Krakowskie Studia Małopolskie 2015, nr 20 Janusz Adam Frykowski Z DZIEJÓW PARAFII UNICKIEJ PW. WNIEBOWSTĄPIENIA NAJŚWIĘTSZEJ MARII PANNY W ZIMNIE W ŚWIETLE OSIEMNASTOWIECZNYCH WIZYTACJI KOŚCIELNYCH Wprowadzenie Teren, na którym położona jest wieś Zimno (Zempno1), ma bogatą historię, o czym świadczą odkryte tam ślady osadnictwa związanego z kulturą wo- łyńsko-lubelską, kulturą pucharów lejkowatych, kulturą mierzanowicką oraz z okresem wczesnośredniowiecznym2. W okresie staropolskim Zimno leżało w ziemi bełskiej, która do 1462 r. tworzyła oddzielne księstwo podległe książę- tom z linii Piastów mazowieckich. Pierwszy zapis źródłowy o tej wsi pochodzi z drugiej połowy XIV w. Wówczas to, w 1388 r., wraz z Machnowem, Uhno- wem, Żużlem, Ulhówkiem, Podubcami, Wierzbicą, Tarnoszynem, Korniami i Korhyniami została nadana Pawłowi z Radzanowa, chorążemu warszawskie- mu oraz płockiemu i staroście bełskiemu3. W związku z tym można sądzić, że wieś ta może mieć starsze korzenie, być może sięgające nawet pierwszej poło- wy XIV w. Zmiana przynależności Zimna nastąpiła po śmierci ostatniego księ- cia płockiego i bełskiego Władysława II, kiedy to ziemia bełska weszła w skład 1 W 1469 r. wieś Zimno (Zempno) należała do Zygmunta z Uhnowa, a w 1487 r. do Dziersława z Uhrynowa. Zob.: P. Dąbkowski, Podział administracyjny województwa ruskiego i bełzkiego w XV wieku, Lwów 1939, s. 5. 2 J. Frykowski, E. i J. Niedźwiedź, Dzieje miejscowości gminy Łaszczów powiat tomaszow- ski, Łaszczów–Zamość 2004, s. 79. 3 A. Janeczek, Osadnictwo pogranicza polsko-ruskiego. Województwo bełskie od schyłku XIV do początku XVII w., Warszawa 1993, s. 330. 88 Janusz Adam Frykowski Korony jako odrębne województwo4. W związku z powyższym Zimno wszedł w skład województwa i powiatu bełskiego, w którego strukturach znajdował się do 1772 r. Od I rozbioru Polski do 1809 r. wieś leżała w granicach monar- chii austriackiej, zaś w wyniku powiększenia Księstwa Warszawskiego znala- zła się w jego granicach i znajdowała się tam do końca wojen napoleońskich. Kolejna zmiana przynależności Zimna nastąpiła w 1815 r., gdyż miejscowość tę włączono do utworzonego na kongresie wiedeńskim Królestwa Polskiego, zależnego od Cesarstwa Rosyjskiego5. Zimno było położone w województwie bełskim, w obrębie którego działały dwie diecezje (granice ich niemal się pokrywały): prawosławna eparchia cheł- mska (po 1596 r. unicka6) oraz chełmska diecezja katolicka obrządku łaciń- skiego. Miało to duży wpływ na życie duchowe jego mieszkańców, gdyż gra- nice wymienionych diecezji niemal się pokrywały. Można więc być pewnym, że w Zimnie zamieszkiwała ludność obydwu wyznań, a po 1596 r. – zarówno dwóch wyznań, jak i dwóch obrządków7. Niniejszy artykuł oparto na bogatej bazie źródłowej znajdującej się Archi- wum Państwowym w Lublinie, a szczególnie w zespole Chełmskiego Konsysto- rza Greckokatolickiego. Podstawowymi źródłami do przedmiotowego artykułu 4 Z. Gloger, Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Kraków 1903, s. 226. A. Jabłonow- ski (oprac.), Źródła dziejowe, t. XVIII, cz. I: Polska XVI wieku pod względem geograficzno-sta- tystycznym, t. VII, cz. I, Ziemie Ruskie. Ruś Czerwona, Warszawa 1902, s. 20. 5 Więcej na temat historii tej wsi zob. J. Frykowski, E. i J. Niedźwiedź, op.cit., s. 36–37. 6 O unii brzeskiej zob. E. Likowski, Unia brzeska, Warszawa 1907; H. Dylągowa, Dzieje unii brzeskiej (1596–1918), Warszawa 1996; S. Alexandrowicz, T. Kempa (red.), Czterechsetlecie zawarcia Unii Brzeskiej 1596–1996: materiały z sesji naukowej zorganizowanej w Toruniu w dniach 28–29 listopada 1996 r., Toruń 1998; R. Łużny, F. Ziejka, A. Kępiński (red.), Unia brzeska, geneza, dzieje i konsekwencje w kulturze narodów słowiańskich, Kraków 1994; Бреcт- ская уния 1596 г. и общественно – политическая борьба на Украине и в Белоруссии в кон- це XVI – первой половине XVII в., ч. 1: Бреcтская уния 1596 г. Исторические причины, Б. Флоря (отв. ред.), Москва 1996; A. Турилов, Б. Флоря, К вопросу об исторической аль- тернативе Брестской унии, [w:] Брестская уния 1596 г. и общественно-политическая борьба на Украине и в Белоруссии в конце XVI-первой половине XVII в., ч. 2: Бреcтская уния 1596 г. Исторические последствия события, отв. ред. Б. Флоря, Москва 1996. 7 L. Bieńkowski, Organizacja Kościoła Wschodniego w Polsce, [w:] Kościół w Polsce, red. J. Kłoczowski, t. II, Kraków 1970, s. 852–853; A.P. Dydycz, Opisanie odnalezienia relikwii św. Jozafata Kuncewicza na tle jego życia oraz dziejów doczesnych szczątków, „Rocznik Bialsko- podlaski” 2004, t. XII, s. 159–176; A. Gil, Prawosławna eparchia chełmska do 1596 r., Lublin– –Chełm 1999, s. 167; A. Mironowicz, Struktura organizacyjna Kościoła prawosławnego w Polsce w X–XVIII wieku, [w:] Kościół prawosławny w Polsce dawniej i dziś, red. L. Adamczuk, A. Mi- ronowicz, Warszawa 1993, s. 48–58; L. Bieńkowski, Diecezja prawosławna, [w:] Encyklopedia katolicka, red. R. Łukaszyk, L. Bieńkowski, F. Gryglewicz, Lublin 1988, t. III, kol. 132. Z dziejów parafii unickiej pw. Wniebowstąpienia... 89 są protokoły wizytacji parafii. Omówienie wizytacji, jako źródła historycznego oraz literatury do tego zagadnienia można znaleźć u Pawła Sygowskiego, Sta- nisława Litaka, Hieronima Edwarda Wyczawskiego i Stanisława Librowskie- go8. Bardzo pomocne w przygotowaniu artykułu były prace dotyczące szeroko rozumianej działalności Kościoła wschodniego w Polsce. Mimo upływu czasu z opracowań dotyczących tego zagadnienia ogromną wartość posiadają prace Ludomira Bieńkowskiego9. Przeprowadził on szeroką kwerendę archiwalną i za- prezentował panoramę dziejów Cerkwi unickiej od strony instytucji kościelnych i organizacji terytorialnej. Do dzisiaj niezastąpione jest jego mistrzowskie opra- cowanie dziejów i organizacji Kościoła wschodniego w XV–XVIII w. na terenie Rzeczypospolitej10. Kontynuatorem pracy L. Bieńkowskiego jest Witold Kołbuk, autor wielu artykułów i monografii traktujących w ogromnej części o sytuacji unii i unitów w XVIII–XIX w.11 Najbardziej przydatna w niniejszym artykule okazała się jego praca o strukturach organizacyjnych Kościołów wschodnich na terenie Rzeczypospolitej w XVIII–XX w., która została oparta na bardzo bogatej podstawie źródłowej, zarówno archiwalnej, jak i drukowanej oraz wyjątkowo obszernej i kompetentnie dobranej literaturze. Istotne dla poruszanych w tej pracy zagadnień są także publikacje Andrzeja Gila dotyczące funkcjonowania eparchii chełmskiej i unickiej diecezji chełmskiej12. 8 P. Sygowski, Wizytacja cerkwi unickiej diecezji chełmskiej przeprowadzona w latach 1720–1725 przez biskupa chełmskiego i bełskiego Józefa Lewickiego, „Studia archiwalne” 2007, s. 199–232; S. Litak, Akta wizytacyjne parafii z XVI–XVIII wieku jako źródło historyczne,„Ze - szyty Naukowe KUL” 1962, vol. V, nr 3, s. 43; H.E. Wyczawski, Wprowadzenie do studiów w archiwach kościelnych, Warszawa 1956; S. Librowski, Wizytacje diecezji wrocławskiej, cz. 1: Wizytacje diecezji kujawsko-pomorskiej, t. 1: Opracowanie archiwalno-źródłoznawcze, z. 1, Wstęp ogólny „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” 1964, nr 8, s. 5–186. 9 L. Bieńkowski, Kultura intelektualna w kręgu Kościoła Wschodniego w XVII-XVIII wieku, [w:] Dzieje Lubelszczyzny, t. 6: Między Wschodem a Zachodem, cz. 1, Warszawa 1989, s. 107– –125; idem, Mozaika religijno-kulturalna Rzeczypospolitej w XVII i XVIII w., [w:] Uniwersalizm i swoistość kultury polskiej, t. 1, red. J. Kłoczowski, Lublin 1989, s. 241–270; idem, Oświecenie i katastrofa rozbiorów (II poł. XVIII w.), [w:] Chrześcijaństwo w Polsce, red. J. Kłoczowski, Lublin 1992, s. 275–373. 10 L. Bieńkowski, Organizacja Kościoła Wschodniego..., op.cit., s. 781–1050. 11 W. Kołbuk, Kościoły wschodnie na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej 1772–1914, Lublin –1992; idem, Duchowieństwo unickie w Królestwie Polskim 1835–1875, Lublin 1992; idem, Ko- ścioły wschodnie w Rzeczypospolitej około 1772 roku: struktury administracyjne, Lublin 2005; idem, Ustawy i statuty unickich bractw cerkiewnych, [w:] Unia brzeska. Geneza, dzieje i konse- kwencje w kulturze narodów słowiańskich, red. R. Łużny, Kraków 1994, s. 329–336. 12 A. Gil, Prawosławna Eparchia Chełmska..., op.cit.; idem, Chełmska diecezja unicka 1596–1810; idem, Chełmskie diecezje obrządku wschodniego, zagadnienia organizacji teryto- 90 Janusz Adam Frykowski Powstanie parafii Pierwsza informacja o parafii prawosławnej w Zimnie pochodzi z rejestru poborowego z 1531 r., w którym zaznaczono, że świątynia stoi opuszczona13. W związku z tym można być pewnym, że parafia w tej wsi istniała wcześniej, a jej upadek w latach trzydziestych XVI w. był konsekwencją najazdu Tatarów na te tereny w latach dwudziestych14. Nie wiadomo, kiedy nastąpiło odnowie- nie parafii, ale jest pewne, że miało to miejsce przed 1564 r., skoro w rejestrze poborowym z tego roku widnieje zapis, że „synagoga” w Zimnie była opo- datkowana w wysokości 2 zł15. Jej funkcjonowanie przez dalszą cześć XVI w. potwierdzają źródła skarbowe z lat 1573, 1574, 1579 i 1580, w których jest zapis, że pop z Zimna płacił po 2 zł podatku rocznie16. Niestety, w odkrytych źródłach nie stwierdzono informacji dotyczącej przebiegu granic unii w oma- wianej parafii i nie ustalono przyczyn ubóstwa źródeł w tym zakresie. Można jedynie domniemywać, że miało na to wpływ wiele czynników. Z pewnością można do nich zaliczyć straty i zniszczenia spowodowane działaniami wojen- nymi, klęskami żywiołowymi, a także brak skłonności Kościoła wschodniego do stałego dokumentowania swojej działalności17. W związku z powyższym można się jedynie domyślać, że nie był to spokojny proces. Wniosek taki moż- na wyciągnąć na podstawie zajść, jakie