PIETER CALJÉ Onderwijs in het tijdperk van de natiestaat

Onderwijs in de Franse tijd mede omdat men er bij de lokale bevolking in de Zui- Vóór  had het Middenmaasgebied een delijke Nederlanden te weinig draagvlak voor zag, amalgaam aan invloeden op onderwijsgebied onder- werd dit gebied, inclusief de Staatse gebieden langs de gaan, vanuit regimes die allemaal op gespannen voet Maas, in  geannexeerd. stonden met het traditionalistische katholicisme dat De idealen van de revolutie hadden grote ge- daar heerste. Maar of het nu de protestantse Repu- volgen voor het onderwijs. Al meteen in  had het bliek of de verlichte vorsten van Oostenrijk, Pruisen nieuwe regime in eigen huis de kerkelijke bezittingen of Luik betrof, veel resultaat hadden hun onderwijsin- onteigend en werden de tienden en andere fundaties spanningen in deze streken niet gehad. Er was in de afgeschaft, waarmee grote delen van het onderwijs tot arme en statische samenleving te weinig werkelijke dan toe bekostigd werden. In  waren de religieuze behoefte aan onderwijs en de staatsmacht van al die ordes ontbonden, in  ook de onderwijscongrega- regimes was simpelweg niet effectief genoeg geweest ties. Het onderwijs, dat voor een zeer belangrijk deel om hun verlichte plannen in de voor hen relatief peri- in handen van de katholieke kerk was geweest, stortte fere gebieden van Limburg te kunnen doorzetten. Wij hierdoor grotendeels in. verkijken ons wel eens op termen als absolutisme en De Britse sociologe Margareth Archer heeft in verlicht despotisme: in feite waren dit betrekkelijk haar boek Social origins of educational systems gepro- zwakke staatsvormen, die nauwelijks grote maat- beerd vanuit macro-sociologische optiek greep te krij- schappelijke veranderingen konden bewerkstelligen. gen op de ontwikkeling van onderwijsstelsels in Euro- Na de slag bij Fleurus en de val van Maas- pa. Zij onderscheidt allereerst een mono-integratieve tricht in  kregen de Fransen voorlopig de over- fase, waarbij het onderwijs in handen is van één insti- hand in de Zuidelijke Nederlanden, het Midden- tuut, meestal de kerk. Op deze stelling kan overigens maasgebied en het aangrenzende Rijnland. Met hun wel wat afgedongen worden, omdat vooral de stedelij- legers kwam een ogenschijnlijk formidabel étatistisch ke overheden wel degelijk een bestuurlijke rol vervul- regime mee, dat steunde op een revolutionaire ideolo- den. Maar zeker is het, dat de kerk een dominante rol gie die staat en natie als één beschouwde en dat een in het onderwijs in de premoderne tijd speelde. Dit einde wilde maken aan alle vormen van traditionalis- semi-monopolie kan op twee manieren uitgedaagd me die met het Ancien Régime geassocieerd werden, worden: door belangengroepen die politieke macht de invloed van de religieuze ordes in de samenleving hebben en de staatsmacht gebruiken om het oude stel- voorop. Die idealen moesten worden geëxporteerd; sel te vervangen door een nieuw (restrictieve strategie).

3.2.8_Caljé.indd 323 22-01-15 16:43 324 Limburg. Een geschiedenis Deel 3_vanaf 1800

Deze strategie begint altijd met een destructieve fase, Het volksonderwijs in de Franse tijd waarbij scholen van het oude regime gesloten worden In deze omstandigheden werd de Franse onder- en het personeel ontslagen. Daarna volgt een proces wijswetgeving op  januari  in het nieuw ge- van vervanging van bovenaf. Als de belangengroepen vormde departement van de Nedermaas van kracht die de monopolist willen uitdagen, evenwel geen poli- verklaard. Als het hierbij gebleven was, zou het wel- tieke macht hebben, nemen zij volgens Archer hun licht mogelijk zijn geweest op basis van de Franse wet- toevlucht tot het aanbieden van een concurrerend on- geving in Limburg een redelijk functionerend, zij het derwijsstelsel, dat naast het traditionele stelsel functio- weinig vernieuwend onderwijsstelsel op te zetten. neert (substitutiestrategie). De Franse politiek ten Maar al gauw keerde het tij in Frankrijk weer. De opzichte van de katholieke kerk is een duidelijk voor- priesters die de eed van trouw aan de Republiek wei- beeld van een aanval op de mono-integratieve fase gerden te tekenen, keerden zich fel tegen de nieuwe vanuit een restrictieve strategie, die begint met een verlichte schoolboeken. De eerste verkiezingen had- daad van destructie. Maar tot de machtsgreep van Na- den vervolgens een royalistische meerderheid opgele- poleon slaagden de Franse revolutionairen er niet in verd. De regicides, degenen die in  voor de dood tot vervanging van het vernietigde oude onderwijs- van de koning hadden gestemd, vreesden dat het nu stelsel te komen. voor hen bijltjesdag zou worden. Dit mondde op  Gebrek aan geld en mankracht vormt een deel september  uit in de coup van de Fructidor, toen van de verklaring voor de mislukking van de Franse de machthebbers in het Directoire, allen ‘konings- onderwijspolitiek in eigen land; Ubachs heeft mooi moordenaars’, met behulp van het leger de net verko- laten zien, dat die revolutionaire onderwijspolitiek te- zen Conventie onderdrukten en een sterk antikleri- vens inconsistent en ambigu was. De revolutie had, kale koers gingen varen. Réfractaire priesters (de ten eerste, aanvankelijk grote waarde gehecht aan een priesters die weigerden de eed af te leggen) konden uitgebreid netwerk van door de staat gefinancierde en naar Cayenne verbannen worden en het Directoire gecontroleerde volksscholen. Deze moesten de leerlin- verscherpte het toezicht op de vrije (volks)scholen, gen door middel van een uitgebreid vakkenpakket waardoor de vrijheid van onderwijs weer werd zonder kosten Verlichting en republikeinse en maat- ingeperkt. Er moest door de gemeentelijke autoritei- schappelijke deugden bijbrengen en goed Frans leren ten op worden toegezien, dat ook in de vrije scholen spreken. Men zag één school per duizend inwoners de juiste republikeinse schoolboeken werden gebruikt voor zich, met onderwijzers die zorgvuldig door een en dat de revolutionaire wetten werden gerespecteerd. jury d’instruction op kwaliteit en republikeinse geest De schoolmeesters moesten ook de eed van haat je- waren geselecteerd. Maar eerder had de revolutie on- gens het koningschap afleggen. der invloed van Condorcet het principe van vrijheid [] Nicolas markies de van onderwijs omhelsd, om het gevaar van totali- Condorcet (-) wist tarisme, inherent aan de revolutie, tegen te gaan. [] de vrijheid van onderwijs Iedereen had het recht een school te stichten, mits die door te zetten, waardoor de niet inging tegen de republikeinse geest. Daarmee was Franse revolutie nooit echt het staatsmonopolie op onderwijs al in de kiem ge- greep op het onderwijs kon broken. Ten tweede was na de coup van de ermidor krijgen. http://republicofletters. in  het revolutionaire elan wat uitgedoofd. De stanford.edu. bourgeoisie kwam nu aan de macht en die toonde meer belangstelling voor het middelbaar onderwijs dan voor de volksscholen. Men stelde zich nu tevre- den met één openbare lagere school per kanton en het vakkenpakket werd beperkt tot lezen, schrijven, reke- nen en de republikeinse moraal. Voor maximaal  procent van de leerlingen zou het onderwijs nog gratis zijn. De uitvoering werd van de nationale overheid weer in handen gelegd van de municipaliteiten (ge- meenten). Van salariëring van de onderwijzers door de staat kon geen sprake meer zijn. In  werd het ook de geestelijkheid weer toegestaan scholen te ope- nen. Wat onderwijs betreft, leek men terug bij af.

3.2.8_Caljé.indd 324 22-01-15 16:43 325 Cultuur en religie Onderwijs in het tijdperk van de natiestaat _Pieter Caljé

De nieuwe, antiklerikale koers zette de onder- als een waardevol en legitiem instituut erkend, maar wijshervormingen in het departement Nedermaas moest zich wel een aanzienlijke mate van staatscon- meteen onder zware druk. De rapporten die departe- trole laten welgevallen. Ook het publieke onderwijs mentscommissaris Nicolas Girard (-) aanvan- verloor zijn antiklerikale missie en zelfs werd het on- kelijk elke tien dagen, later elke maand op basis van derwijscongregaties weer toegestaan onderwijs te ge- de gegevens van de kantoncommissarissen naar het ven. In Nedermaas werden overigens geen initiatieven ministerie diende te sturen, getuigen van de wanhoop in deze richting genomen. Maar het openbare onder- over het nieuwe openbare staatsonderwijs, dat het wijs kwam nu wel degelijk van de grond. In  be- oude moest vervangen. Het lukte nog wel de jury stonden in Maastricht twee stadsscholen met door het d’ instruction te formeren, maar geschikte kandidaten gemeentebestuur bezoldigde onderwijzers, die gratis om voor de positie van onderwijzer examen af te leg- armenonderwijs gaven. In  wilde men dat aantal gen bleken nauwelijks te vinden. En Girard twijfelde verdubbelen tot vier, maar de gemeente Maastricht of de gekozenen wel leerlingen zouden krijgen, omdat had daar niet meer geld voor over. Daarnaast was er de publieke scholen volgens de ouders een ‘morale nog steeds particulier onderwijs in de hoofdstad: in d’enfer’ zouden uitdragen, gehecht als zij waren aan  zeven scholen plus een aantal bijschooltjes, in de geestelijken van allerlei pluimage die hun leven al-  zelfs twintig. De kwaliteit ervan was evenwel niet tijd omringd hadden. beter dan tijdens het Ancien Régime. In Maastricht Bij de afsluiting van de rapporten in  moest gaf niemand rekenen, aardrijkskunde of natuurkunde; Girards opvolger ingenieur François Alexandre Caven- in de meeste scholen beperkte men zich tot leesonder- ne (-) mismoedig concluderen dat de toestand wijs in Nederlands en Frans. Wel werd in de oude van het publieke onderwijs nul was. De antiklerikale traditie, die geen onderscheid tussen primair en se- wetgeving trof ook het particuliere, vrije onderwijs. De condair onderwijs maakte, door vier schoolhouders Maastrichtse commissie van toezicht stelde vast dat er ook Latijn gegeven. De vrijheid van onderwijs had in die stad in strijd met de wet nog hetzelfde onderwijs- een zeer divers palet aan onderwijsvormen mogelijk materiaal als vóór  werd gebruikt. Maar de com- gemaakt, waartoe ook de reizende schrijfmeesters be- missie was hierover mild, gezien het gebrek aan een al- hoorden die in  door Nedermaas trokken. ternatief. De eed van haat was een serieuzer punt. On- Ook op het platteland is deze opbloei van het derwijzers die de eed aflegden, verloren hun leerlingen, onderwijs, net als in het Bataafse Brabant overigens, maar desondanks sloot Girard op  juli  de scholen na  waar te nemen, waarbij het opvalt dat het her- van hen die de eed weigerden. Illegaal ging het onder- stel in het arrondissement Maastricht en Roermond wijs zo goed en zo kwaad als het ging verder. Ook op groter was dan in het arrondissement Hasselt, waar de het platteland kreeg het onderwijs een flinke klap van ontwikkelingen stagneerden. In het kanton Bree (ar- de nieuwe wetgeving. In Bilzen was er in  geen on- rondissement Roermond) waren opnieuw acht scho- derwijs meer, waarop de jeugd zich op straat in losban- len met in totaal  leerlingen, in Bilzen (arrondis- dig gedrag verloor. In Valkenburg was sinds  nau- sement Maastricht) werden na  twee particuliere welijks of geen onderwijs meer genoten. In het kanton schoolmeesters geteld met  leerlingen, terwijl in Millen waren vóór de komst van de Fransen nog acht Genk en Hoeselt weer particulier onderwijs werd ge- scholen geweest, in  was er nog maar één, namelijk geven voor respectievelijk  en  leerlingen. Ook die van Sint-Pieter, waar een oude heremiet kinderen kwamen nu de kapelaans en kosters weer terug als on- van vijf tot acht jaar lezen en schrijven leerde. Ubachs derwijsgevenden. Bilzen opteerde zelfs voor een open- heeft zich in een debat met Tagage gekeerd tegen het bare school met twee schoolmeesters, waarvan het er idee dat het onderwijs in de Franse tijd slechter zou zijn één kreeg. Uiteindelijk zou hier een priester als geworden, vanuit de optiek dat het vóór  ook al schoolmeester worden benoemd, die in een voorma- slecht was geweest en er dus feitelijk niets veranderde. lige paardenstal van vochtige mergelsteen tevens ele- Maar rond  schijnt de kwaliteit van het onderwijs mentair Latijn zou geven. Ook in Zutendaal kwam toch wel degelijk achteruit te zijn gegaan. Dit bleek een gemeenteschool en wel onder leiding van een kos- overigens ook in het Bataafse Brabant het geval te zijn. ter. Voor een benoeming aan de openbare school eiste Wellicht waren eerder de chaotische omstandigheden de prefectuur in alle gevallen bekwaamheid in het dan het antiklerikalisme hiervan de oorzaak. Frans, maar daar kon niet altijd aan worden voldaan. De verhouding tussen kerk en staat, en daar- In  was er tenslotte ook weer onderwijs in Hees mee die tussen overheid en burgers, verbeterde in de en Veldwezelt, wat niet gezegd kan worden voor de geannexeerde gebieden aanzienlijk na het Concordaat overgrote meerderheid van de plaatsen in het kanton. dat Napoleon in  sloot met de paus. De kerk werd In Millen groeide het aantal scholen weer tot zes.

3.2.8_Caljé.indd 325 22-01-15 16:43 326 Limburg. Een geschiedenis Deel 3_vanaf 1800

Het onderwijs herstelde zich onder Napoleon van de De Luikse en Brabantse bisschoppen stelden de kei- klap van de revolutie. In de organisatie en kwaliteit zerlijke catechismus wijselijk niet verplicht. Het ervan lijkt echter weinig te zijn verbeterd. Het onder- machtswoord van de keizer bleek, in de korte tijd die wijs beperkte zich meestal tot lezen en schrijven, soms hem restte, niet genoeg om daadwerkelijke verande- rekenen en heel soms Frans. ringen te bewerkstelligen. In  zou Napoleon de touwtjes strakker aan- trekken. Hij ontwierp een nieuwe, keizerlijke catechis- Het middelbaar onderwijs in de Franse tijd mus, die de aloude Mechelse moest vervangen en die Veel dramatischer nog was de destructie van het op de scholen onderwezen moest worden. Hierin wa- middelbaar onderwijs in Nedermaas. Dit was immers ren de punten trouw en legerdienst aan de keizer opge- in veel sterkere mate van fundaties en van de activitei- nomen en werd ontrouw als een overtreding van de ten van de geestelijke ordes afhankelijk dan het pri- goddelijke orde beschouwd, die tot eeuwige vervloe- maire onderwijs en vergde meer overhead om goed te king zou leiden. [] Daarnaast werd het hele onderwijs- kunnen functioneren. Na  bleef van het uitgebrei- systeem, van primair onderwijs tot universitair onder- de netwerk, beschreven in deel twee van Limburg. wijs, gecentraliseerd onder de paraplu van de Keizerlijke Een geschiedenis, vrijwel geen school over. Uiteindelijk Universiteit. Dit organisme kwam onder leiding van resteerden alleen in Maastricht, Roermond en Venlo een grootmeester te staan, die toestemming voor alle een middelbare school. Maar in tegenstelling tot het vormen van onderwijs moest geven, zelfs voor muziek- primaire onderwijs, wisten de Fransen op het terrein [] In de keizerlijke onderwijs. In  werd dit idee geëffectueerd. Voor van het middelbare onderwijs wel met een vernieuwing catechismus wordt de gelovigen het departement Nedermaas was het de Luikse acade- te komen die het oude systeem moest vervangen. De voorgehouden dat zij in het mie waaraan de grootmeester de afhandeling van zaken bourgeoisie, in  aan de macht gekomen, interes- bijzonder keizer Napoleon I delegeerde. Het is niet zo duidelijk of deze construc- seerde zich wel degelijk voor het middelbare onderwijs, liefde, respect, gehoorzaam- ties erg betekenisvol geweest zijn. De keizerlijke cate- waar kun kinderen tenslotte gebruik van moesten ma- heid, trouw, militaire dienst en chismus was wel enthousiast ontvangen door de con- ken. Dat onderwijs moest wel radicaal verschillen van verplichte bijdragen ter behoud cordataire bisschop van Aken, Marc-Antoine Berdolet het obsolete Latijnse onderwijs; al in de achttiende eeuw en verdediging van het rijk en (-), onder wie ook de voormalige Gulikse ge- was dat in een crisis terechtgekomen, omdat zij hun kin- zijn troon verschuldigd zijn; bieden rond Sittard, alsmede Horst in Noord-Limburg deren daar niet meer heen wilden sturen. Op initiatief ook dient men hevig te bidden vielen. Hij had het werkstuk in het Vlaams en Duits van onderwijshervormer Joseph Lakanal [] nam de voor zijn heil en het geestelijke laten vertalen, maar of er veel gebruik van gemaakt is, Conventie op  februari  de Wet op de Centrale en aardse welzijn van de Staat. blijft de vraag. Openlijk verzet ertegen is wel bekend Scholen aan, die naar een idee van Condorcet een Deze passage zette veel kwaad uit Krefeld, Kleef en Schaephuizen, maar niet uit schooltype moest scheppen dat de leerlingen voor de pu- bloed. http://books.google.nl. de huidige Limburgse gebieden van zijn diocees. blieke functies en die in de industrie zou voorbereiden.

[] Joseph Lakanal (-). Uit: Album du centenaire (Parijs ).

3.2.8_Caljé.indd 326 22-01-15 16:43 327 Cultuur en religie Onderwijs in het tijdperk van de natiestaat _Pieter Caljé

[] De École Centrale in De school zou maar liefst veertien vakken moeten tel- trale School was werkelijk een vernieuwing, die aan- Maastricht werd ondergebracht len: wiskunde, natuur- en scheikunde, natuurlijke sloot bij de Realschule, die in de achttiende eeuw in in het voormalige dominicanen- historie, landbouw en handel, methoden der weten- Duitsland was opgekomen, en die preludeerde op de klooster, op deze ingekleurde schappen, politieke economie en staatsinrichting, filo- in Nederland na  zo succesvolle HBS. pentekening () van Philippe sofische geschiedenis der volken, hygiëne, kunstnij- Tot zijn grote opluchting kon Girard melden van Gulpen in de twee vleugels verheid, grammatica, schone letteren, oude talen, le- dat, in tegenstelling tot het primaire onderwijs, de aan de linker hof. Op deze plek vende talen en tekenen. De lessen in de oude talen centrale school wel meteen vorm begon te krijgen. zouden daarna achtereenvol- zouden niet primair op filologie en taalverwerving Men had min of meer bekwame leraren weten te vin- gens ook de École Secondaire, gericht moeten zijn, maar, op basis van vertalingen, den, al was hun civisme niet erg geprononceerd en al het Collège, het Athenaeum, op de kennis van de antieke cultuur. Staatsinrichting hadden sommigen wat langer in de schoolbanken het Stedelijk Gymnasium en was bedoeld om de leerlingen republikeinse waarden moeten zitten. Maar onder hen was ook de befaamde de Gemeentelijke HBS worden bij te brengen. Zo’n school moest er komen voor elke Jan Pieter Minckelers, die grote triomfen had gevierd gehuisvest. RHCL, Maastricht. . inwoners, wat inhield dat voor Nedermaas als hoogleraar aan de Leuvense universiteit en daar als één school in de departementshoofdstad Maastricht gevolg van zijn verlichte en pro-Oostenrijkse houding voldoende zou zijn. Dit radicaal vernieuwende plan ontslag had moeten nemen. In  kon de Maas- werd in de uitwerking tot iets realistischer proporties trichtse centrale school van start gaan. [] teruggebracht. Er kwamen, zo besloot men op  ok- Het grootse plan werd evenwel een grandioze tober , drie leeftijdsgebonden secties: voor leerlin- mislukking. De school trok maar weinig leerlingen – gen van  tot  jaar met de vakken tekenen, natuur- maximaal  – terwijl die bedoeld was voor het hele lijke historie, oude talen en moderne talen; voor leer- departement, dat vóór de inval van de Fransen zo’n lingen van  tot  jaar met wiskunde, natuurkunde  leerlingen in de colleges had geteld. De nieuw- en scheikunde, en voor leerlingen ouder dan  jaar lichterij werd door de bewoners blijkbaar niet erg ver- met grammatica, schone letteren, geschiedenis en trouwd en bovendien was er geen pensionaat, waar- staatsinrichting. Een vast programma kwam er echter door de school slecht bereikbaar was voor leerlingen niet. De leerlingen moesten vrijelijk kunnen kiezen van buiten Maastricht. Erger nog was dat het onder- tussen de cursussen die werden aangeboden en des- wijssysteem veel te hoog gegrepen bleek voor de leer- noods ook cursussen uit een andere sectie kunnen lingen. De inhoud van de vakken sloot niet aan bij volgen. Het wetenschappelijk karakter van de school hun vooropleiding en de wisselingen van cursussen werd ondersteund door een uitgebreide bibliotheek werkte verwarrend. De meeste leerlingen bleven maar en natuurkundige kabinetten. Het idee van de Cen- één jaar. Ook beantwoordde de Maastrichtse school

3.2.8_Caljé.indd 327 22-01-15 16:43 328 Limburg. Een geschiedenis Deel 3_vanaf 1800

wat de inhoud van de vakken betreft, niet aan de be- gehad heeft, is echter twijfelachtig. Ook in Maastricht doeling van de wet. Staatsinrichting werd niet gege- zien we particulier Latijns onderwijs opkomen. De ven, omdat er geen leerlingen naar toe kwamen; daar- voormalige rector van de gereformeerde Latijnse door kwam er van het aankweken van een republi- school Endtz was een particuliere school begonnen keinse geest niet veel terecht. De oude talen werden die kennelijk zo goed liep, dat hij een aanbod om aan op de ouderwetse manier gegeven, dus als taalverwer- de École Secondaire te komen doceren afwees. ving. Al op  januari  moest de nieuwe departe- In het vorige deel hebben we gezien hoe langs mentscommissaris Cavenne constateren dat de Sen- de grens met Brabant in Limburg een groot aantal in- trale School duur en niet nuttig was. Tot dat inzicht stellingen voor middelbaar onderwijs kon ontstaan, was men ook in Frankrijk gekomen. In  besloot omdat Limburg frontier-gebied was. De intolerantie Napoleon de Centrale School door Lycea te vervan- jegens katholiek onderwijs in het door de gereformeer- gen, waarvan er veel minder zouden komen. Luik, de Staten-Generaal gedomineerde generaliteitsland niet Maastricht zou zo’n Lyceum krijgen. In de klei- Brabant stimuleerde de groei van katholiek middel- nere plaatsen zouden de zogenaamde Écoles Secondaires baar onderwijs in Noord-Limburg, dat maar zeer be- met internaat komen, die beter op het primaire on- perkt Staats was. Na de inval van de Fransen en het derwijs aansloten. De vakken bleven beperkt tot ontstaan van de Bataafse Republiek waren de rollen Frans, Latijn en de eerste beginselen van aardrijks- omgedraaid. Nu was Brabant, als onderdeel van de re- kunde, geschiedenis en wiskunde. Het zwaartepunt ligieus tolerante Bataafse Republiek, de plaats waar kwam weer op het Latijn te liggen. Vergeleken met de katholieke Latijnse scholen konden ontstaan en was traditionele Latijnse scholen was de École Secondaire juist het door de antiklerikale Fransen geannexeerde echter veelzijdig en nog steeds een vernieuwing, maar Limburg de regio waar zij verdwenen. Dit gold ook nu één die wel bij de wensen van de bourgeoisie aan- voor het Kempenland, waar de Latijnse scholen van sloot. Maastricht, maar ook Roermond, Venlo, Has- Geel, Mol, Turnhout en Meerhout in  hun poor- selt en Sint-Truiden kregen uiteindelijk een dergelijke ten sloten. Om dit op te vangen ontstonden nu in Bra- school. In Maastricht waren er in  al  leerlin- bant nieuwe Latijnse scholen in Bergen op Zoom, gen, in Venlo  en in Roermond . De voertaal was Eindhoven, Helmond, Oosterhout en Grave, naast de er Frans. Het effect van deze school moet niet onder- al bestaande van Breda, ’s-Hertogenbosch, Uden, Box- schat worden. Hij kweekte een francofiele generatie, meer, Heeswijk, Gemert, Ravenstein en Megen. Ter- die in  niet zelden voor België zou kiezen en – wijl de middelbare schooldichtheid in Limburg dras- voor zover zij bleef – tot de kern van het latere Lim- tisch daalde, nam die in het naburige Noord-Brabant burgse liberalisme zou gaan behoren. juist sterk toe. Het onderwijs in al die nieuwe, maar Nu was het ook weer niet zo, dat er buiten deze kleine Brabantse Latijnse scholen was evenwel nog door de Fransen opgezette scholen in het geheel geen sterk op de leest van het zestiende-eeuwse humanisme ander middelbaar onderwijs was. Door de vrijheid geschoeid, met schoolboeken die uit diezelfde zestien- van onderwijs was het voortbestaan van particuliere de eeuw dateerden en met memoriseren als voornaam- scholen niet onmogelijk en soms kon daarnaast een ste leermethode. De nadruk op eloquentia was mis- school in de clandestiniteit voortbestaan. Hoe dat schien het enige sterke punt van deze scholen dat men ging, zien we bijvoorbeeld in Weert. Daar was tot zou kunnen noemen.  een traditionele Latijnse school van de reguliere kanunniken geweest, met in   leerlingen. Daar- Hoger onderwijs in de Franse tijd naast was er de goedkope particuliere Latijnse kost- Ook het hoger onderwijs lijkt niet erg gefloreerd school van Jean van Dijck, die aanvankelijk na  te hebben. In  werd de voor Limburg zo belang- wel open bleef. Daarvan daalde het leerlingenaantal rijke universiteit van Leuven opgeheven; pas in  snel van  in  naar  in  en  in . Veel zou er weer een vorm van hoger onderwijs in de Zuide- leerlingen van de Latijnse scholen beoogden vanouds lijke Nederlanden tot stand komen, toen er in Brussel priester te worden, een beroepskeuze die door de anti- naar Napoleontisch model drie losse faculteiten wer- klerikale maatregelen van de Fransen onaantrekkelijk den opgericht: rechten, letteren en natuurwetenschap- was geworden. Maar misschien werd Van Dijck clan- pen.  Het bezoek aan Noord-Nederlandse universitei- destiene concurrentie aangedaan. Onder de naam ‘on- ten nam hierdoor niet toe. Integendeel: treffen we in de derwijsgesticht’ lijkt er namelijk ook op het priester- tweede helft van de achttiende eeuw gemiddeld nog schap voorbereidend privé-onderwijs in Latijn en , studenten per jaar uit Limburg aan in de pro- theologie te hebben plaatsgevonden, mogelijk door de motieregisters van Noord-Nederlandse universitei- réfractaire kapelaan Princen. Of hij veel leerlingen ten, tussen  en  daalde dat tot , per jaar.

3.2.8_Caljé.indd 328 22-01-15 16:43 329 Cultuur en religie Onderwijs in het tijdperk van de natiestaat _Pieter Caljé

De promoties in de medicijnen bleven er wel op peil Dat deed ook de pastoor van Huisseling, Wil- en namen zelfs toe, maar die in de rechten zakten dra- helmus Walterus Ruys (-), die, door geldge- matisch in tot  procent van het aantal vóór . Of brek gedreven, rond  een goedkope theologische de Limburgse studenten nu naar Frankrijk gingen, opleiding voor priesters was begonnen in zijn dorp in weten we niet. Het is gezien de francofiele impulsen het Land van Ravenstein. [] Megen en Ravenstein vanuit de École Secondaire én het feit dat het om behoorden kerkelijk onder het oude bisdom Luik en rechtenstudenten lijkt te gaan, zeker niet onmogelijk. bleven dat ook toen het prinsbisdom was opgeheven. De rechtenstudie was in Frankrijk veel goedkoper dan De laatste prins-bisschop Franciscus Antonius de de medicijnenstudie; daarnaast was, vanuit het per- Méan (-) bleef er tot zijn dood administrator spectief van de geannexeerde gebieden bezien, studie apostolicus. De opleiding telde op zijn hoogtepunt  van het recht in Frankrijk zinvoller dan aan de Noord- studenten, die bij boeren waren ingekwartierd. Voor Nederlandse universiteiten. de vervulling van de bedieningen van de Noord-Lim- De tolerantie in de Bataafse Republiek voor het burgse parochies heeft deze opleiding zeker een rol katholicisme werkte weer wel goed voor het Roer- gespeeld. Na de dood van Ruys werd de opleiding mondse grootseminarie. Dat was in  opgeheven, naar Uden verplaatst, totdat in  Megen en Raven- toen de Fransen ook van de op het seminarie doce- stein bij het bisdom Den Bosch werden gevoegd. rende geestelijken de eed van haat jegens het koning- Het probleem van de priesteropleiding werd schap eisten. De laatste regent, Benedictus Huntjens gemakkelijker via dergelijke privé-initiatieven tot een (-), had in reactie daarop het seminarie naar oplossing gebracht dan via de officiële institutionele het Gelderse Nijmegen verplaatst. [] Daar huisde hij kanalen van het bisdom. Ook de concordataire bis- tot zijn dood in  in armoedige omstandigheden in schoppen van Aken en Luik maakten zich natuurlijk een kleine woning, waarin hij woonde en zijn lessen grote zorgen over het gebrek aan mogelijkheden om gaf, tot  ondersteund door één assistent. Hier wist nieuwe priesters op te leiden, nu de fundaties onder hij toch nog  seminaristen aan te trekken, maar het de oude seminaries waren weggevallen. Berdolet rekruteringsgebied bleef beperkt tot Noord-Limburg, deed in  het oude Keulse seminarie herleven, het noordoosten van Brabant en het Rijk van Nijme- maar zonder dat daar geld voor was. Dit werd vrijwel gen. Dit geeft al aan dat het niet eenvoudig was om in uitsluitend bezocht vanuit de departementen van de deze periode theologie te gaan studeren. Ook kreeg Roer en Rijn-Moezel. Bisschop Jean-Evangéliste hij het noviciaat van de dominicanen onder zijn hoe- Zaepffel (-) in Luik had in  wel gedaan de. Gebruik makend van de staatkundige verhou- gekregen dat de fundaties daar hersteld werden, zodat dingen had Huntjens een creatieve oplossing gevon- hij een bekostigd seminarie kon openen; dit zou er den voor een nijpend probleem. uiteindelijk door praktische problemen en ambtelijke

[] De dominicaan Benedictus Huntjens, regent van het Roermondse grootseminarie, week, na het opheffen ervan in , uit naar Nijmegen en zette daar de theologieopleiding voort. RHCL, Maastricht.

[] Wilhelmus Walterus Ruys (-), pastoor van Huisseling in het land van Ravenstein, begon uit geldgebrek een theologie- opleiding in een tijd dat grootseminaries verboden waren. Parochiearchief Huisseling.

3.2.8_Caljé.indd 329 22-01-15 16:43 330 Limburg. Een geschiedenis Deel 3_vanaf 1800

tegenwerking toch niet komen. Hier moesten de aan- wijs zelf. Het was in zijn antiklerikalisme ook te des- staande priesters zich met privé-onderwijs van pas- potisch. Het wilde te zeer van bovenaf allerlei veran- toors of oud-hoogleraren van het grootseminarie be- deringen in praktijken en waarden realiseren, zonder helpen. Dat vond overigens maar zeer beperkt in Ne- dat daar medewerking van de bevolking voor was. In dermaas plaats. de negentiende eeuw lukte het de staat veel beter ver- anderingen door te voeren. Dit was mogelijk dankzij De effecten van de Franse tijd op onderwijsgebied samenwerking tussen de overheid en een levendige Het Franse bewind was in de bezette gebieden civil society van allerlei particulieren en instellingen die in zekere zin een voortzetting van het Jozefinisme, zich bezighielden met het algemeen belang, in het bij- maar dan radicaler. Ook hier waren centralisatie, zonder het onderwijs. Die ontbrak in Nedermaas in Verlichting en rationalisatie de kernthema’s van het de Franse tijd ten enenmale, in tegenstelling tot het bewind. Maar in zijn onderwijspolitiek was het nau- noorden, waar men niet ten onrechte van de Bataafs- welijks succesvoller. De toestand van het primaire on- Franse periode spreekt. Er was daar al decennialang derwijs was in  zeker niet beter dan in . Het is een discussie over het volksonderwijs gevoerd. Door op zijn best onzeker of het netwerk van scholen zich het ontbreken daarvan in Limburg miste het regime in  hersteld had van de klappen die het in de peri- hier de legitimiteit en participatie die de onderwijs- ode - had gekregen. Van inhoudelijke ver- hervormingen effectiever hadden kunnen maken. nieuwing was geen sprake geweest. In feite had het Opvallend is het verschil met de juridische hervor- Franse regime niet anders tegen het primaire onder- mingen van de Fransen, die blijvend succes hadden. wijs aangekeken dan de katholieke kerk vóór . De Franse tijd had wel gevolgen voor de geo- Waar het de katholieke kerk eigenlijk alleen ging om grafische oriëntatie van Nedermaas. In de achttiende socialisatie in de katholieke waarden, ging het de eeuw was het gebied geleidelijk meer verbonden ge- Fransen om socialisatie in de republikeinse waarden. raakt met het noorden. Die institutionele band viel De controleurs van de municipaliteit letten vooral nu grotendeels weg. De geschiedenis van de Bataafse hierop, wanneer zij de scholen moesten bezoeken. In- Republiek heeft in deze periode nauwelijks enige be- houdelijke vernieuwing vond niet plaats. Wel deed tekenis voor Nedermaas, merkten Ubachs en Evers al een nieuw concept zijn intrede, dat van de jury d’ in- op en dat geldt ook voor het onderwijs. De belang- struction, die over de kwaliteit van het onderwijs rijke onderwijswetgeving van Van der Palm van , diende te waken. Dat zou later van betekenis worden. die het klassikale onderwijs en een landelijke school- Wat het middelbaar onderwijs betreft, was de inspectie introduceerde, ging voorlopig aan Neder- destructie nog radicaler geweest, maar hier kwam het maas voorbij. Daar tegenover stond dat er in Neder- in de vorm van de École Secondaire uiteindelijk ten- maas wel een vernieuwing van het middelbaar onder- minste tot een succesvolle vervanging van het oude; wijs tot stand kwam en in het noorden weer niet. Dit deze sloot aan bij de oude Latijnse school, maar ver- illustreert de gegroeide kloof tussen beide regio’s. Wel breedde wel het leerplan aanzienlijk en paste dit aan werden de grensgebieden, dankzij de Bataafse toleran- de tijd aan. Dat was van betekenis voor een kleine tiepolitiek jegens de katholieken, een tijdelijk refugi- groep ontwikkelden, die zich op Frankrijk zou gaan um waar katholiek onderwijs nog gegeven kon wor- oriënteren. In het hoger onderwijs vond wel vernieu- den. Hier verschoof de oriëntatie naar de noordelijke wing plaats, maar niet in Nedermaas. Eerst was er al- grensgebieden. Maar dominanter was de geografische leen destructie. Na / was er wel enige vervan- heroriëntatie op het zuiden. Dat betrof wel slechts een ging van het vernietigde, maar die vond buiten het beperkte groep ontwikkelden. Het grootste deel van departement plaats. Voor Leuven was alleen het be- de bevolking bevond zich, ook wat onderwijs betreft, perkte hoger onderwijs van Brussel in de plaats geko- in dezelfde staat van lokalisme als voor de komst van men. Het Roermondse grootseminarie verplaatste de Fransen. zich naar Nijmegen en het Ravensteinse Huisseling hielp de lacune van Luik te vullen. Aanstaande pries- Onderwijs ten tijde van Willem I ters werden slechts beperkt door middel van privé- Het volksonderwijs onder het bewind van Willem I onderwijs in Nedermaas opgeleid. Aldus verwijderde Afgezet tegen de idealen van verlichte onder- het aanbod aan hoger onderwijs zich onder de Franse wijshervormers verkeerde het volksonderwijs in Lim- heerschappij van Nedermaas. burg in  in een staat van ontreddering: een be- Dat het regime zo weinig met zijn restrictieve perkte schooldichtheid, slechte lokalen, slechte on- onderwijsbeleid had gerealiseerd, kwam niet alleen derwijzers en een slecht programma waren eerder re- door zijn wezenlijke desinteresse in het volksonder- gel dan uitzondering. De toestand van het onderwijs

3.2.8_Caljé.indd 330 22-01-15 16:43 331 Cultuur en religie Onderwijs in het tijdperk van de natiestaat _Pieter Caljé

was er volgens de noordelijke schoolinspecteur Adriaan naar klassikaal onderwijs en van mechanisch memori- van den Ende (-) bij gebrek aan een goede seren naar inzicht. In het leesonderwijs betekende dit onderwijsorganisatie aanzienlijk slechter dan in de de overgang van de spelmethode, zoals die in de oude noordelijke provincies. Het analfabetisme was er ook Hanenboeken en het Cruysken A werd toegepast, naar significant hoger. Het Franse revolutionaire bewind de klankmethode van Anslijn en Prinsen. [] Een door had aan de slechte staat van het onderwijs niet alleen de overheid goedgekeurde boekenlijst was daarbij es- weinig kunnen doen, maar er zelf ook aan bijgedra- sentieel. Het nationaal georganiseerde schooltoezicht gen. De poging tot centralistisch beleid van de Franse moest de kwaliteit van scholen en onderwijzers waar- overheid had in dit opzicht gefaald. Willem I slaagde borgen. Onderwijzers dienden voortaan geëxamineerd er echter in, eveneens met een centralistisch beleid, in te zijn om bevoegd verklaard te worden en er werd een Limburg fundamentele veranderingen ten goede te rangenstelsel van vier niveaus van onderwijzers in het realiseren. De koning wilde zijn nieuwe rijk, dat ook leven geroepen. De oprichting van scholen en de aan- de Zuidelijke Nederlanden omvatte, zo goed mogelijk stelling van onderwijzers behoorden tot de jurisdictie integreren en meende dat onderwijs daarvoor essentieel van dit nieuwe schooltoezicht. De staat nam feitelijk zou zijn. De hele natie diende in een verlicht-christelijke het toezicht van de kerk op het volksonderwijs over. sfeer te worden opgevoed. Uitgesproken katholiek De bedoeling van de wet van  was om gelei- onderwijs zou daar een bedreiging voor zijn. delijk en van boven af het hele Nederlandse onderwijs- Van den Ende nam bij zijn beoordeling van de systeem te hervormen in verlicht-christelijke zin. On- toestand van het zuiden de idealen van de Schoolwet derwijs dat daar van afweek, werd niet toegelaten. De van  van de Bataafse Republiek als uitgangspunt. wet kon ook alleen effect hebben in de context van de Naast de christelijke en maatschappelijke deugden die nieuwe eenheidsstaat, die de Bataafse Republiek in het onderwijs uit moest dragen, waren twee elementen  was geworden. Maar, zoals De Wolf en recentelijk van belang: de omvorming van de leermethode en het ook weer Boekholt hebben opgemerkt, er was een ver- ontstaan van schooltoezicht. Wat de didactische me- schil tussen woorden en daden. De effectieve macht thode betreft, wilde men van hoofdelijk onderwijs van de overheid was geringer dan haar ambities en het

[] De klankmethode van Anslijn en Prinsen was een doorbraak in het leesonderwijs. Voortaan werd een woord niet meer in letters gespeld, maar in klanken. Zo werd ‘kap’ niet als ka-aa-pé, maar als k-à-p gelezen. www.onderwijs- geschiedenis.nl.

3.2.8_Caljé.indd 331 22-01-15 16:43 332 Limburg. Een geschiedenis Deel 3_vanaf 1800

proces van feitelijke doorvoering verliep langzaam en schikt waren. [a, b] Om dit alles te bewerkstelligen moeizaam. Om die reden spreekt Boekholt over conti- hadden de juryleden twaalf rijksweddes van  of nuïteit met de late achttiende eeuw tot .  gulden tot hun beschikking voor de meest be- Dat geldt echter niet voor Limburg. Brepoels kwame onderwijzers en de mogelijkheid de onder- heeft aangetoond, dat hier de onderwijshervormingen wijzers bevoegd te verklaren als onderwijzers van de die door Willem I in de geest van de wet van  derde of vierde rang (hoger was een zeldzaamheid). waren geïnstigeerd, wel degelijk tot grote verbeterin- Het was essentieel het vertrouwen van de onderwij- gen hebben geleid. De koning had de wet van  zers te winnen. De rijksweddes en de bevoegdheden meteen in  overgenomen, omdat die nuttig was. die men kon verlenen, deden hier veel, maar mis- Maar de positie van Limburg was toen nog onduide- schien leverde ook de gezamenlijke wens om naar lijk. Voor de voormalige Staatse gebieden, zoals Maas- iets nieuws en positiefs toe te werken een bijdrage. tricht, Venlo en de Staatse landen van Overmaze werd Per district werden namelijk onderwijzersgezelschap- de wet meteen in werking gezet; deze gebieden kwa- pen gecreëerd, waarin de onderwijzers opdrachten men onder het toezicht van de Provinciale School- moesten uitvoeren en elkaar onder leiding van de commissie als het negende schooldistrict van Bra- inspecteur dienden te verbeteren. De professionalise- bant. Deze situatie bleef tot  bestaan. Voor het ring van het primaire onderwijs in Limburg begon Limburgse onderwijs hadden deze twee jaar geen en- hier. Dat had ook gevolgen voor het aanzien van de kele betekenis. Den Bosch was ver weg en de inspec- onderwijzer. Was deze figuur eerder weinig gezien, teur, J.J. Sassen, een weinig doortastend man. Anders omdat het niet zelden om personen ging die voor werd de situatie in , toen het oude departement niets anders deugden, nu werd de bevoegde onder- Nedermaas en delen van het departement Roer als wijzer geleidelijk een man van meer aanzien. Op den nieuwe provincie Limburg bij de Zuidelijke Neder- duur zou ook de combinatie van de functies van lo- landen werden gevoegd. Met de zuidelijke provincies kale pastoor, kapelaan of koster en onderwijzer ver- met hun vrijheid van onderwijs wilde Willem I pru- dwijnen. Niet alleen kregen priesters moeilijker een dent omgaan en daarom de Onderwijswet van  bevoegdheid vanwege hun katholicisme, het beroep slechts stapsgewijze doorvoeren. Er zouden per pro- van onderwijzer werd ook een bezigheid die geen bij- vincie Tijdelijke Jury’s komen, die het onderwijs baantjes toeliet. moesten voorbereiden op integratie in het Noord- Deze activiteiten leidden in korte tijd tot een Nederlandse onderwijsbestel (KB  september ). omvangrijke wisseling van de wacht. Velen werden Deze Tijdelijke Jury’s zouden tot  functioneren, ontslagen of gaven er zelf de brui aan. Oude school- waarna hun rol in Limburg overgenomen werd door meesters liet men meestal zitten tot hun dood; soms de Provinciale Commissie van Onderwijs, die bestond ook probeerde men een jonge bekwamere kracht uit de gouverneur en de inspecteurs van de acht naast hen te plaatsen. In de districten Maastricht/ schooldistricten (KB  maart ). De meeste en in- Heuvelland, Sittard, Venlo/Roermond, orn/Maas- vloedrijkste leden van de Tijdelijke Jury’s zouden als eik en Peer werden aldus tussen  en  de helft inspecteur van een district in de nieuwe Provinciale van de zittende onderwijzers vervangen, in de distric- Commissie worden opgenomen. Van deze acht man- ten Hasselt, Sint-Truiden en Tongeren/Bilzen bleef nen was de uit Duitsland afkomstige Limbrichtse niet meer dan een handjevol over. In  gemeenten pastoor Frans Joseph Page (-), die uit de sfeer verdween het onderwijs door de strengheid van de van de Duitse katholieke Verlichting kwam, de be- commissies in zijn geheel. Door de eliminatie van de kendste. Zij zouden zo’n grote invloed op het Lim- zwaksten nam de gemiddelde kwaliteit van de over- burgse volksonderwijs uitoefenen, dat Brepoels het blijvende onderwijzers snel toe. In Maastricht oor- jaar  als een keerpunt in de geschiedenis daarvan deelden de inspecteurs in  nog dat meer dan de beschouwt. helft ongeschikt was, in  was dat nog maar één op De taak van de Jury’s en later de inspecteurs de twaalf. In  had  procent van de onderwijzers was immens, gezien de staat van het Limburgse on- uit het latere Nederlands Limburg een akte. Dat wa- derwijs. De slechtste onderwijzers moesten worden ren echter wel de lagere aktes. Nog in  lag het aan- vervangen, de overigen getraind in de nieuwe onder- tal onderwijzers van de eerste of tweede rang in Lim- wijsmethodes. Kandidaat-onderwijzers dienden te burg met minder dan  procent ver onder het lande- worden geëxamineerd, maar ook zittende onderwij- lijke gemiddelde van  procent. Kwaliteit van on- zers moesten hun bevoegdheid halen. Daarnaast derwijs zegt nog niets over schooldeelname. In  moest men de gemeenten zover krijgen nieuwe loka- behoorde Limburg nog steeds tot de meest ongelet- len ter beschikking te stellen die voor onderwijs ge- terde provincies van Nederland. Maar het had wat

3.2.8_Caljé.indd 332 22-01-15 16:43 333 Cultuur en religie Onderwijs in het tijdperk van de natiestaat _Pieter Caljé

[a en b] Het klaslokaal uit  (a) verschilde niet zoveel meer van dat van  (b). Nationaal Onderwijs- museum, Rotterdam.

mannen betreft ten opzichte van Noord-Brabant een zigheid van volksscholen voor meisjes die boven het duidelijke sprong voorwaarts gemaakt en naderde nu niveau van de bewaarschooltjes uitkwamen. Over het het niveau van Zeeland en Gelderland. algemeen was daar geen mogelijkheid voor en gingen Kwaliteitsverbetering was alleen mogelijk in- jongens en meisjes naar dezelfde school. Omdat er in dien men de nieuwe onderwijzers het vak leerde. De Limburg zo’n behoefte aan aparte meisjesscholen was, regering had hiertoe in Haarlem en Lier een Rijks- ging de rijks-lagere school in Maastricht in  over kweekschool opgericht en daarnaast modelscholen, tot het stichten van een meisjesschool, die als apart die als voorbeeld voor het nieuwe onderwijs konden lokaal in de school vorm kreeg. Frans en handwerken dienen en waar onderwijzers in spe naar toe ge- speelden een belangrijke rol in het lesprogramma. Zo stuurd konden worden om het vak op de moderne ging het ook in Roermond. Verder was er nog een en- manier te leren. In Limburg waren er modelscholen kele kostschool voor meisjes. Het niveau van de aan- in Roermond, Venlo, Maastricht, Sittard, Sint-Trui- wezige onderwijzeressen was niet hoog. Ook hier den en Voerendaal. Ook was het functioneren van wilde men kwaliteitsverbetering aanbrengen. In  de onderwijzersgezelschappen van belang. Deze kwamen er daarom tien beurzen vrij voor de oplei- kwamen wekelijks bijeen; afwezigheid werd met ding van onderwijzeressen, die aan de Rijks-lagere boetes bestraft. Men leerde schoonschrijven, correct school van Maastricht werd gekoppeld. taalgebruik, rekenen, aardrijkskunde, geschiedenis Het was één ding de kwaliteit van de onderwij- en het metrieke stelsel, maar vooral het juiste ge- zers te verbeteren. Veel moeilijker was het scholen op bruik van de klassikale methode. Als handleiding te richten in gemeenten die daarvóór geen onderwijs maakte men gebruik van de methode van de ver- kenden. In  was dat in  procent van de gemeen- lichte katholiek Bernhard Overberg (-), ten het geval; in  was dat nog maar tot  procent waarschijnlijk diens Anweisung zum Zweckmässigen teruggelopen. De grootste successen werden hier in Schulunterricht. het district Maastricht/Heuvelland geboekt, waar de In bijvoorbeeld de voormalige Gulikse gebie- grote achterstand op het provinciale gemiddelde in den was ook de Nederlandse taal een belangrijk punt schooldichtheid snel werd ingelopen. Opvallend is van aandacht. De onderwijzers spraken vaak Duits en wel, dat de uitgangspositie van de districten erg ver- moesten dus, net als hun inspecteur Page had moeten schilde. Ook hier zien we dat de situatie in de gebie- doen, leren goed Nederlands te spreken. Ook in het den die voorheen onder Duitse invloed hadden ge- oostelijke Heuvelland deed dit probleem zich voor. staan, rond Sittard en Noordoost-Limburg, aanzien- Het Nederlands werd zó belangrijk gevonden, dat de lijk beter was. De Duitse katholieke Verlichting en de rijksoverheid het onderwijzers die in oude trant geen activiteiten van de Pruisische overheid op onderwijs- onderscheid tussen primair en secundair onderwijs gebied in de achttiende eeuw hadden daar blijvend maakten, verbood Latijn te doceren, omdat dat van resultaat gehad. In  was dit verschil nog merk- de training van en in het Nederlands zou afleiden. baar. Het meest problematisch waren de voormalige Ook het meisjesonderwijs werd aangepakt. Luikse gebieden. Het district Sint-Truiden vormde Hier lag een evident probleem. In vergelijking met de het dieptepunt. Hier was in   procent van de noordelijke provincies bleken de Limburgse bruiden gemeenten zonder school en dat was in  nog niet rond  het minst geletterd. De alfabetiseringsgraad echt verbeterd. lag ook nog ver onder het veel lagere Zuid-Nederland- Het gedetailleerde werk van Crutzen over het se gemiddelde. Dat had deels te maken met de afwe- optreden van de Jury in het Heuvelland tussen  en

3.2.8_Caljé.indd 333 22-01-15 16:43 334 Limburg. Een geschiedenis Deel 3_vanaf 1800

 laat zien welke weerstanden moesten worden over- van de voormalige Duitse gebieden in Midden- en wonnen. Het was gemakkelijker de gemeentebesturen Noordoost-Limburg. Daar was door de Pruisische en in de grotere plaatsen uit de voormalige Staatse gebie- Gulikse onderwijspolitiek, en door het doordringen den over te halen tot het doen van uitgaven voor het van de katholieke Verlichting vanuit de Duitse Auf- onderwijs. Deze gemeenten, zoals Vaals, Vijlen, Meers- klärung, onder de priesters het draagvlak voor onder- sen en Valkenburg, kenden een lange traditie van pro- wijshervormingen groter dan in de Luikse gebieden testants onderwijs. Maar in de kleinere gemeenten was en delen van het Heuvelland. Maar ook het Duitsta- dit veel moeilijker, omdat er geen geld was en omdat de lige Vaals moet hier genoemd worden. Drie van de onderwijstraditie er minder stevig was gevestigd. acht leden van de Tijdelijke Jury kwamen uit Vaals; De Belgische Opstand onderbrak het werk van deze plaats had onder een Duitse onderwijzer op dat de Provinciale Commissie. Omdat tot  het groot- moment misschien wel de beste lagere school van heel ste deel van de provincie Belgisch was en daar volle- Limburg. Dat het proces van onderwijsverbetering, dige vrijheid van onderwijs heerste, kon daar niets ondanks het elan van de Jury’s, ook vaak traag en meer van impulsen van de staat verwacht worden. De moeizaam verliep, blijkt uit de lotgevallen van de Jury Provinciale Commissie beperkte haar werkzaamheden in de kleinere plaatsen van het Heuvelland. Gebrek tot Maastricht en Sint Pieter. Na  hernam ze haar aan geld en tekortschietend geloof in het belang van activiteiten voor het overgebleven Nederlandse deel het onderwijs waren de voornaamste obstakels. Maar van Limburg, maar zonder het activisme dat haar le- de staat had het initiatief genomen en zou dat in de den vóór  had gekenmerkt. De richting was ech- verdere onderwijsgeschiedenis niet meer afstaan, ook ter aangegeven. niet toen het concurrentie kreeg van een katholieke Ook onder Willem I was de macht van de cen- kerk met herwonnen zelfbewustzijn. trale overheid nog niet zodanig, dat zij besluiten zon- der meer kon doordrukken. Ze had steun van lokale De herleving van het katholieke lagere onderwijs overheden en notabelen nodig. De goed in de samen- Het openbare staatsonderwijs had tot  dui- leving gewortelde Tijdelijke Jury en later de Provinci- delijk de wind in de zeilen gehad. Het aantal oude, ale Commissie leverden tussen  en  precies die bijzondere scholen, die vaak onder leiding van een steun. Dat die zo succesvol kon zijn, had een aantal kapelaan of koster stonden, nam sterk af. De staats- oorzaken. Deels lag dat aan het feit dat het regime van scholen werden ook gemakkelijker geaccepteerd, om- Willem I aanvankelijk meer legitimiteit had dan het dat er katholieke onderwijzers kwamen en de Napole- Franse. Zelfs in Luik was men de nieuwe vorst niet ontische concordaatspolitiek, die door Willem I onwelwillend gezind. Bovendien was het regime van voortgezet was, geen grote weerstanden opriep bij de Willem I in het primaire onderwijs zelf geïnteresseerd bevolking. De Belgische afscheiding gaf het ultra- en had het in de Wet van  een uitgewerkt concept montanisme evenwel een duw in de rug. Paus Pius en een methode van implementatie om het beleid VII had een verzoeningsgezinde en defensieve politiek mee te realiseren. Ubachs heeft over het Franse regime ten opzichte van de seculiere staat gevoerd op basis terecht gesteld dat het de Verlichting wilde opdringen van het concordaat. Na diens dood in  kwamen aan onderdanen die daar niets van moesten hebben. met Leo XII en Gregorius XVI twee uiterst conserva- Verlichting brengen was ook het doel van Willem I. tieve pausen aan de macht. Zij keerden zich tegen de Maar terwijl de Fransen feitelijk niet verder kwamen moderne, door de principes van de Verlichting en de dan het mechanisch inprenten van standpunten, zoals Franse Revolutie geïnspireerde wereld en wilden de ook de kerk dat eerder had gedaan, was het concept katholieke kerk onder leiding van de paus tot het cen- van klassikaal onderwijs, vakkennis en begripsgericht trum van een door een clerocratie gedomineerde we- leren een duidelijke en evidente verbetering van de reld maken. In deze context konden ook de congrega- onderwijsmethodiek. Terwijl de Franse Verlichting ties van geestelijken weer een rol in het onderwijs door zijn antiklerikalisme alleen maar afschrikte en gaan spelen. het regime daardoor vrijwel geen goede onderwijzers Omdat, met uitzondering van Maastricht, heel kon vinden, kweekte Willem I door de professionali- Limburg na  in handen van de Belgische opstan- sering van het vak geleidelijk een bestand van jonge en delingen was gekomen, verdween daar meteen het betrokken onderwijzers, die een duidelijke verbete- staatstoezicht op het onderwijs. De Belgische Opstand ring vormden ten opzichte van de oude generatie. De proclameerde het herstel van de vrijheid van onder- Jury had, met andere woorden, een sterk verhaal. Ten- wijs. Daarop vestigden zich in  weer franciscanes- slotte speelde zeker een rol dat het nieuwe Limburg sen in Heythuysen om goedkoop katholiek onderwijs van Willem I veel baat heeft gehad van de opname te geven en in  de birgitinessen in Weert. In 

3.2.8_Caljé.indd 334 22-01-15 16:43 335 Cultuur en religie Onderwijs in het tijdperk van de natiestaat _Pieter Caljé

begonnen de ursulinen in Venray met het pensionaat Jerusalem voor jonge juffrouwen. In Maastricht be- gonnen de Zusters onder de Bogen in  eveneens met katholiek onderwijs; dit zou voor het meisjeson- derwijs van grote betekenis zijn. Eveneens in  startte Louis Rutten (-) met zijn katholieke onderwijsactiviteiten voor kinderen van de armen. [] Louis Rutten was een enigszins labiele jonge- man van gegoede komaf, die door grote maatschap- pelijke activiteiten te ontplooien zijn evenwicht vond. Hij had de priesteropleiding van het bisdom Luik te Rolduc afgerond en was daar onder invloed gekomen van de ideeën van de Luikse bisschop Cornelius van Bommel (-). Van Bommel was in Munster opgeleid in de sfeer van de katholieke Verlichting en had daar vooruitstrevende onderwijsideeën aan over- gehouden. Daarna was hij onder invloed van De La- mennais geraakt en keerde hij zich fel tegen elke in- vloed van de staat op het terrein van de katholieke kerk, waaronder het onderwijs. Geen onderwijs zon- der opvoeding en geen opvoeding zonder godsdienst, was Van Bommels motto. Onderwijs diende daarom primair zedelijk en godsdienstig te zijn. Hij wilde ech- ter niet terug naar de dagen van het Ancien Régime, toen godsdienstonderwijs bestond uit het mechanisch uit het hoofd leren van de catechismus en zoals dat tot in de jaren dertig van de negentiende eeuw nog in Maastricht werd toegepast. Godsdienstonderwijs moest, geheel in de geest van de verlichte onderwijs- hervormers, afgestemd worden op de leeftijd en het bevattingsvermogen van het kind. Geestelijke con- Zijn school groeide snel; het probleem was ech- [] Louis Rutten (-) gregaties dienden hierbij een spilfunctie te krijgen, ter dat de kwaliteit van het onderwijs niet helemaal was de grote inspirator van het enerzijds omdat zij goedkoop waren, anderzijds om- aan de maat was. Zijn broeders, afkomstig uit het mi- katholiek onderwijs vanaf de dat onderwijs geven in de geestelijke zin die Van lieu van kleine zelfstandigen, waren niet deugdelijk jaren . RHCL, Maastricht. Bommel voorstond, niet iets was wat men om den gediplomeerd of goed ontwikkeld en slaagden er pas brode moest doen. heel geleidelijk in hun diploma’s te halen. De officiële Geïnspireerd door deze ideeën en door het Bos- stadsarmenschool onder leiding van een onderwijzer sche seminarie in Herlaar, waar de geest ultramon- die aan de Haarlemse kweekschool was opgeleid, was taanser was dan in het gezapig-traditionele Maas- op onderwijsgebied veel beter. Rutten kon niet veel tricht, begon Rutten met een bewaarschool in de meer doen dan proberen te kopiëren hoe het daar Sint-Servaas. In  richtte hij een congregatie op die werd aangepakt. In die zin functioneerde de stadsar- hem moest helpen de onsterfelijke ziel van de kinde- menschool precies zoals deze bedoeld was, namelijk ren te bewaren, die anders aan het ‘indifferentisme’ als een modelschool. De onderwijskundige achter- van de staatsschool ten onder zou gaan. Dit werd de stand zou zo bij vele katholieke scholen in de negen- congregatie van de Broeders van de Onbevlekte Ont- tiende eeuw een rol spelen. Kennisoverdracht werd er vangenis van Maria, later ook wel de Broeders van veel minder gewaardeerd dan religieuze vorming; Maastricht ofwel de Broeders van de Beyart genoemd. naarmate de eeuw vorderde zou dat in toenemende Maar Rutten raakte ervan overtuigd dat godsdienst- mate een probleem worden. onderwijs aan analfabeten weinig zin had. Daarom Dit soort onderwijs door congregaties van begon hij lagere schoolactiviteiten te ontplooien. Hij broeders en zusters kon in de chaotische omstandig- had daar echter geen vergunning voor. In Maastricht heden van de Belgische afscheiding op gang komen en wilde men het evenwel niet hoog opspelen; men liet zich (later) aan het staatstoezicht ontworstelen, ook al Rutten vooraf weten wanneer de inspecties kwamen. omdat Willem I inzag dat hij de katholieken niet van

3.2.8_Caljé.indd 335 22-01-15 16:43 336 Limburg. Een geschiedenis Deel 3_vanaf 1800

zich kon vervreemden. Het zou in de tweede helft van voor andere onderwijsvormen, zoals de Franse school de negentiende eeuw en in de eerste helft van de twin- en de Latijnse school (die feitelijk tot het hoger onder- tigste eeuw in Limburg een grote vlucht nemen. Het wijs werd gerekend), was dit veel minder het geval. In is een goed voorbeeld van de substitutieve variant van de Bataafs-Franse tijd toonde de overheid weinig inte- onderwijsvernieuwing, inhoudende dat groepen die resse in fundamentele hervormingen op dit terrein en geen toegang tot de politieke macht hebben, proberen dat bleef zo na . Dit onderwijs bleef primair een naast het officiële onderwijs voor eigen rekening hun zaak van de gemeenten en de ouders. Dat wil echter eigen onderwijs te ontwikkelen. Maar, zoals Archer al niet zeggen dat Willem I geen beleid op het terrein van constateert, dit kan uiteindelijk pas succes hebben als het middelbaar onderwijs had. Hij wilde zijn rijk inte- het substitutieonderwijs toegang tot de staat en zijn greren op basis van het verlichte christendom en keerde middelen krijgt. Alleen dan kan het de concurrentie zich daarom tegen uitgesproken katholiek onderwijs, met het officiële onderwijs aan. Dat zou ook het the- dat ontwrichtend zou kunnen werken. Daarnaast wilde ma van de tweede helft van de negentiende en de eer- hij het onderwijs vernederlandsen. Bovendien kwam er ste helft van de twintigste eeuw worden. een inspectie die over de kwaliteit van de Latijnse scho- Voorlopig echter bleef het een onderstroom. len moest waken. Maar het was allemaal veel minder Limburg was in  als apostolisch vicariaat afgeschei- systematisch dan bij het volksonderwijs, omdat het den van het bisdom Luik en kreeg daarmee eigen dioce- concept middelbaar onderwijs in de praktijk geen rol sane bevoegdheden. De apostolisch vicaris Paredis was speelde. De oude Latijnse school bleef bestaan, maar een pragmatisch man en wilde vooralsnog de school- daarnaast ontstonden in sommige plaatsen in het zui- strijd niet hoog opspelen. [[ Hij was tevreden als er in den moderne en door de staat gecontroleerde Konink- het lager onderwijs katholieke onderwijzers kwamen. lijke Athenaea, die de verlichte waarden moesten uit- Ook op de openbare scholen konden die het onderwijs dragen. Verder bleven de Franse scholen geheel aan katholiek kleuren; er was geen ouder die daar in het ho- particulieren overgelaten. Dit was in het geheel geen mogeen-katholieke Limburg bezwaar tegen maakte. afgebakend schooltype en kon vele vormen aannemen: lagere scholen met Frans in de avonduren, uitgebreide [] Joannes Paredis Franse scholen met moderne talen, aardrijkskunde en (-), apostolisch vicaris geschiedenis en dure kostscholen, die in feite socialisa- van Limburg (-) en, tiemechanismen waren voor de elite. na het herstel van de We zien die weinig systematische organisatie bisschoppelijke hiërarchie, ook terug in het Limburgse middelbaar onderwijs na bisschop van Roermond . In de Franse tijd was er in wat later Nederlands- (-). Gemeentearchief Limburg zou worden alleen officieel middelbaar on- Roermond. derwijs in Maastricht, Roermond en Venlo. Na  verdween het in Venlo. Wel waren er een aantal parti- culiere kostscholen waar Latijn werd gegeven, waaron- der in Weert. Het Collège de Maestricht, zoals de École Secondaire door Napoleon was hernoemd, werd een Koninklijk Athenaeum, dat op dezelfde moderne leest geschoeid was als zijn voorloper de École Secondaire, maar met een nog uitgebreider vakkenpakket. Deze door de staat gecontroleerde school moest na  ver- plicht vernederlandsen. In Roermond was een Ko- ninklijk ‘Kollegie’, maar dat was van een beperkter statuur dan het Maastrichtse Athenaeum. Naast Latijn en Grieks werd er regulier alleen Frans en Nederlands gegeven. In Weert werd de particuliere Latijnse school in  al weer opgeheven, maar de stad mocht Het middelbaar onderwijs tussen 1815 en 1863 hem als college overnemen als ze beloofde dat de De Nederlandse rijksoverheid nam na  ten school conform de eisen van de tijd zou worden gere- opzichte van wat wij nu middelbaar onderwijs zouden organiseerd. Op de meeste scholen was de voertaal nog noemen, een andere houding aan dan ten opzichte van steeds Frans; de regering eiste onder meer van Weert het volksonderwijs. Het volksonderwijs kwam onder dat er ook een leraar Nederlands zou komen. Daarop strikte controle en had een uitgesproken doelstelling; werd een aan de Haarlemse kweekschool opgeleide

3.2.8_Caljé.indd 336 22-01-15 16:43 337 Cultuur en religie Onderwijs in het tijdperk van de natiestaat _Pieter Caljé

onderwijzer aangesteld, een teken dat de scheiding [] Cornelis van Bommel tussen het moderne lagere en het traditionele Latijnse (-), bisschop van Luik onderwijs maar dun was. In Venlo was er tussen  (-). Abdij Rolduc. en  helemaal geen middelbaar onderwijs meer. Hier was de bevolking meer op handel en nijverheid gericht; waardoor er waarschijnlijk weinig behoefte was aan Latijns onderwijs. Zo ging de bloei van het primaire onderwijs in Limburg onder Willem I niet vergezeld van een navenante bloei van het middelbaar onderwijs, Maastricht uitgezonderd. Het Latijnse on- derwijs leidde op voor het priesterschap en voor de professionele klassen, en daar was op dit moment wei- nig behoefte aan in de statische en agrarische, maar tevens in zijn bestuur geseculariseerde samenleving, die Limburg op dat moment was. De Belgische afscheiding was, ook wat het middelbaar onderwijs betreft, voor Limburg een keer- punt. Het nieuwe regime herstelde meteen de vrijheid van onderwijs en het was de energieke Luikse bis- schop Van Bommel die deze kans meteen aangreep om ook het middelbare onderwijs in katholieke han- den te brengen. [] Hij begon met de heropening van het in  gesloten grootseminarie in Luik en de op- [] De voormalige Latijnse richting van een kleinseminarie in Rolduc in . De School in Venray, . gebouwen van de oude abdij Rolduc stonden sinds Beeldbank RCE.  leeg en de laatste koorheren hadden deze testa- mentair vermaakt ten behoeve van een Luiks kleinse- minarie. Willem I had geaarzeld hierin toe te stem- men. Hij was eigenlijk tegen het idee van een klein- seminarie, dat jonge kinderen, zonder dat deze al wisten of ze werkelijk een roeping hadden, voorbe- stemde voor de geestelijke stand. In  had de ko- ning alle seminaries onder zijn gezag geplaatst, maar direct na zijn aantreden als bisschop in  had Van Bommel al gedaan weten te krijgen dat de kleinsemina- ries weer open mochten. Dit werd nu geëffectueerd: het zogeheten Rolduc II. Het werd meteen een groot succes. Al gauw trok het seminarie  leerlingen. Het ciën en de uitwendige aspecten, zoals de kwaliteit reglement van dit seminarie zou leidend worden voor van de leraar en het gebouw; de kerk draagt zorg de vele die hierna gesticht zouden worden. Van Bom- voor het intérieur: de inrichting van en het toezicht mel was een echte onderwijsman en hij voegde aan op het onderwijs, de keuze voor de schoolboeken, zijn kleinseminarie in  een normaalschool toe – de benoemingen van de leraar en het toezicht op de eerste katholieke in Nederland. Tot  zou deze diens instelling. In korte tijd kwam er nu Latijns in Rolduc blijven, daarna werd hij naar Echt ver- onderwijs in Sittard (), Venray (), Sint- plaatst en in  naar Roermond. Truiden (), Weert () en Beringen (), Misschien nog wel belangrijker dan de her- steeds onder controle van de bisschop. [] De voer- oprichting van Rolduc was dat de Belgische opstand taal was er, net als in Rolduc, in de meeste gevallen Van Bommel de gelegenheid gaf greep te krijgen op Frans. Deze colleges verschilden sterk in omvang en de Limburgse Latijnse scholen. Hij ontwikkelde het kwaliteit, maar toch waren ook zij een poging de concept van het gepatroneerde college, waarbij de kwaliteit van de Latijnse school te verbeteren door overheid het patronaat verleent aan de geestelijk- een uitgebreider vakkenpakket aan te bieden en heid, die de school opricht en bestuurt. De overheid soms zelfs beroepsafdelingen naast het klassieke zorgt, in deze gedachte, voor het extérieur: de finan- onderwijs. Die van Sittard was duidelijk de beste.

3.2.8_Caljé.indd 337 22-01-15 16:43 338 Limburg. Een geschiedenis Deel 3_vanaf 1800

De school was opgezet als een particuliere school In  werd Limburg een apostolisch vicari- van kapelaan J.A. Kallen (-); deze slaagde aat en dus losgemaakt van het bisdom Luik. Mon- er in korte tijd in een programma aan te bieden met seigneur Joannes Augustinus Paredis (-) Latijn, Frans, Nederlands, Duits, Grieks, wiskunde, werd de eerste apostolisch vicaris. Het Luikse klein- aardrijkskunde, geschiedenis, handelskennis, brie- seminarie van Rolduc viel nu buiten het bisdom ven schrijven, boekhouden, schoonschrijven, teke- Luik en moest dus verplaatst worden. In  werden nen en muziek. Net als voor Venlo waren ook voor de leerlingen overgeplaatst naar Sint-Truiden, waar het handelsstadje Sittard Frans en handelsonderwijs het tot  zelfstandig bleef bestaan. Rolduc kwam belangrijk. Na misverstanden met de gemeente over nu weer vrij; daar werd vervolgens in  de be- geld ging deze school in  ten onder. faamde kostschool voor de katholieke elite van heel De meeste scholen hadden ook een internaat, Nederland en de aangrenzende landen gevestigd vooral voor kinderen die niet uit de directe omgeving (Rolduc III). Ook hier was Frans, tot , de voer- kwamen. Dit werd destijds vaak als een ideale vorm taal. Een van de bekendste leerlingen was Lode- van opvoeding gezien, juist omdat het kind afgezon- wijk van Deyssel, die over zijn jaren daar De kleine derd werd van het gezin. Wel moest de kostschool de republiek schreef. [] Zijn schrijverschap is mede tot affectie van het gezin vervangen. Van Bommel had aan ontwikkeling gekomen door zijn contact met de zijn internaattijd in Munster hele goede herinneringen. contemporaine Franse literatuur, waar hij, dankzij Hij meende dat de leraar dicht bij de leerling moest de nadruk op het Frans, op Rolduc zo goed toegang staan om diens vertrouwen te winnen. Daar school na- toe had. Toch zou Rolduc zich vanaf de oprichting tuurlijk ook een gevaar in. Om voorkeursbehandelin- duidelijk op Nederland richten; het leverde in de ne- gen te voorkomen was ontvangst van de leerling op de gentiende eeuw een belangrijk bijdrage aan de inte- kamer van de leraar meestal verboden. Om te verhin- gratie van de Nederlandse katholieken in de Neder- deren dat ongewenste vriendschappen tussen oudere landse samenleving. en jongere leerlingen ontstonden, werd tot dan toe Vervolgens probeerde Paredis in de stijl van zijn meestal een separatieregel gehanteerd, waarbij oudere voorganger Van Bommel het Roermondse Konink- en jongere leerlingen gescheiden werden. Van Bommel lijke Kollegie’ tot een Bisschoppelijk College te ma- zag daar niets in. Het was juist goed als oudere leerlin- ken, waar door hem benoemde seculiere priesters on- gen jongere hielpen. Voor amitiés particulières moesten derwijs zouden geven. Dat bracht in Roermond een surveillanten waken, ‘sagement vigilant et sobrement felle strijd tussen liberalen en katholieken op gang, die défiant de la fragilité humaine’, zoals Hanson Van pas in  door Paredis in zijn voordeel beslecht werd. Bommel citeert. In de twintigste eeuw zou echter aan het licht komen, dat de ‘fragilité humaine’ ook aan de [] Karel Alberdink ijm kant van de surveillanten gezocht moest worden. (-) op -jarige Niet overal kon Van Bommel greep op het leeftijd. Als Lodewijk van middelbaar onderwijs krijgen. In Tongeren en Maas- Deyssel beschreef ijm in tricht was de burgerij te liberaal en in Roermond De kleine republiek zijn vooralsnog ook. In Venlo ging het een heel andere schooltijd in Rolduc. kant op. Daar stichtte de stad in  geen Latijnse Foto: George Breitner, . school, maar een hogere stadsschool; deze bood naast Collectie Nederlandse Latijn en Grieks ook Engels en boekhouden aan. letterkunde, Universiteit Deze laatste vakken waren het belangrijkst. Toen de van Amsterdam. priester-directeur Heuvels de nadruk op Latijn en Grieks wilde leggen, protesteerden de ouders. In  waren er slechts drie leerlingen die Latijn deden. In feite was deze school uit de Rijks-lagere school ge- groeid en waren de leraren onderwijzers. Opmerkelijk was wel dat het aanvankelijk een gemengde school was, waar in het eerste jaar  jongens en  meisjes bij elkaar in de klas zaten. Maar al gauw werden zij gescheiden en in  was de school slechts een jon- gensschool. Deze school is een van de voorafschadu- wingen van de HBS, waarin de school in  ook zou opgaan.

3.2.8_Caljé.indd 338 22-01-15 16:43 339 Cultuur en religie Onderwijs in het tijdperk van de natiestaat _Pieter Caljé

Het Kollegie had toen slechte jaren achter de rug en hun aktes te laten halen; bovendien durfde men het de leerlingenaantallen waren sterk gedaald. De school ook nauwelijks aan hen naar de neutrale universitei- kostte het rijk jaarlijks  en de gemeente , ten in het noorden te sturen. later zelfs , plus het onderhoud van het gebouw. Zo zien we dat de meeste vernieuwingen in het Paredis bood aan de kosten voor internaat en exter- middelbaar onderwijs door specifieke belangengroe- naat op zich te nemen en voor goede leraren te zorgen, pen werden gerealiseerd. De staat speelde zeker een die voor alle tot dusverre gegeven vakken zouden rol, maar die had primair een politiek doel. De rege- zorgdragen. Daartegenover moest de gemeente de on- ring richtte in het zuiden op beperkte schaal Konink- kosten van het gebouw op zich blijven nemen. De lijke Athenaea op om tot natievorming te komen. Om gemeenteraad stemde met dit voorstel in. Paredis kon die reden hechtte het regime ook zo aan gebruik van zijn belofte echter niet waarmaken en wist alleen met het Nederlands. Het overheidsbeleid was hier niet, een subsidie van  de school met moeite overeind zoals bij het primaire onderwijs, gemotiveerd door houden. Later was zelfs  per jaar nodig. een specifiek didactisch concept. Wel betrof het on- Paredis legde het zwaartepunt op de klassieke derwijs dat aansloot bij de wensen van de liberale bur- talen plus geschiedenis, met daarnaast onderwijs in de gerij. Op het moment dat de Nederlandse staat als moderne talen en schoonschrijven. Andere vakken gevolg van de Belgische opstand in Limburg wegviel, waren facultatief. Didactisch greep hij weer terug op konden nieuwe initiatieven gerealiseerd worden. veel memorisatie. Daarnaast richtte hij een Institut Bisschop Van Bommel ontwikkelde het idee van de Français op, later Industrieschool genoemd, een korte gepatroneerde colleges, waar katholiek onderwijs ge- maatschappijgerichte opleiding voor de handel met geven werd ten behoeve van een katholieke bevolking, Frans, boekhouden en enkele facultatieve vakken. Al die zich daar wel bij voelde. In Venlo richtten burgers met al was het een weinig vernieuwend concept. Pro- een hogere stadsschool op om hun specifieke belan- blematischer was echter dat hij niet over bevoegde gen te dienen. Evenzo had het particuliere college van docenten beschikte. Het ging om seculiere priesters, kapelaan Kallen in Sittard oog voor de belangen van die de profane vakken die ze moesten geven, meestal de lokale burgerij. Deze nieuwe vormen van onder- alleen uit hun eigen gymnasiumtijd kenden. Volgens wijs hadden hun beperkingen. Mede als gevolg van Paredis was dit niet erg. Het doel van de school was geldgebrek werd hun ontplooiing beperkt. Dat gold immers ‘opvoeding in de geest van het pauselijk ka- voor het katholieke onderwijs, maar ook voor de tholicisme’. Geloof en godsdienst vormden het enige school van Kallen, in  aan geldgebrek ten onder- middel om ‘rust, vrede, en geluk in de maatschappij gegaan, en voor de Venlose school. Ook op het terrein en familiën te doen herleven’, aldus Paredis in de vas- van het middelbaar onderwijs blijkt dat in de negen- tenbrief van . tiende eeuw substitutieve vormen van onderwijs- Godsdienstige vorming had ook voor Van vernieuwing vroeger of later bij de staat moesten aan- Bommel voorop gestaan, maar daarnaast had die een kloppen voor subsidies om levensvatbaar te zijn. hoog intellectueel peil geëist op zijn scholen. Vroom- heid was voor hem niet belangrijker dan kennis. Bij- Hoger onderwijs in de eerste helft van de negen- vakken waren voor Van Bommel evenzeer van belang. tiende eeuw Bij Paredis was de nadruk op godsdienst eenzijdiger Het is waarschijnlijk dat in de Franse tijd vele en het onderwijs daardoor traditioneler. Het Bis- Limburgse studenten naar Frankrijk trokken voor schoppelijk College in Roermond was aldus aanvan- hun diploma. Dat was in het rijk van Willem I niet kelijk een zwakke school, bemand door (seculiere) meer nodig. Nu de Zuidelijke Nederlanden bij zijn priesters die onderwijs gaven bij gebrek aan beter en rijk gevoegd waren, werden daar weer universiteiten die, vanwege de slechte beloning, vertrokken zodra ze opgericht. Leuven werd in  hersteld en daarnaast konden. Uit de school kwamen wel veel priester- kregen Gent en Luik een universiteit. Luik was de roepingen voort; daar was het Paredis wellicht wel, grootste stad in het Franssprekende gedeelte en had in maar de Roermondse gegoede burgerij niet om te de achttiende eeuw al allerlei geleerde genootschap- doen. Die stuurde hun kinderen daarom niet naar het pen en vormen van academisch onderwijs geherbergd. Bisschoppelijke College, maar naar Maastricht, Aken, De stichting van de Luikse universiteit in  zou Mechelen, Keulen, Luik of elders. Het probleem voor Limburg van eminente betekenis worden, zowel van de onbevoegde leraren zou de achilleshiel van het voor de vorming van professionals als voor zijn cultu- katholieke onderwijs in de negentiende eeuw worden. rele uitstraling. [] ‘Wat Parijs was voor Luik, was Op Rolduc was het aanvankelijk niet anders. Het pro- Luik voor Maastricht’, zo formuleert Spronck het. bleem was dat er geen geld was om de beoogde leraren Van de universiteiten had Luik het absolute overwicht.

3.2.8_Caljé.indd 339 22-01-15 16:43 340 Limburg. Een geschiedenis Deel 3_vanaf 1800

[] Voormalig jezuïetencollege te Luik, waar in de Franse Tijd de École Centrale in gehuisvest werd, en in  de door koning Willem I gestichte universiteit. http://commons.wikimedia.org.

Van de studenten uit Nederlands Limburg promo- Het grootseminarie voor het bisdom Luik bevond veerden er tussen  en  slechts vier in Leuven zich, net als de universiteit, in de stad Luik zelf. Tot en zeven in Leiden tegen  in Luik. De studenten uit  werden daar dan ook de Limburgse priesters op- bestuurscentrum Maastricht gingen er vooral rechten geleid, onder wie ook Paredis. Toen in  het apos- studeren, die uit het latere Belgisch Limburg wat va- tolisch vicariaat Limburg werd opgericht, kwam Lim- ker medicijnen. Vooral de colleges van de jurist burg los van zijn kerkelijke banden met Luik. Een van Pierre Destrivaux (-) hadden grote invloed. de eerste daden van Paredis was de vestiging van een Deze verlichte aanhanger van de Franse Revolutie zou eigen grootseminarie in Roermond (). Hij zette een groot deel van de academische kaders van de latere het onderwijs er in ultramontaanse geest op. Het Belgische staat opleiden. Onder hen bevonden zich grootseminarie zou in een Noord-Nederlandse con- veel Maastrichtenaren, die na  voor België kozen. text functioneren. Het rijk schonk hem er jaarlijks Daarnaast werd een aantal Limburgse studenten, ver-  gulden subsidie voor. Paredis richtte zich voor- enigd in een kleine literaire cirkel, diepgaand in ver- al op de rekrutering van Limburgse aspirant-priesters, licht-nationale zin gevormd door de colleges van de die de provincie kenden en die weer in hun eigen pro- hoogleraar Nederlandse taal, de gezagsgetrouwe Am- vincie moesten gaan werken. Het Roermondse groot- sterdamse Kantiaan Johannes Kinker (-). seminarie zou zo bijdragen aan de ontwikkeling van een Zelfs na  was het nog niet gedaan met de belang- aparte Limburgse identiteit, maar binnen de Nederland- stelling uit Nederlands Limburg voor de Luikse univer- se kaders. In dat laatste ging het de academici voor, die siteit. Tussen  en  waren er in Luik nog onge- zich pas later op Noord-Nederland zouden oriënteren. veer evenveel promoties van in Nederlands Limburg geboren studenten als in Leiden en Utrecht. Toekom- De schoolstrijd in Limburg stige ingenieurs gingen bijvoorbeeld eerder naar Luik, De liberale Grondwet van  bepaalde dat of na  naar Aken, dan naar Delft, waar de hele kerk en staat principieel gescheiden dienden te zijn. negentiende eeuw door Nederlandse ingenieurs wer- Mede daardoor kwam er nu een vrijheid van onder- den opgeleid in uiteenlopende technische studies. wijs, die er onder Willem I niet was geweest. Willem Tot het hoger onderwijs kan men ook het I kon, als daar goede politieke redenen voor waren, grootseminarie rekenen. Dit was een tertiaire oplei- aan het stichten van een school zijn toestemming ont- ding voor het priesterschap, die uit een philosophicum houden. Dat kon nu niet meer. Het stond iedereen nu van twee jaar en een theologicum van vier jaar bestond. vrij bijzondere scholen op te richten. Maar paradoxaal

3.2.8_Caljé.indd 340 22-01-15 16:43 341 Cultuur en religie Onderwijs in het tijdperk van de natiestaat _Pieter Caljé

genoeg betekende diezelfde liberale Grondwet ook In Limburg maakte deze schoolwetgeving twee een toenemende centralisatie. Willem I had alleen via onderling samenhangende, maar in wezen verschil- zijn provinciale gouverneurs en lokale elites tot een lende reacties los. De ene was katholiek. Het elan vorm van indirect rule kunnen komen. Vanaf  waarmee de liberale overheid het openbare onderwijs werd Nederland veel sterker vanuit Den Haag gere- bevorderde, stuitte op weerstanden bij de katholieken. geerd. Dat gold ook voor het onderwijs. orbecke, Hun verzet kwam echter pas goed op gang, toen paus een principieel voorstander van vrijheid van onder- Pius IX, door de Italiaanse eenwording bedreigd in de wijs, had die al in  binnen strikte kaders geplaatst Kerkelijke Staat, in  in Quanta Cura en de aange- en voor die kaders had het rijk verantwoordelijkheid. hechte Syllabus Errorum alle aspecten van het libera- In zijn optiek hadden ouders bijvoorbeeld recht op lisme en de secularisatie veroordeelde, waaronder de bescherming tegen slechte leerkrachten. Bovendien invloed van de staat op het onderwijs. Dat was voor mocht iedereen nu wel binnen die kaders bijzondere de Nederlandse bisschoppen aanleiding in  met scholen oprichten, betalen deed het rijk die niet. Nu het Onderwijsmandement te komen. Hierin werden waren ook de openbare scholen aanvankelijk groten- katholieke ouders opgeroepen hun kinderen alleen te deels van de schoolgelden van de ouders afhankelijk, sturen naar bijzondere scholen, katholieke uiteraard. maar naarmate het rijk meer ging bijdragen aan het De Roermondse bisschop Paredis had hier mee inge- onderwijs en daartegenover ook meer eisen ging stel- stemd, maar niet van harte. Voor het homogeen ka- len, werd de positie van het bijzondere onderwijs tholieke Limburg lag hier niet de oplossing van het steeds moeilijker. Uit deze constellatie kwam de probleem, omdat Limburg wezenlijk verschilde van schoolstrijd voort, die feitelijk ging over de gelijkbe- het noorden. Het openbare lagere onderwijs was er rechtiging, óók qua financiering, van de bijzondere immers katholiek, omdat de onderwijzers katholiek scholen. waren, op advies van de pastoor benoemd werden en Omdat de rijksoverheid in de positie was op de normaalschool van Rolduc hun opleiding had- steeds striktere eisen te stellen, bleef die ook na  den genoten. Ook katholieke symbolen als de crucifix de motor van onderwijsvernieuwing. Dat bleek uit konden er prominent aanwezig zijn. Om deze reden de Lagere Schoolwet van , die algemeen wilde was de Lagere Schoolwet van  voor de Limburgse zijn en daarom het principe van opvoeding in chris- Kamerleden evenmin een grote kwestie. Vóór 1873 telijke en maatschappelijke deugden handhaafde, was Paredis helemaal niet zo voor bijzonder onderwijs. daarnaast het vakkenpakket uitbreidde en een mini- Hij zag Limburg als een provincie waarin door de mum voor de salariëring van schoolmeesters vast- clerus gedomineerd openbaar onderwijs alle stelde. De regering meende daartoe te moeten over- Limburgers kon verenigen, ook de liberalen, en waar- gaan, omdat een breed opgeleide bevolking van be- in de kerk het algemeen belang vertegenwoordigde. lang werd geacht voor de ontwikkeling van de Ne- Hij zag het liefste dat Limburg zich in een door de derlandse samenleving. Belangrijker nog was or- geestelijkheid gesponnen cocon van antimodern ka- beckes Wet op het Middelbaar Onderwijs van , tholicisme in zijn nieuwe provincie – ‘het tuintje van die de HBS in het leven riep. De wet schiep eindelijk onze lieve Heer’– terug zou trekken. Pas na de val orde in het tot dusverre ongeorganiseerde middel- van het ‘papo-thorbeckianisme’ en de vorming van baar onderwijs door een nieuw en duur schooltype het monsterverbond tussen orthodoxe protestanten met een uitgebreid vakkenpakket te introduceren en katholieken, zag hij dit doel het beste bereikt door dat veel beter dan het bestaande onderwijs op de ver- geharnast te strijden voor het bijzonder onderwijs. anderende samenleving moest aansluiten. Hoewel In de Provinciale Staten speelde echter nog een de kosten van beide wetten primair bij de gemeenten andere discussie. Daar zat in de jaren zestig het oud- en de ouders zouden komen te liggen en de gemeen- Kamerlid P.F.E. van Wintershoven (-), een ten ook grote autonomie in de uitvoering kregen, separatist van , die later thorbeckiaan was gewor- werkten de wetten toch verdere centralisatie van het den. In  had hij met orbecke gebroken, omdat onderwijs in de hand. De Schoolwet van Kappeyne het tweede kabinet-orbecke met een aantal centra- van de Copello uit  verkleinde de klassen en trok liserende wetten meer eenheid in het land wilde bren- de minimumsalarissen aanzienlijk op. De kosten gen en Van Wintershoven daar – zoals vele Limbur- hiervan waren voor gemeenten moeilijk te dragen. gers – voor Limburg vooral de nadelen van zag. Het rijk ging nu bijspringen. Het openbaar onder- Deze oppositie in de Kamer, waartoe ook Regout be- wijs kreeg dertig procent van de kosten vergoed. Dit hoorde, was primair financieel-economisch gemoti- zette het niet door het rijk gesubsidieerde bijzondere veerd en anti-centralistisch. Van Wintershovens se- onderwijs verder onder druk. paratistische verleden kwam nu weer boven. Vanuit

3.2.8_Caljé.indd 341 22-01-15 16:43 342 Limburg. Een geschiedenis Deel 3_vanaf 1800

die optiek bekritiseerde hij ook de gevolgen van de Dat de inbreng van de onderwijscongregaties schoolwetten voor Limburg, die alleen maar tot hoge- kwantitatief een succes was, bleek uit het feit dat de re gemeentelasten zouden leiden en het voor Limburg Broeders van Maastricht al gauw de vraag niet meer belangrijke bijzondere onderwijs zouden schaden. In aankonden. Voor meisjesonderwijs werden de ursuli-  bekritiseerde hij daarom in de Staten de School- nen, die uit het Belgische Tildonk kwamen, het be- wet van , die hogere eisen aan het onderwijs had langrijkst. Zij richtten na het begin in Venray () gesteld en gemeenten verplichtte de belasting daarvoor ook in Sittard (), Breust-Eijsden (), Maas- te verhogen. Hij zou zich later eveneens tegen een tricht (), Roermond () en Kerkrade () en betere bezoldiging voor de Limburgse onderwijzers vele andere plaatsen daarna onderwijsinstellingen keren, die minder dan hun Friese collega’s verdien- op. [] Daarnaast waren de Tilburgse Zusters van den. Maar zijn strijd voor de Limburgse financieel- Liefde belangrijk, met vestigingen in Roermond, Ven- economische belangen verbond hij ook met een lo, Gennep, Gulpen en Weert. In Sittard waren nieuwe Limburgs identiteitsbesef. In  bestreed hij sinds  de van de Zusters onder de Bogen afge- de Onderwijswet van Kappeyne van de Copello. Jacobs splitste Zusters van het Kostbaar Bloed actief; ten geeft een mooi citaat: slotte waren er nog de franciscanessen van Heythuy- sen en – totdat zij opgingen in de ursulinen – de Zus- De onderwijzer zal niet meer staan onder in- ters van de Associatie van Bisweide in Grubbenvorst. vloed van de Limburgse gemeentebesturen en Voor onderwijs aan jonge dames uit de hogere krin- niet meer behoeven te handelen gelijk deze wil- gen was er het klooster Blumenthal in Vaals, dat in len, vreemde schoolopzieners en de bureaux van  door de Dames du Sacré Coeur uit Aken werd Binnenlandse Zaken in Den Haag zullen de gesticht. [] De abdis, barones Anna von Lom- koorden der beurs vasthouden. Limburg ver- mesum, was de eerste buitenlandse schoolhoudster langt dat het onderwijs in zich bevatte den wel- die in het Koninkrijk der Nederlanden toestemming dadigen invloed der godsdienst. Volgens het kreeg tot het houden van een school. aanhangig wetsontwerp zou het onderwijs op de Opmerkelijk was dat de Broeders van Maas- openbare scholen kunnen worden uitgedeeld tricht in Weert en Roermond een openbare lagere door handen, die hier niet inheemsch zijn. school bemanden, een teken dat de tegenstelling tus- Zoo’n onderwijs kan hier geen wortel schieten. sen openbaar en bijzonder toen niet erg zwaar woog. De congregaties vonden hun oorsprong in het armen- Van Wintershovens voorstel om namens de provincie onderwijs, omdat zij de katholieke geest wilden doen bezwaar tegen de wet te maken, werd met  tegen  herleven waar die het meest bedreigd werd. Geleide- stemmen aangenomen. Als reactie op de integratie lijk gingen ze zich ook op betalende leerlingen rich- van Limburg in een gecentraliseerd Nederland ten. In de negentiende eeuw en soms ook nog daarna ontstond, zoals Lemmens beschreven heeft, een Lim- was het functioneren van de congregaties in het on- burgs identiteitsbesef, waar het katholicisme een derwijs kwalitatief niet onproblematisch. Bij hen zou belangrijk onderdeel van was en waarin vreemden zo het probleem van de onbevoegdheid der onderwijzers veel mogelijk geweerd moesten worden. De discussie een rol blijven spelen, waardoor deze scholen niet exa- over de onderwijswetgeving speelde in deze Limburg- menbevoegd waren. Dit kon zelfs zover gaan dat wel ideologie een belangrijke rol. bevoegde broeders gewantrouwd werden, omdat hun Dat de Limburgse clerus relatief laconiek kon bevoegdheid tot hoogmoed zou kunnen leiden. Dit blijven over de kwestie van het bijzonder onderwijs, gold niet voor de betere pensionaten, zoals die van de had ook te maken met het feit dat men een goedkoop ursulinen in Roermond. De zusters daar waren niet alternatief voor het bijzonder onderwijs voorhanden alleen zelf bevoegd, maar boden ook de mogelijkheid had: de vele congregaties in Limburg, waarvan een de leerlingen hun lesbevoegdheid te laten halen. Ook groot aantal ook onderwijstaken voor hun rekening al leidden zij primair op voor het moederschap, de wilde nemen. De broeders en zusters konden het on- onderwijsopvatting van de ursulinen dat in elke leer- derwijs wel  procent goedkoper aanbieden dan het linge een ‘germe divin’ schuilgaat, die ieder in zich openbaar onderwijs. Daarnaast werkte de bisschop moet ontdekken en tot uiting brengen, kweekte vaak graag met die religieuzen, die meer van hem afhanke- vrouwen vol zelfvertrouwen. Hierdoor hebben zij in lijk waren dan katholieke leken. De grote vlucht die katholieke kring een belangrijke bijdrage aan de het broeder- en zusteronderwijs zou nemen, zou tot emancipatie geleverd. een permanente spanning tussen leken en religieuzen Paredis wilde nu wel een Limburg dat door in Limburg leiden. Limburgse priesters werd bediend, maar hij maakte

3.2.8_Caljé.indd 342 22-01-15 16:43 343 Cultuur en religie Onderwijs in het tijdperk van de natiestaat _Pieter Caljé

ook deel uit van een internationale organisatie die een verwelkomden zij de buitenlandse ordes. Bovendien internationale strijd tegen het liberalisme en de natie- had Nederland de meest tolerante wetten ten aanzien staat voerde. In heel Europa vond tussen  en  van vreemdelingen die zich wilden vestigen, zodat een vaak felle strijd plaats tussen klerikalen en antikle- Limburg als grensprovincie een ideaal ballingsoord rikalen, die in de periodes dat de antiklerikalen aan de voor grote groepen geestelijken werd. Door de komst macht waren, de religieuze ordes dwong hun heil el- van de Duitse ordes verdubbelde het aantal kloosters ders te zoeken. Dat was het geval in Duitsland ten in Limburg tot over de honderd, de Franse ordes tijde van de Kulturkampf tussen  en , en in voegden er daar nog eens meer dan vijftig aan toe. Frankrijk tussen  en . Paredis en later zijn op- De ordes namen vaak hun interne opleidingen mee. volger F.A.H. Boermans (-) hadden beiden Zo kwamen er grootseminaries van de karmelieten in veel oog voor het feit dat de verdreven ordes dezelfde Geleen, en van de franciscanen en jezuïeten in Bleijer- strijd als zij voerden. Zij konden bondgenoten goed heide. Maar in veel gevallen ging het om kostscholen gebruiken in hun strijd voor katholiek onderwijs dat en kwamen de pensionaires mee. Zo kwamen er op- door religieuze congregaties werd gegeven. Daarom eens opleidingen voor Duitse en Franse kinderen naar Nederland. Een aantal ordes ging zich evenwel toeleg- [] Zicht op de achterzijde van gen op onderwijs aan Nederlandse kinderen: van de het voormalige ursulinencomplex Duitse ordes bijvoorbeeld de Zusters van het Arme in Sittard. De oudste kern, die Kindje Jezus in Maastricht en Simpelveld, en de Duit- dateert uit de zeventiende eeuw, se ursulinen in Weert; van de Franse ordes waren dit werd in de periode - onder meer de Dochters der Wijsheid, de Zusters der een aantal keren sterk uitgebreid. Voorzienigheid, de Zusters van Barmhartigheid en Foto: J.P. de Koning (). natuurlijk de Franse ursulinen. De onderwijzeressen Beeldbank RCE. gingen Nederlandse aktes halen en de taal leren; ze richt- ten soms zelfs normaalscholen op om nieuwe onderwij- zeressen op te leiden. Toen de situatie in eigen land guns- tiger werd, bleven de kloosters met hun pensionaten in veel gevallen in Limburg, inclusief hun opleidingen.

[] Zeer deftig was het dames- pensionaat Blumenthal in Vaals. http://commons.wikimedia.org.

3.2.8_Caljé.indd 343 22-01-15 16:43 344 Limburg. Een geschiedenis Deel 3_vanaf 1800

voor Nederlandse leerlingen de Nederlandse wetge- ving harde kaders had geschapen, waarbinnen ook de internationale ordes moesten opereren, wilden zij zich op Nederlandse leerlingen richten. Tot  was de schoolstrijd in Limburg on- danks alles niet erg fel geweest. Het bisdom gaf de voorkeur aan bijzonder lager onderwijs en probeerde dat te realiseren waar het kon, maar aangezien het openbare onderwijs in handen van katholieke leraren was, kon ook dat katholiek ingevuld worden. Door de migratie van protestantse niet-Limburgers naar de Mijnstreek rond  veranderde dit. Toen eisten de niet-katholieken dat de openbare school wel degelijk neutraal zou zijn. Daarop zette het bisdom onder lei- ding van zijn bisschoppelijk inspecteur P.J.M. van Gils vol in op het bijzonder onderwijs. In  was iets meer dan vijftig procent van de Limburgse scho- [] Het franciscanerklooster en Tot in het Interbellum en daarna bevond zich dus een len katholiek. De meeste weerstanden bood het plat- opleidingsinstituut Watersleyde behoorlijk aantal kostscholen op Limburgs grondge- teland, waar men de noodzaak van verandering niet bij Sittard. www.delcampe.net. bied, waar conform de Duitse onderwijswetgeving inzag en lokale sentimenten zich tegen ‘Roermond’ werd opgeleid. Zo bleef het Sint-Josephcollege van de keerden. Zoals Van Vugt het formuleert: ‘Van Gils franciscanen te Watersleyde bij Sittard tot  als moest hemel en aarde bewegen om in katholieke dor- volwaardig Duits college functioneren op basis van pen katholieke scholen op te richten’. En hemel en het Duitse leerplan. [] Deze primair op de eigen aarde bewoog hij. Ouders, dorpspastoors en schoolbe- orde gerichte opleiding was zeer succesvol. De meeste sturen werden onder zware druk gezet. Wie weigerde, novicen in de Duitse provincie der franciscanen kwa- werd door het bisdom als ‘geen goede katholiek’ be- men in de eerste helft van de twintigste eeuw uit Wa- stempeld. Weinigen waren daartegen bestand en in tersleyde. Daarnaast kwamen er niet zelden Neder-  was de triomf van het bisdom en het bijzondere landstalige opleidingen voor Nederlandse interne of onderwijs in Limburg compleet. Slechts een handje- externe leerlingen en vernederlandsten deze ordes ge- vol protestantse en neutrale lagere scholen zouden leidelijk. In Sittard redden de Duitse jezuïeten in  overblijven. Het rijk betaalde de schade. Het voor- het middelbaar onderwijs. De (Nederlandse) jezuïe- zag de ontslagen onderwijzers van een riant wacht- ten hadden in  de Sittardse Latijnse school overge- geld. Het belang van het succes van het bijzondere nomen en in het befaamde Sint-Aloysiusgymnasium onderwijs is, zoals Van Vugt het stelt, dat het confes- omgevormd, maar in  vertrokken ze naar Nijme- sionele onderwijs erin was geslaagd verstatelijking te gen om daar het later nog beroemder Canisiuscollege beperken, door een maatschappelijk middenveld te te stichten. Dat leidde tot een lacune in het gymnasi- activeren dat autonoom taken kon vervullen. De ale onderwijs in Sittard, dat tot  door Duitse jezu- prijs was evenwel, zoals Ubachs opmerkt, dat de ka- ieten zou worden opgevangen. Zij gaven tijdelijk zo- tholieke kerk in Limburg zoveel macht had verwor- wel Duitstalig als Nederlandstalig middelbaar onder- ven, dat het zelf een staat was geworden. Wat begon- wijs, totdat in  het Bisschoppelijk College Sittard nen was als een authentiek streven armen door middel werd opgericht, waar vooral seculiere priesters het van onderwijs hun geloof te laten behouden, was op onderwijs zouden geven. Het Duitse college bleef tot een machtsstrijd tussen kerk en staat over het onder- vlak na de Eerste Wereldoorlog bestaan, toen de infla- wijs uitgelopen, die in Limburg door de kerk gewon- tie de financiële positie van de orde in Duitsland te nen was. In feite was nu al het onderwijs gepatro- zeer aangetast had. De katholieke identiteit van Lim- neerd: de staat betaalde, de kerk bepaalde. burg, die juist op het moment dat Limburg in Neder- In dit proces was de kwaliteit van het katholieke land werd geïntegreerd, gecultiveerd werd, impliceerde onderwijs sterk verbeterd. Ook de oversten van de con- een internationalisering die het eerder in de eeuw op gregaties en de schooldirecteuren zagen in, dat het ei- onderwijsgebied niet gekend had en die het onder- gen, katholieke onderwijs op den duur alleen succesvol scheidde van de rest van Nederland. Op het moment kon zijn, als het ook wat kennisoverdracht betrof aan dat overal elders het onderwijs nationaliseerde, inter- de maat was en dus de leraren en onderwijzers capabel nationaliseerde het onderwijs in Limburg, zij het dat waren. De Nederlandse onderwijswetten zetten hier de

3.2.8_Caljé.indd 344 22-01-15 16:43 345 Cultuur en religie Onderwijs in het tijdperk van de natiestaat _Pieter Caljé

norm en hebben de broeders en zusters aangezet zich in zo’n tweede afdeling en die zou zich tot de beste en te spannen om hun niveau te verhogen. Het meest suc- grootste van Nederland ontwikkelen. Zij had het cesvol was uiteindelijk het opzetten van eigen normaal- hoogste aantal leerlingen ( tot ) en was feitelijk scholen, waar zij de eigen leden op niveau konden groter dan de eerste afdeling (het klassieke Latijnse brengen. Met name de Broeders van Maastricht en de onderwijs). Ook werden nergens zoveel vakken gedo- Broeders van Tilburg kregen een goede reputatie op dit ceerd als juist in Maastricht: men kon er natuurlijke gebied. Nu begon men ook na te denken over didactiek historie, werktuigbouwkunde, natuurkunde, schei- en werden originele en goede schoolboekjes geprodu- kunde, handelswetenschappen en tekenen volgen. ceerd. Aanvankelijk werkte men eenvoudigweg be- De leerlingen kwamen inderdaad in een breed scala staande neutrale boekjes om tot katholiek verantwoor- aan maatschappelijke beroepen terecht, waaronder de versies, maar later bewerkte men de eigen boekjes handel, infrastructuur, ambten en leger. Hier bleek juist voor het openbare onderwijs. dat de Centrale School en de École Secondaire uit de Deze professionalisering was overigens ook een Franse tijd Maastricht een voorsprong hadden gege- geldkwestie. Sinds  was een proces op gang geko- ven. Niet voor niets werd de directeur van deze afde- men, waarbij ook bijzondere scholen geleidelijk voor ling, D.J. Steyn Parvé (-), naar Den Haag ge- subsidiëring in aanmerking konden komen, wat zou haald om er op het ministerie de wet van  voor te eindigen in de formele gelijkstelling tussen openbaar bereiden en werd hij vervolgens aangesteld als inspec- en bijzonder onderwijs in . Deze subsidiëring teur voor het middelbaar onderwijs. [] Maar niet maakte ook weer de professionalisering mogelijk. In alleen uit de tweede afdelingen van de Latijnse scho- de begintijd had het bijzondere onderwijs simpelweg len kan men de HBS al zien aankomen. De hogere geen geld om zijn onderwijzers bij te laten scholen. stadsschool die in Venlo in  werd opgericht, pre- Dit maakt nog eens duidelijk dat de substitutieve ludeerde er ook op, zij het op een wat lager niveau. vorm van onderwijsvernieuwing, die het katholieke Net als de tweede afdelingen, werd deze school na onderwijs was, niet zonder de overheid kon, wilde  in een (gemeentelijke) HBS omgezet. Deze men het niet tot een vorm van eliteonderwijs beper- kwam wat niveau betreft echter niet boven de stads- ken, zoals in Frankrijk gebeurde. school uit, waaruit zij was voortgekomen; om de sub- sidie niet te verliezen, moest de school ten slotte in Het middelbaar onderwijs in de tweede helft van  in een Rijks-HBS worden omgezet. de negentiende eeuw Een keerpunt in de geschiedenis van het mid- [] D.J. Steyn Parvé delbaar onderwijs in Nederland was orbeckes Wet (-), directeur van op het Middelbaar Onderwijs van , die de HBS de Tweede Afdeling van het in het leven riep. Tot dan was het middelbaar onder- Athenaeum in Maastricht, wijs door de overheid nauwelijks geregeld en voorna- zou begin jaren  betrokken melijk aan de ouders overgelaten. Vanaf  begon worden bij de wettelijke een proces van systematisering, dat in  voorlopig voorbereidingen van de Hogere tot een einde gebracht zou worden. Belangrijk was in Burgerschool. Uit: Eigen dit verband de Hoger Onderwijswet van ; deze Haard, . schafte de Latijnse school eindelijk af en gaf er het openbaar Gymnasium, waarvan het diploma direct toelating tot de universiteit verschafte, voor terug. Ook werd voor HBS-afgestudeerden onder specifieke voorwaarden de toegang tot de universiteit geopend. Nu was de HBS geen creatio ex nihilo. Zoals veel goede wetgeving formaliseerde en definieerde zij slechts wat in de praktijk al gaande was. Sinds  was aan de Latijnse scholen de ‘tweede afdeling’ mo- gelijk gemaakt; hierin voerden niet de klassieke talen, maar de moderne talen, wiskunde, aardrijkskunde en geschiedenis de boventoon. Deze zou beter op de In traditioneel-katholieke kring stuitte de HBS maatschappij voorbereiden dan het klassieke onder- op groot wantrouwen. Het katholieke middelbaar on- wijs, dat alleen nodig was voor de toegang tot de uni- derwijs was altijd sterk op de humaniora en de klas- versiteit. Ook aan het Maastrichtse Athenaeum kwam sieken gericht. Het Latijn was kerktaal en de Latijnse

3.2.8_Caljé.indd 345 22-01-15 16:43 346 Limburg. Een geschiedenis Deel 3_vanaf 1800

Vulgaat was de enige erkende Bijbelvertaling. Daar- ook hier de toon. Directeur Everts wilde het klein- naast geloofde men dat alleen kennis van de klassie- seminarie na  omvormen tot zo’n Gymnasium en ken tot vorming van de hele mens kon bijdragen. stuurde zijn docenten met steun van Paredis geleide- Zuiver wetenschappelijke kennis, zoals de natuurwe- lijk naar de universiteit en met succes. Toen de wet in tenschappen die boden, droeg daar niet aan bij. De  het examenrecht ook aan bijzondere gymnasia HBS gold als materialistisch en bedreigde daardoor het toestond, verwierf Rolduc meteen de status van er- geloof. Tot in de jaren vijftig van de twintigste eeuw kend Gymnasium. Maar soms duurde het veel lan- bleef men deze geluiden horen. Daarnaast was de ger. Het franciscaanse Gymnasium Immaculatae HBS natuurlijk een directe concurrent voor de Bis- Conceptionis te Venray was pas in  zover. schoppelijke colleges. In Roermond leidde dit tot een De Wet van , die onder voorwaarden ook felle strijd tussen liberalen en klerikalen toen deze stad bijzondere middelbare scholen subsidieerde, was hier van het ministerie een gesubsidieerde Rijks-HBS aan- een uitkomst. Toen de katholieke scholen eenmaal geboden kreeg – in plaats van Maastricht, dat voor kwalitatief goede en gemotiveerde leraren kregen, een gemeentelijke HBS opteerde om de school onder steeg het peil snel. In de twintigste eeuw was de ach- katholieke controle te houden. Een kans was wel, dat terstand op het openbare onderwijs door de erkende alle leraren die aan een Institut Français werkten, on- scholen geheel ingehaald. Zo leverden zij leerlingen af middellijk bevoegd verklaard werden tot het geven die toegerust waren om aan de eisen van de moderne van middelbaar onderwijs. De Bisschoppelijke Colle- samenleving te voldoen. Dat gold veel minder voor de ges van Weert, Roermond en Rolduc bezaten zo’n door congregaties gedreven pensionaten, die in feite Frans instituut en men had daarmee feitelijk een HBS een soort kleinseminaries waren en iets boden wat op in huis. Het is echter typerend voor het gebrek aan een Gymnasium-a opleiding leek. Dit type school enthousiasme van de katholieke geestelijkheid, dat de nam in de twintigste eeuw een hoge vlucht. Veel van directeur in Weert maar helemaal afzag van deze kans dit soort scholen waren niet erkend en haalden tot en dat op het Bisschoppelijk College in Roermond de hun opheffing in de jaren zestig meestal niet het peil HBS-afdeling in  al geheel verlopen was. Direc- van het Nederlandse voortgezet onderwijs. Ook hier teur Everts van Rolduc keek echter verder vooruit. Hij blijkt weer dat staatssubsidie feitelijk onmisbaar was maakte in  de eerste erkende katholieke HBS in voor de substitutieve vormen van onderwijsvernieu- Nederland wel tot een succes. wing in de periode van de natiestaat. De HBS zou de ingroei van Limburg in Neder- land versterken. We zien dat bijvoorbeeld aan de studie- Trends in het onderwijs in Limburg in de keuze van de HBS’ers in de eerste helft van de twintigste tweede helft van de twintigste eeuw eeuw. Van de  geslaagde leerlingen HBS-b van het Bij gebrek aan voldoende voorstudies is het niet Sint-Bernardinus, een door franciscanen geleid college mogelijk de geschiedenis van het onderwijs in Lim- in Heerlen, ging tussen  en  slechts  procent burg na  even systematisch te beschrijven als die naar een buitenlandse vervolgopleiding.  studenten van daarvoor. Volstaan moet worden met het oppak- gingen naar de nabijgelegen RWTH Aken, maar inmid- ken van enkele thema’s uit het betoog die in de periode dels  vonden de weg naar de Technische Hogeschool na de Tweede Wereldoorlog hun ontknoping kregen. in Delft. De Belgische opleidingen hadden hun aan- In ,  en  had de rijksoverheid al trekkingskracht verloren. Eén leerling ging naar een grote stappen gezet in de organisatie van delen van het mijnschool in de Borinage, een andere naar Gent. onderwijs. Tussen  en  voltooide zij deze sys- Ook in het middelbaar onderwijs hadden de tematisering door de Wetten op het Lager Onderwijs katholieke, (door religieuzen geleide) scholen aanvan- van  en  en de Wet op het Nijverheidsonder- kelijk moeite aan de eisen van de wetgever te voldoen. wijs van . Met deze wetten formaliseerde zij ont- De scholen werden niet als Gymnasia erkend en wikkelingen die al in gang gezet waren vanuit de sa- moesten de leerlingen die niet naar het grootsemina- menleving. De positie van de ULO en MULO als rie, maar naar de universiteit wilden, op het staatsexa- aparte vormen van onderwijs werd vastgelegd en de men voorbereiden. De resultaten daarvan waren niet ambachtsscholen kregen een duidelijk wettelijk kader. altijd geweldig; daarom zag men in dat de docenten Zo was een onderwijsstelsel gecreëerd dat na de lagere gediplomeerd moesten zijn en uiteindelijk universitair school een veelheid aan mogelijkheden bood, afhan- opgeleid moesten worden. Dit was evident van be- kelijk van de intellectuele vaardigheden en de sociale lang. In Roermond besloot de gemeenteraad daarom afkomst van de leerling. Lager onderwijs, buitenge- voor wat het Bisschoppelijke College betreft, de kosten woon lager onderwijs, ULO, MULO, HBS, Gymna- hiervan gedeeltelijk op zich te nemen. Rolduc zette sium, academisch onderwijs en diverse vormen van

3.2.8_Caljé.indd 346 22-01-15 16:43 347 Cultuur en religie Onderwijs in het tijdperk van de natiestaat _Pieter Caljé

beroepsonderwijs werden niet alleen gedefinieerd, Landgraaf, Kerkrade en Horn, veelal vanuit grote na- maar ook gesubsidieerd. Alleen voor het meisjeson- burige scholen, zoals de seculiere Bisschoppelijke Col- derwijs waren er nog geen goede wettelijke regelin- leges of het Heerlense franciscaanse Sint-Bernardinus. gen. De MMS verloor zijn subsidie in , om die In de jaren zestig werden de onderwijsmogelijkheden pas in  weer terug te krijgen. Het huishoudonder- verder uitgebreid, doordat de katholieke scholen ge- wijs bleef afhankelijk van de steun van verenigingen mengd werden. Pionier was hier Geleen, waar aan de en standsorganisaties. Ook het landbouwonderwijs rooms-katholieke HBS al in  een meisje aan de kreeg pas in  zijn wettelijke omschrijving, al werd examens meedeed. Zij moest zich verstoppen als de het op minder geregelde wijze wel al eerder gesubsidi- bisschop langs kwam. Vanaf de jaren tachtig kwam eerd. Feitelijk kreeg Nederland pas met de Mammoet- een proces van schaalvergroting op gang, dat tot op de wet (, in werking getreden in ) een echt syste- dag van vandaag voortgaat. Eerst fuseerden MAVO’s matisch georganiseerd onderwijsstelsel. Dit zich en VWO’s tot brede scholengemeenschappen; vanaf steeds verder uitbreidend net van wetten en subsidies de jaren negentig fuseerden op hun beurt de scholen- zou Limburg steeds sterker in Nederland integreren gemeenschappen. Zo omvat het Graaf Huyncollege in en een onderwijssysteem geven dat, in contrast tot de Geleen sinds  feitelijk al het Geleense voortgezet premoderne periode, in toenemende mate afweek van onderwijs. dat in het omringende buitenland. Een belangrijke trend was de ontwikkeling en Deze ontwikkeling naar een gesystematiseerd systematisering van het beroepsonderwijs. In de ne- nationaal onderwijsstelsel kreeg ook in Limburg zijn gentiende eeuw was de meeste aandacht naar het alge- neerslag. Opvallend is daarbij de rol van het bijzonder meen vormend onderwijs uitgegaan en werd het be- onderwijs geweest. De meeste (MULO’s werden bij- roepsonderwijs aan het maatschappelijk initiatief zondere scholen, omdat hun last voor de gemeenten overgelaten. De overheid had het laatste wel aange- te hoog was en de congregaties dit veel goedkoper moedigd door subsidies te verstrekken om zo de ont- konden aanbieden. De gedreven ursulinen gebruikten wikkelingen te kunnen sturen, maar in  kwam zij deze mogelijkheid om hun onderwijs geleidelijk ver- met de Nijverheidsonderwijswet. Het beroepsonder- der uit te bouwen. We zien dat goed in Sittard, waar wijs bleef daarbij vaak de behoefte ter plaatse volgen. zij in  een meisjes-MULO voor internen en exter- We zien dat in de industriestad Maastricht. De eerste nen stichtten. Dit was het eerste middelbare meisjes- ambachtsschool volgde negentiende-eeuwse initiatie- onderwijs in Sittard. Deze MULO bouwden zij gelei- ven op, zoals de stadstekenschool en de burgeravond- delijk uit tot een MMS, die in  door de staat er- school. In  werd een patronaatsschool geopend, kend werd. In  werd de MMS bekostigd, maar omdat een gemeentelijke school te duur werd geacht, toen hadden ze met behulp van het bisschoppelijk maar ook omdat het patronaat claimde een veel uitge- college ook al een Gymnasium gesticht. Door de na- breider netwerk te hebben waar de leerlingen van druk op talen en algemene, humanistische beschaving konden profiteren. [] Elders speelden de mijn- was de MMS meer verwant met het Gymnasium dan industrie een belangrijke rol. De mijnondernemingen met de HBS. In  werd deze combinatie van hadden gebrek aan goed opgeleid personeel en in die MMS en Gymnasium tot het Serviam Lyceum omge- behoefte voorzagen zowel de Heerlense Mijnschool doopt. De zusters hadden steeds hun bevoegdheden () als de Ambachtsscholen in Venlo (), Heer- voor dit onderwijs gehaald en alles ook zelf bekostigd len () en Sittard (). Vanuit de Mijnschool uit de school- en kostgelden. In Roermond en Venlo werd in Heerlen in  ook een MTS opgericht. In volgden de ursulinen hetzelfde patroon en tijdsche-  zou die, net als alle andere MTS’en in Neder- ma, al richtten zij in Roermond in  wel een katho- land, in een HTS worden omgezet. Het lagere techni- lieke meisjes-HBS op uit vrees voor de toeloop naar sche onderwijs, toen UTS geheten, werd vanaf toen de rijks-HBS aldaar. MTS. Ook Venlo was al vroeg actief in de oprichting De ontwikkeling van het middelbare-school- van scholen voor beroepsonderwijs; het kreeg in  stelsel in Limburg verliep in grote trekken als volgt: daarnaast zijn MTS (vanaf  HTS). Zowel de tot de jaren zestig ging het vooral om de stichting van Heerlense als de Venlose HTS werden in  in een katholiek middelbaar meisjesonderwijs (HBS en MMS) hogeschool omgezet, die viel onder de Wet op de Ho- en katholieke (MULO’s. Daarnaast werd in snel- ger Beroepsonderwijs (). In Sittard floreerden de groeiende steden als Maastricht, Heerlen en Venlo het Katholieke Leergangen, die aanvankelijk als lerarenop- katholieke jongensonderwijs uitgebreid. Na de Twee- leiding waren bedoeld, maar zich later verbreedden. In de Wereldoorlog ontstond er ook VWO-onderwijs in  zou deze opleiding tot Fontys hogeschool wor- kleinere plaatsen zoals Echt, Brunssum, Geleen, den hernoemd.

3.2.8_Caljé.indd 347 22-01-15 16:43 348 Limburg. Een geschiedenis Deel 3_vanaf 1800

kerkelijke leiding de Limburgse samenleving contro- leerde. In behoudende kring wijt men dat wel aan de geestelijke gevolgen van de Tweede Wereldoorlog, die tot ‘geestelijke verslapping’ geleid had. Bisschop J.H.G. Lemmens (-) was er in  al be- vreesd voor geweest en had om die reden tot ieders verrassing, en tot veler ongenoegen, het befaamde Gymnasium Rolduc op stel en sprong omgezet in een kleinseminarie (Rolduc IV). Aankomende priesters en niet-priesters moesten niet meer onderling gemengd worden. Lemmens meende dat in  ‘de duivel in Limburg was losgebarsten’. ‘De candidaten komen uit een wereld die besmet is’ en daar moesten aankomen- de priesters, van wie het voortbestaan van een zuivere samenleving afhing, niet aan worden blootgesteld. Maar het hielp niet. Van Vugt daarentegen stelt dat de katholieken na de Tweede Wereldoorlog niet meer beschermd wil- den worden tegen de modernisering. De katholieken waren de moderne tijd tegemoet getreden door een ook in eigen kring nooit helemaal onomstreden anti- moderne vrijplaats te creëren, die toch deel uitmaakte van de moderne wereld – de antimoderne modernise- ring. Die cocon, die vanaf Paredis door de clerus zo zorgvuldig gesponnen, onderhouden en uitgebouwd was, was nu beklemmend geworden. Het katholieke onderwijs was daar een essentieel element in geweest en dat verloor nu zijn functie. Niet dat de katholieke scholen verdwenen, maar ze functioneerden niet meer als een element om dit bouwwerk in stand te houden. [] De voormalige ambachts- Het landbouwonderwijs viel niet onder de Wet Overal verdwenen de religieuzen uit het onderwijs om school te Maastricht, gebouwd op het Nijverheidsonderwijs en juist dit maakte in de door leken vervangen te worden. Het Hoensbroekse in . Beeldbank RCE. twintigste eeuw een grote vlucht door. Tussen  en Sint-Janscollege was in  de eerste katholieke mid-  ontstonden achttien Lagere en vier Middelbare delbare school die onder lekenleiding kwam. De tra- Landbouwscholen, verspreid over het Limburgse plat- ditionele lagere schoolbesturen, voorgezeten door de teland. Ook was er landbouwhuishoudonderwijs pastoor, maakten plaats voor stichtingen waarin ou- voor boerinnen. De ursulinen stichtten de eerste ders en professionele bestuurders de dienst uitmaak- school hiervoor in  in Posterholt. Deze vorm van ten, en die hadden andere en meer wereldse prioritei- bijzonder onderwijs kende dezelfde aanvangsproble- ten. Bovendien waren er simpelweg niet genoeg in- men als het overige bijzondere onderwijs: gebrek aan tredes meer in de congregaties om het onderwijs bevoegde leerkrachten en kritiek op het lesprogram- gaande te houden, zoals bij de ursulinen, wier onder- ma. Daar werd door de ursulinen op gereageerd door wijs overigens nog lang populair was. En velen traden zelf een opleiding voor onderwijzeressen te gaan ver- nu juist uit. Op de leken die het onderwijsveld nu zorgen, naar het voorbeeld van de neutrale landelijke bepaalden, had de bisschop niet of nauwelijks in- opleiding. Dit landbouwhuishoudonderwijs zou vloed. Veel scholen verloren hun katholieke signatuur vreemd genoeg wel onder de Wet op het Nijverheids- of lieten deze verwateren. Zo was het uiteindelijk niet onderwijs vallen, omdat het als huishoudonderwijs de staat die de grootste bedreiging voor het katholiek werd gezien. In Limburg viel de nadruk in de oplei- onderwijs vormde, maar de Limburgse katholieke be- ding juist op de landbouw. volking zelf, die individualiseerde en zich van de cle- Midden in dit proces van unificatie, uitbouw, rocratie emancipeerde. schaalvergroting en specialisering vond in de jaren Hamans meent dat geloofsverlies bij de katho- zestig de verrassend snelle ineenstorting plaats van het lieke leerkrachten aan het begin van de ineenstorting hele katholieke netwerk van organisaties waarmee de staat. In dit licht kan men begrijpen waarom bis-

3.2.8_Caljé.indd 348 22-01-15 16:43 349 Cultuur en religie Onderwijs in het tijdperk van de natiestaat _Pieter Caljé

schop J.M. Gijsen (-) in  een grootsemi- van het aloude quis custodiet ipsos custodes (wie zal de narie op Rolduc oprichtte (Rolduc V), naast de in zijn bewakers zelf bewaken?). Hoewel dit probleem in de ogen verwaterde Hogeschool voor eologie en Pas- jaren vijftig wel degelijk werd onderkend, is daar onder toraat, die in  het oude grootseminarie Roer- invloed van de celibaatsdiscussie in de jaren zestig en mond had vervangen. Het nieuwe Rolduc moest de zeventig geen vervolg aan gegeven. Het is moeilijk het conservatieve priesters afleveren die het tij zouden voortduren van het seksuele misbruik op de internaten, moeten keren. Ook poogde Gijsen aan het einde van waar onvoldoende tegen is opgetreden, niet verbon- de jaren tachtig de katholieke scholen in zijn bisdom den te zien met de cultuur van geslotenheid en het afwe- aan de traditionele katholieke waarden te laten vol- ren van controle van buitenaf, die de katholieke kerk doen. Slechts vier reageerden positief. De overige lang uitgestraald heeft. wilde hij reorganiseren, maar het bleek onbegonnen Zo is het beeld van meer dan honderd jaar katho- werk. De tijd van Paredis, aan wie Gijsen een uitge- liek onderwijs op internaten anno  inktzwart. Dat breide studie wijdde, was onherroepelijk voorbij. In doet evenwel geen recht aan de goede tijd die vele leer- een steeds verder individualiserende en zich steeds lingen er hebben gehad en de brede culturele vorming verder openende wereld was terugkeer naar het geslo- die zij er ondergaan hebben. Het doet ook geen recht ten systeem dat Limburg lang was, een illusie. aan de overgrote meerderheid van broeders en zusters Een centraal element van het traditionele katho- die oprecht in hun opvoedende taak zijn opgegaan en er lieke onderwijssysteem was het internaat voor niet-regi- hun beste krachten aan hebben gegeven. Bovendien onale leerlingen geweest. Ook dat had zijn tijd gehad. kwam door de goedkope religieuzen het onderwijs eer- In de jaren zestig werden kostscholen opeens veel duur- der op plaatsen waar daarvoor nog geen onderwijs was. der en dat bleek financieel voor ouders niet meer op te Ook het meisjesonderwijs heeft door zusterscholen en brengen. Maar belangrijker was dat er een culturele om- pensionaten een grote impuls gekregen. slag had plaatsgevonden: de collectiviteit en het gebrek Opmerkelijk genoeg kwam uit het archiefma- aan vrijheid en privacy in het internaat werd onver- teriaal van het bisdom Roermond naar voren dat het draaglijk gevonden en opgroeien in gezinsvervangende aantal aan onderwijs gerelateerde misbruikzaken daar tehuizen als onwenselijk ervaren. De internaten liepen relatief gering was, ondanks de aanwezigheid van gro- snel leeg; het een na het andere sloot zijn deuren. te scholen met internaten in Rolduc, Weert, Sittard en In de eenentwintigste eeuw kwam voor een breed Roermond. De uitkomsten voor Roermond wijken publiek aan het licht, dat er op veel katholieke interna- sterk af van die voor bijvoorbeeld het bisdom Haar- ten gevallen van seksueel misbruik hebben plaatsgevon- lem. Niet duidelijk is hoe dit te verklaren. Uit de den, die tot blijvende psychische schade bij leerlingen Roermondse archieven blijkt echter ook dat mis- hebben geleid. Uit zeer uitgebreid onderzoek, dat tot de bruikzaken in de Limburgse onderwijsinstellingen late jaren veertig van de twintigste eeuw en nog verder zeker niet afwezig waren. terugging, bleek dat het misbruik op de internaten geen specifiek katholiek probleem was en ook niet een exclu- Op het grondgebied van het huidige Limburg sief probleem voor het onderwijs; het in het katholieke was nooit een universiteit geweest. Diverse geestelijke opvoedingssysteem zo belangrijke internaat was wel ex- ordes hadden er voor de opleiding van hun eigen leden tra kwetsbaar voor dergelijk misbruik. De kans op enige grootseminaries gehad, die in hun specialisme geacht vorm van ongewenste seksuele benadering bleek op in- werden op universitair niveau te zijn, zoals dat van de ternaten hoger dan  procent. Bij de katholieke dominicanen in Maastricht tijdens het Ancien Régime, internaten deed zich volgens de onderzoekscommissie na 1840 dat der redemptoristen in Wittem en die der wel een specifiek probleem voor. De druk om de ordes jezuïeten in Maastricht, Valkenburg en wellicht Exa- en congregaties met religieuzen te bevolken, heeft tot de ten. Van volwaardige universiteiten met een volledig opname van broeders geleid die niet genoeg roeping palet aan faculteiten en het ius promovendi kan in dit hadden om de staat van het kloosterleven, in bijzonder verband uiteraard niet worden gesproken. Maastricht het celibaat, vol te houden. Ook concludeert de com- had nu gedurende de hele twintigste eeuw getracht een missie, net als eertijds koning Willem I, dat het een ri- volwaardige universiteit naar Limburg te halen. De Ka- sico is kinderen op hun twaalfde voor de priesterstand te tholieke Universiteit ging in  echter naar Nijme- bestemmen, als die de consequenties van het celibaat gen, hoe katholiek Maastricht ook was. Na de Tweede nog niet kunnen overzien. Men was in de internaten erg Wereldoorlog zette de stad in op haar internationale beducht voor de amitiés particulières tussen leerlingen, oriëntatie en had succes toen na de mijnsluiting de re- waartegen de surveillanten moesten waken; het gevaar gering van mening was dat de regio Zuid-Limburg bleek echter eerder te schuilen in de veronachtzaming nieuwe impulsen nodig had. Juist door handig haar

3.2.8_Caljé.indd 349 22-01-15 16:43 350 Limburg. Een geschiedenis Deel 3_vanaf 1800

[] Sjeng Tans (-) internationale culturele imago uit te spelen, verwierf in . Nationaal Archief, Maastricht in  haar universiteit. In  kwam Den Haag. koningin Juliana die openen. Het werd een Rijksuni- versiteit (de Rijksuniversiteit Limburg), niet alleen om- dat de PvdA-er Sjeng Tans (-) de grote man achter de oprichting was, maar ook omdat het katho- lieke onderwijs in de jaren zestig het tij tegen had. [] Dat de universiteit in Maastricht en niet in de Ooste- lijke Mijnstreek terecht kwam, leidde tot een machts- verschuiving in de regio. Terwijl de Mijnstreek tot de jaren zestig dankzij de mijnen het meest welvarend was geweest en Maastricht, haar internationale retoriek ten spijt, niet meer dan een wat slaperige en verouderde industriestad, werden de bordjes nu verhangen. On- danks de oprichting van de Open Universiteit in Heer- len in  en andere compenserende maatregelen, [] Het voormalig gouver- zakte de Mijnstreek weg in een langdurige krimp en nement aan de Maastrichtse floreerde Maastricht, mede dankzij de uitgaven die een Bouillonstraat. ans is hier de steeds toenemend aantal studenten en medewerkers in faculteit der Rechtsgeleerdheid de stad deden. [] gevestigd. Collectie Maastricht had dan wel de internationale kaart Maastricht University. gespeeld om de universiteit te verwerven, de universi-

3.2.8_Caljé.indd 350 22-01-15 16:43 351 Cultuur en religie Onderwijs in het tijdperk van de natiestaat _Pieter Caljé

teit zag zich aanvankelijk primair als een Nederlandse lijk volledig geseculariseerd en in zekere zin uit het universiteit, omdat zij aan de Nederlandse wetgeving katholieke middeleeuwse onderwijs voortgekomen, en de bekostiging vanuit Den Haag gebonden was en heeft ook fysiek vele verlaten Maastrichtse kloosters, door specifieke rijkssubsidies tot stand gekomen was. soms inclusief hun boekenbezit, overgenomen en ver- In die zin versterkte de universiteit de band van Lim- bindt Limburg weer met een grotere wereld dan die burg met Nederland verder. Aanvankelijk was het van de uniformerende nationale staat, waar datzelfde overgrote deel van de studenten dan ook Nederlands katholicisme zich in de negentiende eeuw zo vergeefs – met een substantieel aandeel daarin van Limburgse heeft tegen afgezet en zich uiteindelijk mee heeft ver- studenten. Na  veranderde dit. De regering had in bonden. En ook dit academische internationalisme de Vierde Nota Ruimtelijke Ordening in  aange- heeft zijn eigen lingua franca gevonden, namelijk het kondigd dat het zijn politiek van steun aan de randge- Engels. Deze is dan misschien niet meer de taal van de bieden van het rijk wilde heroverwegen. Voortaan zou beschaafde klassen – die hebben net als het traditio- de ‘moneymaker’ van Nederland, de Randstad, in de nele katholicisme de jaren zestig niet overleefd – maar beleidsplannen centraal staan. De regio’s waren op wel de taal van de moderne cultuur zoals die functio- hun eigen krachten aangewezen en moesten van hun neert in een globaliserende wereld. eigen mogelijkheden gebruik maken. Nu zagen Lim- burg en de universiteit kansen in de internationale ligging van de provincie. Ze hadden daarbij het geluk dat in  in Maastricht de Eurotop plaatsvond die tot een vergaande integratie van Europa besloot, waaronder de invoering van de euro. De naam ‘Maas- tricht’ was opeens in heel Europa bekend. Zich profi- lerend als ‘het balkon van Europa’ zetten stad, regio en universiteit nu op echte internationalisering in. De universiteit veranderde haar naam in Universiteit Maastricht () en later in Maastricht University (), en zette Engelstalige programma’s op. Mede gesteund door de Bologna Declaratie van , die het hoger onderwijs Europeaniseerde, werd de inter- nationalisering een groot succes. Het aantal studen- ten van boven de grote rivieren nam af, naarmate de Nederlandse studenten het in de keuze van hun uni- versiteit steeds dichter bij huis zochten. Aanvankelijk vooral veel Duitsers, maar in toenemende mate stu- denten uit heel Europa en daarbuiten, kozen voor Maastricht als universiteit en droegen sterk bij aan de internationalisering van de regio. Het was het katholieke internationalisme dat het Limburgse onderwijs in de negentiende eeuw een duidelijk internationale kleur gaf. Leerlingen uit een grote variëteit aan landen gingen op kostschool bij de broeder- en vooral zusterscholen in Limburg, die vaak door internationale ordes en congregaties waren opzet. Zij konden dit gemakkelijk doen, omdat op kost- school gaan bon ton was en de voertaal van de be- schaafde klassen in Europa Frans. Tot in de eerste de- cennia van de twintigste eeuw zou Frans de voertaal in veel van de Limburgse internaten blijven. Van dit ka- tholieke internationalisme is vrijwel niets meer over. Maar het kan voor de oude katholieken een schrale troost zijn, dat de fakkel daarvan is overgenomen door het academisch internationalisme, belichaamd in Maastricht University. Deze instelling, hoewel natuur-

3.2.8_Caljé.indd 351 22-01-15 16:43 352 Limburg. Een geschiedenis Deel 3_vanaf 1800

Noten _Mullens, Onderwijs en _Rogier, ‘Nederlands- _Fundaties zijn in dit _Stuurman, Staatsvorming en analfabetisme, , . Limburg’, ; Wouters, verband de regelmatige kerke- politieke theorie, . _Ubachs, ‘Het primaire ‘Antecedenten en voorname lijke inkomstenbronnen uit _Ubachs, ‘Het primaire onderwijs in de Franse tijd’, lotgevallen’, -; Verhage, grondbezit of vermogen die onderwijs in de Franse tijd’, -. Katholieken, kerk en wereld, . blijvend aan bijvoorbeeld een . _Verhoeven, Ter vorming Vgl. ook Spronck, eodoor school verbonden zijn om die _Zie in LEG  mijn bijdrage van verstand en hart, . Weustenraad, -. financieel mogelijk te maken. ‘Onderwijs in de premoderne _Ubachs, ‘Het primaire _Welten, In dienst voor Deze ging als gevolg van de tijd’ en bijv. Van Gijlswijk, onderwijs in de Franse tijd’, . Napoleon, -. Franse Revolutie veelal verlo- De overheid en het voortgezet _Tagage, ‘Schets van het _Tagage, ‘Schets van het ren. onderwijs, . lager onderwijs’, . lager onderwijs’, . _Friedrich, Marc Antoine _Archer, Social Origins of _Ibidem, -. _Zie in LEG  mijn Berdolet, -; Minke, Educational Systems, -. _Verhoeven, Ter vorming bijdrage, p. -. Un prélat concordataire, - Uiteraard is haar monumentale van verstand en hart, . _Grauwels laat zien hoezeer ; Tagage, Geschiedenis der boek veel complexer dan hier _Brepoels, Het lager onder- bijvoorbeeld Geel ook voor Broeders van Maastricht , ; kan worden weergegeven. Ik wijs in de provincie Limburg, leerlingen van het huidige Minke, ‘Le Séminaire de  beperk mij tot het gebruik van . Het arrondissement Nederlands Limburg in de à ’, -. enkele kernbegrippen die de Hasselt strekte zich uit van achttiende eeuw van belang _Heirbaut, ‘De Franse Limburgse ontwikkeling Beringen tot Sint-Truiden, was geweest (Grauwels, overheersing in België’, ; kunnen verhelderen. maar omvatte niet de kantons ‘Limburgse studenten te Van der Voorde, ‘De Zuide- _Archer, Social Origins of die dichter aan de Maas Geel’). lijke Nederlanden’, . Educational Systems, . grensden, zoals Bilzen en Bree. _Welten, In dienst voor _Heirbaut, ‘De Franse _Ubachs, ‘Het primaire _Peeters, Het kanton Bree, Napoleon, ; De Lepper, overheersing in België’. onderwijs in de Franse tijd’, -. ‘De latijnse scholen van _Ubachs en Evers, -. _Lux, Het onderwijs in het Noord-Brabant’, passim. ‘Ongewilde revolutie’, . _Brepoels, Het lager onderwijs kanton Bilzen, -. _Charle, ‘Patterns’, -. _Over het onvermogen in de provincie Limburg, -, _Mullens, Onderwijs en _Van Heyst, Album promoto- het middelbaar onderwijs te . Roppe, Panhuysen sr. en analfabetisme, . rum Limburgensium. Het hervormen in het noorden zie: Nuyens suggereren dat het _Brepoels, Het lager onder- onderzoek van Van Heyst heeft Boekholt, ‘De mythe van de feitelijk onterecht was dat de wijs in de provincie Limburg, in zijn systematische aspect onderwijshervorming na ’. schoolmeesters de eed van haat . helaas voornamelijk betrekking _Crutzen, ‘De onderwijsver- moesten afleggen omdat zij _Ibidem, . op promoties van Limburgers nieuwing’, ; Knippenberg, geen gesalarieerde ambtenaren _Friedrich, Marc Antoine aan Noord-Nederlandse De deelname aan het lager waren. Maar in de praktijk Berdolet, -; Minke, Un universiteiten. Dat maakt het onderwijs, . speelde de eed in het onderwijs prélat concordataire, -. minder goed bruikbaar voor _Van der Woude, wel degelijk een rol. Roppe _Zie in LEG  mijn conclusies over veranderingen ‘De alfabetisering’, . e.a., De decadaire, resp. maan- bijdrage, p. -. in studentenstromen. Hij geeft _De Valk, ‘Landsvader en delijkse rapporten, -. _Zo ook in Holland: één Straatsburgse promotie, landpaus?’, -. _Voor de bestuurlijke organi- Frijhoff, ‘Crisis of modernise- maar kwam die min of meer bij _De Wolf, ‘Volksonderwijs satie van Nedermaas, zie ring?’, -. toeval op het spoor. Linssens in Nederland’. Van Rheenen, Berkvens elders in dit deel. _Spekkens, L’École centrale studie over Roermondse ‘De deelname aan het lager _Roppe e.a., De decadaire, du Département de la Meuse- studenten in het buitenland onderwijs’, . resp. maandelijkse rapporten, Inférieure, . helpt ons hier ook niet verder _Boekholt, ‘De mythe van --, . _Roppe e.a., De decadaire, (Linssen, ‘Album Promotorum de onderwijshervorming’, . _Ibidem, --, ; resp. maandelijkse rapporten, Ruraemundensium, -, _De Provinciale Schoolcom- --, . --, . II’). missies bestonden uit lokale _Tagage, ‘Schets van het _Cammaert, ‘Jan Pieter _Charle, ‘Patterns’, . notabelen en waren aan het lager onderwijs’, -. Minckeleers’, -. _Munier, ‘Het groot-semina- departement en de inspectie _Lux, Het onderwijs in het _Spekkens, L’École centrale rie van Roermond’; Hamans, verantwoording schuldig. kanton Bilzen, . du Département, -. Geschiedenis van het seminarie, _De overige leden waren de _Crutzen, ‘De onderwijs- _Roppe e.a., De decadaire, -. Vaalser advocaat en provinciale vernieuwing’, . resp. maandelijkse rapporten, _Brakkee, ‘De eologische griffier W.A. Pillera, een --, . Hogeschool te Huisseling’. andere advocaat uit Vaals G.

3.2.8_Caljé.indd 352 22-01-15 16:43 353 Cultuur en religie Onderwijs in het tijdperk van de natiestaat _Pieter Caljé

Walther, de burgemeester van _Crutzen, ‘De onderwijsver- _Ibidem, -. surveillanten en docenten in Venlo A.J.H. Bloemarts, de nieuwing’, ; idem, ‘Onder- _Al stichtte hij niet de  de negentiende eeuw, is een voormalige adviseur van de wijs op het platteland’, , Broeder- en Zusterscholen, die vraag die vooralsnog niet kan abdis van orn en burge- . Tagage vermeldt. Zijn bron, worden beantwoord. meester van die plaats J.N. van _Brepoels, Het lager onder- Habets, gaat niet verder dan _Hanson, Van Frans naar der Schoor, de Vaalser hande- wijs in de provincie Limburg, . Tagage, Geschiedenis der Nederlands, -; Gorissen en laar en later Provinciaal ; Vleeshouwers, ‘Van koster Broeders van Maastricht , ; Van der Hoek, Venloclopedie. ambtenaar A.I.J. Schmalhau- tot onderwijzer’, ; Tagage, Habets, Geschiedenis van het _Sassen, ‘Rolduc van  sen, de ontvanger uit Engel- Geschiedenis der Broeders van tegenwoordig bisdom Roermond tot ’, -. manshoven nabij Sint-Truiden Maastricht , . , . Vgl. ook Van Vugt, _Schlijper, ‘De viering van J.L. Bollaert en de Maastricht- _Crutzen, ‘De onderwijs- Broeders in de katholieke het achtste eeuwfeest’, -. se Lutherse predikant en vernieuwing’, passim; idem, beweging, , -. _Van Rijswijck, ‘Liberalen voormalig rector van de Latijn- ‘Onderwijs op het platteland’, _Tagage, Geschiedenis der en clericalen’, passim. se school in Düsseldorf F.W. passim. Broeders van Maastricht , . _Citaat bij ibidem, . Danzmann (Brepoels, Het _Van der Woude, ‘De _Ibidem, . _Ibidem, . Van Rijs- lager onderwijs in de provincie alfabetisering’, . _Ibidem, -. wijck, zelf leraar op het Bis- Limburg, -). _Brepoels, Het lager onder- _Ubachs, Handboek voor de schoppelijk College, is erg te _Over Page zie: Vleeshou- wijs in de provincie Limburg, geschiedenis van Limburg, prijzen vanwege zijn poging de wers, ‘Frans Joseph Page’. -; Tagage, ‘Schets van -. feiten zo accuraat mogelijk weer _Brepoels, Het lager onder- het lager onderwijs’, , . _Jacobs, ‘Het lager onder- te geven. Vervolgens geeft hij wijs in de provincie Limburg, _Knippenberg, De deelname wijs in Limburg’, . aan die feiten wel een ‘bisschop- hoofdstuk drie en vier; , aan het lager onderwijs, -. _Frijhoff, ‘Van onderwijs pelijke draai’, die men niet . _Brepoels, Het lager onderwijs naar opvoedend onderwijs’, noodzakelijk hoeft te volgen. _Al ging dat niet zover dat in de provincie Limburg, . -; Van Gijlswijk, De _Ibidem, -. de onderwijzersgezelschappen _Jacobs, ‘Het lager onder- overheid en het voortgezet _Sassen, ‘Rolduc van  aan belangenbehartiging wijs in Limburg’, -. onderwijs, . tot ’, ; Van Rijswijck, gingen doen van de beroeps- _Spronck, eodoor Weus- _Sloots, Haga Mariana, . ‘Liberalen en clericalen’, . groep. Dat bleef aan de inspec- tenraad, . Rogier heeft juist Andere waren er in Haelen, _Spronck, eodoor Weus- teurs voorbehouden. Vgl. het tegenovergestelde betoogd, Merselo, Wahlwiller en Sittard. tenraad, -. Verhoeven, Ter vorming van maar daarbij wellicht te Ze werden alle in  opge- _Ibidem, ; Grauwels, verstand en hart, . gemakkelijk de situatie van heven. ‘Limburgse studenten aan _Brepoels, Het lager onder-  teruggeprojecteerd op  _Wouters, ‘Antecedenten en de Luikse universiteit’; Van wijs in de provincie Limburg, (Rogier, ‘Nederlands-Lim- voorname lotgevallen’, . Heyst, Album promotorum passim. burg’, ). _Spronck, eodoor Weusten- Limburgensium. Hier blijkt _Ibidem, . _Brepoels, Het lager onder- raad, -. toch wel de grote beperking _Tagage, ‘Schets van het wijs in de provincie Limburg, _Van Rijswijck, ‘Liberalen van Van Heyst. Hij heeft geen lager onderwijs’, ; Jacobs, -. en clericalen’, . Luikse promoties na  meer ‘Het lager onderwijs in Lim- _Crutzen, ‘De onderwijsver- _Hanson, Van Frans naar opgenomen, zodat het ten burg’, -. nieuwing’, . Nederlands, , -. onrechte lijkt alsof die er ook _Verhoeven, Ter vorming _Van Vugt, Broeders in de _Ibidem, -. niet meer waren. van verstand en hart, . katholieke beweging, -. _Offermans, De abdij _Spronck, eodoor Weus- _Van der Woude, ‘De _Het begrip ultramonta- Kloosterrade-Rolduc, -. tenraad, . alfabetisering’, ; Knippen- nisme wordt hier gebruikt in de _Sassen, ‘Rolduc van  _Ibidem, -. berg en De Pater, De eenwor- zin van antimodernistisch tot ’, . _Al zal een deel van deze ding van Nederland, ; katholicisme en staat in tegen- _Hanson, Van Frans naar groep zich op België georiën- Boonstra, De waardij van een stelling tot katholieke Verlich- Nederlands, . teerd hebben. vroege opleiding, . ting en katholiek liberalisme. _Idem, ‘De colleges Kallen _Caljé, ‘“De jongens van _Brepoels, Het lager onderwijs Verhage gebruikt het begrip in en Henssen’, -. weleer”’, . in de provincie Limburg, - iets andere betekenis (Verhage, _Idem, ‘Bisschop C.R.A. _Gijsen, Joannes Augustinus . De kaart op pag.  sugge- Katholieken, kerk en wereld, ). van Bommel’, -. Paredis, -. reert echter een wijder vertakt Vgl. ook Tagage, Geschiedenis _In hoeverre ook al sprake _Verhage, Katholieken, kerk stelsel van modelscholen. der Broeders van Maastricht , was van systematische misdra- en wereld, . . gingen van de kant van de

3.2.8_Caljé.indd 353 22-01-15 16:43 354 Limburg. Een geschiedenis Deel 3_vanaf 1800

_Zie bijv. Randeraad, ‘Faces _Paredis liet nu bijvoor- _Sloots, De geschiedenis van _Ibidem , , -, of centralization’. beeld  Duitse theologanten het Gymnasium, . -. Een schrijnend _Boekholt en De Booy, op zijn grootseminarie toe. _Perry, Jongens op kostschool, voorbeeld uit Rolduc in: Geschiedenis van de school in _Zeer uitgebreid hierover: -, -. Geurts, Rolduc, -. Nederland, . Francort, Verdreven Franse _Amsing, Bakens verzetten, _Ubachs, Handboek voor de _Lemmens, Aan vorst en religieuzen. -. geschiedenis van Limburg, . vaderland gehecht, -. _Hanson, ‘Middelbaar _Vleeshouwers, ‘Onderwijs _Over de Open Universiteit: _Citaat bij: Verhage, onderwijs door buitenlandse in Sittard’; Hendricks, Serviam Verkuylen, De maakbare Katholieken, kerk en wereld, . congregaties’. -, -. universiteit en Schlusmans e.a., _Dit is de stelling van _Van Vugt, ‘De verzuiling _Zie voor de Maastrichtse Een leven lang eigenwijs studeren. Verhage, Katholieken, kerk en van het lager onderwijs’, stadstekenschool de bijdrage _In  spraken de wereld, , , . passim, m.n. , ; Jacobs, van Monique Dickhaut, elders Minister van Onderwijs van _Lemmens, Aan vorst en ‘Het lager onderwijs in Lim- in dit deel. de EU in Bologna af hun vaderland gehecht, , -. burg’, -. _Van der Grinten, hoger onderwijs zo te stan- _Verhage, Katholieken, kerk _Van Gijlswijk, De overheid De ambachtsschool, -. daardiseren in opbouw en en wereld, -. en het voortgezet onderwijs, . _Schippers, Van tusschenlie- kwaliteit, dat er een Europese _Jacobs, ‘Het lager onder- _Van Vugt, Broeders in de den tot ingenieurs, , , ; Hoger-Onderwijsruimte zou wijs in Limburg’, . katholieke beweging, . Boekholt en De Booy, Geschie- ontstaan waarin studenten _Lemmens, Aan vorst en _Ubachs, Handboek voor de denis van de school in Neder- zich vrijelijk van de ene naar vaderland gehecht, . geschiedenis van Limburg, . land, . de andere universiteit konden _Van Vugt, Broeders in de _Van Vugt, Broeders in de _Ubachs, Handboek voor de bewegen en universiteiten katholieke beweging, -; katholieke beweging, . geschiedenis van Limburg, . elkaars diploma’s en graden Formeel waren de broeders en _Verhoeven, Ter vorming _Van der Burg, ‘Geen zouden erkennen. zusters ook leken, omdat ze de van verstand en hart, -. tweede boer’, -, -. _Caljé, ‘Maastricht en zijn priesterwijding niet hadden _Van Vugt, Broeders in de _Ibidem, . universiteit’. gekregen. Van Vugt formuleert katholieke beweging, . _Hamans, ‘Kerk en samen- _Vgl. Spronck, eodoor het zo, dat zij in de ogen van _Fortgens, Schola Latina, leving’, . Weustenraad, . het bisdom in feite een soort -. _Ibidem, -. ‘verbeterde leken’ waren. _Coronel, ‘De regeling van _Stuurman, ‘De Neder- _Van Vugt, Broeders in de het industrieel onderwijs’, -. landse staat’, . katholieke beweging, -; _Gorissen en van der _Van Vugt, Broeders in de Jacobs, ‘Het lager onderwijs in Hoek, Venloclopedie. katholieke beweging, . Limburg’, -. _Zie bijvoorbeeld de _Hamans, ‘Kerk en samen- _Hamans, ‘Het tweede redemptorist Janssen in ‘Mgr leving’, . bisdom’, . van Bommel en de bijzondere _Van Vugt, Broeders in de _Lauret, Per imperatief colleges in Zuid Nederland’, katholieke beweging, . mandaat, -. en verder Perry, Jongens op _Deetman e.a., Seksueel _Vleeshouwers, ‘Lager kostschool, . misbruik van minderjarigen, onderwijs’, . _Van Rijswijck, ‘Liberalen . In de meeste gevallen gaat _Van de Vijver, De Bis- en clericalen’, -. Er het daarbij om minder ernstige weide, . Dit was de enige werden aan de RK-HBS ook vormen. religieuze gemeenschap in minder uren aan wis- en _Het was zeker geen Limburg die in de Franse natuurkunde besteed dan aan exclusief probleem van de tijd door had kunnen functi- de Rijks-HBS (Verhage, sociaal lager aangeschreven oneren. Katholieken, kerk en wereld, lekencongregaties. Juist op de _Jacobs, ‘Het lager onder- ). internaten van de meest wijs in Limburg’, . _Sloots, -. Vijfen- prestigieuze orde van allemaal, _Van Vugt, Broeders in de twintig jaar Sint Bernardinus, de jezuïeten, nam het misbruik katholieke beweging, , -, -. grote vormen aan (Deetman -. _Van Rijswijck, ‘Liberalen e.a., Seksueel misbruik van _Van de Goor, ‘Het Pensio- en clericalen’, -. minderjarigen, -). naat St. Ursula’. _Offermans, De abdij _Ibidem, . Kloosterrade-Rolduc, . _Ibidem , -.

3.2.8_Caljé.indd 354 22-01-15 16:43