojawiały się też pytania o sens pozostania w Taizé. Chcieli, pomagać potrzebującym a tych było mnóstwo w bardzo odległych krajach. Ale zarzucili szybko taki pomysł. Było coś irracjonalnego w przywiązaniu to tego miejsca. To samo, co przywiodło trzydzieści lat wcześniej Rogera, co sprawiło, że mógł pomagać biednym, co przyciągało wiernych i wątpiących, a nawet ukochaną matkę Rogera, która w 1973 roku w domu Genowefy dokonała żywota. Brat posta- nowił, że wraz z braćmi będzie podróżował, ale ich domem pozostanie Taizé. Podczas jednej z takich podróży, wyjazdu znaczącego, bo do Kalkuty, pracował razem z młodzieżą wśród najuboższych. Cieszył się tą sposobnością, gdyż uwa-

93 K. S p i n k, Brat Roger…, s. 89.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd198009-01.indd198 198198 22009-11-12009-11-12 12:38:0412:38:04 [33] DZIEŁO BRATA ROGERA Z TAIZÉ 199

żał, że w pracy bardzo dobrze poznaje się ludzi. Owocem tej przyjaźni był Drugi list do ludu Bożego. W kalkuckiej dzielnicy nędzy pomogła urządzić się braciom sama Matka Teresa, która, jak wiemy pozostała w wielkiej przyjaźni z przeorem Taizé. Owocem jej były liczne publikacje, jak np. Maryja Matka Pojednania94 Listy takie od tej pory pisał Roger co roku, z każdej swojej podróży, przekazując w nich rady i dywagując nad najbardziej palącymi problemami. Ogłaszane były każdego roku przy okazji odbywających się na przełomie grudnia i stycznia Eu- ropejskich Spotkań Młodych, nazywanych też Pielgrzymką Pojednania przez Zie- mię. Na nich młodzież z różnych krajów dzieliła się duchowym bogactwem naro- dów, wyznań, wspólnot i poszczególnych osób, aby otwierać drogi pojednania95. Pierwsze takie spotkanie odbyło się w Paryżu. Rolę gospodarza pełniły też takie miasta, jak Barcelona, Rzym, Wiedeń, Londyn, Wrocław, Kolonia, Buda- peszt, Praga, Monachium, Stuttgartt, Hamburg, Mediolan, Warszawa, Zagrzeb, Genewa, Bruksela czy Lizbona. Młodzież podejmowana była przez parafi e i za- kwaterowywana w rodzinach, które zdecydowały się w ten sposób wesprzeć dzieło pojednania lub w placówkach publicznych takich, jak szkoły i sale gimnastyczne. Pielgrzymi wspólnie modlili się i spożywali posiłki. Ponad to uczestnicy spotkania wybierali jedną z czterech grup, do której następnie przynależeli. Są nimi: uczestnictwo w życiu parafi i; uczestnictwo w życiu parafi i połączone z pomocą w ekipie pracy; uczestnictwo w życiu parafi i połączone ze śpiewaniem w chórze; przeżywanie poranków w ciszy z wprowadzeniem biblijnym. Dzień taki przypo- minał codzienność Taizé. Otóż zaczynał się śniadaniem w miejscu noclegu, dalej był czas na modlitwę w parafi i, później uczestnicy dzieleni na małe, międzyna- rodowe grupki, skupiali się na refl eksji nad problemami sowimi i innych. Dalej był czas na posiłek, po którym wszyscy przystępowali do wspólnej modlitwy. Po modlitwie bracia z Taizé zajmowali młodzież prowadzonymi przez siebie za- jęciami. Po nich kolacja i wieczorna modlitwa. Na europejskich spotkaniach młodych zrodziła się też cudowna tradycja wi- tania Nowego Roku. Otóż w noc sylwestrową, godzinę przed północą wszyscy modlili się wspólnie o pokój. Tuż po północy, zaś bawili się i radowali. Pierwsze- go dnia Nowego Roku uroczysty obiad żegnał uczestników spotkania. Zarówno Europejskie Spotkania Młodych, jak i spotkania w Taizé nie posiadają żadnych sponsorów. Wszystkie koszty pokrywają bracia i w części ich goście. W swej pracowitości i wielkiej woli serca udało się Wspólnocie stworzyć w ma- łej burgundzkiej wiosce prawdziwą stolicę młodych. Wszyscy przyjmowani byli z ciepłem i radością. Na pielgrzymów czekały olbrzymie namioty lub baraki wy- posażone w piętrowe łóżka. W kościele wszyscy, poza osobami w podeszłym wieku, siedzieli na podłodze. Posiłki, przygotowywane przez braci, spożywane były

94 Zob. R o g e r z T a i z é, M a t k a T e r e s a z K a l k u t y, Maryja Matka Pojednania. Kato- wice 1997. 95 P. B i e l i ń s k i, Do Taizé jak do źródeł…, s. 25.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd199009-01.indd199 199199 22009-11-12009-11-12 12:38:0512:38:05 200 ZUZANNA ZACHARCZUK [34]

na świeżym powietrzu i w jednorazowych naczyniach. Menu niezwykle proste, czasem bywało jedynie kubkiem mleka z kruchymi ciasteczkami. Jak już wiemy, nie forma liczy się dla braci a treść i wiara młodych. Jak zauważa ks. prof. Józef Mandziuk, specyfi ka Wspólnoty z Taizé wynikała z tego, że każdy w spotkaniach znajdował część tradycji swojego Kościoła: katolicy mieli Eucharystię, protestanci zaś pogłębienie refl eksji nad Biblią, prawosławni ikony i wielogłosowe śpie- wy96. Kręgosłupem całego dzieła była modlitwa. A, jak pamiętamy Roger nigdy nie narzucał nikomu jej formy. Wychodził z założenia, że powinniśmy rozmawiać z Bogiem tak, jak potrafi my a On i tak nas zrozumie i wysłucha. Przecież sam, gdy był jeszcze dzieckiem wątpił w modlitwę, a teraz była ona fundamencie całe- go życia Wspólnoty. Nadal też, wzorem samych początków Taizé, obowiązywała modlitwa trzy razy dziennie. Ponad to podróżni wybierali jedną z grup, zupeł- nie tak, jak w trakcie Europejskich Spotkań Młodych. Zespoły te dzieliły się na: „grupę źródeł wiary”, w której następowała wspólna refl eksja nad rozumieniem i przeżywaniem wiary, „grupa pracy”, która zajmowała się logistyczną stroną tak dużego przedsięwzięcia, jak spotkanie młodych. Trzecią grupą była „biblijna”, gdzie młodzi odbierali swoisty kurs formacji biblijnej. Wreszcie mamy czwartą grupę, „ciszy”. Ta ostatnia była odseparowaną częścią, w której uwagę kładziono na kontemplację, refl eksję i zadumanie. W niej najczęściej przebywali coraz licz- niejsi dorośli pielgrzymi. Wszyscy jednak przerywali swoje obowiązki, by trzy razy dziennie zebrać się w kościele Pojednania i uczestniczyć we wspólnej modlitwie. Na tę zaś składało się: czytanie biblijne, moment ciszy, prośby skierowane do Boga, „Ojcze nasz”, modlitwa Brata Rogera, którego delikatny głos zawsze wzbudzał ogromną sympatię oraz słynny śpiew. To właśnie dzięki melodyjno- ści wspólne modlitwy w Taizé nabierały charakteru medytacji. Do ich powstania przyczyniali się znani twórcy francuskiej muzyki liturgicznej Jacques Berthier i jezuita o. Joseph Gelineau. W piątkowy wieczór następowała adoracja krzyża. Modlitwa ta była jednym z najgłębszych duchowych przeżyć w Taizé. Następne- go dnia, w sobotę zgromadzeni celebrowali święto światła upamiętniające zmar- twychwstanie Chrystusa. Warto przypomnieć, że białe habity braci miały symbo- lizować właśnie tę radość zmartwychwstania. Na początku nosili je okazjonalnie, uważając, że nie nadają się do pracy. Lecz, gdy Roger przebywał w Kalkucie, Matka Teresa zaczęła go przekonywać, że ludzie potrzebują symboli. Własno- ręcznie uszyła mu wtedy habit z cieniutkiego materiału. Sobotniemu nabożeństwu towarzyszył blask świec, który obecni w kościele Pojednania przekazywali sobie z rąk do rąk. Kulminacją całego tygodnia pracy, kontemplacji, nauki i modlitwy była Niedzielna Msza św., którą koncelebrowali wszyscy obecni księża, nierzadko pod przewodnictwem biskupa. Nawet wtedy dbano, by nikt nie poczuł się pominięty, by nikt nie był poza wspólnotą modlitwy. Otóż każda część kanonu eucharystycznego była czytana w innym języku. Wszystko to wygląda tak samo

96 J. M a n d z i u k, Brat Roger z Taizé…, s. 134.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd200009-01.indd200 200200 22009-11-12009-11-12 12:38:0512:38:05 [35] DZIEŁO BRATA ROGERA Z TAIZÉ 201

dziś. Tak samo przyjmowani są młodzi, to samo bogactwo wiary dostają do swych serc, tak samo uczeni są pojednania w modlitwie. Jest jednak coś, czego wszystkim, nie tylko gościom Taizé, nie tylko samej Wspól- nocie, ale i całemu Kościołowi zabrakło – nie ma już Rogera. Nie ma jego zgarbionej sylwetki, nie ma cichego, ciepłego głosu i pełnego ojcowskiej dobroci spojrzenia. Jest natomiast całe serce tego cichego białego człowieka. Jego sercem jest dzieło Taizé. A ono trwa niezmiennie i tak jak dawniej każdy, który zjawi się u braci w burgundzkiej wiosce otrzyma karteczkę, na której przeczyta: „Przybycie do Taizé wiąże się z zaproszeniem do pójścia ku źródłom Ewangelii przez modlitwę, ciszę, poszukiwanie. Gromadzimy się tu po to, aby odkryć – może na nowo – sens własnego życia, odnowić zapał, przygotować się do podjęcia odpowiedzialności po powrocie do siebie, pamiętając słowa św. Jana: Jezus Chrystus przyszedł na świat, nie aby go sądzić, ale by przez Niego każdy człowiek był zbawiony, pojednany”97.

4. Śmierć i pogrzeb Brata Rogera Dzieło Rogera powstawało przez całe jego życie. Poczynając od lat dziecię- cych, gdy odbierał od rodziców i ukochanej babki wychowanie, dzięki któremu jego serce było otwarte na krzywdę bliźniego, przez lata nauki przeplatanej cho- robą, aż do czasu, gdy umarł w małej burgundzkiej wiosce. Przez wszystkie te lata Brat zachowywał pogodę ducha, trwał w ciężkiej pracy i uczył ludzi otwierania się na innych, bo w nich był Chrystus. Poszukującej młodzieży powtarzał zawsze: „Bóg nikogo nie skazuje na bezruch, nigdy nie zamyka dróg, zawsze wskazuje nowe, choćby bardzo wąskie”98. Tak zagrzewał ich do działania. Chciał, by pielgrzymi wyjeżdżający z Taizé zaszczepiali ducha Wspólnoty w swoich paraﬁ ach. Nie ważne było w jakim obrządku będą szukać miłości Bożej, ważne, żeby ją zna- leźli i kierowali ku niej innych. To przesłanie traﬁ ło do bardzo wielu serc, dzięki czemu Wspólnota z Taizé do dziś odgrywa swoją, niebagatelną i wyjątkową rolę w życiu Kościoła i wszystkich wiernych chrześcijan. Wszyscy, bez względu na wyznanie przyjmowani byli przez braci z ciepłem i zrozumieniem. Każdy mógł liczyć na dach nad głową i posiłek a przede wszystkim na wspólną gorąca modlitwę w kościele Pojednania. Celebrowali razem chwilę. Roger nie lubił być ponaglany. Uważał, że nie można zapatrywać się na przeszłość, jak i wybiegać za daleko w przyszłość. Chciał otwierać się na teraź- niejszość, na ludzi, którzy go potrzebowali. Zarówno przyjeżdżających do Taizé, ale i żyjących w odległych, biednych krajach. Dlatego też od roku 1975 Brat za- czął odwiedzać najuboższych. W biedzie tych ludzi uderzało go najbardziej to, jak zranione mają serca. Robił wszystko, by złagodzić w nich ból cierpienia. Przy tym wzbudzał ogromną sympatię i zaufanie dzieci. Jeden ze współbraci argumentował

97 P. B i e l i ń s k i, Do Taizé jak do źródeł…, s. 26. 98 K. S p i n k, Brat Roger…, s. 105.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd201009-01.indd201 201201 22009-11-12009-11-12 12:38:0512:38:05 202 ZUZANNA ZACHARCZUK [36]

to następująco: „On ma wielkie doświadczenie i wyjątkową intuicję, ale w jego sercu jest też coś dziecięcego. Przeżywa wszystko w sposób bardzo bezpośredni. Właściwie nie ma w nim poczucia upływu czasu”99. Ale doskonale wiemy, jak wielkie było doświadczenie założyciela Taizé. Dzielił się nim z bliźnimi. Uważał, bowiem, że ludzi nie interesują idee, ale to, jak mają przeżywać każdy dzień. W tej mrówczej pracy Wspólnota nie była zawsze osamotniona. Szybko po- jawiły się organizacje i ludzie, chcący chociaż w najmniejszy sposób wesprzeć dzieło pojednania. Na początku byli to nieliczni mieszkańcy Taizé, którzy z ra- dością przyjęli nowego sąsiada, młodego chłopaka ze Szwajcarii, studenta z tysią- cem pomysłów i wielką wolą pomocy. Potem pojawiła się tam ukochana siostra Rogera, Genowefa, by opiekować się sierotami wojennymi, dalej organizacje, młodzi Niemcy, którzy własnymi siłami wybudowali „kościół Pojednania” i duchowni wielu Kościołów, którzy z sympatią i zrozumieniem podchodzili do braci. Jednak nigdy nie przyjęli żadnej materialnej darowizny. To miłość do jednego Boga i zrozumienie umacniała Wspólnotę w siłę. Ogromny wkład w budowa- nie autorytetu Rogera wnieśli wszyscy zaprzyjaźnieni z nim dostojnicy Kościoła. Należy pamiętać o jego niesamowitej więzi z Pawłem VI i zrozumieniu, jakie odnalazł w Janie XXIII, a nade wszystko dla nas Polaków znaczenie ma przy- jaźń Brata z Janem Pawłem II, papieżem, który połączył w sobie cnoty obydwu swoich poprzedników. Papież –Polak regularnie przyjmował w swoich aparta- mentach starszego od siebie Rogera. Długo rozmawiali i doskonale się rozu- mieli. „Jan Paweł II przyjmował mnie, co roku na prywatnej audiencji i zawsze wtedy myślałem o trudnych doświadczeniach jego życia: w dzieciństwie stracił matkę, jako młody człowiek ojca i jedynego brata. Powtarzałem sobie: postaraj się znaleźć słowa, które sprawią mu radość, a może nawet pocieszą jego serce, mówiłem mu, więc o nadziei, którą odkrywamy w młodych ludziach i zapewnia- łem go o zaufaniu, jakie pokłada w nim nasza Wspólnota”100 – wspominał Brat. W 1986 roku Ojciec Święty przybył do Taizé. Wcześniej był tam dwukrotnie jako Karol Wojtyła, arcybiskup krakowski. Podczas ostatniej wizyty w burgundzkiej wiosce, siedząc na wyplatanym fotelu w kościele Pojednania, papież zwrócił się do młodych: „ Papież, tak jak wy, pielgrzymi i przyjaciele Wspólnoty, przybył tu na chwilę, ale do Taizé przybywa się jak do źródła. Wędrowiec zatrzymuje się, zaspakaja pragnienie i rusza w dalszą drogę. Wiecie, że bracia nie chcą was za- trzymać. Chcą w modlitwie i ciszy pozwolić wam pić wodę żywą obiecaną przez Chrystusa, poznać Jego radość, Jego obecność, odpowiedzieć na Jego wezwanie, byście mogli później wyruszyć i świadczyć o Jego miłości, służąc braciom w waszych paraﬁ ach, w waszych miastach i wioskach, w szkołach, na uczelniach i we wszystkich miejscach pracy”101. Nikt inny nie mógł tak trafnie ująć całości

99 K. S p i n k, Brat Roger…, s. 109. 100 Cyt. za www.taize.fr/pl_article6726.html, data ostatniej aktualizacji: 15.04.2008. 101 T a m ż e.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd202009-01.indd202 202202 22009-11-12009-11-12 12:38:0612:38:06 [37] DZIEŁO BRATA ROGERA Z TAIZÉ 203

dzieła Rogera i jednocześnie docenić zaangażowania innych braci. Co więcej Jan Paweł II uważał, że ekumenizm jest pierwszą troską duszpasterską w jego posłu- giwaniu i pragnął wsparcia w postaci modlitwy braci. Papież udzielał swojemu przyjacielowi Komunii świętej, kiedy tylko miał ku temu możliwość. Kardynał Stanisław Dziwisz mówił, że nie było w tym nic dziwnego, gdyż „wiara w Eucha- rystię Brata Rogera była całkowicie taką wiarą, jak wiara papieża”102. Symboliki doszukujemy się w fakcie, iż po śmierci tego Wielkiego Papieża, na uroczystoś- ciach pogrzebowych, schorowany, cichy Szwajcar, poruszający się na wózku in- walidzkim przyjął Ciało Chrystusa z rąk kardynała Józefa Ratzingera, który kilka dni później zasiadł na Tronie Piotrowym jako Benedykt XVI. Na wzgórzu w Taizé wciąż zbierali się młodzi. Odejście ukochanego papieża młodzieży – Jana Pawła II, spowodowało, że jeszcze gorliwiej szukali Boga, kontaktu z bliźnim i tego wewnętrznego spokoju, jaki płynął z oczu Ojca Świętego. To wszystko znajdowali w Rogerze, we Wspólnocie, podczas Europejskich Spot- kań Młodych i towarzyszącej temu modlitwie. Nikt nie spodziewał się, co może przynieść kolejny dzień spokojnego życia w Taizé. Bracia nigdy nie musieli bać się o siebie i swoich gości. Pielgrzymi zawsze pełni spokoju i młodzieńczej ra- dości, kontemplowali każdy dzień w tej małej, wyjątkowej wiosce. Okolica była spokojna i przytulna. Czasem kilku chłopców sprawowało dyżur, by upewnić się, że wszystko dzieje się dobrze. Jednak stała się rzecz najgorsza, niewyobrażalna i szokująca. Autorka niniejszej pracy doskonale pamięta chwilę, w której świat obiegła wiadomość – Brat Roger z Taizé został zamordowany! Był ciepły miesiąc – sierpień, dokładnie jego szesnasty dzień. Brat był już po swoich okrągłych dziewięćdziesiątych urodzinach. Cieszył się każdym dniem, każdą minutą spędzoną z ukochaną młodzieżą. Właśnie celebrowano wieczorną modlitwę w kościele Pojednania. Roger kończył czytać fragment Pisma Świętego i pogrążał się w modlitwie ze zgromadzonymi. Nagle z tłumy wybiegła kobieta i kilkakrotnie wbiła przeorowi Taizé nóż w gardło i plecy. Wszyscy byli w szoku, nie wiedzieli, co zrobić, nie zdążyli zareagować. Morderczyni spokojnie wróciła na swoje miejsce, klęknęła i zaczęła się modlić. Pielgrzymi pojmali ją i oddali w ręce po- licji. Niestety szybka reanimacja nie pomogła Rogerowi. Ciosy traﬁ ły w tętnicę szyjną – nie było już szansy. Ten cudowny człowiek skonał w sercu Wspólnoty po kilkunastu minutach od ataku. Luminita Solcanu przyznała się do winy. Ta nie- spełna rozumu Rumunka tłumaczyła podczas przesłuchania, że nie chciała zabić, że pragnęła jedynie zwrócić na siebie uwagę przeora, ponieważ chciała go ostrzec przed spiskiem, jak to określiła „franko-masońskim”. Niestety śledztwo wykazało, co innego. Poprzedniego dnia kobieta kupiła nóż w pobliskim Cluny, doskonale wiedziała, co robi zadając kilkakrotnie dokładne ciosy. Ponad to widniała w spisie pacjentów szpitala psychiatrycznego w Jassa w Rumunii, cierpiąc na obłęd typu paranoidalnego. Taka też była ekspertyza biegłych. Fakt ten oczywiście nie zwolnił

102 A. B o n i e c k i, Brat…., s. 13.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd203009-01.indd203 203203 22009-11-12009-11-12 12:38:0612:38:06 204 ZUZANNA ZACHARCZUK [38]

morderczyni od odpowiedzialności, lecz stał się okolicznością łagodzącą wyrok. Roger umarł, odszedł wśród swoich braci i ukochanych pielgrzymów, którzy przez całą noc przerażeni gorąco modlili się w świątyni. Brat miał taki zwyczaj, że zawsze po wieczornej modlitwie zostawał w „kościele Pojednania”, by wysłuchać problemów innych. Tym razem pozostał na zawsze. Kiedyś powiedział: „Nie chcę żyć nie będąc z innymi, nie towarzysząc im, nie słuchając ich i nie pozwalając, by mnie to tak wciągało. Czasami, kiedy ich słucham, zapominam, która godzina i nie chcę tego wiedzieć”103. Teraz Brat Roger ma na to całą wieczność. W ostatnim pożegnaniu udział wzięło ponad dziesięć tysięcy osób. Było to dwudziestego trzeciego dnia sierpnia o godzinie czternastej w kościele Pojed- nania w Taizé. Uroczystości przewodniczył kard. Walter Kasper, kierujący Papie- ską Radą Popierania Jedności Chrześcijan. Wraz z nim Mszę św. koncelebrowali trzej bracia ze Wspólnoty, a wśród nich brat Marek z Polski, ten sam, którego Roger często prosił o rozmowy o Polsce. Wśród obecnych była młodzież, dorośli, przedstawiciele Kościołów i politycy krajów Europy. Kard. Kasper podczas Litur- gii mówił o zmarłym, jako jednym z największych ojców i mistrzów duchowych naszych czasów. Wspólnota miała już przełożonego, którego Roger dawno wyznaczył na swego zastępcę. Był nim brat Alois. Osobiście witał on przybyłych na pogrzeb a w szcze- gólności ukochaną siostrę założyciela Taizé – Genowefę słowami: „W imieniu Wspólnoty z Taizé, chciałbym podziękować wszystkim za obecność i wsparcie w tej godzinie, kiedy żegnamy naszego Brata Rogera. Dziękuję przedstawicielom Kościołów prawosławnego, katolickiego, protestanckiego i anglikańskiego. Dzię- kuję przedstawicielom władz państwowych z Niemiec, Francji, Rumunii i innych krajów. Chciałbym wyrazić naszą wdzięczność i miłość dla Genowefy, drogiej siostry Brata Rogera, jej rodziny, i wszystkich, dla których jest matką i babcią. Brat Roger otworzył drogę i prowadził nas po niej z niezwykłą energią i odwagą. Jego wewnętrzne przekonania pozwalały mu iść niestrudzenie naprzód. Wymie- nię tylko dwa z nich. Brat Roger często powtarzał: >>Bóg jednoczy się z każdą istotą ludzką bez wyjątku<<. Ta ufność była i będzie oparciem dla ekumenicznego powołania naszej małej Wspólnoty. Wraz z całym Kościołem pragniemy w to wierzyć i chcemy zrobić wszystko, aby wyrazić to naszym życiem. Brat Roger nosił w sercu każdego człowieka, a w szczególności młodych ludzi i dzieci. Chcielibyśmy nadal podążać tą dro- gą. I drugie przekonanie: Brat Roger stale powracał do ewangelicznej wartości, jaką jest dobroć serca. To nie puste słowo, ale siła zdolna przemieniać świat, gdyż działa przez nią Bóg. W obliczu zła dobroć serca może okazać się bezbronna, krucha, ale życie oddane przez Brata Rogera jest dowodem na to, że to pokój Boży zwycięży ostatecznie w każdym z nas. Brat Roger nie chciał, aby w koście- le wypowiadano zbyt wiele słów, dlatego chciałbym zakończyć modlitwą: Boże

103 K. S p i n k, Brat Roger…, s. 161.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd204009-01.indd204 204204 22009-11-12009-11-12 12:38:0712:38:07 [39] DZIEŁO BRATA ROGERA Z TAIZÉ 205

dobroci, prosimy Cię o przebaczenie dla Luminity Solcan, która w akcie choroby zakończyła życie brata Rogera. Wraz z Chrystusem na krzyżu mówimy Ci: Ojcze, przebacz jej, bo nie wiedziała, co czyni. Duchu Święty, modlimy się w intencji narodu rumuńskiego i młodych Rumunów, których tak w Taizé kochamy. Chry- ste pełen współczującej miłości, dzięki Tobie możemy trwać w komunii z tymi, którzy odeszli przed nami, i pozostawać blisko nich. Oddajemy w Twoje ręce naszego brata Rogera. On już ogląda to, co niewidzialne. Ty nas teraz przygoto- wujesz – tak jak jego przygotowałeś – do przyjęcia Twego światła”104.Już wtedy nowy przeor Wspólnoty zapewnił wszystkich, iż Wspólnota pozostanie na swojej drodze i będzie kontynuowała dzieło zapoczątkowane przez Rogera. „Oﬁ ara życia Brata Rogera jest świadectwem, że pokój Boży będzie miał ostatnie słowo dla każdej i każdego na naszej Ziemi”. Bożemu miłosierdziu powierzył nie tylko oﬁ a- rę, ale i morderczynię, a bracia modlili się za młodych Rumunów. Ten cudowny człowiek, pełen miłości, współczucia i zrozumienia, spoczął w ukochanej francuskiej wiosce Taizé – w sercu dzieła swojego życia, dzieła pojednania. Pochowano Go przy starym, romańskim kościółku, w którym modlił się kiedyś razem z pierwszymi trzema współbraćmi. Brat Alois dotrzymał słowa i Taizé pozostało sobą. Najciekawsze jest to, że jest on katolikiem. Czyż może być piękniejsze wykończenie dzieła Rogera? Nowy przeor Taizé urodził się w czerwcu 1954 roku w Bawarii. Habit Wspólno- ty przyjął w 1974. Brat wyznaczył go na swojego następcę zgodnie z zapisami Reguły, podczas Rady Wspólnoty w 1998 roku. Ponieważ założyciel Taizé czuł się już bardzo zmęczony, w styczniu 2005 roku poinformował braci o tym, że wkrótce przekaże swoje obowiązki bratu Aloisowi. Jednak Bóg rozwiązał tę kwestię sam. Odnajdujemy podobieństwo w zainteresowaniach nowego przeora Wspólnoty z tymi, jakie przejawiał jej założyciel. Obydwaj interesowali się muzyką a wolny czas poświęcali na wysłuchiwanie młodych i duchowe wspieranie ich. W pierwszych miesiącach swojej posługi brat Alois złożył cztery ważne wizyty. Pierwszą była audiencja u papieża Benedykta XVI, kolejna to podróż do Kon- stantynopola, do patriarchy prawosławnego Bartłomieja I. Dwie następne to czas spędzony w Brazylii w Ekumenicznej Radzie Kościołów oraz w Moskwie u patriarchy prawosławnego Aleksego II. „Przez te odwiedziny chciałem pokazać, że z mymi braćmi żarliwie poszukujemy komunii między chrześcijanami. W Taizé chcielibyśmy przyczynić się do tego, by bardziej dostrzegalna stała się komunia, która w Chrystusie istnieje już między wszystkimi ochrzczonymi”105 – mówił brat Alois. Następnie nowy przeor odwiedził fraternie w odległych i ubogich częściach świata, gdzie współbracia zajmowali się „najbiedniejszymi z biednych” tak samo, jak dawniej Roger i, gdzie umacniali cierpiących w wierze w Chrystusa.

104 Cyt. za www.taize.fr/pl_article2688.html, data ostatniej aktualizacji: 13 września 2005. 105 www.taize.fr/pl_article2637.html, data ostatniej aktualizacji: 16.08.2006.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd205009-01.indd205 205205 22009-11-12009-11-12 12:38:0712:38:07 206 ZUZANNA ZACHARCZUK [40]

Przy tym Taizé dalej żyło własnym życiem. Wciąż odbywały się cotygodnio- we spotkania, tak samo, jak te doroczne, wielkie Europejskie Spotkania Młodych organizowane w jednym w dużych miast. Pierwsze takie święto młodzieży, jak niektórzy nazywają wymienione spotkania, po śmierci Brata Rogera zorganizowano w Mediolanie pod koniec 2005 roku. Wzięło w nim udział przeszło pięć- dziesiąt tysięcy młodych osób, z czego aż dwanaście tysięcy przyjechało z Polski. W modlitwach uczestniczyli zarówno katolicy, protestanci, jak i prawosławni. Wielokrotnie w czasie tego spotkania przywoływano postać Zamordowanego, a nowy przeor mówił: „Nagła śmierć brata Rogera była dla naszej wspólnoty bardzo bolesnym przeżyciem. Ta tragedia na zawsze pozostanie tajemnicą”106. Taizé wraz z nowym przeorem chce poszerzać Pielgrzymkę Zaufania o inne kontynenty. Planuje spotkania w Azji, Ameryce Łacińskiej i Afryce. Bracia już zachęca- ją młodych do spotkania w Nairobi, pisząc: „Będziemy kontynuować spotkania młodych na innych kontynentach. Po Azji i Ameryce Łacińskiej, w przyszłym roku pojedziemy do Afryki. Od 26 do 30 listopada będziemy przyjmowani pod równikiem, we wschodniej Afryce, w stolicy Kenii w Nairobi.”107 Dzieło Rogera kwitnie z roku na rok. Podlewane jest modlitwą młodych i cięż- ką pracą współbraci. W 1940 roku młody Szwajcar nie śnił nawet o tym, co narodzi się w biednej wiosce. Teraz zapewne dumnie patrzy na nas, debatując bez końca ze swoimi wielkimi braćmi w wierze, których przyszło mu poznać za życia. Tak minęło życie Rogera Schutza, niepozornego człowieka o wielkiej charyzmie, ukrytej gdzieś w sercu, pomiędzy miłością bliźniego, a współczuciem. Minęło życie, ale jego sens trwa do dzisiaj. * * * * Rozbicie Kościoła zapoczątkowane przez reformację trwa do dziś. Jednak każdy, choćby mały ruch zbliżający chrześcijan do siebie jest ważny. Jak zatem podkreślić ogrom zasług Brata Rogera i jego Wspólnoty? Wystarczy zrozumieć, czego dokonał ten skromny człowiek. Jak mocno wierzył w to, co robił i, jak wiele zdziałał. Obok ruchu ekumenicznego, organizował pomoc dla najbiedniejszych, nie raz ryzykując własnym zdrowiem, czy nawet życiem, a nadto poświęcał długie godziny na rozmowy z młodymi, poszukującymi chrześcijanami, którzy tłumnie odwiedzali Taizé.

106 http://ekai.pl/europa/?MID=10702, data ostatniej aktualizacji: 16.04.2008. 107 T a m ż e.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd206009-01.indd206 206206 22009-11-12009-11-12 12:38:0812:38:08 [41] DZIEŁO BRATA ROGERA Z TAIZÉ 207

The work of Brother Roger of Taizé Summary This work covers chronologically the biography of Brother Roger of Taizé. First chapter is dedicated to the family, childhood and education of Brother Roger. In this chapter, author endeavors to stress the great influence those years and of the family had over the life of the prior. The next part presents the process of creating the Taizé Community, raising interest of the faithful and the paths followed by Roger’s still developing thoughts. Third chapter depicts ups and downs of the existing community. Therein the reader can find information on Roger’s contacts with papacy and on times when there was not any place for discussions about reconciliation which continued until the critical for this issue Second Vatican Council. It has legally and doctrinally sanctioned the need for ecumenism and allowed the Brothers to open for the Catholics. Last, fourth part of this work, is about the most sorrowful moment in the history of the community– the death of its founder. In this part information on what has happened to the community afterwards can be found. Working on this paper the author acquired not only the knowledge but spiritual experiences, which she wishes for every reader, as well. Let us allow the values which led this quiet man in white habit enrich everyone – the ones who are still searching and the ones that have found. Transl. by Anna Adamczyk

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd207009-01.indd207 207207 22009-11-12009-11-12 12:38:0812:38:08 SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd208009-01.indd208 208208 22009-11-12009-11-12 12:38:0812:38:08 Saeculum Christianum 16 (2009) nr 1

PIOTR ZAWADA DZIEJE ZIEMI LEŻAJSKIEJ. ANALIZA DOKONAŃ JEJ MIESZKAŃCÓW W UJĘCIU HISTORYCZNYM Teren Ziemi Leżajskiej przynależy do krainy geograﬁ cznej nazywanej Kot- liną Sandomierską, która wchodzi w skład grupy słabo rozpoznanych terenów pod względem geobotanicznym i paleobotanicznym. Całość tych ziem zajmuje powierzchnie ok. 14 000 km2 i stanowi zdecydowanie największy z makroregio- nów zlokalizowanych w północnym Podkarpaciu. Obserwując na mapach układ geograﬁ czny z łatwością zauważymy, że Kotlina Sandomierska stanowi naturalne przedłużenie Kotliny Śląskiej. Kształtem Kotlina Sandomierska zbliżona jest do trójkąta, której obszar gęsto przecinają dopływamy Wisły, takie jak Soła, Skawa, Raba, Dunajec, Wisłoka i San1. Centralnym miastem Ziemi Leżajskiej jest miasto Leżajsk. Pierwsza wzmianka o tej miejscowości pochodzi z roku 1354, kiedy to król Kazimierz Wielki nadał przywilej Janowi Pakosławicowi ze Stożysk. Władca w swojej łaskawości i w uznaniu zasług dyplomatycznych nadał Janowi Pakosławiowi: Rzeszów, wraz z okolicą,Czudec i wieś Leżajsk, znajdującą się w ziemi jarosławskiej2. Prawa miejskie zostały nadane osadzie Leżajsk w 1397 r. przez króla Władysława Jagiełło. Po tym okresie tereny wokół osady granicznej (Leżajsk był jedynym miastem granicznym zlokalizowanym na wschodnim krańcu puszczy sandomierskiej) zaczęły być kojarzone właśnie z Leżajskiem. Lokalizacja Leżajska stanowiła doskonały punkt do rozwoju rze- miosła i handlu na terenach Ziemi Leżajskiej, co skutkowało wzmożonym osad- nictwem na tych terenach. W najbliższej okolicy Leżajska do 10 km powstała wieś Sarzyna (pierwsza wzmianka pochodzi z 1414 r.), a następnie Nowa Sarzyna3. Ponieważ Nowa Sa- rzyna jako miasto i ośrodek przemysłowy powstało na obszarze tejże Ziemi Le- żajskiej, dlatego warto będzie zapoznać się z historią i dziejami tego obszaru, w którym ulokowano jedno z najwspanialszych dzieł w historii Polski – Centralny Okręg Przemysłowy.

1 J. A m b r o z o w i c z, Ziemia Leżajska. Rzeszów 1997, s. 5. 2 T a m ż e, s.6. 3 S. M e n d l e w s k i, Miasto i gmina Nowa Sarzyna. Krosno 2005, s. 20.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd209009-01.indd209 209209 22009-11-12009-11-12 12:38:0812:38:08 210 PIOTR ZAWADA [2]

Miasto Leżajsk otrzymało prawa miejskie w roku 13974. Od tego czasu rozpoczyna się okres rozwoju zarówno miasta granicznego jakim był ówczesny Leżajsk, jak i najbliższej okolicy. W wiekach XVI i XVII Leżajsk wyrasta na swoiste centrum handlu i rzemiosła. Naturalne położenie miasta w dolinie Sanu było dodatkowym jego ekonomicznym stymulatorem. Badania archeologiczne prowadzone w granicach współczesnego Leżajska i terenów wokół dały dowody na obecność człowieka na ziemiach leżajskich w latach 11000-7900 przed Chrystusem 5. Wykopaliska datowane na IX tysiąclecie przed narodzeniem Chrystusa, do- wodzą, że ówczesny człowiek zamieszkujący Ziemię Leżajską zajmował się łowiectwem, zbieractwem i rybołówstwem. Szczególnie dużo dowodów obec- ności i działalności człowieka odkryto w okolicach Leżajska, Ożanny, Tarnawca i Przychojca. Po zakończeniu epoki lodowcowej ówczesny człowiek zaczął ko- rzystać z dóbr naturalnych i polować w lasach. Dużą ilość narzędzi kamiennych znaleziono przy okazji wykopalisk w Woli Zarczyckiej, Wierzawicach, Nowej Sarzynie i Hucisku6. Okres ten charakteryzował się dużymi ruchami migracyjnymi człowieka za przemieszczającymi się stadami zwierząt. Pomiędzy VI i III tysiącleciami przed Chrystusem nastąpił gwałtowny rozwój osadnictwa o charakterze stałym. Następnym charakterystycznym okresem w dziejach Ziemi Leżajskiej to epoka brązu i kultura łużycka – okres od drugiej połowy III tysiąclecia przed Chrystu- sem. Charakterystyczną cechą ówczesnego człowieka był okazywany zmarłym szacunek. Odkryto liczne cmentarzyska z tego okresu, a największe w Grodzisku Dolnym, Kopkach i Rudniku7. Dalszy rozwój osadnictwa datuje się na lata 300-150 przed Chrystusem (tak zwany okres lateński). We wspomnianym Grodzisku Dolnym odnaleziono przedmioty pochodzenia germańskiego (gotyckiego lub wandalskiego), które dobitnie świadczą, że Ziemia Leżajska była świadkiem wędrówek ludów germańskich znad Morza Bałtyckiego, wzdłuż Sanu nad Morze Czarne. Ponadto znaleziono kilka monet rzymskich z okresów panowania Wespazjana, Antoniusza Piusa, Maksy- miusza Sewera i Konstantyna Wielkiego, które mogą świadczyć o regularnych kontaktach handlowych z przedstawicielami Cesarstwa Rzymskiego8. Pierwsze obiekty mieszkalne jakie odkryto na terenach Ziemi Leżajskiej wykopano w Gro- dzisku Dolnym. Pochodzą one z następnego wyraźnego okresu rozwoju tych te- renów (VI-VII w.), charakterystycznych dla kultury wczesnosłowiańskiej. Dodat-

4 J. A m b r o z o w i c z, Ziemia Leżajska. Rzeszów 1997, s. 6. 5 K. B a c z k o w s k i J. P ó ł ć w i a r t e k, S. C z o p e k, Dzieje Leżajska.Archeologia Leżajska i okolic. Leżajsk 1996, s. 36, 37. 6 T a m ż e, s. 42. 7 K. B a c z k o w s k i, J. P ó ł ć w i a r t e k, S. C z o p e k, Dzieje Leżajska…, s. 46. 8 T a m ż e, s. 60, 64.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd210009-01.indd210 210210 22009-11-12009-11-12 12:38:0912:38:09 [3] DZIEJE ZIEMI LEŻAJSKIEJ. ANALIZA DOKONAŃ JEJ MIESZKAŃCÓW 211 W UJĘCIU HISTORYCZNYM

kowymi dowodami przemawiającymi za istnieniem osadnictwa w tym okresie są wykopaliska w Chałupkach Dębiańskich i Sarzynie9. Proces kolonizacji uległ znacznemu przyspieszeniu w czasach Kazimierza Wiel- kiego10. Król stawiał na nowoczesne i gospodarczo wydolne państwo. Należy pa- miętać, że graniczne osady leżące na obszarach puszczy sandomierskiej wielokrotnie zmieniały przynależność państwową, o czym mogą świadczyć umocnienia grodowe w Grodzisku Dolnym, Dębnie, Leżajsku, Łukowej, Sarzynie i Krzeszowie11. Całość działań osadnictwa podjętych na terenach ziemi leżajskiej należy uznać za szeroko rozumianą akcję kolonizacyjną dziewiczych terenów puszczy sandomierskiej. Pierwsze wzmianki o Leżajsku pochodzą z roku 1354, kiedy to król Kazimierz Wielki jak wyżej wspomniano, nadał przywilej Janowi Pakosławicowi12. Leżajsk był wówczas uważany za punkt graniczny. Prawa miejskie posiada Leżajsk od 1397 r. z nadania króla Władysława Jagiełły. Fragment dyplomu erekcyjne- go:”[...] Pragnąc pożytki nasze i państwa naszego przez osadnictwo miast i wsi pomnażać,i toż państwo przez karczowania lasów i zarośli do urodzajnego przy- wieść stanu, postanowiliśmy wieś naszą Leżeńsko przeistoczyć na miasto z na- daniem mu nazwy królowomyesto. Sprzedajemy w nim wójtostwo Stanisławowi Jasieńskiemu, mieszczaninowi z Przeworska, za sto grzywien groszy polskich, rachując za każdą grzywnę 48 groszy monetą polską; nadajemy mu na lokację miasto przestrzeń jednomilową po obu brzegach Sanu, a w szczególności milę gruntu między rzeką Ożanną, wpadającą do Sanu i rzeką Kólna, pozwalając prze- strzeń tę z lasu oczyścić i utworzyć 130 łanów[…]”13. Ogromne znaczenie dla rozwoju miasta Leżajska i Ziemi Leżajskiej miał za- równo rozwój osadnictwa w najbliższej okolicy, a zwłaszcza rozwój stosunków gospodarczych. Położenie Leżajska było doskonałe z handlowego punktu widzenia. Na południe od miasta przebiegał znaczący szlak handlowy, wzdłuż którego rozwinęły się takie miasta jak Dębica, Ropczyce, Rzeszów, Łańcut, Przeworsk, Jarosław, Przemyśl. Na północ wiódł szlak w kierunku Niska i Sandomierza. Za- stosowanie wolnizny, czyli zwolnień podatkowych stanowiło zachętą dla nowych osadników. Aby stymulować wzrost gospodarczy i przyczyniać się do pobudzenia rzemiosła i handlu na terenach Ziemi Leżajskiej królowie polscy zwalniali nie raz mieszczan i osadników leżajskich od opłat celnych, a pamiętać należy, że Leżajsk był miastem granicznym ówczesnego państwa polskiego i Rusi14. Okres średnio-

9 K. B a c z k o w s k i, J. P ó l ć w i a r t e k, S. C z o p e k, Dzieje Leżajska…, s. 67 i 69. 10 M. M a r c z a k-S a w i c k a, W mieście i gminie Nowa Sarzyna, Krosno 1998, s. 24. 11 K. B a c z k o w s k i, J. P ó ł ć w i a r t e k, S. C z o p e k, Dzieje Leżajska…, s. 67. 12 J. A m b r o z o w i c z, Ziemia Leżajska, s. 5. 13 Cyt. za: J. D e p o w s k i, Wypisy i teksty źródłowe do historii regionalnej woj. Rzeszowskiego. Rzeszów 1958, s. 27. 14 J. A m b r o z o w i c z, Ziemia Leżajska, s. 6.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd211009-01.indd211 211211 22009-11-12009-11-12 12:38:0912:38:09 212 PIOTR ZAWADA [4]

wiecza to rozwój Ziemi Leżajskiej z miastem Leżajsk i okolicznymi wsiami jako organizmu gospodarczego o charakterze własności królewskiej. Prawdziwe klęski nastąpiły z początkiem XV wieku, kiedy to Tatarzy najechali miasto Leżajsk i oko- liczne wsie. Najazdy hordy tatarskiej z 1498, 1500, 1503, 1509, 1519 i najtragicz- niejszy z 1524 r. doszczętnie zniszczyły miasto i okolice, a ludność poszła w jasyr (starców i dzieci potopiono w okolicznych bagnach). Samo miasto już nie było w stanie się podnieść15. Dopiero 24 IX 1524 r. król Zygmunt Stary nadał we Lwo- wie nowy przywilej lokacyjny16. Oto fragment tego przywileju „[...] ale skorośmy się od mieszkańców tego miasteczka dowiedzieli, iż nieopodal stamtąd jest miejsce samo z siebie rowami i bagnami warowne i małym nakładem o wiele bardziej mo- gące być umocnionym. Przeto owe miejsce na miasteczko Lezensko, które odtąd i na przyszłość ma się nazywać Lezensko Zygmuntowskie [...]. Aby zaś miesz- kańcy i mieszczanie wyżej wspomniani brali się ochotniej do stawiania domostw na tej posadzie miasteczka Lezenskio Zygmuntowskie, daliśmy im i wyznaczyli na wspólne obwarowanie nowego miasteczka pewną ilość i sumę pieniędzy w go- tówce [...]. Nadto dajemy i udzielamy łaskawie wspomnianym wyżej mieszcza- nom miasteczka Lezensko wolność przez dwanaście nieprzerwanie po sobie nastę- pujących lat od wszelkich ceł Naszych, z wyjątkiem nowego cła, a także wolność od wszystkich w ogóle i w szczególności opłat i podatków Naszych”17. Duża pomoc ze strony królów Zygmunta Starego, Zygmunta Augusta i królowej Bony przyczy- niła się do ponownej odbudowy miasta w nowej lokacji. Skala zniszczeń i brak ludzi powodowało, że gdyby nie pomoc możnowładców Polski, pozostali przy życiu mieszczanie nie byliby w stanie samodzielnie podźwignąć miasto z ruin. Historia Ziemi Leżajskiem – to nie tylko wspaniałe karty bohaterstwa, heroizmu i determinacji ludzi zamieszkujących te tereny. Trudne czasy wymagające pokonywania wyzwań i walki z przeciwnościami losu oraz kaprysami przyrody umacniały w ludziach poczucie przynależności do wspólnoty. Pomoc udzielana przez właścicieli i zarządców Leżajska przyczyniły się do rozwoju gospodarczego miasta i szeroko rozumianej „ziemi leżajskiej”. Historia Polski obﬁ tuje również w działania, które skutkowały bratobójczą wojną, chciwością i pychą. Przykła- dem tego jest bezsensowna wojna toczona w latach 1607-1610 pomiędzy starostą

15 T a m ż e, s.7. 16 O sytuacji militarnej państwa polskiego ze szczególnym uwzględnieniem losów terenów przy- granicznych Rzeczypospolitej pisał J. Depowski w Leżajsk i okolice, Warszawa 1959, s. 16 „Za- gony tatarskie były chroniczną plagą całej Polski. Leżajsk leżał na ich drodze w głąb Polski, to też często przeżywał lata rzezi i pożóg. Zawadzili o niego już w 1498, niszczyli go w latach 1502, 1509, 1519. Pięć lat później, w roku 1524, złupili miasteczko i obrócili w perzynę. Przybył tu wówczas osobiście król Zygmunt Stary i specjalnym dokumentem przeniósł Leżajsk z nad Sanu na dzisiejsze miejsce, w ówczesnym rozumieniu bardzie obronne”. 17 Cyt. za: I. M. R u s e c k i, Dzieje Ojców Bernardynów w Leżajsku 1608-1961. Kalwaria Ze- brzydowska 2000, s. 35; K. P r z y b o ś, Dzieje Leżajska w czasach nowożytnych do roku 1524. W: Dzieje Leżajska. Red. J. P ó ł ć w i a r t e k.Leżajsk 1996, s. 115.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd212009-01.indd212 212212 22009-11-12009-11-12 12:38:1012:38:10 [5] DZIEJE ZIEMI LEŻAJSKIEJ. ANALIZA DOKONAŃ JEJ MIESZKAŃCÓW 213 W UJĘCIU HISTORYCZNYM

leżajskim Łukaszem Opalińskim a panem w Łańcucie Stanisławem Stadnickim, zwanym „łańcuckim diabłem”. Bezsensowna wojna prowadzona przez cztery lata pochłonęła ogromne fundusze i obfi towała w akty terroru w wykonaniu obu zwaś- nionych stron konfl iktu. W tych czasach wielokrotnie dochodziło do wzajemnego najeżdżania się obu stron konfl iktu, całkowitego zniszczenia zarówno Leżajska jak i Łańcuta. Niestety w historii Leżajska nie tylko Tatarzy, ale również polski magnat Stanisław Stadnicki zapisali się jako ci, którzy palili i niszczyli to piękne miasto. Dopiero w sierpniu 1610 r. pojmanie w walce Stadnickiego i w konsekwencji jego ścięcie spowodowało zakończenie rebelii18. Jako wotum za zakoń- czenie wojny w 1610 r. starosta leżajski Łukasz Opaliński ufundował wspaniały klasztor Ojców Bernardynów19. Analizując strukturę społeczną ludności „ziemi leżajskiej” należy zauważyć, że nie odbiegała ona od struktury społeczeństwa polskiego w Koronie20. I tak, 67 % stanowili chłopi, 23 % mieszczanie, reszta to szlachta i duchowieństwo. Z racji lokalizacji Ziemie Leżajską zamieszkiwali Rusini, Niemcy, Polacy i Ta- tarzy21. Znacznie później pojawili się Żydzi, którzy stanowili pokaźną diasporę. Ten swoisty tygiel narodowościowy z pewnością rodził wiele konfl iktów i ru- chów narodowościowych. Przykładem tego, że wspólna polityka przynosi korzy- ści niech będzie fakt istnienia w mieście kościołów rzymskokatolickich, greckokatolickiego, prawosławnego i synagogi. Ogromne znaczenie dla porządku prawnego i gospodarczego miasta miał wy- bór prawa obowiązującego w Leżajsku. Prawo niemieckie, jako powszechnie akceptowane w granicach państwa polskiego nadało miastu wizerunek i umożli- wiło rozwój gospodarczy i handlowy. Szczególnie szybki rozwój struktur miasta i zasobności jego mieszkańców po raz pierwszy odnotowano w XVI wieku, któ- ry nazywany jest przez historyków „złotym wiekiem dla Leżajska”22. Starostwo leżajskie odnotowało znaczne powiększenie swojego obszaru, które obejmowało wówczas nie tylko miasto, ale i wiele wsi (Dąbrowa, Giedlarowa, Sarzyna, Wie- rzawice). Analizując układ lokacyjny wsi i osad należy zwrócić uwagę na lokowa- nie skupisk ludzkich albo bezpośrednio nad Sanem, albo nad mniejszymi rzekami i ciekami wodnymi. Rzeka San stanowiła doskonałą arterię komunikacyjną, umożliwiającą ówcześnie działającym ok.50 warsztatom rzemieślniczym handel suknem, zbożem, futrami, dywanami, solą i żelazem. Z racji możliwości prawnej zakupu starostwa lub jego dziedziczenia w imieniu starosty, z reguły nieobecnego w Leżajsku (zazwyczaj była to bogata szlachta lub magnaci), funkcję kierowania

18 J. A m b r o z o w i c z, Ziemia Leżajska, s.7. 19 I. M. R u s e c k i, Dzieje Ojców Bernardynów …, s. 39. 20 A. W o s z c z y ń s k a, Epoka Odrodzenia, Zarys historii Polski. Warszawa 1979, s. 194. 21 J. P ó ł ć w i a r t e k, Wsie leżajskie doby pańszczyźnianej (XVI-XVII wiek). W: Dzieje Leżajska. Red. T e n ż e. Leżajsk 1996, s. 177, 178. 22 I. M. R u s e c k i, Dzieje Ojców Bernardynów…, s. 43.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd213009-01.indd213 213213 22009-11-12009-11-12 12:38:1012:38:10 214 PIOTR ZAWADA [6]

administracją sprawował podstarosta, który miał do dyspozycji oddział dragonów umożliwiający wprowadzanie decyzji w życie. Tak zbudowana struktura umożli- wiała pełnienie funkcji sądowych, policyjnych i notarialnych, a także umożliwiała kontaktowanie się z podobnymi jednostkami działającymi w najbliższej okolicy i w kraju. Ze względu na sprawnie działającą i nieźle rozwiniętą strukturę admi- nistracyjną ziemia starostwa leżajskiego bardzo szybko, bo już w XVI wieku, ewoluowała w kierunku gospodarki folwarczno – pańszczyźnianej23. Wykorzysta- nie przez grupę wpływowej szlachty bezpłatnej siły roboczej w formie chłopstwa zmuszanego do odrobienia pańszczyzny odbiła się niekorzystnie na całokształcie rozwoju społecznego i źle wpłynęło na tempo przemian cywilizacyjnych obsza- rów starostwa leżajskiego w XVI i XVII wieku24. Pomimo rozwoju rzemiosła w dalszym ciągu dominowała na obszarze „ziemi leżajskiej” uprawa roli, której metody z czasem stawały się coraz wydajniejsze, zwłaszcza wraz z upowszechnieniem się nawożenia pól. Ludność wiejska upra- wiała zboże, jęczmień, owies, pszenicę, proso i groch, a z czasem upowszechnił się zwyczaj uprawy warzyw. Oprócz działalności uprawowej zajmowano się rów- nież hodowlą, pszczelarstwem i szczątkowo rzemiosłem. Ta społeczna aktywność w odróżnieniu od rzemieślników ulokowanych w centrum „ziemi leżajskiej”, w mieście Leżajsk ograniczała się jedynie do pokrywania własnych potrzeb gospodarskich. Niestety brak wizji ekspansji na nowe rynki, brak konkurencji zmuszającej wytwórców do podnoszenia atrakcyjności swoich ofert stosunkowo szybko, w ciągu 150-200 lat, spowodował gwałtowny spadek konkurencyjności produktów rzemieślniczych dostępnych w Leżajsku i okolicznych wsiach. Prze- kazy źródłowe zachowane do naszych czasów ujmują jedynie drobne fragmenty opisu ówczesnej gospodarki i nie pozwalają na szerszy opis sytuacji. Pierwsze wzmianki o wytopie żelaza z rudy darniowej pochodzą z Sarzyny, a także Brzózy Królewskiej, Woli Niedzwieckiej, Rudy, Łukowej i Woli Zarczyckiej25. W XVI wieku w Woli Zarczyckiej i Hucisku uruchomiono produkcję szkła, w innych miejscowościach produkcję tkanin, sznurów, powrozów, a także produkcje zabawek z drewna i piszczałek26. Rozwój cywilizacyjny Ziemi Leżajskiej powodował, że coraz większego znaczenia w rozwoju gospodarczym terenów zaczynały nabierać takie aktywności jak młynarstwo, produkcja i sprzedaż wyrobów alkoholowych (browary i gorzelnie). Na uwagę zasługuje upowszechnienie młynów, które do napędu żaren używały kół młyńskich napędzanych wodą z potoków i rzek27. Z racji obecności upraw lnu

23 K. B a c z k o w s k i, J. P ó ł ć w i a r t e k, S. C z o p e k, Dzieje Leżajska, s. 195. 24 I. M. R u s e c k i, Dzieje Ojców Bernardynów w Leżajsku…, s. 51. 25 K. B a c z k o w s k i, J. P ó ł ć w i a r t e k, S. C z o p e k, Dzieje Leżajska, s. 210. 26 T a m ż e, s. 213. 27 T a m ż e, s. 214, 215.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd214009-01.indd214 214214 22009-11-12009-11-12 12:38:1012:38:10 [7] DZIEJE ZIEMI LEŻAJSKIEJ. ANALIZA DOKONAŃ JEJ MIESZKAŃCÓW 215 W UJĘCIU HISTORYCZNYM

i konopi rozwinęło się także olejarstwo. Dokonując głębszej analizy rozwoju rze- miosła w XVI i XVII wieku, należy stwierdzić, że rozwój rzemiosła dokonywał się on terenach „ziemi leżajskiej” niebywale prężnie, a miasto Leżajsk stawało się centrum administracyjnym, gospodarczym i prawnym dla całej okolicy. Nie bez znaczenia były warunki stworzone przez drugą lokacje z 1524 r. wraz z przywi- lejami gospodarczymi, które dodatkowo wsparte zostały kapitałem początkowym przekazany przez monarchę. Ogromne zasługi w podźwignięciu Ziemi Leżajskiej po nawałnicach tatarskich położył starosta leżajski Krzysztof Szłowiecki, który nie dość, że zadbał o infrastrukturę miejską (łaźnia, sady, stawy rybne, dom sta- rościański, browar, stajnie miejskie), to poprawił również walory obronne miasta przez naprawę zniszczonych murów miejskich. Ponadto staraniem starosty „ziemi leżajskie” udało się uruchomić w Sarzynie rudnie do wytopu żelaza28. W tym czasie w Leżajsku funkcjonowały dwa kościoły: farny i bernardynów zbudowane jako budowle murowane29, świadczące o wzroście znaczenia Leżajska i zamoż- ności mieszkańców. Wieś Sarzyna położona jest nad rzeką Trzebośnicą, oprócz Krzeszowa, Kopek, Leżajska, Grodziska i jeszcze kilku wsi należy, do najstarszych osad zlokalizowanych na Ziemi Leżajskiej. Pierwsze wzmianki pisane, świadczące o istnieniu wsi Sarzyna pochodzą z roku 1414, kiedy użyto nazwy wsi w formie „Vola Szarzy- nowa” natomiast dokumenty z lat 1430 i 1458 informują o istnieniu miejscowo- ści nazywanej „Scharzina Wolya”30. Współczesna nazwa wsi Sarzyna pochodzi prawdopodobnie od nazwy rzeki San, która była w tamtych czasach łącznikiem logistycznym pomiędzy Rusią Czerwoną a Koroną. Tak więc początki osadnictwa w Sarzynie należy datować na okres panowania Władysława Jagiełły31. Łączenie nazwy Sarzyna z rzeką San wydaje się logiczne, a zupełnie nieprawdopodobne wydaje się łączenie Sarzyny z wyglądem szarym – nijakim, charakterystycznym dla odzieży używanej przez Tatarów, którzy najechali te tereny w latach 1241, 1259, 128732. Również argument czasowy obecności Tatarów na ziemiach starostwa leżajskiego a powstaniem osady dowodzi, że prawdopodobną jest wersja wiążąca nazwę wsi Sarzyna z rzeką San. Dzięki przemyślanej polityce gospodarczej w XVI wieku na Ziemi Leżajskiej były obecne takie zawody rzemieślnicze jak: kowale, ślusarze, rymarze, siodla- rze, miecznicy, złotnicy, kotlarze, powrożnicy, paśnicy, stelmachowie, stolarze, iglarze, piekarze, rzeźnicy, piwowarzy, słodownicy, gorzelnicy młynarze, tkacze, skiennicy, postrzygacze, krawcy, czapnicy, smuklerze, pasamocnicy, garbarze,

28 J. P ó ł ć w i a r t e k, 400 lat paraﬁ i w Sarzynie (1598-1998). Nowa Sarzyna 2000, s. 27. 29 K. P r z y b o ś, Dzieje Leżajska w czasach nowożytnych. W: Dzieje Leżajska, s. 123-124. 30 J. P ó ł ć w i a r t e k, 400 lat paraﬁ i w Sarzynie…., s. 19. 31 M. M a r c z a k-S a w i c k a, W mieście i gminie Nowa Sarzyna, s. 25. 32 T a m ż e, s.25.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd215009-01.indd215 215215 22009-11-12009-11-12 12:38:1112:38:11 216 PIOTR ZAWADA [8]

kuśnierze i dziesiątki innych nie wymienione jeszcze z nazwy, przez cyrulików, rusznikarzy, kafl arzy i zdunów, razem 51 zawodów potwierdzonych w dokumentach cechów rzemieślniczych33. Taki potencjał rzemieślników stanowił wspaniały oręż gospodarczy mieszkańców Leżajska, który umożliwił rozwój gospodarczy regionu i regularną obsługę klientów z okolic bliższych i dalszych. W samym ówczesnym Leżajsku jak i szeroko rozumianej Ziemi Leżajskiej obecne były narodowości przynależne do różnych wyznań religijnych. Niemniej jednak wieki wspólnego zamieszkiwania na tych terenach ukształtowały w mieszkańcach Ziemi Leżajskiej poczucie wspólnotowe i integracyjne. Wspólne zaangażowanie w budowę pomyślnej przyszłości owocowało niwelowaniem podziałów na naro- dowości, język i wyznanie religijne. Najstarszą parafi ą Ziemi Leżajskiej jest parafi a leżajska, która otrzymała lokacje w 1397 r. w dniu 8 grudnia, kiedy to miasto otrzymało przywilej lokacyjny. Po trzech latach w roku 1400 parafi a zaczęła prace duszpasterską, rozrastając się do XVIII wieku, obejmując w okresie swojej świetności; Dębno, Hucisko, Jelną, Judaszówkę, Kuryłówkę, Łukową, Ożanne, Rzuchów, Siedlanke, Stare Miasto, Wierzawice i Piskorowice34. Po prawie 200 latach w roku 1598 powstała parafi a w Sarzynie, która obejmowała miejscowości Ruda i Jande. Cerkwie obrządku wschodniego były reprezentowane w Leżajsku, Ożannie, Dębnie, Kuryłówce, Łukowie i Starym Mieście. Kościół parafi alny w Leżajsku pod wezwaniem Trójcy Przenajświętszej pochodził z drugiej połowy XV wieku. Po zmianie lokacji miasta przeniesiono również parafi e. Niestety akty wandali- zmu ze strony Tatarów i Stanisława Stadnickiego „ zaowocowały” ponowną ruiną świątyni. Dopiero w roku 1616 z fundacji ks. Feliksa ze Skwaryszewa wybudo- wano kościół parafi alny w Leżajsku, który konsekrowano w 1619 r. Podsumowując historię Ziemi Leżajskiej do końca XVII wieku, należy stwierdzić,że ówcześni jej mieszkańcy doskonale wykorzystali walory geografi czne terenów na których ulokowali się ze swoimi domostwami, parafi ami i war- sztatami rzemieślniczymi. Dobre stosunki glebowe i teren obfi tujący w lasy umoż- liwiał wyżywienie jego mieszkańców, a także umożliwiał pozyskiwanie drewna jako budulca i opału. Bliskość puszczy sandomierskiej pozwalała mieszkańcom „ziemi leżajskiej” na polowania na zwierzynę łowną i ptactwo. Rzeki nie tylko dostarczały ryb na potrzeby żywieniowe ludności, ale także zasilały w wodę stawy do hodowli ryb. Ponadto rozpowszechniony sposób transportu towarów przez spływ w dół rzeki San, aż do Gdańska umożliwiał szerokie kontakty handlowe35.

33 K. P r z y b o ś, Dzieje Leżajska w czasach nowożytnych, s. 121,122. 34 E. Ś n i e ż y ń s k a – S t o l o t, F. S t o l o t, Leżajsk, Sokołów Małopolski i okolice. W: Katalog zabytków sztuki. Województwo rzeszowskie. T 3. Warszawa 1989, s. 26. 35 „ Prawo magdeburskie sprzyjało rozwojowi handlu i rzemiosła. Handlowano zbożem, futrami, towarami wschodnimi, dywanami, żelazem, solą, zwierzętami. Sukiennicy miejscowi wyrabiali doskonałe sukna, tzw. baje znane w całej Polsce i poszukiwane przez kupców zagranicznych.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd216009-01.indd216 216216 22009-11-12009-11-12 12:38:1112:38:11 [9] DZIEJE ZIEMI LEŻAJSKIEJ. ANALIZA DOKONAŃ JEJ MIESZKAŃCÓW 217 W UJĘCIU HISTORYCZNYM

Karczowanie terenów puszczy sandomierskiej umożliwiało dostęp do nowych terenów kolonizacyjnych, rozwój gospodarki, rzemiosła i handlu. Wszystkie te aspekty wpływały znacząco na rozwój Leżajska jako centrum społeczno-gospodarczego regionu. Ewenementem na skalę ogólnopolską był brak konﬂ iktów na- rodowościowych i religijnych pomimo zamieszkiwania tych terenów przez wiele narodowości i wyznawców wielu religii. Brak antagonizmów wpłynął na przy- spieszenie rozwoju gospodarczego regionu i wzrost zamożności jego mieszkań- ców. Wraz z rozwojem cywilizacyjnym Leżajska nastąpił rozkwit większości zlokalizowanych wokół miejscowości. Stosunki gospodarcze i rozwijane stosunki handlowe wewnątrz wspólnoty zaowocowały przetrwaniem wcześniej wspomnianych miejscowości do dnia dzisiejszego. Tragedie spowodowane przez najazdy tatarskie i działalność Stadnickiego powodowały ogromne zniszczenia substancji materialnej i w infrastrukturze, ale jednocześnie wzmagały siłę, wolę i determina- cje mieszkańców do odbudowy i dźwigania z ruin kościołów, domów i warszta- tów rzemieślniczych. Opisując dzieje Ziemi Leżajskiej należy wspomnieć rok 1609. W odległości 12 kilometrów na północ od Leżajska znajdowała się wcześniej wymieniona wielokrotnie wieś Sarzyna, w której we wspomnianym 1609 r. wyodrębniły się dwie nowe osady: Sarzyna Janda i Sarzyna Ofﬁ cina Mineraria, które później otrzymały statutową odrębność, przekształcając się we wsie Janda i Ruda36. Wcześnie opisywany najazd tatarski Kantymira Murzy z 1624 r. szczególnie dotkliwie obszedł się ze wsiami Ziemi Leżajskiej i przedmieściami Leżajska. Być może to właśnie wtedy wraz z sianem przywiezionym przez najeźdźców do okolic Sarzyny przywędrowały nasiona azalii pontyjskiej, rośliny nie spotykanej jako wolno rosnącej w Polsce. Okrutne akty barbarzyństwa oprócz najazdów tatarskich spotkały mieszkańców Ziemi Leżajskiej jesienią 1655 r. i wczesną wiosną na- stępnego roku podczas dwukrotnego przemarszu wojsk szwedzkich i rok później w 1657, kiedy to Ziemia Leżajska została doszczętnie spustoszona w związku z przemarszem wojsk węgierskich Jerzego II Rakoczego. Po 1657 r. odnotowano regres działalności osadniczej, a na ogromnych obszarach dotychczas uprawia- nych na trwałe powrócił las. Ocaleni mieszkańcy szczególnie odczuwali utratę inwentarza żywego, którego odtworzenie wymagało czasu. Dodatkowe rekwizy- cje w krótkim czasie prowadzone również przez wojska koronne, spowodowały niespotykanie wysoki ubytek pól uprawnych na poziomie ok. 60 %37. W 1672 r. opisano najazd tatarski, który tak był relacjonowany przez chłopa z Kuryłówki Iwana Młynarza w odniesieniu do Sarzyny „[…] na wsi Sarzyna po spustoszeniu tatarskim 1672 uczynionym tylko łanów 3 osiadłych, karcze 2,

Czynne były cechy szewski, piekarski, rzeźniczy, ślusarski kowalski, kuśnierski, bednarski, sto- larski, garncarski, sukienniczy, rymarski”. J. D e p o w s k i, Leżajsk i okolice, s. 20. 36 J. P ó ł ć w i a r t e k, Dzieje Leżajska w czasach nowożytnych, s. 169. 37 J. A m b r o z i e w i c z, Ziemia Leżajska, s. 7.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd217009-01.indd217 217217 22009-11-12009-11-12 12:38:1212:38:12 218 PIOTR ZAWADA [10]

zagrodnik na roli 1 komorników ubogich 2, rybitw 1 zostaje [...]. Ostatek Łanów, karczma 1, zagrodników 9, komorników z bydłem 3 komorników ubogich 3, rze- mieślników 2, rybitw 1 spustoszyło”38. Podobnie wielkie straty zanotował Leżajsk, który ucierpiał dodatkowo w wy- wołanych przez najeźdźców tatarskich pożarach. Pogorzelisko, płacz ocalałych to obraz jaki utrwaliła historia Grodziska, Żołyni, Tryńczy, Trzebuski, Krzeszowa, Sokołowa, Tarnogóry i dziesiątek innych wsi, osad i miejscowości. Zniszczenia przyczyniły się do zdecydowanego zahamowania rozwoju gospodarczego Ziemi Leżajskiej. Dopiero pod koniec XVII wieku miały miejsce pierwsze, nowe lokacje osadnicze. W 1713 roku zinwentaryzowano szkody spowodowane przemarszem, przez Ziemie Leżajską wojsk koronnych, saskich i moskiewskich39. Rozwój i kierunek osadnictwa na początku XVIII wieku jak i wcześniej warun- kowała przyroda i ukształtowanie terenu, a zwłaszcza wszechobecna rzeka San z jej licznymi dopływami, żyzne łąki i bliskość dużych obszarów leśnych. Las dawał nie tylko pracę (łowiectwo czy bartnictwo), ale także umożliwiał maskowa- nie siedzib przed najazdami wrogich armii, a później umożliwiał większą nieza- leżność w stosunku do dworów. Bliskość cieków wodnych jest rzeczą przynależną geograﬁ i większości wsi Ziemi Leżajskiej. Analiza map z tamtych okresów wy- raźnie wskazuje na pasmowy kierunek osiedli, a stawy i sadzawki wymuszały niejako zabudowę wokół nich. Bliskość cieków wodnych (San, Wisłok, Trzebośnica) powodował wykorzystanie ich do komunikacji i był dość istotnym elementem integrującym mieszkańców „ziemi leżajskiej”.Równolegle z żeglugą śródlądową rozwijano sieć dróg z tą najważniejszą łączącą Sandomierz z Przemyślem wzdłuż lewego brzegu Sanu przez Sarzynę, Leżajsk, Grodzisko, Przeworsk40, a wraz z drogami na Łańcut, Giedlarową i drugi kierunek na Sokołów i Hucisko wspa- niale uzupełniał infrastrukturę transportową Ziemi Leżajskiej. Historycy odnotowują pod koniec XVII i na początku XVIII wieku rozwój osadnictwa jenieckiego. Nowych osadników umieszczono w Sarzynie, Jelnej, Dębnie, Wierzawicach, Woli Zarzyckiej, a także w okolicach Żołyni i Sokołowa41. Nieco później odnotowano znaczący wzrost społeczności żydowskiej. Kolejna lu- stracja z roku 1765 potwierdziła, że pomimo upływu wielu lat po najazdach tatarskich, potopie szwedzkim i pogromach zorganizowanych przez wojska Jerzego II Rakoczego nie nadrobiono zaległości w ponownym obsadzaniu i uprawie pól leżących odłogiem. Dodatkowym czynnikiem destabilizującym gospodarkę rolną Ziemi Leżajskiej był trend w kierunku promowania pańszczyzny jako formy bez- względnego podporządkowywania ubogich przez szlachtę. Ta mało nowoczesna

38 J. P ó ł ć w i a r t e k, Dzieje Leżajska w czasach nowożytnych, s. 170. 39 T a m ż e, s.171. 40 J. P ó ł ć w i a r t e k, Dzieje Leżajska w czasach nowożytnych, s. 176. 41 T a m ż e, s. 177.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd218009-01.indd218 218218 22009-11-12009-11-12 12:38:1212:38:12 [11] DZIEJE ZIEMI LEŻAJSKIEJ. ANALIZA DOKONAŃ JEJ MIESZKAŃCÓW 219 W UJĘCIU HISTORYCZNYM

forma ładu społecznego i wielce niesprawiedliwa znacząco wpłynęła na rozwój gospodarczy regionu i spadek konkurencyjności wyrobów lokalnego rzemiosła. W owym czasie na świecie doskonale funkcjonowały systemy gospodarczo polityczne, które o epokę wyprzedzały w myśleniu i działaniu system promowany na terenie Rzeczpospolitej Trojga Narodów. Stawiało to państwo polskie na pozycji straconej w porównaniu do szybko rozwijających się i rosnących w siłę sąsia- dów ze wschodu zachodu i południa. System pańszczyźniany jako preferujący wykorzystywanie dużych grup spo- łecznych o stosunkowo małej świadomości i niezdolnej do mobilizowania się wo- kół własnych celów, przez stosunkowo mało liczną grupę szlachty wyposażoną w aparat przymusu w prostej linii prowadzić musiał do wzrostu niezadowolenia społecznego i jeszcze większego rozwarstwienia „ [...]w 1565 roku na 11 wsi starostwa pańszczyzna była odnotowana przez lustratorów królewskich tylko w Jel- nej w ilości 3 dni z łanu na tydzień, w Kuryłówce 2 dni, w Wywłoce 2 dni, w Sa- rzynie natomiast tylko 14 dni z łanu w ciągu całego roku, a w Giedlarowej 4 dni z łanu tygodniowo. Jednak już w latach siedemdziesiątych tego samego wieku pańszczyzna została narzucona ludności chłopskiej w większości wsi, a na począt- ku XVII wieku regularna pańszczyzna obowiązywała już w całym starostwie”42. Wspaniałym przykładem twórczego, nowoczesnego myślenia mieszkańców Ziemi Leżajskiej niech będzie wymieniona wcześniej wielokrotnie wieś Sarzy- na, której to mieszkańcy od roku 1578 do wyczerpania pokładów rudy darniowej w latach 30, XVII wieku prowadzili działalność hutniczą na dużą skale. Ta dzia- łalność produkcyjna Sarzyniaków stanowiła swego rodzaju wstęp do tego, co roz- poczęło się wraz z nastaniem 1938 roku, z rozpoczęciem budowy Centralnego Okręgu Przemysłowego, w skrócie C.O.P. Pod koniec XVI wieku w starostwie le- żajskim rozpoczęto również produkcję szkła. Hutę szkła ulokowano w pobliskiej Woli Zarczyckiej nad brzegiem Trzebośnicy. Wzrost świadomości społecznej spo- wodował, że chłopi, mieszkańcy starostwa leżajskiego rozpoczęli nierówną wal- kę z niesprawiedliwością społeczną jaką był fakt funkcjonowania pańszczyzny. Pierwsze wzmianki o niezadowoleniu chłopstwa pochodzą z 1604 r.43. Brak konsensusu społecznego co do zasad funkcjonowania systemu gospodarczego w państwie, a także egoistyczne postawy szlachty i dzierżawców owoco- wać zaczęły eskalacją niezadowolenia. Trzeba przyznać, że skuteczność monitów sądowych, napominających dzierżawców do zaprzestania gnębienia chłopstwa nie przyniosły oczekiwanych efektów. Niestety w historii Polski wiele jest przy- kładów na brak identyﬁ kowania się różnych grup społecznych z celami wyższymi jakim było państwo, jego siła gospodarcza i solidaryzm społeczny. Chłopstwo starostwa leżajskiego pamiętało wcześniejsze lata świetności, dlatego nie godziło się na nowe warunki zaproponowane przez szlachtę jako obowiązujące. Rok 1635 był

42 J. P ó ł ć w i a r t e k, Dzieje Leżajska w czasach nowożytnych, s. 189. 43 T a m ż e, s 218.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd219009-01.indd219 219219 22009-11-12009-11-12 12:38:1212:38:12 220 PIOTR ZAWADA [12]

rokiem ostrych konfl iktów społecznych i walk klasowych. Konfl ikty nie umac- niały potencjału militarnego słabnącego państwa polskiego. Sytuacja jaka miała miejsce na terenach Ziemi Leżajskiej była lustrzanym odbiciem tego co działo się w granicach Rzeczpospolitej. W konsekwencji ówczesnego otoczenia geopoli- tycznego w roku 1772 mocarstwa ościenne dokonały I rozbioru Polski, wykorzy- stując słabość polityczną i militarną Polski. Po blisko 50 latach, w roku 1819 dobra wchodzące w skład Ziemi Leżaj- skiej zostały sprzedane hr. Wojciechowi Mierowi, który to następnie odsprzedał je Alfredowi Potockiemu (transakcje sfi nalizowano w latach 1830-1831). Staro- stwo leżajskie znalazło się w granicach ordynacji łańcuckiej. Lokalizacja dóbr i przynależność do zaboru austryjackiego dały początek bardzo intensywnej akcji germanizacji i kolonizacji przez nowych, niemieckich osadników. Monarchia austro – węgierska realizując plan zbliżenia ludności polskiej do cesarstwa za- początkowała w roku 1789 reformę podatkowo – urbarialną, która swój szczyt osiągnęła w roku 1848, kiedy to ofi cjalnie zniesiono powszechnie znienawidzo- ny system pańszczyźniany. Był to okres ponownego budzenia się świadomości chłopskiej i znacznych przeobrażeń społeczno – gospodarczych na Ziemi Leżaj- skiej. Z racji swojej lokalizacji miasto Leżajsk było miastem granicznym Rzecz- pospolitej, a później monarchii austro–węgierskiej. Nowa granica uniemożliwiała szybki rozwój rzemiosła i handlu z terenami, które były naturalnym rynkiem zby- tu. Trzeci rozbiór Polski paradoksalnie rozszerzył możliwości ekspansji ekonomicznej potencjału gospodarczego Ziemi Leżajskiej na tereny wcześniej należące do Rzeczpospolitej. Ożywiła się wymiana handlowa realizowana nie tylko drogą lądową, ale także drogą wodną przez San i Wisłę. Początek XIX wieku to okres wojen, powstań i przemarszów wojsk. Jesienią 1831 r. pod Leżajskiem, Niskiem i Chwałowicach składały broń poddające się polskie pułki. Dzięki zapobiegliwości i sprytowi ordynata Potockiego wielu żołnierzy uniknęło śmierci i nie zostali deportowani do zaboru rosyjskiego44. Wielu z nich znalazło zatrudnienie w tworzonych manufakturach. Byli żołnierze pracowali jako administratorzy, rachmistrzowie, kanceliści, leśnicy, mechanicy i inni. Wiele wskazuje na to, że to właśnie ta generacja była inspiratorem dla ordynata Potockiego w jego planach industrializacji Ziemi Leżajskiej, w tworzeniu towarzystw gospodarczych i fi nansowych Galicji. Wybudowanie i uruchomienie kolei łączącej Dębi- cę ze Lwowem spowodowało pojawienie się na rynkach Ziemi Leżajskiej towarów znacznie wyżej przetworzonych, a co za tym idzie nowocześniejszych i tańszych. Spowodowało to upadek przemysłu w Leżajsku i okolicach płóciennego i sukienniczego, natomiast rolnictwo w dalszym ciągu przeżywało czasy koniunktury45. Ziemia Leżajska stanowiła od końca 1861 zaplecze dla nowo formowanych oddziałów partyzanckich idących na pomoc powstańcom styczniowym. Wielki

44 J. P ó ł ć w i a r t e k, Dzieje Leżajska w czasach nowożytnych…, s.252. 45 O zapleczu logistycznym Ziemi Leżajskiej szerzej pisze J. Depowski w Leżajsk i okolice, s. 28.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd220009-01.indd220 220220 22009-11-12009-11-12 12:38:1312:38:13 [13] DZIEJE ZIEMI LEŻAJSKIEJ. ANALIZA DOKONAŃ JEJ MIESZKAŃCÓW 221 W UJĘCIU HISTORYCZNYM

wysiłek włożony w zbiórkę pieniędzy w latach 1861-1864, a następnie zakup broni spowodował, że kilkuset młodych mieszkańców ziemi leżajskiej wzięło udział w walkach na terenie zaboru rosyjskiego. Druga połowa XIX wieku to czas politycznych klęsk i brak skuteczności włodarzy miasta w utrzymaniu jego pozycji w regionie. Ordynat Alfred Potocki doprowadził do skutecznej likwidacji starostwa leżajskiego, przenosząc siedzibę powiatu do mniejszego Łańcuta. Podob- nie jak 250 lat wcześniej odżyły dawne antagonizmy, tym razem chodziło jedynie o rangę i pozycję danych miejscowości, i co najważniejsze nie uciekano się do użycia siły. W latach 1867, 1883, 1887, 1903 i 1906 Leżajsk nawiedzały katastrofalne w skutkach i skali pożary. Zabudowa drewniana powodowała, że pożary rozprze- strzeniały się niebywale szybko powodując niewyobrażalne straty materialne, obracając w perzynę dorobek mieszkańców miasta. Niebywała wysokość strat z roku 1906 spowodowała, że postanowiono wraz z odbudową miasta stworzyć kompleksowy plan zagospodarowania przestrzennego uwzględniający wymogi nowoczesnej struktury miejskiej. W roku 1910 utworzono jako przeciwwagę dla upadającego przemysłu sukienniczego Spółkę Wyrobu Zabawek Towarzystwo z Ograniczoną Poręką, która wypełniała mapę gospodarczą regionu. Powoli rósł w siłę sektor usług, okolicę obsługiwały restauracje i hotele. Powolny rozwój przemysłu stwarzał potrzebę istnienia instytucji ﬁ nansowych powodując powstanie Banku Kredytowo Oszczędnościowego, Rzemieślniczo – Rolniczej Spółki Pożyczkowej i Oszczędności, Towarzystwa Bankowego, To- warzystwa Kredytowego dla Handlu i Przemysłu, Towarzystwa Pożyczkowego i oszczędnościowego46. Rozwój gospodarczy szedł w parze z rozwojem systemu szkolnego, który obejmował 455 dzieci, uczące się od roku 1866 w Szkole Głów- nej w Leżajsku. Leżajsk jako centrum geograﬁ czne Ziemi Leżajskiem od 1868 r. był siedzibą sądów od roku 1868, który to następnie zreorganizowano w 1910 roku, a od roku 1892 funkcjonowała również prokuratura. Jak większość opinii publicznej miesz- kańcy Ziemi Leżajskiej nie zdawali sobie sprawy, jakie będą konsekwencje zama- chu na częstego bywalca Łańcuta i Leżajska, arcyksięcia Franciszka Ferdynanda z 28 czerwca 1914 roku. W nocy 31 lipca ogłoszono mobilizację, która przebiegła bez większych komplikacji. Okres I wojny światowej to czas oporu czynnego i biernego stawianego na- jeźdźcy. 1 listopada 1918 r. po klęsce wszystkich trzech mocarstw uczestniczą- cych w I wojnie światowej i powstaniu polskiego organizmu państwowego na obszarze trzech zaborów powołana została w Leżajsku Powiatowa Rada Narodowa, której prezydium tworzyli: Bolesław Żardecki, Józef Jachowicz, Konstanty Da- nilewicz47. Również po I wojnie światowej postanowiono zlokalizować centrum

46 J. P ó ł ć w i a r t e k, Dzieje Leżajska w czasach nowożytnych, s. 294. 47 T a m ż e, s. 385.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd221009-01.indd221 221221 22009-11-12009-11-12 12:38:1312:38:13 222 PIOTR ZAWADA [14]

administracyjne regionu w Łańcucie, nie dopuszczając w ten sposób do objęcia przez Leżajsk należnej funkcji, jaką pełniło to miasto przez wiele wieków. Brak władz regionu pośrednio spowodował, że w opinii wielu historyków zajmujących się problematyką tych terenów okres międzywojenny, to czas stagnacji w rozwoju gospodarczym Ziemi Leżajskiej. Wiele prób pobudzenia rozwoju przemysło- wego w regionie w latach dwudziestych i trzydziestych, niestety nie przyniosło oczekiwanych efektów. Świat parł zdecydowanie naprzód w kierunku nowych technologii, a w okolicach Leżajska działo się niewiele albo nic. W dalszym cią- gu przewagę w przekroju struktury gospodarstw rolnych stanowiły gospodarstwa drobne, rozsiane po zalesionych terenach puszczy sandomierskiej, która w więk- szości stanowiła własność ordynacji Potockich. O skali zjawiska rozdrobnienia gospodarstw niech świadczy fakt, że z ogólnej liczby gospodarstw do 5 ha stano- wiły 82,5 %, co oznacza, że większość gospodarstw zaspokajała jedynie własne potrzeby egzystencjalne, nie przyczyniając się do rozwoju regionu48. Ponadto w okresie międzywojennym zaobserwowano zjawisko przeludnienia agrarnego. W często przywoływanym powiecie łańcuckim gęstość zaludnienia według stanu z roku 1931 wynosiła 108,9 osoby na jeden kilometr kwadratowy, jeszcze gorzej wyglądała wskaźnik gęstości liczony na jeden kilometr kwadratowy użytków rolnych, bo wynosił 134 osoby, natomiast wręcz tragicznie wy- glądała sytuacja w odniesieniu do jednego kilometra kwadratowego gruntów ornych, bo średnia ta dochodziła do 166 osób49. Zjawiska przeludnienia agrarnego i biedy z tym związanej dodatkowo potęgowane były brakiem większych i skutecznych działań zmierzających do industrializacji terenów Ziemi Leżajskiej (wcześniej opisywane przykłady upadku przemysłu sukienniczego i płóciennego, garncarskiego, hutnictwa żelaza itd.) i powolna utrata atrakcyjności inwestycyjnej terenów w związku z rozwijającą się uprzemysłowioną konkurencją i lepszym zapleczem logistycznym spowodowała gigantyczne bezrobocie. Analizując miejsce zamieszkiwania ludności, co w owych czasach było równoważne z miejscem pracy należy zaznaczyć, że prawie 90 % ludności zamieszkiwało obszary wiejskie Ziemi Leżajskiej. Wszystkie te czynniki, a więc przeludnienie agrarne, brak przemysłu w regionie i systematyczna utrata konkurencyjności wyrobów z okolic Leżajska spowodowały powstanie w latach trzydziestych, dramatycznej sytuacji demograﬁ cznej. Doraźne akcje charytatywne, organizowane w Leżajsku i okolicach, jedynie łagodziły skutki biedy i ubóstwa mieszkańców. Na szeroką skale organizowano akcje dożywiania dzieci bezrobotnych w szkołach powszechnych, a także pomoc materialną i żywnościową dla najuboższych rodzin. Szczególnie tragicznie zapisał się w historii Ziemi Leżajskiej rok 1934, kiedy to oprócz skutków kryzysu gospodarczego rejony te nawiedziła ogromna powódź, niszcząc Leżajsk, Biedaczów, Giedlarową, Grodzisko, Jelną, Judaszówkę, Kury-

48 Tamże, s. 405 49 Tamże, s. 385.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd222009-01.indd222 222222 22009-11-12009-11-12 12:38:1412:38:14 [15] DZIEJE ZIEMI LEŻAJSKIEJ. ANALIZA DOKONAŃ JEJ MIESZKAŃCÓW 223 W UJĘCIU HISTORYCZNYM

łówkę, Ożanne, Przychojec, Sarzyne, Stare Miasto, Wierzawice, Wólke Niedzwie- cką, Wole Zarczycką, Rzuchów i Hucisko. Można sobie jedynie wyobrazić, jaką radość wśród tysięcy bezrobotnych musiała wywołać informacja z 1938 r. kiedy to postanowiono ulokować jedną z wielu fabryk (nowoczesną fabrykę chemiczną) na Ziemi Leżajskiej. Znajdowała się ona bowiem w rejonie COP, według Biura Planowania przy Radzie Ministrów i posiadała warunki niezbędne dla rozbudowy przemysłu metalowego, chemicznego i drzewnego. Lokalizując na tych ziemiach nowy zakład liczono zwłaszcza na złagodzenie katastroﬁ cznego bezrobocia i zła- godzenia przeludnienia agrarnego wsi. Zdecydowano się zlokalizować Zakłady Związków Organicznych na obrzeżach małej wsi leżącej kompleksie leśnym, we wsi Sarzyna50. Prace przygotowujące przyszłą inwestycje rozpoczęto w poło- wie 1938 r., a w pełni prace budowlane ruszyły wczesną wiosną 1939 r. na kilka miesięcy przed rozpoczęciem działań wojennych i wkroczeniem wojsk niemieckich na Ziemie Leżajską. W wyniku niemieckiego pancernego natarcia na 21 i 6 Dywizji Piechoty w dniu 7 IX 1939 r. w okolicach Leżajska znalazła się grupa operacyjna „Boruta” wraz ze swoim sztabem. 10 września do miasta wkroczyły oddziały 2 i 28 niemieckiej Dywizji Piechoty. Z okolicznych miejscowości najbardziej ucierpiał Krzeszów, który znalazł się na zorganizowanej linii obrony wojsk polskich 51. 28 września w wyniku umowy pomiędzy Trzecią Rzeszą a Związkiem Sowieckim część terenów Ziemi leżajskiej znalazła się pod okupacją radziecką. Rozpoczął się czas terroru, mordów i rabunków, który trwał do 24 VII 1944 r. Okupant od 1940 r. zakazał nauki w polskich szkołach powszechnych i gimna- zjach, realizując politykę powtórnej germanizacji terenów Ziemi Leżajskiej tak jak miało to miejsce 150 lat wcześniej podczas trwania zaboru austro-węgierskie- go. Niemcy realizując również politykę totalnej eksterminacji narodu żydowskie- go ze swoistą sumiennością dokonali tego dzieła w latach 1940-1943, do końca wykorzystując darmową siłę roboczą, np. przy budowie linii kolejowych i dróg. Ważną datą we współczesnej historii Ziemi Leżajskiej jest 28 V 1943 r, kiedy to 3000 niemieckich żołnierzy spacyﬁ kowało miasto Leżajsk, mordując 43 osoby. Do dziś istnieją tablice pamiątkowe ku czci rozstrzelanych. W latach 1945-1947 powoli likwidowano zniszczenia spowodowane okupacją hitlerowską, efektem czego jak przed wiekami zatrudnienie ponownie znaleźli szewcy i krawcy w tworzonych spółdzielniach pracy. W 1954 r. miasto Leżajsk – jako wizytówka regionu – otrzymało elektryczne oświetlenie ulic i posiada- ło wykorzystywany przy okazji imprez masowych stadion sportowy. Przemysł w mieście zaczął powstawać dopiero z nastaniem roku 1955, kiedy to uruchomiono Wytwórnie Tytoniu Przemysłowego, w 1962 r. Zakładu Silikatowego, a potem w 1971 r. Cepelii, w tym samym roku Mewy, w 1973 r. Instalu, 1981 Hortexu II i w 1977 r. ponownie reaktywowano działalność browarników leżajskich otwie-

50 M. M a r c z a k-S a w i c k a, W mieście i gminie Nowa Sarzyna, s. 37. 51 J. P ó ł ć w i a r t e k, Dzieje Leżajska od najdawniejszych czasów do1944 roku, s. 516.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd223009-01.indd223 223223 22009-11-12009-11-12 12:38:1412:38:14 224 PIOTR ZAWADA [16]

rając słynny Browar Leżajsk52. W 1985 r. miasto Leżajsk zdobyło tytuł „Mistrza Gospodarności”, który był ukoronowaniem wcześniejszych działań, otrzymanych nagród i wyróżnień. Miasto Leżajsk stało się siedzibą powiatu po raz trzeci 31 maja 1975 roku, starostwo liczyło wówczas 62 00 mieszkańców53. W roku 1999, w ramach reformy administracyjnej Leżajsk ponownie, tym razem po raz czwarty stał się siedzibą powiatu. Obecnie starostwo powiatowe w Leżajsku obejmuje oprócz dwóch miast Leżajska i Nowej Sarzyny, 42 wsie. Na terenie starostwa mieszka obecnie 70 000 ludzi. Powierzchnia starostwa leżajskiego to obszar 583 km2, powierzchnia rolna stanowi 58 %, powierzchnia leśna 28,2 %, powiat obejmuje miasto Leżajsk jako centrum administracyjne regionu, gminę Leżajsk, gminie Drodzisko Dolne, gminę Kuryłówka, miasto i gminę Nowa Sarzyna. Przez powiat przebiega droga krajowa nr 77 Jarosław – Nisko, 5 odcinków dróg woje- wódzkich i 47 odcinków dróg powiatowych. Porównując powiat leżajski do innych powiatów w województwie podkarpa- ckim można pokusić się o stwierdzenie, że jest to powiat typowo ziemski; 26% za- wodowo czynnych mieszkańców powiatu pracuje w rolnictwie. Wymogi unowo- cześniania produkcji rolnej spowodowały powstanie wielu grup producenckich, których członkowie doskonale radzą sobie na tym rynku, nastawiając się na no- woczesną i wydajną produkcje warzyw, owoców, tytoniu i wikliny. Taką sytuację obserwować można przez ostatnie 25 lat, która utrwaliła strukturę produkcji rolnej doskonale wchłaniając w miarę możliwości nadmiar wykształconej siły roboczej. Również jakość gleby sprawia, że tradycje gospodarki żywnościowej są przekazywane z pokolenia na pokolenie. Bardzo duży nacisk kładą władze powiatu na upowszechnienie produkcji ekologicznej, upatrując w tym jeszcze większą szansę na przyciągnięcie młodego pokolenia do zawodu rolnika i zmniejszenie poziomu bezrobocia. Przyczyny ciągle utrzymującego się na wysokim poziomie bezrobocia w powiecie leżajskim należy dopatrywać się w: braku znaczących inwestycji, znikomym zainteresowaniem inwestorów zagranicznych regionem, niewystarczającym kapitałem rodzimym, rozdrobnionym rolnictwem (wskaźnik płacy jest najniższy w kraju), niewystarczająco rozwiniętym sektorem małych i średnich przedsiębiorstw, które nie są w stanie wygenerować nowych miejsc pracy dla zwalnianych pracowników z dużych, restrukturyzowanych i prywatyzowa- nych zakładów, załamaniu rynku wschodniego, wyżem demograﬁ cznym, niskich kwaliﬁ kacji lokalnej siły roboczej, przewadze w ewidencji bezrobotnych kobiet. Na obszarze powiatu funkcjonuje 38 szkół podstawowych, 12 gimnazjów i 4 różne szkoły ponad gimnazjalne w Leżajsku i Nowej Sarzynie, ponadto prowadzone są trzy różne placówki oświatowo – wychowawcze. Od roku akademickiego 2000/2001 Politechnika Rzeszowska im. Ignacego Łukaszewicza utworzyła w Le-

52 Strona internetowa Starostwa Powiatowego w Leżajsku. 53 T a m ż e.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd224009-01.indd224 224224 22009-11-12009-11-12 12:38:1412:38:14 [17] DZIEJE ZIEMI LEŻAJSKIEJ. ANALIZA DOKONAŃ JEJ MIESZKAŃCÓW 225 W UJĘCIU HISTORYCZNYM

żajsku Zamiejscowy Ośrodek Dydaktyczny54. Do najciekawszych wydarzeń kulturalnych i artystycznych odbywających się w powiecie leżajskim na uwagę zasłu- guje Międzynarodowy Festiwal Muzyki Organowej i Kameralnej w bazylice leżaj- skiej, Ogólnopolskie Spotkanie Poetów Ludowych „Wrzeciono”, czy Listopadowe Wieczory Teatralne. Powiat dysponuje 7 ośrodkami kultury, 2 kinami, 3 stowarzy- szeniami kulturalnymi, 11 bibliotekami i 1 muzeum prowincji bernardynów. Drugim co do wielkości miastem powiatu leżajskiego jest Nowa Sarzyna, która otrzymała prawa miejskie wraz z początkiem 1973 r. stając się centralnym ośrodkiem gminy. Po kolejnej reformie administracyjnej w roku 1976 dodatkowo przyłączono do gminy Nowa Sarzyna dwa sołectwa: Łętownie i Wole Zarzycką. Lata 70-te i 80-te to czas szybkiego rozwoju aglomeracji miejskiej i pozostałych miejscowości gminy. W roku 1984 gmina otrzymała wyróżnienie w konkursie Mistrz Gospodarności z nagrodą pieniężną w wysokości 4,5 mln. złotych. Miasto i gmina Nowa Sarzyna zajmuje obszar 136 km2 i graniczy z gminami Kamień, Leżajsk, Krzeszów i Rudnik. Populacja to 22 178 ludzi. Czynnikiem przyspieszającym rozwój drugiej co do wielkości w starostwie powiatowym Leżajsk, gminie Nowa Sarzyna jest ciągły rozwój Zakładów Chemicznych Orga- nika Sarzyna S.A., w której znaleźli zatrudnienie mieszkańcy zarówno miasta jak i pobliskich 8 sołectw.

The Leżajsk District – analysis of its occupants’ accomplishments in historical formulation Summary The notion Lezajsk District originates from two authors, namely K. Baczkowski and J. Półćwiartek, who used that expression in the work titled History of Lezajsk. Lezajsk from distant past till the year 1944. Lezajsk District constitutes a part of geographical area called Sandomierska Valley belonging to the group of poorly known areas when it comes to its geobotanical and palebotanical nature. The whole area covers about 14000 square kilometers and is one of the greatest macro regions located in the north of Podkarpacie. Transl. by Piotr Zawada

54 Dane wydziału edukacji i oświaty, Starostwo Powiatowe w Leżajsku.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd225009-01.indd225 225225 22009-11-12009-11-12 12:38:1512:38:15 SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd226009-01.indd226 226226 22009-11-12009-11-12 12:38:1512:38:15 Saeculum Christianum 16 (2009) nr 1

MAGDA URBAŃSKA 90. ROCZNICA NADANIA PRAW WYBORCZYCH KOBIETOM W POLSCE W 2008 r. obchodzona była uroczyście 90 rocznica odzyskania niepodległości przez Polskę. Po 123 latach Polska stała się znów samodzielnym politycznie i nie- podległym państwem. W cieniu tej rocznicy – niezauważalnie – przeminęła jednak inna ważna data. Data ta znacząca jest zwłaszcza dla polskich kobiet, bowiem 28 listopada 1918 r. otrzymały one prawa wyborcze. Od tej chwili stały się równo- prawnymi obywatelkami swojego kraju. I od tego wydarzenia mija właśnie 90 lat. Prawo wyborcze było dla polskich kobiet niedostępne do 1918 r. Podobnie jak kobiety w całej Europie traktowane były jako istoty wiecznie niepełnoletnie, pod- dane władzy ojca, a później męża. Z reguły były słabo wykształcone, nie miały dostępu do szkół wyższych1. Nie posiadały praw publicznych, ani praw prywatnych. Zostały na stałe przypisane do sfery domowej i tylko tutaj mogły się reali- zować jako matki i żony. Sfera publiczna była dla nich zamknięta – dostęp mieli do niej tylko mężczyźni. Sytuacja zaczęła się jednak zmieniać, gdy w XVIII wieku zaczął rozwijać się amerykański i europejski ruch emancypacyjny, a później ruch feministyczny, domagający się praw dla kobiet. Początkowo chodziło o prawo do edukacji i prawa wyborcze dla kobiet. Z czasem postulaty te rozciągnięto na prawo do pracy oraz prawo do niezależności ekonomicznej. Polskie emancypantki rozpoczęły swoją działalność w XIX wieku, domagając się prawnego, ekonomicznego, zawodowego, edukacyjnego oraz obyczajowego równoupraw- nienia. Powstające organizacje kobiece domagały się praw wyborczych oraz czyniły aktywne starania na rzecz dostępu kobiet do edukacji na takich samych warunkach jak mężczyźni. Słynne pisarki tego okresu, jak Eliza Orzeszkowa, Kle- mentyna z Tańskich Hoffmanowa, Narcyza Żmichowska czy Maria Konopnicka nawoływały do emancypacji kobiet. Mimo, że polska kobieta cieszyła się wielkim szacunkiem w rodzinie, jej miejsce zawsze wyznaczały obowiązki „wynikające z naturalnego przeznaczenia jako wiernej towarzyszki męża, wychowującej dzieci

1 Pierwszym krajem, który pozwolił studiować kobietom była Szwajcaria (lata 40-te XIX w.). Polki mogły studiować na Uniwersytecie we Lwowie i Krakowie od 1897 r. M. B o g u c k a, Gorsza płeć. Kobieta w dziejach Europy od antyku po wiek XXI. Warszawa 2005, s. 263.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd227009-01.indd227 227227 22009-11-12009-11-12 12:38:1512:38:15 228 MAGDA URBAŃSKA [2]

matki i zarządzającej domem gospodyni”2. Jednakże na skutek licznych powstań (zwłaszcza po upadku postania styczniowego w 1864 r.), a także emigracji, kobiety w Polsce stały się odpowiedzialne za byt ekonomiczny swoich rodzin. Stały się także przekazicielkami historii narodowej i tradycji. Tymi działaniami kobiety wykroczyły poza sferę typowo kobiecą, wykazując się samodzielnością działania i przyjęciem na siebie męskich ról. Szybko pojawiły się kobiece żądania prawa do wykształcenia oraz pracy zawodowej. Konsekwentnie kobiety domagały się także praw wyborczych. „Że możecie same po ulicach chodzić, koleją jeździć, o czem chcecie, o rozumnych książkach czy nierozumnych plotkach w towarzystwie rozmawiać, wszystko to winnyście pierwszym radownicom co wśród szyderstw i wydziwiań drogę utorowały” – tymi słowami Narcyza Żmichowska określała pionierki ruchu kobiecego3. To właśnie dzięki ich zaangażowaniu i dzia- łaniom, odwadze oraz chęci przełamywania stereotypów współczesne kobiety mają takie same prawa jak mężczyźni. Polskimi pionierkami w walce o prawa wyborcze dla kobiet, tymi „pierwszymi radownicami” były: Paulina Kuczalska-Reinschmit4, Maria Turzyma5 i Ma- ria Dulębianka6. Szczególnie zasłużona w działaniu na rzecz praw wyborczych była Kuczalska-Reinschmit, dla której priorytetem była kwestia wyrażona hasłem „głosowanie powszechne jest dopiero wtedy, gdy i kobiety głosują”, zaś zasadą uczestnictwa w polityce – zasada „bez różnicy płci”7. Prawo miało być w jej prze-

2 D. R z e p n i e w s k a, Kobieta w rodzinie ziemiańskiej w XIX wieku w Królestwie Polskim. W: Kobieta i społeczeństwo na ziemiach polskich w XIX wieku. Red. A. Ż a r n o w s k a. Warszawa 1995, s. 30. 3 Cyt. za S. W a l c z e w s k a, Damy rycerze i feministki. Kraków 2006, s. 163. Słowa te stały się mottem internetowego Muzeum Historii Kobiet, prowadzonego przez Fundację „Feminoteka”, www.feminoteka.pl/muzeum. 4 Paulina Kuczalska-Reinschmit (1859-1921) – polska działaczka społeczna i publicystka, femi- nistka, nazywana „Wodzem”, „Hetmanką”, „Sterniczką”. Założycielka „Związku Równoupraw- nienia Kobiet Polskich” (1907 r.). Była ona też założycielką gazety „Ster” – pierwszego polskiego pisma poświęconego prawom kobiet, wydawanego we Lwowie (1885–1887) i w Warszawie (1907-1914). 5 Maria Turzyma (1860-1922) – działaczka na rzecz praw kobiet, w tym szczególnie na rzecz dopuszczenia kobiet do edukacji uniwersyteckiej oraz praw wyborczych dla kobiet. W latach 1902–1905 wydawała w Krakowie pismo „Nowe Słowo”, poświęcone kwestii emancypacji kobiet. 6 Maria Dulębianka (1861-1919) – malarka, działaczka społeczna, sufrażystka, literatka, publicystka i emancypantka. Walczyła o dopuszczenie kobiet do krakowskiej Akademii Sztuk Pięk- nych. W 1911 r. utworzyła Wyborczy Komitet Kobiet do Rady Miejskiej we Lwowie, w 1912 r. Komitet Obywatelski Pracy Kobiet, który agitował na rzecz przyłączenia się kobiet do idei legionowej. 7 S. W a l c z e w s k a, Damy, rycerze i feministki, s. 63-64, 111, 115; A. G ó r n i c k a- B o r a t y ń s k a, Stańmy się sobą. Cztery projekty emancypacji (1863-1939), Izabelin 2001, s. 97; Powitanie, „Ster” 1907 nr 1.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd228009-01.indd228 228228 22009-11-12009-11-12 12:38:1612:38:16 [3] 90. ROCZNICA NADANIA PRAW WYBORCZYCH KOBIETOM W POLSCE 229

konaniu nie tyle równe, co nie zróżnicowane ze względu na płeć. Jak zauważa S. Walczewska „kobiety w Polsce nie sięgały po prawa wyborcze jako po coś, co dotąd było przywilejem mężczyzn. Prawa wyborcze nie były dla nich zwią- zane z żadną płcią, gdyż w czasie rozbiorów Polski obie płcie były pozbawione praw publicznych. Kobiety nie musiały się orientować na mężczyzn i udowad- niać, że kobieta jest mężczyźnie równa i że powinna wobec tego mieć równe prawa. Argumentacja o równości płci nie była emancypantkom potrzebna. Do- magały się jedynie tego, by między mężczyznami a kobietami nie wprowadza- no nieuzasadnionych różnic w dostępie do praw politycznych”8. Polskie kobiety miały bowiem świadomość, że tak samo jak polscy mężczyźni walczą za spra- wę narodową. Podkreślała to mocno zwłaszcza Maria Turzyma, odnosząc się do osiągnięć europejskiego ruchu emancypacyjnego XIX i XX wieku. Pisała ona w piśmie „Nowe Słowo”, że „właściwością ruchu kobiecego jest wybitnie spo- łeczny jego kierunek. Kobiety innych krajów w dążeniach swoich emancypacyj- nych mają głównie na celu wyzwolenie się spod przewagi męskiej, wywalczenie równych z mężczyzną praw. Nasze kobiety dobijają się przede wszystkim o udział w życiu obywatelskim i to bez upominania się o prawa, byleby wolno im było spełniać obywatelskie obowiązki, a więc współdziałać w pracy podejmowanej dla społecznego dobra”9. Oparcia szukano także u polskich intelektualistów m.in. Adama Wiślickiego, Aleksandra Świętochowskiego czy Edwarda Prądzyńskiego. Postulowali oni równouprawnienie płci w edukacji i pracy zawodowej oraz głosili zrównanie praw kobiet i mężczyzn w każdej dziedzinie. Widzieli bowiem w prawie kobiet do edukacji oraz uczestnictwa w życiu politycznym jeden z czynników wzmacniających poczucie tożsamości narodowej Polaków. Wiązało się to także z podnoszeniem poziomu oświaty społeczeństwa polskiego, i tym samym z rozwojem gospodarczym kraju10. Działania podejmowane na rzecz praw wyborczych dla kobiet prowadzone były w różnych częściach Polski. Niekiedy próbowano wykorzystać istniejące już regulacje prawne. Jak podaje M. Fuszara w mieście Biała kobiety stwierdziły, że spełniają kryteria przewidziane w ustawie o samorządzie miejskim11. Ustawa nie mówiła nic o płci i dlatego kobiety chciały wziąć udział w wyborach. Jed- nak dla ówczesnych ustawodawców oczywiste było, że słowo „każdy” znajdują- ce się w ustawie odnosi się tylko do mężczyzn i kobiety nie mogą uczestniczyć

8 S. W a l c z e w s k a, Damy, rycerze i feministki, s. 63-64. 9 Cyt. za A. G ó r n i c k a-B o r a t y ń s k a, Stańmy się sobą…, s. 85. 10 R. S i e m i e ń s k a, Polacy i Polki w życiu publicznym – podobni czy różni od miesz- kańców Unii Europejskiej W: Aktorzy życia publicznego. Płeć jako czynnik różnicujący. Red. R. S i e m i e ń s k a. Warszawa 2003, s. 219. 11 Ustawa mówiła, że w wyborach może wziąć udział każdy, kto spełnia warunki dotyczące pełnoletności, zamieszkania w gminie od co najmniej roku i opłacania podatków bezpośrednich w określonej wysokości. M. F u s z a r a, Kobiety w polityce. Warszawa 2006, s. 85-86.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd229009-01.indd229 229229 22009-11-12009-11-12 12:38:1612:38:16 230 MAGDA URBAŃSKA [4]

w wyborach. Po odmowie magistratu kobiety odwołały się do Trybunału Pań- stwa, który rozstrzygnął, że „każdy” to kobieta i mężczyzna, ale kobieta może głosować tylko przez pełnomocnika12. Także organizacje kobiece, skupione przy kobiecych czytelniach, prowadziły akcje popularyzujące ten postulat. Pierwsze zorganizowane działania na rzecz otrzymania praw wyborczych kobiety podjęły w Galicji. W 1881 r. w czytelni kobiecej Stanisławy Wechslerowej we Lwowie ze- brano cztery tysiące podpisów w sprawie przyznania prawa wyborczego zamiast pełnomocnictwa13. Podobnie działo się w Krakowie, gdzie w 1896 r. w czytelni kobiecej Marii Siedleckiej zgromadzono dwanaście tysięcy podpisów w tej spra- wie14. W 1908 r. w Galicji emancypantki wysunęły nawet kandydaturę malarki i działaczki kobiecej Marii Dulębianki w wyborach do Sejmu Galicyjskiego15. Jednak działania te nie przyspieszyły formalnego nadania praw wyborczych kobietom. Stało się to dopiero w 1918 r. i to po naciskach ze strony samych kobiet. Polkom wydawało się, że odrodzona Polska będzie także ich państwem, bowiem na równi z mężczyznami działały w sprawie narodowej. Jak pisała bowiem w 1911 r. Paulina Kuczalska-Reinschmit: „Polki czują się obywatelkami kraju, więc pragną mieć taką możliwość spełniania tych obowiązków, jakie daje dopiero pełnia praw” oraz „Równouprawnienie polityczne kobiet stanowi część nieodłączną ogólnych dążeń wolnościowych i tylko w łączności z nimi bywa osią- gane”16. Akcent położony na prawa kobiet, wyraźnie artykułowany przez emancypacyjny ruch kobiecy, wyraźnie dominujący nad postulatami niepodległościo- wymi nie był przychylnie postrzegany przez ówczesnych polityków. Pojawiały się opinie, że żądanie praw kobiet jest rozbijaniem jedności narodowej i klasowej, a także jest zagrożeniem dla „naturalnego” porządku społecznego17. Pisała o tym z wyrzutem Maria Dulębianka w „Politycznym stanowisku kobiety” podkreślając, że niegodna jest walka o prawa narodu, przy zapomnieniu praw kobiet, które także są narodem: „Tu zaś na tej ziemi, my, kobiety, żądając równouprawnienia, żąda- my współudziału w walce o prawa narodu, w pracy dla jego przyszłości, żądamy uczestnictwa w odbudowywaniu gmachu narodowego. A żądamy tego, bo mamy prawo sądzić, że ta budowa będzie lepsza i pewniejsza, i silniejsza, gdy i my rękę swą do niej przyłożymy. Bo czujemy się na siłach pracować na wszelkich

12 Dzięki takiemu rozstrzygnięciu mąż głosujący w zastępstwie żony posiadał formalnie dwa głosy. T a m ż e, s. 86. 13 S. W a l c z e w s k a, Damy, rycerze i feministki, s. 59. 14 T a m ż e, s. 60. 15 W 1908 r. Maria Dulębianka przy współpracy Stronnictwa Ludowego demonstracyjnie (bowiem jako kobieta nie posiadała biernych praw wyborczych) kandydowała do Sejmu Galicyjskiego. 16 Cyt. za S. W a l c z e w s k a, Damy, rycerze i feministki, s. 61-62. 17 D. K a ł w a, Model kobiety aktywnej na tle sporów światopoglądowych. Ruch feministyczny w dwudziestoleciu międzywojennym. W: Równe prawa i nierówne szanse. Kobiety w Polsce mię- dzywojennej. Red. A. Ż a r n o w s k a, A. S z w a r c. Warszawa 2000, s. 137-138.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd230009-01.indd230 230230 22009-11-12009-11-12 12:38:1612:38:16 [5] 90. ROCZNICA NADANIA PRAW WYBORCZYCH KOBIETOM W POLSCE 231

posterunkach i na wszelkich polach, nie tylko na nieużytkach. Toteż pełne ironii wydają się nam słowa: ‘teraz szkoda czasu na walkę o prawa kobiety’”18. Rów- nouprawnienie kobiet było bowiem dla polityków sprawą drugorzędną. Okazało się to już w 1916 r., gdy Tymczasowa Rada Stanu w projekcie konstytucyjnym rozszerzyła prawo wyborcze, ale tylko dla mężczyzn. To zjednoczyło środowi- ska kobiece, które 9 września 1917 r. zorganizowały w Warszawie Zjazd Kobiet Polskich, na którym po raz kolejny sformułowane zostały postulaty równoupraw- nienia płci. Zjazd ten wybrał reprezentację, której przewodniczyła dr Justyna Budzińska-Tylicka i dał jej pełnomocnictwo do rozmów z tworzącym się rządem polskim19. Naciski kobiet poskutkowały i tym samym niepodległość Polski stała się także przypieczętowaniem praw polskich kobiet. Dekretem Józefa Piłsudskie- go z 28 listopada 1918 r. prawa wyborcze zostały przyznane każdemu obywatelo- wi bez względu na płeć. Fundamentalne znaczenie dla kobiet miały dwa punkty: „Wyborcą do Sejmu jest każdy obywatel państwa bez różnicy płci, który do dnia ogłoszenia wyborów ukończył 21 lat” oraz „Wybieralni do Sejmu są wszyscy obywatele (obywatelki) państwa posiadający czynne prawo wyborcze”20. Nadanie praw wyborczych kobietom potwierdziła Konstytucja Marcowa z 1921 r.21. Tym samym Polska znalazła się w grupie krajów, które jako pierwsze uznały prawa wyborcze kobiet22. Ruch kobiecy tryumfował bowiem spełniony został jeden z jego głównych postulatów. Oprócz prawa do głosu kobiety zdobyły także prawo do nauki wszystkich stopni, do pracy i do zrzeszania się. W życiu codziennym kobiety zyskały większą samodzielność materialną, możliwość uprawiania sportu oraz dbania o zdrowie23. Ale zwycięstwo nie okazało się pełne. Szybko stało się jasne, że mimo formalnego równouprawnienia kobiety w wielu dziedzinach nie mają pełnych praw. W praktyce wiele zapisów prawnych dyskryminowało kobiety np. uzależniając podjęcie pracy przez mężatki od zgody męża24. Warte podkre-

18 Cyt. A. G ó r n i c k a-B o r a t y ń s k a, Stańmy się sobą…, s. 85-86. 19 Jak podaje badaczka historii kobiet S. Walczewska, delegacja ta została przetrzymana kilka godzin na mrozie przed willą Piłsudskiego na Mokotowie. S. W a l c z e w s k a, Damy, rycerze i feministki, s. 64. 20 Art. 1 i art. 7 Dekretu z 28 listopada 1918 r. o ordynacji wyborczej do Sejmu Ustawodawczego (Dz. P.P.P. nr 18, poz. 46). 21 Ustawa z dnia 17 marca 1921 r. – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. Nr 44, poz. 267). 22 Najwcześniej prawo do głosowania kobiety otrzymały w Nowej Zelandii – w 1893 r. Kolejno wprowadzały go m.in.: 1896 r. – cztery stany amerykańskie Colorado, Idaho, Utah, Wyoming, 1902 r. – Australia, 1906 r. – Finlandia, 1913 r. – Norwegia, 1915 r. – Dania, Islandia, 1917 r. – Holandia, Rosja, 1918 r. – Irlandia, Kanada, Luksemburg, Polska, Wielka Brytania. Niektóre kraje uznały to prawo znacznie później np. Szwajcaria w 1971 r. czy Liechtenstein w 1984 r. 23 M. C i e c h o m s k a, Od matriarchatu do feminizmu. Poznań 1996, s. 146. 24 Ustawa o państwowej służbie cywilnej z 17 lutego 1922 r. stanowiła, że przy przyjmowa- niu do służby państwowej organy powinny przestrzegać obowiązującego prawa cywilnego,

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd231009-01.indd231 231231 22009-11-12009-11-12 12:38:1712:38:17 232 MAGDA URBAŃSKA [6]

ślenia jest to, że dopiero w 1921 r. zmieniono obowiązujące przepisy dotyczące praw kobiet. Do tej pory przepisy prawne nakazywały żonie np. posłuszeństwo mężowi jako głowie rodziny, to samo miejsce zamieszkania co mąż, jak również wskazywały brak uprawnień żony do występowania w charakterze świadka przy sporządzaniu testamentu. Istotnym problemem tamtych czasów stał się także podział w ruchu kobiecym. Osią podziału okazał się stosunek do takich kwestii jak: miejsce kobiety w społe- czeństwie czy specyﬁ ka zadań, które wynikały z natury kobiecej. Po jednej stronie znalazły się więc organizacje feministyczne, po drugiej pozostałe organizacje kobiece. Tym samym „kwestia kobieca” rozumiana była w Polsce dwojako. Pierwsze stanowisko wiązało się z upatrywaniem przeznaczenia kobiety jako matki i żony. Jednak, aby mogła ona dobrze wykonywać swoje obowiązki, powinny zostać stworzone jak najlepsze warunki życia materialnego i duchowego. Stano- wisko to cechowało się przyporządkowaniem kobiety do sfery prywatnej, wiążąc jej aktywność z domem. Mężczyzna zaś pozostawał w sferze publicznej a źródłem jego aktywności była praca zawodowa. Zgodnie jednak z duchem pozytywizmu kobiety działające w sferze publicznej mogły prowadzić czytelnie, organizować zebrania dyskusyjne czy działać charytatywnie. Taki sposób postrzegania roli kobiety propagowany był przez członkinie np. Rady Narodowej Polek czy Katoli- ckiego Związku Polek25. Druga postawa związana była z przenikaniem do Polski doświadczeń europejskiego feminizmu i powiązana z walką z przejawami dyskry- minacji kobiet na płaszczyźnie prawnej26. Organizacje takie jak Klub Polityczny Kobiet czy Polskie Stowarzyszenie Kobiet z Wyższym Wykształceniem uważały, że za formalnym zrównaniem w prawach czyli od 1918 r. musi pójść faktyczne równouprawnienie, które będzie związane z przezwyciężeniem stereotypów myślowych i barier psychicznych. Działaczki tych organizacji postawiły sobie za cel podsycanie aktywności społeczno-politycznej kobiet, a także wpojenie

a to z kolei uzależniało pracę mężatki od zgody męża. Innym przykładem jest dekret o aplikacji sądowej z 8 lutego 1919 r., który dopuszczał do zawodu sędziowskiego wyłącznie mężczyzn. Po wejściu w życie Konstytucji z 1921 r. kobiety były przyjmowane na aplikację, ale nie mia- nowano ich na stanowiska sędziowskie. Podobnie dyskryminujące było prawo o ustroju sądów powszechnych z 6 lutego 1928 r., które wyłączało możliwość pełnienia funkcji przysięgłych przez kobiety. Szczególnym przypadkiem była także tzw. „ustawa celibatowa”, obowiązująca od 1926 r. do 1938 r. w województwie śląskim. Na podstawie „Ustawy w sprawie rozwiązania stosunku służby nauczycielskiej wskutek zawarcia przez nauczycielkę związku małżeńskiego” z 29 marca 1926 r. pracę w charakterze nauczycielki mogła podjąć tylko kobieta niezamężna. M. P i e t r z a k, Sytuacja prawna kobiet w Drugiej Rzeczypospolitej, w: Równe prawa i nierówne szanse. Kobiety w Polsce międzywojennej. Red. A. Ż a r n o w s k a, A. S z w a r c. Warszawa 2000, s. 79-80. 25 A. C h o j n o w s k i, Aktywność kobiet w życiu politycznym, w: Równe prawa i nierówne szanse. Kobiety w Polsce międzywojennej. Red. A. Ż a r n o w s k a, A. S z w a r c. Warszawa 2000, s. 46-47. 26 T a m ż e, s. 47.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd232009-01.indd232 232232 22009-11-12009-11-12 12:38:1712:38:17 [7] 90. ROCZNICA NADANIA PRAW WYBORCZYCH KOBIETOM W POLSCE 233

kobietom poczucia odpowiedzialności za państwo i bieg spraw publicznych27. Głównie jednak podkreślano, że kobieta jest równoprawna z mężczyzną i posiada własne aspiracje, a nie jest środkiem realizacji celów zaprogramowanych przez państwo, Kościół czy organizacje polityczne. Jak podaje D. Kałwa polski ruch feministyczny postawił przed sobą zadania: całkowitego równouprawnienia w re- gulacjach prawnych (kodeksach cywilnych, przepisach dotyczących zatrudnienia kobiet), faktycznego równouprawnienia zagwarantowanego przez przepisy prawne, wspierania aktywności kobiet we wszystkich sferach życia publiczno-zawodowego, politycznego, kulturalnego i społecznego, ochronę pracy kobiet, ochronę matki i dziecka oraz zjednoczenia ruchu na rzecz ochrony praw świata kobiet28. Jak widać więc z programów działania organizacji kobiecych wiele miejsca po- święcały one pozycji kobiety w społeczeństwie, jej nowym możliwościom sa- morealizacji oraz nowym prawom. Organizacje kobiece, a zwłaszcza organizacje feministyczne, kładły nacisk na emancypację, widząc w edukacji oraz aktywności zawodowej szansę na samodzielność kobiet. Jednak kobiecemu zaangażowaniu w sprawy publiczne stały na przeszkodzie liczne bariery. A. Chojnowski wylicza następujące: opór bliższego i dalszego otoczenia o wielorakim podłożu, także obyczajowym, tradycja przypisująca kobiecie – jako podstawową, rolę matki i żony oraz opór samych kobiet29. I wskazuje rów- nocześnie, że dominujące znaczenie w przypadku polskich kobiet miał czynnik drugi czyli stereotyp kobiety przypisanej do obowiązków domowych. Może o tym świadczyć choćby sceptyczny stosunek polityków-mężczyzn do kobiet, które były zaangażowane w działalność polityczną i ich opowiadaniem się za utrzymaniem tradycyjnej roli kobiety. Przykładem może być wypowiedź Romana Dmowskiego do organizatorki Narodowej Organizacji Kobiet Izabeli Lutosławskiej: „Słuchaj Belu […] zaczynasz się wykolejać! Dotąd byłaś normalną dziewczyną i niedużo miałem Ci do zarzucenia, ale jak mi się zaczniesz mieszać do polityki, to będziesz dziwadłem, wiedźmą i nigdy nie wyjdziesz za mąż! – A ja też potraﬁ ę wymó- wić Ci przyjaźń, bo brzydzę się szarlatanerią kobiecą. Wszystko blaga, próżność i pozory”30. Nie sprzeciwiano się jednak otwarcie emancypacji. Pojawiała się za to wśród polityków obawa, że kobiety nie będą „umiały wykorzystać swych praw rozsądnie, gdyż mentalność kobiety jest z natury konserwatywna i łatwo na nie wpływać” 31.

27 T a m ż e, s. 47. 28 D. K a ł w a, Model kobiety.., s. 139. 29 A. C h o j n o w s k i, Aktywność kobiet…, s. 38. 30 R. W a p i ń s k i, Kobiety i życie publiczne – przemiany pokoleniowe. W: Równe prawa i nierówne szanse. Kobiety w Polsce międzywojennej. Red. A. Ż a r n o w s k a, A. S z w a r c. Warszawa 2000, s. 32. 31 A. P i ł s u d s k a, Wspomnienia. Warszawa 1989, s. 87.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd233009-01.indd233 233233 22009-11-12009-11-12 12:38:1812:38:18 234 MAGDA URBAŃSKA [8]

Po otrzymaniu praw wyborczych w 1918 r. kobiety nie od razu podjęły aktyw ność polityczną. Wszystkie ówczesne stronnictwa polityczne zabiegały jednak o elektorat kobiecy. Wynikało to stąd, że w pierwszych wyborach parlamentarnych w styczniu 1919 r. w niektórych miastach kobiety stanowiły ponad 55% ogółu uprawnionych do głosowania32. Istotne jest jednakże to, że zabieganie o głosy kobiet nie było równoznaczne z ustąpieniem kobietom miejsca na listach wyborczych. Tylko nielicznym kobietom zaproponowano kandydo- wanie i to nawet wtedy umieszczono ich nazwiska na końcu list wyborczych33. I jest to o tyle ważne, że praktykę taką zastosowały nie tylko ugrupowania pra- wicowe, prezentujące bardzo tradycyjny pogląd na rolę kobiety, ale także partie posługujące się hasłami feministycznymi34. Mimo niewielu kandydatek w wyborach w 1919 r. kobieca frekwencja okazała się dość wysoka35. Sam udział kobiet w wyborach nie spowodował wprowadzenia do parlamentu dużej kobiecej reprezentacji36. W poszczególnych kadencjach Sejmu i Senatu II Rzeczypospo- litej udział kobiecej reprezentacji nie przekroczył 3% miejsc w Sejmie i 5,5% w Senacie37. Pierwszymi kobietami, które zdobyły w 1919 r. mandat posłanki były: Gabriela Balicka, Jadwiga Dziubińska, Irena Kosmowska, Maria Moczyd- łowska, Zofi a Moraczewska i Zofi a Sokolnicka oraz Anna Piasecka i Franciszka Wilczkowiakowa38. Fakt uzyskania przez kobiety mandatu posła na Sejm był tak niesamowity, że nawet Józef Piłsudski nie zauważył ich obecności i w swoim orędziu otwiera- jącym obrady Sejmu Ustawodawczego zwracał się tylko do mężczyzn: „Panowie posłowie! Półtora wieku walk, krwawych nieraz i ofi arnych, znalazło swój tryumf w dniu dzisiejszym. Półtora wieku marzeń o wolnej Polsce czekało swego ziszcze- nia w obecnej chwili. Dzisiaj mamy wielkie święto narodu, święto radości po dłu- giej ciężkiej nocy cierpień. W tej godzinie wielkiego serc polskich bicia czuję się

32 Jak podaje M. Śliwa w wyborach do Sejmu Ustawodawczego w Warszawie kobiety stanowiły 57,9% ogółu uprawnionych do głosowania, w Łodzi – 55,9%, w Krakowie – 57,6%. M. Ś l i w a, Udział kobiet w wyborach i ich działalność parlamentarna. W: Równe prawa i nierówne szanse. Kobiety w Polsce międzywojennej. Red. A. Ż a r n o w s k a, A. S z w a r c. Warszawa 2000, s. 50. 33 T a m ż e, s. 51. 34 T a m ż e, s. 51. 35 T a m ż e, s. 52. 36 Do Sejmu Ustawodawczego kobiety dostały się z list: Narodowej Demokracji, Polskiego Stronnictwa Ludowego Wyzwolenie, Polskiego Stronnictwa Ludowego Piast, Narodowej Partii Robotniczej oraz Polskiej Partii Socjalistycznej. 37 Procentowy udział kobiet w składzie Parlamentu II Rzeczypospolitej (Sejm i Senat): Sejm Ustawodawczy (1919-1922) – 1,38%, Sejm i Senat I kadencji (1922-1928) – odpowiednio 2,02% i 3,6%, II kadencji (1928-1930) – 1,8% i 3,6%, III kadencji (1930-1935) – 3,37% i 3,6%, IV kadencji (1935-1938) – 0,97% i 5,2%, V kadencji (1938-1939)– 0,48% i 4,16%. T a m ż e, s. 53. 38 Por. Aneks Parlamentarzystki Drugiej Rzeczypospolitej (część pierwsza), http://kronika.sejm. gov.pl/kronika/an-110.htm (16.06.2009).

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd234009-01.indd234 234234 22009-11-12009-11-12 12:38:1812:38:18 [9] 90. ROCZNICA NADANIA PRAW WYBORCZYCH KOBIETOM W POLSCE 235

szczęśliwym, że przypadł mi zaszczyt otwierać Sejm polski, który znowu będzie domu swego ojczystego jedynym panem i gospodarzem. […] Synowie Ojczyzny muszą iść, by bronić granic i zabezpieczyć Polsce swobodny rozwój”39. To prze- mówienie umacniało wizerunek kobiet przyporządkowanych do sfery domowej, i tam się realizujących. Sfera publiczna nadal zdominowana była przez mężczyzn. Jednak to właśnie od tego czasu kobiety w Polsce na trwałe weszły do sfery publicznej, angażując się w działalność polityczną. Posłankami zostały: w Sej- mie I kadencji (1922-1927) – Gabriela Balicka, Maria Holder-Eggerowa, Irena Kosmowska, Wanda Ładzina, Róża Melcer, Zofi a Praussowa, Irena Puzynianka, Zofi a Sokolnicka, Halina Stęślicka; w Sejmie II kadencji (1928-1930) – Gabrie- la Balicka, Maria Jaworska, Aleksandra Karnicka, Irena Kosmowska, Jadwiga Markowska, Zofi a Praussowa, Miłena Rudnicka-Łysiak, Eugenia Waśniewska; w Sejmie III kadencji (1930-1935) – Gabriela Balicka, Maria Bałłabanówna, Zofi a Berbecka, Natalia Greniewska, Helena Grossmanówna, Janina Ignasia- kówna-Minkowska, Halina Jaroszewiczowa, Maria Jaworska, Janina Kirtiklis, Kazimiera Marczyńska, Zofi a Moraczewska, Ewelina Pepłowska, Miłena Rud- nicka-Łysiak, Małgorzata Szpringerowa, Eugenia Waśniewska, Ludwika Wolska, Zofi a Zaleska; w Sejmie IV kadencji (1935-1938) – Wanda Pełczyńska, Janina Prystorowa; w Sejmie V kadencji (1938-1939) – Stefania Kudelska40. Reprezen- tacja kobiet w Senacie kształtowała się następująco: Senat I kadencji – Aleksan- dra Karnicka, Helena Lewczanowska, Józefa Szebeko; Senat II kadencji – Józefa Bramowska, Zofi a Daszyńska-Golińska, Helena Kisielewska, Dorota Kłuszyń- ska; Senat III kadencji – Kazimiera Grunertówna, Hanna Hubicka, Helena Ki- sielewska, Dorota Kłuszyńska; Senat IV kadencji – Regina Fleszerowa, Halina Jaroszewiczowa, Julia Kratowska, Stefania Kudelska, Władysława Macieszyna, Wanda Norwid-Neugebauerowa; Senat V kadencji – Maria Barlowa, Zofi a Berbe- cka, Anna Paradowska-Szelągowska, Helena Sujkowska41. Parlamentarzystki wyróżniały się gruntownym wykształceniem. 61,3% posła- nek i 50% senatorek miało wykształcenie wyższe, najczęściej uniwersyteckie42. Kilka z nich posiadało dyplomy doktorskie. Najczęściej były to nauczycielki, redaktorki pism i publicystki. Jednak mimo wykształcenia i przygotowania zawodowego próżno szukać kobiet w najwyższych władzach. Tylko trzy z nich pia- stowały funkcje reprezentacyjne: Maria Jaworska w latach 1930-1935 była prze- wodniczącą sejmowej komisji oświaty, Halina Jaroszewiczowa pełniła funkcję sekretarza Prezydium Sejmu i Senatu III kadencji, zaś Irena Kosmowska była

39 http://historicus.pl/index2.php?option=com_content&do_pdf=1&id=3244 (16.06.2009), Edward, 90 rocznica wyborów do Sejmu Ustawodawczego. 40 Aneks Parlamentarzystki Drugiej Rzeczypospolitej (część druga), http://kronika.sejm.gov.pl/ kronika/an-112.htm (16.06.2009). 41 T a m ż e. 42 M. Ś l i w a, Udział kobiet…, s. 54.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd235009-01.indd235 235235 22009-11-12009-11-12 12:38:1912:38:19 236 MAGDA URBAŃSKA [10]

wiceprzewodniczącą polskiej grupy Unii Międzyparlamentarnej. Pozostałe parlamentarzystki pracowały w komisjach, które zajmowały się oświatą, zdrowiem publicznym, opieką społeczną i inwalidztwem, ochroną pracy i administracją. Senatorki pracowały w komisji oświaty i kultury oraz spraw zagranicznych. Mimo niewielkiej reprezentacji, parlamentarzystki przejawiały dużą aktywność w debatach, przewyższając pod tym względem mężczyzn. Poniżej zaprezentowano imienne zestawienie kobiecych wystąpień:

Zestawienie wystąpień (przemówień, interpelacji i wniosków) posłanek na Sejm RP w latach 1919-1939 Senat Nazwisko Kadencja SU I II III IV V Uwagi Kadencja 1p Balicka SU, I, II, III 7p 3p 4p 1w Bałłabanówna III Ba Berbecka III Ba V Dziubińska SU 3p Greniewska III Ba od XI 1934 Grossmanówna III 2p 4p Holder-Eggerowa I 2w Ignasiakówna III 13p od 3 XI 1932 Jaroszewiczowa III 3p IV Jaworska II, III 4p 8p Sejm Wileński Karnicka II Ba I 1922 4p Kosmowska SU, I, II 9p 1p 1w Kirtiklis III Ba do 10 XII 1931 Kudelska V 1p IV 4p Ładzina I 3i 4w Marczyńska III 1p Markowska II Ba do 30 X 1929 Melcer I 2p Moczydłowska SU 6p Moraczewska SU, III 7p Ba 24p Pełczyńska IV 2i 1w

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd236009-01.indd236 236236 22009-11-12009-11-12 12:38:1912:38:19 [11] 90. ROCZNICA NADANIA PRAW WYBORCZYCH KOBIETOM W POLSCE 237

Senat Nazwisko Kadencja SU I II III IV V Uwagi Kadencja 8p Pepłowska III 1w Piasecka SU Ba od V 1920 10p 3p Praussowa I, II 4i 3w 9w 14p Prystorowa IV 3i 1w 1p Puzynianka I 1i 2w Rudnicka-Łysiak II, III 5p 4p 19p Sokolnicka SU, I 8p 14i 12w 3p Stęślicka I 4i Szpringerowa III Ba Waśniewska II, III 4p 6p od V 1920, Sejm Dzielni- Wilczkowiakowa SU 1p cowy w Pozna- niu 1918 Wolska III 20p od 13 XII 1933 oraz 1940-45 Zaleska III 1p Rada Narodo- wa w Paryżu i Londynie Oznaczenia: p – wystąpienia na forum Izby, i – interpelacje w sprawie, w – wnioski w sprawie, Ba – nie odnotowano wystąpień Źródło: Aneks Parlamentarzystki Drugiej Rzeczypospolitej (część druga), http://kronika.sejm.gov.pl/kronika/an-112.htm (16.06.2009).

Kobiety-parlamentarzystki II Rzeczypospolitej, mimo wyznawania odmien- nych systemów wartości, wspólnie pracowały na forum parlamentu. Można nawet powiedzieć, że wytworzyła się pewna więź solidarności kobiecych interesów. Jest to o tyle ważne, że to właśnie dzięki porozumieniu parlamentarzystek uda- ło się wprowadzić wiele ustaw społecznie ważnych np. dotyczących alkoholizmu (1919 r.), likwidacji ograniczeń praw cywilnych kobiet (1921 r.), zagwarantowania opieki społecznej (1923 r.) oraz ochrony pracy młodocianych i kobiet (1924 r.).

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd237009-01.indd237 237237 22009-11-12009-11-12 12:38:1912:38:19 238 MAGDA URBAŃSKA [12]

Podsumowując powyższe rozważania na temat kobiecych działań na rzecz praw politycznych można powiedzieć, że polskie kobiety same przyczyniły się do ich otrzymania. Po prawie do edukacji oraz prawie do pracy dla kobiet konieczne stały się także przemiany w strukturze władzy. Kobiety widziały również tutaj swoje miejsce. Szybko – w porównaniu do innych krajów – osiągnęły znaczący sukces w postaci praw politycznych. Jednakże równie szybko zapomniano o tych, dzięki którym to się udało. „Bojowniczki” o prawa kobiet skazano na zapomnienie i nieobecność na kartach historii. Niech ten artykuł będzie próbą przywrócenia im należnego miejsca.

90. Anniversary of Polish Women’s Entrenchisement Summary Another important date passed in the shadow of the 90. anniversary of regaining independence by Poland. It is particularly remarkable for Polish women as in November 28, 1918, they received the right to vote. Since then they became equal citizens of their own country. And since that time 90 years went by. Polish women could not vote until 1918. Similarly to the women in the whole Europe they were treated as continuously underage creatures, subjects to their fathers’ and then husbands’ authority. On average they were poorly educated and did not have access to higher education. They had neither public nor private rights. They were put down to the domestic sphere and only there they could realize themselves as mothers and wives. Public sphere was inaccessible to them and opened only for men. The situation slowly started to change as early as in the XVIII century when American and European emancipation movement and later feminist movement struggling for women right commenced to develop. Owing to the involvement and activities of first emancipationists, Paulina Kuczalska- Reinschmit, Maria Turzyma and Maria Dulebianka among others, their courage and villingness to overcome stereotypes, modern women have the same rights as men. The paper presents the activities of Polish women undertaken before 1918 for the benefit of election rights for women. Focused on female parliamentary representation of the II Republic of Poland and women solidarity of interests, the paper describes legislative initiatives introduced by women. The paper attempts at reminding of past activist of women movement that sank into oblivion and became absent in history many years ago. Trans. by Magda Urbańska

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd238009-01.indd238 238238 22009-11-12009-11-12 12:38:2012:38:20 Saeculum Christianum 16 (2009) nr 1

KRZYSZTOF CZUBOCHA ZBROJNA INTERWENCJA HUMANITARNA: PRAWNE, MORALNE I POLITYCZNE DYLEMATY

Wprowadzenie Do czasu zakończenia zimnej wojny społeczność międzynarodowa nie intere- sowała się zbytnio konfl iktami zbrojnymi nie mającymi charakteru międzynaro- dowego (wojna domowa)1. Konfl ikty takie były uważane za wewnętrzną sprawę państw nimi objętych. Z tego powodu społeczność międzynarodowa wstrzymy- wała się od interwencji nawet w przypadku, gdy dochodziło do masowych na- ruszeń praw człowieka skutkujących setkami tysięcy ofi ar w ludziach. Według ówczesnych poglądów zbrojna interwencja podczas wojny domowej byłaby za- kazanym przez prawo międzynarodowe mieszaniem się w wewnętrzne sprawy innych państw stanowiąc naruszenie ich suwerenności. Podczas nieudanej secesji Biafry od Nigerii w latach 60. XX w., która doprowadziła do setek tysięcy ofi ar w ludziach, ONZ uznała, że nie czuje się uprawniona do przeprowadzenia zbrojnej interwencji humanitarnej. Dopuszczalna była tylko pomoc humanitarna za po- średnictwem organizacji humanitarnych. W ciągu ostatnich 20 lat dokonał się zasadniczy przełom w postrzeganiu wojny domowej oraz dopuszczalności zbrojnej interwencji humanitarnej w celu zapo-

1 Dla potrzeb niniejszego artykułu przyjmuje się, że termin zbrojna interwencja humanitarna będzie się odnosił do wszystkich interwencji humanitarnych, w których zaangażowane są siły zbrojne państw interweniujących bez względu na to jakie jest ich faktyczne zaangażowanie militarne. Taką interwencję należy odróżnić od dystrybucji leków i żywności przez organizacje humanitarne. Podczas niektórych misji żołnierze nie mają prawa prowadzenia akcji zaczepnych mogąc używać broni tylko w samoobronie lub chroniąc ludność cywilną. Podczas takich misji siły zbrojne zapobiegają wznowieniu dzia łań zbrojnych oraz prowadzą akcję humanitarną. Niektóre misje wojskowe polegają natomiast na pełnym zaangażowaniu sił zbrojnych w operacje militarne. Innym problemem są różnice w mandacie interweniujących sił zbrojnych. Większość interweniujących państw nie godzi się na udział ich żołnierzy w zbrojnych operacjach. Natomiast brytyjskie i amerykańskie siły zbrojne zazwyczaj nie posiadają takich ograniczeń. Dodatkowym problemem jest sankcjonowanie niektórych, początkowo nielegalnych operacji wojskowych przez ONZ. Taka sytuacja miała miejsce w przypadku interwencji NATO w Kosowie. S. S u r, Droit de la paix et de la securite internationales. W: Droit international public. Red. J. C o m b a c a u, S. S u r . Paris 1999, s. 629-630.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd239009-01.indd239 239239 22009-11-12009-11-12 12:38:2012:38:20 240 KRZYSZTOF CZUBOCHA [2]

bieżenia okrucieństwom wojny. Od zakończenia zimnej wojny doszło do wielu zbrojnych interwencji humanitarnych, zarówno jednostronnych jak i z upoważ- nienia Rady Bezpieczeństwa ONZ. Zagadnienie dopuszczalności zbrojnej interwencji humanitarnej wzbudza jednak ciągle poważne kontrowersje, ponieważ jest to stosunkowo nowy problem.

Problem legalności zbrojnej interwencji humanitarnej Według tradycyjnego podejścia do omawianego zagadnienia, zbrojna interwencja humanitarna jest formą zakazanej przez prawo międzynarodowe interwencji w wewnętrzne sprawy suwerennego państwa. Mamy tu do czynienia ze złamaniem zasady nieinterwencji oraz suwerenności państw. Są to podstawowe zasady, na których opiera się społeczność międzynarodowa. Zasady te są zawarte w najważniejszych aktach prawa międzynarodowego np. w Karcie Narodów Zjednoczonych2. Niektóre zbrojne interwencje humanitarne prowa- dzą do naruszenia integralności terytorialnej państwa macierzystego (np. interwencja w Kosowie). W tym przypadku złamana zostaje trzecia fundamentalna zasada prawa międzynarodowego (zasada nienaruszalności integralności terytorialnej państw). Tradycjonalistyczne rozumienie prawa międzynarodowego zostało w ostatnich latach podważone przez kilka istotnych prac, które wprowadziły pojęcie moralnego wymiaru prawa międzynarodowego. Zagadnienie to sprowadza się do uznania, że naczelną zasadą prawa międzynarodowego jest zasada poszanowania praw człowieka3. Zapewnienie przestrzegania podstawowych praw człowieka nie na- leży już do kompetencji wewnętrznej państw4. Wskazuje się, że w dobie praw człowieka, w wyjątkowych sytuacjach, zasada poszanowania praw człowieka ma pierwszeństwo przed innymi podstawowymi zasadami prawa międzynarodowego. Tradycyjne prawo międzynarodowe koncentrowało się na prawach suwerennych państw. Obecnie doszło do zasadniczego przewartościowania w zakresie omawianej problematyki. Naczelną zasadą społeczności międzynarodowej jest zasada ochrony praw człowieka czyli zapewnienia ludziom godnej egzystencji a spra- wiedliwość ma pierwszeństwo przed formalizmem prawnym5. Należy jednak

2 J. B i a ł o c e r k i e w i c z, Prawo międzynarodowe publiczne: zarys wykładu. Olsztyn 2003, s. 315; R. K w i e c i e ń, Suwerenność państwa. Rekonstrukcja i znaczenie idei w prawie między- narodowym. Zakamycze-Kraków 2004, s. 157-160. 3 Przykładowo: A. B u c h a n a n, Justice, Legitimacy and Self-Determination. Moral Founda- tions for International Law. Oxford-New York 2004; J. R a w l, The Law of Peoples. Oxford-New York 1999; S. V e i t c h, Law and Irresponsibility: On the Legitimization of Human Suffering. New York 2007. 4 P. D a l l i e r, N. Q. D i n h, A. P e l l e t. Paris 1999, s. 445. 5 E. S u z u k i, Self-Determination and World Public Order: Community Response to Terri- torial Separation. Virginia Journal of International Law 1976, nr 4, s. 791-807; L. C h e n,

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd240009-01.indd240 240240 22009-11-12009-11-12 12:38:2012:38:20 [3] ZBROJNA INTERWENCJA HUMANITARNA: PRAWNE, MORALNE 241 I POLITYCZNE DYLEMATY

podkreślić, że tylko część przedstawicieli doktryny prawa międzynarodowego mówi o zasadniczym przewartościowaniu prawa międzynarodowego. Ponadto „Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości nie wahał się w 1970 r. uznać fundamentalne prawa jednostki ludzkiej, takie jak ochrona przed niewolni- ctwem, dyskryminacją rasową czy ludobójstwem za zobowiązania o charakterze erga omnes.” W 2001 r. w projekcie przepisów dotyczących odpowiedzialności państw, mówiąc o zakazie niewolnictwa, ludobójstwa i apartheidu, Komisja Pra- wa Międzynarodowego posłużyła się określeniem „bezwzględnie obowiązujące normy prawa międzynarodowego”6. Podkreśla się także, że podstawowe normy dotyczące praw człowieka należą obecnie do zwyczajowego prawa międzynaro- dowego a zatem są wiążące dla wszystkich państw7. Zgodnie z powszechną praktyką interwencja zbrojna może mieć miejsce w ramach interwencji humanitarnej za zgodą Rady Bezpieczeństwa ONZ. Rada zezwala na interwencję zbrojną kiedy dochodzi do naruszeń praw człowie- ka w takim stopniu, że stanowi to zagrożenie dla międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Większość przedstawicieli doktryny prawa międzynarodowego uznaje dopuszczalność interwencji humanitarnej z upoważnienia Rady Bezpie- czeństwa ONZ. Podczas dyskusji w ramach ONZ wskazywano, że kształtuje się norma prawa międzynarodowego zezwalająca na zbrojną interwencję humanitar- ną w przypadku rażących naruszeń praw człowieka. Warunkami takiej interwencji są brak woli lub możliwości ochrony praw człowieka przez władze państwowe oraz upoważnienie Rady Bezpieczeństwa ONZ. Interwencja taka miałaby miejsce w ramach zbiorowego obowiązku ochrony praw człowieka8. Termin „obowiązek ochrony” zawarty został w uchwale Zgromadzenia Ogól- nego ONZ z 2005 r. i oznacza on, że na władzach państwa ciąży obowiązek zapewnienia przestrzegania podstawowych praw człowieka. Jeżeli z jakichś powodów władze państwowe nie wywiązują się z tego obowiązku, społeczność międzyna- rodowa ma prawo a nawet obowiązek interweniować zbrojnie w celu ochrony zagrożonej ludności cywilnej. W szczególności chodzi tutaj o zapobieżenie naj- poważniejszym naruszeniom praw człowieka a więc ludobójstwu, zbrodniom wojennym, zbrodniom przeciwko ludzkości oraz czystkom etnicznym9.

W. M. R e i s m a n, Who Owns Taiwan: A Search for International Title. The Yale Law Journal 84:1972, nr 4, s. 602. 6 W. C z a p l i ń s k i, A. W y r o z u m s k a, Prawo międzynarodowe publiczne. Zagadnienia systemowe. Warszawa 2004, s. 708-710. 7 R. M c C o r q u o d a l e, Self-Determination: A Human Rights Approach. International and Comparative Law Quarterly 43:1994, z. 4, s. 870. 8 Ch. G r a y, A Crisis of Legitimacy for the Collective Security System?, International and Com- parative Law Quarterly 56: 2007, z. 1, s. 166-167. 9 Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ A/RES/60/1 z 24 października 2005, adres interneto- wy www.un.org/summit2005/documents.html.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd241009-01.indd241 241241 22009-11-12009-11-12 12:38:2112:38:21 242 KRZYSZTOF CZUBOCHA [4]

W rzeczywistości już wcześniej istniały podstawy do zbrojnej interwencji w celu ochrony praw człowieka. Możliwość taką dawały międzynarodowe normy prawa humanitarnego. T. Jasudowicz twierdzi, że „Prawa człowieka i prawo humanitarne idą razem”10. Już przed wejściem w życie Karty Narodów Zjedno- czonych istniała w prawie międzynarodowym zwyczajowa norma nakazująca wszystkim stronom niemiędzynarodowych konfl iktów zbrojnych stosowanie się do zasad prawa humanitarnego, niezależnie od tego czy strony konfl iktu były uznane, czy nie11. Po II wojnie światowej wprowadzono nowe uregulowania trak tatowe odnoszące się do wewnątrzpaństwowych konfl iktów zbrojnych. Wspólny artykuł 3 Konwencji Genewskich odnoszących się do prawa wojenne- go z 1949 r. (tzw. konwencja w miniaturze) wyznacza minimum zasad, do któ- rych należy stosować się podczas konfl iktów zbrojnych nie mających charakteru międzynarodowego12. Po II wojnie światowej wzrosła liczba wewnątrzpaństwo- wych konfl iktów zbrojnych polegających na wojnie partyzanckiej. Wojny te są bardzo krwawe a straty w ludziach wśród ludności cywilnej są ogromne. Re- akcją na tą sytuację ze strony społeczności międzynarodowej było rozszerzenie ochrony prawnej ludności cywilnej podczas wewnątrzpaństwowych konfl iktów zbrojnych. W 1977 r. przyjęto Protokół dodatkowy II do Konwencji Genew- skich z 1949 r., który chroni ludność cywilną podczas konfl iktów zbrojnych nie mających międzynarodowego charakteru13. Wspomniane akty prawa międzynarodowego mają zastosowanie do wszystkich niemiędzynarodowych konfl iktów zbrojnych oraz zobowiązują wszystkie strony konfl iktów do przestrzegania zasad humanitarnych wyznaczonych wspomnianymi traktatami (także nie uznanych powstańców i strony walczące). Przynajmniej deklaratywnie wszystkie strony konfl iktów nie mających charakteru międzynaro- dowego wyrażają chęć przestrzegania zasad prawa humanitarnego14. Należy odróżnić zbrojną interwencję humanitarną z upoważnienia Rady Bez- pieczeństwa ONZ od jednostronnej zbrojnej interwencji humanitarnej. W pierwszym przypadku przedstawiciele doktryny są zgodni co do legalności takiej inter-

10 T. J a s u d o w i c z, Prawa człowieka w konfl iktach zbrojnych. Rekonstrukcja międzynarodo- wego prawa humanitarnego. Toruń 1997, s. 13-18. 11 L. M o i r, Historical Development of the Application of Humanitarian Law in Non-Interna- tional Armed Confl icts to 1949. International and Comparative Law Quarterly 47: 1998, z. 2, s. 337-355. 12 M. F l e m m i n g, Umowy międzynarodowe o ochronie ofi ar wojny. Warszawa 1987, s. 9-10. 13 P. D a l l i e r, N. Q. D i n h, A. P e l l e t, Droit international…, s. 930-941; J. C r a w f o r d, The Creation of States in International Law. Oxford-New York 2007, s. 420-421; R. B i e r z a n e k, Prawo konfl iktów zbrojnych. W: Prawo międzynarodowe publiczne. Red. R. B i e r z a n e k, J. S y m o n i d e s, Warszawa 1992, s. 415-416. 14 S. S i v a k u m a r a n, Binding Armed Opposition Groups. International and Comparative Law Quarterly 55: 55: 2006, z. 2, s. 383-394.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd242009-01.indd242 242242 22009-11-12009-11-12 12:38:2112:38:21 [5] ZBROJNA INTERWENCJA HUMANITARNA: PRAWNE, MORALNE 243 I POLITYCZNE DYLEMATY

wencji. W drugim przypadku mówi się o braku legalności15. Jednostronna zbrojna interwencja humanitarna wzbudza szczególnie wiele kontrowersji w społeczno- ści międzynarodowej. Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości stwierdził, że taka interwencja jest nielegalna (sprawa Nikaragui)16. Niektórzy przedstawiciele doktryny prawa międzynarodowego opowiadają się jednak za taką możliwością w wyjątkowych sytuacjach. Głównie chodzi tutaj o sytuacje paraliżu prac Rady Bezpieczeństwa ONZ. Wśród przedstawicieli doktryny prawa międzynarodowego pojawia się coraz więcej zwolenników jednostronnej interwencji humanitarnej. R. McCorquodale uważa, że interwencja humanitarna jest dopuszczalna w przypadku masowych naruszeń praw człowieka. Co więcej, kiedy dochodzi do masowych i systematycznych naruszeń praw człowieka, zasada poszanowania praw człowieka ma pierwszeństwo przed zasadą nienaruszalności integralności terytorialnej państw17. A. Cassese wyraża pogląd, zgodnie z którym obecnie kształtuje się norma zwyczajowa pozwalająca na jednostronną interwencję humanitarną w wyjątkowych sytuacjach, kiedy dochodzi do masowych naruszeń praw człowieka a Rada Bez- pieczeństwa ONZ jest sparaliżowana18. Wreszcie A. Buchanan twierdzi, że powinno dojść do utworzenia koalicji demokratycznych, szanujących prawa człowie- ka państw, które zawarłyby traktat ustalający kryteria interwencji humanitarnej w przypadku paraliżu Rady Bezpieczeństwa ONZ. Twierdzi on, że czasami wskazane jest naruszenie prawa międzynarodowego w celu jego reformy19. S. Sur wymienia następujące warunki jednostronnej zbrojnej interwencji humanitarnej. Musi mieć miejsce poważne naruszenie prawa międzynarodowego. Naruszony musi zostać interes całej społeczności międzynarodowej a nie tylko państw dokonujących interwencji. Państwa te muszą działać w celu poszanowania fundamentalnych zasad prawa międzynarodowego. W szczególności ochronie podlegać powinny prawa człowieka i prawo humanitarne. Państwo, na terenie któ- rego naruszenia prawa mają miejsce musi przyczyniać się do naruszeń lub zacho- wywać się pasywnie zezwalając na nie. Interwencja humanitarna musi nastąpić w sytuacji wymagającej natychmiastowego działania, wobec braku możliwości zastosowania środków zastępczych oraz w sytuacji zagrożenia nieodwracalnymi stratami. Sytuacja międzynarodowa powinna uniemożliwiać zastosowanie proce-

15 N. D. W h i t e, Recenzja pracy: Subduing Sovereignty: Sovereignty and the Right to Inter- vene. Red. M. H e i b e r g. W: International and Comparative Law Quarterly 44: 1995, z. 3, s. 734-735. 16 ICJ Reports 1986, s. 134. 17 R. M c C o r q u o d a l e , Self-Determination…, s. 882. 18 A. C a s s e s e, Ex iniuria ius oritur: Are We Moving towards International Legitimization of Forcible Humanitarian Countermeasures in the Word Community? European Journal of Interna- tional Law 1999, nr 10, s. 26-27. 19 A. B u c h a n a n, Justice…, s. 450-454.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd243009-01.indd243 243243 22009-11-12009-11-12 12:38:2212:38:22 244 KRZYSZTOF CZUBOCHA [6]

dury pokojowego załatwiania sporów międzynarodowych lub gdy przedsięwzięte środki nie dały spodziewanych rezultatów. Użyte środki mają być proporcjonalne do zagrożenia. Interwencja humanitarna nie może także doprowadzić do zmiany stanu prawnego. Powinna być nadzorowana przez ONZ, która może interwencję humanitarną zawiesić lub zreorganizować zgodnie z decyzjami Rady Bezpieczeń- stwa. Jednostronna zbrojna interwencja humanitarna powinna też mieć poparcie społeczności międzynarodowej20. W świetle powyższej analizy nie ulega wątpliwości, że zbrojna interwencja humanitarna z upoważnienia Rady Bezpieczeństwa ONZ jest legalna. W przypadku braku takiego upoważnienia należy mówić o braku legalności, aczkolwiek w tej sprawie zwiększa się ilość przedstawicieli doktryny prawa międzynarodowego uznających legalność takiej interwencji pod pewnymi warunkami.

Dylematy moralne związane ze zbrojną interwencją humanitarną Zbrojna interwencja humanitarna nieuchronnie prowadzi do pewnej liczby ofi ar w ludziach oraz cierpienia. W związku z tym rodzi się pytanie dotyczące tego czy w imię obrony pewnej grupy ludzi moralne jest zabijanie i zadawanie cierpienia? W ostatnich latach, w związku ze znacznym zwiększeniem ilości interwencji humanitarnych, nasiliły się protesty europejskich pacyfi stów. Szczególnie niemieccy pacyfi ści gwałtownie sprzeciwiają się rozlewowi krwi, do którego ich zdaniem prowadzi zbrojna interwencja humanitarna. Poglądy pacyfi stów zdają się potwier- dzać orzeczenia sądów państw Zachodu. Według tych orzeczeń nielegalne jest ze- strzelenie samolotu opanowanego przez terrorystów. Nie można zatem pozbawiać życia ludzi nawet w sytuacji kiedy prowadziłoby to do uratowania życia znacznie większej ilości osób. Kluczem do rozwiązania omawianego dylematu moralnego jest analiza współczesnych niemiędzynarodowych konfl iktów zbrojnych. Współczesne wojny domowe są niezwykle krwawe. Wojny takie toczone są z niezwykłą bezwzględnością przez wszystkie strony konfl iktu, włączając ter- rorystyczne metody walki. Szczególnie brutalnie postępują rządowe siły zbrojne uciekając się nierzadko do stosowania terroryzmu państwowego w celu zastrasze- nia ludności cywilnej. Wszelki opór traktowany jest przez władze państwowe jako akt terrorystyczny a rebeliantów uważa się za wyjętych spod prawa bandytów21. Elity państwowe uważają, że rządowe siły zbrojne posiadają monopol na posługi- wanie się przemocą22. Niektóre ruchy secesjonistyczne oraz ugrupowania party-

20 S. S u r, Droit…, s. 628-630. Podobne warunki jednostronnej zbrojnej interwencji humanitarnej wymienia A. C a s s e s e, Ex iniuria…, s. 27. 21 C. C a m p b e l l, ‘Wars on Terror’ and Vicarious Hegemons: the UK, International Law and the Northern Ireland Conﬂ ict. International and Comparative Law Quarterly 54: 2005, z. 2, s. 321-325. 22 E. S u z u k i, Self-Determination…, s. 789.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd244009-01.indd244 244244 22009-11-12009-11-12 12:38:2212:38:22 [7] ZBROJNA INTERWENCJA HUMANITARNA: PRAWNE, MORALNE 245 I POLITYCZNE DYLEMATY

zanckie także uciekają się do stosowania terrorystycznych metod walki, ponieważ nie mogą sobie pozwolić na otwartą konfrontację zbrojną z rządowymi siłami zbrojnymi23. Ludność cywilna jest zazwyczaj masakrowana z powodu podejrzeń o współpra- cę z przeciwnikiem. Masakry ludności cywilnej uwarunkowane są także frustra- cją rządowych sił zbrojnych nie mogących poradzić sobie z prowadzącymi wojnę podjazdową rebeliantami. Żołnierze stron konfl iktu podlegają ponadto stresowi bojowemu, który może prowadzić do rozładowania nadmiernego napięcia ner- wowego poprzez masakry ludności cywilnej. Ponadto kiedy upada rząd centralny, w warunkach całkowitej anarchii, tworzą się bandy złożone z przestępców, których celem nie jest walka o władzę, ale grabież i gwałty. W ostatnich latach szczególnie krwawe były lub nadal są konfl ikty w Afryce. Najbardziej znane z nich to wojny domowe w Dar Furze, południowym Sudanie, Rwandzie, Zairze oraz Liberii i Sier- ra Leone. Okazuje się jednak, że krwawe konfl ikty wewnętrzne mogą się toczyć także w Europie (była Jugosławia, Kosowo) lub blisko Europy (Czeczenia). Tocząca się w drugiej połowie lat 90. XX w. wojna domowa w Zairze po- chłonęła prawdopodobnie do pięciu milionów ofi ar (w 2008 r. wojna ta uległa odnowieniu). Podczas wojny secesjonistycznej na południu Sudanu zginęło oko- ło dwóch milionów ludzi przy czym rząd Sudanu tolerował niewolnictwo pory- wanych Murzynów oraz nie zgadzał się na dostarczenie pomocy żywnościowej na obszarach secesjonistycznych, co doprowadziło do klęski głodu. W latach 90. XX w. podczas wojny domowej w Rwandzie śmierć poniosło około dziewięć- set tysięcy osób. W Sierra Leone oraz Liberii chcąc zastraszyć ludność cywil- ną, bandyci posunęli się do odcinania maczetami jednaj ręki przedstawicielom ludności cywilnej. Ofi arami tego barbarzyństwa padło kilkadziesiąt tysięcy ludzi. W Dar Furze doszło do tego, że każdy mężczyzna i chłopiec napotkany przez jeźdźców Janjaweed jest zabijany a każda kobieta i dziewczynka gwałcona. Męż- czyźni wysyłają swoje żony i córki na poszukiwanie opału i wody, ponieważ one ewentualnie zostaną „tylko” zgwałcone, podczas gdy im grozi śmierć. Podczas pacyfi kowania wiosek często zdarza się, że lżejsze, młodsze dzieci są wrzucane do palących się chat24. Współczesne konfl ikty nie mające charakteru międzynarodowego charakte- ryzują się także szerokim zastosowaniem gwałtu jako nowej taktyki wojennej. W Dar Furze gwałcone kobiety bywają znaczone rozgrzanym żelazem, aby było wiadomo, że są „zużyte”25. Już ośmioletnie dziewczynki poddawane są rytualnym gwałtom. Chodzi tutaj o zastraszenie oraz poniżenie ludności cywilnej. Masowe

23 B. B o l e c h ó w, Terroryzm w świecie podwubiegunowym. Przewartościowania i kontynuacje. Toruń 2003, s. 420-428. 24 M. H a p p o l d, Darfur, the Security Council, and the International Criminal Court. Interna- tional and Comparative Law Quarterly 55: 2006, z. 1, s. 226-227. 25 T a m ż e, s. 226.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd245009-01.indd245 245245 22009-11-12009-11-12 12:38:2312:38:23 246 KRZYSZTOF CZUBOCHA [8]

uciekanie się do gwałtu prowadzi do rozkładu lokalnych społeczności26. Podobne praktyki powtarzają się niezmiennie w przypadku niemiędzynarodowych konfl ik- tów zbrojnych. W związku z tym w czerwcu 2008 r. Rada Bezpieczeństwa ONZ przegłosowała rezolucję, zgodnie z którą uciekanie się do masowych gwałtów przez strony wojny domowej jest niedozwoloną taktyką wojenną. Gwałty sta- nowią według rezolucji zagrożenie dla międzynarodowego pokoju i mogą być potraktowane jako zbrodnia wojenna a nawet zbrodnia przeciwko ludzkości. Sprawcy takich praktyk mogą być pociągani do odpowiedzialności przed między- narodowymi trybunałami27. Współczesne wojny domowe prowadzą zatem nader często do niewyobrażal- nych cierpień oraz strat w ludziach. W tej sytuacji brak działania i zasłanianie się pacyfi zmem należy uznać za przyzwolenie na szerzenie się zła. Masakrowana ludność cywilna ma moralne prawo do domagania się ochrony ze strony spo- łeczności międzynarodowej. Odnośnie nieuniknionych ofi ar wywołanych zbrojną interwencją humanitarną należy stwierdzić, że ilość uratowanych istnień ludzkich wielokrotnie przewyższa liczbę ofi ar. Ponadto interweniując nie zakłada się zabi- jania kogokolwiek, chociaż w praktyce wiadomo, że pewna liczba ofi ar po stronie bezbronnych cywili jest nieunikniona. Podejmując decyzję o interwencji humanitarnej należy wziąć pod uwagę nastę- pujące czynniki: interwencja musi być wywołana dobrymi intencjami, musi być krokiem ostatecznym (należy wyczerpać pokojowe środki załagodzenia konfl iktu), muszą istnieć perspektywy pomyślnego jej zakończenia, wreszcie przyczyna wojny musi być słuszna28. Wiele przypadków zbrojnej interwencji humanitarnej spełnia powyższe warunki. W szczególności interwencja z upoważnienia Rady Bezpieczeństwa ONZ może być uznana za wojnę etycznie usprawiedliwioną. W związku z tym do katalogu rodzajów wojny etycznie usprawiedliwionej z punktu widzenia społecznej nauki Kościoła należałoby dodać zbrojną interwencję humanitarną z upoważnie- nia Rady Bezpieczeństwa ONZ. Wojna taka ma na celu ratowanie bezbronnych cywili (etycznie godziwa intencja)29. Powyższe rozważania wydają się wskazywać, że interwencja Stanów Zjedno- czonych w Iraku nie może być usprawiedliwiona. Przeciwnicy zbrojnej interwen-

26 A. H a q, Trying to Find the Words. Newsweek 16 VI 2008, s. 61. 27 Rezolucja nr 1820 z 19 czerwca 2008 r. 28 Powyższe kryteria wojny etycznie usprawiedliwionej wymienia m.in. H. S k o r o w s k i, Na- ród i państwo w nauczaniu społecznym Kościoła. Warszawa 1999/2000, s. 225-228. 29 Powstaje także problem zbrojnej interwencji w celu zapobieżenia śmierci setkom tysięcy ludzi z głodu w wyniku katastrofalnej sytuacji gospodarczej w państwie w sytuacji kiedy władze unie- możliwiają dostarczenie żywnościowej pomocy humanitarnej np. Korea Północna, Zimbabwe, Irak. Społeczność międzynarodowa nie praktykowała dotychczas interwencji zbrojnej w takich sytuacjach. Problem ten pozostaje jednak poza ramami niniejszej pracy, która odnosi się do nie- międzynarodowych konﬂ iktów zbrojnych.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd246009-01.indd246 246246 22009-11-12009-11-12 12:38:2312:38:23 [9] ZBROJNA INTERWENCJA HUMANITARNA: PRAWNE, MORALNE 247 I POLITYCZNE DYLEMATY

cji humanitarnej zazwyczaj przywołują przypadek interwencji w Iraku. Ilość oﬁ ar po stronie ludności cywilnej jest w tym przypadku tak znaczna, że można mieć wątpliwości co do tego czy w sumie interwencja w Iraku doprowadziła do uratowania życia ludzkiego i zmniejszenia cierpienia30. W tej sprawie wypowiada się G. Evans, autor najpoważniejszego dzieła dotyczącego interwencji humanitarnej. Według G. Evansa wojna w Iraku była nielegalną interwencją zbrojną a nie interwencją humanitarną. Celem Stanów Zjednoczonych było zlikwidowanie broni masowego rażenia rzekomo posiadanej przez Irak oraz walka ze świato- wym terroryzmem. Dopiero kiedy okazało się, że obydwie przyczyny interwencji były nieuzasadnione, administracja amerykańska podniosła problem nieludzkiego traktowania ludności Iraku przez reżim Saddama Husajna31.

Uwarunkowania polityczne zbrojnej interwencji humanitarnej Dla politologa lub specjalisty z dziedziny stosunków międzynarodowych pojęcie moralności ma raczej propagandowe niż praktyczne znaczenie. Z punktu widzenia wyżej wymienionych nauk działania państw na arenie międzynarodowej wyzna- czają pojęcia interesu, wpływu oraz siły. W związku z tym, powodem angażowania się państw w operacje wojskowe o charakterze humanitarnym będą zawsze interesy polityczne, militarne lub gospodarcze, a nie powody moralne. Przeciwnicy zbrojnej interwencji humanitarnej bezustannie podnoszą ten problem. Wskazuje się, że Za- chód interweniuje wybiórczo. Przykładowo państwa Zachodu nie chciały udzielić pomocy milionom głodujących obywateli Korei Północnej a interwencja w Iraku nie miała celów humanitarnych lecz przyświecały jej cele strategiczne (np. zapewnienie państwom Zachodu dostaw ropy naftowej). Obie interwencje w byłej Jugo- sławii miały natomiast na celu niedopuszczenie do trwałej destabilizacji Bałkanów, która zagrażałaby interesom i bezpieczeństwu państw Zachodu. Z powodów politycznych nie interweniowano także w Czeczenii. Interwencje Stanów Zjednoczo- nych mają zazwyczaj na celu zabezpieczenie Ameryki przed terroryzmem, handlem narkotykami lub proliferacją niebezpiecznych rodzajów broni.32 Charakterystyczne jest to, że interwencję inicjują zawsze państwa Zachodu. Zdaniem państw Trzeciego Świata świat zarządzany jest przez „klikę” najwięk- szych państw Zachodu, które wykorzystują zbrojną interwencję humanitarną do mieszania się w wewnętrzne sprawy państw biednych. Jest to rodzaj neoim- perialnej lub neokolonialnej polityki prowadzonej pod hasłami walki o prawa człowieka. W rezultacie przywódcy państw Trzeciego Świata opowiadają się zdecydowanie przeciwko zbrojnej interwencji humanitarnej. Na tych przywód-

30 D. E p h r o n, Playing the Numbers Game. Newsweek 2006, October 23, s. 4. 31 G. E v a n s, The Responsibility to protect. Ending Mass atrocity Crimes Once and for All. Washington 2008, s. 69-71. 32 S.D. Krasner, C. Pascual, Addressing State Failure. Foreign Affairs 2005, nr 4, s. 153-163.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd247009-01.indd247 247247 22009-11-12009-11-12 12:38:2412:38:24 248 KRZYSZTOF CZUBOCHA [10]

cach nie robi żadnego wrażenia liczba ofi ar lub ogrom cierpienia. Najważniejszą wartością jest dla nich suwerenność państwa. W praktyce niedemokratyczne re- żimy obawiają się utraty władzy w państwach przez siebie rządzonych w wyniku zbrojnej interwencji humanitarnej33. Zachód interweniował jednak także w odległych zakątkach Afryki. W tych przypadkach trudno dopatrzeć się realizacji jakichkolwiek interesów strategicznych. Należy tu wymienić interwencje w Sierra Leone, Liberii, Somalii, Dar Furze oraz Zairze (w przypadku Sierra Leone i Liberii Zachód wspomógł interweniujące pań- stwa afrykańskie). Od czasów prezydentury B. Clintona w Stanach Zjednoczonych oraz przejęcia urzędu premiera Wielkiej Brytanii przez T. Blaire’a uznano w obydwu państwach, że moralność powinna mieć swój udział w polityce. W zakresie stosunków międzynarodowych miałoby to polegać na ochronie praw człowieka w skali całego świata oraz promowaniu demokracji, która może zapewnić przestrzeganie tych praw. Interwencje humanitarne inicjowane przez Zachód były prowadzone właśnie pod takimi hasłami34. Dodatkowo za prezydentury G.W. Busha znaczące wpływy w administracji Stanów Zjednoczonych uzyskali neokonserwa- tyści. Ich zdaniem obowiązkiem Stanów Zjednoczonych jest walka ze złem w skali światowej. Stany Zjednoczone uosabiają dobro, a dyktatorskie reżimy uosabiają zło. W ramach tej walki można się uciekać także do zbrojnej interwencji35. Odnośnie wybiórczości stosowania zbrojnej interwencji humanitarnej należy stwierdzić, że nie można nie brać pod uwagę względów praktycznych. Udana interwencja musi prowadzić do militarnego zwycięstwa przy jak najmniejszych stratach własnych oraz stratach wśród ludności cywilnej. W tym kontekście warto zauważyć, że zbrojna interwencja humanitarna w Korei Północnej, tylko podczas pierwszych tygodni jej trwania, doprowadziłaby do śmierci kilkuset tysięcy ludzi36. W drugiej połowie lat 90. XX w. milion ludzi zmarło z głodu w Korei Północnej a władze państwa utrudniały udzielenie żywnościowej pomocy humanitarnej. Jedna trzecia północnokoreańskich dzieci cierpi na fi zyczny i umysłowy niedorozwój w wyniku wspomnianej klęski głodu37. Innym poważnym problemem jest brak środków fi nansowych oraz sił ludzkich do przeprowadzania zbrojnych interwencji o charakterze humanitarnym. Ostat- nio próbuje się włączać do takich operacji żołnierzy z państw Trzeciego Świata.

33 N. D. W h i t e, recenzja pracy Subduing Sovereignty…, s. 734-735. 34 S. M c G u i r e, I Did it My Way. Newsweek 26 II 2007, s. 12-20. 35 V. J a u v e r t, Apres l’Irak, le monde. Le Nouvel Observateur 22 i 28 V 2003, s. 4-9. 36 Według oceny specjalistów podczas pierwszych trzech miesięcy interwencji liczba zabitych i rannych po stronie Stanów Zjednoczonych wyniosłaby 52 tys., po stronie Południowej Korei 490 tys. oraz setki tysięcy oﬁ ar wśród żołnierzy i ludności cywilnej po stronie Korei Północnej. M. H i r s h, M. L i u, G. W e h r f r i t z, We Are a Nuclear Power. Newsweek 23 X 2006, s. 29-30. 37 C h. C a r y l, B. J. L e e, S. G l a i n, Redeﬁ ning the ‘Axis of Evil’. Newsweek 4 VIII 2008, s. 44-45.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd248009-01.indd248 248248 22009-11-12009-11-12 12:38:2412:38:24 [11] ZBROJNA INTERWENCJA HUMANITARNA: PRAWNE, MORALNE 249 I POLITYCZNE DYLEMATY

W państwach Zachodu brakuje ochotników do służby wojskowej. Rozbudowane programy socjalne w państwach bogatych sprawiają, że nie ma wystarczających środków budżetowych do przeprowadzania operacji wojskowych. Nawet odno- sząca się z rezerwą do zagranicznych interwencji wojskowych Francja posiada obecnie 12 tysięcy żołnierzy na 26 misjach zagranicznych. Ocenia się jednak, że liczba ta będzie musiała w przyszłości wzrosnąć do 20 tysięcy38. Nastawio- ne pacyfi stycznie niemieckie społeczeństwo wypowiada się przeciwko jakiemu- kolwiek zaangażowaniu niemieckich sił zbrojnych za granicą. 61% Niemców nie zgadza się nawet na udział w misjach humanitarnych39. Ocenia się, że aby zaspokoić potrzeby armii brytyjskiej należałoby jednora- zowo zwiększyć wydatki na zbrojenia o 40%. To z kolei oznaczałoby koniecz- ność cięć budżetowych w innych resortach. Jest to jednak mało realne zważywszy na niedofi nansowanie np. służby zdrowia i szkolnictwa. Podobnie sytuacja wy- gląda we Francji. Prezydent Sarkozy pragnie jak najszybciej utworzyć europejskie siły szybkiego reagowania liczące 60 tys. żołnierzy. Generałowie francuscy wskazują jednak, że nie ma możliwości budżetowych aby zrealizować te plany, ponieważ jednostki szybkiego reagowania są bardzo kosztowne40. W sumie widać, że wyznaczona sobie przez Zachód rola światowego policjanta oraz obrońcy praw człowieka i demokracji zaczyna być dla Zachodu ciężarem. Ilość różnego rodzaju interwencji wzrasta a przywódcy państw zachodnich mają coraz większe problemy z przekonaniem swoich społeczeństw do konieczności uczestnictwa w międzynarodowych misjach. Ciężar operacji wojskowych spada głównie na Stany Zjednoczone i Wielką Brytanię. Pacyfi stycznie nastawione społeczeństwa Zachodu szczególnie negatywnie odnoszą się do strat w ludziach. Społeczeństwa podejrzewają także, że część prowadzonych operacji ma niewiel- ki związek z pomocą humanitarną a chodzi o umocnienie pozycji strategicznej Zachodu lub o dostawy ropy naftowej. Odnośnie amerykańskiego zaangażowania w operacje międzynarodowe wielu analityków uważa, że 40% budżetu wojskowego Stanów Zjednoczonych poświęca się na ochronę handlu ropą naftową41.

Podsumowanie Podsumowując dotychczasowe rozważania należy stwierdzić, że w ciągu ostatnich dwudziestu lat stosunek społeczności międzynarodowej do zbrojnej interwencji humanitarnej uległ zasadniczej przemianie. Z punktu widzenia prawa

38 Preparons-nous a des conﬂ its plus durs. Wywiad z generałem Jean-Louis Georgelin, szefem sztabu generalnego armii francuskiej, L’Express International 5-11 VII 2007, s. 32-33. 39 S. T h e i l, Hiding Behind the Americans. Newsweek 25 II 2008, s. 24-25. 40 W. U n d e r h i l l, Brown’s Battelground. Newsweek 7/14 VII 2008, s. 32-33; L. M i c h e l, The Military Fights Back. Newsweek 7/14 2008, s. 36. 41 A Marine’s New Mission. Wywiad z Frederic Smith, Newsweek 11 II 2008, s. 35.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd249009-01.indd249 249249 22009-11-12009-11-12 12:38:2412:38:24 250 KRZYSZTOF CZUBOCHA [12]

międzynarodowego zbrojna interwencja humanitarna z upoważnienia Rady Bez- pieczeństwa ONZ jest legalna. Jeżeli państwo nie wywiązuje się z obowiązku ochrony swoich obywateli przed okrucieństwami wojny społeczność międzyna- rodowa ma prawo interweniować, także zbrojnie. Z moralnego punktu widzenia zbrojną interwencję humanitarną posiadającą sankcję ONZ należy uznać za rodzaj wojny etycznie usprawiedliwionej. Społeczność międzynarodowa ma moralny obowiązek udzielenia pomocy masakrowanym cywilom a prześladowana ludność cywilna ma moralne prawo do domagania się ochrony. Sytuacja kom- plikuje się jeżeli weźmiemy pod uwagę uwarunkowania polityczne zbrojnej interwencji humanitarnej. Okazuje się bowiem, że uwarunkowania polityczno- militane mają zasadniczy wpływ na decyzje o rozpoczęciu zbrojnej interwencji w interesie zagrożonej ludności cywilnej. W praktyce społeczność międzynaro- dowa interweniuje w nie wszystkich przypadkach rażących naruszeń praw czło- wieka na masową skalę (np. brak interwencji w Czeczenii) lub interweniuje zbyt późno, angażując zbyt małe siły (Dar Fur). Szczególnie trudnym do rozwiązania problemem jest zbrojna interwencja humanitarna bez upoważnienia Rady Bez- pieczeństwa ONZ. Większość przedstawicieli prawa międzynarodowego uznaje taką interwencję za nielegalną. Jednak w praktyce interwencje Zachodu w byłej Jugosławii zmniejszyły cierpienia lub ocaliły życie setkom tysięcy ludzi.

Armed Humanitarian Intervention: Legal, Moral and Political Dilemmas Summary According to international law armed humanitarian intervention is legal on condition that it is authorized by the U.N. Security Council. Every state has a responsibility to protect its citizens against gross human rights violations during non-international armed conflicts. If a state is unwilling or not capable of meeting its obligations with respect to human rights protection the international community has the right to intervene militarily to protect civilians. From moral point of view armed humanitarian intervention is justified as the international community is under the moral obligation to provide assistance to massacred, defenseless civilians (the responsibility to prevent the spread of evil). This sort of intervention should be regarded as a morally justified war. Unfortunately, political reality often takes precedence over legal and moral considerations. In consequence, the international community often does not intervene or intervenes too late. As a result, hundreds of thousands of civilians die. Even though, unilateral armed humanitarian intervention is illegal under international law, it can save countless lives (e.g. former Yugoslavia). Transl. by Krzysztof Czubocha

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd250009-01.indd250 250250 22009-11-12009-11-12 12:38:2512:38:25 Saeculum Christianum 16 (2009) nr 1

RENATA GRZYWACZ RELIGIJNE ŹRÓDŁA ANTYCZNEJ KULTURY FIZYCZNEJ Tym, co odróżnia człowieka od innych istot żywych jest niezadowolenie z tego, czym obdarzyła go natura. Dzięki temu powstała kultura, jako rezultat i motyw starań o ulepszenie natury. Początkowo przedmiotem doskonalenia było środowi- sko życia człowieka. Stąd pierwotnie słowo „kultura” oznaczało uprawę ziemi. Tak powstała kultura w rozumieniu przedmiotowym, zwana również cywilizacją. Z czasem człowiek doszedł do przekonania, że warto również doskonalić samego siebie. Przedmiotem tego typu samodoskonalenia stały się zarówno właściwości umysłu, jak i ciała. Było to równoznaczne z narodzinami kultury podmiotowej, dzielonej niekiedy, w celach analitycznych, na duchową i fi zyczną. Używając metafory można powiedzieć, że kultura fi zyczna powstała wtedy, gdy człowiek po raz pierwszy rzucił oszczepem nie po to, żeby upolować zwierzynę, lecz żeby się w tym polowaniu doskonalić1. Zainteresowanie przeszłością kultury fi zycznej i sportu – starodawnych syste- mów i sposobów ćwiczenia ciała oraz wpływu ćwiczeń fi zycznych na rozwój, zdrowie i sprawność istnieje w Polsce od bardzo dawna. Tradycje kultury fi zycznej w Polsce sięgają czasów odległych, a rozwój funkcji i form kultury fi zycznej odbywał się w ścisłym związku z przemianami społecznymi, politycznymi i kulturowymi.2 W rozwoju kultury fi zycznej w Polsce ważną rolę odegrały humanistyczne koncepcje wychowania fi zycznego, traktujące ćwiczenia fi zyczne i re- kreację jako podstawowe czynniki warunkujące harmonię biopsychicznej natury człowieka, wiążące wychowanie fi zyczne z pojęciem zdrowia i rozwoju dzieci i młodzieży.3 O tym, że sport ma religijne źródła nie trzeba przekonywać nikogo, kto zna historię powstania antycznych igrzysk. W starożytnej Grecji sport był jednym z trzech sposobów zyskania nieśmiertelności. Poza deifi kacją z wyboru bogów oraz wieczną sławą, jaka przysługiwała zwycięzcom w wojnie (np. z Tro- ją), trzecim sposobem było zwycięstwo olimpijskie. Sport był „drogą po której na trwałe wchodziło się do świata sacrum uzyskując w ten sposób właściwość

1 www.forumakad.pl/archiwum/98/4/artykuly/19-portrety_dysc.htm, z dnia 23.06.07. 2 J. G a j, K. H ą d z e l e k, Dzieje kultury ﬁ zycznej w Polsce. Poznań 1997, s. 3. 3 T a m ż e, s. 3.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd251009-01.indd251 251251 22009-11-12009-11-12 12:38:2512:38:25 252 RENATA GRZYWACZ [2]

nieśmiertelności”4. Starogreckie zawody sportowe J. Wach uznał za rudyment „religii panhelleńskiej”5. Dla Greków igrzyska były częścią kultu, nieformalnym nabożeństwem, były „święte”6. Na czas ich trwania ogłaszano zawieszenie broni. Przed rozpoczęciem igrzysk modlono się i składano oﬁ ary bogom7. Zawodnicy składali przysięgę przed ołtarzem Zeusa, w której zapewniali, że w walce nie będą uciekać się do podstępów ani nie przekupią przeciwników. Zmaganiom olimpijskim „towarzyszy ła specjalna, sakralna aura. Miejsce zawodów było miejscem wy dzielonym (więc świętym), zawodom towarzyszyli kapłani [...] obowiązy wały stroje rytualne (bądź rytualna nagość) i odpowiedni nastrój nabożeństwa”8. Jak pisała J. Niemirska-Pliszczyńska: „Zostać olimpionikiem, tj, zwycięzcą olimpijskim, stanowiło zaszczyt nie tylko dla zawodnika, ale także dla całego jego rodu lub miasta”9. Komuś takiemu wystawiano posąg jak bogu, a „poeci opiewają cy go w pieśniach mieli prawo używać epitetów normalnie zastrzeżonych dla bo- gów i półbogów”10. Zwycięzca zmagań otrzymywał gałązkę dzikiej oliwki, której szczep, według tradycji, sprowadził do Grecji z krainy Hiperborejczyków Hera- kles, a władze jego rodzinnego miasta utrzymywały go na własny koszt do koń- ca życia. Dla niektórych udział w igrzyskach był sprawą honoru. Gdy Tymantes zaniedbał ćwiczeń ﬁ zycznych i ascezy po pewnym czasie nie był w stanie napiąć łuku, spalił się na stosie, który sam sobie wzniósł. Pauzaniasz określił jego czyn mianem szaleństwa11. W tym wypadku zatarciu ulega granica między sportem, sacrum a szaleństwem. Pierre de Coubertin, który doprowadził do zorganizowania w 1896 pierwszych nowożytnych igrzysk, w przemówieniu wygłoszonym do młodych sportowców w Olimpii 17 kwietnia 1927, wezwał ich, aby „stali się wyznawcami religii sportu, takiej, jak ją pojmowali wielcy starożytni”. Ta nowa religia miała dążyć do osiągnięcia podniosłego stanu ducha i kulty wować wyższą jakość człowieczeństwa12. W orędziu radiowym, wygłoszonym 4 sierpnia 1935 w Berlinie, stwierdził: „Pierwszą, najbardziej istotną cechą zarówno antycznego, jak i nowożytnego olimpizmu jest dążenie do te go, aby stał się on kultem, reli- gią”. Dodał: „sądzę, że wokół wskrzeszonego olimpizmu należy rozwijać zasadę

4 Z. K r a w c z y k, Kategorie etyki sportu. W: Chrześcijańska etyka sportu. Red. Z. D z i u b i ń s k i. Warszawa 1993. s. 54. 5 J. W a c h, Socjologia religii. Warszawa 1961, s. 113. 6 J. Ł a n o w s k i, Święte igrzyska olimpijski. Poznań 2000, s. 13. 7 J. P a r a n d o w s k i, Dysk olimpijski. Warszawa 1977, s. 204-16. 8 B. U r b a n k o w s k i, Etyka i mitologia sportu. W: Chrześcijańska etyka sportu. Red. Z. D z i u b i ń s k i. Warszawa 1981, s. 89. 9 J. N i e m i r s k a-P l i s z c z y ń s k a, Na olimpijskiej bieżni i w boju. Wrocław 1968, s. 17. 10 B. U r b a n k o w s k i, Etyka…, s. 88. 11 P a u z a n i a s z, Wędrówki po Helladzie . Na olimpijskiej bieżni i w boju.,Warszawa 2004, s. 156. 12 P. de C o u b e r t i n, Do młodzieży sportowej wszystkich narodów. Warszawa 1994, s 108.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd252009-01.indd252 252252 22009-11-12009-11-12 12:38:2612:38:26 [3] RELIGIJNE ŹRÓDŁA ANTYCZNEJ KULTURY FIZYCZNEJ 253

religijnego kultu, przeobrażonego i powiększonego przez wyróżniki naszych cza- sów – demokrację i internacjonalizm – tę samą, która dumnych z triumfu swoich mięśni młodych Hellenów uwiodła do stóp Zeusowego ołtarza”13. Z tego powodu Coubertina określono mianem „apostoła sportu” i „laickiego teologa”14. Podkre- ślano, że jego religia ma charakter niezinstytucjonalizowany, a postulowaną przez orﬁ ków i chrześcijan ideę zbawienia zastąpił ideą budowania ponadpaństwowej więzi międzyludzkiej, w której antycznych bogów zastąpiły narody, a modlitwę do nich odśpiewanie hymnu olimpijskiego15. Do idei Coubertina nawiązuje też analiza Z. Krawczyka. W jego przekonaniu różnica między starożytnym a współ- czesnym sportem polega też na tym, że „o ile w starożytności motorem rozwoju sportu była religia, to siłą napędową rozwoju sportu współczesnego jest polityka”16. Dlatego autor ten uważa sport za „nowy mit, a nawet nową religię XX stulecia”. Stwierdza, że „sport posiada wartości zaspokajania odwiecznych potrzeb człowieka, tj. życia w świecie sacrum: poszukiwania transcendencji, ucieczki od świata „zwykłego”, eskalacji emocji i przeżyć irracjonalnych”17. Stosunek autorów chrześcijańskich do sportu był często negatywny. O ile wcześ- niej apostoł Paweł używał metaforyki sportowej: życie porównywał do sportowych zmagań, a zbawienie do wygranej, to późniejsi autorzy zwalczali nie tylko igrzyska greckie, ale w ogóle sam sport. Tertulian (ok. 150/60 – ok. 230/40) uznawał widowiska cyrkowe, a więc walki gladiatorów za szaleństwo, a sport odrzucał ze względu na zwią- zaną z nim prze moc (jego argumentacja współcześnie wydaje się naiwna): „to, co się wyprawia na stadionie, te bójki, kopniaki, bicie po zębach, wszelkie kaleczenie rąk i jakiekolwiek ciosy w twarz ludzką. [...] Zapasy są również sprawą diabelską: to właśnie diabeł powalił pierwszych ludzi. Chwyt zapaśniczy ma coś z wężowej przemocy: za- wziętej przy napaści, wikłającej w zwarciu i śliskiej przy próbach wyswobodzenia”18. Także św. Jan Chryzostom (ok. 347/50-407) uznawał sport za szatański, a igrzyska za „poświęcone diabłu”19. Porównanie przez św. Pawła ascetów do atletów nie będzie bezzasadne, jeśli wie się, że wielu z nich prześcigało się później (podobnie jak czy nią to sportowcy) w rywalizowaniu między sobą o to, kto dłużej wytrwa w najbardziej skrajnych formach ascezy20. Należy przypomnieć, że terminu

13 P. de C o u b e r t i n, Filozofi czne podstawy nowożytnego olimpizmu. Warszawa 1988, s. 133. 14 B. B i l i ń s k i, Olimpizm Pierre de Coubertina. W: Kościół katolicki wobec współczesnego sportu wyczynowego. Red. Z. D z i u b i ń s k i. Warszawa 1989, s. 61. 15 Z. K r a w c z y k, Sport i sacrum. Warszawa 2000, s. 34. 16 T a m ż e, s. 38. 17 Z. K r a w c z y k, Sport i kultura. Orientacje teoretyczne. W: Filozofi a kultury fi zycznej. Kon- cepcje i problemy. Red. J. K o s i e w i c z. Warszawa 1990, s. 164. 18 K.S.F. T e r t u l i a n, O widowiskach. Warszawa 1970, s. 102. 19 J a n C h r y z o s t o m, Homilie na Lisi św. Pawia da Rzymian. Kraków 1995, s. 357. 20 W czasach Pawia nie było to jeszcze tak widoczne, jak stało się później, wraz z powstaniem eremityzmu. Por. J. S i e r a d z a n, Szamańska tradycja a szaleństwo mistyków. W: Oblicza gnozy.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd253009-01.indd253 253253 22009-11-12009-11-12 12:38:2612:38:26 254 RENATA GRZYWACZ [4]

„asceza” używano w literaturze starogreckiej na oznaczenie ćwiczeń ﬁ zycznych, sprawności intelektualnej, praktykowania cnoty (prawości) oraz w znaczeniu religijnym21. O ile Homer używał tego słowa w odniesieniu do pracy technicznej, to Platon zastosował go na określenie ćwiczeń gimnastycznych. Dla Ksenofonta (ok. 436-ok. 354) przeciwieństwem ascety (asketes) czyli „wytrawnego zawodnika” był idiota (idiotes) czyli nowicjusz, „człowiek niewytrenowany” – amator. Zanim ascetami zaczęto nazywać chrześcijańskich eremitów, miano to stosowano wobec wybitnych twórców i sportowców. Chrześcijanie byli widzami a zapewne również uczestnikami igrzysk. Bywało, że udział w nich wykorzystywali też do ce- lów polemicznych. Na igrzyskach w Konstantynopolu zwolennicy arian parado- wali w zielonych koszulkach, a zwolennicy boskości Chrystusa w niebieskich22. Współcześnie J. Huizinga – podobnie jak starożytni autorzy chrześcijańscy – kwestionował rzymskie „teatry dla krwawych barbarzyńskich igrzysk”23. Wspólną niechęć Rzymian oraz chrześcijan budziła nagość uczestników igrzysk, natomiast brutalność walk gladiatorów zwalczali tylko autorzy chrześcijańscy24. W końcu igrzyska – jako przejaw pogańskiego sacrum – zostały zakazane. Stosunek Kościoła do sportu uległ zmianie w ostatnich latach XX w. wraz z ogromną jego popularyzacją i medializacją. O ile w czasach archa icznych ludzie regulowali życie odwołując się do faz księżyca i innych cyklów natury, w śred- niowiecznej Europie (a współcześnie jeszcze w krajach arabskich) rytm dnia re- gulowały modlitwy: dźwięk dzwonów (głos muezzina wzywający na modlitwę), to współcześnie zastąpiły ich pory seriali25 meczów nadawanych w telewizji. Zda- jąc sobie sprawę z potęgi sportu, w październiku 2000 roku papież Jan Paweł II oglądał mecz piłki nożnej Włochy – Reszta Świata, który rozegrano na Stadio- nie Olimpijskim w Rzymie. Przed meczem zapalono znicz olimpijski, ale ogień nie pochodził z „pogańskiej” Olimpii, lecz z rzymskiego grobu apostola Piotra. W homilii „papież porównał Stadion Olimpijski do wielkiej świątyni”26. Zdaniem J. Huizingi: „W kulturach archaicznych zawody stanowiły część świąt sakralnych. Były więc niezbędne, jako czynności święte i zbaw cze, Ów związek z kultem zanikł we współczesnym sporcie całkowicie. Sport stał się na wskroś świecki

Red. E. P r z y b y ł. Kraków 2000, s. 198-99. 21 R. A r t i e s m a n n, Fasting ani! Prophecy in Pagan and Christian Antiquity, „Traditio” 1949- 51, nr 7, s. 938-39. 22 J.W. K o w a l s k i, Wczesne chrześcijaństwa I-X wiek. Warszawa 1985, s. 143. 23 J. H u i z i n g a, Homo ludens. Zabawa jako źródło kultury. Warszawa 1984, s. 250. 24 Tradycja apostolska 16, 14-15 Hipolit zakazuje chrześcijanom uczestniczenia w zawodach sportowych (agon) oraz podejmowania pracy gladiatorów i ich trenerów, G. Dix (tłum.), The Treatise of the Apostolic Tradilion of St Hippolytus of Rome, SPCK. London 1968, s. 25-26. 25 A. H e l m a n, Bogowie amerykańskiego Olimpu. W: Mitologie popularne. Szkice z antropologii współczesności. Red. D. C z a j a. Kraków 1994, s. 55. 26 Stadion jak świątynia, „Dziennik Polski” z 30 X 2000, s. 24.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd254009-01.indd254 254254 22009-11-12009-11-12 12:38:2712:38:27 [5] RELIGIJNE ŹRÓDŁA ANTYCZNEJ KULTURY FIZYCZNEJ 255

i nie ma już żadnych organicznych związ ków ze strukturą społeczeństwa, nawet wówczas, gdy władze rządowe nakazują uprawianie go. Jest raczej samodzielnym przejawem instynktów agonalnych, niż elementem płodnego zmysłu społeczne- go”27. W opinii Huizingi współczesny sport przestał tworzyć kulturę, ponieważ zatracił instynkt ludyczny: beztroskiej zabawy, stał się zbyt poważny. Niniejszy artykuł pokazuje, że niektóre tezy Huizingi straciły na aktualności.

Religious sources of Antic physical culture Summary The aim of the article is to present correlation between physical culture and sport – prehistoric systems and methods of body exercises and influence of physical exercises on development, health and physical activity. Tradition of physical culture in Poland reaches remote times and development of functions and forms of physical culture has taken place with social, political and cultural transformations. In development of physical culture in Poland an important role was played by humanistic concepts of physical education, which treated physical exercises and recreation as basic elements of human bio – psychical harmony and they were correlation among physical education and health and children and youth development. Transl. by Renata Grzywacz

27 L H u i z i n g a, Homo ludens…, s. 277.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd255009-01.indd255 255255 22009-11-12009-11-12 12:38:2712:38:27 SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd256009-01.indd256 256256 22009-11-12009-11-12 12:38:2812:38:28 Saeculum Christianum 16 (2009) nr 1

ADAM KOPEREK EDUKACJA PATRIOTYCZNA W KONTEKŚCIE POLSKIEJ KULTURY NARODOWEJ

Wstęp Nauczanie jest działalnością o nadzwyczajnym ciężarze moralnym, jednym z najwznioślejszych i najbardziej twórczych zajęć człowieka: nauczyciel nie ma przecież do czynienia z istotami bezwolnymi. Dlatego tak wielkiego znaczenia nabiera osobista relacja między nauczycielem i uczniem, która nie powinna ograniczać się do prostego „winien i ma”. Poza tym należy pamiętać o tym, że nauczyciele przeżywają szczególny rodzaj powołania oraz, że „to od nich jak najbardziej zależy, aby szkoła [...] mogła urzeczywistniać swoje zamiary i przedsięwzięcia”1. We wspólnocie wychowawczej szczególną rolę odgrywają rodzice jako pierwsi odpowiedzialni za wychowanie dzieci. Dziś jednak jesteśmy świadkami roz- powszechnionej tendencji do przekazywania innym tego prastarego zadania. Tak więc staje się konieczne budzenie inicjatyw, które nie tylko zachęcałyby do angażowania się rodziców, ale też dawały konkretne i uczciwe oparcie i włą- czały rodziny w realizację programu wychowawczego szkoły. Niezmiennym celem wychowania szkolnego jest więc spotkanie i dialog z rodzicami i rodziną, który należy popierać również poprzez promocję stowarzyszeń rodzicielskich, ażeby z ich niezastąpionym udziałem nawiązała się owa osobista relacja, która pozwala urzeczywistnić założenia wychowawcze. Powyższe założenia i zaproponowany temat wyznaczają główne elementy omawianej problematyki. Znaczenie edukacji patriotycznej w rozwoju polskiej kultury narodowej stanowi tezę zaprezentowanego studium. Artykuł podejmuje reﬂ eksję na ten temat analizując następujące zagadnienia: 1. Wychowanie patriotyczne procesem wdrażania w kulturę narodową; 2. Wychowanie patriotyczne kształtowaniem postaw obywatelskich; 3. Rola szkoły w edukacji regionalnej; 4. Współudział w tworzeniu kultury własnego środowiska formą obywatelskiej odpowiedzialności.

1 Sobór Watykański II, Deklaracja o wychowaniu chrześcijańskim „Gravissimum educationis”, nr 8. W: Konstytucje. Dekrety. Deklaracje. Tekst łacińsko-polski. Wyd. 2. Poznań 1967, s. 497.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd257009-01.indd257 257257 22009-11-12009-11-12 12:38:2812:38:28 258 ADAM KOPEREK [2]

1. Wychowanie patriotyczne procesem wdrażania w kulturę narodową W polskiej etymologii słowa „naród” (rodzić – narodzić się) zaakcento- wane zostały narodziny biologiczne z jednego wspólnego pnia. Członkiem narodu może zatem być także ktoś, kto nie uczestniczy we wspólnocie pochodzenia, lecz duchowo czuje się przynależny do narodu i daje temu praktyczny wyraz2. Najbliższym pojęciowo odniesieniem do narodu jest rodzina. Naród wywodzi się niejako z rodziny i w oparciu o rodzinę buduje się jego istnienie. Od niej zależy jego rozwój i trwanie, dlatego określa się rodzinę jako podstawową komórkę narodu. Należy to dziś z naciskiem podkreślać w obliczu wielorakich zagrożeń oraz lekceważenia rodziny. Pracując dla rodziny, pracujemy dla przy- szłości własnego narodu i to ma ścisły związek z postawą patriotyczną. Rodzinę bowiem „łączą ze społeczeństwem żywotne i organiczne więzi, stanowi ona bowiem jego podstawę i stale je zasila poprzez swe zadanie służenia życiu: w rodzinie przecież rodzą się obywatele i w niej znajdują pierwszą szkołę tych cnót społecznych, które stanowią o życiu i rozwoju samego społeczeństwa”3. Nale- ży jednak w tym miejscu zaakcentować, że naród nie jest jednak zwykłą sumą rodzin, lecz złożoną strukturą o charakterze nad-rodziny czy rodziny rodzin. Jest to struktura, która stanowi tajemnicze zwieńczenie struktur rodziny. W istocie rzeczy jednak naród i rodzina to jakby koła koncentryczne, o tajemniczym spotkaniu się w ich głębi4. Rodzinie przypada szczególna rola w przekazie obyczajowości ojczystej, która w tym miejscu otrzymuje postać obyczajowości rodzinnej, w której mieszczą się treści religijne, moralne, narodowe i kulturowe. Obyczajowość rodzinna odgrywa rolę instrumentu w uzewnętrznianiu postaw. Punktem wyjścia dla kształto- wania się obyczajowości jest dar czasu. Czas bowiem to przestrzeń wypełniona przez ludzkie życie. Każdy rok odmierzający czas życia pokoleń i narodów niesie ze sobą brzemię przeszłości. Jest to przeszłość rodziny, jej członków, przeszłość narodu, ojczyzny. Obyczaj to przerzucenie pomostu między przeszłością a teraź- niejszością, w której w sposób uroczysty na nowo przeżywa się ważne sprawy po to, by ich nie utracić, by zachowały nadal moc jednoczenia, podpowiadały sposoby postępowania i rozwiązywania różnych spraw życia. W nurcie obycza-

2 J. W i l k, Myśląc ojczyzna – wychowanie patriotyczne wczoraj i dziś. W: Szkoła miejscem kształtowania postawy patriotycznej. Częstochowa 1998, s. 56. 3 J a n P a w e ł II, Adhortacja Apostolska „Familiaris consortio”, nr 42. W: J a n P a w e ł II, Nauczanie Papieskie, IV, 2, 1981, (lipiec – grudzień). Poznań 1989, s. 461. 4 Zob. A. K o p e r e k, Wychowanie prospołeczne jako warunek uczestnictwa obywateli w życiu publicznym, mps., Warszawa 2007; T e n ż e, Poszanowanie praw rodzicielskich i wychowaw- czych w rodzinie. „Studia Podlaskie”. T. 11: 1996, nr 1, s. 63-75; T e n ż e, Godność człowieka a prawo do wolności w rodzinie. „Studia Podlaskie”. T. 11: 1996 nr 2, s. 145-157.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd258009-01.indd258 258258 22009-11-12009-11-12 12:38:2812:38:28 [3] EDUKACJA PATRIOTYCZNA W KONTEKŚCIE POLSKIEJ KULTURY NARODOWEJ 259

jowości rodzinnej na wyróżnienie zasługują rytuały jako określone zachowania, dotyczące istotnych momentów życia. Rodzina i szkoła powinny podtrzymywać obyczaje, wyjaśniać ich sensy oraz inspirować powstanie nowych. Wychowanie patriotyczne łączy się z procesem wdrażania w kulturę. Człowiek dzięki niej kształtuje siebie wewnętrznym wysił- kiem myśli, woli, serca oraz tworzy kulturę we wspólnocie z innymi. Kultura zatem jest wyrazem międzyludzkich komunikacji, współmyślenia i współdziałania ludzi, a przede wszystkim dobrem wspólnym narodu. Kultura polska jest dobrem, na którym opiera się życie duchowe Polaków. Ona wyodrębnia nas jako naród i stanowi o nas w ciągu dziejów5. Niezaprzeczalnym faktem jest, że kultura polska od początku nosi znamiona chrześcijańskie, a pierwszym zabytkiem o tym świadczącym jest „Bogurodzica”. Chrzest naszego narodu w 966 r. stale znajdował swój rezonans w tysiącletniej historii ojczystej, w postaci twórczości artystycznej, poezji, muzyce, dramacie, plastyce, malarstwie i rzeźbie. Aby zatem właściwie rozumieć, uczyć i przekazy- wać polską kulturę, trzeba uświadomić sobie ścisły związek, jaki zachodzi między nią a chrześcijaństwem. Kultura polska jest dziełem narodu, którego większość stanowili zawsze chrześcijanie. U źródeł wielu dzieł sztuki ludowej, czy klasycznej, i podstaw kształtowania się wielu zwyczajów leżą inspiracje religijne. Wy- starczy przejrzeć katalogi zabytków polskich, sięgnąć do literatury, zbadać zwyczaje i śpiewy, by dostrzec w nich wartości religijne.

2. Wychowanie patriotyczne kształtowaniem postaw obywatelskich Wychowanie patriotyczne to także kształtowanie cnót obywatelskich, czyli zachowań, w których przejawia się troska o ojczyznę, realizuje się konkretnie poczucie odpowiedzialności za jej rozwój. Ważną cnotą obywatelską jest ofi ar- ność, bez której nie ma pozytywnego stosunku do ojczyzny i jej spraw. Dom rodzinny jest miejscem, gdzie wyrabia się w dzieciach umiejętności wyrzekania się na rzecz innych, gotowość do ciągłych ofi ar, pracy społecznej, podejmowanej z rodzicami jako prosty obowiązek, jako spłacenie długów zaciągniętych wobec państwa i społeczeństwa, bez szukania uznania, nagród, odznaczeń, a więc jako nakaz sumienia. W rodzinie można najlepiej nauczyć się ofi arności, kiedy obser- wuje się rodziców zdolnych do ponoszenia ofi ar dla dobra narodu i ojczyzny6.

5 Zob. J. K o p e r e k, Nowe demokracje a kulturowa jedność Europy. „Saeculum Christianum. R: 14: 2007, nr 2, s. 213-237; T e n ż e, Kulturowe uwarunkowania demokratycznych transfor- macji w Europie Środkowo-Wschodniej. „Annales. Etyka w życiu gospodarczym”. T. 5: 2002, s. 145-153. 6 Zob. J. K o p e r e k, Nowe demokracje i spór o naturę wychowania do udziału w społeczeństwie obywatelskim. Częstochowa 2007; T e n ż e, Nowe demokracje i spór o naturę społeczeństwa obywatelskiego. Warszawa 2001; T e n ż e, Etos społeczeństwa obywatelskiego. „Saeculum Chri- stianum”. R. 8: 2001, nr 2, 151-180.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd259009-01.indd259 259259 22009-11-12009-11-12 12:38:2912:38:29 260 ADAM KOPEREK [4]

Z cnotą ofi arności łączy się cnota wierno ści, która przejawia się w wytrwałej, wiernej służbie dla państwa, wypełnianiu obowiązków obywatelskich w rzeczach małych i dużych, w czasie zagrożenia i okresie rozkwitu kraju. Do cnót obywatelskich zaliczana jest też praca i pracowitość. Praca ma charakter osobowy, jako że w niej człowiek urzeczywistnia swoją godność, urzeczywistnia samego siebie, bardziej poprzez pracę staje się człowiekiem. Z tego powodu praca łączy się z wychowaniem a zarazem z rodziną, która istnieć może dzięki niej, a równocześnie jest jej pierwszą wewnętrzną szkołą. Można by to pod- sumować słowami: „Pracując, człowiek współpracuje z... Dobrem Najwyższym i z ludźmi i tak tworzy się dobro powszechne: dobro rodziny, narodu, państwa”7. Oprócz wyżej wymienionych, do cnót obywatelskich zaliczyć należy tradycyjne polskie cnoty, z których na szczególną uwagę zasługuje gościnność. Była ona zawsze cechą charakterystyczną rodzin polskich, stając się zarazem cnotą obywatelską, świadczącą o polskości, która potrafi ła niejednokrotnie przełamy- wać bariery klasowe i stała się wyznacznikiem polskiego charakteru. Tradycyjną polską cnotą jest pietyzm w stosunku do tego, co ojczyste, co polskie, uznając w ojczyźnie wielką ideę i rzeczywistość górującą nad innymi sprawami i dobrami. Można nazwać to czuwaniem. „Czuwać, to znaczy pamiętać... to znaczy troszczyć się o każde dobro... Nie można pozwolić na to, by zmarnowało się to co ludzkie, to co polskie... na tej ziemi”8 Właściwie ukształtowana cnota patriotyzmu stanowi antidotum na polski sentymentalizm, patetyczne deklamacje, słomiany zapał, brak realizmu społecznego i politycznego czy zmysłu historycznego. Miłość ojczyzny przejawia się w dążeniu do poznawania dziejów, kultury i obyczajów, piękna ziemi ojczystej. Patriota odznacza się dobrą znajomością swej ojczyzny, swego ojczystego kraju i własnego narodu. Wiele tu możliwo- ści stoi przed wszystkimi, a zwłaszcza przed wychowawcami. Miłość ojczyzny wyraża się także szacunkiem dla materialnych i duchowych dóbr narodowych jak: język, kultura ojczysta, zabytki, przyroda, historia i ludzie ją tworzący, godła i symbole narodowe. Szczególnym wyrazem miłości ojczyzny jest służba dla niej poprzez pracę powiększającą materialne i duchowe zasoby narodu, poprzez wysi- łek doskonalenia i obrony języka ojczystego, poprzez działania na rzecz intelektualnego, duchowego i religijnego rozwoju wspólnoty narodowej. Patriotyzm żąda, aby dla istnienia, pomyślności i obrony ojczyzny być gotowym do ponoszenia osobistych ofi ar, a w skrajnej potrzebie poświęcić dla niej swoje życie. Konieczny staje się w tym kontekście wielki wysiłek wychowawczy, uzdalniający zwłaszcza

7 S. W y s z y ń s k i, Duch pracy ludzkiej. Warszawa 1991, s.38; Zob. J. K o p e r e k, „Bonum commune” narodu i państwa w koncepcji kardynała Stefana Wyszyńskiego. „Annales. Etyka w życiu gospodarczym”.T. 8: 2005, nr 1, s. 99-110; T e n ż e, Spór o państwo w świetle współ- czesnych doktryn politycznych. „Saeculum Christianum”. R. 12: 2005, nr 2, s. 165-180. 8 J a n P a w e ł II, Przemówienie w Częstochowie podczas Apelu Jasnogórskiego, 5 czerwca 1979 r.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd260009-01.indd260 260260 22009-11-12009-11-12 12:38:2912:38:29 [5] EDUKACJA PATRIOTYCZNA W KONTEKŚCIE POLSKIEJ KULTURY NARODOWEJ 261

młode pokolenia do takich ofi arnych postaw wobec ojczyzny. Prawdziwy patriotyzm inspiruje do propagowania wartości własnego narodu na zewnątrz i pokojo- wej konkurencji z innymi narodami w przekonaniu, że ta wymiana dóbr ubogaca i utrwala wielkość oraz wspaniałość ojczyzny9. Wyjściowe niejako wychowanie w rodzinie skutecznie kontynuuje i bogaci szkoła, kształtując poczucie odpowiedzialności za ojczyznę, za wszystko, co ją stanowi. Młodzieży bowiem przypada obowiązek przeniesienia w przyszło- ści tego całego olbrzymiego doświadczenia dziejów, któremu na imię Polska: „Jest to doświadczenie trudne. Chyba jedno z trudniejszych w świecie, w Euro- pie.... Z tego trudnego doświadczenia. które nosi nazwę Polska można wydobyć lepszą przyszłość, ale tylko pod warunkiem uczciwości, wiary, wolności ducha i siły przyjaźni”10. W kształtowaniu postaw patriotycznych ważnym elementem jest umiłowanie ziemi ojczystej. Jako wspólna wartość jest ona podstawą fi zyczną bytu narodowego, decyduje o cechach etnografi cznych i fi zycznych społeczeństwa. Ojczysta ziemia kojarzy się najczęściej z ojczystym krajobrazem, z licznymi bogactwami natu- ralnymi. Przede wszystkim jednak ojczyzna oznacza wolność, możliwość rozwoju i przetrwania. Stąd też ziemi ojczystej się broni nie tylko jako warsztatu pracy, lecz jako skarbu, depozytu narodowego, fundamentu odrodzenia. Takie postawy zapi- sała literatura okresu zaborów. Początki rozmiłowania się w ojczystej ziemi wiążą się z pierwszymi z nią kontaktami inicjowanymi przez rodzinę (praca na roli, wycieczki krajoznawcze itp.). Te doświadczenia zaś bogaci szkoła poprzez odwołanie się do najpiękniejszych motywów z literatury, poezji, poprzez stworzenie możli- wości kontaktu z ojczystą przyrodą i przeżycia jej niepowtarzalnego piękna. Kształtowanie postawy patriotycznej dokonuje się również przez miłowanie języka ojczystego. Język spełnia rolę czynnika integrującego naród i odróżnia- jącego jedno społeczeństwo od drugiego. Posługiwanie się mową ojczystą, prze- mawianie językiem czystym, pięknym jest wyrazem szacunku do swego narodu. Język można nazwać jakby ekranem życia narodu, narzędziem wspólnoty i komunikacji. Język jest narzędziem wyrażenia siebie, sposobów zachowania, kultury narodowej. Z kultury słowa i mowy ojczystej wyrasta twórczość literacka, której bohaterowie stają się często wzorcami postępowania w życiu. Obrona tych warto- ści, zagrożonych przez zaborców, jest szczególnym naszym polskim doświadcze- niem. Rodzice tamtego okresu wpajali dzieciom umiłowanie ojczystego języka. Tak wychowane dzieci gotowe były ponieść wszelkie ofi ary dla ojczyzny. Rodzi- na i szkoła mają w tym względzie niepodważalne znaczenie. Pierwociny języka przekazane przez rodzinę, są przez szkołę ubogacone i rozwijane. W obszar edukacji patriotycznej włączyć należy również przekaz tradycji narodowej, na którą składają się przekazywane z pokolenia na pokolenie zjawiska

9 J. W i l k, Myśląc ojczyzna – wychowanie patriotyczne…, s. 64. 10 J a n P a w e ł II, Homilia na Skałce, 8 czerwca 1979 r.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd261009-01.indd261 261261 22009-11-12009-11-12 12:38:2912:38:29 262 ADAM KOPEREK [6]

historyczne, treści kulturalne, obyczaje, poglądy, wierzenia i przekonania, sposoby myślenia i zachowania oraz normy postępowania wyróżnione przez daną zbiorowość z całokształtu kulturowego jako społecznie doniosłe dla teraźniejszo- ści i przyszłości. Tak rozumiana tradycja staje się pomostem między przeszłością i teraźniejszością. W tradycji należy wyróżnić dwa istotne czynniki: pierwszym są wartości generalne, istotne i wiodące, reprezentatywne i wzorcowe; drugim jest sfera określonej obyczajowości, związanej z określonymi uwarunkowaniami kulturowymi, społecznymi, gospodarczymi, z natury rzeczy zmiennymi, zależny- mi od kontekstu historycznego11. Z patriotyzmem łączy się poczucie dumy narodowej, które również należy za- liczyć do tradycyjnych polskich cnót obywatelskich. W dużej mierze decydowało ono o zachowaniu tożsamości narodowej. Z poczuciem dumy narodowej łączy się szacunek dla symboli ojczystych, godła, sztandarów, pomników. W czasach trudnych jak zabory, powstania, wojny, Polacy dumnie wywieszali swoje ﬂ agi narodowe i malowali orła na widocznym miejscu. Sama duma jednak byłaby pustym gestem, gdyby z tym me łączyła się gotowość do służby dla ojczyzny, do oddania jej swych sił, podporządkowanie jej dobru własnych prywatnych interesów, a w razie konieczności złożenie oﬁ ary ze swego życia. Do takiej gotowości ma wy- chowywać dom rodzinny i szkoła, we wzajemnym przenikaniu się i współpracy. Koniecznością staje się wskazanie kilku spraw związanych z realizacją tak ważnego, a równocześnie tak rozległego programu wychowawczego. Przyszłość świata jest w pokoju, nie w wojnach. Pokój jest jedyną szansą świata na prze- trwanie, potrzebne są więc cnoty cywilne, obywatelskie takie jak: pracowitość, umiejętność ładu, organizacji, uczciwość, punktualność, konsekwencja, altruizm, solidarność, twórczość. Wydaje się, że współcześnie to są właśnie sposoby okazy- wania miłości do ojczyzny. Jak do tak rozumianego patriotyzmu wychowywać? Aby kogoś prowadzić do patriotyzmu, trzeba przede wszystkim miłość ku ojczyź- nie rozwinąć w sobie, mówić o patriotyzmie bez patosu, zmienić język dotyczą- cy tej tematyki z militarnego, w którym dominują słowa: walka, bitwa, porażka, zwycięstwo, ofensywa – na pokojowy, w którym najczęściej pojawiają się: praca, odpowiedzialność, służba. Ważnym jest kojarzenie z patriotyzmem sprawy dnia dzisiejszego i sprawy przyszłości, która stoi przed młodzieżą. Właściwą metodą jest, aby wraz z mówieniem o patriotyzmie podawane były wzory12. W wychowaniu patriotycznym ważne jest kształtowanie obrazu ojczyzny, tak by przekaz nie pozostał abstrakcją. Powinien to być obraz konkretny:

11 Zob. J. K o p e r e k, Kulturowe uwarunkowania państwa. „Chrześcijanin w Świecie” R. 1995, nr 2, s. 60-74; T e n ż e, Kulturowe uwarunkowania społeczno-ekonomiczno-politycznego rozwoju państwa. „Studia Sandomierskie”. T. 6: 1990-1996, s. 55-67.

12 M. B r a u n – G a ł k o w s k a, Patriotyzm – cnota zapomniana? W: Szkoła miejscem kształto- wania postawy patriotycznej. Częstochowa 1998, s. 84-85.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd262009-01.indd262 262262 22009-11-12009-11-12 12:38:3012:38:30 [7] EDUKACJA PATRIOTYCZNA W KONTEKŚCIE POLSKIEJ KULTURY NARODOWEJ 263

ojczyzna widziana przez pryzmat pięknego krajobrazu, piękna wytworów ludzkiej pracy. Dlatego też ważnym elementem wychowania patriotycznego są wycieczki krajoznawcze, rajdy, plenery, które oprócz wartości poznaw- czych, dostarczają licznych przeżyć estetycznych. Gdy zaś uzupełnione zostają interesującym komentarzem, opowiadaniami, wspomnieniami, czy legendami i spotkaniami z miejscowymi ludźmi, stają się wydarzeniem niezwykle waż- nym dla rozwoju patriotyzmu. Wspomniane opowiadania zasługują na osobne wyróżnienie, zwłaszcza te, które dotyczą walk o niepodległość oraz ważnych przełomowych momentów w życiu narodu czy państwa. Nabierają one jeszcze większej mocy, gdy ich bohaterami są bliscy, członkowie rodziny. Budzi to poczucie dumy i chęć naśladowania. Formą wychowania patriotycznego można być przekaz historii i dziejów ojczystych. Dziecko kształtuje w sobie postawę patriotyczną przez współuczestnictwo w wydarzeniach narodowych, świętowa- niu ważnych rocznic. Pozornie tylko pozostaje biernym obserwatorem, ponie- waż w rzeczywistości treści z tym związane bywają przyswajane spontanicznie i zaowocują w przyszłości. Uroczystości narodowe są wielkimi lekcjami wychowania patriotycznego. Nie bez znaczenia dla wychowania patriotycznego pozostaje wystrój domu i szkoły. Znajdujące się tam obrazy, portrety przod- ków, bądź innych sławnych Polaków, reprodukcje dzieł polskich artystów, przedstawiające sceny z historii Polski, a także obrazy religijne są wymownym świadectwem polskiej tradycji historycznej i patriotycznej – spontanicznie na- prowadzają dziecko na myśl o ojczyźnie. Podobne słowo należy powiedzieć o bibliotece domowej czy szkolnej. Jej zbiory są zaproszeniem do głębszego wejścia w ducha ojczystego przez spotkanie z literaturą piękną czy historyczną. Literatura to pewien sposób utrwalenia wiedzy o losach narodu, który przemawia do wyobra źni i serca. To samo należy powiedzieć o gromadzeniu rozmaitych pamiątek po przodkach. Poznanie ich losów pozwala dziecku na odkrycie swego miejsca w służbie ojczyźnie. Mimo, iż wydaje się, że ziemia straciła jakby na swej wartości, że impera- tyw trwania na ojcowiźnie jakby już nie był aktualny, to jednak pozostanie ona podstawą bytu narodu, fundamentem niezależności i suwerenności. Przy zmienionym dziś stosunku do ziemi tym bardziej naglące staje się zadanie wychowania do trwania na ziemi i trwania przy ziemi poprzez szacunek, opiekę, dbałość o jej czystość i rozkwit, o jej piękno. Rodzina i szkoła znajdą w tym względzie pole do działania. Obok rodziny podmiotem wychowania patriotycznego jest więc szkoła. Jej znaczenie należy widzieć w dwóch płaszczyznach. Po pierwsze, jest ona jakby kontynuatorką wychowania rodzinnego, dopełnia swoim oddziaływaniem przekaz rodzinny z natury rzeczy mający charakter początkowy (inicjacyjny). Szkoła ma bogatsze możliwości jako środowisko zorganizowane, dysponujące bogat- szym zestawem środków. Po wtóre: szkoła, uznając prymat rodziny w wychowaniu może inspirować rodzinę, pouczać ją i wspomagać w przekonaniu, że tylko

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd263009-01.indd263 263263 22009-11-12009-11-12 12:38:3012:38:30 264 ADAM KOPEREK [8]

ona może skutecznie wpoić i przekazać sposoby zachowań. Tak widziana koalicja wychowawcza rodziny i szkoły służy rzeczywiście dobru człowieka13.

3. Rola szkoły w edukacji regionalnej Problem ochrony regionalnego dziedzictwa wiąże się bezpośrednio z zagadnieniem edukacji regionalnej. Skuteczna ochrona tego, co najbliższe wymaga edukacji, stąd w wielu współczesnych państwach istnieje stosunkowo szeroko rozbudowana edukacja regionalna. Rozpoczyna się ją już od pierwszych klas wszystkich szkół. Jeśli związek człowieka z dziedzictwem własnego regionu jest wartością, to głównym celem edukacji jest uświadomienie tego uczniowi w całym procesie jego edukacji. Ten ogólny cel rozkłada się z kolei na cele bardziej szczegółowe14. Pierwszym z nich jest wyposażenie ucznia w zasób określonej wiedzy o włas- nym regionie. Dotyczy to wszystkich elementów konstytuujących pojęcie regionu, a mianowicie elementu geografi cznego, społecznego i kulturowego. Zdobyta wiedza jest bowiem podstawą akceptacji dziedzictwa kulturowego w regionie. Drugim szczegółowym celem jest wydobycie w całym procesie edukacji wielorakich wartości tkwiących we własnym regionie. Wszystkie bowiem elementy kształtujące pojęcie „regionu”, a mianowicie: kultura, społeczność, terytorium są nośnikami wartości. Są to wartości zarówno materialne, duchowe, intelektual- ne, moralne, a także religijne. Trzecim szczegółowym celem edukacji regionalnej jest przygotowanie ucznia do identyfi kacji z tymi wartościami. Nie może to jednak być proces narzucania tych wartości. Przekaz wiedzy (pierwszy cel), wydobycie wartości (drugi cel) jest propozycją systemu wartości, które człowiek młody może zaakceptować, dokonując własnej identyfi kacji. Dlatego też wartości własnego środowiska nie należy traktować jako determinizmu, ale jako propozycję tych wartości, na podstawie których człowiek kształtuje swoją własną ich hierarchię. Wreszcie czwartym, szczegółowym celem edukacji jest kształtowanie tzw. „toż- samości pluralistycznej”. Jej istota polega na tym, że człowiek poznając siebie, własne zakorzenienie w bliskiej sobie społeczności, kulturze i terytorium, uczy się trafniej odczytywać i interpretować zachowanie innych, uczy się szanować ich odmienność15. Ostatecznie powiedzieć należy, że celem edukacji regionalnej w procesie dy- daktyczno-wychowawczym winno być ukształtowanie poczucia własnej tożsa-

13 J. W i l k, Myśląc ojczyzna – wychowanie patriotyczne…, s. 72-76. 14 Ministerstwo Edukacji Narodowej, Dziedzictwo kulturowe w regionie. Założenia programowe, Warszawa 1995; H. G a l u s, Edukacja regionalna, „Pomerania. Miesięcznik społeczno-kulturalny”. R. 1989, nr 7-8, s. 23-24; Zob. W. B r e z i n k a, Wychowanie i pedagogika. W dobie przemian kulturowych. Tłum. J. K o c h a n o w i c z, Kraków 2005. 15 Ministerstwo Edukacji Narodowej, Dziedzictwo kulturowe w regionie…, s. 4.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd264009-01.indd264 264264 22009-11-12009-11-12 12:38:3112:38:31 [9] EDUKACJA PATRIOTYCZNA W KONTEKŚCIE POLSKIEJ KULTURY NARODOWEJ 265

mości jako podstawy zaangażowania się w funkcjonowanie własnego środowiska i autentycznego otwarcia się na inne społeczności i kultury16. Tak rozumiana edukacja regionalna stanowi także istotny element ochrony regionalnego dziedzictwa kulturowego. Budzi ona bowiem świadomość wartości włas- nego dziedzictwa, a tym samym konieczność zaangażowania w jego ochronę17.

4. Wspó łudział w tworzeniu kultury własnego środowiska formą obywatelskiej odpowiedzialności Aktywność społeczności lokalnej w sferze wielorakich działań kulturowych w wielu wypadkach oznacza autentyczne zaangażowanie i aktywność miejscowej społeczności mająca na celu kultywowanie wielorakich wartości i dóbr kulturowych regionu, ale także ciągłe wzbogacanie i rozwój tych wartości i dóbr. W tej płaszczyźnie odnotować należy także wielorakie inicjatywy i działania, których celem jest rozwój oświaty i nauki we własnym regionalnym środowisku, rozwój nowych i własnych systemów nauczania, regionalizacji całego procesu rozwoju oświaty, rozwoju nowych środowisk kulturowo-oświatowych, powstawania towarzystw i zrzeszeń o tym charakterze itp.18. Uobywatelnienie jednostki ludzkiej, czyli tzw. jej aktywizacja i uczestnictwo poprzez samorząd terytorialny ujawnia się więc m. in. w sferze kulturowej. Chodzi tu przede wszystkim o aktywizację i działalność kulturową związaną ściśle z włas- nym regionem. Upodmiotowienie bowiem społeczności lokalnej poprzez samorząd terytorialny, to możliwość samostanowienia tej wspólnoty także w płaszczyźnie szeroko rozumianej własnej kultury, tzn. odpaństwowienia, odbiurokratyzowania, zdecentralizowania kultury a tym samym odbudowy systemu samorządowego w tej dziedzinie. W ten sposób samorządzenie się społeczności lokalnej w tej materii stwarza konkretnej jednostce ludzkiej szeroki wachlarz jej zaangażowani i aktywności w tej materii. W praktyce oznacza to wielorakie inicjatywy osoby zmierzające do zachowania i kultywowania wartości własnej lokalnej i regionalnej

16 H. S k o r o w s k i, Dziedzictwo kulturowe w regionie. W: Szkoła a regionalizm . Ciechanów 1996, s. 21. 17 T e n ż e, Europa regionu. Regionalizm jako kategoria aksjologiczna. Warszawa 1998/1999, s. 184; Zob. J. K o p e r e k, Europa regionów – reformy samorządowe w wybranych krajach europejskich (Europe of the Regions – local self-government reforms in the selected European coun- tries). „Europejski Przegląd Naukowy”. T. 1: 2007, s. 282-305; T e n ż e, Reformy samorządowe w państwach Unii Europejskiej: we Włoszech, Hiszpanii, Francji, Niemczech i Austrii. W: Zwią- zek Gmin Regionu Łódzkiego, Gmina w systemie samorządu terytorialnego. Łódź 1999/2000, 137-160. 18 H. G a l u s, Edukacja regionaln, s. 23-24; H. S k o r o w s k i, Moralność społeczna. Wybrane zagadnienia z etyki społecznej, gospodarczej i politycznej. Warszawa 1996, s. 192-193; Zob. D. J a n k o w s k i, Pedagogika kultury. Studia i koncepcja. Kraków 2006; U podstaw dialogu o edukacji. Red. A. K a r p i ń s k a. Białystok 2003; J. G a j d a, S. J u s z c z y k, B. S i e m i e n i e c k i, K. W e n t a, Edukacja medialna. Toruń 2006.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd265009-01.indd265 265265 22009-11-12009-11-12 12:38:3112:38:31 266 ADAM KOPEREK [10]

kultury, do ciągłego jej ożywienia i wprowadzania w życie własnej społeczności, ale także społeczności większej. Nie można jednak całej sfery aktywności kulturowej jednostki sprowadzać tylko i wyłącznie do przechowywania tego co zastane, do tworzenia skansenu o charakterze folklorystyczno-kostiumowym. Jeśli w tym miejscu mówimy o aktywizacji w sferze kulturowej, to chodzi także o podkreśle- nie, że samorząd terytorialny inspiruje i pobu dza człowieka do szerokich inicjatyw na rzecz własnej lokalnej kultury, w tym także do wielorakich działań artystycznych, literackich, naukowych itp. Jest to zatem aktywizacja w płaszczyźnie troski o zachowanie kultury własnego środowiska, ale także o jej aktywny rozwój, ubogacania, otwieranie na nowe wartości19. Współudział w tak pojętym tworzeniu kultury własnego środowiska jest także w najgłębszej swej istocie formą obywatelskiej odpowiedzialności, współuczestnictwa w życiu tegoż środowiska, partycypacji tzn. formą uobywatelnienia jednostki ludzkiej20. Samorząd lokalny jest rzeczywistą szkołą pełnego i autentycznego uobywatelnienia jednostki ludzkiej w ramach współczesnego życia. Gwarantując bowiem społeczności lokalnej jej faktyczną podmiotowość, tzn. wielorakie struktury jej autonomii i autentycznego działania we własnym środowisku i na rzecz tego środowiska tworzy także „przestrzeń”, w której konkretna jednostka potraﬁ re- alizować własną bytową dynamikę i aktywność. Tu bowiem rozwija się przede wszystkim poczucie przynależności i „zakorzenienia” we własnym środowisku jako nieodzowny fundament działania i uczestniczenia w środowisku i na rzecz środowiska. W tym też sensie na szczeblu samorządu konkretny człowiek najła- twiej i najpełniej odnajduje swój „przydział” we współczesnym świecie, który gruntuje go i określa jego miejsce, a także odnajduje miejsce realizowania siebie poprzez uczestnictwo w życiu własnego środowiska. W tym ten sensie zasadnym są stwierdzenia L. Mażewskiego, że „Społeczność lokalna umożliwia intensywne i bezpośrednie uczestnictwo obywateli w życiu publicznym. Tak zwany patriotyzm lokalny może stać się znakomitym bodźcem do współuczestnictwa ludzi w życiu swego środowiska, demokratyczną szkołą ponoszenia odpowiedzialności za przedsięwzięcia swoje i innych. Kontakty osobiste, szybki przepływ informacji wyznaczają rozległą przestrzeń dla rozmaitych form partycypacji”21. W kontekście przeprowadzonych analiz należy stwierdzić, że pełne uobywatelnienie osoby w społeczności lokalnej, czyli uczestnictwo jednostki w wielorakich dziedzinach życia publicznego, przejawia się w sposób szczególny w sferze społeczno-kulturowej należącej do podstawowych płaszczyzn życia publicznego. Uczestnictwo i partycypacja zaś to nic innego jak faktyczne uobywatelnienie konkretnej jednostki także w tej płaszczyźnie. Zasadnym jest zatem twierdzenie,

19 H. S k o r o w s k i, Antropologiczno-etyczne aspekty regionalizmu. Warszawa 1990, s. 175. 20 T e n ż e, Moralność społeczna…, s. 203-204. 21 L. M a ż e w s k i, Samorządność lokalna. „Pomerania. Miesięcznik społeczno-kulturalny”. R. 1988, nr 10, s. 5; H. S k o r o w s k i, Moralność społeczna…, s. 204-205.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd266009-01.indd266 266266 22009-11-12009-11-12 12:38:3212:38:32 [11] EDUKACJA PATRIOTYCZNA W KONTEKŚCIE POLSKIEJ KULTURY NARODOWEJ 267

że społeczność lokalna jest szkołą autentycznego wychowania patriotycznego i uobywatelnienia osoby we współczesnym życiu22.

Zakończenie Najbliższym pojęciowo odniesieniem do narodu jest rodzina. Naród wywodzi się niejako z rodziny i w oparciu o rodzinę buduje się jego istnienie. Od niej zale- ży jego rozwój i trwanie, dlatego określa się rodzinę jako podstawową komórkę naro du. Pracując dla rodziny, pracuje się dla przyszłości własnego narodu i to ma ścisły związek z postawą patriotyczną. Wychowanie patriotyczne rozpoczęte w rodzinie i kontynuowane w szkole, a następnie rozwijane w środowisku lokalnym i ogólnonarodowym jest w sposób szczególny kształtowaniem postaw obywatelskich, czyli zachowań, w których przejawia się troska o ojczyznę i realizuje się konkretnie poczucie odpowiedzial- ności za jej rozwój. Powyższa argumentacja i przeprowadzone analizy uzasadniają przyjętą we wstę- pie artykułu tezę o znaczeniu edukacji patriotycznej w rozwoju polskiej kultury narodowej.

Patriotic education in the context of Polish national culture Summary The article presents following aspects: 1. Patriotic education as a process of implementation into the national culture; 2. Patriotic education as a creation of the civil attitude; 3. Role of school in the regional education; 4. Participation in the creation of the culture of the own environment as a form of the civil responsibility. Teaching is the activity with a big moral burden and is a one of the most creative activities of the man. That is why the personal relationship between the teacher and the student has the special sense. In the educational community, there is a special role of parents, who are responsible for raising children. Patriotic education, which begins in the family, than is followed at school, and developed in local and national environment, is a creation of the civil virtues where the care of the homeland appears and the responsibility for its development is realized. Transl. by Adam Koperek

22 Zob. J. Koperek, Samorząd terytorialny istotnym elementem demokratyzacji życia społecznego w okresie polskich przemian ustrojowych. „Saeculum Christianum”. R. 7: 2000, nr 2, s. 233- 245; T e n ż e, Społeczno-etyczne dylematy polskiej demokracji samorządowej. W: Człowiek- Kościół-Świat. Katolicka myśl społeczna u progu III tysiąclecia. Łódź 2002, s. 257-266; Por. H. S k o r o w s k i, Moralność społeczna…, s. 204-205.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd267009-01.indd267 267267 22009-11-12009-11-12 12:38:3212:38:32 SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd268009-01.indd268 268268 22009-11-12009-11-12 12:38:3212:38:32 RECENZJE I OMÓWIENIA

Saeculum Christianum 16 (2009) nr 1

Ks. Józef M a n d z i u k, Historia Kościoła katolickiego na Śląsku. T. III. Czasy nowożytne. Cz. 2: 1845-1887. Warszawa 2008, ss. 619.

„Drogiemu Mistrzowi, O. Prof. Dr hab. Hieronimowi Eugeniuszowi Wyczawskiemu OFM w duchu wdzięczności za wprowadzenie w świat nauki” – tak rozpoczyna Autor kolejny tom swojej monografii historycznej. Jest to prawdziwa postawa naukowca, odznaczająca się pokorą i pamięcią względem tych, którzy przyczynili się do tego, że ich dawny uczeń zasiadł na profe- sorskiej katedrze. Jak wiadomo, gmach nauki można porównać do budowli o nieukończonych piętrach. Wcześniejsze kondygnacje wznosili antenaci, obecne wznoszą pokolenia współczes- ne, następne będą kontynuowane przez potomnych. Wszyscy uczestnicy tego dzieła tworzą rodzinę budowniczych, o czym zaświadczają przypisy zamieszczone w książce. W świetle powyższego porównania łatwiej przychodzi zrozumieć sens zacytowanej dedykacji. Autor rozpoczyna historię od Wiosny Ludów. Podkreśla jej dynamizm i rozlanie się żywiołu rewolucyjnego na całą Europę. Co prawda rewolucja doznała porażki, ale przyczy- niła się w wielu regionach kontynentu do ożywienia politycznego, do wzrostu świadomości społecznej, zaś dla Niemców do wzmocnienia tożsamości narodowej. W końcu zaowocowa- ło to wszystko w erze bismarckowskiej zjednoczeniem Niemiec pod przewodnictwem Prus (s. 17). Obalony został ustrój feudalny na wsi, z kolei system absolutystyczny w dziedzinie polityczno-ustrojowej uznano za niewydolny i przestarzały. W tych przeobrażeniach Kościół zabierał głos, ugruntowywał swoje stanowisko i korzystał z konstytucyjnych przejawów wolnościowych , negatywnie odnosił się do rozstrzygania konfliktów na drodze rewolucji (s. 18). Wszyscy działacze katoliccy zarówno na Śląsku, jak i w Niemczech zgodnie bronili niezależności Kościoła w życiu publicznym. Doniosłym wydarzeniem były wybory parla- mentarne. Parlament frankfurcki 28 III 1849 r. uchwalił konstytucję, zgodnie z którą Niemcy stały się federacją państw z dziedzicznym cesarzem, wspólnym rządem i dwuizbowym zgro- madzeniem. Duchowieństwo otrzymało większy wpływ na szkolnictwo. Nastąpił rozwój zakonów i zgromadzeń zakonnych. W odnowie i umacnianiu pozycji katolicyzmu bardzo ważną rolę odegrała pierwsza konferencja biskupów niemieckich i austriackich w Würzbur- gu (23 X – 16 XI 1848). „Uchwały i listy pasterskie z Würzburga zostały z radością przyjęte przez katolików w całych Niemczech i na Śląsku” (s. 23). Oktrojowana konstytucja pruska ogłoszona 5 XII 1848 r. i przyjęta później w zmodyfikowanej wersji przez parlament ogól- noniemiecki 31 I 1850 r. gwarantowała obywatelom swobodę wyznania, a Kościołowi katolickiemu niezależność od państwa oraz dotychczasowe uprawnienia w zakresie szkolnictwa i małżeństw mieszanych; ponadto zapewniała możliwość prowadzenia szerokiej działalności ewangelizacyjnej. Jednakże nie był to obraz sielankowy, ponieważ władze pruskie ciągle uciekały się do polityki podporządkowania sobie Kościoła (s. 21-25).

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd269009-01.indd269 269269 22009-11-12009-11-12 12:38:3312:38:33 270 RECENZJE I OMÓWIENIA [2]

W 1. połowie XIX wieku zrodził się katolicki ruch społeczno-polityczny w Niemczech w związku z przebudową stosunków feudalnych na kapitalistyczne. Na skutek tych prze- obrażeń Kościół utracił swoje prawa feudalne, został odsunięty od sprawowania władzy politycznej i pozbawiony uzależnienia od siebie ludności. Ale szybko dostosował się do nowej sytuacji, czego wyrazem stały się Katolickie Związki, powstające jak grzyby po deszczu w całych Niemczech, nie wyłączając Śląska. Organizowali je wybitni przedstawiciele Koś- cioła (np. Józef Görres, ks. Józef Wawrzyniec Wick). Kardynał Diepenbrock, ordynariusz wrocławski, zatwierdził statuty zrzeszenia w swojej diecezji, objął nad nim patronat i zachę- cał duszpasterzy do zakładania oddziałów w swoich parafiach. Związek miał charakter apo- lityczny. W znacznym stopniu przyczynił się do rozbudzenia polskości na Śląsku. Niebawem problem języka polskiego w szkołach i urzędach stał się kwestią palącą. Szczególne zasługi w obronie mowy ojczystej mieli z okręgu bytomsko – tarnogórskiego poseł do Zgroma- dzenia Narodowego w Berlinie ks. Józef Szafranek, zwany śląskim „trybunem ludu”, oraz ks. Bernard Józef Bogedain, późniejszy biskup, sufragan wrocławski. Dla tego drugiego hierarchy język ojczysty był nie tyle wartością narodową, co nośnikiem treści duchowych, kulturowych, elementem o wielkim znaczeniu ze względu na religię, zwyczaje i obyczaje (s.40). Tak czy inaczej język polski powoli torował sobie drogę w życiu zbiorowym Ślązaków. Odnowiony Kościół katolicki na ziemi śląskiej i wzbogacony o wymiar polski mógł stawić czoła późniejszym restrykcjom bismarckowskim. Na trudne czasy – jak podkreśla Autor – Kościół śląski doczekał się wybitnych ordynariuszy, wśród nich Melchiora Diepenbrocka (1845-1853), pochodzącego z westfalskiego Bocholt, oraz Henryka Förstera (1853-1881), rodowitego Ślązaka. Dzięki ich talentom i oddaniu sprawom eklezjalnym rozległa diecezja nadodrzańska doznała religijnego oży- wienia, a nawet rozkwitu (s. 41-74). Powstało szereg zgromadzeń zakonnych (s. 115-212). Podejmowały one określone zadania społeczne wobec dzieci, młodzieży, chorych, opuszczonych i starców. Erygowane domy zakonne stały się ogniskami modlitwy, budziły atmo- sferę religijną w rodzinach śląskich. Odrodzone i nowo powstałe wspólnoty męskie i żeń- skie niosły pomoc duchowieństwu parafialnemu w duszpasterstwie. Trzeba podkreślić, iż zakonnicy przyczynili się do odnowy kaznodziejstwa przez prowadzenie serii rekolekcji i misji parafialnych. Często zmagali się z niesprzyjającą postawą władz pruskich wyższe- go szczebla lub miejscowych urzędników. Z kolei zakonnice nie tylko dbały o czystość i schludność świątyń oraz plebanii, ale także weszły z posługą do środowisk z marginesu, dotkniętych biedą i patologią, dzięki temu cieszyły się niekłamanym szacunkiem również u protestantów i Żydów. Rozumiejąc wymogi czasu, nie były im obce prace w dziedzinie szkolno-wychowawczej czy charytatywno-leczniczej. „ Na ulicach śląskich miejscowości pojawili się znowu ludzie w zakonnych habitach, których wierni z szacunkiem pozdrawiali. Ten wielki rozkwit monastycyzmu został na Śląsku pruskim zahamowany i stłumiony przez ustawodawstwo ‘żelaznego’ kanclerza Bismarcka”(s. 116). Równocześnie podniósł się poziom intelektualny i dyscyplina kleru, któremu nie brako- wało żaru duszpasterskiego. Wizytacje kanoniczne podnosiły efektywność pracy instytucji kościelnych (s. 246-249). Do wspaniałego grona zaangażowanych duchownych należy zali- czyć biskupów pomocniczych takich, jak: Daniel Latussek, Józef Bernard Bogedain i Adrian

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd270009-01.indd270 270270 22009-11-12009-11-12 12:38:3312:38:33 [3] RECENZJE I OMÓWIENIA 271

Włodarski. Nikt z nich nie szczędził własnych sił w służbie ludowi śląskiemu. W swej dzia- łalności duszpasterskiej uwzględniali jego aspiracje obywatelskie i językowe. Przytoczone niżej cytaty przybliżą zapewne postawę pasterską i oddanie ewangeliczne jednego ze wspomnianych sufraganów. Rzecz dotyczy ostatniego epizodu wizytacji Adriana Włodarskiego w Pszczynie: „Zdołał jeszcze udzielić zebranym błogosławieństwa biskupiego. Z trudem udał się na plebanię, gdzie przyjął Wiatyk i sakrament namaszczenia chorych oraz wypowiedział ostatnie słowa: ‘Żyłem w wierze katolickiej i w niej chcę teraz umrzeć. Żałuję z całego serca wszystkich moich grzechów. Jezu, Tobie powierzam moją duszę! Mój kielich przekazuję kościołowi w Wołczynie, a pektorał i pierścień siostrom szkolnym w Opolu”. Zaś kaznodzieja na pogrzebie wyraził się o zmarłym w sposób następujący: „Cudowne drogi Opatrzności Bożej! Ponieważ zmarły biskup nade wszystko ukochał lud górnośląski, jego język i obyczaje, nie chciał Bóg, aby spoczywał w stolicy, Wrocławiu, lecz tu na ziemi śląskiej, wśród ludu polskiego, do którego tak wielką pałał miłością i przywiązaniem. To pewne, że we Wrocła- wiu byliby mu wystroili wspaniały pogrzeb, lecz ten czuły płacz, jakim się zanosił niezli- czony orszak Górnoślązaków, przewyższa wszelką okazałość wielkiego miasta. Teraźniejsze i przyszłe pokolenia, pokazując dziadkom i wnukom ten grób, wdzięczne będą wspominać zacnego biskupa” (s. 80). Ów przykład gorliwego pasterza nie był wcale odosobniony wśród duchowieństwa już to diecezjalnego, już to zakonnego. Należy dodać, że diecezja wrocław- ska nie tylko mogła poszczycić się wybitnymi biskupami, lecz także dobrze działającymi instytucjami, takimi jak: kapituła świętojańska czy kuria biskupia. Należeli do nich często ludzie światli, odpowiedzialni za losy lokalnego Kościoła. Ich praca zasługiwała ze wszech miar na uznanie. Bez nich bowiem administracja kościelna nie funkcjonowałaby tak sprawnie i owocnie w rozlicznych obszarach ówczesnej rzeczywistości (s. 85-99). „Ewenementem w dziejach kultury chrześcijańskiej było istnienie dwóch wydziałów teologicznych na Uniwersytecie Wrocławskim” (s. 249) – pisze Autor monografii. Stało się tak za sprawą połączenia w XIX wieku dwóch uczelni: katolickiej Leopoldyny we Wrocławiu i ewangelickiej Viadriny we Frankfurcie n. Odrą. Wszechnica teologiczna na ziemi śląskiej, oprócz działalności badawczo-dydaktycznej, krzewiła wiedzę wśród młodzieży, z której wywodził się w większości kler śląski, po święceniach kapłańskich rozsyłany po parafiach diecezji. Za rządów kardynała Melchiora Diepenbrocka ukształtowały się poprawne relacje między ordynariuszem a Wydziałem Teologii Katolickiej (s.250-253), czego nie można powiedzieć o stosunkach panujących za pontyfikatu biskupa Henryka Förstera (s. 253-263). Według zakreślonej przez Profesora sytuacji, problem był niewątpliwie złożony. Kryzys miał swoje źródło w osobowości hierarchy z jednej strony (s. 254), uleganie uczonych presji men- talnej, wywołanej niemiecką filozofią idealistyczną XIX wieku, oraz ogłoszenie na Soborze Watykańskim I (1869-1870) dogmatu o prymacie i nieomylności papieża w kwestiach wiary i moralności (infallibilitas) z drugiej strony. W środowisku intelektualnym Kościoła powstał taki zamęt, że biskup Henryk utracił kontrolę. Na gruncie uniwersyteckim wyrósł hermezja- nizm i güntherianizm, kierunki o zabarwieniu racjonalistycznym ( s.264-271). Równocześnie pojawił się na Śląsku Kościół starokatolicki. O jego kształcie decydowały w znacznej mierze prominentne osoby: kanonik Jan Chrzciciel Balzer – profesor dogmatyki, ks. Teodor Weber – profesor filozofii i nauczyciel religii we Wrocławiu oraz ks. Józef Hubert Reinkens – były

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd271009-01.indd271 271271 22009-11-12009-11-12 12:38:3312:38:33 272 RECENZJE I OMÓWIENIA [4]

kaznodzieja katedralny, profesor historii Kościoła, związany w latach pięćdziesiątych węzła- mi przyjaźni z ordynariuszem. W związku z zaistniałymi niepokojami ordynariusz nosił się z zamiarem rozwiązania uczelni i chciał przenieść instytucję kształcenia księży do seminarium biskupiego. Nie koniec na tym. Po soborze biskup Henryk złożył rezygnację z urzędu na ręce papieża Piusa IX, który nie przyjął tejże prośby, gdyż nadal ufał swojemu współpra- cownikowi, mimo jego niejednoznacznej postawy wobec dogmatu o nieomylności papieża (Unfehlbarkeit). Zaiste były to czasy trudne. Wkrótce biskup wystawił świadectwo wierności Kościołowi usque ad finem podczas Kulturkampfu, umierając na wygnaniu w letniej rezydencji na Janowej Górze. Wcześniej jednak, uzyskawszy wotum zaufania wiernych, biskup Henryk pozostał na urzędzie, dając wyraz przywiązania do powierzonej jemu owczarni. Za jego rządów zostało zbudowanych wiele kościołów zarówno w miastach, jak i w parafiach wiejskich, w różnych stylach (neogotyk, neoromanizm, neobarok). To przyczyniało się do zdynamizowania życia religijnego wśród katolików śląskich ( s. 293-308). Na usługach architektury pozostawały dzieła rzeźbiarskie, malarskie, a także wyroby rzemiosła artystycznego ( s. 308-327). Wiele z nich dotrwało do naszych czasów. Dzięki mecenatowi pasterza diecezja wzbogaciła się nie tylko w liczne budowle sakralne, lecz również w dzieła sztuki o dużych walorach artystycznych. Gdy idzie o działalność kulturalną Kościoła na terenie nadodrzańskiej diecezji, wyraziła się ona w szeregu przedsięwzięciach duchownych i ludzi świeckich. Ważną rolę w kształ- towaniu postaw ludzkich odegrała książka, którą nabywali przedstawiciele duchowieństwa wyższego oraz proboszczowie miejskich i wiejskich parafii. Do bibliotek, przez nich zorganizowanych, uczęszczali czytelnicy wywodzący się z różnych środowisk społecznych. Nie- którzy reprezentanci kleru zasłużyli na miano bibliofilów ( np. Diepenbrock, Förster). Obok książek coraz większe znaczenie miały czasopisma, nazywane „drugą amboną.” Zarówno druki zwarte, jak i periodyki wychodziły z wydawnictw i drukarni śląskich, ciągle rozwijają- cych się pod względem ilościowym i jakościowym (s. 327-375). W XIX stuleciu nastąpił bujny rozwój organizacji kościelnych. Przyczyniały się one do podnoszenia na wyższy poziom życia religijnego, społecznego, kulturalnego i politycznego. Wzrosło zaangażowanie laikatu katolickiego i pogłębiła się jego współpraca z ducho- wieństwem. W nowo powstałych organizacjach księża pełnili funkcje prezesów, przewodni- czących zarządów, patronów czy duszpasterzy. Poświęcali oni sporo własnego czasu na roz- wiązywanie nabrzmiałych problemów odnoszących się do codziennych warunków bytowych wiernych. Czynna obecność duszpasterzy przydawała powagi i splendoru tym gremiom. Niektóre z nich oparły się nawet burzy pruskiej kasaty zakonów i przetrwały najtrudniejsze zawirowania w historii tej ziemi. Pojawiły się liczne stowarzyszenia katolickie, wśród nich: społeczno-charytatywne, stanowo-zawodowe, ogólnokościelne, bractwa religijne (s. 375- 399). Na Górnym Śląsku zataczał szerokie kręgi ruch trzeźwościowy (Alojzy Ficek), zorien- towany na wychowanie tamtejszej społeczności do umiarkowanego spożywania alkoholu tudzież abstynencji (s. 399-407). Kościół katolicki zawsze przywiązywał wielką wagę do sprawy wychowania oraz nauczania dzieci i młodzieży. Do aneksji Śląska przez Prusy dziedzina edukacji była w gestii władz kościelnych, potem przechodziła stopniowo pod kuratelę państwa protestanckiego. Jednakże

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd272009-01.indd272 272272 22009-11-12009-11-12 12:38:3412:38:34 [5] RECENZJE I OMÓWIENIA 273

ciągle istniały jeszcze szkoły prowadzone przez zgromadzenia zakonne (np. urszulanki czarne, notredamki). W szkołach na Górnym Śląsku dawała o sobie znać kwestia języka polskiego w nauczaniu. Niektórzy rewolucjoniści w czasie Wiosny Ludów, wzywając do walki o wolność, wysuwali żądania wyzwolenia szkoły spod nadzoru Kościoła. Postulat ten został zrealizowany w Konstytucji pruskiej z 31 I 1850 roku. Kościół musiał zadowolić się prawem „współnadzoru” (Mitaufsichtsrecht). Zakładanie i utrzymywanie szkół było obowiązkiem gmin, które w razie potrzeby mogły liczyć na subwencje rządowe. Państwo zarezerwowa- ło sobie prawo powoływania nauczycieli oraz nadzoru ich życia moralnego. W praktyce te kompetencje należały nadal do organów kościelnych. Elementarne szkoły wyznaniowe (katolickie bądź luterańskie) były na ogół ubogie pod względem wyposażenia materialnego. Nierzadko przypominały one zagrodę chłopską. Dopiero w 2. połowie XIX wieku zaczęły poprawiać się zarobki kadry nauczycielskiej. Z racji skromnego uposażenia często jej przedstawiciele pełnili swój zawód w powiązaniu z kościelną posługą organisty, kościelnego albo dzwonnika. Ponadto nauczycielom przydzielano zazwyczaj jakiś urząd poboczny w gminie. Trzeba powiedzieć, że na Śląsku obowiązywał przymus szkolny, lecz z jego realizacją było różnie. Uczniowie przy jednym nauczycielu uczyli się zwykle w trzech oddziałach. W naj- niższym oddziale poznawano litery, w średnim łączono litery w zgłoski, a w najwyższym czytano i pisano całymi zdaniami. Uczniów niesubordynowanych czekała kara cielesna. Szkoła elementarna w tamtym wydaniu nie przygotowywała dziatwy do kontynuowania nauki w szkołach średnich. Określano ją „szkołą ludową” lub „szkołą dla biednych.” Chodzi- ły do niej pociechy chłopów, robotników, rzemieślników. Dzieci z wyższych sfer kształcono poza szkołą elementarną (s. 407-413 ). Na przełomie pierwszej i drugiej połowy XIX wieku śląskie szkolnictwo średnie ule- gło rozbudowie i dywersyfikacji. Dotychczas społeczeństwo na Śląsku poprzestawało na wykształceniu elementarnym. Z biegiem lat ten stan myślenia zmienił się i coraz wię- cej młodzieży garnęło się do nauki. „Z gimnazjów klasycznych wychodziły zastępy uczonych, profesorów, teologów, nauczycieli gimnazjalnych oraz urzędników wyższych szczebli hierarchii państwowej i kościelnej. Natomiast ze szkół o profilu zawodowym wywodzili się fachowcy w różnych dziedzinach życia gospodarczego” (s. 413-414). Niemalże każde miasto zabiegało o własne szkolnictwo średnie. Ciekawym ewenementem były szkoły niedzielne typu zawodowego. W Bytomiu jedną z takich szkół erygował ks. Józef Szafranek, który tak pisał do władz miejskich: „[…] celem założenia szkoły niedzielnej jest ochrona młodzieży, szczególnie męskiej, przed kompletnym zdziczeniem, ochrona przed całkowi- tym zapomnieniem umiejętności czytania, pisania i prawd religijnych”(s. 416). Zdaniem bytomskiego duszpasterza koniecznością funkcjonowania szkoły niedzielnej była też nauka języka polskiego. Mimo trudności i ten rodzaj szkolnictwa zdał pomyślnie egzamin. W tro- sce o powstanie inteligencji polskiej biskup H. Förster domagał się od władz państwowych zorganizowania, przynajmniej na Górnym Śląsku i we Wrocławiu, szkół średnich z językiem polskim jako przedmiotem obowiązkowym (s. 417-418). W XIX wieku Kościół katolicki na Śląsku przeżył dwa wstrząsy będące konsekwen- cją polityki państwa pruskiego. Pierwszy z nich został spowodowany sekularyzacją dóbr i instytucji kościelnych w 1810 roku, drugi – Kulturkampfem w latach siedemdziesiątych,

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd273009-01.indd273 273273 22009-11-12009-11-12 12:38:3412:38:34 274 RECENZJE I OMÓWIENIA [6]

wyartykułowany najdobitniej w „ustawach majowych” (Maigesetze – por. s. 434-446). Akt sekularyzacyjny godził dotkliwie w podstawy materialne Kościoła. Przyczynił się on nie tylko do dezorganizacji życia religijnego, ale i kryzysu w łonie struktur kościelnych. Ledwie przezwyciężono negatywne skutki wspomnianej decyzji króla Fryderyka Wilhel- ma III (1797-1840), zrodził się nowy plan osłabienia, ba, nawet zniszczenia przez władze państwowe katolicyzmu, jako konkurenta protestantyzmu. Pomysłodawcą i realizatorem tego projektu był sam kanclerz Otto Bismarck, który uznał, że nastał ku temu odpowiedni moment. Albowiem Wilhelm I ( ces. 1871-1888), pokonawszy i upokorzywszy Austrię i Francję, święcił wiktorię z powodu powstania w 1871 roku cesarstwa niemieckiego pod egidą luterańskich Prus. Z kolei Wiktor Emanuel II (1820-1878), rozprawiwszy się z Pań- stwem Kościelnym, zjednoczył Włochy (s. 434-437). W związku z powyższym na drodze do całkowitego triumfu rządu w Berlinie stała jeszcze poważna przeszkoda, mianowicie niezależność Kościoła od czynnika świeckiego, podporządkowanego jedynie Stolicy Apo- stolskiej. Toteż plan premiera i liberałów z jego otoczenia zmierzał do „zwycięstwa nad romanizmem” i do utworzenia państwowej instytucji kościelnej. Oczywiście, nie miało to nic wspólnego z konstytucją z 1850 roku, która zapewniała Kościołowi katolickiemu wolność i niezależność w działaniu (s. 419 ). Ukazujące się sukcesywnie ustawy ograniczały pracę Kościoła w zakresie duszpaster- stwa (s. 545-556) i szkolnictwa, nękanego nieustannym dozorem państwowym (Beaufsich- tigung des Unterrichts und Erziehungwesens). W tej sprawie Autor pisze tak: „ Wizyta- cje inspektorów okręgowych odbywały się przynajmniej raz w roku. Siali oni postrach, większość z nich bowiem nie miała nic wspólnego z oświatą. Wśród nowo mianowanych inspektorów na terytorium Prus 364 było rolnikami, 404 leśnikami, 87 urzędnikami miejski- mi, 30 prawnikami, 10 rzemieślnikami, a tylko 32 pracownikami oświaty, wśród nich byli nauczyciele gimnazjów i szkół zawodowych. Niektórzy z inspektorów byli wprost wrogo nastawieni do Kościoła katolickiego. Zdarzali się wśród nich apostaci, sekciarze i masoni. Na przykład w Pszczynie został odwołany nauczyciel religii, prebendarz Ohl, a jego miejsce zajął starokatolik i członek loży masońskiej Wojtylak” (s. 557 ). W następstwie restrykcji Kulturkampfu – jak już wspomniano – biskup wrocławski znalazł się na banicji w austria- ckiej części diecezji śląskiej. Stamtąd za pośrednictwem władz kurialnych administrował powierzoną jemu prowincją (s. 455-470). W myśl nowych rozwiązań prawnych obsadza- nie stanowisk duszpasterskich wymagało całkowitej zgody władz państwowych. Na tym tle pojawili się tzw. księża państwowi, nie respektujący posłuszeństwa względem hierarchii. Niesubordynacja duchownych wobec zarządzeń władz świeckich pociągała za sobą różno- rakie kary, jak: grzywna, uwięzienie, usunięcie ze stanowiska. Biskupi niemieccy ( również ordynariusz wrocławski Henryk Förster) na konferencji w Fuldzie wypowiedzieli swoje non possumus. Wskutek nieugiętej postawy episkopatu i duchownych „aż 229 parafii pozbawionych było proboszczów. Ogółem 545 490 katolików pozbawionych było duszpasterza, co stanowiło czwartą część wszystkich diecezjan. Kościół na Śląsku pruskim praktycznie zszedł do podziemi”(s. 478). Należy dodać, że monastycyzm śląski, z takim trudem odrestaurowany w połowie XIX wieku, legł niemalże w gruzach. Po kolei i konsekwentnie likwidowano klasztory, nie patrząc

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd274009-01.indd274 274274 22009-11-12009-11-12 12:38:3412:38:34 [7] RECENZJE I OMÓWIENIA 275

na ich funkcję religijno-społeczną. Jeden z obrazów związanych z zamknięciem domu zakonnego przypomina zsyłki na Sybir. Autor posłużył się w tym miejscu cytatem, oddają- cym dramaturgię sytuacji: „Wieść o tym rozeszła się jak płomień w najbliższym otoczeniu i zaraz śpieszył każdy, by drogich odchodzących zobaczyć jeszcze raz i pożegnać. Już jak mające odwieźć ojców wozy wtaczały się na dziedziniec klasztorny, manifestował tłum ludu swój żal. Gdy jednak otwarła się brama klasztorna, a wozy ruszyły, rozległ się głośny lament, a po obliczach najtwardszych mężczyzn płynęły łzy. Była to scena, którą można tylko odczuć, gdy wymyka się każdemu opisowi. Jak żywy mur cisnął się do wozów liczny, zgromadzony przy bramie dziedzińca tłum i pod jego naciskiem zamknęła się z powrotem brama dziedzińca. Ojcowie starali się uspokoić łkających, co im się nieco udało dopiero, gdy ukazał się o. gwardian i prosił z naciskiem, żeby nie zagradzali ojcom drogi, ponieważ podróż jest nieunikniona. Wznosząc ręce do błogosławieństwa żegnali dobry lud, który jeszcze przez sąsiednie wsie towarzyszył odjeżdżającym na stację Gogolin wozom” (s. 483-484). Władze zezwoliły funkcjonować tylko zakonom i zgromadzeniom niosącym pomoc chorym (bonifratrom, magdalenkom, elżbietankom czarnym, boromeuszkom, pasterkom, francisz- kankom szpitalnym, szarytkom, służebniczkom NMP, elżbietankom szarym, jadwiżankom oraz mariankom). Liczba ich placówek ciągle wzrastała i stanowiła ważny zaczyn monastycyzmu na przyszłość na ziemi śląskiej (s. 480-556). Władze pruskie dokładały wszelkich starań, aby pogrążyć Kościół i zapędzić go do zakry- stii, posługując się w tym celu ludźmi ślepo oddanymi sprawie, wrogo nastawionymi wobec „papistów,” nierzadko o niezbyt wielkich walorach intelektualno-etycznych. Tacy „zeloci” byli widoczni wszędzie, nawet pośród ruchu pielgrzymkowego. Autor świadomie przytoczył relację jednego z pątników odnośnie sposobu traktowania pielgrzymów. Tenże uczestnik pielgrzymki pisał: „ Udałem się do Morgenroth z dziewczyną 8 lat starą, bom chciał jechać na odpust do św. Anny. Poszedłem po bilet, a tu urzędnik mi powiada, że tak muszę zapła- cić jak od siebie – 80 fen. do Rudzieńca i przedstawiłem mu dziecko przez okno. Lecz nic nie pomogło. „Katolik” pisał, że nie wolno do takich wagonów wsiadać, które są na konie, bydło i świnie. Gdyśmy szli nazad, to nas wszystkich (może na 500 ludzi) w Rudzieńcu wpa- kowano w takie wagony. Kiedy ludzie nie chcieli wsiadać do tych wagonów, to powiedziano: to tu zostaniecie. Więc nas tam napakowali jak śledzi do beczki, a te wagony nie mają okien, tylko drzwi. Zawarto potem drzwi mocno, a my się nieomal od zaduchu i smrodu nie podusili. W tym wozie, gdziem ja był, to była cała rudzka procesja, nawet Pan Jezus na krzyżu. Co gorsza, wagon był bez światła; upominaliśmy się w Rudzieńcu i na każdym dworcu o światło, ale nic. A kobiety słabe z drogi i w smrodzie; jakby się której co stało, jakoż ją ratować, kiedy ciemno. Jeden człowiek z Rudy miał kawałek świeczki, toć świecił z Rudzieńca aż do Rudy. A gdyśmy przyjechali do Rudy i mieliśmy wysiadać, to ani żadnego sposobu nie dali do wysiadania, ludzie jak barany wnet 1, 5 metra spadali” (s. 552-553). Jakby nie dość było udręk dla wiernych, ostrze polityki „żelaznego” kanclerza zostało skierowane przeciw polskości. Doprowadziło to do stopniowego eliminowania języka polskiego ze szkół i do jego rugowania w ogóle z życia publicznego (s. 563-567). Kulturkampf, który miał być „walką o kulturę” tamtejszego obywatela, ale bez kultury katolickiej, spotkał się z ostrą krytyką zarówno ze strony papiestwa, jak i katolików niemieckich oraz polskich, skupionych

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd275009-01.indd275 275275 22009-11-12009-11-12 12:38:3512:38:35 276 RECENZJE I OMÓWIENIA [8]

wokół partii Centrum ( s. 427-434). W oczach kanclerza to ugrupowanie polityczne uchodziło za „zbiorowisko wrogów zjednoczonych Niemiec” i należało podjąć z nim bezwzględną walkę (s. 437). W ogniu zmagań nastąpiło skonsolidowanie śląskich katolików, w konsekwencji nastąpił wzrost świadomości narodowej wśród żywiołu mówiącego gwarą ojców. Bismarck z czasem doszedł do wniosku, że przegrał wojnę z Kościołem ( s. 567-572). Postanowił więc nawiązać kontakty dyplomatyczne z papieżem Leonem XIII (1878-1903). W wyniku żmudnych negocjacji przywrócił co prawda Kościołowi katolickiemu poprzedni status, choć tu i ówdzie jego uszczuplił i otworzył szeroko drzwi dla laicyzacji. Po zaprezentowaniu treści pracy nasuwają się pewne spostrzeżenia, na które należy zwró- cić uwagę, zwłaszcza w następnej edycji. Autor – jak to zwykle bywa, gdy się coś tworzy – nie uniknął potknięć natury gramatycznej i merytorycznej. Uwidocznił się brak konsekwencji, co zilustrują następujące przykłady: Ortografia: 1) Kulturkampf (Tabela 15, s. 614) – kulturkampf ( Tabela 14, s. 614 et in multis locis). Rzeczownik ten powinien być pisany z wielkiej litery, tak wynika z norm ortograficznych – por. przypisy nr 151, nr 346, nr 348. 2) Lubiń Śląski (s. 607), w Lubiniu Śląskim – winno być: Lubin Śląski, w Lubinie Śląskim. 3) Semeneńko Piotr (por. stara forma Mićkiewicz) – s. 137, 138, 139, 418, 420 – ks. Piotr Semenenko (nowsza forma) – s. 175, zatem nie występuje jednolita pisownia. Interpunkcja: Fleksja: Na Ostrowiu Tumskim (s. 64, 67) – Na Ostrowie Tumskim (s. 368). Druga wersja poprawna. Faktografia: 1) Na podstawie bardzo zbliżonych wartości danych liczbowych, zamieszczonych w tabeli nr 10, s. 390-391, można przypuszczać, iż źródło nie jest całkiem wiarygodne. 2) Wymienione konstytucje niemieckie: pruska z 1848 r. (s. 24) oraz ogólno- niemiecka z 1849 r. (s. 21) i z 1850 r. (s. 24) tworzą niejasny obraz legislacyjny zasadniczej ustawy w Niemczech. Wskazane jest więc jaśniejsze ujęcie problemu konstytucyjnego w następnym wydaniu. W podsumowaniu niniejszej pracy warto podkreślić jej zalety, a jest ich wiele. Ogra- niczę się do przedstawienia niektórych z nich. Otóż wszystkie części monografii (ta rów- nież) zostały napisane zwięzłym i zrozumiałym stylem, zarazem naukowym. Praca posiada Inhaltsverzeichnis oraz indeksy osobowe, indeks miejscowości i liczne tabele – to podnosi jej wartość, powiedziałbym użytkową, zwłaszcza gdy znajdzie się w rękach tych, którzy zajmują się problematyką historyczną Kościoła na Śląsku. Potknięcia gramatyczne i inne – jak rozumiem – wynikają z ograniczeń czasowo-finansowych. Zaprawdę nikt nie odważy się z tego powodu zakwestionować zasług Profesora, chociażby tylko w dziedzinie dziejopi- sarstwa dotyczącego ziemi śląskiej. Idąc dalej, Autor, by przybliżyć nam opisywane czasy, posługuje się dobrze dobranymi cytatami. Taki zabieg nie pomniejsza jakości naukowej dzie- ła, wręcz przeciwnie, powiększa ją i świadczy o kunszcie warsztatu pisarskiego History- ka. Zarysowany obraz polityki pruskiej wobec Kościoła katolickiego w dobie sekularyzacji i Kulturkampfu stanowi tylko epizod z prześladowań wyznawców Chrystusa w ciągu dzie- jów. Mimo woli nasuwają się tu sceny o wspólnym tytule: Persecutiones z okresu panowania okrutnych cesarzy rzymskich, rewolucji francuskiej, obydwu dwudziestowiecznych totalita- ryzmów, mianowicie stalinizmu i hitleryzmu, nie wspominając współczesnych czystek z ele- mentów chrześcijańskich w świecie muzułmańskim. Jednakże historia uczy, że za każdym razem prawda zwycięża, a raj budowany na ziemi bez Boga zamienia się w piekło. Dlatego

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd276009-01.indd276 276276 22009-11-12009-11-12 12:38:3512:38:35 [9] RECENZJE I OMÓWIENIA 277

nie zaszkodzi na zakończenie przytoczyć myśl wielkiego biskupa niemieckiego Wilhelma Kettelera, wyrażoną w 1848 roku na konwencie katolików w Moguncji: „ Jednakże tak jak religia wymaga wolności, tak też wolność potrzebuje religii […], jeśli naród nie powróci do religii, każda wolność będzie nie do zniesienia” (s. 20). Myślę, że ta część monografii – w której został przedstawiony przez Autora dramat Koś- cioła katolickiego in viis historicis Silesiae w sposób nader ciekawy i zgodny z kanonami uprawianej dyscypliny – pociągnie za sobą następny tom historii. Interesujący się losami wrocławskiego biskupstwa, nade wszystko historycy i miłośnicy tej ziemi, będą bez wątpie- nia czekać na niego z niemałą dozą nadziei, zabarwionej satysfakcją. Mieczysław Kuriański

Peter R a i n a, Arcybiskup Bronisław Dąbrowski. Portret. Warszawa 2008, ss. 334.

Dzieje Kościoła w Polsce, zwłaszcza najnowsze stanowią niezwykły przykład posługi wiary w systemie totalitarnym. Niejednokrotnie dochodziły do niej także elementy narodowe i społeczne oraz kulturowe, gdyż takie były bieżące oczekiwania. Była to posługa, ktora już sprawdziła się m.in. w okresie zaborów czy totalitaryzmu hitlerowskiego. Nowy totali- taryzm, tym razem komunistyczny postawił inne realia, ale Kościół pozostawł nadal wierny orędziu Ewangelii, dla którego szczególną drogą jest człowiek. Nie ulega wątpliwości, że szczególną osobą w tej rzeczywistości był kard. Stefan Wyszyń- ski, Prymas Polski. Był on bezdyskusyjnym znakiem niezwykłego rozpoznawania tej szerokiej odpowiedzialności, ale nigdy nie przekraczała ona znamion posługi wiary. Okazał się, z perspektywy czasu człowiekiem opatrznościowym. Owoce jego posługi wypracowane były m.in. we współpracy z wieloma współpracownikami. Jednym z najblizszych był z pewnością kard. Karol Wojtyła. W innym charakterze, ale niezwykłą rolę odegrał także abp Bronisław Dąbrowski, długoletni sekretarz generalny Konferencji Episkopatu Polski. To własnie jemu swoją pracę poświęcił prof. Peter Raina z Berlina. Autor jest historykiem i dokumentalistą, absolwentem Oksfordu i Uniwersytetu Warszawskiego. W rozprawie dok- torskiej zajmował sie polityką ministra Józefa Becka i przyczynami wybuchu II wojny świa- towej. Jest autorem ogromnej ilości książek z zakresu historii najnowszych dziejów Kościoła w Polsce, wśród nich sa także prace poświęcone abp. B. Dąbrowskiemu, np. Arcybiskup Bronisław Dąbrowski. Rozmowy z władzami PRL. T. 1 (1970-1981); T. 2 (1982-1989), (War- szawa 1995); Rozmowy Biskupa Dąbrowskiego z władzami PRL. Stolica Apostolska reguluje organizację kościelną na Ziemiach Zachodnich i Północnych Polski, (Olsztyn 1998); Stan wojenny w zapiskach arcybiskupa Dąbrowskiego, (Warszwa 2006). Książkę otwiera przedmowa (s. 5-6). Następnie całość biografii podzielono na 34 bloki, które generalne stanowią historyczny przegląd curriculum vitae abpa B. Dąbrowskiego. Naj- pierw ukazano pochodzenie z Wielkopolski i zrodzenie się powołania (s. 7-8) oraz zaanga- żowanie w Powstanie Warszawskie (s. 9-11). Początki pracy w Episkopacie Polski (s. 13-14) i zaangażowanie w obronie zakonnic i księży wysiedlonych z Ziem Zachodnich (s. 15-22).

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd277009-01.indd277 277277 22009-11-12009-11-12 12:38:3612:38:36 278 RECENZJE I OMÓWIENIA [10]

W tej samej linii posługi były działania wokół majątku kościelnego na Ziemiach Zachodnich (s. 23-34). To faktycznie okres do dnia 16 listopada 1961 roku. Nominacja biskupia i zapoczątkowanie posługi wokół zawołania: “Odnowić wszystko w Chrystusie” (s. 35-37). Kolejny wyjątkowy czas to okres Orędzia biskupów polskich do niemieckich braci (s. 43-45). W ten ciąg wpisuje się także Milenium (s. 47-49) oraz wykazuje postawę wobec prowokacji władz politycznych (s. 51-59). Po śmierci bp. Z. Chromańskiego następcą na urzędzie Sekretarza Episkopatu Polski zostaje jego najbliższy współpracownik bp B. Dąbrowski (s. 61-62). Jednym z pierwszych zadań był problem Odezwy Episkopatu Polski w 30. rocznicę wybuchu II wojny światowej (s. 63-64). Miał także znaczący udział w Memoriale Episkopatu Polski do papieża Pawła VI w sprawie Ziem Zachodnich i Północnych (s. 65-73). Ciekawe są uwagi opatrzone tytułem: “Złośliwości wladzy” (s. 75-82). Symbolicznego wymiaru nabrała sprawa listu Episkopatu Polski z okazji 50-lecia “Cudu nad Wisłą” (s. 83-96). Ciekawe są “Pro memoria” w sprawie rozmowy z premierem Piotrem Jaroszewiczem (s. 97-107). Bp B. Dąbrowski wielokrotnie prowadzil rozmowy w Rzymie (s. 109-115). Ciekawym epizodem jest “Nagana dla PAX-u i Urzędu ds. Wyznań” (s. 117- 121). Ten tytuł w dobrym sposób oddaje relacje między bp. B. Dąbrowskim a kard. S. Wy- szyńskim, Prymasem Polski: “Za twoje myto kijem cię obito” (s. 123-127). Nadal aktualny- mi były sprawy Ziem Odzyskanych (s. 129-135). Dnia 9 lutego 1972 r. bp B. Dąbrowski rozpoczął kolejną kadencję Sekretarza Episkopa- tu Polski (s. 137-141). Wielkim sukcesem było uregulowanie przez Stolicę Apostolską statusu Ziem Zachodnich i Północnych (s. 143-188). Bp B. Dąbrowski zawsze stawał jako sługa Koś- cioła (s. 189-201). Wobec jawiących się napięć głosił opinię: “Nie wolno nawet myśleć o stanie wyjątkowym” (s. 203-205). Zapewne i z tych racji wystepował niezwkle intensywnie i odważ- nie w obronie internowanych (s. 207-216). Nadal był bardzo aktywny w Watykanie (s. 217-230). Wyjątkowym sukcesem było uzyskanie statusu osoby prawnej dla Kościoła katolicki w PRL (s. 231-233). Autor nazywa go także kamieniem węgielnym “okragłego stołu” (s. 235-240). Wiele akcji wokół pomocy dla Polski nazwano symbolicznie “Planem Marshalla” (s. 241-255). Diariusz podejmowanych zadań wskazuje, że abp B. Dąbrowski był poszukiwanym rozmówcą (s. 257-265). Całość kończą informacje o pogrzebie (s. 267-274) i dwa testamenty (s. 275-279). Dalszą część książki stanowią wspomnienia (s. 281-207), które w kolejności są autorstwa Henryka kard. Gulbinowicza (s. 282-283), bpa Kazimierza Romaniuka (s. 283-284), o. Je- rzego Tomzińskiego, paulina (s. 285-286), dyr. Aleksandra Merkera (s. 286-292), ks. prał. Józefa Romana Maja (s. 293-297). Z kolei zamieszczono dokumenty i fotografie (s. 299-322). Całość opracowania zamyka skorowidz (s. 323-332) i spis treści (s. 333-334). Prezentowana książka o arcybiskupie Bronisławie Dąbrowskim wpisuje się we wspomina- ny już znaczny zbiór prac poświęconych temu wybitnemu hierarsze Kościoła w Polsce. Tamte prace dotykały szczegółowych okresów czy konkretnego zaangażowania w różne przedsię- wzięcia. Natomiast – jak pisze sam autor – „Celem niniejszej monografii jest przypomnienie postaci tego wybitnego kapłana. Nie jest to próba biografii, lecz raczej szkic portretu, a właści- wie mozaika działalności abpa Bronisława Dąbrowskiego” (s. 5). Wydaje się, że jest to intere-

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd278009-01.indd278 278278 22009-11-12009-11-12 12:38:3612:38:36 [11] RECENZJE I OMÓWIENIA 279

sująca próba, choć akcenty są rozłożone bardzo różnorodnie. Trudno rozeznać, dlaczego autor czasem jest bardzo oszczędny, a w innych przypadkach bardziej szczegółowy. Niezwykle cennym materiałem są stosunkowo licznie cytowane dokumenty czy inne materiały źródłowe. W tym kontekście sam prof. P. Raina stwierdza: “Mozaikę tę staramy się ułożyć na podstawie licznych dokumentów, takich jak memoriały arcybiskupa Bronisława Dąbrowksiego o sprawach istotnych dla Kościoła i narodu, protokoły rozmów z wieloma osobistościami, wśród których byli zarówno papieże – Paweł VI, Jan Paweł II – jak i inni dostojnicy watykańscy oraz czołowi przedstawiciele władz politycznych, a także jego pisma do tych władz w sprawach społecznych” (s. 5). Autor książki sam przyznaje, że niektóre fragmenty były już wcześniej publikowane w innych opracowanich. Także wskazuje, że niektóre zagadnienia zostały szerzej zaprezen- towane w jego innych pracach. Generalnie książka zawiera jednak nowe materiały, które rzucają ważne światło na życie i działalność Arcybiskupa (por. s. 5). W jego osobie zaś także na dzieje Kościoła w Polsce w okresie po II wojnie światowej. Trzeba jednak ciągle pamiętać, że znaczna część źródeł nadal pozostaje niejawna. Szczególnie ważnymi są tutaj słynne “Pro memoria” kard. Stefana Wyszyńskiego. Z pewnością ciekawą pomocą mogą być zapiski i materiały bpa Alojzego Orszulika, abpa Tadeusza Gocłowskiego oraz licznych rozmówców ze strony władz czy przedstawiciele świeckich (np. Urząd do spraw Wyznań). Także w Stolicy Apostolskiej znajdują się cenne materiały. W książce faktycznie prawie zupełnie nie wskazno na relacje abpa B. Dąbrowskiego z Sekretariatem Prymasa Polski. Faktem jest, że zazwyczaj kontaktowal się on bezpośrednio z kard. S. Wyszyńskim, a później z kard. J. Glempem. Nie mniej jednak istniała szeroka sfera relacji między nimi, jako Prymasa Polski i przewodniczacymi Konferencji Episkopatu Polski a Sekretariatem Episkopatu Polski, własnie za pośrednictwem wspomnianego Sekretariatu Prymasa Polski. Ciekawym jest dlaczego ten wątek został faktycznie zupełnie pominięty. Oczywistym jest, iż nakreślony portret mógł z założenia pominąć tę płaszczyznę posługi abpa B. Dąbrowskiego. Znając już inne prace, problemy te byłyby niezwykle interesujące. Cenną pomocą metodyczną w lekturze książki jest dość szczegółowy skorowidz. Jest on sporządzony dość starannie. Niestety zakradły się jednak pewne błędy i nieścisłości. Można wskazać przykładowo: dziś już błogosławiony Bojanowski Edmund został uznany jako ojciec (s. 323), Hozjusz kard. Stanisław wskazywany jest jako Prymas Polski (s. 326). Poprawnie brzmi nazwisko Karol Niemira (s. 328), Marian Oleś był arcybiskupem (s. 328). Szkoda, że w skorowidzu nie rozwinięto wykazu nazwisk czy imion, które w wielu miejscach, zwłaszcza przywoływanych źródeł występują w skróconej formie. Zamieszczona dokumentacja i fotografie stanowią cenne uzupelnienie dla wielorakich treści, a w nich przywoływanych wydarzeń czy postaci. Zdjęcie ze znakami zapytania, to na stroniicy 317 abp Achille Silvestroni, a na stronicy 319 ks. Andrzej Maria Deskur. Wzruszającym materiałem są faksymile obu tekstów testamentów. Tchnie z nich pouczająca lekcja spojrzenia na Kościół i siebie samego wobec Boga. Ważnym uzupełnieniem jest pięć wspomnień. Tchnie z nich niezwykły szacunek i uznanie dla dokonań abpa B. Dąbrowskiego jako zakonnika i kapłana, a zwłaszcza jako sekretarza generalnego Konferencji Episkopatu Polski.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd279009-01.indd279 279279 22009-11-12009-11-12 12:38:3612:38:36 280 RECENZJE I OMÓWIENIA [12]

Po lekturze książki zdecydowanie widać, że słuszna jest uwaga autora: “Ks. Arcybiskup jeszcze czeka na pełną biografię. Moja intencja jest skromna. Niniejszym tomem chciałbym uczcić Jego pamięć” (s. 6). Należy jednak sądzić, że prezentowane opracowanie staje się pewnym zaczątkiem ewentualnej monografii, której oczekuje polska historiografia. Wydaje się, że będzie to trudna praca, choćby ze względu na ogrom zaangażownia oraz wielość i różnorodność źródeł. Należy wyrazić nadzieję, że książka ta przyczyni się do jeszcze lepszego zrozumienia i rozpoznania wspaniałych słów jakie o abpie B. Dąbrowsikm wypowiedział Jan Paweł II: “[...]człowiek dobry i wielce zasłużony, który odznaczał się głęboką pobożnością i gruntow- ną formacją teologiczną. Jako kapłan, a zwłaszcza jako biskup, zapisał się na stałe w historii Kościoła w Polsce lat powojennych. W ciężkich i trudnych czasach komunistycznego systemu pełnił urząd Sekretarza Konferencji Episkopatu Polski z dużą kompetencją, wyczuciem i znajomością sprawy. Z gorliwością i stanowczością bronił praw Kościoła wszędzie tam, gdzie były one zagrożone, albo niesprawiedliwie ograniczane” (s. 5). Bp Andrzej F. Dziuba

Kazimierz D z i u b k a, Obywatelskość jako virtù podmiotu demokracji. Wrocław 2008, ss. 344.

Rzeczywistość życia społecznego niesie w sobie wielorakość swojej specyfiki, a jed- nocześnie przebogate zróżnicowanie wielorakich odniesień i relacji osobowych. Z drugiej zaś strony ma także w sobie pewne stałe elementy konstytutywne. Jest to m.in. konkretne zorganizowanie danej zbiorowości i jej wewnętrzne oraz zewnętrze relacje, które są twórczą odpowiedzią na indywidualne oraz społeczne oczekiwania. Jednak ostatecznie trzeba zawsze odnieść się do konkretnych indywidualnych osób, które są podstawowymi komponentami każdej struktury społecznej. Zwłaszcza demokracja ma swe standardowe elementy, choć praktycznie różnie one się wyrażają. Nie chodzi tu jednak o pomniejszenie czy zanegowanie wszelkich wymiarów społecznych czy wspólnotowych. Badacz z Uniwersytetu Wrocławskiego podejmuje interesującą problematykę wokół demokracji. Publikuje swą pracę w serii: „Acta Universitatis Wratislaviensis” No 3059. Całość studium otwiera spis treści (s. 5-6). Z kolei po wstępie (s. 7-13) rozprawę podzielono na dwie części, a te z kolei na rozdziały i dalsze mniejsze bloki. „Reguły dyskursywne paradygmatu „dobrego obywatela” w ujęciu retrospektywnym” to tytuł pierwszej części (s. 15-197). Reguły intrapersonalne (s. 17-105). Najpierw wskazano na samopoznanie zorientowane na „zewnętrzność”, wskazując tym samym na naturalny porządek rzeczy. Po semantyce arete przypomniano politejski model obywatela i cnót obywatelskich. Wreszcie przywołano implikacje emancypacji rozumu indywidualnego. Reguły impersonalne (s. 106-168). To pytanie o nomos, aby dalej przejść do formuły Gaiusa – Homo legali. W tym kontekście prawo jawi się jako drogowskaz postępowania obywatela. Trudno tutaj było pominąć kwestie roli publicznych obyczajów w kształtowaniu

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd280009-01.indd280 280280 22009-11-12009-11-12 12:38:3712:38:37 [13] RECENZJE I OMÓWIENIA 281

się cnoty obywatelskiej homo legali. Wreszcie przypomniano jeszcze o religii obywatelskiej jako suplemencie czy substytucie prawa? Reguły interpersonalne (s. 169-197). Jawi się tutaj obywatelskość jako korelat członko- stwa. Nie można jednocześnie zapomnieć o obywatelskim patriotyzmie, czyli cnocie koope- racji mieszkańców „małych ojczyzn”. Generalnie jednak cnota jawi się jako rywalizacja w obywatelskim stowarzyszeniu politycznym. Druga części nosi tytuł: „Aspekty metodologiczne analizy pojęcia i jego pole semantycz- ne” (s. 199-315). Najpierw wskazano na założenia metodologiczne analizy obywatelskości „ja” intencjonalnego (s. 201-239). Ważnym jest zauważenie indywidualnego wymiary oby- watelskości. W całej analizie ważne są metodologiczne aspekty interpretacji samego pojęcia. Faktycznie obywatelskość jawi się jako rodzaj racjonalnego działania społecznego. Wreszcie wskazano na indywidualizm holistyczny. Podmiotowy sens obywatelskości (s. 240-302). Trzeba tutaj dotknąć podmiotowości zewnętrznej i wewnętrznej. W tym kontekście staje przywódczość jako specyficzna forma obywatelskości. To szczegółowo oznacza m.in. przywódczość jako specyficzna forma oby- watelskości. Mówiąc bardziej szczegółowo to kompetencje poznawcze i niestety często występujące zjawiska kulturowe. Zwyczajne cnoty samoorganizujących się obywateli (s. 303-315). Całość studium kończy zakończenie z którym wiązane są wielkie nadzieje (s. 316-318). Z kolei zamieszczono bibliografię (s. 319-336), summary (s. 337-338) oraz indeks nazwisk (s. 339-344). Rozprawa K. Dziubki jest interesującym pochyleniem się nad ważnym wycinkiem demokracji, zwłaszcza wskazując na jej sferę podmiotową. Zatem to dotykanie konkretnych osób. Tutaj ich swoista relacyjność przybiera formę obywatelskości. Dobrze, że ukazano bogactwo historyczne refleksji nad tym zagadnieniem. Prześledzenie tego procesu dość syntetycznie, choć wybiórczo, pozwala zapoznać się z wielorakimi propozycjami. Łatwo można zauwa- żyć, iż są one bardzo zróżnicowane. Okazuje się w praktyce, że propozycje teoretyczne są rzadko czystym namysłem intelektualnym. Jednak prawie zawsze związane są one z elementami praktycznymi. Po prostu w sposób wręcz oczywisty wchodzi tutaj polityka. Wskazując na cel poznawczy rozprawy, który wybrzmiewa zwłaszcza w pierwszej części podkreślono: „Nacisk położono w niej na rekonstrukcję treści, sensu i znaczenia oraz reguł dys- kursywnych jednego z kluczowych składników tej tradycji, który Grecy określili mianem arete, Rzymianie – virtus, twórcy zaś renesansowego i oświeceniowego republikanizmu – virtù” (s. 10). Wyakcentowanie obywatelskości jako cnoty, ale w jej klasycznym sensie virtù, jest cieka- wą propozycją. Wydaje się jednak, że w ukazanej propozycji jest zbyt schematyczny i poddany tendencją postmodernistycznym. W konsekwencji problem ten jawi się niezwykle ubogo, a tym samym wręcz stosunkowo daleki jest od kompleksowej prawdy. Wydaje się bowiem, że idea obywatelskości, może czasem inaczej nazwana czy opisana jest pewną wartością cywi- lizacyjną. Jej deprecjonowanie nie jest naukowym podejściem i odpowiedzialną refleksją. Autorowi udało się generalnie dość dobrze wpleść interdysyplinarność prezentowanych zagadnień. Wydaje się bowiem, iż z samej natury bogactwo podjętych tematów musi mieć

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd281009-01.indd281 281281 22009-11-12009-11-12 12:38:3712:38:37 282 RECENZJE I OMÓWIENIA [14]

szerokie odniesienia treściowe i formalne. Sam jednak słusznie zastrzega się: „W niektórych z tych dyscyplin wkroczyłem zapewne zbyt śmiało, biorąc pod uwagę wiedzę politologiczną jako podstawę moich kwalifikacji merytorycznych” (s. 12). Autor zauważa, że napotkał wielość komplementarnych zagadnień, które należało uwzględ- nić. Sam jednocześnie dodaje: „Najważniejsze z nich, co niestety z reguły niesie z sobą jakąś dozę arbitralności, zostały uwzględnione w treści niniejszej pracy” (s. 9). „Stąd też za tezę główną książki przyjąłem, iż nikt nie rodzi się (dobrym) obywatelem, lecz staje się nim dopiero pod wpływem zamierzonego wysiłku nad doskonaleniem samego siebie i swoich relacji ze światem zewnętrznym. Innymi słowy, <> jest efektem celowego i świadomego rozwoju cech osobowościowych jednostki, stopnia jej etycznego i społecznego uwrażliwienia na < otaczającej ją rzeczywistości społeczno-politycznej, którą postrzega jako dobro własne i wspólne dla wszystkich współtworzących ja podmiotów” (s. 11). Prezentowana praca nosi wyraźne znamiona rozprawy akademickiej. Zatem w wielu momentach narzędzia, poprawność metodologiczna wzięły przewagę nad treścią. Oczywi- ście, ta pierwsza jest ze wszech miar ważna, wręcz niezbędna. W bibliografii dwukrotnie autor przywołuje Marka Aureliusza Rozmyślania, z różnymi datami wydania (s. 319, 328). Nie jest poprawna kolejność opisu: Tomasz św. z Akwinu (s. 334). Nie jasne są zasady pisowni Karola Marksa (s. 342). Martin de Azpilcueta (Doktor Nawarrus) nie był dominikaninem tylko augustianinem (s. 185). Chyba nie jest uzasadnio- nym wskazywanie np. Luis de Molina i Domingo de Soto na stronicy 101, gdyż trudno doszukać się tam tych nazwisk. Brak konsekwencji w pisowni imion i nazwisk; oryginalna czy spolszczona, np. Jan Kalwin i Marcin Luter. Szkoda, ze nie podano bibliograficznego wskazania odwołania do nauczania papieża Jana Pawła II (s. 276-277). Trzeba przyznać, że autor wykorzystał szeroką literaturę przedmiotu, zwłaszcza w prowadzonych analizach, a nie tylko w przypisach bibliograficznych. Szkoda, że zabrakło szerszego przywołania nauczania chrześcijańskiego, a w tym Kościoła katolickiego, ze szczegól- nym wyakcentowaniem Soboru Watykańskiego II i ostatnich papieży: Jana XXIII, Pawła VI, Jana Pawła II i Benedykta XVI. Przytoczenie fragmentu z Orędzia Jana Pawła II na Świato- wy Dzień Pokoju z 2005 jest klasycznym przykładem jak ważne jest to nauczanie. Bp Andrzej F. Dziuba

Jarosław M o l e n d a, Poczet odkrywców i zdobywców Ameryki Łacińskiej. Z dziejów konkwisty. Warszawa 2007, ss. 223.

Problematyka poszerzania i poznawania nowych ziem jest szczególnie atrakcyjna i interesująca. Wręcz stanowi ona jeden z wiodących nurtów pisarskich wszystkich czasów. Podążanie za nieznanym daje szanse poszerzenia wiedzy, jej weryfikacji czy korzyści z tego płynących. Szczególnym wyrazem tego pragnienia było odkrycie Nowego Świata, owa wyprawa do Indii. Zatem wymowną datą tamtego okresu pozostaje nadal rok 1492 i słynna wyprawa

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd282009-01.indd282 282282 22009-11-12009-11-12 12:38:3712:38:37 [15] RECENZJE I OMÓWIENIA 283

Krzysztofa Kolumba. To co się wówczas rozpoczęło stało się fenomenem, który niezwykle wpłynął na całość ówczesnych procesów kulturowych i cywilizacyjnych. Co więcej, stało się to wydarzeniem o charakterze światowym, choć może wówczas nie było tak postrzeganym. Problematyka ta doczekała się wielu opracowań, i to pod kątem niemal wszystkich dziedzin nauki. Mimo to pozostaje nadal aktualną i przynoszącą żniwo dalszych opracowań. Jest to wręcz niezgłębione bogactwo dalszych badań, zwłaszcza że poszerza się wszechstronność bazy źródłowej. Prezentowaną książkę otwiera dedykacja (s. 5). Następnie została ona podzielo- na na osiem rozdziałów. Pierwszy z nich nosi tytuł: „Genueński Jazon i korzenne runo” (s. 7-29). Poświęcono go Krzysztofowi Kolumbowi i Vasco Nunez de Balboa. W ramach bloku „Kuzyni z Estremadury” zaprezentowano Hermana Corteza, Francisco Pizarro i Diego de Odraza. (s. 30-56). „Narodziny chimery” to kolejny rozdział opracowania J. Molenda (s. 57-85). Przybliża on Ambrożego Ehingera i Mikołahja Federmanna. Gonzago Jimenezowi de Quesada i Sebas- tianowi de Belalcazar poświęcono rozdział o tytule: „Licencjat de Quesada, jak mniemam?” (s. 86-115). Natomiast blok „Jednooki krewny Pizarrów” to informacje o Gonzago Pizarro i Francisco de Orelanna (s. 116-139). „Podróż do jądra ciemności” przybliża postać Filipa von Huttena i Lope de Aguirre (s. 140-163). Z kolei Antonino de Berrio i Waltera Raleigh ukazano w bloku „Kraj złamanych obietnic i fałszywych nadziei” (s. 164-193). Całość zamyka temat: „Inka z PRL-u” o Andrze- ju Beneszu (s. 194-216). Od strony formalnej dodano bibliografię (s. 217-221), wykaz ilustracji (s. 222) oraz spis treści (s. 223). Szkoda, że książka nie zawiera ani wstępu ani zakończenia. Zważywszy na zwarte szkice wydaje się, iż oczekiwanym byłby ogólny tekst wprowadzający. Tego wymaga także sam charakter książki, to co do formy jak i założeń formalnych. Mając na względzie znaczącą część odbiorców tej książki wydaje się wskazanym pewna charakterystyka samego problemu odkrycia i zdobywania, jeśli idąc za tytułem użyć tych niejednoznacznych terminów. Książka ma zdecydowanie charakter popularno-naukowy. Ten styl pisarski czyni z podejmowanej problematyki zagadnienie bardzo interesujące i zapewne zostanie chętnie przyjęta przez osoby zainteresowane dziejami Ameryki Łacińskiej w tym wyjątkowym okresie jej dziejów Nie mniej wpisuje się ona także dobrze w polskie piśmiennictwo poświęcone problematyce konkwisty, na co wskazuje jej podtytuł. Sam jednak termin nie jest już współcześnie wystarczająco ostry, a nawet budzi liczne kontrowersje. Określenie w tytule bohaterów opracowania jako odkrywcy i zdobywcy nawiązuje do tradycyjnej koncepcji spojrzenia na aktorów oraz wydarzenia zapoczątkowane wyprawą Krzysztofa Kolumba. Nie ulega wątpliwości, że można ich generalnie tak określić, co zazwyczaj czyniono dotąd. Nie mniej jednak ich zaangażowanie oraz dzieła są o wiele szersze i bardziej twórcze, zwłaszcza w kontekście kulturowym i cywilizacyjnym. Jednocześnie jednak także budzą liczne kontrowersje, często w zależności od nachyleń badawczych czy przesłanek ideowych. Zresztą sami współcześni mieszkańcy Ameryki Łacińskiej pragną coraz częściej spojrzeć inaczej na tę rzeczywistość. Mówi się bowiem m.in. o spot-

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd283009-01.indd283 283283 22009-11-12009-11-12 12:38:3812:38:38 284 RECENZJE I OMÓWIENIA [16]

kaniu. Termin ten jest bardziej neutralny, tak co do samych wydarzeń jak i uczestniczących w nich osób. Przypomnienie wielkich postaci konkwisty, i to niezwykle zróżnicowanych pozwala, choćby częściowo, dostrzec złożoność tego niezwykłego fenomenu zapoczątkowanego w 1492 roku. Jego fakt nie jest jednoznacznie rozeznawany i oceniany, co szczególnie ukazało obchodzone 500 lecie tych wydarzeń. Wydaje się jednak, że odsunięcie emocji pozwala coraz bardziej obiektywnie widzieć te czasem bolesne i dramatyczne wydarzenia, zwłaszcza w ich szczegółowych aplikacjach. Za mało w książce wybrzmiały głębsze przesłanki podejmowanych wypraw. Nie ulega wątpliwości, że stanowiły one przemieszanie wielu uwarunkowań osobowych i społecznych. Do wielu wręcz trudno dotrzeć, a trudno je schematycznie narzucać. Zatem trudno mówić tylko o awanturnikach, zdobywcach czy poszukujących złota. Było to zagadnienie o wiele szersze i głębsze, choć trudno jednoznacznie – w każdej z omawianych postaci – w miarę jednoznacznie odczytać jakie motywy były wiodące. W znacznym stopniu tenor książki burzy ostatni rozdział, nie tyle co do problemu, co bardzo co do formy przekazu. Nie zmieniają tego odczucia przywoływane teksty źródłowe. Budzi pytania obecność w książce zagadnienia ewangelizacji, może zwanego kiedyś bardziej misjami. Zbyt mała wskazanie na te procesy nie pozwala pełniej i głębiej zrozumieć wielu innych wydarzeń świeckich, a więc kulturowych, społecznych czy nawet politycznych. Fenomen ewangelizacji był bowiem niezwykle często obecnym, począwszy od postaw i działań samego Krzysztofa Kolumba, w imieniu Izabeli i Ferdynanda, królów katolickich, a idąc dalej we wszystkich przywoływanych postaciach. Ważnym materiałem są przytoczone oryginalne teksty związane z omawianymi postacia- mi. Cennym uzupełnieniem książki są także przypisy do poszczególnych rozdziałów, choć czasem bardzo skromne i mało bogate. Przecież literatura przedmiotu jest wręcz przeogrom- na. Cennym jest wskazanie na niektóre pozycje. Nie można także pominąć poglądowego znacznie reprodukcji fotograficznych. Prezentowane opracowanie jest dobrym i zarazem ciekawym spotkaniem z problematyką konkwisty Nowego Świata. Cennym jest to, że wybrzmiewa ona poprzez jej ważnych aktorów, którzy współtworzyli elementy tego wydarzenia. Lektura jednak nie zawsze będzie dobrze wprowadzać, gdyż skoncentrowano się na detalach i ciekawostkach, niekoniecznie pozytywnych. O wiele ważniejszym jest wskazanie na problemy. Nie mniej sam tytuł ksiązki zdaje się sugerować, że chodzi właśnie o poczet. Z drugiej strony właśnie język narracji może przyciągnie czytelników i uczeni te interesujące problematyką bardziej bliską. Bp Andrzej F. Dziuba

Bp Andrzej F. D z i u b a, Chrześcijaństwo a kultura. Warszawa 2008 ss. 323.

We wszystkich regionach świata, choć może wprost nie jest to tak postrzeganie, ale jednak kultura jest jednym z najdoskonalszych wyrazów wielkości człowieka na ziemi, tak

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd284009-01.indd284 284284 22009-11-12009-11-12 12:38:3812:38:38 [17] RECENZJE I OMÓWIENIA 285

w wymiarze osobowym jak i społecznym. Jednocześnie jest także wyjątkowym miejscem oraz narzędziem i formą jego spełniania się, rozwoju i doskonalenia. W niej najpełniej on się ujawnia. To po prostu także jego konieczne środowisko, które jednocześnie współtworzy i z niego zwrotnie obficie korzysta. Patrząc, nie tylko z dzisiejszej perspektywy, łatwo zauważyć, iż w kulturze ma swoje szczególne miejsce chrześcijaństwo, tak jako środowisko jak i jako twórca czy współ- twórca. Inaczej, ono samo w sobie jest także kulturą, o czym szczególnie warto pamię- tać, zwłaszcza w zmieniającym się świecie współczesnym. Ewangeliczne orędzie Jezusa Chrystusa, owa dobra nowina Nowego Przymierza stała się nie tylko elementem kultury, ale bardziej w wielu płaszczyznach jej fundamentem i dynamicznym współtwórcą. Chrześcijaństwo wywarło i wywiera nadal szeroki wpływ na wielość procesów kulturowych świata. Profesor Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego Andrzej F. Dziuba podejmuje refleksję, w której spotyka się chrześcijaństwo i kultura. Kieruje on Katedrą Historii Teolo- gii Moralnej i jest autorem wielu prac naukowych. Warto pamiętać, że już w samym tytule książki autor jednak stawia kulturę i chrześcijaństwo w różnorodnych powiązaniach i zależ- nościach. Pokazuje zatem, że te dwie sfery ludzkie w owym spotkaniu wzajemnie się prze- nikają, zazwyczaj oddziaływując na siebie zwrotnie. Zatem już tutaj jawi się pytanie, na ile autor zdołał uchwycić i ukazać te przebogate relacje. W książkę schematycznie wprowadza spis treści, który ukazuje podział studium na pięć rozdziałów, poprzedzonych wstępem. Zatem najpierw wskazano na samą rzeczywistość kultury. Uwagi tego rozdziału są jednocześnie swoistym ogólnym wprowadzeniem. Wychodząc od antropologii najpierw wskazano na godność osoby ludzkiej. Mając na względzie treści chrześcijańskie wyakcentowano chrystocentryzm. Trzeba jednocześnie pamiętać, że kultura pełni funkcję osobotwórczą. Mając na względzie eschatologię jako trzecie element antropologii chrześcijańskiej autor wyakcentował eschatyczne wychylenie osoby ludzkiej. Najmniejszą wspólnotą naturalną cywilizacji ludzkiej jest rodzina i dlatego ukazano jej więzi kulturowe. Jednym ze szczególnych zadań rodziny jest wychowanie, które winno przyczyniać się do kształtowania „nowego człowieka”. Autor poczynił tutaj także pewne uwagi o patriotyzmie. Przechodząc do relacji między kulturą a narodem, wskazano że ten ostatni jest podmiotem kultury. Zresztą ona także zazwyczaj jest u genezy narodu. Autor przywołał jeszcze przykładowo wybrane podstawowe kategorie dziejów kultury danego narodu. Ostatni rozdział prezentowanego studium podejmuje szeroki temat „Kultura a świat”. Autor stwierdza, że rodzina ludzka jest podmiotem kultury. Specjalne uwagi poczynio- ne wokół szczegółowej kwestii jaką jest pokój. Wreszcie tutaj także starano się wskazać na wkład Kościoła, zwłaszcza katolickiego w kulturę ogólnoludzką. Cennym elementem książki jest streszczeni w języku angielskim i obszerne zestawienie bibliograficzne. Zarysowany w książce obraz relacji między kulturą a chrześcijaństwem wyraźnie wskazuje, iż mają one generalnie charakter pozytywny i twórczy. Zresztą sam autor chyba świado-

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd285009-01.indd285 285285 22009-11-12009-11-12 12:38:3812:38:38 286 RECENZJE I OMÓWIENIA [18]

mie pominął elementy dyskusyjne czy wręcz kontrowersyjne, choćby w szerokich kwestiach odnoszących się m.in. do inkulturacji. Trzeba jednak przyznać, iż w tej kwestii dość często czyniona krytyka jest powierzchowna, ideologiczna i jednostronna. Najczęściej pomija się wielość uwarunkowań osobowych, kulturowych czy historycznych. Zresztą trudno podać tutaj wszędzie obowiązujące zasady czy narzędzia praktyczne. Dobrze, że zwrócono szeroką uwagę na elementy antropologiczne kultury. Tutaj bowiem można doszukać się najbardziej podstawowych elementów, a wręcz fundamentów twórczych znamion kultury. Wskazanie na człowieka, jako indywidualną osobę jest fundamentalnym dla wszelkiego analizowania zagadnień odnoszących się do kultury. Człowiek przecież jest jej twórcą i podstawowym konsumentem. Antropologiczne nachylenie prezentowanego opracowania czyni z niego dojrzałą refleksję, w znacznym stopniu wolną od elementów ideologicznych, które tak często były i niestety są nadal obecne w kulturze, co w sposób oczywisty staje się jej bezpośrednim wrogiem. Ta twórcza dynamika sprawia, że lektura nie prowadzi do napięć, zwłaszcza w kontekście osobowych wyborów moralnych. Raczej refleksja ta prowadzi twórczo czytelnika po niezwy- kłych meandrach; przecież taka jest właśnie kultura, które ciągle i niespodziewanie zaskakuje. Dobrze, że twórczo wybrzmiewające bogactwo osobowe kultury i chrześcijaństwa ma swoją kontynuację w wielorakich wymiarach społecznych, wspólnotowych czy wręcz komunijnych. Ta wielopłaszczyznowość znów ukazuje twórczo niezwykłe bogactwo kultury, nie tyle w jej konkretnych dziełach, a przede wszystkim w samym jej fenomenie ludzkim. To jest znakomity zabieg, który faktycznie występuje niemal w całej książce i stanowi jej interesujące środowisko badawcze oraz nadaje jej specyficzne przesłanie. Kultura nie jest tutaj wyalienowana, ale dynamicznie wpisana i obecna we wszelkich przejawach życia osobowego oraz społecznego, i to w zróżnicowanych przejawach. Interesująco wypadło także spotkanie nauczania papieża Jan Pawła II i kard. Stefana Wyszyńskiego, Prymasa Polski. Można czasem odnieść wrażenie, że ten ostatni – w pewnym stopniu – niekiedy narzuca swe ukierunkowanie w myśleniu i formułowaniu kierunków refleksji. W praktyce jednak, późniejsze i bardziej wszechstronne nauczanie Jana Pawła II ukazuje się jako zasadniczy nurt refleksji wokół tematu chrześcijaństwo a kultura, wiążący dla całego Kościoła. Pewne więzi między nimi są jednak zdecydowanie widoczne, m.in. na bazie wspól- nych doświadczeń oraz refleksji wynikającej z polskiego hic et nunc. W pewnym sensie książka ta jest także potwierdzeniem wielorakich polskich korzeni nauczania papieskiego, w tym także w problematyce kultury, choć oczywiście mają one charakter oraz przesłanie uniwersalne. Wydaje się, że warto sięgnąć po opracowanie warszawskiego badacza, mając świado- mość, iż studium tak szerokiego tematu wymaga dalszych analiz i badań. Stąd niejednokrotnie można oczekiwać pójścia jeszcze dalej. Podana tutaj propozycja już jest ważnym narzędziem poznawczym i jednocześnie ukierunkowującym badawczo. W praktyce jednak, mając na względzie tematykę kultury, warto poddać się nowym duchom, pamiętając jednak ciągle, że duch ludzki zawsze tworzy kulturę będą w ciele, przemierzając ziemię i być może patrząc w przysłowiowe gwiazdy oraz serce. Książka wyraźnie wskazuje, iż warto ciągle jeszcze więcej miejsca poświęcać kulturze. o. Augustine H. Serafini (Oshkosh, Wisc.)

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd286009-01.indd286 286286 22009-11-12009-11-12 12:38:3912:38:39 [19] RECENZJE I OMÓWIENIA 287

Ks. Krzysztof S z o p a, Księża bieccy. Biecz 2008, ss. 172.

Jednym z najbardziej uroczych miasteczek na południu Polski jest Biecz, mający prowe- niencję średniowieczną. Miało ono swoje powiązanie z królem Władysławem Łokietkiem, św. królową Jadwigą i sekretarzem królewskim biskupem Marcinem Kromerem, który tutaj przyszedł na świat. Każdy z nich na swój sposób wycisnął tu swoje znamię, pozostawiając po sobie pomniki kulturowe, by wspomnieć starą kolegiatę Bożego Ciała, gród i zamek oraz szpitalik restaurowany z ogromnym wysiłkiem przez obecnego prepozyta ks. dra Wła- dysława Kreta. Były one i są przedmiotem zainteresowania nie tylko historyków sztuki, lecz również badaczy wielowątkowych spraw, począwszy od osadnictwa, a skończywszy na kontaktach z mieszkańcami o różnych orientacjach religijnych i narodowościowych. Mia- sto przeżywało swoją wielkość w okresie średniowiecza, potem niszczone było utarczkami reformacyjnymi, a po 1772 r. grabieżczą polityką zaborcy, by w końcu stać się małym mia- steczkiem o upadającym handlu i przemyśle. W dziejach zabytkowego Biecza dużą rolę odgrywali duchowni katoliccy, którzy byli siłą napędową w różnych dziedzinach życia społecznego, kulturalnego i religijnego. Niewiele o nich wiemy, gdyż ich życie i działalność pokryła mgła zapomnienia. Niektórzy jednak otrzymali monografie (np. biskup Marcin Kromer, ks. prof. Józef Majka), pomniki oraz portrety. Wszyscy oczekiwali na pojawienie się historyka, który w oparciu o źródła archiwalne odgrzebałby ich imiona i nazwiska. Wikariusz biecki, ks. Krzysztof Szopa, przygotowując dysertację doktorską pt.: Dzieje parafii Bożego Ciała w Bieczu w latach 1805-1925, zebrał ogromny materiał do biografistyki księży jednej parafii na przestrzeni wielu wieków. W kilka miesięcy po obronie pracy dok- torskiej wydał ją drukiem, podobnie jak uczynił to drugi wikariusz biecki, „senior” Zbigniew Pałka, autor dysertacji pt.: Kaznodziejstwo w parafii farnej w Bieczu na przełomie XIX i XX wieku.) Studium historyczno + homiletyczne. Pod koniec 2008 r. obie te rozprawy doktorskie ukazały się drukiem w Wydawnictwie OO. Redemptorystów w Tuchowie. W prezentowanej książce Autor w układzie alfabetycznym przedstawił na pierwszym miejscu rządców parafii, noszących na przestrzeni lat różne nazwy, m. in. plebanus, curatus, pastor, rektor ecclesiae, persona, a od Soboru Trydenckiego najczęściej: parochus – proboszcz. Na drugim planie zostali uwiecznieni wikariusze, nazywani jako capellani, subcapel- lani, viceplebani, socius in divinis, a czasem vicarii. Wśród innych duchownych pochodzą- cych z Biecza lub pracujących w bieckiej parafii należy wymienić: gracjalistów, lektorów, kaznodziejów (niemieckich i polskich) oraz kapłanów bez określonego stanowiska. W sumie Autor wymienił 266 duchownych, o których znalazł wzmianki w materiałach źródłowych. Wielu z nich ma tylko imię i jedno lub dwa zdania. Są też tacy, którzy otrzymali po kilka stronic tekstu, np. ks. Tomasz Jaszczór 1808-1887 (s. 49-57), ks. Bronisław Kara- kumski 1857-1935 (s. 60-62), bp Marcin Kromer 1512-1589 (s. 72-76), ks. Bolesław Liana 1935-1998 (s. 82-84), ks. Leon Pastor 1846- brakuje daty śmierci (s. 105-110), ks. Stanisław Pękala 1905-1987 (s. 112-117), ks. Stanisław Wach 1921-1997 (150-153). Przy każdej postaci zostało podane źródło, z zaznaczeniem stronicy. Jest to wyraz wielkiej akrybii naukowej Autora. Szkoda, że przy niektórych pozycjach zabrakło informacji o bibliografii podmioto-

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd287009-01.indd287 287287 22009-11-12009-11-12 12:38:3912:38:39 288 RECENZJE I OMÓWIENIA [20]

wej, uwzględnionej w danym opracowaniu. W wykazie nie zostali uwzględnieni księża żyją- cy, a także pochodzący z Biecza zakonnicy, wśród nich franciszkanie (reformaci), pracujący na przestrzeni wieków przy swoim kościele klasztornym. Ks. Krzysztof Szopa przeprowadził szeroką kwerendę archiwalną, wykorzystując mate- riały źródłowe znajdujące się w Archiwum Archidiecezjalnym i w Archiwum Seminarium Duchownego w Przemyślu oraz w archiwach parafialnych w Binarowej, Rożnowicach, a zwłaszcza w samym Bieczu. W swojej pracy wykorzystał różnego rodzaju czasopisma, druki ulotne, odezwy i schematyzmy diecezjalne. Pomocą okazały się dla Niego również relacje żyjących świadków oraz osób zainteresowanych. Były one szczególnie ważne ze względu na ich unikalny charakter. Z pewnością ks. dr Krzysztof Szopa poprzez swoje opracowanie z zakresu biografistyki duchowieństwa wszedł do grona polskich historyków, zajmujących się tą nieco zaniedbaną dziedziną w historiografii polskiej. Ks. Józef Mandziuk

E R R A T A W numerze 2 Saeculum Christianum z 2008 r. zakradł się błąd w nazwisku p. dr Beaty Szluz (Schulz), autorki artykułu pt.: Strategie Unii Europejskiej wobec problemu bezdomno- ści. Za tę pomyłkę Wydawnictwo przeprasza Autorkę.

SSaeculumChristianumaeculumChristianum 22009-01.indd288009-01.indd288 288288 22009-11-12009-11-12 12:38:3912:38:39