Stad in Oorlog

STAD IN OORLOG

FOTOGESCHIEDENIS VAN AMSTERDAM IN BEZETTINGSTIJD

Amsterdam telde aan het begin van de Stad in oorlog. Amsterdam 1940-1945 Tweede Wereldoorlog met 800.000 in foto’s is het eerste fotoboek over de ingezetenen bijna evenveel inwoners hoofdstad tijdens de Duitse bezetting. als nu. Een groot verschil is dat vrijwel Deze visuele geschiedenis geeft een alle Amsterdammers binnen de huidige indringend beeld van de stad in de stadsring woonden; met grote gezinnen, jaren van onderdrukking, vervolging in veelal kleine woningen, dicht op en terreur. De vervolging van 80.000 elkaar. Er reden ruim 400 trams en 100 Joodse Amsterdammers heeft de stad bussen door de stad. Ontelbare fietsers voor altijd getekend. Het alledaagse baanden zich een weg door het drukke leven, de samenwerking met de bezetter, verkeer. De stad hield tijdens de crisis van de Hongerwinter en de bevrijding: de jaren ‘30 vast aan ingesleten patronen hoe hebben de Amsterdammers deze en gewoontes. De Amsterdammer voelde bezettingsjaren beleefd? zich beschermd in de vertrouwde, Dit boek geeft weer hoe de herinnering verzuilde samenleving. Op oorlog en aan de oorlog in foto’s wordt verbeeld. bezetting was Amsterdam niet ingesteld. René Kok en Erik Somers Amsterdam 1940-1945 in foto’s

Amsterdam 1940-1945

René Kok en Erik Somers zijn historici, in foto’s auteurs en samenstellers van een groot aantal uitgaven over de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog en fotohistori- sche publicaties.

RENÉ KOK EN ERIK SOMERS

INHOUD

INLEIDING 4

1. DREIGING VAN OORLOG 10

2. MEI 1940 20

3. BEZET 36

4. HET LEVEN GAAT DOOR 62

5. COLLABORATIE 104

6. DE TRAGEDIE VAN AMSTERDAM 126

7. VERZET 176

8. LUCHTGEVAAR 202

9. HONGERWINTER 220

10. BEVRIJDING 248

11. NASLEEP 272

12. DE GEKLEURDE STAD 288

LITERATUUR 298

CHRONOLOGIE 300

OVERZICHTSKAART, REGISTER 302

COLOFON 304

Hakenkruisdag op de Dam BBWO2 / NIOD, Jan Osinga 4 STAD IN OORLOG - Inleiding INLEIDING

Tijdens de oorlogsjaren is in Am- een afbeelding moet aanspre- sprake van een ver doorgevoer- sterdam opvallend veel gefoto- ken. Een foto moet emoties de censuur. Er waren richtlijnen grafeerd. Veel foto’s, zowel pers- oproepen: verontrusten, bewust voor wat wel en niet gefotogra- als amateurfoto’s, zijn bewaard maken en het geweten in be- feerd en gepubliceerd mocht gebleven en ondergebracht bij roering brengen. Soms roept een worden. Persfotografen pasten instellingen als het NIOD en het bepaald detail – een gezichts- zich vaak bij voorbaat aan, om Stadsarchief Amsterdam. Daar- uitdrukking, een lichaamshou- niet onnodig in de problemen naast bevinden zich bij parti- ding, een locatie – al bepaalde te komen. Zij maakten vooral culieren thuis nog altijd opna- associaties en gevoelens op. ‘gewenste’ opnames. Maar ook mes in zorgvuldig gekoesterde Uiteindelijk zijn in onze keuzes een illegaal opererende groep familiealbums of in een vergeten vooral mensen het uitgangs- Amsterdamse professionele schoenendoos op zolder. punt. Burgers, soldaten, daders, fotografen, die na de oorlog Over Amsterdam tijdens de slachtoffers, kinderen, ouderen, bekend zou worden onder de bezettingsjaren zijn verschillen- toeschouwers: zij bepalen het naam de Ondergedoken Camera, de belangwekkende publicaties beeld. Daarbij speelden estheti- diende een specifiek belang met verschenen, al dan niet geïllus- sche overwegingen mee, en is er haar opnames. Zij fotografeerde treerd met foto’s. Het is evenwel rekening mee gehouden dat de de Duitse terreur in het laatste opmerkelijk dat tot op heden in beeld gebrachte historische oorlogsjaar met de intentie de geen boek is uitgebracht, waarin gebeurtenis zoveel mogelijk in gebeurtenissen voor het nage- de stad in de jaren 1940-1945 samenhang met een historische slacht vast te leggen. Bovendien in foto’s centraal staat. Des te context te plaatsen moest zijn. wilde de groep opnames van meer, omdat de herinnering aan de moeilijke omstandigheden een ingrijpende gebeurtenis als Een visuele geschiedenis voor de bevolking tijdens de de Duitse bezetting in belang- Stad in oorlog is een visue- Hongerwinter via bevrijd gebied rijke mate gevoed wordt door le geschiedenis, maar het is naar Londen smokkelen. De indrukwekkende beelden. Stad irreël te verwachten dat foto’s geallieerde legerleiding en de in oorlog is de eerste visuele verklaringen voor historische Nederlandse regering in balling- geschiedenis van Amsterdam gebeurtenissen kunnen geven of schap moesten bewust gemaakt tijdens de Duitse bezetting. De achtergronden van het gefoto- worden van de wanhopige foto’s in dit boek geven een grafeerde onderwerp kunnen situatie in Amsterdam en omlig- indringend beeld van de hoofd- belichten. Slechts ‘verstilde’ gende steden. De aangrijpende stad, waar het gaat om onder- momenten van gebeurtenissen foto’s van hongerende Amster- drukking, vervolging, terreur, en situaties zijn verbeeld. Foto’s dammers moesten aantonen dat verzet, alsook het alledaagse illustreren een historisch verhaal hulp niet langer kon uitblijven. leven, samenwerking met de be- en kunnen daarin zeer over- De selectie van het beeldma- zetter en de uiteindelijke bevrij- tuigend zijn. Maar ze zijn niet teriaal is dus een subjectieve ding. Daarmee is deze publicatie in staat het historische verhaal keuze, maar ook aan het maken een weergave van hoe de her- zelf te vertellen. Om betekenis van een foto liggen persoonlij- innering aan de bezettingsjaren aan foto’s te geven moeten de ke afwegingen ten grondslag. door foto’s wordt verbeeld. opnames geplaatst worden in Elke opname, of die nu door Geschiedschrijving is geen de historische context. Voorts een persfotograaf of een par- objectieve aangelegenheid. is het van belang de achterlig- ticulier is gemaakt, is immers Visuele geschiedschrijving is dat gende motieven te achterhalen een persoonlijke interpretatie. al helemaal niet. Veel hangt bij waarom een foto is gemaakt en Deze interpretatie kan heel beeldonderzoek af van interpre- tevens inzicht te hebben in de goed afwijken van de histo- tatie. Met name bij de selectie vraag welke belangen er destijds rische samenhang. Want hoe spelen subjectieve afwegin- mee werden gediend. Aangezien waarheidsgetrouw de weergave gen een belangrijke rol. Wat je foto’s zo sterk tot de verbeelding van een situatie ook mag zijn, laat zien en wat niet, zijn vaak spreken, is het niet verwonder- het is de keuze van de fotograaf persoonlijke keuzes. Aan de lijk dat in de propagandavoering waarom hij of zij een bepaalde totstandkoming van dit boek tijdens de Tweede Wereldoorlog opname maakt, en vanuit welk ligt een uitgebreid foto-histo- fotografie breed werd ingezet. gezichtspunt. Een fotograaf kan risch onderzoek ten grondslag, Het nationaalsocialisme, met iets uit de werkelijkheid bena- waarbij talrijke archieven en zijn sterke hang naar uiterlijk drukken en daarbij aan andere collecties zijn geraadpleegd. Bij vertoon, zag in de fotografie aspecten van die werkelijkheid De Dam de keuze van het beeld hebben een middel bij uitstek om haar voorbijgaan. Zo kan het gebeu- 7 mei 1945. Wachten op de wij ons in de eerste plaats laten ideeën en opvattingen visueel ren dat bepaalde gebeurtenissen bevrijders leiden door het criterium dat uit te dragen. Bovendien was er voortleven in de herinnering, SAA, Unifoto STAD IN OORLOG - Inleiding 5 omdat deze – al dan niet toe- vanachter ramen van woningen Behalve papieren en geschreven Het Centraal Station vallig – in beeld zijn vastgelegd, of vanuit een portiek haas- overleveringen werd nadruk- Uit het fotoalbum van een Duitse alsook door de wijze waarop ze tig zijn genomen. Technisch kelijk verzocht foto’s af te staan Luftwaffe-soldaat. zijn gefotografeerd. geen perfecte opnamen, maar aan het jonge instituut. Duizen- BBWO2 / NIOD aangrijpend en van historisch den amateurfoto’s vonden zo Uit het fotoalbum belang door de directe registra- hun weg naar het snel groeiende Het is vaker betoogd: tijdens de tie. Een aansprekend voorbeeld fotoarchief van Oorlogsdocu bezetting bestond er in Neder- hiervan is te zien op pagina mentatie. Mede hierdoor is land met uitzondering van de 168/169. Vanuit een woning in deze fotocollectie uitzonderlijk sperr-gebieden, geen officieel de Lekstraat is een foto gemaakt te noemen, in vergelijking tot fotografeerverbod. Pas op 20 no- van Joden in Amsterdam-Zuid die van andere archiefinstellin- vember 1944 – de geallieerden die tijdens een razzia aan de gen in binnen- en buitenland. hadden Nederlands grondgebied overkant van de straat bijeen- Ofschoon de scheidslijn tussen bereikt en het land was daarmee gebracht zijn om te worden professionele fotografen en frontgebied geworden – was afgevoerd. Het was medeburgers amateurs niet altijd helder te het verboden foto’s buitenshuis verboden zich tijdens razzia’s trekken is, bewaren andere be- te maken. Tot die tijd kon er in buiten te begeven. Groot con- waarplaatsen vooral foto’s van bezet Nederland gefotografeerd trast met het tafereel dat zich ‘erkende’ fotografen en fotobu- worden. Uiteraard was het wel op straat afspeelt, zijn de twee reaus. Foto’s, waar opdrachtge- zo, dat het fotograferen van theekopjes op de vensterbank. vers en censuur nadrukkelijk de zaken die de bezetter onwel- Door het NIOD (voorheen RIOD) hand in hadden. gevallig waren risico’s met zich is altijd grote waarde gehecht Opvallend is dat in de naoor- meebracht. Niettemin zijn er aan amateurfoto’s. Direct bij de logse jaren particulieren foto’s in de jaren 1940-1945 door oprichting van het instituut in de inzonden, waarop vooral speci- gewone Nederlanders heimelijk bevrijdingsdagen van 1945 werd fieke oorlogsomstandigheden foto’s gemaakt van heftige, vaak een beroep gedaan op de bevol- te zien zijn. Beelden van het ge- schokkende gebeurtenissen. king mee te helpen de jaren van wone gezinsleven en alledaagse Zoals van het wegvoeren van oorlog en bezetting te docu- gebeurtenissen, zoals vakanties, Joden tijdens razzia’s; foto’s die menteren voor ‘het nageslacht’. verjaarsfeestjes en schoolfoto’s

6 STAD IN OORLOG - Inleiding Charles Breijer fotografeert vanuit bleven in het eigen album. Men Fotobedrijf (beide in Amsterdam tieven-albums tijdens de roerige zijn fietstas een Duitse wachtpost kon zich niet voorstellen dat gevestigd) en later het Centraal bevrijdingsdagen van 1945 als aan het Stützpunkt Emmaplein. dergelijke familiekiekjes ooit in- Nederlandsch Fotobureau werd oorlogssouvenir mee naar huis. NIOD, Charles Breijer teressant voor anderen zouden sterke druk uitgeoefend om De foto’s geven een fascinerend kunnen zijn. bepaalde gebeurtenissen te beeld van Amsterdam vanuit de Een soortgelijke rijke particulie- fotograferen. Hun beeldmate- optiek van de bezetter. Fotograaf re bron zijn foto’s van gewone riaal werd in de gecensureerde Franz Anton Stapf, oprichter en Duitse soldaten, die in Am- dagen weekbladen gepu- eigenaar van Stapf Bilderdienst, sterdam waren ingekwartierd bliceerd. Ook spanden enkele vestigde zich in 1935 in Am- of de stad tijdens hun verlof Duitse fotografen en pro-Duitse sterdam. Zijn politieke voorkeur bezochten. Nog altijd komen Nederlandse fotografen zich sprak hij vóór de oorlog niet in Duitsland fotokiekjes uit in om de gebeurtenissen in de uit, maar met de komst van zijn privé-albums boven water, die hoofdstad Amsterdam voor het landgenoten veranderde dat op herinneren aan de diensttijd in grote publiek vast te leggen. slag. Stapf liep voortaan in het Holland (pagina 59). Tot ver na de oorlog vormden partijuniform van de NSDAP, met onverwachte vondsten en hakenkruisband door de stad In dienst van de bezetter schenkingen waardevolle aan- (zie pagina 132/133). Hij con- De Duitse bezetter hechtte in vullingen op de verschillende formeerde zich geheel aan de zijn propaganda grote waarde fotoarchieven. Zo ontving het wensen van de nieuwe macht- aan de persfotografie. Foto’s NIOD in 1981 via het Nederlandse hebbers. Met regelmaat kreeg hij konden, in samenhang met consulaat in het Canadese Van- foto-opdrachten van de Duitse andere propagandamiddelen, couver een bijzondere verzame- instanties. Vaak ging het daarbij een positieve bijdrage leveren ling foto-negatieven van meer om pure propagandafoto’s. Het aan de beeldvorming over de dan 5.000 opnames, tijdens de was Stapf, die met zijn foto’s Duitse aanwezigheid. Fotografie bezetting gemaakt door het in van de Amsterdamse Jodenwijk werd dienstbaar gemaakt aan de Amsterdam gevestigde Duitse de illustraties verzorgde in de Duitse doeleinden. Op fotopers- fotopersbureau Stapf Bilder- beruchte huis-aan-huis ver- bureaus als de N.V. Vereenigde dienst. Een Canadese militair spreide antisemitische brochure Fotobureaux, het Polygoon nam het materiaal in twee nega- De Joden in Nederland. Al voor de

STAD IN OORLOG - Inleiding 7 oorlog had Stapf een contract aanzienlijk minder geposeerd de Generalkommissar für Finanz Fotografen van de Ondergedo- met het fotobureau van Heinrich en geënsceneerd dan die van und Wirtschaft H. Fischböck een ken Camera en het Militair Gezag Hoffmann, de ‘huisfotograaf’ van de meeste andere in Nederland informeel ‘werkbezoek’ aan de ontmoeten elkaar na de Duitse Hitler. Daaraan ontleende hij een actieve persfotografen. Zij werk- ‘Jodenmarkt’ op het Waterloop- capitulatie op 9 mei mei 1945 op zekere status. Het zal ertoe heb- ten nog veelal met logge en dure lein, waar hij zijn toekomstige De Dam. V.r.n.l. Cas Oorthuys, Lou ben bijgedragen dat Stapf be- platencamera’s. Onder de talrijke ‘jachtterrein’ verkende (zie Woudhuyzen (MG), Carel Blazer en noemd werd tot Presseamtsleiter opnames van Stapf Bilderdienst pagina 131). Het betreft opnames oprichter van de Ondergedoken der NSDAP, afdeling Noord-Hol- bevindt zich een uitgebreide voor privé-doeleinden zonder Camera Frits Kahlenberg. land. Door zijn goede contacten reportage van de Joodse samen- intentie om deze te publiceren. NIOD , Frits Lemaire werd hij regelmatig getipt als leving en markten in Joods Am- Eind 1941 vertrok Stapf naar zijn er iets belangrijks in de stad te sterdam. De foto’s zijn gemaakt vaderland om zijn ‘vrijwillige’ fotograferen viel. Naast uitge- kort voordat de Jodenvervolging dienstplicht te vervullen. Duits- sproken propaganda-beelden zich in alle hevigheid voltrok land had mannen nodig voor de en opnames van nationaalsocia (pagina 127). Het zijn de laatste ‘strijd tegen het bolsjewisme’ listische manifestaties, levert fotografische weergaven van aan het Oostfront. In Amsterdam bestudering van de verzameling het Joodse Amsterdam dat voor werden de zaken door zijn vader ook tal van sfeerbeelden op: een altijd zou verdwijnen. Stapf heeft voortgezet. Tot vervolging van tijdsbeeld van het alledaagse met deze reportage een sinister, Franz Stapf is het na de oorlog leven in het bezette Amster- maar onbedoeld waardevol his- niet gekomen. Hij vestigde zich dam. Mede doordat vakman torisch document nagelaten. in zijn geboorteplaats Frankfurt, Stapf als één van de weinige Een andere opmerkelijke re- waar hij in 1977 overleed. persfotografen met een hand- portage maakte Stapf van de Een andere fotograaf die fo- zame Leica-kleinbeeldcamera vertegenwoordiger van Rijks- to-opdrachten in dienst van fotografeerde, zijn de opnames commissaris Seyss-Inquart in de bezetter maakte, was NSB’er dynamisch en van goede kwa- Amsterdam, dr. Hans Böhmcker. Bart de Kok, die een fotoatelier liteit. De foto’s van Stapf en zijn Deze ‘Judenkommissar’ bracht al in de Vijzelsstraat had. In het Nederlandse medewerkers zijn in 1940 met zijn echtgenote en archief van het NIOD bevinden

8 STAD IN OORLOG - Inleiding zich foto’s van De Kok, die hij propagandacampagnes uit alle Evenals Oorthuys werkzaam maakte van de Jodendeportaties macht aanzien en waardering als fotograaf bij uitgeverij de in Amsterdam op 25 mei 1943. binnen de Amsterdamse samen- Arbeiderspers aan het Hekelveld, Het zijn aangrijpende beelden: leving probeerde te krijgen. profiteerde de jonge Breijer van Amsterdamse Joden kort voor zijn perskaart en maakte hij al hun vertrek naar het doorgangs- Tegenwicht tijdens de eerste oorlogsjaren kamp Westerbork. De negatie- Illegale fotografie vormt een naast zijn gewone reportages ven moest De Kok inleveren bij specifieke categorie in het voor verschillende dagen zijn opdrachtgever: de Sicher- beeldverhaal van de stad in weekbladen, foto’s van de ver- heitsdienst in de Euterpestraat. oorlog. Zoals gezegd zijn er anderende omstandigheden in Een aantal van de opnames is talrijke heimelijk gemaakte het bezette Amsterdam. Daarbij gepubliceerd in het weekblad opnames van zaken die de maakte hij gebruik van een in van de Nederlandse SS, Storm SS bezetter onwelgevallig waren, een fietstas verborgen camera. van 4 juni 1943 (zie pagina’s 161, zoals deportaties, arrestaties, fu- In navolging van Oorthuys foto 162 en 163). In 2010 kwam bij de sillades, maar ook de ingrijpen- grafeerde Breijer in de Honger- verbouwing van een woning in de gevolgen van schaarste en winter de troosteloze rijen voor de Gerrit van der Veenstraat in gebrek. Met het fotograferen van de gaarkeukens en de barre Amsterdam-Zuid, onder de vloer verzetsactiviteiten, maar ook hongertochten van Amster- van een zolder, een collectie van van bijvoorbeeld onderduiksitu- damse burgers (pagina’s 233 en nog eens 250 oorlogsfoto’s van aties, moest door de fotografen 244). Samen met opnames van Bart de Kok tevoorschijn. De uit veiligheidsoverwegingen zeer Ondergedoken Camera-leden woning behoorde ooit toe aan terughoudend worden gehan- Marius Meijboom, Emmy de Joodse familie Levenbach. deld. Niettemin zijn er belang- Andriesse, Kryn Taconis, Carel Nadat de bewoners naar kamp wekkende illegale opnames Blazer en Ad Windig bieden deze Bergen-Belsen waren afgevoerd, gemaakt. Zoals aangegeven, was ‘illegale’ foto’s een goed tegen- werd het huis bewoond door een aantal fotografen vooral in wicht aan de gesanctioneerde NSB’er en politie-informant het laatste oorlogsjaar bewust beelden van de fotografen in Jozef van Poppel. Deze NSB'er actief met het documenteren dienst van de bezetter. en politie-informant onderhield van de Duitse overheersing, om destijds goede contacten met na de oorlog een zo getrouw Stad in oorlog fotograaf De Kok. In de gevon- mogelijk beeld te kunnen geven Stad in oorlog geeft een beeld den collectie, die bij het Stads- van wat zich in de bezettings- hoe de vijf jaar durende Duitse archief Amsterdam is onderge- jaren afspeelde. Of met deze bezetting Amsterdam en het bracht, bevinden zich opnames documentaire fotografie nu leven van zijn inwoners ingrij- van een inval in de Amster- sprake is van daadwerkelijk pend en definitief veranderde. damse diamantbeurs, waarbij verzet, is voor discussie vatbaar. Een stad waarvan het aantal Joodse diamanthandelaren het De bezetter werd immers niet van 800.000 Amsterdammers doelwit zijn. En een reportage direct nadeel berokkend. Het op weinig afwijkt van het aantal van WA’ers die verhaal komen foto vastleggen van de Honger- inwoners vandaag de dag. halen bij een café waarvan de winter was geen zaak, waar de Maar de Amsterdammers van eigenaar standvastig weigert het Duitse autoriteiten in het laatste toen woonden vrijwel allen op bordje ‘Voor Joden verboden’ oorlogsjaar wakker van lagen. een klein grondgebied binnen op te hangen (pagina 110) en Hoe het ook zij, aan het eind de huidige stadsring. Amster- van een fanatieke pro-Duitse van de oorlog was fotograferen dam-Noord lag geïsoleerd en politie-eenheid, die Joodse buitenshuis verboden en er is stelde nog niet veel voor, en een zwarthandelaren arresteert (pa- dus sprake van een clandestiene nieuwe wijk als de Bos en Lom- gina 123 en 139). Met deze foto’s activiteit, die risico’s met zich merbuurt was nog in prille staat wordt het wrede aspect van de meebracht. Cas Oorthuys en van ontwikkeling. De meeste nationaalsocialistische terreur Charles Breijer, deel uitmakend Amsterdammers woonden, met en de vervolging eens te meer van de groep de Ondergedoken grote gezinnen, in vaak kleine pijnlijk in beeld gebracht. Camera, waren fotografen die woningen dicht op elkaar. Door De Fotodienst der NSB was vooral tijdens de Hongerwinter de drukke straten reden ruim een fotopersbureau, dat als veel fotografeerden en van wie vierhonderd trams en honderd vanzelfsprekend in dienst van in dit boek een aantal foto’s is autobussen, en ontelbare fiet- het nationaalsocialisme werk- opgenomen. Cas Oorthuys was sers baanden zich een weg door zaam was. Deze aparte afdeling de fotograaf van de indringen- het verkeer. van Musserts beweging legde de beelden. Vaak emotioneel Amsterdam was een stad die bijeenkomsten en activiteiten (pagina 242), maar soms ook tijdens de diepgevoelde crisis van de NSB vast en dus ook de hard, confronterend en niets in de jaren dertig vasthield aan activiteiten van de Amsterdam- verhullend (pagina’s 34/35 en vaste patronen en gewoontes, se ‘kameraden’. De Fotodienst 252). Van Charles Breijer kan en zich beschermd voelde in de verzorgde zelfs een eigen fo- gezegd worden dat hij een meer vertrouwde, verzuilde samenle- to-maandblad: Fotonieuws. Spie- zakelijke fotograaf was en dat ving. Op oorlog en bezetting was gel der Beweging. De foto’s laten zijn foto’s meer het karakter van Amsterdam niet ingesteld. zien, hoe de NSB met parades en uitgesproken persfoto’s hebben.

STAD IN OORLOG - Inleiding 9 Uiterste stiptheid 10 mei 1940. Aan de muur van de Beurs op het Beursplein aan het Damrak zijn die vrijdagochtend in allerijl mededelingen van de Luchtbescherming opgehangen. Voorbijgangers nemen er nauwkeu- rig kennis van. Tot verontwaardiging van de aan het Hekelveld gevestigde sociaal-democratische krant Het Volk hield lang niet iedere burger zich aan de voorschriften. ‘Bij lucht- alarm moet onmiddellijk een veilige schuilplaats opgezocht worden. Boodschappen kunnen wachten, moeten wachten! Nog erger is dat sommige mensen als het signaal luchtgevaar met de indringende janktoon wordt gegeven, op straat, de boodschappentas in de hand, rustig hun gesprek voortzetten.’ Het krantenartikel eindigde met een oproep: ‘Van de bevolking, van de vrouwen in bijzonder, wordt de uiterste zelfbeheersing, vooral ook de uiterste stiptheid in het nakomen der aanwijzingen der luchtbescherming geëist.’ BBWO2 / NIOD, Marius Meijboom

22 STAD IN OORLOG - Mei 1940 < In trance trance naar het werk. Daar was de thuis blijven, want de stempelloka- 10 mei 1940. Voor drukkerij H.G. van Duitse inval natuurlijk het gesprek len waren gesloten. Scholen waren Dorssen op de Nieuwezijds Voor- van de dag. Op het Gemeente Giro gesloten. De kinderen moesten thuis burgwal kijken voorbijgangers in alle kantoor werd hard gewerkt. Veel de ontwikkelingen afwachten. Van- vroegte naar overkomende Duitse mensen wilden hun geld opnemen, wege het dreigende benzine gebrek vliegtuigen van de Luftwaffe. Het want hoe lang zou geldopname on- zijn er nauwelijks auto’s op de weg. overgrote deel van de Amsterdam- der de huidige omstandigheden nog MAI, Sem Presser mers ging die eerste oorlogsdag in mogelijk zijn? Werklozen mochten

Zandzakken voor de deur 10 mei 1940. De Kinkerapotheek in de Kinkerstraat heeft geen halve maat- regelen genomen, om ook bij eventuele oorlogshandelingen in de stad open te kunnen blijven. BBWO2 / NIOD

STAD IN OORLOG - Mei 1940 23 Kogelinslag 15 mei 1940. De Duitse chef van de Vreemdelingenpolitie Stoet bekijkt een kogelinslag in het reservewiel van een voertuig van de Waffen SS. Rechts de pro-Duitse persfotograaf Herman Cino. De capitulatie van het Nederlandse leger was een feit. Rond het middag- uur begaf wethouder G.C.J.D Krop- man zich naar de gemeentegrens bij Diemen om het Duitse leger te verwelkomen en naar het stadhuis te begeleiden. Kropman wordt door de Duitse consul-generaal Benzler voorgesteld aan luitenant-generaal Von Tiedemann, commandant van de 207e infanteriedivisie die succesvol slag heeft geleverd aan de Grebbelinie. Kropman deelt de generaal mee dat er orde en rust in zijn stad heerste en sprak de hoop uit dat de Joodse burgers met rust gelaten zouden worden. Tiedemann antwoordde hierop: ‘Wenn die juden uns nicht sehen wollen, werden wir die Juden nicht sehen.’ BBWO2 / NIOD, Stapf Bilderdienst

< > De bezetter arriveert 15 mei 1940. In Amsterdam woon- achtige Duitsers en NSB’ers verwelkomen met luid gejuich Duitse troepen op de Berlagebrug. Een Amsterdamse aanhanger van Mus- sert maakte er deze foto van. Op de kruising van de Amstelkade en Am- stellaan (nu Vrijheidslaan) onder- houden soldaten van de Wehrmacht zich ontspannen met nieuwsgierige toeschouwers. De gehele middag en een deel van de avond trekken Duitse eenheden door de stad. Een groot deel van de Duitse infanteriedivisie rijdt via de Apollolaan rich- ting Haarlem. Een lid van de Duitse militaire politie, de Feldgendarmerie, regelt op de kruising van de Am- stelveenseweg en de Zeilstraat de doortocht, via de Haarlemmerweg naar Haarlem. Collectie Stijn Reurs en Cees Kleijn NA / Collectie Spaarnestad / ANP BBWO2 / NIOD 26 STAD IN OORLOG - Mei 1940 STAD IN OORLOG - Mei 1940 27 Avondvierdaagse onthaal in het met vlaggen versierde 21 Juni 1941. De bezetter had in 1940 stadion. Toch kreeg de vierdaagse geen toestemming gegeven voor geen vervolg. Dergelijke publieksac- een grootschalige manifestatie als tiviteiten mondden regelmatig uit in de avondvierdaagse. Maar in 1941 een anti-Duitse demonstratie, waar- mocht het evenement weer door- bij de onschuldige wandelliedjes als gaan. Van 18 tot 21 juni vertrokken ‘Een potje met vet’ werden aange- drie avonden lang vanuit het Olym- past door bezetter-onvriendelijke pisch Stadion ruim drieduizend jon- teksten, zoals ‘In naam van Oranje, ge wandelaars voor hun tochten van doe open die poort’. In 1942 werd twintig kilometer. Op de laatste dag een officieel verbod uitgevaardigd. werd zaterdagmiddag gelopen en NA / Collectie Spaarnestad wachtte de wandelaars een groots

> Schoolvakantie 27 augustus 1941. Op één van de laatste dagen van de schoolvakantie verdringen vissende jongetjes zich aan de rand van de Herengracht, ter hoogte van de Spiegelstraat. Met de benen bungelend over de wallenkant, is het oppassen dat de klompen niet in het water vallen. Ze hebben nog geen visvergunning nodig, zoals volwassenen, want - oorlog of niet - daar controleert de Amsterdamse politie streng op. Regels zijn regels. NA / Collectie Spaarnestad / ANP, J.D. Noske

80 STAD IN OORLOG - Het leven gaat door STAD IN OORLOG - Het leven gaat door 81

RAZZIA’S 22/23 FEBRUARI

Het bleef onrustig na de vechtpartij waarbij WA’er Koot om het leven was gekomen. Na een incident bij IJssalon Koco in de Van Woustraat was voor de Duitsers de maat vol. Op 22 februari worden Joodse mannen tussen de twintig en vijfendertig jaar op het Jonas Daniël Meijerplein bijeengedreven. Dit alles gaat gepaard met geweld en vernederingen van de slachtoffers. De dag daarop krijgt de razzia een vervolg. In totaal worden 427 Joden afgevoerd naar kamp Schoorl. Slechts één van hen zou de oorlog overleven.

Een onbekend gebleven Duitser maakte een reeks foto’s van de gebeurtenissen, die aan een rapport voor SS-leider Himmler – de opdrachtgever - werden toegevoegd. De Ordungspolizei bracht de negatieven naar fotohandel Lux in de Roelof Hartstraat. Daar maakte een personeelslid samen met zijn broer een set extra afdrukken, waardoor de foto’s bewaard zijn gebleven. De foto’s van deze opgepakte Joodse mannen behoren tot de meest iconische foto’s van de Tweede Wereldoorlog in Nederland en zijn internationaal, vergelijkbaar met de foto van het Joodse jongetje met opgeheven armen in het getto van Warschau. NIOD / Collectie Jon van der Maas 146 STAD IN OORLOG - De tragedie van Amsterdam < Jodenster Het bordje aan de deur laat echter Tegen inlevering van een textielpunt Mei 1942. Simon Peereboom en weten dat ‘Jodensterren’ uitverkocht en vier cent per stuk werden vanuit echtgenote Roosje Peereboom- zijn. De invoering van de Jodenster centrale uitgiftepunten de gele ster- Beesemer voor ‘Beis Jisroeil – vond plaats op 29 april 1942. Joden ren uit een grote rol met bedrukte Joodsch Ons Huis’ aan de Plantage waren nu duidelijk als zodanig her- stof geknipt. Parklaan 9. Duidelijk zichtbaar op de kenbaar. Er zaten drie dagen tussen Roosje Peereboom-Beesemer, van kleding: de Davidster met het woord de invoering van de maatregel en beroep naaister, werd op 28 januari ‘Jood’. In het gebouw van de Joodse de daadwerkelijke ingang op 3 mei. 1944 in Auschwitz vermoord. Simon liefdadigheidsvereniging vond de Verspreid over het land betrof het Peereboom overleefde de oorlog. uitgifte van Jodensterren plaats. 569.355 sterren: vier per persoon. BBWO2 / JHM

Joodse bruiloft 5 mei 1942. Twee dagen nadat de Jodenster is ingevoerd, vindt de bruiloft plaats van David van Beetz en Sara Caun. Niet alle Joodse gas- ten zijn al in het bezit van de gele David-ster. Het echtpaar zou de oorlog overleven. Joods Historisch Museum

STAD IN OORLOG - De tragedie van Amsterdam 147 192 STAD IN OORLOG - Verzet < Executie 12 maart 1945. Aan het Weteringplantsoen, op de plek waar even daarvoor dertig verzetsmensen zijn doodgeschoten, leggen onbekenden haastig een Nederlandse vlag neer. Als vergeldingsmaatregel voor de dodelijke aanslag op SS-Hauptscharführer Ernst Wehner werden die maandagmorgen Toteskandidate uit het nabijgelegen Huis van Bewaring aan de Wetering- schans gehaald. Aan elkaar geketend werden de mannen voor een met afval afgedekte schuilkelder opgesteld. Omstanders moesten de executie onder dwang van Duitse soldaten bijwonen. In groepen van tien kwamen de mannen tegenover het vuurpeloton te staan. De salvo’s waren tot ver in de omtrek te horen. Na de executie bleven de stoffelijke overschotten ter afschrikking vierentwintig uur liggen. NF, Cas Oorthuys

Tijdbom 30 maart 1945. Om half twaalf in de ochtend wordt in de De Lairessestraat ter hoogte van nummer 99 een Duitse legerauto met een tijdbom door het verzet opgeblazen. Een 49-jarige Amsterdammer rijdt er net op dat mo- ment met zijn fiets voorbij en raakt dodelijk gewond. Het slachtoffer wordt (rechtsboven op de foto) met een brancard weggedragen. BBW02 / NIOD, C.P.R. Holtzappfel

STAD IN OORLOG - Verzet 193 240 STAD IN OORLOG - Hongerwinter Normvervaging meeste bakkerijen de broodbezor- raden van leveranciers hadden Begin 1945. Amsterdamse politie- ging per handkar. Het gevaar van gemunt. De ‘normvervaging’ die zich agenten zijn te hulp geroepen om plundering was te groot en zelfs in deze fase van de bezetting voor- plundering van een groentekar te politiebewaking hielp niet tegen deed, is ook terug te zien in de grote voorkomen. Dergelijke incidenten een ‘verval’ van veelal wanhopige stijging van het aantal diefstallen en waren tijdens de Hongerwinter huisvrouwen. Maar er waren ook inbraken in levensmiddelenzaken in schering en inslag. In de eerste straatbendes die het ten behoeve het laatste oorlogsjaar. maanden van 1945 stopten de van de zwarte markt op de voor- NIOD, Kryn Taconis

< Bedrijvigheid Voor het verzet voerde hij ver- Met de camera losjes onder zijn Begin 1945. Op de Haarlemmerdijk, schillende opdrachten uit en werd jas verborgen, altijd dicht bij het op de hoek van de Binnen Dom- daarvoor opgepakt. Ondanks een onderwerp, maakte hij zijn indruk- mersstraat, is het een en al bedrij- ‘tuchthuisstraf’ van tien jaar werd wekkende foto’s. vigheid om houtblokjes uit het hij in 1944 vrijgelaten. Het weerhield MAI, Ad Windig plaveisel tussen de tramsporen te hem er niet van om zich al foto- halen. Dreiging van politieoptreden graferend door bezet Amsterdam lijkt er niet te zijn. De opnames zijn te begeven om de gevolgen van de gemaakt door fotograaf Ad Windig. Hongerwinter in beeld te brengen.

STAD IN OORLOG - Hongerwinter 241 Eindelijk › Triomftocht 8 mei 1945. Om half negen in de ochtend is het eindelijk zover. Eenheden 8 mei 1945. Onderdeel van het Eerste Canadese legerkorp was de Britse van de Eerste Canadese divisie bereiken via de Muiderstraatweg, komend 49e West Riding infanteriedivisie, beter bekend als de Polar Bears Division. vanuit Diemen en de Weesperzijde, de Berlagebrug. De Canadese hoofd- Ook zij namen deel aan de triomftocht door het bevrijde Amsterdam. Een macht bestaat uit lichte tanks, motorfietsen, tientallen vrachtauto’s en Britse Humber-Armund Car rijdt op de Middenweg in de Watergraafsmeer trucks met oplegger. De ingang tot de stad is één jubelende menigte vol op weg naar de binnenstad. Rechts het Rechthuis, dat tot 1921, toen de ge- fotografen en filmers. Kinderen zijn onderweg naar de hoofdstad al op de meente Watergraafsmeer op ging in Amsterdam, als zodanig dienst deed. voertuigen geklommen. Velen zullen hun voorbeeld volgen. BBWO2 / NIOD NIOD, Charles Breijer

264 STAD IN OORLOG - Bevrijding Vrij ! 8 mei 1945. Langs de Amstellaan (nu Vrijheidslaan) staan duizenden mensen om de bevrijders te verwelkomen. Het Vrije Volk schrijft in zijn avondeditie: ‘Vrouwen huilden, mannen, sidderend van overwel- digende emotie, maakten gebaren, onmachtig om dit grote diepe ge- voel te vertolken: Wij zijn vrij – vrij – vrij! De smaad is voorbij. Het leven belooft weer een blije toekomst, het brandend, verlangende uur der verlossing heeft geslagen. Deze Ca- nadese jongens zijn de verzichtba- ring van het vijf jaar zo gekoesterde bevrijdingsuur!’ NA / Fotocollectie Anefo

STAD IN OORLOG - Bevrijding 265 KAART 217 Kaart uit 1940, SAA, Collectie Atlas Kok De cijfers op de kaart verwijzen naar de paginanummers in het boek.

A = Mercatorplein, zie pagina 10, 222 en 232 B = Kinkerstraat, zie pagina 23, 40, 208 en 270 C = Amstelveenseweg, zie pagina 246, 262 en 263 D = Emmaplein, zie pagina 7, 200 en 201 E = De Lairessestraat, zie pagina 118, 180, 193 en 245 F = Olympiaplein, zie pagina 93, 155 en 170 G = Berlagebrug, zie pagina 27, 253, 257 en 264 H = Amstellaan (nu Vrijheidslaan), zie pagina 265 en 268 I = Daniël Willinkplein (nu Victorieplein), zie pagina 16, 166 en 167 J = Stadionplein, zie pagina 85 en 227 K = Olympisch Stadion, zie pagina 17, 49, 68, 95 en 99

216 278 223

149

71 17 224 280

186 ZIE

229 172 95 DETAILKAART

71 78 RECHTS A 279 176 206 18 207 274 65 276 B 271 270 44 163 179 231 92 225

247 162 209 189 161 71 160 120 53 175 279 265

165 C 285 254 C 194 44 12 C 290 39 246 50 239 117 246 277

60 52 294 76 F 218 25 G 96 188 H 213 151 148 I 86 199 169 J 212

302 STAD IN OORLOG - Kaart 244 L = Centraal Station, zie pagina 6, 13, 59, 87, 142, 125 281, 293 en 294 M = Dam, zie pagina 2, 4, 8, 41, 54, 82, 88, 89, 90, 91, 107, 109, 125, 272 en 297 240 N = Nieuwmarkt, zie pagina 123, 137, 144, 160, 170 en 196 61 O = Waterlooplein, zie pagina 131, 152 en 154 P = Rembrandtplein, zie pagina 33, 82 en 102

104 Q = Plantage Middenlaan, zie pagina 147, 150, 158, 159 en 171 255 R = Leidseplein, zie pagina 85, 108 en 220 S = Magere Brug, zie pagina 130, 141 en 296 164 115 L T = Leidsebosje, zie pagina 36 en 59 U = Amstelveld, zie pagina 114, 128 en 295 V = Rijksmuseum, zie pagina 14, 55 en 116 24 W = Weteringplantsoen, zie pagina 15, 192, 204 243 en 252 205 291 62 73 X = IJsclubterrein (nu Museumplein), zie pagina 34 22 59 31, 45, 47, 51, 56, 59, 293 en 288 20 107 66 Y = Nieuwe Amstelbrug, zie pagina 48 en 68

291

22 75 230 233 234 281 238 M 248 67 24 211 29 290 N 28 46 72 100 42 175 101 144 157 236 32 269 126 242 58 259 64 81 258 144 71 84 145 113 284 106 297 53 153 130 139 O 282

138 181 43 135 64 146 281 250 283 144 198 119 129 136 215 P 19 Q 74 110 214 45 287

38 132 R S 70

T 296 140 252 59 U 295

292 145

14 57 V

X 253

251 124 Y 53

184

285 202 STAD IN OORLOG - Kaart 303 DANK UITGAVE Bij de totstandkoming van dit boek zijn wij WBOOKS, Zwolle veel dank verschuldigd aan Eric Heijselaar, [email protected] Peter Kroesen, Erik Schmitz en Eric Slot, allen www.wbooks.com verbonden aan het Stadsarchief Amsterdam. i.s.m. COLOFON Zij waren een grote steun bij het archiefonder- NIOD instituut voor oorlogs-, holocaust en zoek. Daarnaast konden we bij het lokaliseren genocidestudies van veel van de in het boek opgenomen [email protected] foto’s onophoudelijk een beroep doen op hun www.niod.knaw.nl uitmuntende, gedetailleerde kennis van de geschiedenis van Amsterdam. TEKST EN SAMENSTELLING Jon van der Maas, ‘Amsterdam-WO2-kenner’ René Kok en Erik Somers bij uitstek, danken wij voor zijn adviezen en informatie. Dank komt Carolien Provaas toe VORMGEVING voor het ter beschikking stellen van foto’s uit Lori Lenssinck, Voorheen De Toekomst het Nederlands Fotomuseum. Een bijzonder woord van dank gaat voorts uit © 2017 WBOOKS / NIOD / DE AUTEURS naar onze NIOD-collega’s van het beeldarchief, Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uit- Maria Somers en Harco Gijsbers, voor hun gave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen onmisbare, uiteenlopende ondersteuning in in een geautomatiseerd gegevensbestand, of dit project. openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige Tot slot zijn wij stadsarchivaris Bert de Vries wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door en zijn collega’s Ludger Smit en Stefanie van fotokopieën, opnamen of op enige andere Odenhoven erkentelijk dat zij naar aanleiding wijze, zonder voorafgaande schriftelijke toe- van dit boek de tentoonstelling Stad in Oorlog stemming van de uitgever. De uitgever heeft in het Stadsarchief Amsterdam, in samenwer- ernaar gestreefd de rechten met betrekking tot king met het NIOD, mogelijk hebben gemaakt. de illustraties volgens de wettelijke bepalingen te regelen. Degenen die desondanks menen René Kok en Erik Somers zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden. Van wer- BBWO2 ken van beeldende kunstenaars aangesloten Foto’s over de Tweede Wereldoorlog zijn te bij een CISAC-organisatie is het auteursrecht vinden op www.beeldbankwo2.nl. In deze geregeld met Pictoright te Amsterdam. online database zijn behalve de foto’s van het © c/o Pictoright Amsterdam 2017. NIOD, ook de oorlogsfoto’s van dertig andere ISBN 978 94 625 8191 3 Nederlandse instellingen bijeengebracht. NUR 689, 693

BIJSCHRIFT FOTO-OMSLAG EERDER VERSCHENEN BIJ WBOOKS: Begin 1943. Een bloemenverkoper, een klant en Het Grote 40-45 Boek (978 94 625 8171 5) een Duitse officier op de brug over de Keizers- Het 40-45 Boek (978 90 400 8741 7) gracht in de Leidsestraat. De oorlog in kleur (978 94 6258005 3) NF/ Charles Breijer Arnhem 40-45 (978 94 625 8038 1) Delft 40-45 (978 94 625 8096 5) FOTO AUTEURS ACHTEROMSLAG: Den Haag 40-45 (978 94 625 8070 1) Yoeri Somers, Stuurman Producties Dordrecht 40-45 (978 94 625 8037 4) (www.stuurmanproducties.nl) Drenthe 40-45 (978 94 625 8049 7) Groningen 40-45 (978 94 625 8081 7) – 2e druk AFKORTINGEN BRONVERMELDING: Kennemerland 40-45 (978 94 625 8144 9) Anefo Algemeen Nederlandsch Fotobureau Leeuwarden 40-45 (978 94 625 8065 7) ANP Algemeen Nederlands Persbureau Leiden 40-45 (978 94 625 8068 8) BBWO2 BBWO2 Noord-Brabant 40-45 (978 94 625 8035 0) MAI Maria Austria Instituut Rivierenland 40-45 (978 94 625 812 7) NA Nationaal Archief Rotterdam 40-45 (978 94 625 8001 5) - uitverk. NF Nederlands Fotomuseum Twente 40-45 (978 94 625 8075 6) NIOD NIOD Instituut voor oorlogs- Utrecht 40-45 (978 94 625 8066 4) holocaust en genocidestudies Zeeland 40-45 (978 94 625 8050 3) SAA Stadsarchief Amsterdam Zwolle 40-45 (978 94 625 8036 7)

OVER DE AUTEURS René Kok en Erik Somers zijn historici, auteurs van een groot aantal uitgaven over de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog en foto- historische publicaties. Beiden zijn verbonden aan het NIOD.

STAD IN OORLOG

FOTOGESCHIEDENIS VAN AMSTERDAM IN BEZETTINGSTIJD

Amsterdam 1940-1945

René Kok en Erik Somers zijn historici, in foto’s auteurs en samenstellers van een groot aantal uitgaven over de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog en fotohistori- sche publicaties.

RENÉ KOK EN ERIK SOMERS