“Door cultuurgeschiedenis Verbindingen “De Zuiderwaterlinie is een “Met de transformatie van zichtbaar te maken bij de Een bezoek aan uitgesproken kans om samen- het waterfront en het terug- aanpak van wateropgaven zien & kansen werking op veel terreinen brengen van de vestingwerken geven we invulling aan een depakken ZWL in 2021 Brabantbreed te stimuleren. van Ravenstein wordt een maatschappelijke opgave Thema’s die ook over de verbetering van de door- “Samen met overheden en Geschiedenis van én vergroten we het draagvlak voor nood- grenzen van Brabant heen actueel zijn, stroming van de Maas gerealiseerd en maatschappelijke organisaties Klimaatbestendigheid zakelijke investeringen.” Lambert Verheijen, de Zuiderwater- en daarmee mogelijkheden bieden om zetten we tegelijkertijd Ravenstein nog hebben we de afgelopen jaren Verschillende scenario’s laten zien Dijkgraaf Waterschap Aa en Maas linie nationaal en in Europees verband kennis en beter op de kaart als toeristische bestem- een belangrijke impuls gegeven dat de verdroging zich in de toe- geld te organiseren.” Peter van Roosmalen, ming.” Hendrik Hoeksema en Reina de aan de cultuurhistorische, komst versterkt zal doorzetten, even- Onderdeel van een stelsel als het ontstaan van plaatselijke wa- Initiator restauratie Vestingwerken Bruijn, Wethouders gemeente landschappelijke en ecologische kwaliteit Toekomstdroom van verdedigingslinies teroverlast. Voor de oplossing van ’s-Hertogenbosch, initiator Zuiderwaterlinie, in West Brabant. Hopelijk weet De Zuider- “De Zuiderwaterlinie vormt een De Zuiderwaterlinie vormt een aan- deze actuele raagstukken kunnen we voorzitter van het Europese samenwerkings- Door initiatieven in de Zuiderwaterlinie waterlinie ook op andere plekken burgers, lange landschappelijke lijn op eenschakeling van verdedigingswer- gebruik maken van de inzichten en verband WTFC meer in samenhang te ontwikkelen ont- de grens van het zandlandschap organisaties en overheden te verbinden, ken uit verschillende tijdvakken van- het ontwerp van Menno van Coe- staat een extra meerwaarde. Dat kan als dat zorgt voor een vliegwieleffect op regionale en de kleipolders. Een mooi af ruwweg 1565. De linie loopt dwars hoorn. Bijvoorbeeld voor het bergen lokale initiatiefnemers zich nadrukkelijker samenwerking en een win-win situatie voor structurerend element, dat door door Brabant en verbindt een lange van piekafvoeren van steden, verkoe- manifesteren als onderdeel van een groter cultuurhistorie, natuur en waterberging.” zijn strategische ligging kansen biedt om reeks historische (vesting)steden: van ling van stedelijke gebieden, het te- geheel. En als er tegelijkertijd regie ontstaat Ans van den Berg - Voorzitter Stichting als ‘blauwe draad’ verschillende ruimtelijke naar Grave, via gengaan van verdroging van land- op linieniveau: een herkenbare uitstraling, Vrienden van de West Brabantse Waterlinie opgaven in Zeeland en Brabant in samenhang , Willemstad, Klundert, bouwgebieden of het veiligstellen gezamenlijke marketing, het delen van te benaderen.” Yttje Feddes Rijksadviseur voor , , , ’s van biodiversiteit in natuurgebieden. kennis en de ontwikkeling van liniebrede het Landschap Hertogenbosch en Ravensteijn. In het Ook de hogere zandgronden producten. Een wandelroute van Grave westen overlapt de linie met de profiteren hiervan. naar West Brabant bijvoorbeeld. Daarmee Staats-Spaanse linies in Zeeland, rond wordt de langste linie van Nederland een Nijmegen gaat de zuidelijke verde- Toerisme en recreatie herkenbare ruimtelijke eenheid. “Met achttien andere gemeenten lingsgordel over in de IJssellinie en Rondom de vestingwerken, rivieren in Brabant is ook sterk verweven met G De betekenis van in West Brabant investeert bij de Biesbosch ligt een schakel naar en historische verhalen van de stedelijke functies en is daardoor de Zuiderwater- Breda in de toekomst van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Zuiderwaterlinie worden veel kwetsbaar. In Brabant loopt het groen- Stadspoorten Een bezoek aan I deze regio. Onder de noemer initiatieven ontwikkeld om de linie blauwe raamwerk van ecologische ’s-Hertogenbosch linie voor “Brabant aan Zee” zetten we Menno van Coehoorn beter te ontsluiten voor toeristen verbindingen vooral noord-zuid. Bolwerk Sint Jan wordt een bezoekers- de Zuiderwater- Brabant in op het realiseren van een hoogwaardig Naar ontwerp van de vestingbouwer en recreanten: de aanleg en Dit botst op de netwerken van verste- centrum om de voormalige Koepoort, Vesting Grave linie in 2021 De oorspronkelijke vestingvorm wordt watersportgebied. Uitgangspunt daarvoor Menno van Coehoorn werd in de ontwikkeling van nieuwe thema- delijking. De Zuiderwaterlinie kan met een breed aanbod van producten en diensten uit stad en streek. Initiatief- weer zichtbaar gemaakt, gekoppeld Dwars door Nederland ligt een groot zijn de bijzondere gebiedskwaliteiten, waar- 18e eeuw één samenhangende tische wandel, fiets- en vaarroutes, door zijn oost-west ligging een 2021. Yvonne en haar kinderen aantal verdedigingswerken dat samen de verdedigingslinie ontwikkeld om herontwikkeling van forten tot dwarsverband leggen en daardoor nemers Gemeente ’s-Hertogenbosch, Pim en Maartje willen er dit weekend aan de verbetering van de infrastructuur onder de vestingwerken van de Zuiderwater- Regio VVV, Kring Vrienden van Den Bosch en woningbouw. Initiatiefnemer Zuiderwaterlinie vormde. Tegenwoordig de zuidgrens van de Republiek der bezoekerscentra, overnachtings- een ecologische verbinding tot stand lekker op uit. Een ontspannen weekend, linie”. Peter van der Velden, Burgemeester en de Horeca opleiding Koning Willem I Gemeente Grave biedt de geschiedenis van de linie kansen Nederlanden te kunnen verdedigen. mogelijkheden op forten etc. brengen tussen de beeksystemen. College het mooie Brabant beleven en een beetje om te bouwen aan economie, natuur, A Breda en voorzitter SES Brabant Tot het einde van de 19e eeuw heeft sensatie. De website van de Zuiderwater- landschap, klimaatbestendigheid en de linie gefunctioneerd, waarbij E “Met ons erfgoed werken we niet Behoud en ontwikkeling Stedelijke ontwikkeling linie www.zuiderwaterlinie.nl doet een toerisme in Brabant. Herstel van de West- water het belangrijke verdedigings- alleen aan het vestigingsklimaat cultuurhistorische Ook binnenstedelijk kan het vesting- voorstel voor een weekendje weg op basis Brabantse Waterlinie middel was. Met behulp van een en de leefomgeving, we nemen het waarden verleden bijdragen aan nieuwe van hun voorkeuren, tips van hun online Uitdagingen voor Brabant ingenieus stelsel van dijken en sluizen Dommel door De meer opvallende elementen van ontwikkelingen. In het ontwerp community en browser-geschiedenis. De West-Brabantse Waterlinie wordt ook nadrukkelijk mee bij natuur- Brabant kiest er via de Agenda 2030 hersteld en ingericht op integrale wijze, kon het land tussen de versterkte Rond Boxtel vindt beekherstel plaats de Zuiderwaterlinie in en rond de van de brede school in Sas van Gent ontwikkeling en infrastructuur. voor om met open vizier de uitda- waarbij na-tuur, water, recreatie, wonen, Brabantse steden in onder water in combinatie met de versterking voormalige vestingsteden zijn nog worden elementen van de oude Op zaterdagochtend reizen de drie naar van landschap en cultuurhistorie. gingen van de toekomst onder ogen infrastructuur een rol spelen. Initiatief- worden gezet. Zo linken we het verleden op een eigentijdse zeer herkenbaar in het landschap vesting verwerkt. Omvangrijker zijn ’s-Hertogenbosch, waar ze ondergronds nemers Gemeente Bergen op Zoom, Initiatiefnemers Waterschap wijze aan het heden. De Zuiderwaterlinie leeft te zien. Dat is verstandig, want de De Dommel, gemeente Boxtel aanwezig. Veel van de ‘kleine’ werken de plannen van de Gemeente Grave parkeren onder de oude stadsmuur, en economische omstandigheden zijn in Waterschap Brabatse Delta, Evides, Tussen noord en zuid in Heusden.” Henk Willems, Burgemeester verkeren echter in slechte staat en om nieuwbouw te koppelen aan het via een stadspoort de binnenstad inlopen. Bra-bants Landschap korte tijd flink veranderd. Bovendien De linie vormde de scheidslijn tussen gemeente Heusden zijn maar matig zichtbaar. Door zichtbaar maken van de oorspronke- Daar begint hun beleving van 17e eeuws liggen er forse uitdagingen op het de noordelijke en de zuidelijke Neder- restauratie en ook door moderne lijke vestingvormen herstel van de Den Bosch. Bij Baselaar komen terrein van energie, klimaat en water. landen, tussen het protestante ontwerpen toe te voegen die verwijzen grachten en andere onderdelen van ze oog in oog te staan met de ‘augmented C Binnen het Brabantse landschap, Noorden en het katholieke Zuiden, D “De objecten van de Zuiderwater- naar verdwenen liniewallen, forten de oude vesting. reality versie’ van Frederik Hendrik die DE ZUIDER waar stad en land nauw met elkaar tussen Spaans en Staats, tussen hoog linie vormen een rode draad in en andere linieonderdelen, wordt hen vertelt over de maanden durende verweven zijn, vraagt dit om duur- gangspunt biedt om vanuit het ver- De Waterakkers en laag Brabant. Deze scheidslijn de zichtbaarheid en beleefbaarheid Economie en werk- H belegering van ’s Hertogenbosch. Op hun In Heusden meren ze aan bij restaurant J Dit waterpark sorteert voor op een klimaat- onze fiets- en vaararrangementen zame oplossingen. leden te bouwen aan de ontwikkeling loopt nu als een historisch kralen- van de linie versterkt. gelegenheid IPad wordt het stadsleven tijdens het Beleg De Nieuwe Vesting. Daar wacht hen een WATER­LINIE bestendig Noord-brabant. Het teveel aan waarbij we de recreant uit de van woon- en leefomgeving, natuur- snoer dwars door Brabant. De linie De Vest, Waspik De vele projecten in de Zuiderwater- van Den Bosch zichtbaar. Via verborgen maaltijd zoals Isabella van Spanje, land- water van 500 ha stedelijk gebied wordt In dit natuurontwikkelingsproject wordt stad in contact brengen met het De Groene Vesting, Het succes van Noord-Brabant is in en landschap en een klimaatbesten- verzameld, gezuiverd en opgeslagen, zodat draagt in belangrijke mate bij aan de Natuur en landschap linie hebben natuurlijk ook betekenis deuren komen zij steeds meer te weten voogdes van de Zuidelijke Nederlanden, Waterfront, Ravenstein BRABANT BREED het vestingwerk teruggebracht in het land en de producten van de Hertogboeren. ’s-Hertogenbosch toenemende mate afhankelijk van dig Brabant. Tegelijkertijd zorgt de het strategisch kan worden ingezet bij de bijzondere identiteit van Brabant en Het landelijk gebied in Brabant vormt voor inkomsten en werkgelegenheid over de tachtigjarige oorlog en kunnen haar gasten in haar Brusselse residentie Met dit project streeft de gemeente Oss landschap. Initiatiefnemer Gemeente De Groene Vesting maakt de Linie van BRABANT ­EIGEN een hoogwaardig woon- en vestigings- linie voor (inter)nationale allure en verdrogingsbestrijding van de Ecologische markeert de grens van deze succes- Onze fiets- en vaararrangementen langs de de basis voor gezond voedsel, diver- voor ondernemers en overheden. ze letterlijk een kijkje in de keuken nemen voorschotelde. Na het diner wandelen in verschillende fasen naar de terugkeer Fredrik Hendrik van 1629 zichtbaar Hoofdstructuur. Initiatiefnemers Gemeente Zuiderwaterlinie zijn zeer in trek.” Nicky van de Maas aan de rand van Ravenstein klimaat. Troeven daarbij zijn: inno- aansluitingsmogelijkheden. volle economische regio. Het kaart- siteit aan soorten, waardevolle natuur Het enthousiasme van verschillende en ­beleefbaar, onder andere door bij mensen thuis. Door vragen te beant- Yvonne, Maartje en Pim over de vesting- Breda en Waterschap de Brabantse Delta en de bevordering van toerisme en vatieve high tech centra, gezellige beeld laat goed zien hoe de linie oost Sanders, De Hertogboeren ’s Hertogenbosch en een landschap dat van belang is entrepreneurs op dit terrein spreekt productontwikkeling. Initiatiefnemer woorden helpen ze Fredrik Hendrik de ver- wal naar hun hotel in de oude vesting- ­recreatie. Initiatiefnemer Gemeente Oss dorpen, prachtige landschappen, Delen is vermenigvuldigen en west Brabant verbindt. (samenwerkingsverband agrariërs) voor de mensen die hier wonen en wat dat betreft boekdelen en biedt Bewonersinitiatief De Groene Vesting dediging van de Spanjaarden te slechten! stad. De gastheer vertelt hen vol trots over moderne stedelijke voorzieningen Veel partijen in Brabant zijn al werken. Maar het landelijk gebied een lonkend toekomstperspectief. de geschiedenis van zijn Heusden en biedt en historische (vesting)steden. De betrokken bij de Zuiderwaterlinie. B F Aan het einde van de middag stappen Yvonne een glaasje Liniewijn aan. Pim en uitdaging is om deze werelden met Van Oost naar west zijn er ruim Yvonne, Pim en Maartje in een rondvaart- Maartje zetten ondertussen in de hotel- elkaar te verbinden: innovatief, honderd lopende projecten om te “Waterveilig kan ook mooi De Hertogboeren, ‘De herontwikkeling van de vestingwerken “Met het herstel van militaire boot die hen naar vesting Heusden brengt. lobby hun digitale ontdekkingtocht naar “De ringdijk om de dorpskernen duurzaam en op Brabantse wijze. investeren in de Zuiderwaterlinie: De Vierde Bergboezem, ­ Onderweg genieten zij van de middagzon de tachtigjarige oorlog voort. Yvonne zijn! Het meenemen van cultuur- St. Michielsgestel in de gemeente zorgt voor een complexen wordt kennis van Den Dungen - Maaskantje maakt gemeenten, waterschappen, terrein- Breda en het prachtige uitzicht over het Brabantse denkt: “Zo meteen lekker naar bed. In de Vierde bergboezem wordt een historie in waterbergings- De Hertogboeren zijn de winnaar van economische impuls. Een goed voorbeeld het restauratievak doorgegeven onderdeel uit van de Zuider- De Zuiderwaterlinie: beheerder, ondernemers en burgers het ZLTO-initiatief van het jaar 2008 landschap. De kapitein vertelt: “Wist u Morgen hebben we weer een actieve dag ­waterbergingsopgave gecombineerd opgaven versterkt de identiteit hiervan is de ontwikkeling van het Haven- aan volgende generaties. Deze waterlinie. Hier combineren wij verbinding, innovatieve realiseren deze initiatieven. De bete- vanwege door de unieke koppeling dat we nu varen door de oude inundatie- voor de boeg. Eerst met de boot door de met natuurontwikkeling en recreatie. van een gebied. Waar mogelijk front Willemstad waarbij investeringen investeringen zijn goed voor de herstel van de cultuurhistorische en duurzame kwaliteit kenis van de linie kan verder vergro- Initiatiefnemers Staatsbosbeheer, tussen stad en ­platteland in hun gebieden van de Zuiderwaterlinie varen? Biesbosch naar Terheijden, en vanaf werken de waterschappen daar aan mee.” regionale werkgelegenheid” Boudewijn de De Zuiderwaterlinie is een bijzonder ten als initiatieven nog meer in on- Waterschap Brabantse Delta product Vestingfietsen. Initiatiefnemer in de beleving van cultuurhistorie een directe Als het nu hoogwater is, worden dezelfde daar fietsend door de natuur en langs waarden met de aanleg van een robuuste cultuurhistorisch en vooral Brabants derlinge samenhang worden opge- Peter Glas, Watergraaf Waterschap de De Hertogboeren, VVV meerwaarde hebben voor toerisme en recreatie.’ Bont, Voorzitter Vakgroep Restauratie, gebieden gebruikt om overtollig regenwater de historische belegeringslinies van ecologische verbindingszone.” Wethouder fenomeen dat een uitstekend uit- pakt en als meer partijen aansluiten. Dommel Voorzitter Unie van Waterschappen Ada Grootenboer, Wethouder gemeente Moerdijk directeur Aannemingsbedrijf Nico de Bont BV uit de stad op te vangen”. Spinola naar Breda!” Ben Leenen, Gemeente Sint-Michielsgestel

WILLEMSTAD

Legenda

VEStingsteden

MOERDIJK projecten in ontwikkeling of reeds ontwikkeld geertruidenberg MEGEN

A - J beschreven A projecten KLUNDERT

HEUSDEN redoutes/ schansen MADE zevenbergen KERKDRIEL RAVENSTEIN inundatievlakken HEDEL

STEENBERGEN B WASPIK D J WIJCHEN C THOLEN A WAALWIJK OSS DRUNEN maasdonk HALSTEREN VLIJMEN G I

’S-HERTOGENBOSCH

GRAVE BREDA

Bergen op Zoom

VUGHT

F Sint-Michielsgestel

E BOXTEL