AanspraakAfdeling Verzetsdeelnemers en Oorlogsgetroffenen September 2021

Zijn anti-Japanse houding kostte Loek Middel bijna het leven Inhoud

Mag ik u even aanspreken? Pas na de bevrijding Tentoonstelling 3 ontdekte Joyce Young 14 Nationaal Monument 20 dat haar broer was overleden Oranjehotel: Uit de aan de Birmaspoorweg. schaduw van het verzet.

Zijn anti-Japanse houding Zoek?! Verzetsmuseum kostte Loek Middel bijna 4 19 Amsterdam: Anton 21 het leven. de Kom-Lezing door de Surinaamse president.

Aaltje Joseph overleefde Tentoonstelling Museum Onthulling Nationaal de Indonesische vrijheids- 9 Sophiahof: Depokkers. 20 Holocaust Namen- 21 strijd in het West-Javaanse Een koloniaal verhaal monument Nederland. christelijke dorp Depok. ontrafeld. Vraag & Antwoord 22 Puzzel 23 Adressen/colofon 24

2 Aanspraak - september 2021 Mag ik u even aanspreken?

Naast de nog steeds noodzakelijke aandacht voor de Reybrouck. En in de onlangs uitgekomen bekritiseerde coronapandemie was er de laatste tijd opvallend veel én geprezen film ‘De Oost’, waarin op nietsontziende informatie over andere problemen. Met name over wijze een van de zwartste bladzijden in de Nederlandse zwarte bladzijden in onze geschiedenis. Hernieuwde geschiedenis is te zien. Ook wil ik wijzen op de ont- aandacht en informatie via boeken, tv-documentaires hullende tv-serie en het boek van Coen Verbraak ‘De en artikelen over onder andere het slavernijverleden Molukkers. Een vergeten geschiedenis.’ Inderdaad is en de kolonisatie, genocides, racisme, antisemitisme over deze geschiedenis beschamend weinig bekend. en discriminatie. Onderwerpen die allen te maken hebben met ongelijkheid, macht en geweld. Waarom zoveel aandacht voor de zwarte bladzijden uit de geschiedenis? Omdat ik vooral het belang De nieuwe tentoonstelling over slavernij in het wil aangeven van het benoemen van deze zaken. Rijksmuseum in Amsterdam én de op 1 juli 2021 Het gaat erom dat wij, en zeker ook de jongere gehouden herdenkingsbijeenkomst voor de afschaf- generaties, onze geschiedenis moeten willen ken- fing van de slavernij met de excuses door de bur- nen, ook de persoonlijke geschiedenissen van u als gemeester van Amsterdam, Femke Halsema, leren overlevenden. Bewustwording kan bijdragen tot ons veel over het slavernijverleden, onderdrukking meer wederzijds begrip om dit onrecht en geweld en economische macht. Bij genocides denken wij te voorkomen. De hernieuwde aandacht voor die natuurlijk allereerst aan de Holocaust, maar juist dit zwarte bladzijden zie ik daarom als een positieve jaar werden excuses uitgesproken door een Duitse ontwikkeling. Ik verwijs daarvoor graag naar de autoriteit voor de genocide in Namibië en werd onlangs op 96-jarige leeftijd overleden Duits-Joodse vergeving gevraagd door de Franse president, activiste Esther Bejarano, die Auschwitz overleefde. Macron, voor de uitmoording in Rwanda. Voorts Vanaf de jaren zeventig vertelde ze openlijk over erkende onze Tweede Kamer de genocide van de haar traumatische ervaringen, zette ze zich in voor Yezidi’s in Irak en was er bijzondere aandacht voor nazislachtoffers en streed ze tegen racisme en de genocide in Srebenica zoals in de confronterende fascisme. Ze zong ook liederen, begeleid door een film ‘Quo vadis, Aida?’. rapband, waarmee ze vooral jongeren probeerde te bereiken. Als ze met jongeren sprak, zei ze altijd: Tot die zwarte bladzijden behoort ook een deel van “Jullie zijn niet schuldig aan wat er toen is gebeurd, de geschiedenis van Nederlands-Indië, met name de maar jullie maken je schuldig als jullie niets van die gruwelijke situatie tijdens de Tweede Wereldoorlog geschiedenis willen weten.” en daarna ook nog de heftige situatie tijdens de Bersiap-periode. De interviews in deze Aanspraak getuigen daar weer van op een indringende wijze. Dat zien we ook in het indrukwekkende, maar ook bekritiseerde boek ‘Revolusi: Indonesië en het Dineke Mulock Houwer ontstaan van de moderne wereld’ van David Van Voorzitter Pensioen- en Uitkeringsraad

3 Loek Middel, Rosmalen 2021. Foto: Jeffrey Middel De wereld ging in de Glodok- gevangenis aan mij voorbij

Zijn anti-Japanse Tijdens de Japanse bezetting van Nederlands-Indië vreesden de Japanners dat Indo-Europese jongens op Java de kant van de geal- houding kostte lieerden zouden kiezen als deze op de kust zouden landen om Indië te bevrijden. Zij eisten daarom dat deze jongens voor de kant van Japan Loek Middel bijna kozen door een pro-Nippon verklaring te ondertekenen.

het leven. Tachtig jongens in Bandoeng weigerden deze verklaring te tekenen en werden vanwege hun verzet in de gevangenissen Soekamiskin en Glodok opgesloten. De 96-jarige Loek Middel kan nog navertellen hoe hij werd verdacht van verzetsactiviteiten, werd opgepakt en uiteindelijk in de gevangenis belandde. In 2021 was hij gastspreker bij de Nationale Herdenking 15 augustus 1945 bij het Indisch Monument in Den Haag.

Een grote muzikale familie Loek vertelt: ‘Op 18 maart 1925 ben ik geboren in een grote muzikale familie in Tjimahi, een garnizoensplaats ten westen van Bandoeng. Mijn Nederlandse vader, Popke Middel, was hoornblazer in het KNIL en ik speelde later mandoline. Mijn moeder, Entjih Etna, was een uit West-Java afkomstige alleenstaande Soendanese vrouw met een kind.

4 Aanspraak - september 2021 Foto: Henk Aschman

Loek 23, bij de paracommando’s. Loek 50, NAVO-hoofdkwartier Loek 95, Rosmalen 2020. in Mönchengladbach 1975.

Mijn moeder was moe van het zwerven en zij kwam rechtop en lagen de hoofden van de gewonden op de trap van mijn vaders kamponghuis bij hem om op mijn gespreide benen. Op brancards werden ze werk vragen. Hij nam haar en het kind in huis. Eerst meteen door het personeel naar binnengebracht. was ze zijn njai, concubine, maar na het vierde kind Na afloop liep ik terug naar huis, maar plotseling vroeg hij haar ten huwelijk. Mijn moeder kreeg in kwamen de Japanse jagers weer laag overvliegen totaal vijf zonen en vijf dochters en ik was het zesde als waarschuwing. Daardoor werd ik zo bang en kind. Nu ben ik de enige die nog in leven is. sprong ik in een greppel langs de weg. Uit doods- Mijn vader was protestants en mijn moeder animist; angst bleef ik daar een tijd al bibberend liggen. zij geloofde dat alles in de natuur is bezield. “We Deze heftige oorlogservaringen komen vaak terug leven met de natuur en ervan,” zei ze altijd. Vader in mijn dromen en herinneringen. Als ik eraan denk leerde ons Nederlands en in het gezin spraken we lopen de koude rillingen over mijn lijf. Mijn vader Soendanees, Nederlands en Pasar-Maleis. In 1927 ging werd als gepensioneerde niet gemobiliseerd, maar mijn vader met pensioen bij het leger. We verhuisden hij hielp bij een opvangkamp voor geëvacueerde naar Bandoeng-centrum, waar hij tot marktmeester vrouwen en kinderen. Mijn broer Hendrik was onmis- van alle pasars werd aangesteld. In 1939 verhuisden baar in de kininefabriek waar hij werkte.’ mijn ouders met de vier jongste kinderen naar de rand van een kampong in Tjimahi. In die tijd zat ik Verzet op de mulo van het Indo-Europees Verbond en mijn ‘Na de capitulatie van Nederlands-Indië op ouders vonden het beter als ik bij mijn oudere broer 8 maart 1942 betraden Japanse stoottroepen het Hendrik en zijn vrouw aan de Kinineweg in Bandoeng gemeentehuis in Bandoeng, juist toen ik daar met bleef wonen om mijn mulo af te maken.’ andere West-Javaanse jongens instructies kreeg voor de Luchtbeschermingsdienst. De Japanse soldaten Japanse luchtaanvallen op Bandoeng vroegen of wij ‘politiediensten’ voor hen wilden ‘Ik meldde mij bij de Luchtbeschermingsdienst, verrichten, zoals het handhaven van orde en rust. die was gevestigd in het gemeentehuis. Op de fiets Niemand van ons ging op dit voorstel in. Uiteraard controleerde ik -gekleed in een kaki uniform- of de wilde ik geen orde houden voor de vijand. Meteen ramen en deuren van alle inwoners in mijn stadswijk wist ik dat dit gevolgen kon hebben. Daarom fietste goed waren verduisterd met het oog op nachtelijke ik zo snel mogelijk naar mijn broers huis terug, waar Japanse luchtaanvallen. Op 7 maart 1942 was ik intussen ook mijn zus Marijke met haar dochter en in het hoofdpostkantoor toen de stad door de mijn zus Rein waren ingetrokken, nadat hun echt- Japanners werd gebombardeerd. Om mij heen genoten waren gevangengenomen. Uit angst om lagen vele gewonden, maar ik mankeerde niets. voor de werkweigering te worden opgepakt, ben Bij deze luchtaanvallen hielp ik bij het vervoer ik eind juli 1942 naar mijn moeder in de kampong van de slachtoffers in een open truck naar het Sint gegaan. Later voegde mijn zus Marijke zich met Borromeus-ziekenhuis. Achter in de laadbak zat ik haar dochter bij ons. In mei 1942 is mijn vader in het

5 Moeder Entjih Etna, Vader Popke Middel, Vader met dochters Marijke Bandoeng 1940. Bandoeng 1940. en Rein Middel. evacuatiekamp door de Kempeitai, de Japanse Opgepakt door de Kempeitai geheime politie, opgepakt. Een jaar later overleed ‘In maart 1944 liep ik met een tas Engelse en hij aan de ontberingen in de gevangenis in Batavia. Nederlandse schoolboeken onder mijn arm op straat Tot medio 1943 bleef ik in Tjimahi en hielp ik mijn en werd ik aangehouden door de Kempeitai. Ze moeder met eenden hoeden en het werk op de doorzochten mijn tas en omdat onderwijs niet was sawa’s. Ons kamponghuis lag geïsoleerd en omdat toegestaan, werd ik meegenomen naar het politie- mijn moeder er goede contacten had, was er weinig kantoor. Urenlang werd ik wreed ondervraagd met kans dat we daar opgepakt zouden worden.’ harde stokslagen op mijn blote rug en billen. Ze zeiden dat ze mij en mijn broer in de gaten Een veilige schuilplaats hielden. Vanwege mijn aantekeningen in de boeken ‘Mijn moeder verkocht heel wat huisraad, het linnen- dachten ze dat ik een verzetskoerier was. En ze ble- goed en haar sieraden, maar dit was niet genoeg om ven maar vragen wie mij lesgaf. Tevergeefs beweerde met zijn achten van te leven. Begin juli 1943 keerde ik dat ik een zelfstudie volgde. Tot mijn verbazing ik daarom met mijn zus en haar dochter terug naar lieten ze me de volgende dag gaan, maar helaas zon- Bandoeng. Wij vonden onderdak in een leegstaan- der mijn boeken. Flink gehavend keerde ik met pijn de garage in de Lengkong-buurt, waar zij werkte en moeite terug naar de gaarkeuken. Daar werkte de als coupeuse. Ik hield me schuil en zorgde voor het aardige mevrouw Lammerts van Bueren, tante Fien, huishouden. Vanwege de Japanse schoolsluiting in die mijn gewonde rug verzorgde met jodiumzalf. 1942 probeerde ik in het geheim onderwijs te volgen Ze gaf mij onderdak en werd mijn pleegmoeder. bij een lerares. Eind 1943 trok ik opnieuw in bij mijn Overdag bleef ik in de gaarkeuken werken, maar ik broer Hendrik, die inmiddels in de Jan Steenlaan ging niet meer de stad in. ‘s Ochtends om half vijf in Noord-Bandoeng woonde. Hij werd opgepakt begon ik al met rijst en sajoer koken, die nu door op beschuldiging van sabotage vanwege dalende anderen om twee uur ‘s middags werd uitgedeeld. opbrengsten van de kininefabriek. De Kempeitai Daarna maakten we tot zeven uur ‘s avonds alles hield hem een week vast voor verhoor. Ongetwijfeld schoon. Dit waren lange werkdagen, maar ik had zouden ze ook naar mij informeren, dus ik zocht tenminste een schuilplaats.’ werk en een nieuwe slaapplaats om de Japanners te ontlopen. Begin 1944 vond ik een vrijwilligersbaan Naar de Soekamiskin-gevangenis als kok in de gaarkeuken voor de arme Indische ‘Uit angst voor de Kempeitai stopte ik met de lessen. Nederlanders in Bandoeng. Die gaarkeuken bood In de vroege ochtend van 6 januari 1945 was ik in de mij een veilige schuilplaats, want ik sliep er ongezien rijst aan het roeren, toen twee Japanners de gaar- op de rijstbalen en voelde me daar veilig. Samen keuken binnenkwamen en zeiden dat ze mij zochten. met vrijwilligers deelde ik in grote pannen op een Tot mijn grote schrik wees al het aanwezige perso- karretje rijst en sajoer (groentesoep) uit aan de neel mij aan. Zonder uitleg werd ik in een open armen op drie plaatsen in de binnenstad.’ legertruck meegenomen, waarop al vele Indische

6 Aanspraak - september 2021 jongens stonden. In totaal werden er tijdens die rit kregen we om de beurt een verhoor door de Indisch- wel tachtig jongens opgepakt. We reden naar de man Van den Eeckhout, die met de Japanners heulde grote betonnen Soekamiskin-gevangenis in Ban- en vond dat ‘wij jongens met gemengd bloed’ de doeng, waar ze ons met vijf man in een eenpersoons kant van ‘onze Japanse bevrijders’ moesten kiezen cel stopten met slechts één wc pot. Er was in onze tegen de Hollandse onderdrukkers. Hij probeerde cel zo weinig ligruimte, dat wij er om de beurt slie- om ons alsnog over te halen om een pro-Nippon pen. Om de drie dagen moesten we op de binnen- verklaring te ondertekenen en met de Jap mee te plaats gymnastiekoefeningen doen. Slechts eenmaal werken. Dat weigerden we uiteraard!’ per dag kreeg je een uitgeholde halve kokosnoot gevuld met rijstesoep. Na anderhalve maand in de ‘Dit wordt ons graf!’, dachten we Soekamiskin-gevangenis was ik al flink vermagerd. ‘Iedere dag moesten we hard werken in de touw- Tijdens het dagelijkse appèl op de binnenplaats zag slagerij, waarbij mijn handen openschuurden van het je hoe de lijken van andere gevangenen, misdadi- ruwe sisaltouw. Binnen één maand viel ik een paar gers en veroordeelden, werden weggedragen. Het maal flauw van uitputting en ondervoeding. Daarna ergste was de onzekerheid waarin je leefde, want werd ik overgeplaatst naar de barak voor het keuken- iedere dag kon het jouw beurt zijn.’ personeel, waar iets meer slaapruimte was. Als je geluk had, dan mocht je ter afwisseling de groente- Geketend naar de Glodok-gevangenis tuin van de Japanners omspitten. Eens plukte ik een ‘Op een vroege morgen in maart 1945 werden boontje voor mezelf, maar een wrede bewaker alle gevangenen naar buiten gesleurd. Met vijf man betrapte me en beukte mij met zijn geweerkolf ketenden ze ons met de polsen aan elkaar. Ontsnap- hard op mijn rug tegen de grond. pen was hierdoor onmogelijk en de ketens bemoei- lijkten het eten en de toiletgang. Met vrachtwagens Omdat ik steeds weer flauwviel van de honger, werden we naar het station gebracht en vervolgens haalden ze mij ertussenuit. ’s Ochtends en ’s avonds in geblindeerde goederenwagons geduwd. Tijdens marcheerde ik wel met de keukenploeg door de de tien uur durende reis kregen we geen water. gangen, maar ik kreeg een eenzaam corvee als Een van ons had voortdurend last van diarree, stoker van drie houtovens in een kleine kelder onder terwijl wij vieren aan hem vastzaten. Aan het eind de keuken. Een bewaker bleef bovenaan de stenen van de dag arriveerden we op het station Batavia- trap in de wachttoren staan, ik moest alleen afdalen Benedenstad. Geketend liepen we in rijen van vijf om de ovens overdag brandend te houden en om man de stad door. Onderweg werden we uitgeschol- ‘s nachts het vuur te laten smeulen. De wereld ging den, bespuugd en geslagen door de bevolking, in de Glodok-gevangenis aan mij voorbij. Het enige waarschijnlijk opgehitst door de Japanners. Deze voordeel was dat ik beneden in die kelder ongezien vernederende tocht eindigde in de oude Glodok- soms een rat uit het riool kon vangen en roosteren gevangenis. Binnen de poort gingen de ketens af, je boven het ovenvuur. Van de honger lustte je alles! kreeg je slaapmat en een halve kokosnoot als mok. In Glodok had ik vele nachtmerries, soms zo erg dat Hierin goten ze elke morgen sagopap en ’s avonds een van de koks in de slaapbarak mij moest kalmeren. rijst met kangkoeng (slootplanten). Met één bezem Van de circa 650 Indo-Europese jongens stierven er maakten ze alle mokken schoon en vanwege de meer dan 70 onder erbarmelijke omstandigheden. onhygiënische omstandigheden kreeg je er snel En ik was bang dat ik het ook niet zou redden. Een dysenterie. Met veertig jongens uit Bandoeng corveeploeg was een maand voor de capitulatie deelde ik één barak die vol zat met onuitroeibare buiten de gevangenismuren al diepe greppels aan bijtende wand- en kleerluizen. In een aparte cel het graven. ‘Dit wordt ons graf!’, dachten we.’

7 Bevrijd ‘Op 15 augustus 1945 capituleerde Japan en op 27 augustus werden onze gevangenisdeuren ge- opend door de Brits-Indische Gurkha’s. Samen met mijn celgenoot, Jan Meijer, ben ik naar zijn moeder in Batavia gegaan waar ik twee dagen mocht slapen in een kamer voor mezelf. Zij slachtte zelfs een geit voor ons. Voldaan reisde ik per trein naar Bandoeng. Als eerste wilde ik naar mijn lieve pleegmoeder en het weerzien met haar was geweldig. “Ben jij dat?”, vroeg zij. Ik mocht bij haar en haar man, oom Casper, blijven wonen. Later in Nederland hielden we altijd goed contact. Voor mijn familie was dit een angstige tijd. Mijn broer Hendrik woonde met zijn gezin en mijn twee zussen nog steeds in de Jan Steenlaan bij het Sint Borromeus-ziekenhuis. Het Engelse leger verdreef de vrijheidsstrijders als eerste uit hun wijk en daarbij werd flink gevochten. Er werd een demarcatielijn in Bandoeng getrokken tussen Noord en Zuid, die niet door Indonesische bendes overschreden mocht worden. Ik woonde in Zuid bij mijn pleegouders en Bruidsfoto Loek Middel en Anneke Middel-Pieters, kon vanwege het gevaar toen niet bij mijn broer in 15 maart 1950 Bandoeng. Noord komen, noch bij mijn moeder in Tjimahi.’ Nederland te varen en daar werkte ik tot mijn pensioen Mijn moeder bleef alleen achter als beroepsmilitair bij de Koninklijke Landmacht. ‘In Bandoeng sloot ik me aan bij het Rode Kruis en Mijn moeder bleef alleen achter, ze wilde niet mee. hielp als kok bij de opvang van ex-geïnterneerden. Het was onmogelijk om met haar contact te krijgen, Op 12 februari 1946 meldde ik mij bij het KNIL. Ik omdat ze analfabeet was en er was nog geen tele- volgde met Indische jongens een radiotelegrafisten- foon in de kampong. Later hoorde ik dat ze aan een en commando-opleiding in Hollandia, Nieuw-Guinea. infectie is overleden. Later deed ik in Tjimahi een parachutistenopleiding. Het heeft me altijd veel verdriet gedaan dat mijn Vervolgens keerde ik in november 1946 terug naar moeder zo alleen is gestorven. Dankzij de Oorlogs- Java als commando en daarna werd ik paracomman- gravenstichting in Den Haag hebben we mijn moeder do bij de politionele acties. Het gaf me bijzonder kunnen herbegraven bij het graf van mijn vader op veel voldoening om op 26 december 1949, als bege- het Nederlandse Ereveld Menteng Pulo in Jakarta. Zo leider en bewaker aan boord van een vrachtschip de kan ik hen toch samen eren op hun laatste rustplaats. circa 680 laatste Japanse krijgsgevangenen over te dragen aan de Amerikaanse strijdkrachten in Japan. Het was voor mij een bijzondere eer om te mogen spreken bij de Nationale Herdenking 15 augus- En toen zag ik in 1950 de liefde van mijn leven tus 1945. Het voelt goed dat er nationaal bij onze voor het eerst tijdens een fancy fair in Bandoeng. Indische oorlogsgeschiedenis wordt stilgestaan. Ze heette Juliana Pieters, roepnaam Anneke. Na drie Als een van de laatste getuigen van de oorlogs- dagen vroeg ik haar ten huwelijk. In maart 1950 zijn generatie kon ik dit gelukkig nog doen en mijn we getrouwd en we kregen twee zonen. De angst- verhaal op mijn zesennegentigste jaar meegeven dromen bleef ik houden en mijn vrouw schrok vaak aan de volgende generaties.’ wakker van mijn gewoel of geschreeuw. Vanwege de opheffing van het KNIL besloten we in juni naar Interview: Ellen Lock

8 Aanspraak - september 2021 Aaltje Joseph

overleefde de Foto: Yessica Flöter-Kitzinger Indonesische vrijheidsstrijd in het West-Javaanse christelijke dorp Depok.

Aaltje Joseph, Ede 2021. Bij iedere oorlogsherdenking denk ik: ‘Waar is mijn broer?’

Aaltje Joseph komt uit Depok, een christelijk dorp Een welvarende protestantse familie in het overwegend islamitische West-Java. Eind ‘Mijn familie komt uit het protestantse dorp Depok. zeventiende eeuw werd dit dorp gesticht en de Mijn vader had een Chinese overgrootmoeder, dus inwoners werden bekeerd tot het christendom door onze familie had Javaans-Aziatische gelaatstrekken. een protestantse Nederlander, Cornelis Chastelein. De eerste naamdrager van onze familie Joseph Vlak na de Tweede Wereldoorlog, tijdens de onaf- behoorde tot een van de twaalf bekeerde lijfeigenen hankelijkheidsstrijd in Nederlands-Indië (1945-1949), aan wie de welvarende Cornelis Chastelein in 1714 zijn is in Depok door Indonesische vrijheidsstrijders een landgoed in Depok in West-Java naliet. Hij gaf deze bloedbad aangericht. Zij zagen de Depokkers als twaalf christenen zelfs Bijbelse achternamen. In zijn tes- pro-Nederlands en wilden hen vermoorden. tament schreef Chastelein dat zijn bekeerde lijfeigenen alleen vrij zouden zijn en zijn landgoederen zouden Aaltje Joseph is een van de laatste ooggetuigen erven als zij en hun nakomelingen christenen zouden van deze gewelddadige periode in haar dorp. Aaltje blijven. Zijn eigen nabestaanden staken daar echter Joseph vertelt: ‘De Bersiapperiode was verschrikkelijk. een stokje voor, maar toch werden de Depokkers vanaf Na de onafhankelijkheidsoorlog moest de ene helft dat moment wettelijk vrijgemaakten. Vanaf 1850 kregen van onze familie noodgedwongen naar Nederland zij dezelfde rechten op eigendom als de Nederlanders. vertrekken en de andere helft woont nog in Depok. Mijn voorouders verkeerden daardoor in een bevoor- Dit noodlot verscheurde onze hele familie. Ik wil meer rechte positie om land te kunnen kopen, te laten bekendheid geven aan onze Depokse geschiedenis.’ bewerken en de opbrengsten te kunnen verkopen.

9 Mijn moeder Mina Joseph-Sain, Ede 1970, toen zij mij drie maanden heeft bezocht.

rechtigde leeftijd niet gemobiliseerd. In januari 1942 werd mijn broer Roelof Erie naar het eiland Tarakan uitgezonden om de Nederlandse olievelden voor de oostkust van Borneo te verdedigen tegen Japanse Vader Sadrach Joseph, moeder Mina Joseph-Sain, aanvallen. Na twee dagen strijd moesten de Neder- met mijn oudste dochter Very Schreuders (baby), 1961. landers zich overgeven. Tot ons grote verdriet heb- Staand links: dochter broer Rijklof: nicht Remy Joseph. ben wij nooit meer iets van mijn broer vernomen.’ Kinderen van zus Elisabeth Joseph-Pakaila: links-midden: neef Freddy Pakaila, en onderaan: mijn zoon Barry Bezet door Japan Schreuders, neven Frans en Max Pakaila. ‘Inmiddels zat ik de tweede klas van de Christelijke Depokse Lagere School waar ik Nederlands leerde. Mijn welgestelde ouders woonden aan de Djalan Thuis spraken we West-Javaans en Pasar-Maleis Tjimanggis in Depok en bezaten landbouwgrond, en ik vond het jammer dat ik door de oorlog niet waaronder sawa’s en bamboebossen. Mijn vader meer naar school kon. Vlak na de capitulatie van had gestudeerd en was ambtenaar bij het Vendutie- Nederlands-Indië op 8 maart 1942 arriveerden de kantoor in Batavia. Zij kregen achtereenvolgens zeven Japanners met vrachtwagens in Depok. Zij pakten kinderen; de twee oudste zonen Rijklof (1919) en alles van ons af, je fiets en zelfs kokosnoten werden Roelof Erie (1921), vier dochters Elisabeth (1923) en uit je handen gerukt. Mijn zus Emma en ik zagen Lena (1928), mijn zus Emma (1932) en op 6 augustus hoe zij een man uit de kampong over straat sleurden 1934 werd ik geboren als Aaltje Wilhelmina Joseph, omdat hij iets had gestolen. Recht voor ons huis roepnaam Aaltje. Vijf jaar later kregen zij nog hun hakten ze zijn rechterhand af. Die nare herinnering jongste zoon Bernhard (1939) en op dat moment was schiet nog vaak door mijn hoofd. mijn vader al met pensioen. Hij was in die tijd boer Ongevraagd kapten de Japanners onze bamboe- en toezichthouder op de dorpsmarkt, de pasar.’ bossen en klapperbomen. Op een dag vielen ze met twintig soldaten ons huis binnen. Mijn oude vader In oorlog met Japan werd niet gevangen genomen, maar wel gedwongen ‘Toen de oorlog in Indië begon waren mijn oudere om twee derde deel van de sawa-oogst af te staan zussen en broers al het huis uit. In 1938 was mijn aan de Japanners. Wij gaven altijd een derde deel tweede broer Roelof Erie beroepsmilitair geworden. van onze rijstoogst aan de armen in Depok, dit werd Na de aanval op Pearl Harbor op 7 december 1941 nu onmogelijk. Ik was ontzettend bang voor die drei- verklaarde de Nederlandse regering vanuit Londen gende Japanse soldaten met hun grote sabels.’ Japan de oorlog als steun aan Amerika. Sinds 10 mei 1940 was Nederland al bezet door nazi-Duitsland en Arm en ondervoed nu werd Nederlands-Indië bedreigd door Japanse ‘Ook wij zogenoemde ‘buitenkampers’ hadden nau- expansiedrift. Mijn vader werd op zijn pensioenge- welijks te eten tijdens de oorlog. We raakten onder-

10 Aanspraak - september 2021 Paspoortfoto Aaltje Joseph, 1952. Protestantse Jongeren Club, Pinksterfeest, Depok 1951. voed, want ‘s middags aten we alleen cassavesoep vrijheidsstrijders met geweren en kapmessen om en ‘s avonds een beetje rijst. Dat kwam omdat alle huizen te plunderen. Ik was doodsbang en hield mijn mannen als romusha’s, Javaanse dwangarbeiders, vader stevig vast. Hij zei: “Bid maar, want onze tijden werden opgepakt. Velen werden tewerkgesteld aan zijn in Gods hand!” de Birmaspoorweg in Thailand en aan de Pakan Baroe- Zodra zij ons dorp naderden zijn we op aanraden spoorweg op Sumatra. Wegens het wegvallen van van mijn vader naar het bos gevlucht. ‘s Nachts keer- deze lokale mankracht werden de rijstvelden niet den we naar huis terug, dat geheel was leeggeroofd. meer bewerkt en mislukten de oogsten tijdens de Zelfs onze matrassen waren kapotgescheurd op zoek Japanse bezetting. naar geld en kostbaarheden. Daarom sliepen we op Mijn zus Lena werd voor haar veiligheid naar een de balebale’s, de houten slaapbanken, in de keuken. nicht gestuurd om op een theeonderneming in De volgende ochtend om vijf uur liepen we naar Pangalengan ten zuiden van Bandoeng de admini- vaders zus, die in de Kerkstraat woonde. Bij de kali, stratie te doen. Daar was ze veiliger voor de Japanse de rivier, achter haar huis, verstopten we ons in de soldaten, die met name jongedames lastig vielen. bossen waar al veel dorpsbewoners schuilden. Later Voor iedere Japanner die je ontmoette, moest je bleek dat de vrijheidsstrijders in die dagen vele hui- diep buigen en je mocht pas verdergaan als hij zen in brand hadden gestoken. Zij hadden mannen dit aangaf. We mochten weer naar school waar je gemarteld, vrouwen verkracht en zo’n vijfendertig verplicht Japans leerde. Iedere ochtend moest je er dorpsgenoten, waaronder ook kinderen, vermoord buigen naar de zon en het Japanse volkslied zingen. en in diepe putten gegooid. Na twee dagen zon- Na schooltijd verkocht ik mijn moeders koekjes en der eten en drinken en een overnachting in het bos gebakken bananen langs de deur, zodat zij geld had werden we door de Badan Keamanan Rakjat (B.K.R), om eten te kopen.’ ofwel het Volksveiligheidsleger, uit onze schuilplaats gehaald en gedwongen ons uit te kleden en naar het Na de Japanse capitulatie station van Depok te lopen. Daar werden de vrouwen ‘Op 15 augustus 1945 capituleerde Japan. Direct en kinderen op hardhandige wijze van de mannen daarna op 17 augustus riep de nationalistische gescheiden. Vlak voor onze ogen werden de mannen leider Soekarno zichzelf uit tot president van de van zestien jaar en ouder met stokken geslagen en Republiek Indonesia en hij riep alle mannen op tot de trein ingeduwd. Een Depokker is hierbij omgeko- het verdrijven van de Nederlandse onderdrukkers. men. Mijn oude vader kreeg een flinke snee van een Op 5 oktober kwamen honderden getrainde en kapmes op zijn hoofd en hij werd hard in zijn gezicht opgehitste Indonesische vrijheidsstrijders uit de pro- getrapt. Als gevolg daarvan is de helft van zijn boven- vincie Bantam naar Depok om de pro-Nederlanders gebit voorgoed verzakt geraakt. Vader zei later altijd weg te jagen. Ze schreeuwden: “Wij zullen alle “Dit gezicht neem ik mee mijn graf in” en hij wilde Nederlanders, Indo’s, Ambonezen en Menadonezen zijn kaak niet laten rechtzetten. Na dit gedwongen vermoorden!” Op 10 oktober kwam er in het dorp vertrek van de mannen, moesten wij vrouwen en Depok een grote menigte van zo’n achthonderd kinderen naar het gemeentehuis in Depok lopen.’

11 van deze geruchten waar was. En van de Engelse bevrijders kregen zij bescherming om door het republikeinse gebied naar Depok te reizen. Een oude man wees hen naar de plek waar de vrouwen en kinderen zich zouden bevinden. Tot onze grote vreugde en opluchting werden we op de zesde dag van onze gevangenschap dankzij het initiatief van Johan Fabricius en de inspanningen van de Engelse legereenheid bevrijd. We konden niet meteen vertrekken, omdat de situatie nog te gevaar- lijk was. De volgende ochtend vroeg zijn we door een Engelse legereenheid met vier trucks naar het Engelse beschermingskamp ‘Kota Paris’ in Buiten- Zondagsschool assistenten, Depok 1950. zorg gebracht. Onderweg werden onze legertrucks beschoten door Indonesische vrijheidsstrijders vanuit Gevangen in het Depokse gemeentehuis de bomen langs de weg. Mijn moeder vertelde ons ‘De vrijheidsstrijders sloten alle vrouwen en kinderen dat mijn twee nichtjes Sytske Loen en Suze Joseph, uit het dorp op in het gemeentehuis en de aan- die in een truck achter ons zaten, daarbij getroffen grenzende rijsthallen. Moeder, Emma, Bernhard en werden. Mijn twaalfjarige nichtje Sytske kreeg een ik moesten in de grote zaal van het gemeentehuis dodelijk schot in haar buik. Binnen tien minuten is zij blijven. Bij gebrek aan ruimte met zoveel mensen gestorven en haar laatste woorden waren: “Mamma, op elkaar, was het onmogelijk om languit te liggen. ik heb zo’n pijn!” Later is zij begraven te Tamboeran Dag en nacht stonden, hurkten of zaten we tegen in Batavia. Suze raakte een stuk van haar bovenarm elkaar aan. Overdag mochten we een korte tijd naar en schouderblad kwijt door diezelfde kogel. Er stierf buiten om te luchten. We kregen er niets te eten. ook een blond meisje van vier jaar aan haar verwon- Ik was vreselijk bang, omdat ze steeds dreigden ons dingen. Het hele kamp rouwde om hun dood.’ te zullen vermoorden. Ze schreeuwden: “Merdeka, Merdeka!”, ofwel “Vrijheid, Vrijheid!” en “Dood aan Het weerzien met vader de Anjing Belanda’s (de Hollandse honden)!” Ieder- ‘In november 1945 zagen we tot onze grote blijd- een was doodstil van angst en er werd voortdurend schap in kamp Kota Paris ook mijn vader weer terug. gebeden. Alleen om naar het toilet te gaan mochten We vlogen hem een voor een in de armen. Het we even naar buiten, waar altijd bewakers bij ston- beschermingskamp Kota Paris werd dag en nacht den. Met al die honderden gevangenen boven op beschoten, dus je voelde je er nog niet veilig. Tot elkaar werd het daar al snel heel smerig en het stonk onze grote opluchting werden we onder begeleiding er naar zweet en urine. Ze schreeuwden dat ze op de van de Brits-Engelse legereenheid naar het veiligere zevende dag van onze gevangenschap de hele boel beschermingskamp ‘Kedoeng Halang’ overgebracht. in de fik zouden steken met ons erin. En dat zij de Dit was een burgerkamp in de woonwijk Kedoeng petroleumvaten al hadden klaarstaan.’ Halang in Buitenzorg. Het was niet meer omheind door een bamboe afrastering, het gedek, zoals in Hoe ik Indië terugvond de Japanse tijd en het werd bewaakt door honderd ‘Kort na de oorlog was de Nederlandse journalist Brits-Indische Gurkha’s. Het kamp bestond uit kleine Johan Fabricius teruggegaan naar Nederlands-Indië. woningen en in een daarvan verbleef ons gezin. Hij had vernomen wat het verschrikkelijke lot was van Dankzij de betere voeding konden we op krachten deze christelijke inwoners van Depok in het over- komen. Toch bleef het hier ook ’s nachts onrustig, wegend islamitische gebied en wilde hen bevrijden want je hoorde altijd schoten. van de vrijheidsstrijders. Hij schreef hierover in zijn Door de ligging tussen hoge bergen regende beroemde boekje ‘Hoe ik Indië terugvond’. Van drie het er vaker dan in elke andere plaats op aarde. journalisten kreeg hij hulp om uit te zoeken wat er Bogor stond destijds bekend als de Kota Hujan,

12 Aanspraak - september 2021 de regenstad. De bergbodem was modderig en Er werd wel over het gemis van mijn broer Roelof glad door de hevige regenval. Ons huisje stond Erie gesproken. Omdat ik nog zo jong was heb ik boven op de berg. Van mijn ouders moest ik steeds nauwelijks een beeld van hem. Voor het allerlaatst ons drinkwater gaan halen bij een bron beneden in zag ik hem tijdens zijn verlof op vaders fiets naar onze het dal. Een gevulde emmer kwam bij een val op schuur fietsen in zijn kaki militaire uniform. Hij kreeg mijn rechtervoet terecht, waarbij mijn voet gewond zijn militaire opleiding in Tjimahi en werd als zoeklicht- en zeer geïnfecteerd raakte. Daarbij viel ik ook nog specialist ingezet op een schip bij Tarakan. We wilden hard op mijn rug en achterhoofd. Mijn zus Emma allemaal weten: ‘Waar is hij gestorven?’ Wij wisten probeerde mij op te beuren, omdat ik nauwelijks van niets en hadden zoveel verdriet. Bij iedere Indië- kon bewegen van de pijn. Pas na een jaar genas de Herdenking op 15 augustus gaan mijn gedachten voetwond, maar de hoofd- en rugpijnen bleven.’ met name uit naar mijn broer: ‘Waar is hij?’ In mijn nachtmerries zie ik de beelden uit de Bersiap- Iedereen keerde terug, behalve mijn broer tijd weer voor me van al die boze jonge Indonesiërs ‘Pas in november 1946 keerden we in Depok terug. met hun kapmessen, die ons dreigden te doden. We Ons huis was afgebrand en vandaar dat ik geen hebben nog goed contact met onze familie en vrien- foto’s meer heb van voor die tijd. We konden in een den in Depok. Velen hebben ook nog last van wat er groot huis van vaders neef terecht. Zodra de Engel- is gebeurd in die jaren. We zijn maar ternauwernood sen het dorp hadden bevrijd was mijn zus Lena van bevrijd dankzij die opmerkzame journalist Johan de theeplantage teruggekeerd en in het militaire Fabricius en hem eeuwig dankbaar voor zijn hulp. ziekenhuis in Batavia gaan werken. Wat waren we blij Samen met mijn man organiseerde ik jarenlang nog om haar ongedeerd terug te zien. Langzamerhand reünies in Nederland voor de Depokkers, maar door keerden mijn broer Rijklof en al mijn zussen terug, het coronavirus is dat nu onmogelijk. Mijn mooiste behalve mijn tweede broer Roelof Erie. In 1946 ging herinneringen gaan terug naar de tijd in Indië dat ik ik naar dezelfde lagere school, die ik verkort kon als jongedame met mijn man naar dansavonden in afronden in juni 1949. Daarna deed ik de Gouver- Depok ging. Dat stijldansen op zaterdagavond in nements Middelbare School in Batavia tot medio die warungs, Javaanse eethuisjes, mis ik heel erg. 1951. Helaas besloot de Indonesische overheid in de Depokkers kunnen goed dansen en de jongemannen laatste maanden dat ons onderwijs en het examen in konden de jongedames goed leiden. Als je danst het Indonesisch werden gegeven, waardoor het voor vergeet je alles.’ iedereen onmogelijk was om dat examen te halen. Gelukkig adviseerde mijn zwager mij om een type- Interview: Ellen Lock diploma te halen en daarmee kon ik aan de slag als Aaltje Joseph, Ede 2018. administratief medewerkster bij de Nederlandsche Handel-Maatschappij. In die tijd ontmoette ik mijn latere man, Frits Schreuders, bij onze volleybal- en badminton-sportclub. Op 12 maart 1957 zijn we getrouwd. We werkten allebei en er stonden twee bedrijfsauto’s bij ons voor de deur in Jakarta. Met hem kreeg ik twee zonen en een dochter. Onze chauffeurs haalden zelfs de kinderen van school. Op een gegeven moment werden mensen met een Nederlandse achternaam niet meer geaccepteerd in Indonesië. Op 10 maart 1965 vertrokken we met het vliegtuig naar Nederland.’

Probeer die tijd te vergeten ‘Met mijn ouders kon ik niet over de oorlog praten. Zij zeiden altijd: “Probeer die tijd te vergeten!” Joyce Young, Foto: E.W. Rhemrev Haarlem 2021.

Pas na de bevrijding ontdekte Joyce Young dat haar broer was overleden aan de Birmaspoorweg. Nog lange tijd hoopten we dat hij bij ons zou terugkeren.

De 88-jarige Joyce Young was acht jaar oud toen de oorlog met Japan begon op 7 december 1941. Haar moeder was op dat moment al een weduwe met drie kinderen. Joyce vertelt: ‘Vanwege de Japanse oorlogs- dreiging in november 1941 moesten mijn beide oudere broers zich mel- den voor de mobilisatie. Mijn jongste broer was nog maar achttien jaar op dat moment en dus nog maar net in dienst. In februari 1942 werd zijn eenheid verslagen en is hij weggevoerd naar een Japans krijgsgevange- nenkamp. Al die oorlogsjaren wisten wij niet waar mijn beide broers zich bevonden en ik miste met name mijn jongste broer heel erg.’

Samen met haar moeder moest Joyce achtereenvolgens naar de Japanse vrouwenkampen Tjideng, Grogol, nogmaals Tjideng en Kampong Makassar. Graag vertelt zij in Aanspraak over haar dappere moeder: ‘Mijn moeder was voor niemand bang. Dankzij haar medische kennis en creativiteit wisten wij de kampen te overleven. Zelfs in het kamp organiseerde zij kindervoorstellingen.’

14 Aanspraak - september 2021 Vader James Anthony Young. Moeder Aldegonda Young- Verlovingsfoto van mijn ouders, 1918. Metzelaar.

Mijn Indische vader en mijn Hollandse moeder dreiging. Mijn oudste broer werkte bij de Bataafse ‘Mijn vader had een Engelse vader en een Indisch- Petroleum Maatschappij en had zijn dienstopleiding Portugese moeder. Mijn moeder was een echte al achter de rug. Mijn jongste broer was echter nog Hollandse, een zogenoemde ‘totok’. Mijn vader maar net achttien jaar toen hij als dienstplichtige werkte in Batavia als referendaris - juridisch adviseur werd ingedeeld bij de luchtafweer. In februari 1942 - bij de Engelse handelsmaatschappij Maclean werd Ronalds eenheid verslagen en is hij wegge- Watson. Ze hadden een huis met een grote tuin in voerd naar een Japans krijgsgevangenenkamp. Met de mooie wijk Menteng Poelo aan de rand van Bata- het oog op de verpleging van de oorlogsgewonden via op Kawiweg 20. Op 27 april 1933 werd ik geboren veranderde mijn moeder haar praktijkruimte in een in het Carolus-ziekenhuis. Ik had twee grote broers EHBO-post en liet in onze tuin een schuilkelder Denis (1920) en Ronald (1923). Als nakomertje was ik aanleggen. Op mijn zevende jaar mocht ik niet meer vaders oogappel. Hij leerde mij Engelse liedjes die ik naar school vanwege mogelijke Japanse bombarde- nu nog kan zingen. In 1937 had hij zijn rug gebroken menten op Batavia. Ondanks de naderende Japanse bij het voetballen en daarna werd hij in het zieken- troepen weigerde mijn moeder om haar EHBO-post huis besmet met meningitis door een medepatiënt. te verlaten.’ Hij overleed aan deze dodelijke nekkramp. Ik miste hem heel erg. Na zijn overlijden volgde mijn moeder Op de vlucht cursussen in heilgymnastiek, massage en schoon- ‘Zodra de Japanners Batavia hadden ingenomen, heidsspecialisme om een eigen schoonheidssalon te vluchtte moeder met mij en neef George naar een beginnen. Ze was dol op kinderen en organiseerde Italiaanse melkveehouderij net buiten de stad. Toen bij ons thuis veel kinderdans- en toneelvoorstellin- zij in hun woonkamer het portret van Mussolini zag gen. Ik wilde ballerina worden en was gezegend zei ze: “We zijn hier aan het verkeerde adres!” en met mijn moeder. Zij gaf mij dansles en van iedere liepen we direct terug naar huis. Toch vond moe- verjaardag maakte ze een verkleedfeest.’ der het veiliger als we bij de buren sliepen, omdat Japanse soldaten door onze gordijnen tuurden en Op mijn achtste jaar mocht ik niet meer naar school ons lastig wilden vallen. Ze eiste nog bij de officie- ‘Voordat de oorlog in Indië begon, heeft mijn moe- ren dat dit moest ophouden. Een soldaat schopte der de baby van haar broer in huis genomen, omdat grind in haar gezicht. Moeder was razend en schopte haar broer in dienst moest en zijn vrouw reeds was gewoon terug, maar hun gevecht werd gestopt door overleden. Zo kwam mijn neefje George van Braam een Japanse officier. Al gauw vielen vijf gewapende Morris in ons gezin, als negen maanden oude baby. Japanse soldaten onze woning binnen. Ik was bang Mijn jongste broer Ronald zat in de hbs-examen- voor hun puntige bajonetten. Mijn moeder zei ijzig klas, maar ondanks het leeftijdsverschil trok hij veel kalm: “Ik ben een weduwvrouw en wij gaan hier niet met mij op. In november 1941 moesten mijn beide weg!” De Japanse officieren respecteerden haar ver- broers zich melden bij het KNIL vanwege de oorlogs- zet aanvankelijk, maar na een week namen Japanse

15 Toneelstuk, Joyce (midden), 5 jaar. Joyce Young in haar eerste balletjurk. Broer Ronald Young, geboren in 1923 te Batavia. soldaten toch ons huis en negen naburige woningen het ging. Moeders vooroorlogse Japanse tennis- in beslag. Het werd hun legerkamp en op het veld vriend kwam toevallig op het juiste moment bij dit voor ons huis stelden ze luchtdoelartillerie op. Mijn kantoor langs en wist hen te overtuigen dat ze haar moeder begroef met een bediende snel wat kleine moesten laten gaan.’ waardevolle dingen in de tuin en wij vertrokken naar een leegstaand huis verderop.’ Het Tjideng-kamp in Batavia ‘Op 18 oktober 1942 moest mijn moeder zich met Een groot gemis ons vijven melden bij het vrouwenkamp Tjideng ‘Ik miste mijn lievelingsbroer Ronald enorm. Daarom in Batavia. Het kamp lag in een woonwijk en werd adviseerde onze huisarts moeder om met mij naar omheind door een twee meter hoog dicht gevloch- het krijgsgevangenenkamp in Bandoeng te gaan. ten bamboerieten hek dat permanent werd bewaakt Na lang wachten, zagen we hem vlak buiten het door Japanse soldaten. Wij deelden er met een kamp een zware kar duwen samen met een krijgs- aantal gezinnen een huis. Dag en nacht liet de gevangene onder toezicht van een Japanse bewaker. Japanse legerkapitein Sonei iedereen, ook alle Ondanks moeders waarschuwingen ging ik naast zieken, aantreden op de appèlplaats, waar we Ronald lopen en gaf ik hem stiekem wat chocolade steeds opnieuw werden geteld en diep moesten en geld. Ronald zwaaide achter zijn rug nog met buigen voor de Japanse keizer. zijn hand naar ons, zodat de bewaker het niet zag. Eenmaal viel mijn moeder hierbij flauw van de hitte. Tot onze grote schrik sloeg die Japanner de andere Zijn straffen werden sadistischer met volle maan jongeman opeens met een zweep. Het was een en daarom werd hij maanziek genoemd. Voor straf onverdraaglijk idee dat dit mijn broer ook kon over- moest een vrouw bijvoorbeeld urenlang in de bran- komen, dus ongerust keerden we terug. dende zon knielen op ruw zout, zodat haar knieën Mijn moeders broer was intussen ook krijgsgevangen gingen bloeden. We raakten ondervoed vanwege de gemaakt. Mijn moeder nam daarom ook onze neef geringe hoeveelheden eenzijdig voedsel en kregen Ludwig (1930) en onze nichtjes Sylvia (1932) en Mary last van dysenterie. Als medicijn hiervoor gaf mijn (1935) op in huis. Pas een paar jaar geleden hoorde moeder ons houtskool te eten.’ ik van mijn oudste neef Ludwig dat hij toen al moeders sieraden moest verkopen, zodat ze geld Kamp Grogol had om ons allen te voeden. Daarna moest hij ook ‘Begin juli 1943 werden we per goederentrein naar naar het krijgsgevangenenkamp. station Grogol gereden. Het laatste stuk naar het Opeens bleef moeder twee dagen weg. Beurs kamp Grogol moesten wij lopen, waarbij we door geslagen kwam ze thuis, want ze had vastgezeten een moeras moesten waden. Ik gilde het uit van bij de Japanse geheime politie, de Kempeitai, omdat angst, omdat mijn lichaam onder de bloedzuigers een buurtbewoner tijdens een verhoor haar naam zat. Het kamp was op het terrein van een krankzinni- had genoemd. Ze sloegen moeder met stokken om gengesticht. In een overvolle barak kreeg je slechts informatie te krijgen, maar zij begreep niet waarover 55 centimeter breedte als slaapplaats op een houten

16 Aanspraak - september 2021 brits. We kregen er stiekem les van een onderwijze- sen met heilzame lichaamsoefeningen op het gras. res, die op een dag werd mishandeld door Japanse Wij kinderen mochten dan meedoen. Mijn moeder bewakers. Opnieuw kreeg ik ernstige dysenterie en probeerde de moed erin te houden en schreef ik moest naar een afgezonderd deel van het kamp. operettes en liet deze door de kinderen uitvoeren. Vanwege het gemis van mijn moeder kroop ik onder Vanwege de slechte voedselsituatie zocht ik vaak het prikkeldraad door en liep naar haar toe. Uit angst met mijn nicht Mary naar voedselresten achter het voor de straf, die zij zou krijgen voor mijn slechte huis van de Japanners. Of we aten stiekem van het gedrag, stuurde moeder me meteen terug. Ik kreeg varkensvoer in de stal.’ er ook grote tropenzweren op mijn been. Medio 1944 moesten wij terug naar Tjideng.’ Verplicht toekijken ‘In Kampong Makassar klaagden tien vrouwen over Tjideng de slechte broodkwaliteit. Zij werden kaalgeschoren ‘Opnieuw troffen we de wrede Sonei aan in Tjideng, en toegetakeld en moesten ons met borden om hun ditmaal was hij er kampcommandant. Hij bedreigde nek voorbijlopen op de appèlplaats. Mijn moeder de vrouwen met zijn twee grommende herdershon- dwong ons om toe te kijken, omdat de Japanners den. Weer hadden we urenlange appèls en kregen haar anders zouden straffen. Later kreeg het hele steeds minder voeding. Op een nacht had een aan- kamp drie dagen lang niets te eten of te drinken, tal hongerige vrouwen kleding voor voedsel geruild omdat het Japanse leger elders terrein verloor. Ik met de kampongbewoners over de kampomheining. raakte door ondervoeding en geelzucht erg ver- Dit was streng verboden en ze werden ontdekt. zwakt. Mijn moeder behandelde mijn geelzucht met Als straf heeft Sonei hun hoofden hardhandig kaal- tamarinde, die ze mijn nicht Sylvia liet meesmokke- geschoren. Twee bebloede kale vrouwen liet hij lang len uit de Japanse groentetuin. Hoewel ik hiervan in de zon staan en wij moesten toekijken. Ik kon er opknapte, werd mijn gezondheid even later zo kritiek niet meer tegen en rende met mijn nicht Mary uit de dat een arts mij een lepel opgeloste melkpoeder rij op de appèlplaats naar ons huis. Toen wij even gaf waardoor hij mijn leven redde. Ik had honger- later terugkeerden bleek mijn moeder enorm toe- oedeem en kreeg zelfs een opgeblazen gezicht. getakeld te zijn door een bewaker, omdat wij waren Eind augustus werden we bijeengeroepen op de weggelopen. Ik had hier zoveel spijt van. Vanwege appèlplaats waar de Japanse capitulatie bekend de slechte omstandigheden adviseerde een arts mijn werd gemaakt. We kregen te horen dat we in het moeder om zich voor de landarbeid in kamp Kam- kamp moesten blijven zodat de Japanners en de pong Makassar op te geven. Vlak voor ons vertrek Brits-Indische troepen ons konden beschermen namen we afscheid van onze neef Ludwig, want tegen de vrijheidsstrijders.’ vanwege een Japans bevel in 1944 moesten jongens van 10 jaar en ouder naar het mannenkamp.’ Bersiap ‘Op eigen risico mocht je het kamp uit. Mijn moe- Kampong Makassar der wilde met mij naar Batavia rijden per sado, een ‘Wij werden per vrachtwagen naar Kampong Makas- Indische tweepersoons koets. Zij wilde zien of ons sar gebracht in de wijk Meester Cornelis in Batavia. huis er nog stond en of de kostbaarheden nog in de In dit werkkamp moesten we groenten verbouwen in tuin lagen. Onderweg passeerden we een groepje de rode klei en varkens verzorgen. Overdag moest ik nieuwe buren, dat vanuit de verte naar ons zwaaide. in groentetuinen werken, die alleen bestemd waren Onze woning was ongeschonden, maar haar kost- voor de Japanners. Van de paar centen als dagloon baarheden waren verdwenen. Toen we wilden terug- kon ik eenmaal per week iets in de kamptoko kopen. keren, was onze koets verdwenen. Te voet zagen we Moeder moest de grond bewerken op het land, duidelijk de vijandige blikken van de ons passerende maar nadat ze per ongeluk een pikhouweel in haar Indonesiërs. Wij vielen teveel op met een licht getin- buik had gekregen, mocht ze in de ziekenboeg gaan te huid en blonder haar. Gelukkig kregen we een lift werken. Samen met een arts verzorgde ze de patiën- van een Japanse burger, die het te gevaarlijk voor ten. Om de spieren aan te sterken gaf zij groepsles- ons vond om op straat te lopen. Zodra wij de woning

17 Japanse bewakers begraven. Denis was de rivier afgezwommen en vond zijn lichaam uiteindelijk 14 kilometer verderop. Denis had zich opgegeven voor de Gadjah Merah-brigade, die bestond uit ex-krijgsgevangenen en Molukkers die de orde in Nederlands-Indië wilden herstellen. We bezochten met hem het graf van Ronald. Dit maakte diepe indruk op ons. Later is hij op het militaire Ereveld in Kanchanaburi in Thailand herbegraven.’

Vooruit kijken ‘Op 22 april 1946 vertrokken we met de m.s. Nieuw Holland vanuit Bangkok met bestemming Amster- dam, waar we eind mei 1946 zijn aangekomen. Kennissen in Hoofddorp vingen ons op. We kregen later een pension in Sappemeer toegewezen tot we een bovenverdieping in het nabijgelegen Noord- broek vonden. Mijn moeder maakte zich daar me- Joyce Young in sarong in Egypte 2020, teen geliefd door gratis heilgymnastiek en massage bij de verloving van haar kleinzoon. te geven aan kinderen met kinderverlamming. Ook gaf ze dansvoorstellingen met de kinderen uit het van de eerder die dag zwaaiende buren passeerden, dorp. Dankzij haar positieve energie heeft ze altijd wilde mijn moeder er een kijkje nemen. Geschrokken veel voor ons en anderen betekend. Bij ons thuis keerde ze terug, want die mensen lagen dood in een werd echter nooit over het kamp gesproken, want put. Kampong Makassar werd elke avond beschoten we moesten vooruit kijken. en we werden nu beschermd door de Japanners, onze voormalige vijanden. Via het Rode Kruis kreeg Jaren later bij de vrouwenkampreünies in Bronbeek mijn moeder in het kamp een brief uit Thailand van werd ik vaak aangesproken door oud-patiënten die Denis die de dwangarbeid aan de Birmaspoorweg baat hebben gehad bij haar heilzame oefeningen. had overleefd. Hij schreef dat Ronald daar was over- Mijn moeder hechtte veel waarde aan beweging en leden aan tropische zweren en een mislukte been- zij gaf mensen energie. Mijn eerste danslessen kreeg amputatie met een zakmes.’ ik van haar. Tijdens het dansen kun je je nergens an- ders op focussen en dat houdt mij op de been. Met Geëvacueerd mijn neven en nichten met wie ik in de kampen zat, ‘Het Brits-Indische leger heeft ons naar een be- heb ik nog steeds goed contact. Mijn herinneringen schermde woonwijk in Batavia geëvacueerd. Aan- gaan het meest terug naar al die keren dat ik moest gezien moeders broer via het Rode Kruis was toekijken hoe vrouwen werden mishandeld. Als je als gevonden, werden mijn neefje en nichtjes per leger- kind een fout maakte in de ogen van de Japanners, transport naar Bandoeng gereden, maar onderweg dan werd je moeder afgestraft. Die afstraffingen zijn ze flink beschoten. houden mij soms nog ’s nachts wakker. Mijn tweede Moeder wilde met mij naar Thailand om Denis te man heeft ook een Indische achtergrond en daar- zoeken. Onderweg naar de haven werd ons vracht- door hebben we een goede klik. In 1993 bezocht ik wagenkonvooi onder vuur genomen door vrijheids- met hem voor het eerst weer het keurig verzorgde strijders. In Thailand vonden we Denis in een kamp graf van mijn lievelingsbroer. Ook al weten we nu in Tamuan. Hij vertelde dat Ronald ernstig had dat hij daar - dankzij Denis - begraven ligt, nog lange geleden aan tropische zweren en dat de beenampu- tijd hoopten we dat hij bij ons zou terugkeren.’ tatie noodzakelijk was, maar met het zakmes misluk- te. Ronald was hieraan overleden en is daarna door Interview: Ellen Lock

18 Aanspraak - september 2021 Zoek?!

De redactie stelt cliënten in de gelegenheid een op Madoera. En een Japans lied: “Po po po hatte korte advertentie (maximaal 100 woorden) te po po po, Ma meka hoshi ita soja na jo so, Mina plaatsen. Hieraan zijn geen kosten verbonden. de hitji ton de ton dekohe.” Geleerd tijdens de Ontvangen oproepen kunnen niet direct worden internering in Pamekassan of Moentilan op Java. geplaatst, omdat er veel verzoeken binnenkomen. Reacties graag naar: Ria Hilverdink, Swaluëstraat 25C, De redactie neemt geen verantwoordelijkheid 2042 KA, Zandvoort, tel: 06-25381092, e-mail: voor de inhoud van de oproepen. [email protected]

Voor plaatsing van Stolpersteine in de Gouds- Wie heeft er informatie over Henriëtte de Vries- bloemlaan in Den Haag dit najaar zoek ik beken- Klein, geboren in 1879 in Valkenswaard? De familie den van de families: Huisnr. 29: Familie Judith de la De Vries-Klein bestond uit vader Jozef de Vries, Parra-Samson (Paramaribo 1884 - Auschwitz 1944); moeder Henriëtte de Vries-Klein en dochter Adèle weduwe van Henrij Rene Gustaaf (Paramaribo 1881 de Vries. De dochter trouwde in 1940 met Abraham - Rotterdam 1941); zoon Marinus Gustaaf (Batavia Daniel (Aat) van Daelen. Alle vier zijn ze in Auschwitz 1920 - Auschwitz 1942), student te Deventer. Huis- vermoord. De familie Klein behoorde tot de kleine nr. 61: Berendina Wolf-Parfumeur (Harlingen 1870), groep Joden, die in de 19-de eeuw in de Brabantse weduwe van Jacob Wolf, en Margaretha Cato Wolf Kempen woonde. Voor het verhaal dat ik hierover (Amsterdam 1902). Beiden overleden in Sobibor schrijf, zou ik graag meer weten. Reacties s.v.p. maart 1943. Huisnr. 23: Harri van Ments (Den Haag naar: Christ van den Besselaar, Valkenierstraat 197, 1918 - Auschwitz 1944). Reacties graag naar Tony 5553 CR Valkenswaard, tel: 040-2018764, e-mail: Visee-van der Burgh, Goudsbloemlaan 69, 2565 CP [email protected] Den Haag, tel: 06-27517137, e-mail: [email protected] Voor mijn bachelorscriptie aan de Universiteit van In verband met het aanvragen/plaatsen van een Amsterdam wil ik vanaf september 2021 onderzoek Stolperstein zoek ik nabestaanden van de familie doen naar de leerling-officieren van de Koninklijke van Dr. Eliazer van Minde die in 1943 voor transport Militaire Academie, voor wie het uitbreken van de uit hun huis werden gehaald aan de Tweede Oos- oorlog een einde maakte aan hun opleiding. In mijn terparkstraat 259 in Amsterdam. Van deze familie scriptie wil ik deze Jonkers van Breda volgen voor, overleefde slechts één kind. Nabestaanden van tijdens en direct na de Tweede Wereldoorlog van Dr. Eliazer van Minde en Jeanette van Minde- 1937 tot 1950. Heeft u informatie over de oorlogs- Goudeket worden verzocht contact op te nemen cadetten, alvast bedankt. Reacties s.v.p naar: met Karin Meurs, Tweede Oosterparkstraat 259 hs, Maurits Huijbrechtse, Jerseystraat 1, 1339 TP Almere, 1092 BN Amsterdam, tel: 020-6948995 of e-mail: [email protected] e-mail: [email protected] Er gaan vele verhalen over kinderen die aan boord Kent iemand de volgende liedjes? “Wij willen van de Nieuw Amsterdam (tussen 8 december en Holland houwen, ons Holland fier maar klein. Wij 31 december 1945) aan de mazelen bezweken en een blijven het hou en trouwen wat ook zijn lot mag zijn. zeemansgraf kregen. Zijn er personen die dit in hun Zo lang de leeuw zal dragen zijn zwaard en zijne familie hebben meegemaakt? (35 kinderen in Europa kroon, zo zullen wij ook schragen wij geven Holland overleden, zijn mij bekend). Reacties graag naar: Dieter nooit.” Geleerd in de tweede klas in Pamekassan, van Schagen, e-mail: [email protected]

19 Ten toon & te doen

Tentoonstelling in Museum Sophiahof: Depokkers. Een koloniaal verhaal ontrafeld

In 1714 liet Cornelis Chastelein zijn landgoed Depok op West-Java na aan 150 totslaafgemaakten. Zij kre- gen naast hun vrijheid ook een deel van zijn kapitaal en goederen om daarmee een landbouwkolonie te vormen. Tot op de dag van vandaag hebben nazaten van deze ‘Depokkers’ nog contact met elkaar. Over Tentoonstelling in Nationaal Monument deze nazaten gaat de tentoonstelling in ‘Museum Oranjehotel: Uit de schaduw van het verzet Sophiahof - van Indië tot nu’ in Den Haag. Tot en met 31 december 2021

Het ontstaan van de Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD) is onlosmakelijk verbon- den met de Tweede Wereldoorlog. Opgericht op 29 mei 1945 als Bureau Nationale Veiligheid moest het Nederland na de Duitse bezetting weerbaarder maken tegen dreigingen uit binnen- en buitenland. De eerste medewerkers hadden vaak een achter- grond in het verzet. Sommigen hadden een gevan- genschap in het Oranjehotel achter de rug, zoals Jan van den Ende, Ad de Jonge en Lodo van Hamel. De tentoonstelling met persoonlijke verhalen laat zien hoe mensen met een slavernijverleden in het Het tweede deel van de tentoonstelling ‘Portretten toenmalige Nederlands-Indië hun plek veroverden van AIVD-medewerkers toen en nu’ laat de mensen binnen de koloniale samenleving en hoe de huidige achter de inlichtingendienst zien van wie de identi- generaties denken over hun verleden. Een verhaal teit vaak geheim is. Drie medewerkers van het eerste over worsteling en triomf, maar ook over superiori- uur, met een verleden in het verzet, gekoppeld aan teit, uitsluiting en racisme. de portretten van drie huidige medewerkers. Docu- menten, foto’s en bijzondere voorwerpen, zoals een De tentoonstelling wordt in het Nederlands en geheime brievenbus en spionagemateriaal geven een Engels aangeboden middels een ‘podcatcher’ die u inkijk in het werken voor de AIVD. Bij de tentoonstel- eventueel met uw eigen koptelefoon kunt bedienen. ling verschijnt het boek van Constant Hijzen, ‘Terug Het reserveren van uw museumbezoek is verplicht. naar de bron. Vrijheid, onvrijheid en de dienst in de Dat doet u op de website www.museumsophiahof.nl jaren veertig en vijftig’ (€ 10,00, o.a. verkrijgbaar in de via de ticketknop. museumshop).

Museum Sophiahof Nationaal Monument Oranjehotel Sophialaan 10, 2514 JR Den Haag Van Alkemadelaan 1258, 2597 BP Den Haag tel: 070-2005060, e-mail: [email protected] tel: 070-2228070, e-mail: [email protected] website: www.museumsophiahof.nl website: www.oranjehotel.org

20 Aanspraak - september 2021 Nationaal Holocaust Namenmonument: Onthulling 19 september 2021

De bouw van het Nationaal Holocaust Namen- monument in Amsterdam is voltooid. Het monument Foto: Verzetsmuseum Amsterdam is ontworpen door de Pools-Joodse architect Daniel Libeskind in 2016 in opdracht van Het Nederlands Verzetsmuseum Amsterdam: Auschwitz Comité. De onthulling vindt zondag- Anton de Kom-Lezing door de middag 19 september plaats in de Hoftuin van de Surinaamse president Chan Santokhi Protestantse Diaconie Amsterdam. Het is een beslo- ten bijeenkomst in het bijzijn van veel overlevenden Vrijdag 10 september 2021 en diverse hoogwaardigheidsbekleders. De NOS zendt een live-uitzending ervan uit van 13.30 u tot De Anton de Kom-lezing op vrijdag 10 september 15.20 uur op zondag 19 september 2021. 2021 is een initiatief van het Verzetsmuseum en het dagblad Trouw en vraagt aandacht voor de strijd tegen intolerantie en discriminatie en voor de geschiedenis van minderheidsgroepen en hun positie in de Nederlandse samenleving. Anton de Kom streed tegen de koloniale onderdrukking in en was verzetsstrijder in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog. Hij kwam in 1945 om in een concentratiekamp.

De Surinaamse president Chan Santokhi ( Suriname, 1959) werkte in Suriname als politie- inspecteur en -commissaris, en werd in 2005 namens de Vooruitstrevende Hervormings Partij (VHP) Foto: Studio Libeskind Minister van Justitie en Politie. Mede dankzij zijn optreden tegen drugshandel werd Suriname een Op het Namenmonument staan alle namen van de van de veiligste landen van Zuid-Amerika. 102.000 Joden en 220 Roma en Sinti die vanuit Ne- Op 16 juli 2020 werd hij president van de Republiek derland tijdens de Holocaust door de nazi’s zijn ver- Suriname. Santokhi spreekt over de manier waarop moord. Het monument omvat vier Hebreeuwse let- zeer verschillende bevolkingsgroepen met elkaar ters die samen het woord vormen dat ‘In herinnering De gedenkplaats is een labyrint .(לזכר) samenleven en over het voorbeeld dat Suriname aan’ betekent wat dit betreft voor Nederland kan zijn. van gangen met twee meter hoge bakstenen muren die de boodschap ‘In herinnering aan’ dragen. Op Verzetsmuseum Amsterdam elke steen is de naam, geboortedatum en de leeftijd Plantage Kerklaan 61, 1018 CX Amsterdam bij overlijden gegraveerd, zodat de namen van de tel: 020-6202535, e-mail: [email protected] slachtoffers aanraakbaar zijn. Het monument is website: www.verzetsmuseum.org o.a. gefinancierd door het publiek de mogelijkheid te bieden namen te adopteren via de website: Aanvang: 19.30 uur www.namenmonument.nl Entree: € 15,- / Verzetsmuseumvrienden, Trouwlezers en studenten: € 10,-, e-tickets Het Nationaal Holocaust Namenmonument staat verkrijgbaar via www.verzetsmuseum.org aan de Weesperstraat, naast de Hermitage en de Livestream: vanaf 19.30 uur op de websites Protestantse Diaconie Amsterdam en nabij Het van Trouw en het Verzetsmuseum. Joods Kwartier.

21 Vraag antwoord&

Ik verhuis naar een tehuis. Moet ik dat aan u bij de Wuv en de Wubo toegekend. Het DMV-bedrag doorgeven? Ja, een verhuizing van u en/of uw part- is een tegemoetkoming in de kosten van vervoer, ner naar een tehuis binnen of buiten Nederland vakantie en telefoongebruik en is bedoeld om isole- moet u aan ons doorgeven. Bij alle wetten en ment en vereenzaming te voorkomen. Op betalings- regelingen voor verzetsdeelnemers en oorlogsge- mededelingen is DMV opgenomen in het ‘Totaal troffenen heeft een dergelijke verhuizing gevolgen bedrag tegemoetkoming’. Afhankelijk van het in- voor de eventueel toegekende bijdragen in kosten komen bedraagt deze Wuv of Wubo tegemoetkoming voor voorzieningen. Bovendien heeft een verhuizing tussen € 0 en € 126,60 per maand. Als iemand al naar een Wet langdurige zorg (Wlz)-instelling in een vergoeding voor vervoerskosten ontvangt dan Nederland ook gevolgen voor de inkomstenafhanke- bedraagt DMV ten hoogste € 48,80 per maand. lijke Wuv- of Wubo uitkeringen. Meer informatie kunt Dit is ook het bedrag dat aan personen in tehuizen u vinden in de brochure ‘Wat verandert er voor u bij kan worden uitgekeerd als zij nog kosten maken. een verhuizing naar een instelling voor zorg met ver- blijf…’. Deze brochure kunt u opvragen bij de afde- Kan het blad Aanspraak ook aan een familielid ling V&O of kunt u downloaden op onze website. worden toegezonden? Aanspraak wordt toegezon- den aan iedereen die daar prijs op stelt. Verzets- Waar heeft mijn partner recht op als ik kom te deelnemers en oorlogsgetroffenen die betalingen overlijden? De financiële rechten van een achter- ontvangen en personen van wie een aanvraag in blijvende partner zijn afhankelijk van wat er aan u is behandeling is, ontvangen Aanspraak vanzelf. toegekend en van het inkomen van uw partner na Op verzoek sturen wij het blad ook aan anderen. het overlijden, inclusief de eventuele nabestaanden- In tegenstelling tot onze cliënten zullen zij zelf adres- pensioenen. Het is mogelijk dat het recht op een wijzigingen aan de redactie van Aanspraak moeten inkomstenafhankelijke uitkering of verzetspensioen doorgeven. hierdoor uiteindelijk niet of nauwelijks tot een be- taling leidt. U kunt de afdeling Verzetsdeelnemers Kan er bij de uitkering rekening worden gehouden en Oorlogsgetroffenen schriftelijk, telefonisch of per met de inflatie in mijn woonland? De Nederlandse e-mail verzoeken om een voorlopige berekening, wetten en regelingen voor oorlogsgetroffenen zijn waardoor uw partner later niet voor vervelende gebaseerd op de Nederlandse situatie. Aanpassingen financiële verrassingen komt te staan. Als het nodig van onze pensioenen en uitkeringen zijn wettelijk ge- is voor een berekening zullen wij u verzoeken om koppeld aan de ontwikkeling van het wettelijk mini- gegevens van pensioenfondsen toe te sturen. mumloon in Nederland. De wetten en regelingen geven geen ruimte om rekening te houden met in- Waar staat de afkorting ‘DMV’ voor? DMV is de flatie in andere landen. Bij bijdragen in kosten voor afkorting voor de tegemoetkoming in de kosten incidentele voorzieningen is dat anders en kan er van ‘Deelname aan het Maatschappelijk Verkeer’. veelal rekening worden gehouden met een verschil- Deze tegemoetkoming wordt alleen op aanvraag lend prijspeil tussen landen.

22 Aanspraak - september 2021 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 11 12 13 14 15 16 17 18 19 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 26 27 28 29 30 31 32 33 34 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 35 36 37 38 39 40 41 42 PUZZEL 40 41 42 43 44 45 46 47 48 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 Los het kruiswoordraadsel op en 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60breng daarna de letters uit het 56 57 58 59 60 diagram over naar de gelijkgenum- 61 62 63 64 65 merde vakjes van de oplossings- 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 balk. Uw oplossing kunt u voor 66 67 68 69 70 71 1 november 2021 sturen naar: 72 73 74 72 73 74 75 76 77 SVB-Leiden 75 76 77 Afdeling Verzetsdeelnemers en Oorlogsgetroffenen Redactie van Aanspraak 12 38 38 74 36 11 50 22 1 33 68 60 Uw oplossing Postbus 9575, 2300 RB Leiden 12 38 38 74 36 11 50 22 1 33 68 60 E-mail: [email protected] Horizontaal 1 clichématig 5 wintersportartikel 7 zenuwschok 11 ledig 12 deel van een vuur 13 reeks 15 voegwoord 16 modieus 18 reeds Uit de goede oplossingen 19 persoonlijk voornaamwoord 20 keurmeester 22 legendarische pop- worden de namen getrokken artiest 24 restaurantbediende 26 onaanzienlijk 27 roem 28 auto-gas (afk.) van een eerste (€ 75), een tweede 29 loofboom 30 nieuw (in samenstellingen) 32 sieraad 34 bekeuring (€ 50) en een derde (€ 25) prijs- 35 landbouwwerktuig 36 onbelemmerd 37 mager 38 bezittelijk voor- winnaar. In de volgende editie naamwoord 40 mama 41 grootmoeder 42 klaar 43 bazige vrouw 45 inge- van Aanspraak maken we de schakeld 47 grote papegaai 48 rund 49 deel van het zitvlak 51 deel van oplossing van deze puzzel en de een molecule 54 grote drinkbeker 56 loflied 57 deel van een korenhalm namen van de drie prijswinnaars 58 alfabet 59 stap 61 bleek 63 behoefte aan vocht 65 schoudermantel bekend. (N.B. medewerkers zijn 66 boomsoort 67 meer dan wenselijk 69 Chinees gerecht 70 muzieknoot van deelname uitgesloten). 71 binnen 72 miljoen (in samenstellingen) 73 beroemd modehuis 75 bezieling 76 ratelpopulier 77 teint. Prijswinnaars juni-puzzel: De juiste oplossing is: Margriet. Verticaal 1 rijmelarij 2 dun van lucht 3 zanggroep 4 leuk 6 hoofdstad De winnaars zijn: Mw. I. van Oyen, van Oekraïne 7 bladgroente 8 lichtkring om zon of maan 9 vanwege Neapan Ontario, Canada (1e prijs); 10 marktprijs van valuta 14 het voorzien van een keurmerk 16 boetseer- Dhr. C.A. Zwaan, Drachten (2e materiaal 17 duizend gram 19 enfin 21 een zekere 22 bij het genoemde prijs), Mw. H. Vergeer-de Lange, 23 waterlozing 25 pratende vogel 31 eivormig 33 groot straalvliegtuig Geldrop (3e prijs). Van harte 34 smet op iemands goede naam 35 ieder 39 zeker 44 overste van gefeliciteerd! U ontvangt het een vrouwenklooster 46 verbinding tussen stukken stof 47 openbare bijbehorende geldbedrag betrekking 48 girafachtig dier 50 olm 52 instrument waar je met stokjes spoedig op uw bankrekening. op slaat 53 vruchtbare plaats in een woestijn 55 grootvader 56 klassiek Blijf puzzelen, want wie weet zangspel 60 mijnheer (Spaans) 62 spraakgeluid 64 friszuur 65 modern bent u een van de volgende en mooi 68 ik (Latijn) 70 vet 72 zangnoot 74 noot. gelukkige prijswinnaars. 23 Adressen /colofon

Correspondentieadres Verenigde Staten Sociale Verzekeringsbank Consulate General of the Afdeling V&O, Postbus 9575, 2300 RB Leiden Consular Department Bezoekadres 1 Montgomery Street, Suite 3100, San Francisco, CA 94104 Stationsplein 1, Leiden, tel: 071 - 535 68 88 Bezoekadres (op afspraak) e-mail: [email protected] of [email protected] 120 Kearny Street, Suite 3100, San Francisco, CA 94104 website: www.svb.nl/wvo of www.pur.nl tel: +1-415-291-2033, e-mail: [email protected]

Israël Canada Nederlandse Ambassade Consulate General of the Netherlands Afdeling V&O, Postbus 1967, Ramat Gan 5211802 War Victims Department (WUV) Bezoekadres Rechov Abba Hillel 14 (13e verd.) 1, Dundas Street West, suite 2106, Toronto, Ontario M5G 1Z3 Ramat Gan 5250607, Tel Aviv tel: +1 416 595 2408, e-mail: [email protected] tel: +972 3754 0777, e-mail: [email protected] Australië Indonesië Consulate-General of the Netherlands Ambassade v/h Koninkrijk der Nederlanden War Victims Department (WUV) Jl. H.R. Rasuna Said Kav. S-3 Kuningan, Jakarta 12950 Level 23, Tower 2, 101 Grafton Street tel: +62 (0)21 524 8200, e-mail: [email protected] (corner Grosvenor St), Bondi Junction NSW 2022 tel: +61 (0)2 8305 6800, e-mail: [email protected]

Websites voor alle Nederlandse ambassades/consulaten: www.nederlandwereldwijd.nl of www.netherlandsworldwide.nl

Aanspraak is een gezamenlijke uitgave van Redactieadres Foto’s Familiearchieven Loek Middel, de Sociale Verzekeringsbank en de Pensioen- SVB, t.a.v. Aanspraak Aaltje Joseph en Joyce Young, Henk en Uitkeringsraad. Postbus 9575, 2300 RB Leiden Aschman, Studio Libeskind, Verzets- tel: 071 - 535 68 88 museum Amsterdam, Ellen Lock, De Sociale Verzekeringsbank (locatie Leiden) e-mail: [email protected] Jeffrey Middel, Yessica Flöter-Kitzinger, verzorgt de uitvoering van de Nederlandse [email protected] E.W. Rhemrev wetten en regelingen voor Verzetsdeelnemers website: www.svb.nl/wvo Coverfoto en Oorlogsgetroffenen. Met al uw vragen www.pur.nl Jeffrey Middel kunt u daar terecht. Aanvragen van nieuwe Website met eerdere interviews cliënten worden beoordeeld door de Vormgeving www.verhalenoverdeoorlog.nl Pensioen- en Uitkeringsraad. De Pensioen- Irene de Bruijn, Ellen Lock en Uitkeringsraad stelt ook het beleid vast. Oplage 21.500 exemplaren ISSN (Koninklijke Bibliotheek) Interviews en tekst 2214-160X Aan de inhoud van de artikelen kunnen Ellen Lock, André Kuijpers geen rechten worden ontleend. Overname Voor slechtzienden is de gesproken van (delen uit) dit magazine mag uitsluitend Drukwerk versie van Aanspraak gratis op CD geschieden na schriftelijke toestemming Rekafa Special Products B.V. verkrijgbaar. English translations of van de redactie. selected articles in Aanspraak can be found on our website.