Üzümün Akdeniz'deki Yolculuğu
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Akdeniz, fiziki bir coğrafya olmanın ötesinde uygarlıklar coğrafyasıdır. Bu bağlamda bir ÜZÜMÜN buluşma/ayrışma, uyum/çatışma, üretim/tüketim, yayılma/kapanma, büyüme/kriz, coğrafyası olagelmiştir. Fiziki AKDENİZ’DEKİ coğrafyanın uygarlıklarla kesişme noktasında, tarım temel bir dinamiktir. Akdeniz hikayesinde, Fernand Braudel’in de belirttiği gibi buğday, zeytin ve üzüm temel YOLCULUĞU ürünlerdir. Bu ürünler, tarımsal ürün olmanın dışında toplumsal hayatın farklı bir çok KONFERANS BİLDİRİLERİ noktasını kesmektedirler. İzmir Akdeniz Akademisi, İzmir tarihini Akdeniz perspektifiyle yeninden düşünmek için Akdeniz'in temel ürünlerinin, günümüze kadar uzanan tarihsel serüvenini ele alan konferans BİLDİRİLERİ KONFERANS dizileri düzenliyor. Bu kitap, Akdeniz'in tarihsel hikayesini bugünle birleştirerek üzüm, bağcılığın toplumsal ve ekonomik boyutlarını ele alan konferanslar dizisinin bir ürünüdür. ÜZÜMÜN AKDENİZ’DEKİ YOLCULUĞU ÜZÜMÜN AKDENİZ’DEKİ YOLCULUĞU “KONFERANS BİLDİRİLERİ” ÜZÜMÜN AKDENİZ’DEKİ YOLCULUĞU “KONFERANS BİLDİRİLERİ” İzmir Büyükşehir Belediyesi Akdeniz Akademisi Mehmet Ali Akman Mah. Mithatpaşa Cad. No: 1087, 35290 Konak-İzmir Tel: 0232 293 46 13 Faks: 0232 293 46 10 Sertifika No: 22595 Yayına Hazırlayan Ertekin Akpınar Yayın Koordinasyonu Ece Aytekin Büker Editörler Ertekin Akpınar Ekrem Tükenmez Son Okuma Doç. Dr. Alp Yücel KAYA Çeviri Dr. Mehmet Kuru Kapak ve Grafik Tasarım Murat Hürel Çobanoğlu Fotoğraflar Konuşma metinlerinin içindeki fotoğraf, grafik ve tablolar yazarların kişisel arşivine aittir. 166. sayfa fotoğrafı Ekrem Tükenmez'den, diğer fotoğraflar, 123rf fotoğraf arşivi sitesinden telif ödenmek suretiyle alınmıştır. Baskı Dinç Ofset Matbaa - 145/4 Sokak No:11/C Yenişehir - İzmir Tel & Fax: 0232 459 49 61- 63 Sertifika No: 20558 Birinci Baskı 1500 Adet, Aralık 2017 ISBN: 978-975-18-0239-2 Bu kitapta yayınlanan bildiriler, yazarların kişisel görüşünü yansıtır. Bu kitap, İzmir Akdeniz Akademisi tarafından yayına hazırlanmış olup, İzmir Büyükşehir Belediyesi’nin ücretsiz kültür hizmetidir. İzmir Akdeniz Akademisi’nin, bedelsiz yayınıdır. Bütün hakları saklıdır. Kaynak gösterilmeden tanıtım için yayımlanacak yazılar dışında, İzmir Akdeniz Akademisi’nin yazılı izni alınmadan çoğaltılamaz. Satılamaz. www.izmeda.org [email protected] İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ Doç. Dr. Alp Yücel KAYA Ege Üniversitesi Öğretim Üyesi 5 Üzümün Akdeniz’deki Yolculuğu-I: Tarih Öncesi ve Antik Çağlarda Üzüm, Bağcılık ve Şarapçılık ÜZÜMÜN DOĞU AKDENİZ’DEKİ UZUN YOLCULUĞU Yrd. Doç. Dr. Ahmet UHRİ Dokuz Eylül Üniversitesi Öğretim Üyesi 11 ANTİK HELLEN VE ROMA DÖNEMLERİNDE ANADOLU’DA BAĞCILIK VE ŞARAPÇILIK Prof. Dr. Ergün LAFLI Dokuz Eylül Üniversitesi Öğretim Üyesi 19 SORULAR-KATKILAR 57 Üzümün Akdeniz’deki Yolculuğu-II: 1980 Sonrası ve Günümüzde Üzüm, Bağcılık ve Şarapçılık TÜRKİYE’DE ŞARAPLIK ÜZÜM ÜRETİMİNDEKİ GELİŞMELER Dr. Hülya UYSAL Manisa Bağcılık Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü 65 DÜNYA EKONOMİSİNDEKİ DÖNÜŞÜMLER BAĞLAMINDA 1980 SONRASI DÖNEMDE TÜRKİYE TARIMINDA DÖNÜŞÜM VE SULTANİYE ÜZÜMÜNE YANSIMALARI Prof. Dr. Yaşar UYSAL Dokuz Eylül Üniversitesi Öğretim Üyesi 79 KAPİTALİZMİN BUNALIMI, BAĞCILIĞIN DÖNÜŞÜMÜ: 2000’Lİ YILLARDA BATI ANADOLU’DA ÜZÜM ÜRETİCİLİĞİ Doç. Dr. Alp Yücel KAYA Ege Üniversitesi Öğretim Üyesi 95 SORULAR-KATKILAR 115 Üzümün Akdeniz’deki Yolculuğu-III: Tarihsel ve Karşılaştırmalı Perspektiften Doğu Akdeniz’de Üzüm Üretimi ve Ticareti XVIII. YÜZYIL BAŞINDAN, XX. YÜZYIL BAŞLARINA KRALA GEMİYLE İZMİR’DEN GİDEN SULTANİYE KURU ÜZÜM İHRACATI Prof. Dr. Elena F. SYRETT New York Kent Üniversitesi Öğretim Üyesi 121 XVIII. - XX. YÜZYILLARDA YUNANİSTAN’DA KUŞ ÜZÜMÜ YETİŞTİRİCİLİĞİ VE İHRACATI Prof. Dr. Socrates PETMEZAS IMS/FoRTH 133 ÜZÜMÜN VE ZEYTİNİN KESİŞEN YOLLARI: GİRİT’TE OSMANLI EGEMENLİĞİNİN KURULMASIYLA ÜZÜMÜN YERİNİ ZEYTİNE BIRAKMASI Prof. Dr. A. Nükhet ADIYEKE Mersin Üniversitesi Emekli Öğretim Üyesi 151 SORULAR-KATKILAR 163 Üzümün Akdeniz’deki Yolculuğu-IV: İzmir ve Çevresinde Üzüm Üreticiliği ve Sorunları MADENCİLİK VE ENERJİ YATIRIMLARININ ÜZÜM ÜRETİMİNE ETKİLERİ VE PAZAR SORUNU Adnan ÇOBANOĞLU ÜZÜM-SEN Genel Başkanı 167 İZMİR’İN SOFRALIK ÜZÜM BÖLGESİ: KIZILDAĞLAR Çağatay Özcan KOKULU Gödence Tarımsal Kalkınma Kooperatifi Yönetim Kurulu Başkanı 177 SORULAR-KATKILAR 179 Üzümün Akdeniz’deki Yolculuğu-V: Antik Çağ’dan Osmanlı İmparatorluğu’na Bağcılık ve Şarapçılık ÜZÜMÜN VE ASMANIN ANADOLU VE TRAKYA’DA TARİH ÖNCESİNDEN BİZANS DÖNEMİNE YOLCULUĞU Murat YANKI Gurme, Şarap ve Gurme Turları Rehberi 189 XVIII. YÜZYILDA BOĞAZ KIYILARINDA ŞARAP VE ÜZÜM ÜRETİMİ Prof. Dr. Suraiya FAROQHİ İstanbul Bilgi Üniversitesi Öğretim Üyesi 195 SORULAR-KATKILAR 209 ÖZGEÇMİŞLER 213 ÜZÜMÜN AKDENİZ’DEKİ YOLCULUĞU ÖNSÖZ İzmir Akdeniz Akademisi Tarih Birimi’nin faaliyetleri, İzmir tarihine Akdeniz pers- pektifiyle bakarak, kentin tarihini yeniden düşünmeye sevk edecek ama aynı zaman- da da toplumun farklı kesimlerini kavrayacak şekilde, katılımcılığın ön planda olduğu toplantılar düzenlemeye odaklanıyor. Bu çerçevede Akdeniz deyince akla gelen, Antik Çağlardan günümüze coğrafya ve toplumun farklı kesimlerini kesen ‘zeytin’ 2015 yılında, ‘üzüm’ ise 2016 yılında düzenlenen konferans serilerinin [Zeytinin/Üzümün Akdeniz’de- ki Yolculuğu] ana başlığını ve sorunsalını oluşturdu. “Üzümün Akdeniz’deki Yolculuğu”nun bahar dönemindeki ilk konferansı, 16 Nisan 2016 tarihinde Prof. Dr. Ergün Laflı ve Yrd. Doç. Dr. Ahmet Uhri’nin katılımlarıyla “Tarih Öncesi ve Antik Çağlarda Üzüm, Bağcılık ve Şarapçılık” alt başlığıyla, ikinci konferans 14 Mayıs 2016 tarihinde Prof. Dr. Yaşar Uysal, Doç. Dr. Alp Yücel Kaya ve Dr. Hülya Uysal’ın katılımlarıyla “1980 Sonrası ve Günümüzde Üzüm Bağcılık ve Şarapçılık” alt başlığıyla gerçekleştirilmişti. Güz dönemindeki üçüncü konferans 22 Ekim 2016 tarihinde Prof. Dr. Elena F. Syrett, Prof. Dr. Socrates Petmezas ve Prof. Dr. Nükhet Adıyeke’nin katılımlarıy- la “Tarihsel ve Karşılaştırmalı Perspektiften Doğu Akdeniz’de Üzüm Üretimi ve Ticareti” alt başlığıyla, dördüncü konferans 12 Kasım 2016 tarihinde Adnan Çobanoğlu ve Çağatay Özcan Kokulu’nın katılımlarıyla “İzmir ve Çevresinde Üzüm Üreticiliği ve Sorunları” alt başlığıyla, beşinci ve son konferans 3 Aralık 2016 tarihinde Prof. Dr. Suraiya Faroqhi ve Murat Yankı’nın katılımlarıyla “Antik Çağ’dan Osmanlı İmparatorluğu’na Bağcılık ve Şarapçılık” alt başlığıyla gerçekleştirildi. Elinizdeki bu kitap, gerçekleştirilen bu konfe- ranslar serisinde sunulan bildirileri metinlerinden oluşmaktadır. Ergün Laflı ve Ahmet Uhri’nin makalelerinde verilen bilgiler ışığında üzüm, Akde- niz’in sınırlarını daha dikkatli düşünmemizi sağlıyor. Çünkü güncel araştırma sonuçla- rına göre üzümün ilk yetiştiği coğrafya, Ermenistan ve Gürcistan olarak belirlenmiş. Bu da bizim, Akdeniz’i aslında Karadeniz’i de içeren ‘Büyük Akdeniz’ olarak düşünmemiz gerektiğini ortaya koyuyor. Diğer taraftan Akdeniz deyince akla gelen iki ürün olan zey- tin ve üzüme dair önemli bir fark, bu bağlamda ortaya çıkıyor. Zeytin yetişebildiği iklim şartları dolayısıyla, tarih boyunca bize Akdeniz coğrafyasının sınırlarını tanımlarken, üzüm aynı nedenle bizi coğrafyadan bağımsızlaştırıyor fakat tarihsel perspektifte bizi Akdeniz uygarlıklarıyla buluşturuyor. Üzüm, Kuzey Avrupa’da da yetişebiliyor ama Yu- nan ve Roma uygarlıkları üzüm ve şarapsız düşünülemiyor. Arkeolojik olarak üzüme dair bilgilerimiz, şarap üretimi ve ticaretiyle sınırlı oldu- ğundan, kaplar ve amforaları içeren maddi kültür çalışmaları konuyla ilgili tartışma- larda egemen. Ama Ahmet Uhri’nin veciz, “Biz ezilenden yana olduğumuz için üzümü severiz” sözüne rağmen, bağcılık ve şarapçılıktaki emek kullanımına dair bilgilerimiz neredeyse yok. Genel olarak Antik Çağlarda büyük toprak tasarrufuna bağımlı olarak köle emeği kullanımının üzüm işlerinde de hakim olduğu yalnızca öngörülebiliyor. Buna rağ- men bağcılığın günümüzdeki durumu göz önüne alınırsa en fazla şeyi emek kullanımı 5 ÜZÜMÜN AKDENİZ’DEKİ YOLCULUĞU ve üreticinin durumu üzerine söylemek mümkün ki, bunu da ikinci konferansın konuş- macıları Yaşar Uysal, Hülya Uysal ve Alp Yücel Kaya’nın bildiri metinlerinde görmek mümkün. Bunun de için genelden özele inmek gerek. Kapitalizmin, 1970’lerden bu yana içinde yaşadığı kriz ve bunalım, sermayenin karlılık arayışı çerçevesinde iktisadi rasyo- naliteyi her alana egemen kılmayı hedefleyen neoliberal politikaları gündeme getiriyor ve kalkınmacı dönemin göreli olarak korunaklı dünyasını yıkıma uğratıyor. Bu yıkımdan en fazla etkilenen sektörlerden birisi, tarım oluyor. Türkiye’de bu dönüşüm, 2000 yılında uygulama konulan Tarım Reformu Uygulama Projesi ile ivme kazanıyor, tarımsal yapı ve özellikle istihdamın görülmedik bir hızla çözülmesine neden oluyor. İzmir, Manisa ve Denizli’deki üzüm üreticileri, fiyat-maliyet makasının giderek aleyhlerine açıldığını görüyorlar ve lehlerine döneceği umuduyla borçlanıyorlar. Borçlarını döndürmeye çalı- şıyorlar; sofralık, kurutmalık ve şaraplık üzüm üretimi arasında sürekli arayış halinde oluyorlar ve tarım dışı gelir arayışına giriyorlar. Ellerindeki sermaye ve kaynakları tü- ketmeye başlıyorlar. Bazıları mülksüzleşmeden üretimi bırakıp tarım içi veya dışı işgü- cüne dahil oluyor, bazıları da klasik proleterleşme sürecini izleyip mülksüzleşerek tarım içi veya dışı işgücüne dahil oluyor. Önemli bir kısmı da, 2000’li yıllarda görüldüğü gibi işgücü dışına çıkıp kriz dönemlerinde [2008’le birlikte olduğu gibi] işgücüne tekrar dahil oluyor. Güz dönemi konferansları bildiri metinleri, bir taraftan her biri kendi coğrafyasını sürükleyen sultaniye ve kuş üzümü üretim ve ticaretini ele alırken, diğer taraftan da ik- tisadi, toplumsal ve