RADOĽA – SKOCZÓW Po Stopáchpo Legiend Jánovi Vojtechovi a Sv

Śladami legend Janie Wojciechu Sarkandrze i św. o św. RADOĽA – SKOCZÓW Po stopáchPo legiend Jánovi Vojtechovi a sv. Sarkanderovi o sv. In theIn Footsteps of Legends of and St. St. Vojtech Sarkander Jan Po stopách legiend o sv. Vojtechovi a sv. Jánovi Sarkanderovi

Śladami legend o św. Wojciechu i św. Janie Sarkandrze

In the Footsteps of Legends of Saint Vojtech and Saint Jan Sarkander

RADOĽA – SKOCZÓW

Po stopách legiend o sv. Vojtechovi a sv. Jánovi Sarkanderovi

Śladami legend o św. Wojciechu i św. Janie Sarkandrze

In the Footsteps of Legends of Saint Vojtech and Saint Jan Sarkander

Vydala Obec Radoľa v roku 2014 • Wydała Gmina Radoľa w roku 2014 • Published by Municipality of Radoľa in 2014 Projekt je spolufinancovaný Európskou úniou z Európskeho fondu regionálneho rozvoja v rámci Programu cezhraničnej spolupráce Poľsko – Slovenská republika 2007–2013, číslo projektu PL-SK/ZA/IPP/III/037, názov mikroprojektu: Po stopách legiend sv. Vojtecha a sv. Jána Sarkandera.

Projekt jest finansowany ze środków Unii Europejskiej z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu współpracy Transgranicznej Polska- Republika Słowacka 2007–2013, numer projektu PL-SK/ZA/IPP/III/037, nazwa mikroprojektu: Śladami legend o św. Wojciechu i św. Janie Sarkandrze.

Zostavil: Ing. Anton Tkáčik Redaktor: inż. Anton Tkáčik Text: Ing. Anton Tkáčik, Mgr. Anton Ľudvik, Mgr. Tekst: inż. Anton Tkáčik, mgr Anton Ľudvik, mgr Danka Majerčíková (Archeologický výskum na Kos- Danka Majerčíková (Badania archeologiczne na Koś- celisku v Radoli v rokoch 2012-2013) cielisku w Radoli w latach 2012-2013) Zostavovateľ publikácie ďakuje: Redaktor niniejszej publikacji dziękuje: – Mgr. Antonovi Ľudvikovi, kronikárovi obce Ra- − mgr Antonovi Ľudvikovi, kronikarzowi Gminy doľa za dlhoročnú prácu pri vytváraní kroniky Radoľa za długoletnie prowadzenie kroniki miej- obce Radoľa, ktorá je základným zdrojom infor- scowości Radoľa, która stanowi podstawowe źró- mácií z histórie Obce Radoľa v tejto publikácii dło informacji o dziejach Gminy Radoľa w niniej- – Riaditeľovi Kysuckého múzea MVDr. Milošovi szej publikacji Jesenskému, Mgr. Danke Majerčíkovej, Mgr. An- – dyrektorowi Muzeum Kisuckiego MVDr. Milo- drei Paráčovej, Alene Mozolovej a kolektívu pra- šovi Jesenskému, mgr Danke Majerčíkovej, mgr covníkov Kysuckého múzea za ochotné poskyt- Andrei Paráčovej, Alene Mozolovej i zespołowi nutie materiálov a informácií týkajúcich sa histó- pracowników Muzeum Kisuckiego za ochocze rie obce udostępnienie materiałów i informacji dotyczą- Foto: archív obce Radoľa, archív gminy Skoczów, ar- cych historii miejscowości chív Kysuckého múzea, Peter Juriš, Ing. Anton Tká- Zdjęcia: archiwum Gminy Radoľa, archiwum Gmi- čik, Katarína Tkáčiková, Robert Borski ny Skoczów, archiwum Muzeum Kisuckiego, Peter Popis fotografií: Ing. Anton Tkáčik, Alena Franeko- Juriš, inż. Anton Tkáčik, Katarína Tkáčiková, Ro- vá, Ján Šustek (šport), Kysucké múzeum bert Borski Preklad: Ing. Irena Zacharová (PL), Mgr. Rastislav Opis fotografii: inż. Anton Tkáčik, Alena Franeko- Majorský (ENG) vá, Ján Šustek (sport), Muzeum Kisuckie Grafika: Miroslav Štekláč Przekład: inż. Irena Zacharová (PL), mgr Rastislav Tlač: Starustka design, Vrútky Majorský (ENG) Literatúra: Obecná kronika obce Radoľa, Spravodaj- Opracowanie graficzne: Miroslav Štekláč ca obce Radoľa, archív gminy Skoczów, súkromný Książki druku: Starustka design, Vrútky archív autora textu, Blízki Bohu i ľuďom, Rajmund Literatúra: Kronika Gminna miejscowości Rado- Ondruš S.J., Priatelia dobrej knihy 1992; Muzeoló- ľa, Spravodajca (Monitor) miejscowości Radoľa, ar- gia na Kysuciach, Miloš Jesenský, Kysucké múzeum chiwum Gminy Skoczów, archiwum prywatne au- v Čadci a Magma Čadca , 2012; Archeológia na Ky- tora tekstu; Blízki Bohu i ľuďom (Bliski Bogu i lu- suciach, Danka Majerčíková, Miloš Jesenský, Kysucké dziom), Rajmund Ondruš S.J., Priatelia dobrej kni- múzeum a Magma Čadca, 2010; www.wikipedia.org; hy (Przyjaciele Dobrej Książki) 1992; Muzeológia na www.zivotopisysvatych.sk Kysuciach, Miloš Jesenský, Muzem Kisuckie w Czad- cy i Magma Čadca, 2012; Archeológia na Kysuciach, Danka Majerčíková, Miloš Jesenský, Muzem Kisuckie w Czadcy i Magma Čadca, 2010; www.wikipedia.org; ISBN: 978-80-971566-2-6 www.zivotopisysvatych.sk

2 Obsah zawartość • CONTENT

1. Predhovor ...... 4 Przedmowa 2. História obce Radoľa ...... 5 Historia Gminy Radola 3. Radoľa – prírodné pomery a geografia ...... 24 Geografia i warunki naturalne 4. Skoczów ...... 26 Skoczów 5. Svätý Vojtech ...... 33 Święty Wojciech 6. Svätý Ján Sarkander ...... 37 Święty Jan Sarkander 7. Radla ...... 44 Radla 8. Náučno – historický chodník v Radoli ...... 47 Ścieżka historyczno - edukacyjna w Radoli 9. Kaštieľ Radoľa ...... 48 Kasztel Radoľa 10. Koscelisko...... 52 Kościelisko 11. Archeologický výskum na Koscelisku v Radoli v rokoch 2012–2013 ...... 55 Badania archeologiczne na Kościelisku w Radoli w latach 2012–2013 12. Zvonica ...... 72 Dzwonnica 13. Kaplnka ...... 76 Kapliczka 14. Kríž na Vretni...... 78 Krzyż na Vretni 15. Kríže v obci ...... 80 Krzyże w Radoli 16. Hradisko ...... 84 Grodzisko 17. Rudolf Mater: Kysucký dejepis ...... 85 Rudolf Mater: Historia Kisuc 18. RADOĽA – SKOCZÓW ...... 87 In the Footsteps of Legends of Saint Vojtech and Saint Jan Sarkander

3 Milí čitatelia, Mili czytelnicy, s úctou a vďakou som prijal príležitosť byť z szacunkiem i wdzięcznością przyją- prítomný pri zrode prvej publikácie, ktorá sa łem możliwość uczestniczenia w narodzi- venuje témam súvisiacim s Radoľou, jej histó- nach pierwszej publikacji poświęconej Rado- riou, prírodou, súčasnosťou i legendami, kto- li, jej historii, przyrodzie, współczesności i le- ré podnecujú našu fantáziu i túžbu po ďalšom gendom, które pobudzają naszą fantazję i pra- a bližšom poznaní. gnienie ciągłego poszerzania swojej wiedzy. Publikácia sa zrodila ako súčasť projektu Publikacja została opracowana, jako część spolupráce s našimi priateľmi z poľského Skoc- składowa projektu współpracy z naszymi zówa. Okrem zemepisnej blízkosti a slovanstva przyjaciółmi z polskiego Skoczowa. Oprócz nás spája aj spojitosť s kresťanskými koreňmi bliskości geograficznej i słowiaństwa łączą našich národov. Sv. Vojtech, sv. Ján Sarkander nas także chrześcijańskie korzenie naszych a Radla sú kamienkami zaujímavej mozai- narodów. Św. Wojciech i św. Jan Sarkander ky, ktorá sa s troškou fantázie dá vytvoriť nad oraz Radła są kamyczkami interesującej mo- Skoczówom a Radoľou. zaiki, którą przy odrobinie fantazji mogliby- Ambíciou tejto knihy určite nie je vypl- śmy sobie wyobrazić nad Skoczowem i Rado- niť všetky biele miesta na mape poznania na- lą. šej histórie. Práve naopak. Len opatrne vkladá Książka ta z całą pewnością nie ma am- kľúč do zámku dverí, za ktorými sa azda nie- bicji, by wypełnić wszystkie białe miejsca na kedy dozvieme, ako to naozaj bolo. mapie poznania naszej historii. Właśnie od- Je to kniha, v ktorej sa píše najmä o tom, čo wrotnie. Bardzo ostrożnie wkłada klucz do by sme chceli vedieť a bližšie spoznať. Môžeme zamka drzwi, za którymi może kiedyś się do- si ju prečítať, pozrieť a rozprávať sa o nej. Voľne wiemy, jak to było naprawdę. a s fantáziou. Jest książka, w której pisze się zwłaszcza Napokon ani oficiálne učebnice dejepi- o tym, co chcielibyśmy wiedzieć i poznać bli- su nepíšu o tom, ako sa udalosti stali, ale iba żej. Możemy ją przeczytać, obejrzeć i poroz- o tom ako ich zaznamenali tí, ktorí ostali mawiać o niej. Swobodnie i z fantazją. na strane víťazov alebo aspoň prežili. W końcu przecież ani oficjalne podręczni- Veľké poďakovanie patrí Robertovi Bor- ki historii nie podają tego, jak się wydarzenia skemu, starostovi našej spoločnej partnerskej odbyły, ale tylko to, jak je zapisali ci, którzy obce Hrádek v Českej republike, ktorý prišiel zostali po stronie zwycięzców lub ci, którym s myšlienkou vytvoriť trojstrannú spoluprácu udało się przeżyć. česko – poľsko – slovenskú a získal pre túto Ogromne podziękowanie należy się Ro- myšlienku aj našich priateľov v Skoczówe. bertovi Borskemu, wójtowi naszej wspólnej partnerskiej gminy Hrádek w Czeskiej Repu- Ing. Anton Tkáčik blice, który jest autorem pomysłu trójstronnej starosta obce Radoľa współpracy czesko‑polsko‑słowackiej i któ- ry pozyskał dla tej idei naszych przyjaciół za Skoczowa.

inż. Anton Tkáčik Wójt Gminy Radoľa

4 História obce Radoľa Historia Gminy Radoľa

Prvá písomná zmienka o obci je z rokov Pierwsza wzmianka pisemna o miejsco- 1332 – 1337. Radoľa bola v tom období síd- wości pochodzi z 1332–1337 r. Radola była lom jedinej farnosti na území Kysúc a v súpi- w tym okresie siedzibą jedynej parafii na ob- se farností, ktorý vykonali pápežskí legáti Raj- szarze regionu Kysuce a w rejestrze parafii, mund de Bonofato a Jakub Berngario sa spo- który sporządzili legaci papiescy Rajmund de mína, že farár Peter z Radole zaplatil 6 grošov Bonofato i Jakub Berngario jest notatka, że cirkevného desiatku. „Petrus de Radela solvit ksiądz Peter z Radoli wpłacił 6 groszy dzie- VI grossos” (Monumenta Vaticana historiam sięciny- podatku religijnego. „Petrus de Rade- regni Hungariae illustrantia.) la solvit VI grossos (Monumenta Vaticana historiam regni Hungariae illustrantia.) Pôvod názvu Radoľa Ani moderné informačné technológie ne- Geneza nazwy Radoľa pomôžu nájsť inú obec, mesto alebo aspoň Ani nowoczesne technologie informacyj- osadu s rovnakým menom – Radoľa. ne nie pomogły w znalezieniu innej miejsco- Isté je, že už v 14. storočí mala Radoľa rov- wości, miasta lub chociaż osady o takiej samej naké meno ako v súčasnosti, keďže v dobo- nazwie – Radoľa. vých záznamoch sa spomína farár Peter z Ra- Pewne jest jednak to, że już XIV w. Rado- dole. ľa miała taką samą nazwę, jak obecnie, gdyż Azda najprijateľnejšou sa zdá možnosť, že w ówczesnych zapiskach ją wspomina ksiądz názov obce je odvodený od mena vychováva- Peter z Radoli. teľa sv. Vojtecha Radlu, po ktorom mohlo byť Chyba najbardziej odpowiednią do przy- pomenované existujúce stredoveké sídlo. jęcia jest możliwość, że nazwę miejscowości Historické pramene uvádzajú aj ďalšie utworzono od imienia wychowawcy św. Woj- meno podobajúce sa na názov našej obce – ciecha, który nazywał się Radla i to jego imię Radila. Malo ísť o bojovníka, ktorý sa vyzna- mogła nosić średniowieczna siedziba. menal v bojoch proti Tatárom. Tí však vpad- Źródła historyczne podają też inną nazwę li na naše územie v roku 1241 a môžeme len podobną do nazwy naszej miejscowości – Ra- hádať, či bolo jeho meno inšpirované názvom dila. Podobno chodziło o wojownika, któ- obce alebo existujúca osada dostala meno ry zasłynął męstwem w walce przeciwko Ta- podľa súdobého hrdinu. tarom. Ci jednak wtargnęli na nasze teryto- Rudolf Mater zas odvodzuje názov od slo- rium w roku 1241 i możemy się tylko domy- va hrad – Hradola, ktorý mal byť tiež odka- ślać, czy on przyjął imię isnpirując się nazwą zom na súdobý význam dávnej Radole. osady, czy też osada otrzymała jego imię wo- Je však aj furmanská úsmevná historka, jennego bohatera. ktorá meno vysvetľuje veľmi prozaicky. Jeden Rudolf Mater natomiast wyprowadza tą furman vraj viezol paničku na voze cez Ky- nazwę od słowa hrad (gród) – Hradola, która sucu a keďže potreboval pri brodení odľah- to nazwa miałaby wskazywać również na ów- čiť voz a nevedel ako sa žena, ktorú vezie volá, czesne znaczenie dawnej Radoli. tak si to zjednodušil a zavolal na ňu: „Dora! Znana jest też zabawna historyjka fur- Dole!“ mańska, która w sposób zupełnie prozaiczny

5 Katastrálna mapa Radole z roku 1878. Medzi Kysucou a zástavbou obce kaštieľ s komplexom hospodárskych budov majera. Kaštieľ je orientovaný v smere severovýchod a juhozápad, kratším traktom sa obracia k ceste pozdĺž rieky Kysuca. Za kaštie- ľom je severným smerom rybník. (ŠA Bytča, Krajský súd Trenčín). • Mapa katastralna Radoli z roku 1878. Między rzeką i za- budowaniami miejscowości kasztel z kompleksem zabudowań gospodarczych folwarku. Kasztel orientowany w kierunku pół- nocny wschód – południowy zachód, jego krótsze skrzydło zwrócone w stronę drogi wiodącej wzdłuż rzeki Kysuca. Na północ za kasztelem leży staw rybny. (Archiwum Państwowe Bytcza, Sąd Wojewódzki Trenczyn) • Cadastral map of Radoľa dated 1878. The castle with farm buildings situated in between the Kysuca River and the village. The castle is oriented along an North - East axis and South – West axes, its shorter track turn to the road running along the Kysuca River. There is a pond northward of the castle (The Bytča State Archives, the Trenčín Regional Court)

6 Dotyčná žena sa však práve vtedy furma- wyjaśnia nazwę miejscowości. Jeden woźni- na pýtala: „A kde sme to prišli?“ Hrkotajú- ca wiózł na wozie pewną paniusię przez rzekę ci voz vtedy urobil svoje a ona si to vysvet- Kysuca, przeprawiając się przez brod potrze- lila ako odpoveď na svoju otázku: Do Rado- bował trochę odciążyć wóz, nie wiedział jed- le…. a tak, keďže bola „Dora“ veľmi zhovorči- nak, jak nazywa się kobieta, którą wiezie i tak vá, nové meno sa rýchlo ujalo. ułatwiając sobie zadanie zwrócił się do niej: Archeologické nálezy však predpoklada- „Dora! Dole!“ (Dorota! Z woza!) jú osídlenie už v praveku. Na Koscelisku leža- Kobieta akurat wtedy pytała się furmana: lo nálezisko z obdobia eneolitu (neskorá doba „A gdzie to teraz przyjechaliśmy?“ Zapewne kamenná - doba medená). V mladšej a nesko- terkotanie wozu ją wprowadziło w błąd i wo- rej dobe bronzovej sa tu nachádzalo pomer- łanie woźnicy zrozumieła, jako odpowiedź na ne rozsiahle pohrebisko ľudu lužickej kultúry. swoje pytanie: Do Radole…. a skoro „Dora“ Počas doby železnej tu žili príslušníci púchov- była bardzo gadatliwa, nowa nazwa się szyb- skej kultúry. Nálezy z prehistorického obdo- ko przyjęła. bia spomínal už historik Karol Andel vo svo- Z odkryć archeologicznych można przy- jej práci Prehistorické pamiatky na Kysuciach puszczać, że obszar był zasiedlony już w pre- z roku 1928. Pochádzajú z Lačišovského po- historii. Na Kościelisku odkryto znalezi-

Základy kostola na Koscelisku odkryté pri archeologickom výskume, ktorý viedol Anton Petrovský-Šichman v roku 1956 • Fundamenty kościoła na Kościelisku odkryte podczas badań archeologicznych, które prowadził Anton Petrovský-Šichman w roku 1956 • Foundations of the church of Koscelisko uncovered during the archaelogical research under Anton Petrovský- Šichman in 1956

7 toka, Hradiska a okolia a terasy pod Kosce- sko z epoki eneolitu (późna epoka kamienia liskom. Paradoxom je, že ešte v roku 1923 vo – epoka miedzi). We wczesnej i późnej epo- svojej knihe Staré Slovensko presadzoval pro- ce brązu znajdowało się tu stosunkowo roz- fesor V. Chaloupecký teóriu o neosídlenosti ległe cmentarzysko ludu kultury łużyckiej. Kysúc. W epoce żelaza tu żyli przedstawiciele kul- Kostol v Radoli na Koscelisku bol vybudo- tury puchowskiej. Odkrycia z okresu prehi- vaný v polovici 13. storočia. Pravdepodobne storii wspominał już historyk Karol Andel k nemu patrilo opevnenie s valom. Jeho zánik w swojej pracy „Zabytki prehistorii na Ky- je spájaný s nájazdmi husitov v rokoch 1429 – sucach“ z roku 1928. Pochodzą one z Lači- 1431. V tomto období panoval Žigmund Lu- šovského Potoku, Grodziska i okolicy tarasu xemburský a práve minca z obdobia jeho pa- pod Kościeliskiem. Paradoksem jest, że jesz- novania bola objavená v ruinách stredoveké- cze w roku 1923 prof. V. Chaloupecký w swo- ho kostola počas výskumu v roku 2012. jej książce „Dawna Słowacja“ starał się prze- Radoľa patrila zrejme k zemi Varín. Po jej forsować teorię o nowozasiedleniu Kysuc. rozpade v 15. storočí sa stala súčasťou panstva Kościół w Radoli na Kościelisku został wy- Budatín. budowany w połowie XIII w. Prawdopodob- Do roku 1575 je datovaná prvá písomná nie należało do niego umocnienie z wałem. zmienka o kaštieli v Radoli. Územie Radole Przypuszcza się, że unicestwienie kościoła patrilo v rôznych obdobiach Matúšovi Čáko- związane jest z najazdami husytów w latach vi Trenčianskemu, rodu Hatňanských, Suňo- 1429 – 1431. W tym okresie panował Zyg- govcov a od 18. storočia Csákyovcom. munt Luksemburski a właśnie z tego okresu V roku 1598 mala 10 domov. Radoľa sa pochodzi moneta znaleziona w ruinach śre- stala dôležitým hospodárskym centrom Bu- dniowiecznego kościoła podczas badań pro- datínskeho panstva. Boli tu dva rybníky, wadzonych w roku 2012. mlyn, pálenica, chmeľnica a pivovar, obyva- Radola należała niewątpliwie do majątków teľstvo sa živilo poľnohospodárstvom, drevo- ziemian z Varína. Po jego rozpadzie w XV w. rubačstvom a včelárstvom. V 17. storočí patri- weszły w skład dóbr zamku Budatín. lo k radoľskému kaštieľu aj 800 oviec. V roku W roku 1575 pojawia się pierwsza wzmian- 1720 tu žilo 13 daňovníkov, z toho 11 želiarov, ka pisemna o pałacu kasztelańskim w Radoli. v roku 1784 mala Radoľa 50 domov, 51 rodín Terytorium Radoli należało w różnych okre- a 351 obyvateľov, v roku 1828 mala Radoľa 53 sach do Mateusza Czaka Trenczańskiego, domov a 551 obyvateľov. do rodziny Hatňanskich, Suňogovców a od V roku 1831 postihla obec cholera, na kto- XVIII wieku Csákyovców. rú zomrelo 40 obyvateľov. Do dvadsiateho W roku 1598 Radola miała 10 domów. Sta- storočia obec vstúpila so 433 obyvateľmi, kto- ła się ważnym centrum gospodarczym dóbr rých počet neustále rástol. należących do zamku w Budatinie. Były tu V 19. storočí sa v Radoli vyberalo aj mýto. dwa stawy rybne, młyn, gorzelnia, plantacja V roku 1914 bola vybudovaná novostav- chmielu i browar, ludność zajmowała się rol- ba školy s jednou triedou a učiteľským bytom. nictwem, drwalnictwem i pszczelarstwem. Prvou kvalifikovanou učiteľkou bola Vilma W XVII w. dwór w Radoli posiadał także 800 Králiková. Túto budovu dnes používa Ma- owiec. W roku 1720 tu żyło 13 podatników, terská škola. V roku 1930 sa v jednej učebni z tego 11 komorników (najemników), w roku o dvoch triedach učilo 108 žiakov. 1784 w Radoli było 50 domów, 51 rodzin i 351 Po roku 1918 sa obyvatelia zaoberali aj dro- mieszkańców, w roku 1828 53 domów i 551 társtvom, podomovým obchodom a sezónny- mieszkańców. mi poľnohospodárskymi prácami. V období W roku 1831 miejscowość nawiedziła epi-

8 po prvej svetovej vojne majitelia Budatínske- demia cholery, na którą umarło 40 jej miesz- ho panstva postupne odpredávali svoje majet- kańców. obyvateľov. W wiek dwudziesty mie- ky Radoľčanom. Po vzniku ČSR v roku 1919 scowość wkroczyła z 433 mieszkańcami a ich mala Radoľa 79 domov, 446 obyvateľov, všetci liczba miała ciągle tendecję wzrastającą. sa hlásili k slovenskej národnosti a boli rím- W XIX wieku pobierano w Radoli myto. skokatolíckeho vierovyznania. W roku 1914 wybudowano nową szko- V roku 1920 sa uskutočnilo prvé divadel- łę z jedną klasą i mieszkaniem dla nauczy- né predstavenie s názvom „Až lipa zakvitne“. ciela. Pierwszą wykwalifikaną nauczycielką Do roku 1930 sa každým druhým rokom na- była Vilma Králiková. Obecnie z tego budyn- cvičovala jedna hra pre verejnosť. Od r. 1931- ku korzysta przedszkole. W roku 1930 w jed- 1935 už každým rokom jedna nová hra za ré- nym pomieszczeniu szkolnym pobierały na- žie učiteľa Ľudevíta Ďuranu. ukę dwie klasy o łącznej liczbie uczniów 108. V roku 1929 mala Radoľa 584 obyvateľov Po roku 1918 mieszkańcy zajmowali się a 105 domov. druciarstwem, sprzedażą domokrążną i pra-

Učiteľ Štefan Kultan so žiakmi sa fotili na Zábrehu dňa 22. 6. 1937 • Nauczyciel Štefan Kultan z uczniami na fotografii wy- konanej na Zábrehu w dniu 22. 06. 1937r. • Teacher Štefan Kultan with his pupils being photograhed at Zábreh on June 22, 1937. Prvý rad zdola z ľavej strany (chlapci) • Pierwszy rząd od dołu (chłopcy) • Front row (left to right) (boys): Ján Janík, Ondrej Pa- kan, Rudolf Macúš, Ignác Kuriak, Anton Svrček, František Svrček, Karol Mičian, Ľudvík Svrček, Pavol Sidor. Druhý rad zdola z ľavej strany (dievčatá) • Drugi rząd od dołu, od lewej strony (dziewczęta) • Second row (left to right) (girls): Agnesa Svrčková rod. Andelová, Margita Kriváčková rod. Školníková, Anna Andelová, Helena Kočišová, Anna Sopková, Verona Školníková, Jo- zefína Trnková rod. Svrčková, Štefánia Hrubá rod. Kultánová. Tretí rad zdola z ľavej strany (dievčatá) • Trzeci rząd od dołu, od lewej strony (dziewczęta) • Third row (left to right) (girls): Helena Švaňová rod. Kocúrová, Anna Sikeľová rod. Žuborová, Vero- na Taračková rod. Macúšová, Agnesa Kocúrová rod. Andelová, Pavlína Ďurišová rod. Krasňanová, Štefánia Svrčková, Štefánia Prievozníková rod. Ščambová, Kristína Kuriaková. Štvrtý rad zdola z ľavej strany (chlapci) • Czwarty rząd od dołu, od lewej strony (chłopcy) • Fourth row (left to right) (boys): Ignác Macúš, Ignác Ščamba, Jozef Sidor, Jozef Andel, Štefan Tichý, Martin Svr- ček, Michal Kriváček, Viliam Holtan, Ján Školník, Jakub Švaňa.

9 V roku 1936 začal v Radoli pôsobiť ako cami sezonowymi w rolnictwie. W czasie učiteľ Štefan Kultán. Po roku 1936 až po rok pierwszej wojny światowej właściciele Bu- 1945 režíroval v Radoli každoročne novú di- datina stopniowo sprzedawali swoje mająt- vadelnú hru. Radoľské deti učil až do svojho ki mieszkańcom Radoli. Po powstaniu Cze- odchodu do dôchodku v roku 1972. Dlhé roky chosłowackiej Republiki w roku 1919 Radola sa venoval s deťmi aj včelárstvu, chovateľstvu miała 79 domów, 446 mieszkańców, wszyscy aj záhradníctvu. deklarowali narodowość słowacką oraz wy- 18. júna 1942 zavítala do Radole pracovná znanie rzymskokatolickie. Po drugiej wojnie skupina Slovenského rozhlasu. Bolo nakrú- światowej mieszkańcy znaleźli zatrudnienie tených 30 miestnych ľudových piesní, ktoré przede wszystkim w Kysuckim Nowym Mie- zaspievali s veľkým úspechom miestne ženy ście i w Żylinie. a dievčatá. W roku 1920 odbyło się pierwsze przedsta- Obecná knižnica jestvovala v budove ško- wienie teatralne pod tytułem „Gdy zakwitnie ly od roku 1920 do 1971. V roku 1926 mala lipa“. Do roku 1930 przygotowywano co drugi

Divadelná hra Škriatok sa hrala v krčme U Kultána. Po skončení sa všetci zabávali a tancovali pri muzike až do rána. Di- vadelné predstavenie sa hralo aj na námestí v Kysuckom Novom Meste počas osláv sviatku práce. • Przedstawienie pt. Skrzat odegrano w karczmie U Kultána. Po przedstawieniu wszyscy się bawili i tażczyli przy muzyce aż do rana. Predstavenie odegrano również na rynku w Kysuckom Novom Meste podczas obchodów Święta Pracy • The Hobgoblin theatre play performed at the U Kultána pub. After the end all were having fun and dancing to music to the morning. The play was also performed in the square of Kysucké Nové Mesto during the Labor Day celebrations. Účinkujúci • Obsada • Performers: Dolný rad z ľavej strany • Dolny rząd od lewej strony • Front row (left to right): Margita Koczová rod. Krasňanová, Vilmuš Holtan, Irena Trubirohová rod Kocúrová, Martin Trnka, Cyril Macúš st., Irena Kocúrová rod. Trnková. Stredný rad z ľavej strany • Środkowy rząd od lewej • Second row (left to right): Anna Sikeľová rod. Žuborová, Ján Žubor, Anna Belancová rod. Brisudová, Agnesa Svrčková rod. Andelová, Štefánia Sidorová rod. Švaňová, Irena Kocúrová, rod. Macúšová, Milan Matísek. Horný rad z ľavej strany • Górny rząd od lewej • Third row (left to right): Jozefína Kriváčková rod. Mináriková, Matej Kriváček, neznáma, Viktor Švaňa, Irena Súkeníková rod. Mináriková, Rudolf Školník.

10 Priadky, fotografia je z nahrávok starosvetských zvykov v roku 1950. Fotené v záhrade u Trubirohov • Prządki, fotografia z nagrywania staroświeckich zwyczajóww roku 1950. Fotografia wykonana w ogrodzie u Trubirohov • Spinning gathering, photograph from recording of the old worls customs in 1950. Photograph taken in the garden of the Trubiroh family. Z ľavej strany • Od lewej strony • Left to right: Vilma Macúšová rod. Prievozníková, Zuzana Andelová rod. Mičianová, Pavlína Pakanová z Oškerdy, Jozefína Ščambová rod. Kriváčková, Štefánia Kocúrová rod. Mináriková, Katarína Ščambová rod. Chylá.

30 zväzkov. V r. 1971 ich bolo 1200. Elektrina rok spektakl dla publiczności. Od roku 1931- bola do obce privedená v roku 1932. 1935 prezentowano już co roku jedno nowe Od 7. októbra 1944 bolo vyučovanie pre- przedstawienie pod kierownictwem reżysera rušené až do 1. marca 1945, pretože ško- i nauczyciela Ľudevíta Ďuranu. la bola obsadená vojskom. Od 1. marca 1945 W roku 1929 w Radoli mieszkało 584 sa vo vyučovaní pokračovalo, ale len v jed- mieszkańców i posiadała 105 domów. W roku nej učebni pre nedostatok paliva. Škola bola 1936 rozpoczął tu swoją działalność jako na- opäť obsadená vojskom od 3. apríla až do 8. uczyciel Štefan Kultán. Po roku 1936 aż po rok mája 1945. Školská záhrada bola rozkopaná 1945 reżyserował w Radoli corocznie nowe zákopmi, ploty boli dolámané. Múr na škol- przedstawienie teatralne. Radolskie dzie- skej budove praskol a sklá boli rozbité od sil- ci uczył aż do swojego przejścia na emerytu- ného otrasu pri vyhadzovaní mostov cez Ky- rę w roku 1972. Długie lata poświęcał się ra- sucu do Kysuckého Nového Mesta a mostu na zem z dziećmi pszczelarstwu, hodowli zwie- štátnej hradskej smerom na Čadcu ustupujú- rząt i sadownictwu. cimi nemeckými jednotkami 30. apríla 1945 18 czerwca 1942 zawitała w Radoligrupa o 6:30 ráno. Front trval v Radoli jeden deň. robocza Radia Słowackiego. Nagrano tu 30 lo-

11 Radoľu oslobodzovali strelecké jednotky 138. kalnych pieśni ludowych w udanym wykona- sovietskej divízie. niu miejscowych kobiet i dziewcząt. Biblioteka Gminna istniała w budynku Radoľa po druhej svetovej vojne szkoły od roku 1920 do 1971. Podczas, gdy Administratívne obec patrila do Tren- w roku 1926 w jej posiadaniu było 30 tomów, čianskej župy. Do roku 1960 bola súčasťou w roku 1971 ich było 1200. okresu Kysucké Nové Mesto, kraj Žilina a ne- W roku 1932 doprowadzono do miejsco- skôr do okresu Čadca v Stredoslovenskom wości elektryczność. kraji. V tomto období sa obyvatelia zamestná- Od 7 października 1944r. nauczanie vali predovšetkým v Kysuckom Novom Mes- w szkole zostało przerwane aż do 1 marca te a Žiline. 1945r. z powodu zajęcia szkoły przez wojsko. Po druhej svetovej vojne sa obec začala Od 1 marca 1945r. podjęto ponownie naucza- rozrastať a v období rokov 1945 – 1955 si oby- nie lecz tylko w jednym pomieszczeniu ze vatelia obce postavili 80 nových rodinných względu na brak opału. Wojsko zajęło szkołę domov. ponownie w okresie od 3 kwietnia do 8 maja V roku 1955 bola vybudovaná nová cesta 1945r. Ogród szkolny został rozkopany, płoty do Horného Vadičova. połamane przy kopaniu okopów. Mur budyn-

Spevokol, pán organista Kučera nacvičoval ženský spevokol. Fotografia je z nahrávok pri krčme U Kultána v roku 1950 • Chór, pan organista Kučera prowadził chór żeński. Fotografia z nagrywania przy karczmie U Kultána w roku 1950 • Choir rehearsal of female choir with organist Kučera. The photograph from recordings at the U Kultána pub in 1950. Z ľavej strany • Od lewej • Left to right: Veronika Janíková rod. Kubíková, Mária Papánová, Štefánia Kocúrová rod. Mináriko- vá, Justína Svrčková rod. Taračková, Pavlína Pakanová, Vilma Macúšová rod. Prievozníková, Zuzana Andelová rod. Mičiano- vá, Kučera (organista • organista • organist), Justína Janíková rod. Papánová, Mária Majeríková rod. Boráková, Mária Králi- ková (učiteľka • nauczycielka • teacher), Jozefína Ščambová rod. Kriváčková, Justína Zradulová rod. Ďurišová, Mária Svrčko- vá rod. Jaššová, Katarína Ščambová rod. Chylá.

12 Nevesta s družicami • Panna młoda z drużkami • Bride with bridesmaids Z ľavej strany • Od lewej • Lef to right: Irena Trubirohová rod. Kocúrová, Justína Papánová rod. Janíková, Mária Svrčková rod. Jaššová (nevesta • panna młoda • bride), Štefánia Trnková rod. Janíková, Agnesa Svrčková rod. Andelová.

Telovýchovná jednota vznikla v roku ku szkolnego popękał a szyby zostały stłuczo- 1954 s prvým predsedom Jozefom Pakanom. ne przez silne wstrząsy podczas wysadzania V januári roku 1955 vznikol v Radoli futba- w powietrze mostu nad rzeką Kysucą prowa- lový oddiel TJ Sokol Radoľa. Výbor pracoval dzącego do miasta Kysucké Nové Mesto oraz a riadil činnosť futbalového oddielu v tomto mostu na drodze państwowej wiodącej w kie- zložení: predseda Štefan Tichý, podpredseda runku Czadcy, którego dokonały wycofują- Martin Krkoška, tajomník Vincent Ščamba, ce się jednostki niemieckie 30 kwietnia 1945r. pokladník Emil Kultán, členovia výboru Ale- o godz. 6:30 rano. Działania frontowe trwa- xander Kuriak, Štefan Žubor, Viktor Macúš, ły w Radoli jeden dzień. Radolę wyzwoliły Šimon Prievozník. V roku 1956 bolo vybudo- jednstki strzeleckie 138 Dywizji Sowieckiej. vané prvé ihrisko V Riekach. Mužstvo hrá- valo pravidelne majstrovskú súťaž na úrov- Radoľa po drugiej wojnie światowej ni okresu. V marci 1961 bol TJ Sokol Rado- Administracyjnie miejscowość należała ľa premenovaný na TJ Družstevník Rado- do Trenczańskiej żupy. Od roku 1960 wcho- ľa. Od polovice osemdesiatych rokov vystu- dziła w skład powiatu Kysucké Nové Me- poval oddiel pod názvom TJ Pozemné stav- sto, kraj Žilina a później do powiatu Čadca by Radoľa. Od deväťdesiatych rokov do súčas- w Kraju Środkowosłowackim. W tym czasie nosti je aktuálny názov ŠK Radoľa. Historický mieszkańcy zatrudniali się przede wszystkim úspech zaznamenalo družstvo mužov v sezó- w mieście Kysucké Nové Mesto i Żylina.

13 Začiatky futbalu v Radoli • Początki futbolu w Radoli • Early Days of Football in Radoľa Horný rad zľava • Górny rząd od lewej • Last row (left to right): Rudolf Školník, Ján Kultán, Martin Krivaček, Martin Trnka, ??, Matej Krivaček, Ignác Trnka. Dolný rad zľava • Dolny rząd od lewej • Front row (left to right): Ignác Kultán, Justín Tichý, Ján Frišo. Ležiaci • Leżący od lewej • Lying (left ro right): Marcel Mičian, Michal Prievozník, ?? ne 2005/2006, keď po výborných výkonoch po Po drugiej wojnie światowej miejscowość prvýkrát vybojovalo pre Radoľu V. ligu. Zá- zaczęła się rozrastać i w okresie od 1945 – kladným kameňom tohto úspechu bola vý- 1955r. mieszkańcy wybudowali 80 nowych borná práca s mládežou, keď v sezóne 1998/99 domów jednorodzinnych. žiaci Radole postúpili do III. ligy, a v nasledu- W roku 1955 wybudowano nową drogę do júcej sezóne 1999/2000 postúpili do II. ligy. Horného Vadičova. Dorastenci Radole postúpili do V. ligy v sezó- Towarzystwo Kultury Fizycznej powstało ne 2000/2001. w roku 1954 a jego pierwszym prezesem był V Radoli sa naďalej hrávalo ochotnícke di- Jozef Pakan. W styczniu 1955 założono w Ra- vadlo. Súčasťou života v obci ostali aj tradí- doli drużynę piłki nożnej TJ Sokol Radoľa. Jej cie ako stavanie a váľanie májov či pochová- działalnością kierował komitet w następują- vanie basy. cym składzie: prezes Štefan Tichý, wicepre- V roku 1957 bol v obci vybudovaný vo- zes Martin Krkoška, sekretarz Vincent Ščam- dovod. Celoobecné družstvo bolo založe- ba, skarbnik Emil Kultán, członkowie komi- né v roku 1958. Prvým predsedom bol Vi- tetu Alexander Kuriak, Štefan Žubor, Viktor liam Kultan. Počiatočná výmera bola 252 ha Macúš, Šimon Prievozník. W roku 1956 zbu- poľnohospodárskej pôdy, z toho ornej pôdy dowano pierwsze boisko v Riekach. Drużyna 120 ha. Okrem kráv evidovalo 140 ošípaných uczestniczyła regularnie w rozgrywkach mi- a 12 koní. strzowskich rangi powiatowej. W marcu 1961

14 Významné športové úspechy zazname- Towarzystwo zmieniło swoją nazwę z TJ So- nal stolný tenis. V roku 1961 vznikol v Radoli kol Radoľa na TJ Družstevník Radola. Od po- stolnotenisový oddiel. Jeho zakladateľmi boli łowy lat osiemdziesiątych drużyna występwa- Ing. Peter Lukáč, Ing. Ján Kultán, Ing. Jozef ła pod nazwą TJ Pozemné stavby Radoľa. Od Stráňava, Ladislav Pasienka a Vincent Ščam- lat dziewięćdziesiątych do chwili obecnej nosi ba. Historickým úspechom bol v sezóne 1989- nazwę ŠK Radoľa. Historyczny sukces odniósł 1990 postup do II. Slovenskej národnej ligy. Za zespół mężczyzn w sezonie 2005/2006, kie- družstvo nastupovali: Ing. Ján Vitkovský, Ro- dy po wyśmienitych wyczynach wywalczy- man Jedinák, Róbert Mrvečka, Ján Kukučík. ło dla Radoli V ligę. Podstawą tego sukcesu V roku 1962 bola v obci dostavaná budo- była wspaniała praca z młodzieżą, gdy w sezo- va Základnej školy. Predtým deti z Radole na- nie 1998/99 uczniowie Radoli awansowali do vštevovali Základnú školu v budove terajšej III ligi a w następnym sezonie 1999/2000 do Materskej školy ale aj školu v Budatínskej Le- II ligi. juniorzy Radoli awansowali do V ligi hote. 3. septembra 1962 nastúpilo do deviatich w sezonie 2000/2001. učební 395 žiakov zadelených do 13 tried. Ria- W miejscowości nadal działał amatorski diteľom školy bol Emil Šenkár. zespół teatralny. Utrzymywano również tra- Od roku 1973 sa Radoľa stala mestskou dycje, np. stawianie wysokiego gaika‑maika, časťou Kysuckého Nového Mesta. następnie jego burzenie czy grzebanie kontra- V roku 1974 začal byť prevádzkovaný nový basu na koniec zapustów. cintorín Na Koscelisku. W roku 1957 został wybudowany wodo- Sociálne a ubytovacie zariadenie s posil- ciąg.

TJ Družstevník Radoľa • Klub Sportowy Družstevník Radoľa • The Družstevník Radoľa Sports Club Horný rad zľava • Górny rząd od lewej • Second row (left to right): Alexander Kuriak, ??, ??, Stanislav Ščamba, Vincent Ščam- ba, Gašper Ščamba, Marcel Mičian, Michal Svrček, Bohuslav Svrček, ??, Dolný rad zľava • Dolny rząd od lewej • Front row (left to right): Alojz Šustek, Emil Svrček, Ľudovít Ščamba, Viktor Papan, Igor Maruš

15 ňovňami, stolnotenisovou herňou a reštau- Spółdzielnia rolnicza z członkowstwem ráciou bolo pod vedením Ing. Jána Kultána całej wsi została założona w roku 1958. Pierw- ukončené v r. 1980 s nákladom vyše 2 milió- szym prezesem był Viliam Kultan. Począt- ny Kčs. Okrem stolných tenistov našli v budo- kowa jej powierzchnia wynosiła 252 hekta- ve domov aj vzpierači a futbalisti. rów gruntów rolnych, w tym gruntów ornych Nová budova Základnej školy bola dobu- 120 ha. Oprócz krów posiadała 140 sztuk dovaná v roku 1981. Jej výstavba začala v roku trzody chlewnej i 12 koni. 1975 a po jej sprevádzkovaní sa podarilo od- Znaczące sukcesy sportowe odniósł te- strániť dvojsmenné vyučovanie. Okrem učeb- nis stołowy. W roku 1961 powstała w Rado- ní získala škola nové priestory pre školskú je- li drużyna tenisa stołowego. jego założyciela- dáleň s modernou kuchyňou a školské dielne. mi byli inż. Peter Lukáč, inż. Ján Kultán, inż. V roku 1983 bol po rekonštrukcii sprístup- Jozef Stráňava, Ladislav Pasienka i Vincent nený Kaštieľ s expozíciou Kysuckého múzea. Ščamba. Sukcesem o znaczeniu historycznym V období 1983 – 1986 prebehla rekon- był w roku 1989-1990 awans do II Słowackiej štrukcia futbalového ihriska. ligi narodowej. Wtedy za zespół grali: inż. Ján Vitkovský, Roman Jedinák, Robert Mrvečka, Radoľa po obnovení samostatnosti obce Ján Kukučík. v roku 1993 W roku 1962 ukończono budowę budynku Občania s administratívnym pričlenením Szkoły Podstawowej. Przedtem dzieci z Rado- ku Kysuckému Novému Mestu neboli spo- li uczyły się w budynku obecnego przedszko- kojní a po úspešnom referende sa v roku 1993 la a niektóre chodziły do szkoły w Budatín- obec opäť osamostatnila. skej Lehote. 3 września 1962 zasiadło do ła- V roku 1993 bol v doplnkových voľbách za wek szkolnych 395 uczniów w 13 klasach. Dy- starostu obce zvolený Ing. Štefan Holtan. Za rektorem szkoły został Emil Šenkár. poslancov Obecného zastupiteľstva boli zvo- Radola od roku 1973 stała się częścią mia- lení: Ing. Karol Holeša, CSc., Ing. Ján Kul- sta Kysuckého Nového Mesta. tan, Ing. Milan Birošík, Mgr. Margita Ande- W roku 1974 oddano do użytku nowy lová, Mgr. Alena Prievozniková, Milan An- cmentarz Na Kościelisku. Kosztem ponad del, Stanislav Tichý, Miroslav Macúš, Teré- 2 mil. koron wybudowano obiekt użytku pu- zia Svrčková, Ladislav Švaňa. Z mestského za- blicznego wraz z miejscami noclegowymi, si- stupiteľstva prestúpili poslanci Anton Tkáčik łownią, salą do tenisa stołowego i restaura- a Ing. Juraj Janík. cją. Pod kierunkiem Jána Kultána budowa zo- 31. júla 1994 sa uskutočnil na ihrisku I. stała ukończona w1980. Oprócz graczy teni- ročník futbalového turnaja o pohár starostu sa stołowego znaleźli tu schronienie sztangi- obce Radoľa. Turnaja sa zúčastnili: Výber Ky- ści i futboliści. súc, TJ KLF‑ZVL Kysucké Nové Mesto, Tat- W roku 1981 oddano do użytku nowy bu- ran Bytčica, FK Nesluša a ŠK Radoľa. Prvým dynek Szkoły Podstawowej, którego budowa víťazom sa stal Výber Kysúc. rozpoczęła się 1975r. To umożliwiło, by zaję- V roku 1994 si občania Radole zvolili za cia w szkole mogły się odbywać już tylko na starostku Boženu Jantošíkovú. jedną zmianę. W nowym budynku oprócz Po osamostatnení bola celá obec v období klas otrzymała szkoła jadaleń, nowoczesną rokov 1993 – 1996 plynofikovaná. kuchnię oraz warsztaty szkolne. V deväťdesiatych rokoch obnovili svoju Po rekonstrukcji roku 1983 został udo- činnosť aj spoločenstvá vlastníkov prevažne stępniony do zwiedzania Kasztel z ekspozycją lesov a pasienkov. 25. 02. 1992 vzniklo zdru- Muzeum Kisuckiego. W latch 1983 – 1986 od- ženie účastinárov urbariátu obce Radoľa, od była się rekonstrukcja boiska do piłki nożnej.

16 Slávnosť posvätenia základného kameňa novostavby kostola sv. Cyrila a Metoda bola veľkou spoločenskou udalosťou. Základ- ný kameň požehnal 5. mája 2013 žilinský biskup Tomáš Galis. • Uroczystość poświęcenia kamienia węgielnego pod budowę nowego kościoła św.Cyryla i Metodego była wielkim wydarzeniemw życiu gminy. Kamień węgielny pośwęcił 5 maja 2013r. biskup żyliński Mns.Tomáš Galis • The consecration of the foundation stone of the St. Cyril and St. Methodius Church to be built – the celebration was an important social event. The foundation stone was on May 05, 2013 consecrated by Mons. Tomáš Ga- lis, the diocese bishop of Žilina.

Tomáš Galis, žilinský biskup a Anton Tkáčik, starosta obce Radoľa po ponownym usamodzielnieniu • Tomáš Galis, biskup żyliński i Anton Tkáčik, wójt gminy • Tomáš Galis, the diocese bishop of Žilina and Anton Tkáčik, się miejscowości w 1993 Mayor of Radoľa W związku z tym, że mieszkańcy Radoli nie byli zadowoleni z przyłączenia miejscowo- ści do miasta, odbyło się w roku 1993 referen- dum, które skończyło się pomyślnie i miejsco- wość ponownie się usamodzielniła. W roku 1993 w wyborach uzupełniają- cych został wybrany za wójta gminy inż. Šte- fan Holtan. radnymi Rady Gminy zostali: inż. Karol Holeša, CSc., inż. Ján Kultan, inż. Mi- lan Birošík, mgr Margita Andelová, mgr Ale- na Prievozniková, Milan Andel, Stanislav Ti- chý, Miroslav Macúš, Terézia Svrčková, La- dislav Švaňa. Z Rady Miasta do Rady Gminy radni Anton Tkáčik i inż. Juraj Janík. 31 lipca 1994r. na boisku futbolowym miał miejsce I rocznik turnieju piłki nożnej o pu- char wójta gminy Radoľa. W turnieju uczest- niczyły drużyna: drużyna wystawiona przez Region Kysuce, TJ KLF‑ZVL Kysucké Nové

17 Stavba strešnej konštrukcie chrámu • Budowa konstrukcji dachu kościoła • Construction of the temples´s roof

17. 02. 2002 PS urbár Radoľa s právnou sub- Mesto, Tatran Bytčica, FK Nesluša i ŠK Ra- jektivitou. doľa. Z pierwszego zwycięstwa z tego turnie- Pozemkové spoločenstvo lesného a pa- ju cieszyła się drużyna wystawiona przez Re- sienkového združenia súkromných vlastní- gion Kysuce. kov bolo zapísané do registra pozemkových W roku 1994 mieszkańcy Radoli wybrali spoločenstiev 19. 02. 1996. za wójta gminy Boženę Jantošíkovą. V roku 1997 začala príprava projektovej Po usamodzielnieniu się w latach 1993- dokumentácie splaškovej kanalizácie v obci. 1996 do całej miejscowości doprowadzono Stavebné práce začali v roku 1998. Do roku i zainstalowano gazociąg. 2010 financovala stavbu kanalizácie Obec W latach dziewięćdziesiątych odnowiło Radoľa. Od roku 2011 výstavbu kanalizač- swoją działalność Stowarzyszenie Właścicie- ných vetiev prevzal SEVAK, a. s. a kanalizácia li Lasów i Pastwisk Prywatnych. 25. 02. 1992r. v obci bola dobudovaná v roku 2013. powstała Spółdzielnia Akcjonariuszy Go- Verejnosťou otriasol bombový útok 9. júla spodarstwa Leśnego Gminy Radoľa, od 1998 v Žiline, pri ktorom zahynula vo veku 17. 02. 2002r. Stowarzyszenie WLiPP Radoľa, nedožitých 45 rokov riaditeľka Základnej ško- które jako podmiot prawa zostało wpisane do ly v Radoli Gabriela Weissová spolu s manže- Rejestru Stowarzyszeń 19. 02. 1996r. lom Kolomanom. W roku 1997 wszczęto przygotowania do Za kronikára obce Radoľa bol 28. januára projektu budowy kanalizacji w miejscowo- 2000 na základe uznesenia Obecného zastu- ści. realizacja prac budowlanych zaczęła się piteľstva menovaný Mgr. Anton Ľudvik. Pod- w 1998. Do roku 2010 budowę kanalizacji fi- ujal sa na veľmi náročnú úlohu zaznamenávať nansowała gmina Radola. Od roku 2011 reali- chronologicky históriu obce. Kroniky obce zację budowy dalszych rozgałęzień kanaliza-

18 cji przejęła firma SEVAK S.A., która ukończy- ła prace w roku 2013. Mieszkańcy Radoli przeżyli wstrząsające wydarzenie, jakim był napad bombowy w Ży- linie 9 lipca 1998r, przy którym zginęła w wieku niepełnych 45 lat dyrektor Szkoły Podsta- wowej w Radoli Gabriela Weissová wraz ze swoim małżonkiem Kolomanem. Za kronikarza naszej gminy został w dniu 28 stycznia 2000r. na podstawie uchwały Rady Gminy wymianowany mgr Anton Ľu- Mgr. Anton Ľudvik (kronikár obce • kronikarz gminy • dvik. Podjął się niełatwego zadania, jakim Chronicler of the village) było chronologiczne zestawienie wydarzeń historycznych w naszej miejscowości. Jeśli Radoľa zo starších období sú považované za chodzi o kroniki miejscowości Radoľa ze star- stratené. szych okresów, panuje powszechne przekona- Počet obyvateľov v obci podľa sčítania 25 nie, że zostały zgubione. – 26. mája 2001 bol 1324, z toho 644 mužov Liczba mieszkańców według spisu po- a 680 žien. V obci bolo 378 domov. wszechnego w dniach 25 – 26 maja 2001r. wy- V roku 2002 nadobudol účinnosť zákon nosiła 1324, w tym 644 mężczyn i 680 kobiet. č. 416/2001 Z.z. o prechode niektorých pôsob- Gmina liczyła 378 budynków mieszkalnych. ností z orgánov štátnej správy na obce a vyššie W roku 2002 weszła w życie Ustawa nr územné celky. Obec sa stala zriaďovateľom ZŠ 416/2001 Z.z. o przekazaniu niektórych zadań a MŠ, ktoré dovtedy spravoval štát. administracji państwowej organom samorzą- Od roku 2003 sa pri príležitosti 10. výro- dowym gmin i województw. Gmina stała się čia osamostatnenia obce Radoľa zrodila tradí- zarządcom szkoły podstawowej i przedszkola, cia výstupov na Vreteň v deň sviatku Sv. Cy- które były dotąd pod administracją państwa. rila a Metoda. Od roku 2003 przy okazji 10-lecia usamo- Vo voľbách v roku 2010 si občania zvoli- dzielnienia się Gminy Radoľa zrodziła się tra- li za tretieho starostu po obnovení samostat- dycja wyjścia na szczyt Vreteň w dniu obcho- nosti obce Ing. Antona Tkáčika. dów dnia św. Cyryla i Metodego. V roku 2011 začala obec Radoľa cezhranič- W wyborach w roku 2010 mieszkańcy wy- nú spoluprácu s obcou Hrádek, ktorá má 1800 brali sobie za trzeciego wójta gminy po usa- obyvateľov a je najstaršou obcou na Jablun- modzielnieniu się Radoli inż. Antona Tkáči- kovsku. V tom istom roku obnovila obec tra- ka. díciu pľacového turnaja vo futbale. Radoľa sa W roku 2011 Radola nawiązała współ- zapojila aj do projektu vodozádržných a pro- pracę transgraniczną z czeską miejscowością tipovodňových opatrení Krajina, na území Hrádek, która ma 1800 mieszkańców i jest obce sa realizovali opatrenia najmä v povodí najstarszą miejscowością w regionie Jablun- potoka Lačišov. kova. W tym samym czasie odnowiono trady- Vo februári 2012 obec Radoľa nadviazala cję rozgrywek miejscowych drużyn piłki noż- medzinárodnú spoluprácu s poľskou gminou nej. Radoľa przystąpiła do projektu budowy Skoczów. V lete bol obnovený archeologický małych przegród do zatrzymania wody i po- výskum Na Koscelisku a obec vybudovala ka- dejmowania środków przeciwpowodziowych merový bezpečnostný systém. pod nazwą Krajina. W ramach tego projektu V jarných mesiacoch roku 2013 obec vy- na obszarze miejscowości zrealizowano pra-

19 Fašiangový sprievod obcou • Pochód zapustny przez miejscowość • Carnival parade through the village

Pochovávanie basy na konci fašiangového obdobia (organizované členmi Jednoty dôchodcov Slovenska, ZO Radoľa) • Pogrzeb basa na zakończenie karnawału (zorganizowany przez członków Stowarzyszenia Emerytów Słowacji, Koła Miejscowego Ra- doľa) • Burying the bass fiddle to conclude the carnival season (organized by the Association of Pensioners in Slovakia, the Lo- cal Organization of Radoľa)

20 budovala v areáli Základnej školy viacúčelo- ce przede wszystkim w dorzeczu potoku La- vé ihrisko s umelou trávou a osvetlením. 9. čišov. júla toho istého roku začala výstavba monto- W lutym 2012r. Gminac Radoľa podjęła vanej športovej haly so syntetickým športo- współpracę z polską Gminą Skoczów. Latem vým povrchom a šatňovým zázemím v are- tego roku zostały wznowione badania arche- áli ZŠ. Stavba bola dokončená a odovzda- ologiczne na Kościelisku i miejscowość zain- ná obci 19. 12. 2013. Viacúčelové ihrisko stá- stalowała kamerowy system ochrony elektro- lo 55 254,02 € a hala 378 000,00 € teda spolu nicznej. 433 254,02 €. Na wiosnę roku 2013 wybudowano na 17. júna 2013 začala výstavba rímskoka- terenie Szkoły Podstawowej boisko wielo- tolíckeho kostola na Starej ceste na parce- funkcyjne ze sztuczną trawą i oświetleniem. le, kde bol cintorín, na ktorom sa pochová- W tym samym roku w dniu 9 lipca rozpoczęła valo do roku 1890. Základný kameň posvätil się budowa montowanej hali sportowej z na- Mons. Tomáš Galis, žilinský diecézny biskup. wierzchnią syntetyczną i szataniami, rów- Chrám bude zasvätený Sv. Cyrilovi a Metodo- nież na terenie Szkoły Podstawowej. Budowę vi. Rozpočtované náklady na stavbu sú pri- ukończono i oddano do użytku 19. 12. 2013r. bližne 500 tisíc €. Výstavba je financovaná zo Koszt budowy boiska wielofunkcyjnego wy- zbierok veriacich a sponzorských darov. nosił 55 254,02 € a hali sportwej 378 000,00 € Ďalším projektom vybudovaným v roku a więc ogółem 433 254,02 €.

Nové viacúčelové ihrisko s umelou trávou nahradilo v roku 2013 viac ako 30-ročné škvárové ihrisko • Nowe boisko wielofunk- cyjne o nawierzchni ze sztuczną trawą zastąpiło w 2013 ponad 30-letnie boisko z żużlem • The new multipurpose playground with artificial grass replaced in 2013 a cinders playground in use for more than 30 years.

21 Športová hala v Radoli • Hala Sportowa w Radoli • The sports hall of Radoľa

Interiér Športovej haly • Wnętrze hali sportowej • The interior of the sports hall

22 2013 bolo nástupisko turistických trás pri 17 lipca 2013r. rozpoczęto budową rzym- Kaštieli. skokatolickiego kościoła na Starej ceste na V roku 2013 sa narodilo 17 detí (8 dievčat parceli, na której znajdował się cmentarz, a 9 chlapcov). Zomrelo 20 obyvateľov (15 žien gdzie chowano zmarłych do 1890. Kamień a 5 mužov). Prisťahovalo sa 31 obyvateľov (19 węgielny poświęcił Mons. Tomáš Galis, bi- žien a 12 mužov). Odsťahovalo sa 16 obyvate- skup Diecezji Żylińskiej. Budżet budowy ko- ľov (9 žien a 7 mužov). Celkový počet obyva- ścioła pod wezwaniem św Cyryla i Metodego teľov s trvalým pobytom k 31. 12. 2013 je 1460 został obliczony na 500 tysięcy €. Budowę fi- (752 žien a 708 mužov). nansuje się z ofiar wiernych i darowizn spon- sorów. Kolejnym projektem zrealizowanym w 2013 było wybudowanie punktu wyjścia tras turystycznych z miejscem postoju przy Kasztelu. W roku 2013 w Radoli urodziło się 17 dzieci (8 dziewcząt i 9 chłopców). Zmar- ło 20 mieszkańców (15 kobiet i 5 mężczyzn). Przyprowadziło się 31 mieszkańców (19 kobiet i 12 mężczyzn). Wyprowadziło się 16 mieszkańców (9 kobiet i 7 mężczyzn). Ogól- na liczba mieszkańców zgłoszonych na pobyt stały wynosi w dniu 31. 12. 2013 1460 (752 kobiet i 708 mężczyzn).

Radoľa z „vtáčej perspektívy” • Radoľa z lotu ptaka • Radoľa from „bird´s eye view“

23 Radoľa - prírodné pomery a geografia Geografia i warunki naturalne

Obec Radoľa sa nachádza na Dolných Ky- Miejscowość Radola leży w regionie Dolne suciach na ľavom brehu rieky Kysuca, 8 ki- Kysuce na lewym brzegu rzeki Kysuca, 8 kilo- lometrov severne od Žiliny vo vstupnej časti metrów na północ od Żyliny we wstępnej czę- Vadičovskej doliny, prevažne na ľavom brehu ści doliny o nazwie Vadičovská dolina, prze- Vadičovského potoka. ważnie na lewym brzegu Vadičovskiego po- Kataster obce Radoľa má rozlohu 672 hek- toku. tárov a k 31. 12. 2012 mala obec 1450 obyva- Obszar Radoli wynosi 672 ha i do dnia teľov. Hustota zaľudnenia je 216 obyvateľov/ 31. 12. 2012 r. miejscowość miała 1450 miesz- km2. kańców. Gęstość zaludnienia wynosi 216 Z geologického pohľadu sa na území obce mieszkańców/ km2. stretávajú flyšové a bradlové pásmo. Flyš re- Z geologicznego punktu widzenia w ob- prezentujú Dráhy alebo Koscelisko. Bradlo- szarze miejscowości łączy się strefa fliszu vými útesmi sú Vreteň (821 m) a Veľké Ostré i strefa turni. Reprezentantem fliszu są Dráhy (654 m). Stred obce má nadmorskú výšku lub Koscelisko. Przykładem turni są Vreteň 360 m n. m. (821 m) i Veľké Ostré (654 m). Radoľa susedí s Kysuckým Novým Mes- Centrum miejscowości położone jest na tom (Oškerda, Kysucké Nové Mesto, Buda- wysokości 360 m n.p. m. tínska Lehota), Lopušnými Pažiťami, Žilinou Radola sąsiaduje z Kysuckým Novým Me- (Zástranie) a Snežnicou. stom (Oškerda, Kysucké Nové Mesto, Buda- Najvýznamnejšími vodnými tokmi v obci tínska Lehota), Lopušnými Pažiťami, Żyliną sú rieka Kysuca a jej ľavobrežný prítok Vadi- (Zástranie) i Śnieżnicą.

Panoráma Radole z Kosceliska • Panorama Radoli z Kościeliska • Radoľa´s Panorama from Koscelisko Zľava • Od lewej • Left to right: Dráhy, Steny, Malé Ostré, Veľké Ostré, Mačúr, Vreteň, Malý Vreteň

24 čovský potok. Na území obce sa nachádza aj Najważniejsze nurty wodne w miejsco- viacero prameňov a menších vodných tokov, wości to rzeka Kysuca i jej lewy dopływ Va- z ktorých je najvýznamnejší pravobrežný prí- dičovský potok. Na terytorium miejscowości tok Vadičovského potoka – Lačišovský potok. znajduje się kilka źródeł i mniejszych nurtów Radoľa podľa klimatickej klasifikácie pat- wodnych, z których najważniejszym jest pra- rí do mierne teplej oblasti, s výnimkou vrcho- wy dopływ Vadičovskiego potoku – Lačišo- lu Vretňa, ten vzhľadom na nadmorskú výšku vský potok. patrí do chladnej oblasti. Według klasyfikacji klimatycznej Rado- Priemerné zrážky v obci sú 779 mm za rok, la leży w strefie umiarkowanej, z wyjątkiem z toho 474 mm počas vegetačného obdobia, čo wierzchołku Vretňa, ten ze względu na swo- ju radí medzi stredne vlhké lokality. ją wysokość nad poziomem morza ma klimat Vegetačné obdobie s dennou teplotou nad chłodniejszy. 5 °C má dĺžku 275 dní. Užšie vegetačné ob- Przeciętna roczna suma opadów wynosi dobie s dennými teplotami nad 10 °C trvá 779 mm, z tego 474 mm podczas okresu we- 150 dní. Mrazivých dní je ročne 120 – 140. getacyjnego, co pozwala zaliczyć obszar do Jasno býva 40 – 60 dní. Najteplejším mesia- miejsc średnio wilgotnych. com je júl s priemernou teplotou 17 °C, naj- Długość okresu wegetacyjnego z tempe- chladnejšie je v januári s teplotou -4,5 °C. Sne- raturą dzienną powyżej 5 °C wynosi 275 dni. hová pokrývka trvá 80 – 100 dní. Ściślej okres wegetacji z temperaturą dzien- ną powyżej 10 °C trwa 150 dni. Dni mroźnych jest w roku 120-140. Jasno bywa 40 – 60 dni. Najcieplejszym miesiącem jest lipiec z prze- ciętną temperaturą 17 °C, najchłodniej jest w styczniu, kiedy temperatura przeciętna wynosi -4,5 °C. Pokrywa śnieżna utrzymuje się przez 80-100 dni w roku.

25 Skoczów Skoczów

Obec SKOCZÓW je súčasťou okresu Gmina SKOCZÓW należy do powiatu cie- Powiat cieszyński. Leží v malebnom predhorí szyńskiego. Jest pięknie położona na przedgó- Sliezskych Beskýd, v údolí rieky Visly a jej pr- rzu Beskidu Śląskiego, w dolinie rzeki Wisły vých prítokov. Rozloha obce je 63 km², terén i jej pierwszych dopływów. Zajmuje obszar s rozmanitým reliéfom sa nachádza vo výške 63 km², a bogato ukształtowany teren wznosi 260 – 389 m nad morom. się na wysokość 260 – 389 m n.p. m. Mestsko–vidiecka obec (gmina) zahrňu- Obejmuje miasto Skoczów i dziesięć wsi je mesto Skoczów a desať dedín – Bładnice, – Bładnice, Harbutowice, Kiczyce, Kowa- Harbutowice, Kiczyce, Kowale, Międzyświeć, le, Międzyświeć, Ochaby, Pierściec, Pogó- Ochaby, Pierściec, Pogórze, Wilamowice rze, Wilamowice i Wiślicę, które zamieszku- i Wiślicu, ktoré obýva súhrnne okolo 26 tisíc je łącznie ok. 26 tysięcy ludzi. obyvateľov. Od VII wieku n.e. tereny położone na po-

Radnica v Skoczówe • Skoczowski Ratusz • The Skoczów council house

26 Panoráma Skoczówa • Panorama Skoczowa • Skoczow´s Panorama

Od 7. storočia obýval územia na južnom łudniowym i północnym przedpolu Bramy a severnom predpolí Moravskej brány je- Morawskiej zamieszkiwało jedno z plemion den zo sliezskych kmeňov – Golęszyce. Na śląskich – Golęszyce. Ich grodem obronnym najvýchodnejšom konci, pri brode cez Vis- najdalej wysuniętym w kierunku wschodnim, lu, za ktorou sa už nachádzalo územie Visla- ku przeprawie przez Wisłę, za którą zaczyna- nov, mal kmeň svoj opevnený hrad, legendár- ły się już ziemie Wiślan, było legendarne „Pie- ne „Piekiełko“ (Pekielko). Hrad stál na území kiełko“. Gród leżał na terenie obecnego Mię- dnešnej obce Międzyświecie a podľa najstar- dzyświecia i według najdawniejszych podań šej tradície bol zárodkom Skoczowa. V 9. sto- był zalążkiem Skoczowa. Kiedy został znisz- ročí počas nájazdu Veľkomoravského knieža- czony w IX w. w czasie najazdu wielkomoraw- ťa Svätopluka bol hrad zničený a obyvatelia, skiego księcia Świętopełka, ocaleni mieszkań- ktorí prežili si postavili svoje mesto v novej cy zbudowali swoje miasto na nowym miej- lokalite nad Vislou. Od tamtých vzdialených scu, nad Wisłą. Od tamtych odległych czasów časov sa stále skúma, či mesto dostalo svoj ná- trwają dociekania czy Skoczów wziął swą na- zov podľa akéhosi „Skoča“, či podľa toho, že zwę od jakiegoś „Skocza“, czy od tego, że „sko- „skočil“ z opevneného vŕšku v Międzyświe- czył“ z obronnego wzniesienia w Międzyświe- ciu nad Bładnicą do údolia Visly. ciu nad Bładnicą do doliny Wisły. Nové mesto sa vyvinulo z remeselnícko Nowe miasto rozwinęło się z osady rze- ‑trhovej osady, položenej na obchodnej ces- mieślniczo–targowej, położonej przy szlaku te vedúcej z juhu cez Moravskú bránu ku krá- wiodącym z południa przez Bramę Morawską ľovskému Krakovu. V stredoveku to bola zná- w stronę królewskiego Krakowa. W średnio- ma „soľná cesta“, ktorá neskôr, v druhej po- wieczu był to znany „szlak solny“, który póź- lovici 18. storočia – keď pri rozdelení Poľska niej, w II połowie XVIII w. – kiedy Habsbur-

27 jeho južné terény obsadili Habsburgovia – sa gowie zajęli w rozbiorach południowe tereny stala poštovou cestou a ako tzv. cisárska cesta Rzeczpospolitej – stał się traktem pocztowym spájala Viedeň s Krakovom a Ľvovom. i jako tzw. trakt cesarski łączył Wiedeń z Kra- Slávny historik, Ján Dlugoš vo svojej „His- kowem i Lwowem. tórii Polonica“ v 15. storočí spomenul Skoc- Sławny historyk, Jan Długosz w swej „Hi- zów ako prvé mesto ležiace nad Vislou – po- storia Polonica“ w XV w. wymienił Skoczów čítajúc od jej prameňov, zasa slávny karto- jako pierwsze miasto leżące nad Wisłą od jej graf a kanonik v Brne na Morave, Wacław źródeł, zaś sławny kartograf i kanonik w Brnie Grodecki, pochádzajúci zo Sliezskeho Hrád- na Morawach, Wacław Grodecki, wywodzący ku umiestnil Skoczów na mape (najstaršej za- się z Grodźca Śląskiego, umieścił Skoczów na chovanej) Poľského Kráľovstva zo 16. storo- opracowanej przez siebie (najstarszej zacho- čia, ktorú sám spracoval. wanej) mapie Królestwa Polskiego z XVI w. Poloha pri obchodnej ceste bola osožná Położenie przy szlaku handlowym było pre kupcov a remeselníkov bývajúcich v mes- korzystne dla zamieszkujących miasto kup- te, ale v období častých vojen prechádzajúce ców i rzemieślników, ale w czasach licznych tade vojská pálili, drancovali a uvaľovali na wojen przechodzące wojska paliły, plądro- obyvateľstvo vojnovú daň, ktorá Skoczów rui- wały i nakładały kontrybucje, rujnujące Sko- novala. Často sa vyskytovali aj povodne alebo czów. Częste były także klęski powodzi i po- požiare, po ktorých bolo treba mesto od zá- żarów, po których trzeba było odbudowywać kladov stavať znova. miasto od fundamentów. Spomedzi mnohých remesiel, ktorými bol Wśród licznych rzemiosł, z których zna- Skoczów známy, treba spomenúť aspoň sú- ny był Skoczów warto wymienić sukienni- kenníkov, výrobcov galantérie, povrazníkov, ków, pasamoników, powroźników, czerwono-

Pohľad na Skoczów • Widok Skoczowa • View of Skoczów

28 garbiarov a rukavičkárov, klobučníkov, hrn- i białoskórników, kapeluszników, garncarzy čiarov a pernikárov. Ešte v začiatkoch minu- i piernikarzy. Jeszcze w początkach minione- lého storočia bol Skoczów nazývaný „sliez- go stulecia nazywano Skoczów „śląskim To- skym Toruňom“. Tieto lokálne výrobky sa runiem“. Te lokalne wyroby sprzedawane były predávali na trhoch a na v celom Sliezsku zná- na targach i znanych na Śląsku skoczowskich mych skočovských jarmokoch. Mimoriadnej jarmarkach. Szczególnym powodzeniem cie- popularite sa tešili trhy s dobytkom. szyły się targi na bydło. V 2. polovici 19. storočia začali vzni- W II poł. XIX w. zaczęły powstawać kať prvé fabriky, ktoré čiastočne pokračovali pierwsze fabryki, które częściowo kontynu- v tradícii ručnej výroby v regióne. Boli známe owały tradycje rękodzielnicze regionu. Znane skoro do konca 20. storočia – skočovská gar- były prawie do końca XX w. - skoczowska gar- biareň Spitzerów (r. 1859, neskôr SKOTAN), barnia Spitzerów (1859 r., potem SKOTAN), prvá Sliezska fabrika prikrývok pre kone, diek Pierwsza Śląska Fabryka Derek, Koców i Guń a huní Bratov Heilpern (r. 1895, neskôr PLE- Braci Heilpern (1895 r., potem PLEDAN), fa- DAN), závod na výrobu klobúkov Hückla bryka kapeluszy Hückla (1923 r., potem PO- (r. 1923, neskôr POLKAP) – filiálka známej LKAP) – zakład filialny znanej firmy z Nove- firmy z Nového Jičína na Morave. go Jiczyna na Morawach. Spomenuté vojny a prírodné katastrofy Wspomniane wojny i klęski żywiołowe spôsobili, že Skoczów, ktorého začiatky siaha- spowodowały, że Skoczów, którego początki jú do 10. storočia, nemá veľa pamiatok. Z po- sięgają X wieku n.e., posiada niewiele zabyt- hľadu na mesto v roku 1938 sa vytratil sta- ków. Z pejzażu miasta zniknął w 1938 r. stary rý zámok rodu tešínskych Piastovcov, rakúske zamek Piastów cieszyńskich, XVIII – wiecz- kasárne z 18. storočia nazývané kasárňami na ne austriackie koszary zwane kasarnią na pra- pravom brehu Visly a synagóga z roku 1853. wym brzegu Wisły i synagoga z 1853 r. Za- Zachovali sa pekné kamenné pivnice s vale- chowały się piękne, kamienne piwnice o ko- nými klenbami zo 14.–15. storočia, ako zvyš- lebkowych sklepieniach z XIV – XV w., jako ky po dávnej, stredovekej mestskej zástavbe. pozostałość po dawnej, średniowiecznej za- V jednej z takýchto pivníc v decembrovú noc budowie miejskiej. W jednej z takich piw- 1576 roku uzrel svetlo sveta sv. Ján Sarkander. nic w grudniową noc 1576 roku przyszedł na K najvzácnejším pamiatkam patria: rokoková świat św. Jan Sarkander. Do najcenniejszych radnica z roku 1797 (veža z roku 1801), far- zabytków należą – rokokowy ratusz z 1797 ský kostol sv. Apoštolov Petra a Pavla s boha- r. (wieża z 1801 r.), kościół farny pw. Św. Apo- tým barokovým interiérom z roku 1762 (veža stołów Piotra i Pawła o bogatym wystroju ba- z r. 1862), kostolík Objavenia sv. Kríža, bežne rokowym z 1762 r. (wieża z 1862 r.), kośció- nazývaný Szpitolkiem (Špitálikom), spomína- łek pw. Znalezienia Krzyża Św. zwany potocz- ný po prvý raz v roku r. 1482, barokové plas- nie Szpitolkiem, wymieniony po raz pierwszy tiky významného umelca z Moravy – Václa- w 1482 r., barokowe rzeźby dłuta wybitnego va Donaya, ktorý žil v Skoczówe v 2. polovi- artysty z Moraw – Wacława Donaya, osiadłe- ci 18. storočia, nájomný dom s bohatou roko- go w Skoczowie w 2 poł. XVIII w., kamienica kovou fasádou (na Fabrycznej ulici), v ktorom z bogatą rokokową fasadą (przy ul. Fabrycz- sídli od r. 1986 Múzeum Gustawa Morcinka nej), będąca od 1986 r. siedzibą Muzeum im. a viacero secesných nájomných domov. Na Gustawa Morcinka oraz kilkanaście kamienic vŕšku Kaplicówka stojí z diaľky viditeľná ka- secesyjnych. Na zboczu Kaplicówki wznosi się plnka sv. Jána Sarkandera, postavená v r. 1934 widoczna z daleka kaplica św. Jana Sarkandra, podľa projektu významného architekta Wie- zbudowana w 1934 r. według projektu wybit- dermanna, a trošku nižšie novogotický kostol nego architekta Wiedermanna, a trochę niżej

29 sv. Trojice – evanjelický kostol augsburského neogotycki kościół ewangelicko‑augsburski vyznania, vysvätený v r. 1865. Św. Trójcy, poświęcony w 1865 r. Za povšimnutie stojí pamätník „Padlým za Warto zatrzymać się przy pomniku Po- príslušnosť Sliezska k Poľsku“, ktorého auto- ległym za Polskość Śląska, autorstwa Artura rom je Artur Cienciała a ktorý sa nachádza na Cienciały, który stanął na miejscu pomniczka mieste, kde predtým stál malý pamätník „Na- poświęconego „Naszym Bohaterom“ z 1924 r., ším hrdinom” z r. 1924. Pozornosť si zasluhuje a także obok małego pomniczka przy ul. Mic- aj malý pamätník na ulici Mickiewicza, posta- kiewicza, upamiętniającego miejsce synago- vený podľa návrhu prof. Hermu, pripomína- gi, wg projektu prof. Hermy. Na skwerze przy júci miesto, kde kedysi bola synagóga zbúra- ul. Objazdowej stoi piękny pomnik z brązu ná nacistami. V parčíku na Objazdowej ulici przedstawiający związanego ze Skoczowem stojí pekný bronzový pamätník predstavujúci piewcę Śląska – pisarza Gustawa Morcinka, sliezskeho barda, spojeného so Skoczówom – odlany wg projektu prof. Kucza, dar górni- spisovateľa Gustawa Morcinka. Pamätník bol ków polskich. odliaty podľa projektu prof. Kucza a je darom Urozmaicona rzeźba terenu typowa dla poľských baníkov. przedgórza, bogata szata roślinna, rzeki i sta- Rôznorodý reliéf terénu, typický pre pred- wy stanowią zachętę do aktywnego wypo- horie, bohaté rastlinstvo, rieky a rybníky po- czynku. Gmina Skoczów posiada doskonałe vzbudzujú k aktívnemu oddychu. Obec Skoc- warunki zarówno do pieszych wędrówek, jak zów má výborné podmienky, tak pre pešiu tu- i jazdy rowerowej. Kompleksy leśne na obrze- ristiku ako aj pre cykloturistiku. Lesné kom- żach miasta to idealne tereny spacerowe, któ- plexy na okrajoch mesta sú ideálnym teré- re zostały połączone ze ścieżkami rowerowy- nom na prechádzky, a tiež na cyklistické túry, mi prowadzącymi wałami Wisły. Można nimi keďže sú prepojené cyklistickými chodníkmi dotrzeć do Ustronia, Wisły, a w kierunku pół- s cyklotrasami vedúcimi po hrádzach Visly. nocnym – do Strumienia. Skoczów jest punk- Možno sa po nich dostať do Ustronia, Visly tem wyjściowym dwóch szlaków beskidz- a na sever – do Strumienia. Skoczów je výcho- kich – na Równicę i na Błatnią. Przez nasz te- diskovým miestom dvoch beskydských hor- ren przechodzi nitka nizinna (zielona) szla- ských chodníkov – na Równicu a na Błatniu. ku dziedzictwa przyrodniczo – kulturalne- Naším územím prechádza nížinné pásmo (ze- go GREENWAYS KRAKÓW – MORAWY lené) cesty prírodného a kultúrneho dedičstva - WIEDEŃ. GREENWAYS KRAKOV – MORAVA - VIE- Uzupełnieniem oferty tego szlaku są trzy DEŇ. Doplnením ponuky tejto trasy sú tri sko- skoczowskie szlaki spacerowe – MORCIN- čovské prechádzkové chodníky – MORCIN- KOWSKI – wiodący śladami Gustawa Mor- KOVSKÝ – po stopách Gustawa Morcinka, cinka, związanego urodzeniem z górniczą ktorý sa narodil v baníckej Karvinej v Ostrav- Karwiną w Zagłębiu Ostrawsko‑Karwińskim sko-karvinskej panve a bol spojený aj so Skoc- i Skoczowem, gdzie żył i tworzył; SARKAN- zówom, kde žil a tvoril, SARKANDROVSKÝ DROWSKI – związany z miejscami kultu – spojený s miestami kultu patróna mesta Patrona miasta oraz – SZLAK SKOCZOW- a CESTA SKOCZÓWSKYCH PAMIATOK SKICH ZABYTKÓW, prowadzący do miejsc vedúca k miestam, ktoré sa oplatí vidieť s ohľa- wartych zobaczenia ze względu na ich walory dom na ich pamiatkovú a umeleckú hodnotu. zabytkowe i artystyczne. V letnom období si tu nájdu výborné Latem znakomite warunki znajdują tu podmienky prívrženci rybárčenia. V rybní- również amatorzy wędkowania. W stawach koch v Pogórzu a Ochabach sa chovajú kapre w Pogórzu i Ochabach hoduje się karpia a pstruhy. i pstrąga.

30 OPISY: 4. POMNIK GUSTAWA MORCINKA/ Ap. Petra a Pavla, postavený v roce 1762, 1. RATUSZ MIEJSKI/ Městská radnice Pomník Gustawa Morcinka. s barokním interiérem. Zabytkowa budowla z 1797 r. z wieżą 5. SZPITALIK (KOŚCIÓŁ PW. ZNALE- 8. KOŚCIÓŁ ŚW. TRÓJCY ZBUDOWA- z 1801 r., odbudowana po pożarze ZIENIA KRZYŻA ŚWIĘTEGO)/ „Ne- NY W 1865 R. W STYLU NEOGO- miasta. Styl późnobarokowy, w ścia- mocnička” (Kostel Nalezení Sv. Kříže). TYCKIM/ Kostel Svaté Trojice, postavenie frontowej: herb Skoczowa, obraz Przebudowany w początkach XX ný v roce 1865, v neogotickém slohu. Św. Jana Sarkandra i herb Koronny w. Wewnątrz chrzcielnica kamienna 9. FONTANNA JONASZA-TRYTONA/ Polski Arcyksięcia Albrechta Kazi- z XV w. Na sklepieniu malowidła Fontána (kašna) Jonáše-Trytona. mierza Sasko-Cieszyńskiego. przedstawiające życie i męczeństwo 10.POCZTA I STRAŻ MIEJSKA/ Pošta Pamětihodná budova z roku 1797, s věží Św. Jana Sarkandra. a Městská policie. roku 1801, obnovená po požáru města. Přestavěná na počátku 20.století. Uvnitř 11.POLICJA I OŚRODEK ZDROWIA/ 16.MIEJSKI DOM KULTURY/ Městský Pozdněbarokní sloh, na čelní stěně: erb kamenná křtitelnice z 15.století. Na Policie a Zdravotní středisko. Kulturní dům. Skoczowa, obraz Sv. Jana Sarkandra sklepeních malby představující život 12.DWORZEC PKS/ Autobusové nádraží 17.GOŚCINIEC „KARET”/ Hostinec a korunní Polský erb Arciknížete Albrechta a muka Sv. Jana Sarkandra. /PKS/. „Karet”. Kazimierze Sasko-Cieszyńského. 6. KAPLICA ŚW. JANA SARKANDRA/ 13.OCHOTNICZA STRAŻ POŻARNA/ 18.PARKINGI/ Parkoviště 2. MUZEUM PARAFIALNE ŚW. JANA Kaple sv. Jana Sarkandra Dobrovolný hasičský sbor. 19.POGOTOWIE RATUNKOWE/ SARKANDRA/ Farní muzeum Sv. Jana 7. KOŚCIÓŁ PW. ŚŚ AP. PIOTRA I PAW- 14.KINO „PODHALE”/ Kino „Podhale”. Záchranná služba. Sarkandra. ŁA ZBUDOWANY W 1762 R. Z BA- 15.DWORZEC PKP/ Vlakové nádraží/ 20.PŁYWALNIA „DELFIN”/ Plavecký 3. MUZEUM IM. GUSTAWA MORCIN- ROKOWYM WNĘTRZEM/ Kostel Sv. PKP/. bazén „Delfin”. KA/ Muzeum Gustawa Morcinka.

31 Vŕšok Kaplicówka (389 m n. m.) je loka- Wzgórze Kaplicówka (389 m n.p. m.), to litou, v ktorej sa vyskytujú mnohé zriedka- miejsce występowania wielu rzadkich ga- vé druhy rastlín, malebné zarastené kame- tunków roślin, malowniczych, zarośniętych ňolomy a je zároveň aj nádherným vyhliad- kamieniołomów, a jednocześnie wspaniały kovým miestom, z ktorého možno obdivovať punkt widokowy, z którego podziwiać moż- panorámu Beskýd, údolie Visly a dole ležiaci na panoramę Beskidów, dolinę Wisły i leżący Skoczów. Milovníci zimných športov tu majú w dole Skoczów. Zimą miłośnicy sportu znaj- k dispozícii vhodné bežkárske trate a doda- dują tu dogodne narciarskie trasy biegowe, točnou atrakciou pre lyžiarov začiatočníkov a dodatkową atrakcję dla poczatkujących nar- je kotvový lyžiarsky vlek „Pod Dubom“. ciarzy stanowi wyciąg orczykowy „Pod Dę- Odporúčame aj návštevu krytej plavár- bem“. ne „Delfín“ – športovo‑rekreačný komplex, Niewątpliwie warto odwiedzić także kry- v ktorom je tobogán o dĺžke 93 m, rímska tą pływalnię „Delfin“ – kompleks sportowo a fínska sauna, vodné trysky, gejzíry, rekre- ‑rekreacyjny wyposażony w zjeżdżalnię dłu- ačná posilňovňa, soľná komora a dvojdráho- gości 93 m, saunę rzymską i fińską, bicze vá kolkáreň. Môžete tu využiť aj liečebné ma- wodne, gejzery, siłownię rekreacyjną, tęż- sáže alebo stráviť čas na jednom z troch teni- nię solankową oraz dwutorową kręgielnię. sových kurtov s umelou trávou. Na miejscu można skorzystać z masażu lecz- Mesto udržiava tradície a je organizáto- niczego lub spędzić czas na jednym z trzech rom viacerých kultúrnych podujatí. K najzná- kortów tenisowych o nawierzchni ze sztucz- mejším patria: „Sprievod s Judášom“, obrad nej trawy. spojený s Veľkým týždňom, júnové „Dni Miasto kultywuje tradycje i jest organiza- Skoczówa“ a obecné dožinky – sviatok úrody, torem wielu imprez kulturalnych. Do najbar- koniec žatvy. dziej znanych należy „Pochód z Judoszym“, Obec Skoczów využíva svoje prednosti, obrzęd związany w Wielkim Tygodniem, akými sú výhodná poloha na križovatke ko- czerwcowe „Dni Skoczowa“ oraz dożynki munikačných ťahov Visla – Katowice a Cies- gminne – święto plonów. zyn – Bielsko, blízkosť rekreačne a turisticky Gmina Skoczów wykorzystuje swoje wa- atraktívnych terénov, ktoré majú dobré prí- lory, jakimi są dogodne położenie na skrzy- rodné, krajinné a kultúrne podmienky. Sliez- żowaniu szlaków komunikacyjnych Wisła ske Pohorie a blízke Sliezske Beskydy, tiež aj – Katowice i Cieszyn – Bielsko, bliskość te- údolie Visly a jej prítokov, mnohé vodné ná- renów atrakcyjnych rekreacyjnie i turystycz- drže tzv. „Žabacieho kraja“, bohaté rastlin- nie – posiadających dobre warunki przyrod- stvo a spomenuté pamiatkové objekty robia nicze, krajobrazowe i kulturowe. Pogórze Ślą- obec Skoczów turisticky príťažlivou lokalitou. skie i bliskość Beskidu Śląskiego, a także doliny Wisły i jej dopływów, liczne zbiorniki Pozývame Vás do Skoczowa! wodne tzw. „Żabiego Kraju“, bogata szata ro- www.skoczow.pl ślinna i wspomniane obiekty zabytkowe nie- wątpliwie czynią gminę Skoczów atrakcyjną turystycznie.

Zapraszamy do Skoczowa! www.skoczow.pl

32 Svätý Vojtech Święty Wojciech

Veľkú úctu k svätému Vojtechovi precho- Św. Wojciecha darzy szacunkiem kilka na- vávajú viaceré národy strednej Európy. Uctie- rodów Europy Środkowej. Czczą go Polacy, vajú si ho Poliaci, Česi, Slováci aj Maďari. Pre Czesi, Słowacy i Węgrzy. Dla Polaków to świę- Poliakov je to svätec, ktorý pomáhal Bolesla- ty, który pomagał Bolesławowi Chrobremu vovi Chrabrému šíriť kresťanstvo. Maďarská w rozprzestrzenianiu chrześcijaństwa. Trady- tradícia hovorí, že pobirmoval kráľa sv. Šte- cja węgierska twierdzi, że św. Wojciech udzie- fana a na Slovensku existuje dodnes spolok lił sakramentu bierzmowania królowi św. Ste- sv. Vojtecha. fanowi a w Słowacji istnieje do dziś Towarzy- Jeho otcom bol vladyka Slavník (†981) za- stwo św. Wojciecha. kladateľ rodu Slavníkovcov a matkou Střezi- Jego ojcem był włodyka Sławnikowic (Sla- slava (†987) pravdepodobne pochádzajúca vník) (†981) założyciel rodu Sławnikowiców z rodu Přemyslovcov. a matką Strzeżysławya (Střezislava) (†987)

33 Tradovalo sa, že v Radoli na Hradisku bolo być może pochodząca z dynastii Przemyśli- zemnými a drevenými valmi obklopené jed- dów. no z významnejších sídel, ktoré patrilo rodine Tradycja głosiła, że w Radoli na Hradisku sv. Vojtecha – Slavníkovcom. Slavníkovci boli (Grodzisku) była ogrodzona wałami ziemny- v 10-om storočí druhým najvýznamnejším mi i drewnianymi jedna z najważniejszych rodom po Přemyslovcoch a spoločne ovláda- siedzib, która należała do rodziny św. Wojcie- li rozsiahle územia, medzi ktoré v tom obdo- cha – Sławnikowiców. Sławnikowice byli w X bí mohli patriť aj Kysuce. Počas jednej z ciest w. drugą najwybitniejszą rodziną po Przemy- po rodových dŕžavách sa mal práve v Radoli ślidach, wspólnie z nimi panowali nad rozle- na Hradisku sv. Vojtech narodiť. Hradiskom głymi obszarami, do których mogły w tym mohlo byť sídlo na Koscelisku, ale aj pevnosť, czasie należeć również Kysuce. Podczas jednej ktorá mohla stáť na Hradisku na úpätí Stien. z podróży po rodzinnych włościach miał się Aj tento fakt mal byť jedným z dôvodov urodzić św. Wojciech, właśnie w Radoli. Gro- prečo historicky prvou farnosťou na území dziskiem mogła być osada na Koscelisku, jak dnešných Kysúc bola Radoľa so svojím ka- też i twierdza stojąca na grodzisku u podnóża menným kostolom. szyczytów zwanych Ściany (Steny). Historici počínajúc Kosmasom a jeho kro- Fakt ten przyczynił się do tego, by sądzić, nikou z dvanásteho storočia však považujú za że historycznie pierwszą parafią na obszarze miesto narodenia sv. Vojtecha sídelný hrad dzisiejszego regionu Kysuce była Radola ze Slavníkovcov Libice. swym kamiennym kościołem. Historycy, zaczynając od Kosmasa i jego kroniky z XII w. uważają jednak za miejsce urodzenia św. Wojciecha gród stołeczny ro- Životopis dziny Sławnikowiców Libice.

Sv. Vojtech pochádzal z rodu Slavníkov- cov, ktorý patril k najvýznamnejším českým rodom. V neslovanských krajinách je známy Życiorys pod birmovným menom Adalbert. To dostal pri birmovke, ktorú mu udelil biskup Adal- Św. Wojciech pochodził z rodziny Sławni- bert. kowiców, która należała do najwybitniejszych Narodil sa pravdepodobne v roku 956 czeskich rodów. W krajach niesłowiańskich na východočeskom hrade Libice. Jeho učite- jest znany pod imieniem Adalbert. Przy- ľom a vychovávateľom bol vzdelaný Radla. brał to imię przy bierzmowaniu, którego mu V roku 972 odišiel študovať do Magdeburgu. udzielił biskup Adalbert. Za kňaza ho vysvätil v Prahe v roku 981 bis- Urodził się prawdopodobnie w roku 956 kup Dětmar (Dietmar). we wschodnioczeskim zamku Libice. Jego Vo februári 983 sa po Dětmarovej smr- nauczycielem i wychowawcą był wykształco- ti stal novým biskupom práve Vojtech. Ako ny Radła. W roku 972 udał się na studia do svojho biskupa si ho obľúbili najmä chudob- Magdeburgu. Święcenia kapłańskie otrzymał ní. Veľmoži na čele s Boleslavom II. ho odmie- w Pradze w roku 981, wyświęcił go biskup tali, pretože kritizoval pohanské zvyky českej Dytmar (Dietmar). šľachty – obchod s otrokmi, mnohoženstvo, W lutym 983r., po śmierci Dytmara stał manželstvá medzi príbuznými, alkoholizmus się nowym biskupem. Jako biskup stał się ulu- či krvná pomsta. Po šiestich rokoch teda od- bieńcem przede wszystkim ludzi ubogich. išiel s nevlastným bratom Radimom do Ríma Wielmożowie na czele z Bolesławem II byli

34 požiadať pápeža Jána XV. o odbremenenie od z nim w konflikcie, gdyż krytykował obyczaje biskupskej služby. pogańskie czeskiej szlachty – handel niewol- V roku 989 vstúpil do rímskeho benedik- nikami, wielożeństwo, małżeństwa pomiędzy tínskeho kláštora na Aventíne, kde žil ako jed- krewnymi, alkoholizm czy zemstę krwi. Po noduchý mních. Na žiadosť mohučského arci- sześciu latach wyjechał wraz ze swoim bratem biskupa pápež poslal Vojtecha v roku 992 opäť przyrodnim Radzimem do Rzymu by popro- do Prahy, kde veľmoži sľúbili, že sa budú lep- sić papieża Jana XV o zwolnienie go z urzędu šie správať voči svojmu biskupovi. biskupa Pragi. V roku 993 Vojtech v Prahe založil břev- W roku 989 wstąpił do rzymskiego klasz- novský benediktínsky kláštor a jeho prvým toru benedyktyńskiego na Awentynie, gdzie opátom sa stal Radla nesúci už rehoľné meno żył jako prosty mnich. Na prośbę arcybisku- Anastazius. pa miśnieńskiego papież wysłał Wojciecha V roku 994 opäť vzrástlo napätie medzi w roku 992 ponownie do Pragi, gdy wielmo- Vojtechom a veľmožmi a Vojtech znovu odi- żowie obiecali, że będą się lepiej zachowywali šiel do Ríma, kde sa spriatelil s mladým ne- w stosunku do swojego biskupa. meckým panovníkom Ottom III., ktorého W roku 993 Wojciech założył w Pradze príbuzným bol vtedajší pápež Gregor V. Ten brzewnowski klasztor benedyktyński, które- mu prikázal vrátiť sa do Prahy. Vojtech si vy- go pierwszym opatem się stał Radła,niosący žiadal súhlas odísť hlásať evanjelium poha- już imię zakonne Anastazjusz. nom, ak ho v Česku opäť nepríjmu. W roku 994 ponownie wyostrzył się kon- V tomto období určitý čas pôsobil aj flikt między Wojciechem i wielmożami v Uhorsku. Tradícia hovorí, že pokrstil Gej- a Wojciech znów udał się do Rzymu, gdzie się zovho syna Vajka (Vjačeslava) - Štefana, kto- zaprzyjaźnił z młodym władcą Ottonem III, rý sa neskôr stal s pomocou slovienskych nit- który był spokrewniony z ówczesnym papie- rianskych veľmožov prvým kráľom Uhorska. żem Grzegorzem V. Papież chciał, aby Woj- Je to však iba jedna z možností, pretože Šte- ciech wrócił do Pragi. Wojciech jednak po- fanov krst sa mohol udiať už v roku 973-974 prosił o zezwolenie na pracę misyjną – głosze- a v tom čase Vojtech študoval v Magdebur- nie ewangelii poganom, jeśli Czesi nie będą gu. Nie je však známe, kedy sa Štefan naro- skłonni go przyjąć. dil. Mohlo to byť kedykoľvek v období rokov W tym okresie działał przez pewien czas 970-980. również na Węgrzech. Tradycja głosi, że Pri návrate do Prahy našiel otvorených ne- ochrzcił syna Gejzy Vajka (Wiaczesława) - priateľov. 28. septembra 995 bojovníci rodu Stefana, który później za wsparciem słowac- Vršovcov s tichým súhlasom Přemyslovcov kich wielmożów nitrzańskich stał się pierw- napadli hrad Libice. Sídlo Slavníkovcov brá- szym królem Węgier. Jest to tylko jedna nila iba malá posádka, pretože väčšina boja- z możliwości, dlatego, że chrzest Stefana mógł schopných mužov bola s najstarším Vojtecho- się odbyć już w roku 973-4 a w tym czasie vým bratom Soběslavom (alebo Soběborom) Wojciech studiował w Magdeburgu. Nie wie- na vojnovom ťažení s Přemyslovcami a Fran- my jednak, kiedy się Stefan urodził. Mogło to kami. być kiedykolwiek w latach 970-980. Vojtech po vyvraždení Slavníkovcov odi- Po powrocie do Pragi zastał tam otwar- šiel na misie do Poľska ku kniežaťu Boleslavo- tych nieprzyjaciół. 28 września 995 r. wojow- vi Chrabrému a pri Gdaňsku pokrstil množ- nicy rodu Wrszowców z cichą zgodą Prze- stvo ľudí. myślidów zaatakowali zamek Libice. Siedzi- V tomto období mohol nakrátko navštíviť bę Sławnikowiców broniła tylko mała załoga, aj Uhorsko, kde podľa niektorých prameňov gdyż większość mężczyzn zdolnych do walki

35 mal pokrstiť Ostrihomské knieža Gejzu a jeho wraz z najstarszym bratem Wojciecha Sobie- syna, ktorý sídlil v Nitre - Štefana. sławem (alebo Soběborom) była na wyprawie Potom sa presunul aj s nevlastným bra- wojennej z Przemyślidami i Frankami. tom Radimom k susedným Prusom. 23. aprí- Po wymordowaniu Sławnikowiców Woj- la 997 bol Vojtech na Pobaltí, pravdepodobne ciech udał się na misję do Polski do księ- pri dnešnom Kaliningrade, zavraždený počas cia Bolesława Chrobrego, gdzie w okolicach konania bohoslužieb pohanskými Prusmi, Gdańska ochrzcił wielu ludziom. následne Poľský kráľ Boleslav Chrabrý odkú- W tym czasie mógł też odwiedzić Węgry, pil telesné ostatky sv. Vojtecha a pochoval ich gdzie według niektórych źródeł ochrzcił księ- v Gniezne, traduje sa, že pozostatky sv. Voj- cia Ostrzygomu Gejzę i jego syna – Stefana, techa vyvážil zlatom. który wtedy miał siedzibę w Nitrze. Už dva roky po mučeníckej smrti v roku Potem wraz z przyrodnim bratem prze- 999 pápež Silvester II. na žiadosť cisára Ota mieścił się do sąsiednich Prus. 23 kwietnia III. vyhlásil Vojtecha za svätého. V roku 1000 997 r. św. Wojciech będąc w regionie Nad- sa rozhodnutím Silvestra II. stalo Gniezno ar- bałtyckim został zamordowany przez pogań- cibiskupským sídlom a Vojtechov brat Radim skich Prusów prawdopodobnie koło dzisiej- – Gaudencius jeho prvým arcibiskupom. szego Kalingradu podczas odprawiania mszy. Oto III. doviezol časť Vojtechových ostat- Król Polski Bolesław Chrobry wykupił resz- kov do Ríma, kde nechal na Tiberskom ostro- tę ciała św. Wojciecha i pochował w Gnieź- ve nad nimi postaviť chrám sv. Bartolome- nie – tradycja mówi, że król wykupił ciało na ja. Na portále bol nápis, ktorý oznamoval, že wagę złota. v tomto chráme odpočívajú dve ruky svätého Już dwa lata po śmierci mączeńskiej Vojtecha, z ktorých jedna držala biskupskú w roku 999 papież Sylwester II z inicjaty- berlu v Prahe a druhá krstila v Uhorsku svä- wy Ottona III ogłosił Wojciecha świętym. tého Štefana. W roku 1000 zgodnie z decyzją Sylwestra II się Gniezno stało metropolią arcybiskupską a brat Wojciecha Radzim Gaudenty został jej pierwszym arcybiskupem. Otton III przywiózł części ciała św. Woj- ciecha do Rzymu, złożył je jako relikwie na Wyspie Tyberyjskiej, by wybudować nad nimi kościół św. Bartłomieja. Na portalu wid- niał napis, który oznajmiał, że w tej świąty- ni spoczywają dwie ręce św. Wojciecha, z któ- rych jedna dzierżyła pastorał biskupi w Pra- dze a druga chrzciła św. Stefana w Węgrzech.

36 Svätý Ján Sarkander Święty Jan Sarkander

Ján Sarkander bol katolícky kňaz, ktorý žil Jan Sarkander, ksiądz katolicki, który żył na prelome šestnásteho a sedemnásteho sto- na przełomie szsnastego i siedemnastego wie- ročia, v búrlivom období plnom politických ku, w burzliwym okresie konfliktów politycz- a náboženských sporov, pri riešení ktorých nych i wyznaniowych, w których bardzoczę- sa často siahalo po zbraniach. Do rozháda- sto sągano po broń. Do Europy rozwaśnio- nej a vzájomnými spormi oslabenej strednej nej i osłabionej sporami z łatwością wtargnę- Európy vtedy poľahky prenikali turecké voj- ły wojska tureckie. Europa przeżywała jeden ská. Európa prežívala jedno z najťažších ob- z najcięższych okresów swojej historii. dobí vo svojich dejinách. Jan Sarkander urodził się 20 grudnia 1576 Ján Sarkander sa narodil 20. decembra r. w Skoczowie. Jego matka miała pochodze- 1576 v Skoczówe. Jeho matka bola šľachtic- nie szlacheckie, wyszła za mąż dwukrotnie. kého pôvodu a bola dvakrát vydatá. Z prvé- Z pierwszego małżeństwa miała syna ma-

37 ho manželstva mala syna Matúša. V druhom teusza. W drugim małżeństwie urodziła sią manželstve mala jednu dcéru a štyroch synov. jedna córka i czterech synów. W roku 1589, V roku 1589, keď mal Ján 13 rokov zomrel gdy Jan miał 13 lat jego ojciec zmarł i rodzi- jeho otec a rodina sa presťahovala do mes- na przeprowadziła się do miasta Příbor koło ta Příbor pri Ostrave, kde žil Jánov nevlast- Ostrawy, gdzie mieszkał przyrodni brat jana ný brat Matúš. Mateusz. V roku 1592 začal štúdium filozofie na la- W roku 1592 jan podjął naukę w szkole ła- tinskej škole v Olomouci. Na univerzitu ho cińskiej w Ołomuńc. W 1579 r. został przjęty prijali v Olomouci v roku 1597, kde študoval na uniwersytet w Ołomuńcu, gdzie studiował filozofiu. O dva roky však v meste vypukla filozofię. Dwa lata później wybuchła w mie- epidémia moru, kvôli ktorej prerušili vyučo- ście epidemia morowa, wykłady na uniewyr- vanie a Ján prešiel v roku 1600 do Prahy štu- sytecie przerwano, Jan udał się w roku 1600 dovať v tamojšom jezuitskom kolégiu. Tam sa do Pragi by podjąć naukę w tamtejszym Kole- v roku 1602 stal bakalárom a v máji 1603 sa stal gium Jezuitów. Tam w roku 1602 uzyskał ty- doktorom filozofie. V auguste 1604 začal štu- tuł bakałarza a w maju 1603 r. stał się dokto- dovať teológiu v Štajerskom Hradci. Štúdium rem filozofii. W sierpniu 1604 r. zaczął stu- predčasne ukončil a 3. septembra 1606 sa ože- diować teologię w mieście Graz w Styrii. Stu- nil s protestantkou Annou Plachetskou, kto- dia przedwcześnie skończył i 3 września 1606 rá bola dcérou kupca z Valašského Meziříčí. r. ożenił sią z protestantką Anną Plachet- V Brne si kúpili dom a v neďalekom mesteč- ską, która była córką kupca z miasta Wała- ku Klobouky vinohrad. Anna však krátko po skie Międzyrzecze. Kupili sobie dom w Brnie sobáši náhle zomrela a Ján sa rozhodol vrá- i winnicę w pobliskim miasteczku Klobouky. tiť k štúdiu teológie tentokrát v Olomouci. Na Anna jednakże wkrótce poślubie nagle zmar- kňaza bol vysvätený v Brne 22. marca 1609 ła i Jan zdecydował się kontynuowaś studia vo veku 32 rokov. teologiczne, tym razem w Ołomuńcu. Święce- V priebehu jedenástich rokov pôsobil nia kapłańskie przyjął w Brnie 22 marca 1609 v siedmych farnostiach. Mal dosť kompliko- r. w wieku 32 lat. vanú povahu, ktorá mu spôsobila viacero ne- W przeciągu jedenastu lat pełnił po- príjemností. Pre údajnú účasť v sprisahaní sługę kapłańską w siedmiu parafiach. Miał proti cisárovi bol raz uväznený, ale keď sa pre- dość skomplikowany charakter, co mu przy- ukázala jeho nevina, prepustili ho. V Charvá- nosiło liczne nieprzyjemności. Za rzeko- toch pri Olomouci sa prejavil ako prehnaný my udział w spisku przeciwko cesarzowi zo- puritán, keď nedovolil v kostole spievať ľudo- stał raz uwięziony, ale gdy udowodniono jego vé nábožné piesne, za čo ho prísne napomenul niewinność wypuszczono go z więzienia. kardinál Dietrichstein, ktorý bol biskupom W Charvátach koło Ołomuńca przejawił się v Olomouci. Pokojné obdobie prežil vo far- jako zbyt gorliwy purytanin nie pozwalając, nosti Zdounky pri Kroměříži, kde bolo jeho by w kościele śpiewano ludowe pieśni religij- úlohou pokračovať v katolíckej obnove začatej ne. Otrzymał za to naganę od kardynała Die- jezuitmi. Jeho posledným pôsobiskom bol od trichsteina, który był biskupem w Ołomuń- 15. mája 1616 Holešov, v ktorom sídlil morav- cu. Spokojne czasy spędził w parafii Zdoun- ský zemský správca Ladislav Popel z Lobko- ky koło Kromeriża, gdzie była jego zadaniem vic. V meste v tom čase pôsobili jezuiti, s kto- kontynuacja katolickiej odnowy rozpoczętej rými mal veľmi dobré vzťahy. V tom období przez jezuitów. Ostatnim miejscem sprawo- viedol majetkoprávne spory so susedným pá- wania posługi kapłańskiej był dla niego od 15 nom Václavom Bítovským z Bítova. Medzi ve- mája 1616 r. Holešov, w którym miał siedzi- riacim sa stal obľúbeným. Dokonca po uvoľ- bę morawski zarządca ziemski Ladislav Po-

38 Kaplnka v podzemí múzea sv. Jána Sarkandra • Kaplica w piwnicach Muzeum św. Jana Sarkandra • Chapel in the basement of the museum of St. Jan Sarkander není miesta dekana v Kroměríži veriaci žia- pel z Lobkovic. W mieście w tym czasie dzia- dal kardinála Dietrichsteina, aby menoval łali jezuici, z którymi miał bardzo dobre sto- Sarkandra za dekana. O tom však nechcel po- sunki. W tym okresie wiódł spory majątko- čuť krajinský správca, ktorý ho nechcel pus- we i prawne z sąsiednim szlachcicem Václa- tiť z Holešova. Pokojné obdobie však netrva- vem Bítovským z Bítova. Stał sią popularnym lo dlho. wśród wierzących. Co więcej, gdy zwolniło Predstavitelia českých stavov 23. mája 1618 się miejsce dziekana w Kromeriżu, wierzący prepadli na pražskom hrade cisárskeho mies- prosili kardynała Dietrichsteina, aby miano- todržiteľa a vyhodili ho z okna aj s jeho spo- wał za dziekana Sarkandra. Jednakże o tym lupracovníkmi. Napriek pádu z výšky niekoľ- chciał ani słyszeć zarządca ziemski, który go kých poschodí sa im nič vážne nestalo. V ten- nie chciał puścić z Holešova. Okres spokoju to deň však začala tridsaťročná vojna. Väč- nie trwał jednak długo. šina českej šľachty boli nekatolíci a spájali sa Przedstawiciele czeskich stanów szlachec- preto s nemeckými protestantmi. Ich boj bol kich w dniu 23 mája 1618 r. napadli na pra- zároveň bojom proti katolíckej cirkvi a odbo- skim zamku namiestnika cesarskiego i wy- jom proti cisárovi. Predovšetkým jezuiti mu- rzucili go z okna wraz z jego współpracow- seli opustiť Čechy. Moravské stavy spočiat- nikami. Pomimo, że spadli z wysokości kilku ku vyčkávali, ale po roku, v máji 1619 sa pri- pięter, nic poważnego im się nie stało. Jednak dali k povstaniu a vyhnali z Moravy jezuitov w tym dniu rozpoczęła się wojna trzydziesto- a uväznili Krajinského správcu Popela z Lob- letnia. Większość czeskiej szlachty była nie- kovic. katolikami i dlatego wiązali się z niemieckimi

39 Napätie sa zmenilo na nepriateľstvo a Ján protestantami. Ich walka była zarówno wal- na odporúčanie farníkov so súhlasom ką przeciwko kościołowi katolickiemu, jak też kroměřížského dekana opustil Holešov a v jú- ruchem oporu przeciwko cesarzowi. Przede ni odišiel do Poľska na púť k Panne Márii Čen- wszystkim jezuici musieli Czechy opuścić. stochovskej. Potom odišiel na statky Lobkovi- Morawskie stany szlacheckie początkowo wy- covcov do Rybníka u Ratiboře. Popela z Lob- czekiwały, ale po roku, w maju 1619 r. dołą- kovic prepustili z väzenia a ten požiadal Jána czyli do powstania i wygnali z Morawy jezu- listom, aby sa vrátil do Holešova. Sarkander itów i uwięzili zarządcę Popela z Lobkovic. sa obával, že by to neprospelo farníkom a na- Napięcie przerosło we wrogość i Jan na vrhol výmenu so zámockým kaplánom Samu- radę parafian i za zgodą dziekana z Kromeri- elom Tučkom, ktorý ho v neprítomnosti za- ża wyjechał z Holešova oraz udał się do Pol- stupoval. Ten mal ísť na jeho bývalú faru a on ski na pielgrzymkę do Częstochowy. Potem by sa stal zámockým kaplánom s čím Popel przybył do Rybníka koło Ratibořa korzysta- z Lobkovic nesúhlasil. Ján sa potom v novem- jąc z gościny u rodziny Lobkoviców. Pope- bri 1619 vrátil do Holešova. la z Lobkovic puścili z więzienia, poprosił Kvôli vyhrotenej situácii požiadal cisár on Jana listownie, aby się wrócił do Holešo- o pomoc poľského kráľa Žigmunda III. va. Sarkander obawiał się jednak, że mogłoby Vasu, ktorý mu poslal silný kozácky oddiel to zaszkodzić parafianom i zaproponował za- 4000 jazdcov. Vo februári 1620 kozáci postu- mianę z kapłanem zamkowym Samuelem Tu- povali cez Sliezsko a Moravu k Viedni pri- čką, który go podczas jego nieobecności za- čom drancovali celé územie, cez ktoré postu- stępował. Ten miał pójść do jego byłej pleba- povali. Holešov ostal ušetrený, keď vojsku vy- nii a on sam by został kapłanem na zamku, na šiel v ústrety sprievod s Najsvätejšou sviatos- co jednak Popel z Lobkovic nie przystał. Jan ťou, tak ako to bývalo obvyklé pri nepriateľ- w listopadzie 1619 r. wrócił do Holešova. ských nájazdoch. Kozáci sa zastavili, prida- W związku z zaostrzoną sytuacją cesarz li sa k modlitbám a Holešov ušetrili. Neskor- zwrócił się o pomoc do polskiego króla Zyg- šie legendy hovoria, že na čele sprievodu bol munta III Wazy, który mu posłał silny od- práve Ján Sarkander, pravdepodobnejšie však dział kozacki o liczbie 4000 jeźdźców. W lu- je, že procesiu viedol kaplán Samuel Tuček. tym 1620 r. kozacy ciągnęli przez Śląsk i Mo- Okolité sídla, ktoré boli prevažne protestant- rawy, pustosząc obszar przez który przecho- ské však vyplienili. Veľké škody utrpel Vác- dzili. Holešov oszczędzili dlatego, że naprze- lav Bítovský. ciwko wojsku wyszła procesja z Najświętszym Onedlho došlo na Morave k prevratu a za Sakramentem, tak jak to bywało zwyczajem pomoci českých vojakov získali moc protes- przy wrogich najazdach. Kozacy się zatrzy- tantské moravské stavy sympatizujúce s čes- mali, dołączyli do modlitw i oszczędzili Ho- kým stavovským povstaním. Moravské sta- lešov. Późniejsze legendy twierdzą, że na cze- vy upodozrievali Sarkandra, že v Čenstocho- le procesji był właśnie Ján Sarkander, jednak vej bol poverený Lobkovicom dojednať pomoc bardziej prawdopodobne jest, że procesję pro- cisárovi Ferdinandovi. Sarkander sa pokúsil wadził ksiądz Samuel Tuček. Okoliczne sie- utiecť, ale po dlhšom ukrývaní ho povstalci dziby były przeważnie protestanckie, te zo- chytili pri Troubkách, uväznili ho v Olomouci stały ograbione. Duże szkody poniósł Václav a postavili pred súd, na ktorého čele stál Vác- Bítovský. lav Bítovský z Bítova. Wkrótce na Morawach dokonano prze- Väzňa podrobili štyrom výsluchom. 13. wrotu i przy pomocy czeskich żołnierzy uzy- februára 1620 ho vypočúvali dvakrát, tretí vý- skały władzę morawskie protestanckie stany sluch sa konal 17. februára a posledný 18. febru- szlacheckie sympatyzujące z czeskim powsta-

40 ára. Pri každom výsluchu s výnimkou prvého niem stanów. Morawskie stany podejrzewa- ho mučili naťahovaním na škripci a pálením ły Sarkandra, że w Częstochowie miał za za- fakľami. Obvinili ho zo zásahu proti protes- danie, otrzymane od Lobkovica, uzgodnienie tantom v Holešove, ktorý sa stal ešte pred jeho pomocy dla cesarza Ferdynanda. Sarkander príchodom. Zisťovali, prečo šiel s Lobkovico- próbował uciec, ale po dłuższym ukrywaniu vým koniarom do Poľska a aké mali úlohy. Sar- się go powstańcy złapali koło miejscowości kander na to odpovedal, že si šiel vykonať púť Troubky, uwięzili go w Ołomuńcu i postawi- do Čenstochovej a že sa o koniarovo poslanie li przed sądem, któremu przewodniczył Vác- nezaujímal a ani sa s ním nevedel poriadne lav Bítovský z Bítova. dohovoriť, lebo koniar hovoril iba po talian- Więzień został poddany przesłuchaniom. sky a nemecky. Tieto jazyky Sarkander neo- 13 lutego 1620 r. go przesłuchiwano dwukrot- vládal. Citlivosť prípadu zvýšilo vnesenie spo- nie, trzecie przesłuchanie odbyło się 17 lutego vedného tajomstva do vyšetrovania, keď zis- a czwarte 18 lutego. Przy każdym przesłucha- ťovali Lobkovicove plány, o ktorých sa mu niu (oprócz pierwszego) go torturowano po- musel zmieniť pri spovedi. Kňaz na to odpo- przez rozciąganie na ławie i przypalanie po- vedal, že nijaké plány nepozná a keby aj nie- chodniami. Oskarżyli go za interwencję prze- čo vedel zo spovede, nie je o tom ochotný roz- ciwko protestantom w Holešove, ktora odby- právať. Kat vyhlásil, že už nepozná ďalšie spô- ła się jeszcze przed jego przybyciem. Docho- soby mučenia, ktorými by mohol pokračo- dzono, dlaczego Jan jechał do polski wraz ze vať vo výsluchu. Po štvrtom mučení ostal le- stajennym Lobkovica i jakie tam mieli speł-

Múzeum sv. Jána Sarkandra • Muzeum św. Jana Sarkandra • Museum of St. Jan Sarkander

41 Múzeum sv. Jána Sarkandra • Muzeum św. Jana Sarkandra • Museum of St. Jan Sarkander

žať s vykĺbenými končatinami, s ťažkými po- nić zadania. Sarkander odpowiedział, że udał páleninami a mysleli, že už umrie. Od ďalšie- się do Częstochowy, aby odbyć pielgrzymkę, ho vypočúvania ho ušetrili na príhovor rich- nie interesował się posłannictwem stajennego tára Jana Scintillu. i ani nie potrafił się z nim dogadać, gdyż sta- O mučení aj výsledkoch výsluchu bol spí- jenny rozmawiał tylko po włosku i niemiec- saný podrobný protokol, ktorý však na záver ku. Tych języków Sarkander nie znał.Deli- rozzúrený Ctibor Žernovský zničil. Jediným katny charakter przypadku zwiększyła próba detailnejším a autentickým popisom udalos- zmuszenia księdza do naruszenia tajemnicy tí je správa richtára Jana Scintillu, ktorú spísal spowiedzi podczas przesłuchania, gdy w do- v roku 1621 pre kardinála Dietrichsteina. Ján chodzeniu na temat planów Lobkovica miał Sarkander umrel na následky mučenia vo vä- ksiądz wspomnieć, z czym mu się Lobkovic zení 17. marca 1620. zwierzył przy spowiedzi. Jan odpowiedział, Neskôr vyšlo najavo, že kozácku po- że żadnych planów nie zna, a gdyby coś wie- moc v Poľsku dojednal tajný cisársky posol dział ze spowiedzi to nie ma zamiaru o tym gróf Michal z Althanu. Sudca Václav Bítov- mówić. Kat wygłosił, że nie zna już innych ský z Bítova bojoval po porážke stavovského metod torturowania, których by mógł użyć povstania proti Habsburgovcom v zahranič- podczas przesłuchań. Po czwartym przesłu-

42 ných vojskách, v roku 1627 bol zajatý v bitke chaniu i przebytych torturach ksiądz leżał ze pri Bernsteine, odsúdený za velezradu na smrť zwichniętymi kończynami i ciężkimi popa- a 27. marca 1628 popravený. rzeniami, spodziewano sią że już umrze. od Pri vyšetrovaní Jána Sarkandra sa mie- dalszego przesłuchiwania go uchroniło wsta- šala politika s náboženstvom ako takmer vo wiennictwo wójta Jana Scintillu. všetkých veciach tých čias. Osobitnú delikát- O torturach i rezultatach przesłuchiwa- nosť celému prípadu dodalo zamiešanie spo- nia został sporządzony szczegółowy protokół, vedného tajomstva do vyšetrovania. ale ten na koniec zniszczył rozwścieczony Cti- Zaujímavým prejavom úcty obyvateľov bor Žernovský. jedynym bardziej szczegóło- Olomouca bolo umiestnenie jeho sochy me- wym i autentycznym opisem pozostała relacja dzi svätcov na Stĺpe Najsvätejšej trojice viac wydarzeń ze strony wójta Jana Scintillu, któ- ako sto rokov pred jeho blahorečením. rą zapisał w roku 1621 kardynał Dietrichste- Kňaza-mučeníka Jána Sarkandra vyhlásil in. W następstwie torturowania Jan Sarkan- za blahoslaveného pápež Pius IX. v septembri der zmarł w więzieniu w dniu 17 marca 1620 r. 1859. Pápež Ján Pavol II. ho kanonizoval pri Później się okazało, że pomoc kozacką pastoračnej návšteve Českej republiky v máji uzgodnił w Polsce tajny poseł cesarski hra- roku 1995. bia Michal z Althanu. Sędzia Václav Bítovský z Bítova po porażce powstania stanów prze- ciw Habsburgom walczył w wojskach zagra- nicznych, w roku 1627 dostał sią do niewo- li w bitwie pod Bernstein, został skazany na śmierć za wielokrotną zdradę i 27 marca 1628 r. stracony. Kríž pri Kaplnke sv. Jána Sarkandra • Krzyż w kaplicy św. Przy dochodzeniu w sprawie Jana Sarkan- • Jana Sarkandra Cross near the chapel of St. Jan Sarkander dra mieszała się polityka z religią, tak, jak we wszystkich sprawach w tych czasach. Przypa- dek Jana Sarkandra był nadzwyczaj drażliwy, gdyż wchodziło w grę zdradzenie tajemnicy spowiedzi. Interesującym przejawem szacunku mieszkańców Ołomuńca było umieszcze- nie rzeźby Sarkandra między świętymy na Kolumnie Najświętszej Trójcy ponad sto lat przed jego beatyfikacją. Księdza‑muęczennika Jána Sarkandra ogłosił za błogosławionego papież Pius IX we wrześniu 1859 r. Papież Jan Paweł II go kano- nizował podczas wizyty pasterskiej w Cze- chach w maju 1995 r.

43 Radla Radla

V druhej polovici desiateho storočia bol W drugiej połowie X wieku był w służbie v službách českého vladyku Slavníka kňaz u czeskiego możnowładcy Sławnika ksiądz menom Radla. Stal sa vychovávateľom Slavní- o imieniu Radła. Stał się wychowawcą Sław- kovho syna Vojtecha. nikowego syna Wojciecha. Jeho pôvod je zahalený tajomstvom. Jego pochodzenie jest osłonięte tajemnicą. Niektoré pramene uvádzajú, že pochádzal Niektóre źródła podają, że pochodził z dzi- z dnešného Chorvátska, ďalšie mu prisudzu- siejszej Chorwacji, inne za jego strony rodzin- jú ako rodisko územie Bavorska a dokonca sú ne uważają obszar Bawarii a nawet istnieją ta- dohady, že by mohol byť nevlastným Vojte- kie domysły, że był przyrodnim bratem Woj- chovým bratom. ciecha. Keď sa Vojtech v roku 989 prvýkrát zrie- Gdy się Wojciech w roku 989 po raz kol biskupského stolca, Radla sprevádzal Voj- pierwszy zrzekł tronu biskupiego, Radła mu

44 techa do Ríma a pravdepodobne tu sa stal be- towarzyszył w poróży do Rzymu i prawdopo- nediktínom. dobnie tam został benedyktynem. V roku 993 pražský arcibiskup Vojtech po W roku 993 Wojciech, jako arcybiskup svojom návrate do Prahy s kniežaťom Bolesla- praski, którym się stał po powrocie do Pra- vom II. založili na Břevnove prvý Benediktín- gi, założył na Břevnove wraz z księciem Bo- sky kláštor. lesławem II pierwszy benedyktyński klasztor. Prvým opátom Břevnovského kláštora sa Radła zoastał pierwszym opatem Břev- stal Radla, ktorý prijal rehoľné meno Anasta- novskiego klasztoru przyjąwszy imię zakon- zius. Prví mnísi prišli pravdepodobne z rím- ne Anastazjusz. Pierwsi zakonnicy przyby- skeho Aventína, kde sa sv. Vojtech zdržiaval li prawdopodobnie z rzymskiego Aventy- po svojom prvom odchode z Prahy. Anasta- nu, gdzie św. Wojciech przebywał po swojim zius bol opátom Břevnova do roku 997. pierwszym wyjeździe z Pragi. Anastazjusz był Po vyvraždení Slavníkovcov v roku 995 opatem Břevnova do roku 997. opustil Radla Čechy a odišiel do Uhorska Po wymorodowaniu Sławnikowców w a dosiahol významné postavenie na dvo- roku 995 Radła opuścił Czechy i udał się na re kniežaťa Gejzu. Vojtech Radlu pozýval do Węgry, tam osiągnął wysoką pozycję na dwor- Poľska, ale ten sa rozhodol ostať v Uhorsku. ze księcia Gejzy. Wojciech zapraszał Radłę do V roku 997 založil prvý benediktínsky kláš- Polski, ten jednak zdecydował się pozostać na tor v Uhorskej Panonhalme blízko súčasného Węgrzech. W roku 997 założył pierwszy be- mesta Gyor, kde bol opátom až do roku 1015. nedyktyński klasztor w Uhorskej Panonhal- Maďarské pramene ho uvádzajú pod menom me blisko dzisiejszego miasta Gyor, był tam Astrik a stotožňujú ho tak s Anastaziom ako opatem aż do 1015 r. aj Radlom. W źródłach węgierskich jest wspominany Gejza zomrel 1. februára 997 a jeho nasle- pod imieniem Astrik i utożsamiają go zarów- dovníkom sa stal jeho syn Vajk - Štefan (pô- no z Anastazjuszem jak i z Radłem. vodne niesol slovanské meno Vjačeslav), kto- Gejza zmarł 1 lutego 997r. a jego na- rý bol kniežaťom v Nitre. Podľa niektorých stępcą stał się syn Vajk (pierwotnie miał imię prameňov tesne pred Gejzovou smrťou oboch słowiańskie Wiaczesław) Stefan- książe z Nit- pokrstil sv. Vojtech. Iná verzia pripisuje Štefa- ry. Według niektórych źródeł tuż przed śmier- nov krst Radlovi a ďalšie pramene uvádzajú, cią Gejzy św. Wojciech ich obydwóch ochrz- že Gejza a Štefan mohli byť pokrstení už v ro- cił. Inna wersja przypisuje chrzest Stefana koch 972 – 974 biskupom z Pasova. Radłowi, natomiast jeszcze inne źródła mó- Na prelome rokov 1000 – 1001 vycestoval wią, że Gejza i Stefan zostali ochrzczeni już w Radla do Ríma, aby rokoval s pápežom Sil- latach 972-4 przez biskupa z Passau. vestrom II. a priniesol panovníkovi Štefano- Na przełomie lat 1000 – 1001 Radła wy- vi kráľovskú korunu. Čoskoro po jeho návra- jechał do Rzymu by przeprowadzć rozmowy te bol panovník korunovaný touto korunou. z papieżem Sylwestrem II w celu wyjednania V roku 1001 bolo založené v Kaloči bis- korony królewskiej dla władcy Stefana. Ko- kupstvo a Radla (Astrik, Anastazius) sa stal ronę tę przywiózł i wkrótce po tym Stefan nią prvým biskupom v Kaloči. został ukoronowany. Existuje však aj verzia, podľa ktorej Radla W roku 1001 zostało założone biskupstwo si z Ríma priniesol okrem koruny aj biskupské w mieście Kalocsa a Radła (Astrik, Anasata- menovanie do Ostrihomu a bol biskupom do zjusz) został jego pierwszym biskupem. roku 1007, pričom v záznamoch Ostrihom- Istnieje jednak także inna wersja, według skej diecézy má byť zaznamenaný pod me- której Radła przyniósł z Rzymu oprócz koro- nom Sebestyén. ny królewskiej również swoje mianowanie za

45 Nezachovali sa žiadne záznamy, ktoré by biskupa w Ostrzygomie i był tam biskupem popisovali jeho výzor alebo povahu. Nepo- do roku 1007, przy czym w zapisach diecezji známe ani rok ani miesto narodenia a rovna- ostrzygomskiej jest ponoć zapisany pod imie- ko nepoznáme presnejšie údaje o jeho úmr- niem Sebestyén. tí. Isté však je, že meno Radla opakovane spo- Nie zachowały się żadne wzmianki, w któ- mínajú v súvislosti so svätým Vojtechom čes- rych by opisano jego wygląd czy charakter. ké aj uhorské historické pramene. Vzhľa- Nie znamy ani roku ani miejsca jego urodze- dom na dobové súvislosti sa zjavne jedna- nia. Tak samo nie wiemy dokładnie, kiedy lo o významného a vzdelaného muža, ktorý zmarł. Pewne jest tylko to, że imię Radła się bol kňazom. Okrem duchovnej služby mo- powtarza w źródłach czeskich i węgierskich hol vynikať aj v diplomacii, pretože sa spomí- w związku ze św. Wojciechem. Biorąc pod na ako prostredník medzi najvýznamnejší- uwagę ówczesne realia chodziło niewątpliwie mi ľuďmi tých čias, ako boli uhorský kráľ svä- o człowieka o dużym znaczeniu i wykształ- tý Štefan a jeho otec knieža Gejza, rímsky ci- conego, który był księdzem. Oprócz posługi sár Otto III., pápež Silvester II., české knieža kapłańskiej mógł być zręcznym dyplomatą, Boleslav II., významný český rod Slavníkov- dlatego, że wspomina się go jako pośrednika cov. Od čias, kedy žil, uplynulo už tisíc rokov między najwybitniejszymi ludźmi tych cza- a celú pravdu o jeho živote sa už asi nedozvie- sach, jakimi był na przykład węgierski król me. św. Stefan i jego ojciec książę Gejza, cesarz rzymski Otton III, papież Sylwester II, czeski książę Bolesław II, wybitny czeski ród Sławni- kowców. Od czasu, kiedy żył upłynęło już ty- siąc lat, całej prawdy o jego życiu już się chyba nie dowiemy.

46 Náučno – historický chodník v Radoli Ścieżka historyczno - edukacyjna w Radoli

Legenda o tom, že sv. Vojtech sa narodil Legenda o tym, że św. Wojciech urodził się v Radoli a odôvodnený predpoklad, že názov w Radoli oraz uzasadnione przypuszczenie, że obce Radoľa je odvodený od mena jeho vy- nazwa miejscowości Radola pochodzi od imie- chovávateľa, spoločníka, kňaza a podľa všet- nia jego wychowawcy, towarzysza, księdza kého aj diplomata z desiateho storočia Radlu a zapewne i dyplomata z dziesiątego wieku sa možno nikdy nebudú dať potvrdiť, ale ani Radla, to kwestie, których może nigdy nie uda vyvrátiť. Sú dobrým dôvodom na prechádz- się potwierdzić, ale ani zaprzeczyć. Stanowią ku po Radoli – obci, na území ktorej je via- jednak dobry pretekst do przechadzki po Ra- cero miest, kde sa našli početné archeologic- doli – miejscowości, która na swoim obszarze ké nálezy a zároveň sú tu viditeľné pamiatky ma kilka miejsc, gdzie odkryto liczne znale- minulosti. ziska archeologiczne, miejscowość, w któ- Náučno - historický chodník vedie po Ra- rej uwidocznione są do dziś zabytki i ślady doli cez miesta, kde kedysi bolo najstaršie przeszłości. osídlenie. V mnohých rodinách sú ústnym Ścieżka historyczno-edukacyjna wiedzie podaním odovzdávané spomienky, ako sa pri Radolą przez miejsca jej najstarszego zasied- stavbe domu, humna alebo práci na poli na- lenia. W wielu rodzinach przekazuje się z po- šli keramické črepy alebo iné stopy po na- kolenia na pokolenie wspomnienia o tym, jak šich predkoch. Niekedy len nevedomosť, ino- przy budowie domu, stodoły lub przy pra- kedy strach z pozastavenia stavby, ktorú ro- cy na polu znaleziono szczątki naczyń cera- dina chcela urýchlene dokončiť spôsobili, že micznych lub inne ślady pozostawione przez Radoľa ukrýva veľa tajomstiev. V obci sa však naszych przodków. Czasami tylko niewiedza, nachádza aj viacero viditeľných zaujímavých innym razem obawa z wstrzymania budowy, miest a práve cez tie prechádza Náučno - his- którą rodzina by chciała szybko dokońc- torický chodník. zyć, doprowadziły do tego, że Radola ukrywa mnóstwo tajemnic. Nic jednak nie zmie- Na trase Náučno – historického chodníka nia tego, że w miejscowości jest sporo intere- sa nachádzajú: sujących miejsc świadczących o jej dawnych 1. Nástupisko turistických trás a odpočívadlo dziejach a właśnie przez nie prowadzi „Ścież- pri kaštieli v Radoli ka historyczno-edukacyjna“. 2. Zvonica – časť Skotňa 3. Kaplnka – Stará cesta Na trasie ścieżki historyczno-edukacyjnej 4. Rázcestie s krížom Pri lipách znajdują się: 5. Archeologické nálezisko – kostol na Kosce- 1. Punkt wyjściowy tras turystycznych i miej- lisku sce postoju przy Kasztelu w Radoli 2. Dzwonnica – część miejscowości o nazwie Skotňa 3. Kapliczka – Stará cesta (Stara droga) 4. Rozdroże z krzyżem Przy lipach 5. Znalezisko archeologiczne – kościół na Koś- cielisku

47 Kaštieľ Radoľa Kasztel Radoľa

Kaštieľ Radoľa patrí medzi najstaršie kul- Kasztel (dwór szlachecki) Radola należy túrne pamiatky na Kysuciach. Okolnosti stav- do najstarszych zabytków kultury na Kysu- by kaštieľa sú zatiaľ dosť nejasné. Poznat- ciach. Okoliczności budowy dworu są dotąd ky z umelecko‑historického výskumu kladú niezbyt jasne. Wyniki przeprowadzonych ba- vznik jeho najstaršej časti do tretej štvrtiny dań artystyczno‑historycznych wskazują na 16. storočia. to, że najstarsza jego część powstała w okresie Pôvodne to bola štvorcová dvojpodlažná do trzeciego kwartału XVI wieku. stavba s jedným obytným priestorom v kaž- Pierwotnie to był budynek dwupiętrowy dom podlaží, teda skôr obytná veža, aké majú zbudowany na planie kwadratowym z jed- svoj pôvod v stredoveku. V druhej polovici nym pomieszczeniem mieszkalnym na każ- 17. storočia došlo k prestavbe objektu, zrejme dym z pięter, a więc bardziej wieża, typu tych, v súvislosti s rozvojom majera, ktorého objekt które wywodzą się ze średniowiecza. W dru- kaštieľa sa stal centrom. giej połowie XVII w. miała miejsce przebudo- Kaštieľ v tomto období patril do budatin- wa obiektu, widocznie związana z rozwojem ského panstva patriaceho Suňogovcom, kto- folwarku, którego centrum stanowił właśnie rých potomkovia ho vlastnili až do roku 1798, budynek kasztelu.

48 kedy budatínske panstvo prešlo do vlastníc- Dwór szlachecki należał wtedy do dóbr tva Csákyovcov. V písomnej zmienke o maje- zamku Budatin należącego do rodziny Suňo- ri z roku 1658 sa tu nachádzali stodoly, pán- govców, potomkowie tego rodu byli jego właś- ske stajne, rybníky, ovocná záhrada, pivovar, cicielami aż do 1798, kiedy budatińskie włoś- chmeľnice, mlyn a píla. Zachovaný kaštieľ ci przeszły w ręce Csákyovców. W wzmian- v Radoli predstavuje renesančný typ zemian- ce pisemnej o folwarku z roku 1658 pisze, że skeho sídla a pôvodne bol zrejme opevnený znajdowały się tu stodoły, stajnie szlacheckie, hradobným múrom. Prestavbou objekt získal stawy rybne, sad owocowy, browar, plantac- rozsiahle siene na prízemí a poschodí so scho- ja chmielu, młyn i tartak. Kasztel zachowany dišťom. Jeho renesančný charakter dokazujú w Radoli przedstawia renesansowy typ siedzi- okna so šambránami a plastickými naklone- by ziemiańskiej i pierwotnie był niewątpliwie nými rímsami, krížová klenba s hrebienko- otoczony murem obronnym. W wyniku prze- vou výzdobou uprostred, valená klenba s lu- budowy przybyły w kasztelu rozległe sale na netami a nárožné maľované kvádrovanie. Ob- parterze i na piętrze wraz ze schodami. O jego javená bola i pôvodná renesančná omietka. renesansowym charakterze świadczą okna Od 19. storočia do roku 1977 slúžil kaštieľ z obramieniem i pochyłymi gzymsami na- na obytné účely. Po rekonštrukcii kaštieľa tu dokiennymi, sklepienie krzyżowe w środku je od roku 1983 sprístupnená stála expozícia ozdabiane, sklepienia kolebkowe z lunetami Kysuckého múzea v Čadci, v roku 2002 čias- oraz naroża malowane w sposób podkreślają- točne reinštalovaná. Na prízemí kaštieľa sa cy materiał budowlany (np. kamienne bloki). nachádza expozícia Staršie dejiny Kysúc, v sú- Odkryto także pierwotny renesansowy tynk. časnosti nesúca názov Najstaršie dejiny Kysúc Od IXX wieku do roku 1977 kasztel służył

Expozícia na prízemí: Najstaršie dejiny Kysúc • Ekspozycja na parterze: Najstarsze dzieje Regionu Kysúce • Exposition on the ground floor: the Earliest History of the Kysuce Region

49 od mladšieho paleolitu po stredovek, ktorá na jako obiekt mieszkaniowy. Po zrekonstruo- podklade archeologických exponátov doku- waniu jest tu od roku 1983 umieszczona stała mentuje prvé stopy po ľudskej činnosti a naj- ekspozycja Muzeum Kysuckiego w Czad- staršie osídlenie kysuckej oblasti. Sú tu zau- cy, która została w roku 2002 częściowo od- jímavé exponáty, ktoré pochádzajú z obdo- nowiona. Na parterze znajduje się ekspozycja bia paleolitu až po dobu rímsku ako je zub „Starsza historia Kysúc“, obecnie niosąca na- - stolička z mamuta, rozličné úlomky pracov- zwę Najstarsza historia Kysúc od wczesnego ných nástrojov, keramika či nálezy so sídlis- paleolitu po średniowiecze, która za pośred- ka ľudu púchovskej kultúry v Lopušných Pa- nictwem eksponatów archeologicznych doku- žitiach. Prekvapením pre všetkých návštevní- mentuje pierwsze ślady działalności człowie- kov je replika mamutieho mláďaťa. Veľkomo- ka i najstarsze zasiedlenie tego regionu. Są tu ravské a stredoveké obdobie prezentuje kera- interesujące eksponaty pochodzące z okresu mika z Lopušných Pažití, kde bolo na konci paleolitu aż po okres rzymski, jak np. ząb tr- 9. storočia slovanské opevnenie, nález najstar- zonowy mamuta, różne ułamki narzędzi, ce- šej sakrálnej stavby na Kysuciach na Koscelis- ramika czy przedmioty odkryte w znalezisku ku v Radoli a tiež nálezy z Kysuckého Nové- z siedziby ludu kultury puchowskiej w Lopuš- ho Mesta. Návštevníci tu môžu vidieť kópiu ných Pažitiach. Niespodziankę dla zwiedzają- jedinečnej kostenej plastiky - madony pochá- cych stanowi replika młodego mamuta. Okres dzajúcej z deštrukcie kostola na Koscelisku. wielkomorawski i średniowieczny reprezen- Jej výška je 84 mm., zhotovená bola vo Fran- tuje ceramika z Lopušných Pažití, gdzie pod cúzsku alebo v Nemecku pravdepodobne v 14. koniec IX w. znajdowała się ufortyfikowana storočí. osada słowiańskia, odkrycie najstarszej bu-

Expozícia: Odkaz Cyrilometodskej tradície • Ekspozycja: Przekaz tradycji cyrylo-metodianskiej • Exposition: Message of the Cyrilo Methodian Tradition

50 Na poschodí je od roku 2002 inštalovaná dowli sakralnej na Kysuciach na Koscelisku expozícia Meštianske bývanie na Kysuciach, w Radoli i także znaleziska z Kysuckého No- cieľom ktorej je prezentovať dejiny dvoch naj- vého Mesta. Zwiedzający mogą tu obejrzeć starších miest na Kysuciach -Kysuckého No- kopię wyjątkowej rzeźby z kości – madonny vého Mesta a Čadce. Je tu obývacia spál- pochodzącej z ruin kościoła na Koscelisku. Jej ňa z Kysuckého Nového z konca 19. storočia, wysokość wynosi 84 mm, została wyrzeźbio- spálňa a jedáleň, kde veľká časť nábytku po- na we Francji lub Niemczech prawdopodob- chádza z dielne majstra Mládeneka z Čadce nie w XIV w. a mnohé ďalšie bytové doplnky. Na piętrze mieści się od roku 2002 ekspo- Návštevníci si môžu taktiež pozrieť stá- zycja Wnętrza mieszkań mieszczańskich na lu expozíciu Odkaz Cyrilometodskej tradície, Kysuciach, której celem jest przedstawienie ktorá zachytáva prelomové okamihy menia- historii dwóch najstarszych miast na Kysu- ce dejiny nášho národa a vývoj kresťanstva na ciach - Kysuckého Nového Mesta i Čadcy. Jest našom území. Hlavným prvkom expozície sú tu pokój dzienny, służący także jako sypial- postavy vierozvestcov v liturgických odevoch, nia z Kysuckého Nového Mesta z końca IXX ale aj model veľkomoravského kostola a troj- w., sypialnia i jadalnia, w których większość rozmerné modely prvého slovanského písma mebli pochodzi z pracowni mistrza Mládene- - hlaholiky. ka z Čadcy i wiele innego dodatkowego wypo- Poslednou stálou expozíciou, ktorú ponú- sażenia mieszkań. ka Kaštieľ Radoľa, je expozícia Svet alchymis- Udostępniona do zwiedzania jest także tu, ktorá prezentuje spôsob života a práce al- stała wystawa Spuścizna tradycji cyrylome- chymistu v jeho laboratóriu. todiańskiej, która dokumentuje zdarzenia przełomowe przynoszące zmiany w dziejach naszego narodu i rozwój chrześcijaństwa na naszym obszarze. Głównym elementem tej wystawy są postaci apostołów w szatach litur- gicznych, ale także model kościoła wielkomo- rawskiego i trójwymiarowe modele pierwszego pisma słowiańskiego - głagolicy. Ostatnią stałą ekspozycją w ofercie Kaszte- lu Radola jest Świat alchemika, która przedstawia styl życia i pracy alchemika w jego la- boratorium.

Plastika svätice z prelomu 13. a 14. storočia objavená pri vyko- pávkach na Koscelisku • Rzeźba świętej z przełomu XIII i XIV wieku znaleziona przy wykopaliskach archeologicznych na Koś- cielisku • Sculpture of a Saint dating back to the turn of the 13th and 14th centuries discovered during excavations at Koscelisko

51 Koscelisko Kościelisko

Už samotný názov veľa naznačuje a zá- Czy może być bardziej trafna nazwa, która roveň ukrýva. Najznámejšou časťou histórie zarówno podpowiada jak i ukrywa istnienie tohto miesta je existencia najstaršieho chrá- najstarszego kościoła w regionie Kysuce. Przy mu v regióne Kysúc. Terasa nad riekou Kysu- czym istnienie tego kościoła jest to w historii cou má nadmorskú výšku 376 m a je najsever- tego miejsca fakt pewny i znany. Taras na sto- nejším výbežkom Vretňa. ku nad rzeką Kysucą leży na wysokości 376 m Archeológ Anton Petrovský-Šichman v ro- n.p. m. i stanowi najbardziej na północ wysu- ku 1956 odkryl základy murovaného ranogo- nięty cypel wierzchołka Vretňa. tického kostolíka z druhej polovice 13. storo- Archeolog Anton Petrovský-Šichman w ro- čia. Kostol bol sídlom najstaršej farnosti na ku 1956 odkrył fundamenty murowanego Kysuciach. V rokoch 1332 – 1337 bol vykona- wczesnogotyckiego kościoła z drugiej po- ný súpis farností a v jeho rámci bolo spome- łowy XIII wieku. Kościół był kościołem pa- nuté, že farár Peter z Radole odvádzal 6 gro- rafialnym najstarszej parafii na Kysuciach. šov pápežského desiatku. Do farnosti Rado- W latach 1332-37 sporządzono w parafii spis, ľa patrilo zrejme celé územie dnešných Kysúc w którym jest wzmianka, że ksiądz Piotr od Budatína na Sever. z Radoli odprowadzał 6 groszy dziesiętnika

Výskum na Koscelisku v roku 1956 • Badania archeologiczne na Kościelisku w roku 1956 • Research at Koscelisko of 1956

52 V obci sa tradovalo, že kostol navštevovali (podatku) papieskiego. Do parafii Radola na- aj obyvatelia Tešínska. Dnes sa to zdá neprav- leżał niewątpliwie cały obszar dzisiejszego re- depodobné, ale naznačuje, že v ľudovej sloves- gionu Kysuce od Budatína po jego północny nosti ostal dávny význam aspoň v náznakoch kraniec. zachovaný. Tradycja we wsi głosi, że chodzili tu do ko- Kostol pozostával z lode a pravouhlého ścioła również mieszkańcy Ziemi Cieszyń- presbytéria. Stavba mala orientáciu v sme- skiej. Dziś wydaje się to nieprawdopodobne, re východ – západ, pričom vstup do kostola ale piśmiennictwo ludowe to nadmienia i tak bol zo západu a svätyňa na východe. Na se- pogląd ten przetrwał do czasów dzisiejszych. vernej strane bola sakristia, ktorá vzhľadom Kościół składał się z nawy i prostokątne- na previazanosť muriva bola postavená zrej- go prezbiterium. Budowla ustawiona jest na me súčasne s loďou kostola. Múry boli posta- osi wschód‑zachód, przy czym wejście znaj- vené z okruhliakov a lomového kameňa, kto- duje się po stronie zachodniej a prezbiterium ré boli spájané maltou. Výnimočne sa v muri- po stronie wschodniej. Na północnej stronie ve vyskytujú opracované kamene. Pri sever- jest zachrystia, która została zbudowana nie- nej stene svätyne sa nachádzal murovaný am- wątpliwie w tym samy czasie, co nawa kościo- bón. Počas výskumu v roku 2012 bolo objave- ła; świadczy o tym powiązanie murów. Mury né v rohu medzi sakristiou a loďou osárium, wzniesiono z obłych kamieni i kamienia łu- v ktorom sa nachádzalo veľké množstvo kostí. panego, które łączono zaprawą. Sporadycznie Asi 40 m od kostola sa nachádzajú pozo- można odkryć w murach kamienie ociosane. statky valu s priekopou, ktoré naznačujú, že Przy północnej ścianie prezbiterium znajdo- mohol byť súčasťou opevneného sídla. Azda wała się murowana ambona. Podczas badań

Výskum v roku 2012 • Badania archeologiczne w roku 2012 • Research at Koscelisko of 2012

53 hradiska, ktoré mohlo byť centrom regiónu w roku 2012 odkryto w rogu między zachry- už v čase pred výstavbou nájdeného kostola. stią i nawą kostnicę ze znaczną ilością kości. Zánik kostola je spájaný s výpravami hu- Około 40 m od kościoła widać resztki wału sitských vojsk v rokoch 1429–1431. Zaujíma- obronnego z rowem fortecznym, które wska- vé je, že existenciu kostola ohraničujú dve naj- zują na to, że kościół mógł wchodzić w skład pustošivejšie vojenské udalosti prvej polovice ufortyfikowanej osady. Może grodziska, któ- druhého tisícročia na slovenskom území. Zá- re mogło być wtedy centrum regionu jeszcze nik nie je potvrdený žiadnym priamym dôka- w czasie przed budową znalezionego kościoła. zom, veľa však naznačuje nález strelky z kuše Koniec istnienia tego kościoła związa- medzi sutinami aj výrazné stopy po zhorenis- ny jest z najazdami wojsk husyckich w latach ku, oba objavy poukazujú na násilnú bojovú 1429 – 1431. Ciekawe, że jego istnienie cza- scénu pri zániku. Výstavba kostola je zas da- sowo ograniczają dwa najbardziej pustoszą- tovaná do polovice 13. storočia, teda obdobia ce konflikty wojenne pierwszej połowy dru- po vpáde tatárskych vojsk pod velením Sube- giego tysiąclecia, które miały miejsce na ob- teja a Batuchána v roku 1241. szarze słowackim. Żadna wzmianka pisemna Doterajší výskum zatiaľ nepotvrdil dom- nie dokumentuje bezpośrednio unicestwie- nienku, že na mieste kostola sa pred murova- nia kościoła, ale znaleziona w ruinach strza- ným objektom mohol nachádzať starší dreve- ła z kuszy i wyraźne ślady pogorzeliska świad- ný kostol. Od roku 2012 prebieha na Koscelis- czą o tym, że kościół legł w ruinach przy uży- ku archeologický výskum. ciu przemocy. Natomiast okres budowy ko- ścioła datuje się w połowie XIII w., a więc po najeździe tatarskim pod przywództwem Sub- eteja i Batuchána w roku 1241. Dotychczasowe badania nie potwierdziły przypuszczeń, że w miejscu kościoła mógł się jeszcze przed obiektem murowanym znajdo- wać starszy kościół drewniny. Latem 2012 r. rozpoczęły się kolejne badania realizowane przez Muzeum Kysuckie w Czadcy.

Minca Žigmunda Luxemburského, nájdená pod jedným z hrobov v interiéri (2012) • Moneta Zygmunta Luksemburskiego znaleziona pod jednym z grobów wewnątrz kościoła (2012) • Coin of Sigmund of Luxembourg found under one of the graves in the interior (2012)

54 Archeologický výskum na Koscelisku v Radoli v rokoch 2012–2013 Badania archeologiczne na Kościelisku w Radoli w latach 2012–2013

Archeologický výskum na Koscelisku v Ra- Badania archeologiczne na Kościelisku doli prebiehal ako revízny výskum k dávnejšie- w Radoli przeprowadzono jako badania remu výskumu Antona Petrovského‑Šichmana. wizyjne dawniejszych badań Antona Petrov- Výskumom v roku 1956 sa zistil pôdorys kos- ského‑Šichmana. W czasie badań w roku tola, pričom v interiéri kostola bol nájdený aj 1956 stwierdzono, jaki był plan kościoła jeden hrob. Po konzultácii s vtedajším odbor- a w jego wnętrzu znaleziono jeden grób. W dro- níkom na stredovekú sakrálnu architektú- dze konsultacji z ówczesnym specjalistą od ru Václavom Menclom bol vznik kostola da- średniowiecznej architektury sakralnej Václa- tovaný približne do polovice 13. storočia, pri- vem Menclom ustalono okres powstania kości- čom hlavným dokladom takéhoto datovania oła na połowę XIII wieku, przy czym głównym mal byť kvadratický tvar svätyne. Na konci argumentem przemawiającym za tym ustale- 80. rokov preskúmala PhDr. Marcela Ďurišo- niem był kwadratowy kształt świątyni. Pod ko- vá z Kysuckého múzea v Čadci niekoľko hro- niec lat 80-tych PhDr. Marcela Ďurišová z Mu- bov v okolí kostola. V hroboch bolo len veľmi zeum Kisuckiego w Czadcy przebadała kil- málo nálezov, zato početnejšie boli na lokali- ka grobów w okolicy kościoła. W grobach było te črepy keramických nádob. Tieto nálezy za- bardzo mało znalezisk, za to bardziej liczne były tiaľ potvrdzujú Menclovo datovanie, keďže nie znalezine w tych miejscach odłamki naczyń ce- sú staršie ako 13. storočie, a zároveň stanovu- ramicznych. Te potwierdzają dotąd najstarsze jú koniec pochovávania v okolí kostola na za- datowanie ustalone przez Mencla, gdyż nie są čiatok 15. storočia. Zánik kostola by snáď bolo starsze od XII wieku a jednocześnie określają možné spájať s prechodom husitov, zatiaľ však koniec chowania zmarłych w okolicy kościo- pre takúto teóriu nie sú konkrétne dôkazy. ła na początek XV wieku. Koniec istnienia tego Cieľom revízneho výskumu je overiť pô- kościoła można by związać z przemarszem woj- dorys kostola a jeho datovanie. Petrovský sk husyckich, na razie jednak dla potwierdzenia ‑Šichman svoj výskum nedokončil - podarilo tej teorii nie ma konkrektnych dowodów. sa mu síce určiť pôdorys kostola, no niektoré Celem badania rewizyjnego było sprawdze- murivá zostali neodkryté a nepreskúmal celý nie planu kościoła i datowania jego powstania. interiér kostola. Vychádzali sme z jeho zistení Petrovský‑Šichman nie dokończył swoich ba- a sondy sme umiestňovali tak, aby sme mohli dań – udało mu się wprawdzie określić plan zachytiť celý pôdorys kostola. V sonde 1 sme kościoła, lecz niektóre mury zostały nie odkry- odkryli juhozápadný a v sonde 2 severozápad- te oraz nie przebadał całego wnętrza kościoła. ný roh lode kostola. Medzi nimi sme umiest- Wychodząc z jego odkryć umieszczaliśmy son- nili sondu 3, v ktorej sme odkryli západný múr dy tak, abyśmy mogli podchwycić cały plan koś- kostola so vstupom. Sonda 4 je najväčšia a bola cioła. W sondzie nr 1 odkryliśmy południowo umiestnená tak, aby sme v nej zachytili časť se- ‑zachodni a w sondzie nr 2 północno‑zachodni verného múru a severovýchodný roh lode kos- róg nawy kościoła. Między nimi umieściliś- tola, ako aj časť severného múru svätyne kos- my sondę nr 3, w której odkryliśmy zachodnią tola a západného múru sakristie, oltár a zákla- ścianę kościoła z wejściem. Sonda nr 4 była naj-

55 Južná časť kostola • Południowa część kościoła • Southern part of the church

Západný múr so vstupom do kostola • Mur zachodni z wejściem do kościoła • Western wall of the church with the entrance

56 dy ambónu. Sonda 5 zachytáva obdobnú situ- większa, umieściliśmy ją tak, aby odkryć część áciu na južnej strane – juhovýchodný roh lode ściany północnej i północno‑wschodni naroż- kostola a časť južného múru svätyne kostola. nik nawy, jak też i część północnego muru pre- V sonde 6 sme odkryli juhovýchodný roh svä- zbiterium i zachodniego muru zachrystii, oł- tyne kostola, v sonde 7 južný múr lode kostola, tarz i fundament ambony. Sonda nr 5 przed- v sonde 8 severovýchodný roh a východný múr stawia taką samą sytuację na stronie południ- sakristie, a napokon v sonde 9 severozápadný owej: południowo‑wschodni róg nawy kościoła roh sakristie, pričom medzi jednotlivými son- i część jego południowej ściany. W sondzie nr 6 dami sme ponechávali kontrolné bloky pre po- odkryliśmy południowo‑wschodni róg prezbi- treby archeologického výskumu. terium, w sondzie nr 7 południową ścianę nawy Z doterajších výsledkov revízneho výsku- kościoła, w sondzie nr 8 północno‑wschodni mu môžeme potvrdiť zistenia Petrovského narożnik i wschodnią ścianę zachrystii, ‑Šichmana. Kostol je orientovaný v osi V‑Z, i wreszcie w sondzie nr 9 północno‑zachodni pričom svätyňa je orientovaná smerom na vý- róg zachrystii, przy czym między poszczegól- chod. Na západnej strane je vstup do kostola, nymi sondami pozostawialiśmy kontrolne blo- z ktorého zostal dobre zachovaný prah a čias- ki dla potrzeb badań archeologicznych. točne aj bočné steny portálu. Pri staršom vý- Na podstawie dotychczasowych wyników skume sa našli aj časti zdobeného portálu, pri badania rewizyjnego możemy potwierdzić od- súčasnom výskume sa nám nepodarilo nájsť krycia Petrovského‑Šichmana. Kościół jest lo- žiadny zlomok z niekdajšej výzdoby. Pri se- kowany w osi W‑Z, przy czym prezbiterium jest vernej stene lode kostola je vymurovaný ol- orientowane na wschód. Wejście do kościoła tár, ktorý odkryl aj Petrovský‑Šichman. Pri jest od strony zachodniej, z niego pozostał dobr- podrobnejšom skúmaní sme zistili, že je men- ze zachowany próg i częściowo boczne ściany ší, ako ho zakreslil Petrovský‑Šichman, preto- portalu. Przy starszych odkryciach znaleziono že niektoré časti, ktoré považoval za jeho sú- części zdobionego portalu, przy obecnych bada- časť, sú v skutočnosti len napadanou kamen- niach nie udało nam się znaleźć odłamków ówc- nou deštrukciou. Po čiastočnom odstránení zesnej dekoracji. Przy północnej ścianie nawy deštrukcie sme za oltárom našli malý kúsok kościoła jest wmurowany ołtarz odkryty już zachovanej maltovej podlahy. Takáto podlaha przez Petrovského‑Šichmana. Podczas badań mohla byť na celej ploche lode kostola, keďže szczegółowych stwierdziliśmy, że jest mniejszy na viacerých miestach sme našli tvrdú vrstvu od tego, jaki zarysował Petrovský‑Šichman, dla- hnedej zeminy s úlomkami malty, ktorá moh- tego, że niektóre elementy, które uważał za część la byť podkladom pre podlahu. Až podrobnej- ołtarza, są tylko nasypem kamiennej destrukc- šia analýza však ukáže, či ide o podlahu alebo ji murów. Po częściowym usunięciu gruzu od- spadnutý kus omietky. kryliśmy za ołtarzem mały kawałek zachowa- Pri severnej stene svätyne boli nájdené zá- nej podłogi z zaprawą murarską. Taka podło- klady ambónu, ako ich našiel aj Petrovský ga mogła być na całej powierzchni nawy koś- ‑Šichman, aj s vylámaným otvorom pre ná- cioła, gdyż na licznych miejscach odkryliśmy dobu, v ktorej bolo uložené pozostatky dieťa- twardą warstwę brunatnej ziemi z odłamkami ťa. Medzi základmi ambónu a severným mú- lepiszcza, które mogło być podłożem podłogi. rom svätyne je povrch vyložený plochými ka- Jednakże dopiero dokładna analiza wskaże, czy meňmi spájanými maltou. Predbežne predpo- chodzi o podłogę lub kawałki tynku odpadnię- kladáme, že by mohlo ísť o časť pôvodnej dlaž- te ze ścian. by svätyne, pričom kamenná podlaha svätyne Przy ścianie północnej prezbiterium zna- a maltová podlaha v lodi kostola mohli byť pri- leziono fundamenty ambony, tak jak je odkrył bližne na jednej úrovni. też Petrovský‑Šichman, z wyłamanym otwo-

57 Južná časť kostola – vpredu svätyňa, v pozadí loď kostola • Południowa część kościoła – z przodu prezbiterium, z tyłu nawa koś- cioła • Southern part of the church – the sanctum in the forefront, the nave of the church in the background

Svätyňa, vľavo oltár • Prezbiterium, z lewej strony ołtarz • The sanctum, the altar to the left

58 Na južnej strane lode predpokladal rem dla naczynia, w którym były złożone zwło- Petrovský‑Šichman kamennú dlažbu spájanú ki dziecka. Między fundamentem ambony i pó- maltou. Pri výskume sme však zistili, že to, čo łnocną ścianą prezbiterium jest powierzchnia on interpretoval ako dlažbu, príp. podstavec wyłożona płaskimi kamieniami łączonymi za- pod nejakú konštrukciu, je pravdepodobne len prawą. Wstępnie przypuszczamy, że by to mógł spadnutým kusom muriva. Ďalší veľký blok być fragment pierwotnej podłogi prezbiterium, sme našli pri južnom múre svätyne zo strany przy czym kamienna podłoga prezbiterium exteriéru. Na niekoľkých miestach v interiéri i podłoga z zaprawą murarską w nawie kościoła aj exteriéri kostola sme našli zvyšky omietky, mogły być w przybliżeniu na jednym poziomie. väčšinou bielej farby, no pri južnej stene v in- Na południowej stronie nawy Petrovský teriéri lode kostola sme našli väčšie množstvo ‑Šichman przypuszczał istnienie kamiennej po- drobných kúskov omietky, ktorá mala na bie- sadzky łączonej zaprawą. Jednak podczas ba- lom podklade červenú maľbu. Žiaľ, úlomky dań stwierdziliśmy, że to, co zinterpretował, boli také malé, že nebolo možné určiť výzdob- jako posadzkę wzgl. podstawę jakiejś konstruk- ný motív. Drobný úlomok červenej omietky sa cji, jest prawdopodobnie tylko zawalony ka- našiel aj v zásype hrobu pri severnej stene lode wałek muru. Kolejny duży blok odkryliśmy kostola. Naopak, Petrovským‑Šiachmanom przy południowej ścianie prezbiterium od stro- spomínané maľované omietky v sakristii sme ny zewnętrznej. W kilku miejscach wewnątrz nenašli, a to ani na múre ani v zásype. i na zewnątrz kościoła znaleźliśmy resztki tyn- V sakristii kostola sme zistili vstup do sak- ku, w większości białego, ale przy południowej ristie zo svätyne, ktorý odkryl už Petrovský ścianie wewnątrz nawy kościoła odkryliśmy ‑Šichman. Zatiaľ nedoriešenou zostáva otázka większą ilość fragmentów tynku, który miał na výstavby sakristie – či vznikla súčasne s kosto- białym tle farbę czerwoną. Niestety, fragmenty lom, alebo bola pristavaná neskôr. Petrovský były takie małe, że nie byliśmy w stanie określić ‑Šichman predpokladal neskoršiu prístavbu, motywu zdobniczego. Drobny odłamek tyn- pri súčasnom výskume sa však ukazuje, že ku się znalazł także w gruzach, które zasypały murivo sakristie a lode kostola bolo previaza- grób przy północnej ścianie nawy kościoła. né, čo by značilo súčasnú výstavbu sakristie aj Przeciwnie, wspomnianych przez Petrovskeho kostola. ‑Šiachmana malowanych tynków w zachrystii, Významným objavom bolo nájdenie veľ- nie znaleźliśmy ani tam ani w gruzach muru. kého množstva kostí pri severnej stene kos- W zachrystii odkryliśmy jej wejście z pre- tola, v mieste pripojenia sakristie ku kostolu. zbiterium, które odkrył już Petrovský‑Šichman. V rohu zvieranom severným múrom lode kos- W chwili obecnej jeszcze nie jest objaśniony tola a západným múrom sakristie bola vyso- okres budowy zachrystii – czy powstała jednoc- ká vrstva kostí, siahajúca takmer až po súčas- ześnie z kościołem lub została dobudowana pó- ný povrch. To značí, že tu ešte v časoch, keď źniej. Petrovský‑Šichman przypuszczał, że zo- kostol existoval a slúžil svojim účelom, vzniklo stała zbudowana później, lecz obecne badania jednoduché osárium. Osáriá slúžili na usklad- wykazały przewiązanie murów zachrystii i koś- nenie kostí zo starších, porušených hrobov. cioła, co wskazuje na ich jednoczesne wznosze- Cintorín bol časom zaplnený, preto sa hroby nie. začali hĺbiť aj na mieste starších hrobov, a kosti Vażnym odkryciem było znalezienie du- z nich sa ukladali do osárií. V priebehu výsku- żej ilości kości przy północnej ścianie kościo- mu sa podarilo nájsť múry tohto osária - jeden ła, w miejscu przewiązania murów zachrystii sa pripája na severozápadný roh sakristie, dru- i kościoła. W kącie zawartym między północ- hý na severný múr lode kostola. Z múrov sme nym murem nawy i zachodnim murem za- zachytili len krátke úseky, ktoré však dovoľujú chrystii znajdowała się warstwa kości sięgają-

59 predpokladať, že išlo o drobnú stavbu kvadra- ca prawie do dzisiejszej poziomu powierzchni. tického tvaru, ktorá bola ku kostolu pristava- To znaczy, że tu jeszcze w czasie, gdy kościół ist- ná dodatočne. niał i pełnił swoją funkcję, powstało proste osa- Pri severnom múre lode kostola, hneď ved- rium. Kostnice służyły do przechowania kości ľa oltára, sme našli hrob odkrytý Petrovským ze starszych, uszkodzonych grobów. Cmentarz ‑Šichmanom, ktorý sa svojou výplňou odli- się z biegiem czasu zapełniał, dlatego zaczęto šoval od okolia. Bolo istým prekvapením, že wygłębiać groby w miejscach straszych grobów sme v hrobe našli kostru, dokonca aj s drob- a kości z nich składano w kostnicy. Podczas ba- nými nálezmi, čo značí, že Petrovský‑Šichman dań archeologicznych powiodło nam się odna- hrob síce odkryl, ale nevybral. Pomerne veľká leźć mury tej kostnicy - jeden połączony jest koncentrácia kostí bola pri južnej stene sväty- z północno‑zachodnim narożem zachrystii, ne z exteriéru, väčšie množstvo kostí sme na- drugi z północnym murem nawy kościoła. šli v interiéri kostola pri jeho južnom múre. Už Z murów zdołaliśmy odkryć tylko krótkie od- za múrmi kostola sme na niekoľkých miestach cinki, które jednak pozwalają przypuszczać, że našli lebky, väčšinou ešte s ďalšími kosťami. Aj chodziło o mały budynek na planie kwadratu, Petrovský‑Šichman evidoval pri svojom vý- który był dodatkowo przystawiony do kościoła. skume lebky pohodené v exteriéri kostola. Vo Przy ścianie północnej nawy kościoła, zaraz všetkých prípadoch kosti neboli v anatomickej obok ołtarza znaleźliśmy grób odkryty już przez polohe, naopak boli viditeľne rozhádzané ale- Petrovského‑Šichmana, którego wypełnienie bo nahádzané na kôpku. Pravdepodobne sú to różniło się od okolicznych murów. Było dla nas kosti zo starších porušených hrobov. pewną niespodzianką, że w grobie znaleźliśmy V kostole sme okrem hrobu odkrytého už szkielet człowieka, nawet z drobnymi znalezis- Petrovským‑Šichmanom našli ďalšie tri hro- kami, co oznacza, że Petrovský‑Šichman grób, by, ktoré boli vyhĺbené do ílovitého podložia. co prawda odkrył, lecz nie wydobył. Stosun- V jednom hrobe sa našiel bronzový prsteň, kowo duża koncentracja kości była przy połud- v druhom drobná minca. Ďalší hrob sme od- niowej ścianie prezbiterium po jej zewnętrznej kryli už za múrmi kostola, pri juhozápadnom stronie, większą ilość kości zlokalizowaliśmy rohu, tento bol bez akýchkoľvek nálezov, v jeho wewnątrz kościoła przy jego ścianie południo- blízkosti sa však našiel fragment stredovekej wej. Już za murami kościoła znaleźliśmy w kil- nádoby. ku miejscach czaszki, w większości i z dalszy- Na viacerých miestach v interiéri aj exterié- mi kościami. Petrovský‑Šichman też ewiden- ri kostola sme našli prepálenú vrstvu. V sak- cjonował w swoich badaniach czaszki porzuco- ristii tvorí súvislú veľkú plochu, na iných ne wewnątrz kościoła. We wszystkich przypad- miestach bola porušený starším výskumom. kach kości te nie znajdowały się w pozycji ana- Táto prepálená vrstva obsahuje uhlíky, drobné tomicznej, wręcz przeciwnie, były w sposób wi- prepálené úlomky kostí, črepy a klince. Vrstva doczny rozrzucone lub poukładane na gromad- dokladá, že kostol zanikol pri požiari, po kto- kę. Prawdopodobnie pochodziły ze starszych rom už nebol obnovený. Zatiaľ nevieme určiť, uszkodzonych grobów. či ide o zvyšky spáleného krovu alebo dreve- Oprócz grobu odkrytego przez Petrovskeho nej podlahy. ‑Šichmana znaleźliśmy w kościele jeszcze trzy Samotné murivo kostola je pomerne dobre kolejne groby, które były wygłębione w podłożu zachované, aj keď sú miesta, kde došlo k znač- ilastym. W jednym z tych grobów znalezio- nému poškodeniu múrov. Výrazne poškodený no pierścień z brązu, w drugim drobną mone- je severozápadný roh kostola, ktorý sa dnes na- tę. Następny grób odkryliśmy już poza murami chádza na úplnom okraji terasy, a k jeho po- kościoła, przy południowo‑zachodnim rogu, škodeniu pravdepodobne došlo v dôsledku zo- bez jakichkolwiek znalezisk, ale w jego pobliżu

60 suvu pôdy v týchto miestach, takže sa muri- odkryto fragment naczynia średniowiecznego. vo uvoľnilo a rozdrobilo. Výrazne poškodený W kilku miejscach wewnątrz i na zewnątrz je aj juhovýchodný roh lode kostola a východ- kościoła odkryliśmy warstwę zwęgloną. W za- ný múr svätyne. V súvislosti s tým spomína chrystii tworzy ona zwartą powierzchnię, w in- Petrovský‑Šichman, že sa v roku 1956 vtedaj- nych miejscach została naruszona w trakcie po- ší majiteľ pozemku pokúšal zarovnať terén, przednich badań. Ta przepalona warstwa za- pričom vybúral značné časti murív. Múry sú wiera węgliki, drobne zwęglone odłamki koś- postavené z lomového kameňa a okruhliakov, ci, skorupy naczyń i gwoździe. Zwęglona war- opracovaných kameňov je veľmi málo. Kame- stwa daje podstawę do twierdzenia, że kościół ne sú spájané maltou, pričom na niektorých legł w gruzach w następstwie pożaru i już nigdy miestach je viditeľná snaha vytvoriť v murive nie został odnowiony. Na razie nie zdołaliśmy riadky. Na niekoľkých miestach sú viditeľné określić, czy chodzi o resztki spalonego drew- tzv. základové odskoky, čiže základy sú o nie- nianego wiązania dachu lub drewnianej podło- čo širšie ako nadzemné murivo. V interiéri zá- gi. kladový odskok pravdepodobne dokladá úro- Sam materiał, z którego był zbudowany koś- veň pôvodnej podlahy. Základovú škáru sme ciół, zachował się stosunkowo dobrze, choć odkryli len na troch miestach, pričom pri vý- miejscami są mury znacznie uszkodzone. Wy- chodnom múre svätyne sa nachádzala v hĺbke raźnie uszkodzony jest północno‑zachodni róg cca 170 cm. budowli, który znajduje się dziś zupełnie na Podložie tvorí žltá ílovitá hlina, pomerne skraju tarasu. Uszkodzenie w tym miejscu na- mastná a plastická. Do tohto podložia zahĺbi- stąpiło prawdopodobnie w wyniku obsunięcia li základy kostola. Vo všetkých sondách sme gruntu, następnie rozluźnienia i rozkruszenia sa dostali na úroveň podložia. Na tejto ílovi- się muru. Znacznemu uszkodzeniu uległ także tej vrstve je spomínaná prepálená vrstva, kto- południowo‑wschodni róg nawy i wschodni rá dokladá zánik kostola. Nad ňou sa postupne mur prezbiterium. W związku z tym Petrovský vytvorila hrubá vrstva deštrukcie, takže kostol ‑Šichman wspomina, że w roku 1956 ówczes- nebol obnovený a postupne sa rozpadal. V deš- ny właściciel parceli próbował wyrównać teren trukcii sa dá rozlíšiť vrstva obsahujúca rozdro- burząc przy tym znaczną część murów. Mury bené murivo - kamene a maltu, a vrstva, kde sú zbudowane są z kamienia tłuczniowego i okrą- kamene výraznejšie premiešané s tmavohne- głych kamieni, kamieni opracowanych jest bar- dou hlinou. K premiešaniu deštrukcie prispel dzo mało. Kamienie łączone są zaprawą, przy už majiteľ pozemku, ktorý v roku 1956 zasý- czym w niektórych miejscach jest widoczna pal jamy a rozorávala nadzemné časti muriva, próba utworzenia rzędów. W klku miejscach a tiež Petrovský‑Šichman svojim výskumom. widać tzw. „występy fundamentowe“, to znaczy, Nálezy z výskumu v roku 2012 sú pomer- że fundamenty są nieco szersze niż mur nad- ne skromné – črepy keramických nádob, nie- ziemny. We wnętrzu istnienie fundamentu szer- koľko väčších fragmentov keramických nádob, szego niż ściana udawadnia poziom pierwotnej značné množstvo železných klincov, hrot šípu podłogi. Szczeliny fundamentowe odkryliśmy do kuše, jednoduchý bronzový prsteň a drob- tylko w trzech miejscach, przy murze wschod- ná minca z čias panovania Žigmunda Luxem- nim prezbiterium na głębokości około 170 cm. burského. Zatiaľ nemáme k dispozícii také ná- Podłoże tworzy żółta ilasta glina,stosun- lezy či situácie, ktoré by výraznejšie zmenili kowo tłusta i plastyczna. W tym podłożu wy- datovanie kostola. głębiono fundamenty kościoła. We wszystkich V roku 2013 (od 22.júla do 30.augusta) po- sondach dotarliśmy do poziomu podłoża. Na kračoval výskum na Koscelisku v Radoli, kto- warstwie iłowej jest warstwa zwęglona, która rý uskutočňuje Kysucké múzeum v Čadci świadczy o unicestwieniu kościoła przez pożar.

61 Sakristia • Zachrystia • Sacristy

Murovaný oltár s kamennými stupňami v severnom múre kostola • Murowany ołtarz z kamiennymi stopniami w północnej ścianie kościoła • Altar of stone with stone steps in the Northern wall of the church

62 v spolupráci s Archeologickým ústavom SAV Nad nią stopniowo utworzyła się gruba warstwa v Nitre. Okrem ruín kostola bolo našim cie- pochodząca z destrukcji budowli, a więc kości- ľom zistiť rozsah pochovávania jednak priamo ół nie był odnowiony i stopniowo się rozsypał. v interiéri kostola, jednak na okolitom cinto- W warstwie zwęglonej można wyróżnić war- ríne. stwę zawierającą rozkruszony gruz- kamienie Prirodzene, nebolo možné odkryť celý in- i zaprawę, oraz warstwę, gdzie kamienie są wy- teriér kostola, a tobôž celý cintorín, takže vý- raźniej przemieszane z ciemnobrunatną gliną. skum prebiehal formou jednotlivých sond. Do tego przemieszania przyczynił się właści- Nadviazali sme pritom na sondy z minulé- ciel parceli, który w 1956 zasypał dziury i rozo- ho roku, ktoré sme rozšírili a prehĺbili. Z ar- rał nadziemne części materiału z murów a także chitektúry kostola sme chceli predovšetkým Petrovský‑Šichman przy swoich badaniach ar- preskúmať tzv. osárium alebo kostnicu, kto- cheologicznych. rú sme zistili pri severnom múre kostola. An- Znaleziska z badań archeologicznych w roku ton Petrovský‑Šichman pri svojom výskume 2012 są stosunkowo skromne – skorupy naczyń v roku 1956 tento objekt neodkryl, ani o ňom ceramicznych, kilka większych fragmentów nevedel, spomína len toľko, že sa pri sever- naczyń ceramicznych, znaczna ilość gwoździ nom múre kostola našlo väčšie množstvo kos- żelaznych, grot strzały do kuszy, prosty pierś- tí. Kostnica bola pravdepodobne pristavaná ku cień z brązu i jedna drobna moneta z okresu pa- kostolu neskôr, keď už kapacita cintorína ne- nowania Zygmunta Luksemburskiego.Obecnie stačila, a bolo potrebné vytvoriť priestor na nie mamy takich znalezisk ani informacji o ta- uloženie kostí zo starých hrobov. Jej múry sa kich sytuacjach, które by wpłynęły na zmianę pripájajú k severnej stene kostola a západnému datowania kościoła. múru sakristie. Kostnica má približne štvorco- W roku 2013 (od 22 lipca do 30 sierpnia) vý tvar, s rozmermi cca 310x290 cm. Murivo je kontynuowano badania na Kościelisku w Ra- nepravidelné, zložené z kameňov rôznych tva- doli, które prowadzi Muzeum Kisuckie w Czad- rov a veľkostí, ktoré sú spájané drobivou mal- cy we współpracy z Instytutem Archeologicz- tou. Už na prvý pohľad sa murivo kostnice od- nym Słowackiej Akademii Nauk w Nitrze. lišuje od murív kostola, je menej „úhľadné“, aj Oprócz przebadania ruin kościoła było naszym malta má inú kvalitu. Vnútorný priestor kost- zamiarem stwierdzenie rozpiętości chowania nice vypĺňala hrubá vrstva kostí, medzi ktorý- zmarłych tak bezpośrednio we wnętrzu kości- mi sa len ojedinele vyskytovali črepy keramic- oła, jak i na przyległym cmentarzu. kých nádob. Jej dno tvorila žltohnedá ílovitá Naturalnie, było niemożliwością odkry- hlina. Kostnica sa nachádza na samom okra- cie całego wnętrza kościoła a też całego cmen- ji terasy a pravdepodobne v dôsledku zosuvov tarza a więc badanie wykonano w formie po- pôdy sa celý severný múr posunul, takže dnes szczególnych sond. Nawiązaliśmy przy tym je značne pokrivený. do sond z ubiegłego roku, które poszerzyliś- Ďalšou sondou sme nadviazali na vlaňajšiu my i pogłębiliśmy. Jeśli chodzi o architekturę sondu situovanú pri západnom múre kostola, kościoła, chcieliśmy zbadać przede wszystkim v jeho interiéri. Sondu sme rozšírili až do se- kostnicę odkrytą przy północnym murze. An- verozápadného roku kostola a postupne sme ju ton Petrovský‑Šichman podczas swoich badań prehlbovali. V minuloročnej sezóne sme pod w roku 1956 nie odkrył tego obiektu, ani o nim úrovňou dlážky našli tri hroby, pričom pod nie wiedział, wspomina tylko, że pod ścianą pó- jedným z nich sme našli drobnú mincu Žig- łnocną znajduje się większa ilość kości. Kostni- munda Luxemburského, zatiaľ jediný presnej- ca została prawdopodobnie dobudowana póź- šie datovateľný nález z výskumu. Dúfali sme, niej do kościoła, gdy już nie starczyło miejsca že v interiéri objavíme ďalšie hroby, čo sa aj na cmentarzu i należało zabezpieczyć miejsce

63 potvrdilo. Hrobov tu bolo značné množstvo, do ułożenia kości ze starych grobów. Jej mury no z niektorých sme našli už len torzo, preto- są przyłączone do północnej ściany kościo- že boli poškodené či zničené mladšími. Všet- ła i zachodniej ściany zachrystii. Kostnica ma ky hroby sa nachádzali pod vrstvou prepálenej kształt w przybliżeniu kwadratowy o wymia- hliny a dreva, ktorú spájame so zánikom kos- rach około 310x290 cm. Mur jest nieregularny, tola, preto ich aspoň približne môžeme dato- sklada się z głazów o różnym kształcie i wiel- vať do obdobia pred polovicou 15.storočia. Po- kości, połączonych kruszącą się zaprawą. Już na stupným hĺbením sme sa napokon dostali na pierwszy rzut oka mur kostnicy odróżnia się od vrstvu tvrdej hnedočervenej hliny, v ktorej už muru kościoła, jest mniej „wygładzony“ i zapra- neboli žiadne hroby a ktorá zrejme predstavu- wa jest gorszej jakości. Wnętrze kostnicy wypeł- je pôvodné podložie. Hĺbením tejto sondy sme nia gruba warstwa kości, między którymi tylko postupne odkrývali aj vnútornú stranu západ- sporadycznie znalazły się skorupy naczyń cera- ného múru kostola, na ktorej sa zachovali veľ- micznych. Dno kostnicy tworzy żółtobrunatna ké plochy pôvodnej omietky aj so stopami po ilasta glina. Kostnica ulokowana jest na skraju drevenom debnení. Priamo v hroboch sme ne- tarasu, ucierpiała w wyniku obsunięcia gruntu, našli žiadne nálezy, v okolitom zásype sa však przesunął się też cały północny mur, który jest sporadicky objavovali črepy keramických ná- obecnie znacznie pokrzywiony. dob či železné predmety, ktoré zatiaľ čakajú Kolejna sonda nawiązuje do zeszłorocznej na vyčistenie a konzerváciu. Hroby v interié- sondy umieszczonej przy ścianie zachodniej ri kostola zrejme patrili príslušníkom miestnej wewnątrz kościoła. Poszerzyliśmy sondę aż do drobnej šľachty, bolo totiž zvykom, že v kosto- północno‑zachodniego rogu kościoła i stopni- le boli pochovávané významnejšie osobnosti. owo ją pogłębialiśmy. W sezonie ubiegłorocz- Treťou sondou sme nadviazali na vlaňaj- nym odkryliśmy poniżej poziomu podłogi trzy šiu sondu v priestore svätyne kostola. Tu sme groby, przy czym pod jednym z nich znaleźliś- chceli zistiť, či a aká bola v svätyni dlážka, pre- my drobną monetę Zygmunta Luksemburskie- to sme sondu rozšírili smerom na juh. Žiadne go, dotąd jedyny dowód umożliwiający dokład- stopy po dlážke sme však nenašli. V tejto čas- niejsze datowanie znaleziska. Wierzyliśmy, że ti svätyne sa nachádza tzv. ambón, základy ka- we wnętrzu odkryjemy jeszcze dalsze groby, co zateľnice, ktorý sme odkryli celý. Podľa slov się w rezultacie potwierdziło. Była tu znaczna RNDr. Mgr. Mariána Samuela z Archeologic- liczba grobów lecz z niektórych znaleźliś- kého ústavu v Nitre, ktorý bol vedúcim výsku- my już tylko szczątki, gdyż uległy uszkodze- mu, je ambón v kostole z 13.storočia značnou niu bądź zniszczeniu przy umieszczaniu w nich raritou. Za ambonom sme odkryli dobre za- młodszych grobów. Wszystkie groby znajdo- chovaný hrob s drobnou mincou Žigmunda wały się pod warstwą zwęglonej gliny i drew- Luxemburského. Aj tu sme sa dostali na pod- na, co ma związek z unicestwieniem kościoła ložie z hnedočervenej hliny. i co umożliwia nam ustalenie okresu powstania Štvrtá sonda nadviazala na sondu za vý- kościoła wcześniej niż połowa XV wieku. Stop- chodným múrom svätyne. Petrovský‑Šichman niowym pogłębianiem dotarliśmy do warstwy v tejto časti popisuje hrob, ktorý mal zachádzať brunatnoczewonej gliny, w której już nie było pod múr kostola. V minuloročnej sezóne sa żadnych grobów a która niewątpliwie stanowi nám hrob nepodarilo nájsť, preto sme v tom- pierwotne podłoże znaleziska. W tej sondzie to roku sondu výraznejšie rozšírili. Aj tu sme odsłanialiśmy stopniowo wewnętrzną stronę našli niekoľko hrobov, žiaľ bez nálezov. Spo- zachodniej ściany kościoła, na której zacho- mínaný hrob sme síce nenašli, no kaverna vy- wały się rozległe fragmenty oryginalnego tyn- lámaná do základov muriva by mohla potvr- ku ze śladami drewnianego rusztowania. Bez- dzovať jeho existenciu, a zároveň by to bol dô- pośrednio w grobach nie było żadnych znale-

64 kaz, že hrob vznikol pri už existujúcom kosto- zisk, jednak w nagromadzonym gruzie spora- le, a nie je teda starší ako kostol. V sonde sme dycznie pojawiały się skorupy naczyń ceramicz- sa dostali až na podložie z tvrdej hnedočerve- nych czy przedmioty z żelaza, które teraz cze- nej hliny. kają na oczyszczenie i konserwację. Groby we Najvýznamnejšie výsledky sme dosiahli wnętrzu kościoła należały do członków miejs- v piatej sonde, ktorá opäť nadviazala na minu- cowej drobnej szlachty, dlatego, że w kościołach loročnú sondu. V tomto roku sme ju rozšírili chowano wybitniejsze osobistości. v miestach za južným múrom svätyne a lode. Trzecia sonda nawiązywała do ubiegło- Pod vrstvou deštrukcie sme aj tu narazili na rocznej sondy w prezbiterium kościoła. Tutaj pomerne výraznú prepálenú vrstvu, pod kto- chcieliśmy się dowiedzieć, jaka była długość rou bol žltý íl s početnými hrobmi. Hroby boli prezbiterium, dlatego rozszerzyliśmy sondę uložené pomerne plytko, niektoré boli poruše- w stronę południową. Nie znaleźliśmy jednak né mladšími hrobmi, príp. úplne zničené, tak- żadnych śladów podłogi. W tej części prezbi- že sme z nich našli len niekoľko kostí. Pravde- terium znajdowała się podstawa ambony, któ- podobne z takéhoto zničeného hrobu pochá- rą odkryliśmy całkowicie. Zgodnie z twierdze- dza hviezdicovitá spona s razenou výzdobou. niem RNDr. Mgr. Mariána Samuela z Instytutu Pri viacerých hroboch sme nachádzali zvyšky Archeologicznego w Nitrze, który był kierow- spráchniveného dreva, pri jednom sa dokon- nikiem badań, ambona w kościele z XIII wieku ca črtali obrysy drevenej truhly. Úplnou rari- jest dość dużą rzadkością. Za amboną odkryliś- tou je hrob č. 23, ktorý sa nachádzal pod ná- my dobrze zachowany grób z monetą Zygmunta hrobným kameňom. Kameň bol na pôvodnom Luksemburskiego. Również tutaj dotarliśmy do mieste, prelomený na dve časti. Je to jediný podłoża z brunatnoczerwonej gliny. bezpečne doložený hrob na Koscelisku, ktorý Czwarta sonda nawiązywała do sondy za bol na povrchu označený náhrobným kame- wschodnim murem prezbiterium. Petrovský ňom. Niektoré okolnosti naznačujú, že takých ‑Šichman w tej części opisuje grób, który miał hrobov tu mohlo byť viac (ďalší veľký plochý sięgać pod mur kościoła. W ubiegłym sezo- kameň, ktorý však už bol v sekundárnej polo- nie nam nie udało się tego grobu znaleźć, dla- he), v období, kedy sa na Koscelisku pochová- tego w tym roku sondę poszerzyliśmy. Zna- valo, však už tento spôsob označovania hrobov leźliśmy i tutaj kilka grobów, niestety bez znale- doznieva a vyskytuje sa len sporadicky. V hro- zisk. Nie znaleźliśmy wspomnianego grobu, ale be pod kameňom sme pri kostre našli ďal- otwór wyłamany w fundamencie, by mógł po- šiu hviezdicovitú sponu s puncovaním, ktorú twierdzić jego istnienie, a byłby to jednocześnie predbežne datujeme ako stredovekú. V ostat- dowód na to, że grób powstał w już istniejącym ných hroboch sme nenašli žiadne nálezy. Je- kościele, a więc nie jest starszy niż kościół. Ba- den hrob zasahuje pod múr kostola, pričom sa danie w sondzie skończyliśmy też przy podłożu nedá jednoznačne určiť, či ešte pokračuje pod z twardej brunatnoczerwonej gliny. murivom, alebo bol poškodený pri kopaní zá- Wyniki o największym znaczeniu osiąg- kladov. Jednoznačne je však starší ako samot- nęliśmy w piątej sondzie, która także nawią- ný kostol, a dokladá, že sa na tomto mieste po- zywała do ubiegłorocznej. W tym roku ją po- chovávalo ešte pred postavením murovaného szerzyliśmy w miejscach za południowym mu- kostola. Či tu bol drevený kostol už pred murem prezbiterium i nawy. Pod warstwą destruk- rovaným, zatiaľ nevieme, pretože sme nenašli cyjną i tutaj natrafiliśmy na wyraźną zwęgloną žiadne stopy po staršej stavbe. warstwę, pod którą znajdował się żółty ił z licz- Všetky hroby v kostole aj okolo neho, kto- nymi grobami. Groby były ulokowane sto- ré sme v tohtoročnej sezóne odkryli, boli situ- sunkowo płytko, niektóre uległy uszkodzeniu ované hlavou na západ. Kostry boli rôzne za- przez młodsze groby lub całkowitemu zniszc-

65 Ambón, základy kazateľnice • Fundament, podstawa ambony • The ambo foundations

Severný múr svätyne a ambón • Ściana północna prezbiterium i podstawa ambony • The Northern wall of the sanctum and the ambo

66 Kostnica • Kostnica • Ossuary

Hroby v interiéri kostola • Groby wewnątrz kościoła • The graves within the church

67 Hroby v interiéri kostola • Groby wewnątrz kościoła • The graves within the church

Hroby pri južnom múre kostola • Groby przy ścianie południowej kościoła • The graves by the Southern wall of the church

68 chované, niektoré boli kompletné, z iných zo- zeniu tak, że znaleźliśmy z nich tylko kil- stali len nepatrné zvyšky, pretože pôda je v tej- ka kości. Prawdopodobnie z takiego zniszczo- to lokalite značne agresívna a kosti v nej rých- nego grobu pochodzi znaleziona gwiaździsta lo práchnivejú. Aj železné predmety, prevažne klamra z tłoczoną dekoracją. Przy licznych gro- klince z rakiev, boli značne deformované koró- bach znaleźliśmy resztki spróchniałego drewna, ziou. Vybrané kostry pôjdu na antropologickú przy jednym były widoczne nawet zarysy drew- analýzu, ktorou sa určí vek a pohlavie pocho- nianej trumny. Zupełną osobliwością jest grób vaných, príp. akými chorobami za svojho ži- nr 23, który znajdował się pod kamiennym na- vota trpeli a pod. Ako dokazujú nájdené hroby grobkiem. Kamień był na pierwotnym miej- a kostnica, v kostole a jeho okolí sa intenzívne scu, rozłamany na dwie części. Jes to jedyny, pochovávalo. V dvoch sezónach sme našli spo- udowodniony z całą pewnością grób na Koście- lu 23 hrobov, pričom väčšinou boli v tzv. su- lisku, który był na powierzchni oznaczony ka- perpozícii, čiže v niekoľkých vrstvách nad se- mieniem nagrobnym. Niektóre okoliczności bou. Žiaľ, skutočnosť, že sa v hroboch až na wskazują na to, że takich grobów tu mogło być pár výnimiek nenašli datovateľné predmety, więcej (dalszy płaski kamień, który już był w se- nám nedovoľuje určiť, z ktorého obdobia hro- kundarnej pozycji) w okresie, kiedy się na Koś- by pochádzajú. Zatiaľ len jeden hrob vznikol cielisku chowało zmarłych, jednakże tego spos- jednoznačne po zániku kostola (hrob č. 1., kto- obu oznaczania grobów zaniechano, występo- rý sme odkryli v roku 2012). Ostatné odkryté wał już tylko sporadycznie. W grobie pod ka- hroby sa nachádzali pod neporušenou prepá- mieniem przy szkielecie znaleźliśmy dalszą lenou vrstvou, takže ich datujeme do obdobia gwiaździstą klamrę z próbą, którą wstępnie da- pred zánikom kostola, k čomu došlo pravde- tujemy do średniowiecza. W pozostałych gro- podobne niekedy v prvej polovici 15.storočia. bach nie odkryliśmy żadnych znalezisk. Jeden Z nálezov okrem spôn si pozornosť za- grób sięga pod mur kościoła, przy czym nie da slúžia drobné zelené koráliky s priemerom się jednoznacznie określić, czy wiedzie jeszcze cca 2 mm, ktoré sme našli v interiéri kosto- dalej pod murem albo został uszkodzony przy la, v blízkosti hrobov, nie však priamo v hro- kopaniu fundamentów. Jednoznacznie jest star- be. Pochádzajú z odevu pochovaného, pravde- szy niż sam kościół a więc udawadnia, że w tym podobne z pokrývky hlavy. Takéto koráliky sa miejscu chowano zmarłych już przed wybudo- vyskytovali už v stredoveku. V zásype sme ob- waniem kościoła. Czy istniał tu drewniany koś- čas nachádzali aj drobné kamenné úštepy, vy- ciół przed tym murowanym, tego na razie nie robené z radiolaritu a obsidiánu. Podobné úš- wiemy, gdyż nie odkryliśmy żadnych śladów tepy sa vyskytujú už od mladšej doby kamen- starszego budynku. nej a používali sa na výrobu rôznych nástrojov. Wszystkie groby w kościele i koło niego, Sú veľmi malé a nedá sa určiť, či ide o cielený które odkryliśmy w tym roku, były usytuowa- výrobok alebo o odpad, ktorý vznikol pri vý- ne w kierunku zachodnim – głowa po stronie robe iných nástrojov. Na Koscelisku sa ich na- zachodniej. Szkielety były zachowane w róż- šlo niekoľko, a ak by sme prijali ich datovanie nym stopniu, niektóre były kompletne, z indo neskorej doby kamennej (eneolit), doklada- nych pozostałe tylko szczątki, dlatego, że gle- li by najstaršie osídlenie lokality. ba jest w tym miejscu dość agresywna i kości Po dvoch sezónach teda môžeme konštato- w niej szybko próchnieją. Również przedmioty vať, že kostolík v Radoli mal podobu jednodu- z żelaza, przeważnie gwoździe z trumien, ule- chej stavby s hlavnou loďou, pravouhlou svä- gły zdeformowaniu w wyniki korozji. Wyjęte tyňou a sakristiou, ku ktorej bola neskôr pri- szkielety zostaną poddane analizie antropolo- stavaná kostnica. Múry sa dodnes dobre za- gicznej, która określi wiek i płeć pochowanych, chovali, na niektorých miestach sú zachova- wzgl. choroby, na które cierpieli podczas swoje-

69 né do výšky zhruba jeden meter nad základmi. go życia itp. Odkryte groby i kostnica świadczą Na ich stavbu vo veľkej miere používali rieč- o tym, że w kościele i jego okolicy się intensyw- ne okruhliaky, dovezené sem pravdepodobne nie chowało zmarłych. W przeciągu dwóch se- z rieky Kysuca, tiež miestnu bridlicu a len vý- zonów odkryliśmy ogółem 23 groby, przy czym nimočne opracované kamene (našli sme nie- były one w tzw. superpozycji, czyli w kilku war- koľko opracovaných kvádrov z penovca). Nad- stwach jeden nad drugim. Niestety, w związku zemné murivo je viac‑menej riadkované, zá- z tym, że w grobach, za wyjątkiem kilku przy- kladové murivo bolo zrejme liate. Na viacerých padków, nie znaleziono przedmiotów, które miestach sme mohli sledovať tzv. základový by można było datować, nie mamy możliwoś- odskok, čo znamená, že základy boli širšie ako ci określenia, z którego okresu groby pochodzą. nadzemné murivo. Kostol bol prinajmenšom W chwili obecnej wiemy tyle, że jeden grób po- v interiéri omietnutý, a stopy červenej omiet- chodzi jednoznacznie z okresu po zaniku kości- ky dokladajú nejaký ornament, ktorý sme však oła (grób nr 1, który odkryliśmy w roku 2012). nedokázali určiť. K vnútornému vybaveniu Pozostałe odkryte groby znajdowały się pod patrili murovaný oltár a kazateľnica, po ktorej nienaruszoną warstwą zwęgloną, a więc je da- zostali murované základy. Naďalej zostáva ne- tujemy w okresie przed unicestwieniem kości- vyriešená otázka dlážky v kostole, ani v druhej oła, do którego doszło prawdopodobnie kiedyś sezóne sme po nej nenašli žiadne stopy, rovna- w połowie XV wieku. ko zatiaľ nedokážeme vysvetliť pôvod prepále- Ze znalezisk oprócz klamer, zasługują na nej vrstvy – či sú to zvyšky spálenej drevenej uwagę drobne zielone koraliki o średnicy około dlážky alebo dreveného stropu. Hroby v inte- 2 mm, które znaleźliśmy wewnątrz kościoła, riéri aj exteriéri kostola boli umiestnené znač- w pobliżu grobów, jednakże nie bezpośrednio ne plytko, len niekoľko desiatok centimetrov w grobie. Pochodzą z odzieży pochowanego, pod predpokladanou úrovňou dlážky. Skrom- prawdopodobnie z nakrycia głowy. Takie kora- né nálezy nám nedovoľujú presnejšie datova- liki były już w średniowieczu. W gruzie z zawa- nie, preto naďalej môžeme vznik aj zánik kos- lonych ścian znajdowaliśmy czasem drobne ka- tola datovať len približne – vznik niekedy do mienne odłamki, wykonane z radiolarytu i ob- tretej tretiny 13.storočia, zánik do prvej polo- sydianu. Podobne odszczepione odłamki wystę- vice 15.storočia. pują już od młodszej epoki kamiennej a używa- no ich do wyrobu różnych narzędzi. Są bardzo Mgr. Danka Majerčíková małe i nie można określić, czy chodzi o zwar- archeológ Kysuckého múzea v Čadci ty produkt, czy odpad, który powstał przy wy- konaniu narzędzi. Na Kościelisku znaleziono ich kilka, a gdybyśmy przyjęli ich datowanie do późnej epoki kamiennej (eneolit), mogły- by udawadniać najstarsze osiedlenie tego miejsca. Po dw’ch sezonach możemy skonstatować, że kościółek w Radoli miał formę prostą budowli z nawą główną, prostokątnym prezbiterium i zachrystią, do którego była później dobudowana kostnica. Mury się do dzisiaj dobrze zachowały, w niektórych miejscach są zachowane zgrubsza do wysokości jednego metra nad fundamentem. Do budowy wykorzysta- no okrągłe głazy, wydobyte i przywiezione tutaj z rzeki Kysuca, a także miejscowy łupek i je-

70 dynie sporadycznie kamienie opracowane (zna- samo nie potrafimy na razie objaśnić pochodze- leźliśmy kilka opracowanych bloków z tufu wania warstwy zwęglonej – czy są to resztki spalo- piennego). W murze nadziemnym widać, że nej drewnianej podłogi albo drewnianego stro- materiał budowlany utwarza mniej więcej war- pu. Groby w kościele oraz w jego okolicy były stwy, rzędy, materiał w fundamencie był chyba umieszczone dość płytko, zaledwie kilkadzie- lity. W kliku miejscach zauważyliśmy, że fun- siąt centymetrów poniżej przypuszczalnego po- dament był szerszy niż mur nadziemny. Kościół ziomu podłogi. Skromne znaleziska nie pozwa- był, przynajmniej wewnątrz, otynkowany a śla- lają na dokładniejsze ustalenie okresu powsta- dy czrwonego tynku wskazują na jakiś orna- nia kościoła, nadal możemy datować powsta- ment, którego niestety nie zdołaliśmy określić. nie i unicestwienie kościoła tylko w przybliże- W skład inwentarza wchodził murowany oł- niu – powstanie kiedyć w trzeciej tercii XIII wie- tarz i ambona, z której zachowała się murowa- ku a zanik w pierwszej połowie XV wieku. na podstawa. Ciągle pozostaje nie rozwiąza- na kwestia podłogi w kościele, ani w drugim Mgr. Danka Majerčíková sezonie badań nie znaleźliśmy jej śladów a tak archeolog Muzem Kisuckiego w Czadcy

Pohľad na oltár z výšky • Widok ołtarza z góry • View of the altar from height

71 Zvonica Dzwonnica

Jednou z dominánt obce Radoľa je ne- Jednym z dominujących obiektów Rado- pochybne zvonica. Nachádza sa v časti obce li jest bezsprzecznie dzwonnica. Znajduje sią „Skotňa“ nad Starou cestou. Je obklopená do- w cząści miejscowości o nazwie Skotňa“ nad mami, ktoré pochádzajú väčšinou z prvej po- Starą drogą. Okalają ją domy pochodzące lovice dvadsiateho storočia. w większości z pierwszej połowy XX w.

Zvonica • Dzwonnica • Belfry

72 Malý zvon – umieráčik, odliaty v roku 1836 • Mały dzwon – dzwon żałobny, odlany w roku 1836 • Little bell – kell cast in 1836

Veľký zvon, odliaty v roku 1921 • Wielki dzwon, odlany w roku 1921 • The big bell cast in 1921

73 Existuje minimum písomných informácií, Istnienje minimum informacji pisemnych ktoré by dokumentovali jej históriu. Spoľah- dokumentujących jej historię. Pewnym źró- livými prameňmi sú azda len nápisy na zvo- dłem są może tylko napisy na dzwonach. noch. Starszy, mniejszy dzwon, używany jako Starší, menší zvon, používaný ako umie- dzwon żałobny (sygnaturka) został odlany ráčik bol odliaty v roku 1836. Nachádza sa na w roku 1836. Widnieje na nim napis, który ňom nápis, ktorý uvádza, že bol odliaty „za głosi, że został odlany „za sprawowania wła- obcovania Michala Jašu“. dzy gminnej przez Michala Jašu“ Mladší, veľký zvon pochádza z roku 1921 łodszy, duży dzwon pochodzi z 1921, za- a nahradil pôvodný, ktorý v časoch prvej sve- stąpił dzwon pierwotny, który w czasie pierw- tovej vojny zrekvirovali pre potreby Rakúsko szej wojny światowej zarekwirowano dla po- - Uhorskej armády. Zvonica teda nepochybne trzeb armii austro‑węgierskiej. Dzwonnica stála už v roku 1836. więc stała tu bez wątpienia już w roku 1836. Je však možné, že bola postavená už skôr Możliwe jest jednak, że została zbudowa- pretože cisárovná Mária Terézia v osemnás- na jeszcze wcześniej, dlatego, że Maria Tere- tom storočí podporovala výstavbu zvoníc po sa w XVIII w. wspierała budowę dzwonnic celej monarchii z bezpečnostných dôvodov, w całej swojej monarchii ze względu na bez- keď ohlasovali požiar či iné mimoriadne uda- pieczeństwo, dzwonienie dzwonów ogłaszało losti. A ktovie, azda najstaršie zvony putovali pożar i inne nadzwyczajne wydarzenia. i kto „do služieb vlasti“ v časoch Napoleonských či wie, czy najstarsze dzwony nie powędrowa-

Oltár v kaplnke • Ołtarz w kapliczce • The altar in the chapel

74 iných konfliktov ako vzácna surovina na od- ły „na służbę ojczyźnie“ w okresie napoleoń- lievanie kanónov. skim czy w czasach innych konfliktów, jako Na priečelí vľavo od vstupu do kaplnky sa cenny surowiec do odlewania dział armat- nachádza socha sv. Jána Nepomuckého. Pô- nich. vodne bola táto socha umiestnená pri sta- Na fasadzie z lewej strony wejścia do ka- rom moste cez rieku Kysucu z Radole do Ky- plicy znajduje się rzeźba św. Jana Nepomu- suckého Nového Mesta. V šesťdesiatych ro- cena. Pierwotnie była umieszczona przy sta- koch však bola počas výstavby nového mos- rym moście prowadzącym przez rzekę Kysu- ta do Kysuckého Nového Mesta premiestne- ca z Radoli do miasta Kysucké Nové Mesto. ná do Radole. W latach sześćdziesiątych podczas budowy nowego mostu przemieszczono ją do Radoli.

Socha sv. Jána Nepomuckého z 19. storočia • Rzeź- ba św. Jana Nepomucena z XIX w. • Sculpture of St. Ján Nepomucký dating back to the 19th century

75 Kaplnka Kapliczka

Nenápadná, maličká a ukrytá okolitými Niepozorna, malutka, ukryta między dr- stromami je malá kaplnka na Starej ceste v Ra- zewami drzemie mała kapliczka przy Sta- doli. Vďaka výraznej žltej farbe, ktorú dostala rej drodze w Radoli. Przy ostatniej odnowie pri poslednej oprave v roku 2002 sa vžil názov w roku 2002 przyodziała się w nową barw- „Žltá kaplnka“. ną szatę, od której wżyła się jej nazwa „Żół- Pôvodne to bola Kaplnka svätej Anny. Jej ta kapliczka”. sošku však ukradli neznámi zlodeji. Táto uda- Pierwotnie to była Kapliczka św Anny. losť bola podnetom na zakúpenie novej sošky Rzeźba świętej padła łupem nieznanych Panny Márie, výrobu mreží a úpravu zovňajš- złodziei. To wydarzenie stało się bodźcem do ku kaplnky. zakupienia nowej rzeźby Najświętszej Maryi Kaplnka sa nachádza na mieste cintorína, Panny, zaopatrzenia kapliczki w kraty oraz na ktorom sa prestalo pochovávať okolo roku odnowy jej szaty zewnętrznej. 1890. Písomné záznamy o jej pôvode alebo Kaplicza ulokowana jest w miejscu, gdzie histórii sa nezachovali. znajdował się cmentarz, na którym pochówki

76 Legenda však hovorí, že bola postavená zaprzestały około roku 1890. Nie zachowały ako poďakovanie za záchranu rodiny počas się żadne wzmianki pisemne o jej pochodze- Tureckých vojen. Mohlo však ísť aj o niekto- niu i historii. rý z neskorších konfliktov na území Rakúsko Lecz legenda głosi, że została wzniesiona ‑Uhorska, keď sa našim územím preháňali w podziękowaniu za uratowanie pewnej ro- bojové útvary Tökölyovcov či Rákocziovcov, dziny podczas wojen tureckich. Mogło to do- ktoré boli podporované Osmanskou ríšou. tyczyć także któregoś z późniejszych kon- Napokon nebol dôležité, kto vojnu rozpú- fliktów wojennych na obszarze Austro – Wę- tal. Ľud trpel vždy rovnako. gier, gdy przez nasze obszary przechodziły 17. júna 2013 začala v blízkosti kaplnky oddziały Tekely'ego czy wojska Rakoczego výstavba rímskokatolíckeho kostola Sv. Cyri- wspierane przez imperium Osmanów. la a Metoda. Ostatecznie, nie ważne, kto rozpętał woj- nę. Lud cierpiał zawsze tak samo. 17czerwca 2013r. w pobliżu kapliczki roz- poczęła się budowa rzymskokatolickiego koś- cioła św. Cyryla i Metodego.

Plastika Panny Márie • Rzeźba Najświętszej Maryi Panny • Sculpture of Virgin Mary

77 Kríž na Vretni Krzyż na Vretni

Pod vrcholom 821 m vysokého Vretňa zo Pod wierzchołkiem Vretňa (821 m n. p. m.) strany od Radole sa aj dnes nachádza zvyšok lúky. od strony Radoli i w czasach obecnych rozcią- Postupne ju pohlcuje okolitá vegetácia. Kedysi gają się resztki łąki. Stopniowo ją pochłania są- však bola omnoho rozľahlejšia a pravidelne siednia roślinność. Kiedyś była dużo rozleglej- ju kosievali. Seno z nej zvláčali dolu do dediny sza i regularnie koszona. Siano z niej ściągano na „slákoch“ (šmykom). Na tejto lúke sa dodnes do wsi na „smykach“ (ślizgiem). Na tej łące do nachádza kríž. dziś stoi krzyż. V osemdesiatych rokoch ho potichu obno- W latach osiemdziesiątych go chłopy z Ra- vili chlapi z Radole a pravidelne sa pri ňom dá doli potajemnie odnowili, zawsze jest przy nim

Kríž na Vretni • Krzyż na Vretni • Cross on the Vreteň hill

78 nájsť kytička či horiace kahančeky. Písomné bukiecik kwiatów lub płonące znicze. O krzyżu pramene k nemu nie sú k dispozícii, ale naj- nie ma żadnych wzmianek pisemnych, ale naj- starší obyvatelia obce si pamätajú, že kríž stál starsi mieszkańcy pamiętają, że stał na Vretni na Vretni už v časoch ich detstva. Môžeme już w czasie ich dzieciństwa. Możemy więc są- sa teda domnievať, že pochádza zo začiatku dzić, że pochodzi z początku XX w., ale może dvadsiateho storočia, ale môže byť aj starší. być nawet starszy. Mało kto dziś zna powód, dla Málokto však pozná dôvod, prečo sa tam kríž którego krzyż jest właśnie w tym miejscu a nie nachádza a prečo nie je napríklad na vrcho- na przykład na wierzchołku Vretňa. le Vretňa. Tradycja głosi, że jednego razu, gdy chłopi Traduje sa, že raz, keď sa chlapi pustili zaczęli kosić łąkę, niespodziewanie przyciąg- do kosenia lúky ich znenazdajky prekvapila nęła burza. Błyskawice ich porządnie wystras- búrka. Blesky ich poriadne vyľakali. Odho- zyły. Rzucili kosy, skupili się w jedną grupkę dili kosy, ostali pohromade a začali sa mod- i zaczęli się modlić. Błyskawice smagały wszę- liť. Blesky bili všade okolo nich, ale miesto, dzie dookoła omijając jednak miejsce, na któ- na ktorom sa zhromaždili nezasiahli. Na pa- rym się zgromadzili kosiarze. Na pamiątkę tego miatku tejto udalosti a ako poďakovanie za wydarzenia oraz w dowód wdzięczności za ura- záchranu svojich životov na tomto mieste po- towane życie postawili w tym miejscu krzyż, stavili kríž, ktorý stojí dodnes. który tu stoi do dziś.

Pohľad na Vreteň z okna zvonice • Widok wierzchołka Vreteň z okna dzwonnicy • View of Vreteň from window of belfry

79 Kríže v obci Krzyże w Radoli

Kríž Pri lipách Krzyż Przy Lipach Priestranstvo s krížom Pri lipách je vý- Miejsce z krzyżem Przy Lipach jest waż- znamným orientačným bodom v Radoli. Dnes nym punktem orientacyjnym w Radoli. Dziś sa nachádza v centrálnej časti dediny a je to znajduje się w centralnej części miejscowoś- najfrekventovanejšia križovatka vnútri obce. ci i stanowi najruchliwsze skrzyżowanie na jej Je hranicou medzi ulicami Lány I a Lány II. terenie. Tworzy granicę między ulicami Lány V minulosti sa však toto miesto nachádzalo I i Lány II. W przeszłości to miejsce leżało mimo zastavaného územia. Kríž sa tu nachá- poza terenem zabudowanym. Krzyż stał tu dzal aj pred mnohými rokmi. Podľa tradície już wiele lat temu. Zgodnie z tradycją w jego boli pri ňom vysadené lipy. Pôvodné mohut- sąsiedztwie rosły lipy. Pierwotnie ogromne né lipy, podľa ktorých sa toto miesto nazýva, lipy, od których wywodzi się nazwa tego miej- tu určite rástli už v 19. storočí. Pod ochranou sca, rosły tu już w XIX wieku. Pod ochroną ich veľkolepých korún sa tu tradične stretáva- ich wzniosłych koron spotykali się miejs- li miestni. Veterná smršť 19. marca 2001 lipy cowi ludzie. Lipy zostały zniszczone przez poškodila. Stromy ohrozovali okolité nehnu- trąbę powietrzną 19 marca 2001r. Drzewa za-

Kríž Pri lipách • Krzyż Przy Lipach • Cross the Pri Lipach

80 teľnosti i okoloidúcich a museli byť vyrúbané. grażały okolicznym budynkom i przechodzą- Mladé lipy, ktoré rastú pri kríži boli vysadené cym koło nich ludziom.Jeszcze tego samego ešte v tom istom roku. roku posadzono młode lipy, które rosną przy V letných mesiacoch roku 2008 bol pri krí- krzyżu obecnie. ži postavený oporný múrik, nový plot a okolie W lenich miesiącach roku 2008 wybudo- bolo zrekonštruované a upravené. wano przy krzyżu murek, dokonano naprawy płotu i uporządkowania okolicy. Kamenný kríž u Papánovcov Neďaleko od priestranstva Pri lipách, Kamienny Krzyż u Papánovców na ulici Lány I, asi 100 metrov smerom ku Niedaleko miejsca Przy Lipach, na ulicy Kaštieľu sa nachádza kamenný pieskovcový Lány I, około 100 metrów w stronę Kaszte- kríž. Jeho výstavbu financovala rodina Papá- lu znajduje się krzyż z piaskowca. Jego bud- nova. Svedčia o tom aj dnes už ťažko čitateľ- fowę ufundowała rodzina Papánova. Świad- né nápisy na podstavci. Dielo zhotovil okolo czą o tym napisy na jego postumencie, dziś roku 1912 kamenár Miksa, ktorý pochádzal już prawie nieczytelne. Dzieło to około roku z Poľska. Bližšie informácie o jeho pôvode nie 1912 wykonał kamieniarz Miksa, który po- sú známe. Pred prvou svetovou vojnou sa ten- chodził z Polski, skąd konkretnie nie wiado-

Kamenný kríž u Papánovcov. Úprava po roku 1990 (vľavo). Po oprave v roku 2013 (vpravo) • Kamienny krzyż u Papánovców. Odnowa w roku 1990 (z lewej strony). Po odnowie w roku 2013 (z prawej strony) • The stone cross by the Papáns as renewed after 1990 (from the left). The cross as repaired in 2013 (from the right)

81 to zručný remeselník prisťahoval do Rado- mo. Przed I wojną światową ten wprawny rze- le a oženil sa s Annou rodenou Minárikovou. mieślnik przyprowadził się do Radoli i oże- Z obáv pred vojnovými útrapami sa manželia nił się z Anną z domu Minárikovą. Obawiając Miksovci na začiatku prvej svetovej vojny vy- się wojennej udręki małżonkowie wyjecha- sťahovali do Ameriky, odkiaľ sa už nikdy ne- li na początku I wojny światowej do Amery- vrátili. ki, skąd już nigdy nie powrócili. Na począt- Začiatkom deväťdesiatych rokov dvad- ku lat dziewięćdziesiątych dwudziestego wie- siateho storočia zabezpečila rodina Papáno- ku rodzina Papánova zleciła odnowienie kr- va obnovu kríža remeselníkmi z Kysuckého zyża rzemieślnikom z Kysuckiego Lieskovca. Lieskovca. V roku 2013 obnovil kríž povrcho- W roku 2013 krzyż uzyskał nową szatę zew- vou úpravou Ján Papán. nętrzną w drodze odnowy, którą zorganizo- wał Ján Papán. Kríže na cintoríne Na Lopate Na cintoríne Na Lopate sa nachádzajú dva Krzyże cmentarne Na Lopate kríže. V rohu cintorína, na križovatke ulíc Na cmentarzu Na Lopate znajdują się dwa Lány II a Stará cesta sa pod lipami nachádza krzyże. W kącie cmentarza, na skrzyżowaniu drevený kríž. Kríž bol postavený okolo roku ulic Lány II i Stará cesta stoi pod lipami kr-

Drevený kríž na starom cintoríne Na Lopate (vľavo), kamenný kríž na cintoríne Na Lopate (vpravo) • Drewniany krzyż na sta- rym cmentarzu Na Lopate (po lewej stronie), kamienny krzyż na cmentarzu Na Lopate (po prawej stronie) • The wooden cross at the old Na Lopate cemetery (left), the stone cross at the Na Lopate cemetery (right)

82 1890, kedy sa na tomto cintoríne začalo po- zyż drewniany. Został wzniesiony około roku chovávať. Lipy pri ňom boli vysadené v rov- 1890, kiedy to zaczęto chować zmarłych na nakom období. tym cmentarzu. W tym samym czasie posa- Druhý kríž sa nachádza blízko hlavného dzono przy nim lipy. Drugi krzyż stoi blizko vstupu na cintorín. Je z kameňa a už na prvý głównego wejścia na cmentarz. Jest wykonany pohľad vidieť podobu s kamenným krížom z kamienia a już na pierwszy rzut oka widać U Papánovcov na Lánoch I. Pochádza z obdo- jego podobieństwo do kamiennego krzyża bia pred prvou svetovou vojnou a zhotovil ho U Papánovców na Lánoch I. Pochodzi z okre- majster Miksa. V roku 2001 ho umelecky re- su przez I wojną światową a jego autorem jest konštruovala Eva Marcová. mistrz Miksa. W roku 2001 jego odnowy ar- Pochovávanie Na Lopate bolo oficiálne tystycznej dokonała Eva Marcová. Chowania ukončené v roku 1974. zmarłych Na Lopate oficjalnie zaprzestano w roku 1974. Kríž na Starej ceste Na pozemku Na Starej ceste, kde sa začala Krzyż na Starej Drodze v roku 2013 výstavba kostola sv. Cyrila a Me- Na parceli przy Starej Drodze, gdzie toda bol pôvodne cintorín. Pochovávalo sa na w roku 2013 rozpoczęła się budowa kościoła ňom do roku 1890. Predpokladá sa, že cinto- św. Cyryla i Metodego, był dawniej cmentarz. rín mohol byť prevádzkovaný na tomto mies- Pochówki odbywały się na nim do roku 1890. te už koncom 18. storočia. Predtým bol radoľ- Przypuszcza się, że cmentarz w tym miej- ský cintorín na Koscelisku niekde blízko sú- scu mógł służyć do chowania zmarłych już časného. Legenda hovorí, že obyvatelia obce pod koniec XVIII wieku. Przedtem radolski sa rozhodli preniesť kríž z pôvodného miesta cmentarz był na Kościelisku, gdzieś w pobliżu na Koscelisku na novo založený cintorín. Po- tego obecnego. Legenda prawi, że mieszkań- čas prenášania kríža na nové miesto sa však cy miejscowości pragnęli przenieść krzyż strhla veľmi silná búrka, o ktorej sa medzi ľu- z jego miejsca na Kościelisku na nowo założo- dom dlho rozprávalo. ny cmentarz. Podczas przenoszenia krzyża Posledné hrobové miesta na cintoríne boli na nowe miejsce zerwała się okrutna burza, práve pri tomto kríži. która na długo pozostała tematem rozmów i opowiadań ludzi. Ostatnie groby na tym Kríž na cintoríne Na Koscelisku cmentarzu leżały właśnie przy tym krzyżu. Na Koscelisku sa nachádza cintorín, na ktorom sa pochováva od roku 1974 do sú- Krzyż cmentarny Na Kościelisku časnosti. Drevený kríž sa nachádza pred bu- Na Kościelisku znajduje się cmentarz, na dovou Domu smútku blízko vstupu na cinto- którym odbywają się pochówki od roku 1974 rín. Pôvodne sa však nachádzal bližšie k stre- do dziś. Drewniany krzyrz wznosi się przed du cintorína neďaleko Domu smútku a hlav- domem pogrzebowowym niedaleko wejścia nej uličky. Kríž bol premiestnený na súčasné na cmentarz. Pierwotnie znajdował się bliżej miesto v roku 1994. centrum cmentarza niedaleko domu pogrze- bowego i głównej drogi cmentarza. W obecne miejsce krzyż został przeniesiony w roku 1994.

83 Hradisko Hradisko (Grodzisko)

Podľa názvu by Hradisko (476 m nad mo- Według nazwy Hradisko (476 m n.p.m.) rom) malo byť z historického hľadiska azda powinno być z historycznego punktu widze- najzaujímavejšou lokalitou Radole. Dokonca nia najciekawszym miejscem Radoli. Nawet aj legenda hovorí o tom, že na Hradisku v Ra- legenda głosi, że na Hradisku w Radoli uro- doli sa mal narodiť svätý Vojtech. Je samo- dził się św. Wojciech. Oczywiście archeolodzy zrejmé, že archeológovia sa pokúsili na tom- próbowali odnaleźć w tym miejscu ślady daw- to mieste hľadať stopy po dávnom Hradisku nego grodu, może z okresu Wielkich Moraw azda z čias Veľkej Moravy alebo o niečo ne- lub nieco późniejszego. skorších. Rezultatem dotychczasowego wysiłku ar- Výsledkom doterajšieho úsilia archeoló- cheologów jest jedynie konstatacja, że nie od- gov je však len konštatovanie, že doteraz tu kryto tu nic, co mogłoby wesprzeć uzasadnie- nebol zaznamenaný žiadny nález, ktorý by nie legend o istnienu dawnego grodziska. podporil opodstatnenosť existencie legiend o dávnom hradisku.

Pohľad na Hradisko z Noviny, v pozadí Steny a Ľadonhora • Widok Hradiska z Noviny, z tyłu Steny i Ľadonhora • View of Hra- disko from Novina, Steny and Ľadonhora in the background

84 Rudolf Matter: Kysucký dejepis Rudolf Mater: Historia Kisuc

Tento text z publikácie vydanej v roku 1927 W roku 2012 pisarz i dyrektor Kysuckého citoval spisovateľ a riaditeľ Kysuckého múzea múzea (Muzeum Kisuckiego) Miloš Jesenský Miloš Jesenský vo svojej knihe Muzeológia w swojej książce „Muzeologia na Kysuciach“ na Kysuciach vydanej v roku 2012: zamieścił Kysucký dejepis (Historia Kisuc) autorstwa Rudolfa Mattera z roku 1927, w któ- Hradola, Roduole, Rodola rej pisze: Jako sme to v dejinách Kys. Nového Mesta čítali, založil ju tamojší „mestský advokatus“ Hradola, Roduole, Rodola Martinius Furman, ktorému král Žigmond Jak to czytaliśmy w historii Kys. Nového daroval toto územie, na ktorom vystavil je- Mesta, Radolę założył tamtejszy „miejski ad- don kaštiel (hrad) od ktorého dostal praedicat vokatus“ Martinius Furman, któremu ten ob- de Ujvár. (Smútno, že už i v tedy sa udělovaly szar podarował król Zygmunt, a na którym v čistoslovenskej dobe maďarské praedicaty: wybudował jeden kasztel (gród). Od króla Od tohoto hradu udajne dostala osada meno uzyskał też de Ujvár (przydomek szlachecki „Hradola“ dnes „Radola“. Pravdepodobnej- de Grodek, z Grodku). (Zasmucające jest to, šie však bude že na tomto území už predtým że już wtedy udzielano w czysto słowackim jestvovaly nejaké hrady, lebo povesť ľudu uka- okresie przydomki węgierskie). Ponoć od tego zuje na jedon k juhu ležiaci vršok, že tam ke- grodu otrzymała osada nazwę „Hradola“ dziś dysi (v neurčitej dobe) stál hrad, ktorého stopy „Radola“. Jednak bardziej prawdopodobne bolo do nedávna ešte dobre spozorovať. Ďa- jest, że na tym obszarze już dawniej istniały lej, vyše osady k východu z ľavej strany na hor jakieś grody, gdyż w opowieściach ludowych sa tiahnucej cesty sa nachodí jedno malé po- zwraca się uwagę na jedno wzgórze leżące na vršie, ktoré nosí meno ešte po dnes „Beleh- południowym krańcu, że właśnie tam kiedyś rad“. Ďalej je povesť u ľudu, že v múroch hra- (w nie okreżlonym czasie) stał gród, którego du Martiniusa Furmana bola šibenica, [To ne- ślady były jeszcze niedawno dobrze widocz- súhlasí z vtedajšími zásadami a pravidlami, ne. Dalej na wschód za osadą z lewej strony lebo nová osada podrobila sa výsadami obda- ciągnącej się w górę drogi znajduje się mały renému K. Novému Mestu a toto malo šibe- pagórek, który do dziś nosi nazwę „Beleh- nice aj pre okolie.] a že boly pri hrade aj areš- rad“. Następnie istnieje tu opowieść ludowa, ty. V pravde je, že na poludňajšej strane hra- że między murami grodu Martiniusa Furma- du v múre sa nachodí asi 2 a pol metra vysoká na była szubienica [Nie zgadza się to z ówcze- a 1 mtr. široká túlňa, kde vo výške asi 2 met- snymi zasadami i regułami, gdyż nowa osa- rov bolo pretiahnuté jedno dubové drevo na da podlegała pod obdarowane K. Nové Me- ktorom – údajne ľudí vešali. Táto mienka sa sto a to miało szubienice także dla okolicy.] však protiví zásadám zemského pána, aby on oraz, że przy grodzie było i więzienie. Praw- bol dal pod svojimi oknami poschodia vešať dą jest, że w południowej części kasztelu znaj- zločincov, ktorí obyčajne pre výstrahu iných duje się w murze wnęka o wysokości około 2 lúpežníkoch tam tak dlho vyseli, zakiaľ z nich i pół metra i szerokości 1 metr, gdzie na wy- len holá kostra ostala, ktorú potom druhí sokości około 2 metrów było przełożona bel- trestanci museli odňať a pochovať. V pravde ka z drewna dębowego, na której ponoć wie-

85 bola toto jednoduchá „mučnica“ lebo „trízni- szano ludzi. Twierdzenie to jednak urąga za- ca“ v ktorej bol lúpežník dole za nohy uviaza- sadom możnowładcy, przecież on by nie po- ný a hore so škripcom ťahaný kým svoj zlo- zwolił wieszać złoczyńców pod swoimi okna- čin priznal. Bývalá väznica tiež ešte jestvu- mi, tak, jak to było wtedy w zwyczaju: musieli je a je dnes jako maštaľ; používaná. [Pri skú- tam wisieć jako przestroga dla innych łupież- maniu bývalého hradu, neskoršiej palenice ników tak długo aż z nich został tylko goły a dneskajších súkromných bytov bol spiso- kościotrup, którego potem musieli inni uka- vateľ dvakrát bezvýsledne, poneváž obyvate- rani zdjąć i pochować. Prawda jest taka, że lia bytov vzdor preukázanej legitimácie ktorú była to zwykła „katownia“, w której przywią- jemu náčelník P. Ruštek z Kysuckého Nového zywano łupieżnika za nogi i rozciągano na ła- Mesta s ochotou vydal, do bytov vstúpiť nene- wie, dopóki się nie przyznał. Byłe więzienie chali, po tretí krát keď spisovateľ vzdor proti- też jeszcze istnieje, dziś używane jako obo- vy do bytov predsa vošiel, sa shrnulo niekoľ- ra. [Przy badaniu byłego grodu, późniejszej ko žien zo susedstva ohrožovaly spisovateľa gorzelni i dzisiejszych mieszkań prywatnych slovami; „Čo chodíte jako nejaký spehúň, už pisarz tu był dwa razy na darmo, ponieważ vás tu po tretie vidíme, jak sa hneď nepracete mieszkańcy, pomimo okazanej im legityma- ztadiaľto, tak idame pre našich mužov potom cji wydanej ochoczo przez naczelnika P. Ru- uvidíš čo bude s Vami“. Spisovateľ sa pravda šteka z Kysuckého Nového Mesta, nie pozwo- pod výkrikami žien ihneď odstránil, ale mal lili wejść do mieszkań. Za trzecim razem, gdy už vec preskúmanú.] Pri hrade bola založená pisarz pomimo sprzeciwu mieszkańców jed- osada pod hore uvedeným menom. nak wchodził do mieszkań, zeszło się kilka kobiet z sąsiedztwa i groziły pisarzowi sło- wami: „Co chodzisz, jak jakiś szpicel, już cię tu po raz trzeci widzimy, jeśli zaraz się stąd nie wyniesiesz, pójdziemy po naszych mężów a potem zobaczysz, co z tobą zrobią“. Pisarz co prawda na krzyk kobiet od razu się wyniósł, ale już miał sprawę przebadaną.] Przy grodzie powstała osada o wyżej wskazanej nazwie.

86 RADOĽA – SKOCZÓW In the Footsteps of Legends of Saint Vojtech and Saint Jan Sarkander

Dear readers, just the other way round. The book only carefully puts the key in the lock of the door that we may so- I was honoured and thankful to accept the op- metime learn how it really happened behind. portunity to participate in the making of the first This is the book on what we would like to know publication devoted to topics on Radoľa, its history, better. We may read the book, look it through and nature, presence and legends which instigate out fan- discuss it. We may do so freely and with fantasy. tasy and desire for further knowledge. Official history textbooks do not after all depict The publication came into existence as a part of how the events happened, they only describe how the project realised in cooperation with our friends they were recorded by those who were on the side of from Skoczów, Poland. It is not just the geographi- the victors or who at least survived. cal proximity and Slavonic patriotism that unites us, I owe Robert Borský, mayor of our common but the connection with Christian roots of the two partner municipality of Hrádek, the Czech Republic, nations plays an important role, too. Saint Adalbert, a debt of gratitude as he came up with the idea of tri- Saint John Sarkander and Radla are fragments of an lateral Czech – Polish – Slovak cooperation and even interesting mosaic which may with some imagina- won our friends from Skoczów for the project. tion be created over Skoczów and Radoľa. The book’s ambition is not just to fill in the whi- Anton Tkáčik, Msc. tespaces of the knowledge map of our history. It is Mayor of Radoľa

History The earliest written reference to the village da- village or whether the existing settlement was named tes back to the period between 1332 and 1337. Radoľa after the period hero. was at the time the seat of the only parish within the Rudolf Mater on the other hand derives the name Kysuce region and the listing of parishes drawn up of the village from Slovak word for castle - hrad – by papal emissaries Rajmund de Bonofato and Jacob Hradola. The name should at the same time be re- Berngario states that Peter, the parish priest of Rado- ference to the period significance of ancient Radoľa. ľa, paid six groschens as tither. „Petrus de Radela sol- There is also a funny carman story explaining vit VI grossos (Monumenta Vaticana historiam regni the name of the village in a very prosaic fashion. A Hungariae illustrantia.) carman was supposedly driving a lady in his wagon through the Kysuca river and needed to reduce to Origin of Radoľa´s name load on his wagon when fording the river. He sim- No other village, town or just hamlet with the ply, not even knowing the name of the woman that same name may be found, even though modern in- he was driving, shouted at her: „Dora! Dole!“ (“Dora, formation technologies are used. get down!) It is certain that the village had its present name The woman however asked the carman at the as early as the 14th century as the period records re- very moment: “Where did we arrive to?“ The rattling fer to Peter, the parish priest of Radoľa. wagon made her, however, think that what the man The name of the village was according to the said was his reply to her question. ...Do Radole (to most acceptable theory derived from the name of Radoľa ….) As the woman called “Dora“ was a very Saint Adalbert´s tutor – Radla after whom the exis- talkative person, the new name took root quickly. ting medieval settlement might have been named. Archeological findings however prove that the- Historical sources also state another name re- re was a settlement in prehistory already. There were sembling the name of our village – Radila. That was diggings at Koscelisko dating back to Eneolith (Late allegedly the name of a warrior who distinguished Stone Age – Copper Age). A relatively large burial himself fighting against the Tartars. They, however, ground of Lusatian culture people was situated there invaded our territory in 1241 and we may only guess in Early and Late Bronze Age. People of the Púchov whether his name was inspired by the name of the culture lived there in the Iron Age. Findings dating

87 back to prehistory were mentioned by historian Ka- In 1920 there was the first theatre performance rol Andel in his work Prehistorické pamiatky na Ky- entitled “Až lipa zakvitne” (Once Linden Tree is in suciach (Prehistoric Sights of the Kysuce Region) of Bloom). Before 1930 there was a play prepared for the 1928. The findings are from Lačišovský potok (the public every two years. In the period between 1931 Lačišovský creek), Hradisko and the environment as and 1935 there was a play prepared and directed by well as from the terrace below Koscelisko. It is para- Ľudevít Ďurana. doxical that as late as 1923 professor V. Chaloupecký In 1929 there were 584 inhabitants and 105 hou- still championed theory on unpopulated Kysuce re- ses in Radoľa. gion in his book Staré Slovensko (Old Slovakia). In 1936 Štefan Kultán started as teacher in the Church of Radoľa was built at Koscelisko in the village. In the period between 1936 and 1945 he di- mid-13th century. It probably also included fortifica- rected a new play in Radoľa annually. He was tea- tion and bulwark. Its doom is usually connected with ching the kids of Radoľa until he retired in 1972. He the raids of the Hussites in the period between 1429 and the local children spent years keeping bees, bre- and 1431. It was the period of reign of Sigismund of eding and gardening. Luxemburg. A coin dating back just to the period of On June 18, 1942 a working group of Slovenský his reign was found in the ruins of medieval church rozhlas (the Slovak Radio) visited Radoľa. 30 local during the research of 2012. folk songs sung by the local women and girls and met Radoľa was probably a part of the Varín county. with great success were recorded. Once the county ceased to exist in the 15th century, Local library was operated within the school it became a part of the Budatín dominion. building from 1920 to 1971. In 1926 there were 30 bo- 1575 is the year that the earliest written referen- oks, while in 1971 there were 1 200 books available. ce to the castle of Radoľa dates back to. The territory Electricity was introduced in 1932. of Radoľa belonged to Mathias Csak of Trenčín, the Classes were interrupted in the period between Hatňanský family and the Suňog family in various October 07, 1944 and March 01, 1945 as the school periods. Starting from the 18th century it was owned was occupied by troops. The classes continued star- by the Csáky family. ting from Mach 01, 1945, but due to lack of firewood There were ten houses in the village in 1598. Ra- and coal there was just one schoolroom used then. doľa became an important economic center of the The school was once again occupied by troops betwe- Budatín dominion. There were two ponds, a mill, a en April 03 and May 08, 1945. The school garden was distillery, a hop garden and a brewery. Local peop- dug up with trenches, the fences were broken. A wall le made their living by agriculture, woodcutting and of the school broke and window glass was broken, beekeeping. In the 17th century the castle of Radoľa too, by the strong explosions to blow the bridges over also owned 800 sheep. In 1720 there were 13 tax pay- the Kysuca river towards Kysucké Nové Mesto as well ers living there of whom 11 were poor small farmers, as the one situated by the state road towards Čadca in 1784 there were 50 houses, 51 families and 351 in- up by the retreating German troops on April 30, 1945 habitants in Radoľa, in 1828 there were 53 houses and at 06:30 a.m. The village was hit by the frontline for 551 inhabitants. just one day. Radoľa was being liberated by the 138th In 1831 cholera struck the village and 40 inha- Rifle Division of the Red Army. bitants died of the disease. The turn of the twentieth century saw the village having 433 inhabitants. Radoľa after the Second World War The number of people living there was constantly The village was administratively a part of the growing. Trenčín administrative province. Until 1960 it was a In the 19th century toll was collected in Radoľa. part of the Kysucké Nové Mesto District within the In 1914 new building of the school was construc- Žilina Region and later a part of the Čadca District ted. There was one classroom and the teacher´s apart- within the Region of Central Slovakia. ment. The first qualified teacher was Vilma Králiko- After the Second World War the village began to vá. The building is nowadays used as kindergarten. grow and in the period between 1945 and 1955 the In 1930 there were 108 pupils in a schoolroom and inhabitants of the village built 80 new detached ho- two classrooms. uses. After 1918 the inhabitants also made their living In 1955 a new road to Horný Vadičov was built. by working as tinkers, peddlers and by seasonal farm In 1954 a sports union and its first chairman was works. Following the First World War owners of the Jozef Pakan. In January 1955 the Sokol Radoľa foot- Budatín dominion were gradually selling their pro- ball team was established in Radoľa and its opera- perty to the inhabitants of Radoľa. Following estab- tion was managed by the committee which consisted lishment of the Czechoslovak Republic in 1919 there of the following members: Štefan Tichý as the cha- were 79 houses and 446 inhabitants in Radoľa. All of irman, Martin Krkoška as the vice-chairman, Vin- them professed to be Slovaks and Roman Catholics. cent Ščamba as the secretary, Emil Kultán as trea-

88 surer, Alexander Kuriak, Štefan Žubor, Viktor Ma- school was successfully removed. Besides the clas- cúš and Šimon Prievozník as members. In 1956 the srooms the school also received new premises to pla- first playfield was constructed at Rieky. The team on ce the dining hall including a modern kitchen in and regular basis participated in the champion competi- school workshops, too. tion on the level of the district. In March 1961 the In 1983 reconstructed chateau offering exhibi- Sokol Radoľa football team was renamed to Druž- tion of the Kysuce Region Museum was made avai- stevník Sports Association. Starting from the mid- lable to the public. 80s the club used a new name – the Pozemné stavby In the period between 1983 and 1986 the football Sports Association. Starting from the 90s until now playground was reconstructed. the club´s name is the Radoľa Sports Club. In the se- Radoľa after independence regained in 1993 ason 2005/2006 men´s team scored a historic success The citizens were not satisfied with joining Ky- as their excellent performance won a place in the 5th sucké Nové Mesto administratively and the referen- league for Radoľa for the first time. The cornerstone dum of 1993 in which they voted for independence of the success was brilliant work with the young play- the village became independent again. ers. The young junior team of Radoľa went up to the Štefan Holtan was elected mayor in by-electi- 3rd league in the season 1998/1999 and in in the se- ons of 1993. Karol Holeša, Ján Kultan, Milan Biro- ason 1999/2000 they even went up to the 2nd league. šík, Margita Andelová, Alena Prievozniková, Mi- In the season 2000 / 2001 the junior team of Radoľa lan Andel, Stanislav Tichý, Miroslav Macúš, Terézia went up to 5th league. Svrčková and Ladislav Švaňa were elected members There was an amateur theatre group still active of the municipal council. Anton Tkáčik and Juraj Ja- in the village. Traditions such as erecting and remo- ník from the municipal government joined the mu- ving maypoles or „burying the bass fiddle“ were still nicipal council, too. alive in the village. On July 1994 1st year of the Mayor´s Cup foot- In 1957 water pipeline was built in the village. ball tournament took place in the playground. The Cooperative covering the village as a whole was fo- following teams participated in the tournament: the unded in 1958. Its first chairman was Viliam Kultan. Kysuce Region Selection, KLF-ZVL Kysucké Nové The initial surface area was 252 hectares of agricultu- Mesto Sports Association, Tatran Bytčica, the Ne- ral land of which 120 hectares was arable land. Besi- sluša Football Club and the Radoľa Sports Club. The des cows there were also 140 pigs and 12 horses kept. Kysuce Region Selection became winner of the first There were significant sports successes in the tournament. field of table tennis. In 1961a table tennis club was fo- In 1994 Božena Jantošíková was elected mayor. unded in Radoľa. Its founders were Peter Lukáč, Ján After independence the gas pipes were laid in the Kultán, Jozef Stráňava, Ladislav Pasienka and Vin- village in the period between 1993 and 1996. cent Ščamba. Historical success was advancing to the In the 90s mostly partnerships of owners of fo- 2nd Slovak National League in the season 1989/1990. rests and pastures renewed their operation. On Line-up of the team consisted of Ján Vitkovský, Ro- February 25, 1992 forest landowners association of man Jedinák, Robert Mrvečka and Ján Kukučík. Radoľa was established. Starting from February 25, In 1962 Elementary school was competed in the 2002 landowners association is in existence as a legal village. The children of Radoľa attended Elementary person. The association of private forest and pastu- school situated at the premises of what is at present re owners was registered with the register of landow- the kindergarten, but also school in Budatínska Le- ners associations on February 19, 1996. hota before. On September 2, 1962 395 pupils divided In 1997 preparation of project documentation of into 13 classes commenced in nine classrooms. Emil sewage system of the village started. Construction Šenkár was the school´s director. began in 1998. Before 2010 the construction of the Starting from 1973 Radoľa became a municipali- sewage system was funded by the municipality, star- ty within Kysucké Nové Mesto. ting from 2011 construction of sewage branches was In 1974 operation of the new Na Koscelisku ce- taken over by SEVAK a. s. (joint stock company). The metery started. sewage system of the village was completed in 2013. Facility of over CSK 2 million to house social The public was shaken by the bomb attack of July events and to provide accommodation including 09, 1998 in Žilina that Gabriela Weissová, director of gyms, a table tennis hall and a restaurant was under the Radoľa Elementary School, and her husband Ko- the leadership of Ján Kultán completed in 1980. It be- loman were killed in. She did not even live to be 45 came home not just to table tennis players, but also to years old. weightlifters and football players. Anton Ľudvik was on January 28, 2000 appoin- New building of elementary school was finished ted chronicler of the municipality on the basis of rein 1981. Its construction began in 1975 and once it solution of the municipal council. He assumed a very was put into operation, two-shift operation of the demanding task to chronologically record the histo-

89 ry of the village. Chronicles of Radoľa dating back to In the spring 2013 the municipality built a mul- older periods of time are concerned as lost. tipurpose playground with artificial grass and li- Number of inhabitants of the village was accor- ghting within the premises of the local elementary ding to census held on May 25 and 26, 2001, 1 324 of school. On July 09 of the very same year construction which 644 were males and 680 females. There are 378 of a prefabricated sports hall with synthetic sports houses in the village. ground and changing rooms started within the pre- In 2002 Act nr. 416/2001 Coll. on Takeover of mises of the local elementary school, too. The con- Certain Powers from Bodies of State Admionistra- struction was completed and the hall was handed tion by Municipalities and Higher Territorial Units over to the municipality on December 19, 2013. The took effect. The municipality became organizer of multipurpose playground cost EUR 55 254,02, while the elementary school and the kindergarten admi- the hall cost EUR 378 000 (in total EUR 433 254,02). nistered by the state until then. On June 17, 2013 construction of a Roman Catho- Starting from 2003 tradition of ascents to the lic Church in the plot that before housed a cemetery Vreteň hill came into existence at the occasion of in use until 1890 at Stará cesta began. The cornersto- 10th anniversary of Radoľa´ s independence on St. ne of the building was consecrated by Mons. Tomáš Cyril and St. Methodius Day. Galis, the diocese bishop of Žilina. The temple will The citizens in 2010 elected Anton Tkáčik May- be dedicated to St. Cyril and St. Methodius. Calcu- or in the third elections after the independence of the lated costs amount to approximately EUR 500 thou- village. sand. The construction is funded from collections of In 2011 cross border cooperation between Rado- the believers and sponsor donations. ľa and Hrádek, the oldest municipality in the Jablun- Just another project carried out in 2013 was star- kov region of 1 800 inhabitants, was established. Tra- ting point of tourist paths by the Castle. dition of football tournament was renewed in the In 2013 17 children were born (of which 8 were very same year. Radoľa also joined the Krajina pro- girls and 9 boys). 20 inhabitants of the village died ject, a scheme of water restraint and anti flood mea- (of which 15 were females and 5 males). 31 inhabi- sures. It was especially the basin of the Lačišov creek tants (of which 19 were females and 12 males) moved that the measures were taken within. in, while 16 inhabitants moved out (of which 9 were In 2012 municipality of Radoľa established inter- females and 7 males). As at December 31, 2013 the national cooperation with Skoczow, a Polish munici- overall number of inhabitants with permanent resi- pality. In the summer archeological research was re- dence in the village is 1 460 (of which 752 are fema- newed at Koscelisko and security camera system was les and 708 males). installed by the municipality.

Geography and Natural Conditions Municipality of Radoľa is situated in the lower ler watercourses in the village. The most important part of the Kysuce region on the left bank of the Ky- of them is the right-bank affluent of the Vadičov cre- suca river, 8 kilometers north of Žilina at the begin- ek – the Lačišov creek. ning of the valley of Vadičov and mostly on the left In terms of climatic classification Radoľa belongs bank of the Vadičov creek. to the mild area except for the top of Vreteň which Area of Radoľa´s estates is 672 hectares and as of belongs, with regard to the altitude, to the cold area. December 31, 2012 there were 1450 inhabitants living Average rainfall is 779 mm a year of which 474 in the village. Population density is 216 inhabitants mm occur during the growing season. The village per square kilometer. thus ranks among the medium humid localities. In terms of geology flysch and klippen ranges The growing season with daily temperature over meet in the village. Flysch is represented by Dráhy or 5 degree Centigrade lasts for 275 days. Growing sea- by Koscelisko. Klippen cliffs are Vreteň (821 meters) son in a narrower sense of the expression with daily and Veľké Ostré (654 meters). temperature over 10 degrees Centigrade lasts for 150 Altitude of the village´s center is 360 meters. days. There are some 120 up to 140 freezing days a Radoľa borders on Kysucké Nové Mesto (Ošker- year. The sky is clear for some 40 up to 60 days. The da, Kysucké Nové Mesto, Budatínska Lehota), Lo- warmest month of the year is July with average tem- pušné Pažite, Žilina (Zástranie) and Snežnica. perature 17 degrees Centigrade, while the coldest we- The most important watercourses of the village ather is that of January with average temperature 4,5 are the Kysuca river and its left-bank affluent - the degrees below zero. The snow cover lasts for some 80 Vadičov creek. There are several springs and smal- up to100 days.

90 Skoczów Town of SKOCZÓW is a part of the Powiat cies- From among the crafts that Skoczów was known zyński district. It is situated in the picturesque fo- for it is necessary to mention at least cloth weavers, othills of the Silesian Beskids, in the valley of the Vis- haberdashery producers, ropemakers, tanners, glo- tula river and its first affluents. Area of the munici- vemakers, hatmakers, throwers and ginger bre- pality is 63 square kilometres, the terrain with mis- ad makers. In early 20th century Skoczów was still cellaneous topography is situated at the altitude of called „the Silesian Toruň”. The local products were 260 up to 389 meters. sold in the markets as well as in the Skoczow´s annu- Urban and rural settlement (gmina) includes the al fairs known throughout Silesia. Cattle markets en- town of Skoczów and ten villages – Bładnice, Har- joyed special popularity. butowice, Kiczyce, Kowale, Międzyświeć, Ochaby, In the second half of the 19th century first fac- Pierściec, Pogórze, Wilamowice and Wiślica. The tories began to emerge. The establishments partial- overall population living there is about 26 thousand ly continued tradition of the hand-made production inhabitants. of the region. They were known nearly until the end One of the Silesian tribes - Golęszyce – inhabi- of the 20th century – the Skoczow tannery Spitze- ted the territory at the Sourthern and Northern fo- rów (1859, later SKOTAN), first Silesian factory pro- othills of the Moravian Gate from the 7th century. ducing horse covers, blankets and coarse rugs of the The tribe had their fortified catle, the legendary „Pie- Heilpern brothers (1895, later PLEDAN), the Hüc- kiełko”(the Little Hell) at the easternmost end, by the kel plant producing hats (1923 r., later POLKAP) – ford through the Vistula river that the territory of the branch plant of the well-known company of Nový Ji- Vistulans was situated behind. The castle was situa- čín in Moravia. ted in what is at present village of Międzyświecie and The wars and natural disasters caused that Skoc- was according the oldest tradition the rudiment of zów the origins of which date back to 10th century Skoczow. The castle was destroyed in the 9th centu- has not too many sights to offer. In 1938 the old cha- ry during a raid of the Great Moravian Prince Sväto- teau of the Piast family of Tešín, Austrian barracks pluk and the inhabitants who survived the raid built dating back to the 18th century called the barracks their town in a new place above the Vistula river. As on the right bank of the Vistula river and the synago- early as those ancient times the research started as to gue of 1853 disappeared from the town scenery. Nice whether the town was named after „Skoč” or whether stone cellars with barrel vaults dating back to the it was named as he jumped (in Slovak: „skočil“) from 14th and 15th centuries, the remmants of the ancient, a fortified hill in Międzyświecie nad Bładnicą to the medieval urban housing development were preser- valley of the Vistula river. ved. Saint John Sarkander saw the light of the day The new town developed from a settlement of in one od such cellars on a December night of 1576. craftsmen and merchants situated on a merchant The most valuable sights include a rococo town hall road leading from the South through the Moravian of 1797 (the tower of 1801), the parish church of Saint Gate to the royal city of Cracow. In the Middle Ages Apostles Peter and Paul with rich baroco interior of it was the well-known „salt road“ which later, in the 1762 (tower of 1862), little church of Discovery of the second half of the 18th century when Poland´s So- Holy Cross usually referred to as Szpitoliek (little spi- uthern parts were occupied by the Habsburgs upon tal), first referred to in 1482, baroco sculptures by a the country´s division became postal road and con- significant artist from Moravia – Václav Donay who nected as the so called emperor´s road Vienna with lived in Skoczow in the second half of the 18th centu- Cracow and Lemberg. Famous historian Ján Dlugoš ry, a rental house with rich rococo facade (at the Fab- mentioned Skoczów as the first town situated abo- ryczna street) starting from 1986 serving as premises ve the Vistula river if regarded from the sources of of Museum of Gustaw Morcinek and several Art No- the river in his „Historia Polonica” in the 15th cen- uveau rental houses. Chapel of Saint John Sarkander tury. Famous cartographer and canon active in Brno, built in 1934 according to project by an important Moravia - Wacław Grodecki – of Gródek – placed architect Wiederman visible from the distance is si- Skoczów in his map (the oldest map preserved) of the tuated on the Kaplicówka hill, while the neogothic Kingdom of Poland dating back to the 16th century. church of the Holy Trinity – Protestant church of the Location by a merchant road was beneficial for Augsburg confession consecrated in 1865 – is situa- merchants and craftsmen living in the town, but in ted a little below. the period of frequent wars the troops passing by Monument to „The Fallen for Polish Silesia“ by burned, looted and imposed war tax on the inhabi- Artur Cienciała situated in the place where a small tants thus ruining Skoczów. There were also frequent monument „To our heroes” of 1924 used to be is floods or fires and the town needed to be built from ALSO worth mentioning. Small monument in the the scratch afterwards. street of Mickiewicz built according to the project by

91 professor Herma to remind the place where a syna- owergrown quarries and is at the same time a beauti- gogue pulled down by the Nazis used to be also de- ful observation point to admire the panorama of the serves attention. A nice bronze monument represen- Beskid Mountains, valley of the Vistula river as well ting a Silesian bard connected with Skoczow – wri- as Skoczów below. Fans of winter sports have cross- ter Gustaw Marcinek – is situated in the small park coutry skiing routes available, while beginners may at the Objazdowa street. The monument was cast ac- also use another attraction – the „Pod Dubom” T-bar cording to the project by professor Kucz and was do- lift. nated by Polish miners. We also recommend a visit to the „Delfín” indo- Miscellaneous topography distinctive for foothi- or pool – a complex of sports and recreational faci- lls, rich flora, rivers and ponds encourage to have ac- lities including a water slide 93 metres long, Roman tive rest there. Town of Skoczów offers excellent con- and Finnish saunas, water jets, geyzers, recreational ditions for walking and cycling. Forest areas on the bodybuilding gym, salt chamber and a double-track outskirts of the town provide ideal terrain for wal- bowling alley. One may enjoy curative massages or king and cycling tours as they are interconnected by just spend leisure time in one of the two tennis courts cycle paths including the cycle routes along the Vis- with artificial grass. tula river dams. They lead to Ustronie, to the Vistu- The town honors traditions and organizes seve- la river and to the north – to Strumienie. Skoczów is ral cultural events of which the best known are „the the starting point of two Beskid mountain paths - to Judas Procession“, an act connected with the Holy Równica and to Błatnia. Our territory is crossed by Week, the June „Days of Skoczow” and the village lowlands (green) of the GREENWAYS CRACOV – harvest home ceremony – crop and end of the har- MORAVIA - VIENNA road of natural and cultural vest festivities. heritage. Town of Skoczów makes use of the advantages The offer is supplemented by the three walking available such as its favorable position at the crossro- paths of Skoczow – the MORCINEK path – at the feet ads of the Vistula – Katovice and Cieszyn – Bielsko of Gustaw Morcinek who was born in miner´s town communication lines and proximity of areas attrac- of Karviná in the basin of Ostrava and Karviná and tive in terms of recreation and tourism with good na- who was also connected with Skoczow that he he li- tural, landscape and cultural conditions. The Sile- ved and worked in; the SARKANDER path – connec- sian Mountain range and Close Silesian Beskids as ted with the cult of the town´ s patron and – PATH OF well as the valley of the Vistula river and its affluents, THE SKOCZOW SIGHTS leading to the sights worth many water reservoirs of the so called „Frog region“, visiting with regard to their value as sights and works rich flora and the sights mentioned make the town of of art. Skoczów a touristically attractive locality. Fishing fans will find excellent conditions here in the summer. Carps and trouts are kept in the ponds You are invited to Skoczow! of Pogórz and Ochaby. The Kaplicówka hill (altitude 389 metres) is the www.skoczow.pl habitat of many rare herbs, a place of picturesque

Saint Vojtech Saint Vojtech is held in high esteem by several soil and wooden fortified lines. The Slavník family Central European nations. The Poles, the Slovaks, was the second most important family after the Pře- the Czechs as well as the Hungarians worship him. mysl family in the 10th century and the two families For the Polish people he is the saint who helped Bole- together controlled vast areas of land at that time in- slav I of Poland to spread Christianity. Saint Stephen, cluding probably also the Kysuce region. Saint Voj- the king, was, according to the Hungarian tradition tech was to be born at Radoľa´s Hradisko during one administered by him. There is Society of Saint Voj- of the tours of the family possessions. Hradisko co- techa active in Slovakia until present. uld be a settlement at Koscelisko, but also a fortitude His father was squire Slavník (†981), founder situated at Hradisko at the bottom of Steny. of the Slavník family. His mother was Střezislava The fact should also be one of the reasons why (†987), probably of the Přemysl family. historically first parish in what is at present the Kysu- It was said that Radoľa´s Hradisko housed one of ce region was Radoľa with its stone church. the most important settlements owned by the fami- Historians from Kosmas and his chronicle of the ly of Saint Vojtech – the Slavník family - protected by twelfth century, however, find Libice, the seat castle

92 of the Slavník family, the place of birth of Saint Voj- This is just one of the options as Steven´s baptism mi- tech. ght have taken place as early as 973-4 and Vojtech was at the time studying in Magdeburg. Time of Ste- Biography ven´s birth is not, however, known. He might be born Saint Vojtech was from the Slavník family ran- at any time between 970 and 980. king among the most important Czech families. He Once in Prague, he came across open hostility. is known as Adalbert, his confirmation name, in On September 28, 995 fighters of the Vršovec family non-Slavic countries. This is the name that he recei- with connivance of the Přemysl family attacked the ved upon his confirmation by Bishop Adalbert. castle of Libice. The seat of the Slavník family was He was probably born at the Libice castle in Eas- only defended by a small garrison as most men fit to tern Bohemia in 956. His teacher and tutor was edu- fight was on a military campaign with Vojtech´s ol- cated Radla. In 972 he left for Magdeburgu to study dest brother Soběslav (or Soběbor) with the Přemysl there. He took the holy orders from Bishop Dětmar family and the Franks. (Dietmar) in Prague in 981. After the Slavník family members were slaugh- In February 983 following Dětmar´s death he be- tered, Vojtech left for Poland as missionary to join came the new bishop. He was popular with the poor Prince Boleslav the Brave and baptized many peop- as bishop. Great nobility headed by Boleslav II. rejec- le close to Gdaňsk. ted him as he criticized pagan customs of the Czech He might also shortly visit Hungary at that time nobility – slave trade, polygamy, marriages among and according to certain sources he allegedly bapti- relatives, alcoholism or blood revenge. After six ye- zed prince of Ostrihom Gejza and his son residing in ars he then left with his step brother for Rome to ask Nitra – Steven. John XV, the Pope, to recall him as bishop. Then he moved on with his step brother Radim In 989 he joined Rome´s Benedictine order at to the neighboring Prussians. On April 23, 997 Voj- Aventinum. He was living as an ordinary monk the- tech was in Baltic, probably somewhere close to what re. In 992 he was sent by the Pope to Prague again is at present Kaliningrad killed by pagan Prussians as requested by the Mainz Bishop. The great nobility during prayers. His remains were subsequently pur- promised then to better treat their bishop. chased by the Polish king Boleslav the Brave and bur- In 993 Vojtech founded Benedictine Monastery ried in Gniezno. The corpse of Saint Vojtech is said to of Břevnov in Prague and Radla bearing Anastazius be worth its weight in gold to the Polish king. as his monastical name already became its first ab- As early as two years after his martyr´s death bot. in 999 Vojtech was sanctified by the Pope Silves- In 994 tension between Vojtech and the gre- ter II. as requested by emperor Oto III. In 1000 Sil- at nobility increased again and Vojtech again left vester II. made Gniezno seat of archbishop and Voj- for Rome. He made friends with the young Geman tech´s brother Radim – Gaudencius became its first monarch Otto III., relative of the then Pope Gregor archbishop. V. The Pope ordered him to return to Prague once Oto III. brought a part of Vojtech´s remains to more. Vojtech asked for consent to go and to preach Rome and let Saint Bartholomew´s temple built over Gospel among the pagans if not accepted in Bohe- it in the Tiber island. The portal bore inscription sta- mia again. ting that both hands of Saint Vojtech were resting in In the period he also worked in Hungary. Accor- the temple of which one hold bishop's crosier in Pra- ding to the tradition he baptized Gejza´s son Vajko gue, while the other baptized Saint Steven in Hun- (Vjacheslav) - Steven who later with the help of Sla- gary. vic noblemen of Nitra became Hungary´s first king.

Saint Jan Sarkander Jan Sarkander was a Catholist priest living at the married twice. Her son Mateusz was from her first turn of the sixteenth and seventeenth centuries, the marriage. There were a daughter and four sons in her rebellious period full of political and religious dispu- second marriage. In 1589 when Jan was 13 years old, tes frequently solved by weapons. Turkish troops ea- his father died and the family moved to the town of sily pervaded the disorganized and by mutual dispu- Příbor close to Ostrava that Jan´s step brother lived tes weakened Europe. Europe was experiencing one in. of the most difficult periods in history. In 1592 he began to study philosophy at the La- Jan Sarkander was born in Skoczów on Decem- tin school of Olomouc. He was admitted to the Uni- ber 20, 1576. His mother was a noblewoman and was versity of Olomouc in 1597 and studied philosophy

93 there. Two years later epidemic of plague broke out of the Kroměřiž dean left Holešov. In June he left for in the city, lectures were therefore interrupted and in Poland to participate in pilgrimage to Virgin Mary of 1600 Jan left for Prague to study at the local Jesuiti- Čenstochova. Then he went to the estates of the Lob- cal college. He was granted Bachelor degree there in kovic family at Rybník u Ratiboře. Popel of Lobkovi- 1602 and in May 1603 became Philosophy Doctor. In ce was released. He sent a letter to Jan to ask him to August 1604 he began his studies of theology in Gra- return to Holešov. Sarkander was worried that his re- tz. His studies were terminated prematurely and on turn would not benefit the parishioners and sugges- September 03, 1606 he married Protestant Anna Pla- ted Samuel Tuček, the castle chaplain, as his replace- chetská, daughter of merchant from Valašské Me- ment. Tuček deputized him in his absence and was to ziříči. They purchased a house in Brno and a viney- take his former parish over, while Sarkander was to ard in nearby small town of Klobouky. Anna howe- become the castle chaplain. Popel of Lobkovice did ver, died shortly after the wedding and Jan decided to not, however, agree with such procedure. Jan then in study theology again. This time he began his studies November 1619 returned to Holešov. in Olomouc. He was 32 years old upon his consecra- The situation escalated and the emperor there- tion held on March 22, 1609 in Brno. fore asked the Polish king Sisigmund III. Vasa for Within eleven years he worked in seven paris- help and the king sent him a strong unit of 4000 Cos- hes. His nature was quite complicated and he there- sacks. In February 1620 the Cossacks were advancing fore faced several troubles. He was imprisoned once towards Vienna through Silesia and Moravia gene- for alleged participation in a plot against the empe- rally looting the territory that they were passing by. ror, but once his innocence was proved, he was re- Holešov was saved as procession with the Eucharist leased. He proved himself to be too much of a puri- went to meet the troops as usual in case of enemy ra- tan as he did not permit singing folk religious songs ids. The Cossacks stopped, joined the prayers and sa- in church in Charváty close to Olomouc. He was re- ved Holešov. Later legends have it that the procession buked strictly for that by Cardinal Dietrichstein, his was headed just by Jan Sarkander, it is more probab- bishop in Olomouc. He spent calm time in the parish le, however, that it was led by chaplain Samuel Tu- of Zdounky close to Kroměříž in which his role was ček. The neighboring settlements, mostly Protestant, continuation of Catholic education commenced by were, however, looted by the troops. Great damage the Jesuits. His last place was starting from May 15, was suffered by Václav Bítovský. 1616 Holešov, seat of the Moravian Land Adminis- Putsch occurred shortly in Moravia and the Mo- trator Ladislav Popel of Lobkovice. The Jesuits were ravian Protestant estates supporting the Czech re- at the time operating in town. He was getting along bellion of the estates prevailed with the help of the very well with them. At the time he had property dis- Czech military. The Moravian estates suspiced Sar- putes with the neighboring nobleman Václav Bítov- kander of having been authorized by the Lobkovic ský of Bítov. The believers took a fancy to him. The family in Censtochova to arrange help to emperor believers even asked Cardinal Dietrichsteina to fill Ferdinand. Sarkander tried to flee, but was after lon- vacant place of the Kroměríž dean by appointment ger hiding caught by the rebels close to Troubky. He of Sarkander. This was, however, something that the was tehn imprisoned in Olomouc and brought to co- land administrator did not agree with as he did not urt presided by Václav Bítovský of Bítov. want him to leave Holešov. His calm period did not, The prisoner was subjected to four interrogati- however, last long. ons. On February 13, 1620 he was interrogated twi- On May 23, 1618 representatives of the Czech es- ce, the third interrogation took place on February tates attacked emperor´s governor at the Prague cast- 17, while the last interrogation was held on Febru- le and threw him and his colleagues out of the win- ary 18. In case of each interrogation except for the dow. Despite they fell from the height of several flo- first one he was tortured by putting on the rack and ors, nothing serious happened to them. On the day by burning with torches. He was charged with inter- Thirty Year War broke out. Most Czech noblemen vention against the Protestants in Holešov that took were not Catholics then and were therefore forming place even before his arrival. They were finding out alliances with German Protestants. Their strugg- why he left for Poland with stableman of the Lobko- le was at the same time fight against the Catho- vic family and what their tasks were. Sarkander said lic church and rebellion against the emperor. It was in reply that he was on his pilgrimage to Censtocho- especially the Jesuits that must have left Bohemia. va and that he was not interested in the stableman´s The Moravian estates were at first playing a waiting mission. He could not even talk to the man proper- game, but after a year, they in May 1619 joined the re- ly as he only spoke Italian and German and Sarkan- bellion, drove the Jesuits from Moravia and impri- der had no command of the two languages. Sensitivi- soned the Land Administrator Popel of Lobkovice. ty of the case was even increased by inclusion of seal Tension turned to hostility and Jan upon recom- of confession in the investigation as Lobkovic´s plans mendation of his parishioners and with the consent were looked into. Lobkovic must have mentioned

94 them to Sarkander upon his confession. The priest Count Michal of Althan – came to light later. Judge said in reply that he knew no plans and even though Václav Bítovský of Bítov was fighting the Habsburgs if he knew anything from the confession, he was not after defeat of the estate rebellion in foreign armies, willing to discuss it. The executioner declared that he in 1627 was captured during the battle of Bernste- did not know any other modes of torture to continue in, sentenced for high treason and on March 27, 1628 the interrogation. Following the fourth interrogation executed. Sarkander was lying, his extremities dislocated, suf- Politics and religion were mixed upon investiga- fering from heavy burns. He was thought to die soon. tion of Jan Sarkander just like in all the matters of Further interrogation was avoided through interces- that period. Special delicacy was added to the case sion by mayor Jan Scintilla. by inclusion of the seal of confession in the investi- A detailed protocol was drawn up on the tortu- gation. re and the results of the interrogation, but was final- Interesting manifest of respect by the inhabitants ly destroyed by enraged Ctibor Žernovský. The only of Olomouc was placing his statue among the saints more detailed and authentic description of the events more than a hundred years before his sanctification. is report by mayor Jan Scintilla that was drawn up in The priest – martyr Jan Sarkander was sanctified 1621 for Cardinal Dietrichstein. Jan Sarkander died by the Pope Pius IX. in September 1859. Pope John in prison due to his torture on March 17, 1620. Paul II. canonized him during his pastoral visit to the The fact that the assistance by the Cossacks was Czech Republic in May 1995. arranged in Poland by secret envoy of the emperor –

Radla A priest called Radla served Czech squire Slav- shortly before Gejza´s death. Other version attaches ník in the second half of the tenth century. He beca- Steven´s baptism to Radla, while some other sources me educator of the squire´s son Vojtech. state that Gejza and Steven might have been baptized His origin is shrouded in mystery. Some sources as early as some time between 972 and 974 by the bis- state that he came from what is nowadays Croatia, hop of Passau. some other state Bavaria as his birthplace and the- At the turn of 1000 and 1001 Radla left for Rome re are even speculations that he might have been Voj- to hold negotiations with Pope Silvester II and to tech´s step brother. bring Steven, the ruler, a royal crown. The ruler was When Vojtech for the first time renounced his crowned soon after his return. cathedra in 989, Radla accompanied him to Rome In 1001 diocese of Kalocsa was established and and probably became Benedictine there. Radla (Astrik, Anastazius) became its first bishop. In 993 the Prague archibishop Vojtech who re- There is also version according to which besides the turned to Prague established first Benedictine mo- royal crown Radla also brought his authorization as nastery of Břevnov together with Boleslav II. bishop of Ostrihom from Rome and was the bishop The first abbot of the Břevnov monastery was there until 1007. He was allegedly recorded as Se- Radla whose monastic name that he accepted was bestyén in the records of the Ostrihom diocese. Anastazius. First monks probably came from Rome´s No records to decribe his looks or character Aventinum where Saint Vojtech resided after his first were preserved. Year of his birth or birthplace are departure from Prague. Anastazius was Břevnov´s not known. There are no exact data on his death. abbot until 997. What is, however, certain is that name Radla is repe- After the Slavník family was slaughtered in 995 atedly mentioned in connection with Saint Vojtech Radla left Bohemia for Hungary. He achieved an im- in the Czech as well as in Hungarian historical sour- portant position at the court of Prince Gejza. Voj- ces. He was apparently an important and educated tech invited Radla to Poland, but he resolved to stay man and a priest with regard to the period connec- in Hungary. In 997 he established first Benedictine tions. He may hjave also excelled in diplomacy besi- monastery in Hungary´s Panonhalma close to what des being a clergyman as he is referred to as interme- is nowadays city of Gyor. He was the monastery´s ab- diary between the most prominent people of the pe- bot until 1015. The Hungarian sources refer to him riod such as the Hungarian king Saint Steven and his as Astrik and identify him with both Anastazius and father prince Gejza, Roman emperor Otto III., Pope Radla. Gejza died on February 1, 997 and his succes- Silvester II., Czech prince Boleslav II., an important sor was his son Vajk (bearing originally Slavic name Slavník family. Thousand years passed from the time Vjacheslav), prince of Nitra. They were, according that he lived and the truth of his life will never pro- to certain sources, both baptized by Saint Vojtech bably be known.

95 Educative path on history in Radoľa A legend has it that Saint Vojtech was born in Ra- ces in Radoľa where the earliest settlement was si- doľa. Well substantiated assumption is that the name tuated. Memories of finding ceramic fragments or of the village was derived from Radla, his educator, other traces of our ancestors while building a hou- companion, priest and apparently diplomat of the se, a barnfloor or while working in the field are pas- tenth century. None of the allegations may be con- sed by word of mouth in many families. Sometimes firmed, but may not, however, be disproved. They it was just ignorance, at another time fear that con- give one a good reason to walk around Radoľa – vil- struction of building that the family wanted to fi- lage of several places of numerous archeological finnish soon wuld be stopped that caused that there are dings and at the same time village of visible sights of many secrets in Radoľa. There are several visible in- the past. teresting places in the village and these are just those Educative path on history includes those pla- included in the educative path on history.

Chateau of Radoľa Chateau of Radoľa ranks among the oldest cultu- cal exhibits documents the first traces of human ac- ral sights in the Kysuce region. Circumstances of the tivity as well as the earliest settlement of the Kysuce chateau´s construction are quite unclear for the time region. There are interesting exhibits dating back to being. Knowledge of the research in terms of arts and the period from paleolithic to the Roman period such history prove that its oldest part dates back to the as tooth – mammoth molar, miscellaneous fragments third quarter of the 16th century. of working instruments, ceramics or findings from It originally was a square two-storeyed buil- settlement of people of the Púchov culture in Lopušné ding with one residence space on each floor, so it was Pažite. Surprising for all visitors is the replica of a yo- rather a residential tower originating in the Middle ung mammoth. Period of the Great Moravia and that Ages. In the second half of the 17th century the buil- of the Middle Ages are presented by ceramics from ding was re-built, probably in connection with deve- Lopušné Pažite where a Slavic fortification was situa- lopment of a farmstead that the building of the chate- ted in the late 9th century, finding of the oldest sacral au became center of. building in the Kysuce region at Koscelisko in Radoľa Chateau was at the time a part of the Budatín do- as well as the findings from Kysucké Nové Mesto. The minion owned by the Suňog family the descendants visitors may see a copy of a unique bone sculpture – of which owned it until 1798 when the Budatín do- a madonna from destruction of the church at Kosce- minion became property of the Csáky family. Writ- lisko. Its height is 84 milimetres and it was probably ten record on the farmstead of 1658 states that there made either in France or in Germany in the 14th cen- were barns, stables for nobility, ponds, fruit garden, tury. Starting from 2002 the first floor houses exhibi- brewery, hop fields, mill and sawmill. Preserved cha- tion City Housing in the Kysuce Region aimed at pre- teau of Radoľa represents a Renaissance-type of a yeo- sentation of history of the two oldest towns in the Ky- man´s residence and it is probable that it was original- suce region - Kysucké Nové Mesto and Čadca. The- ly protected with a fortification wall. Having been re- re is a bed-sitter from Kysucké Nové Mesto dating built, there are now large halls on the ground floor, on back to the late 19th century, a bedroom and a di- the first floor and a staircase. The Renaissance cha- ning room. Major part of the furniture was made in racter is proved by windows with window surrounds the workshop of master Mládenek from Čadca. The- and plastic sloping ledges, cross vault with ridge deco- re are also many other housing accessories. The visi- ration in the center, barrel vault with steadies and pa- tors may also see the permanent exhibition Heritage inted and cuboidal corners. The original Renaissance of the Tradition of Cyril and Methodius capturing the plastering was also discovered. breakthrough moments which changed history of our From the 19th century until 1977 the chateau ser- nation as well as the development of Christianity in ved as residence. Once reconstructed starting from our country. The main elements are the figures of the 1983 the chateau houses permanent exhibition of the apostles wearing their lithurgical clothes, but a mo- Kysuce Museum of Čadca which was starting from del of a Great Moravian church and three-dimensio- 2002 partially re-installed. Ground floor of the cha- nal models of the first Slavic script - Glagolitic script teau houses exhibition Earlier History of the Kysu- – are also interesting. The last permanent exhibition ce Region, nowadays bearing title Earliest History of offered by the chateau of Radoľa is the World of an Al- the Kysuce Region from Later Paleolithic to the Mid- chemist presenting the way of life and work of an al- dle Ages. The exhibition on the basis of archeologi- chemist in his laboratory.

96 Koscelisko The very name of the place implies and at the Worked stones are only exceptional. A brick ambon same time hides a lot (note: the word is an obsolete or was situated by the northern wall of the sanctum. Re- dialect word for the place of church). The best known search of 2012 revealed an ossuary with many bones part of the place´s history is the existence of the ol- in the corned between the sacristy and the nave. dest temple within the Kysuce region. Altitude of the Ruins of a bank with a ditch are situated some 40 terrace over the Kysuca river is 376 meters and is the metres away from the church. They imply that the northernmost spur of Vreteň. church may have been a part of a fortified settlement, In 1956 archaeologist Anton Petrovský – Šich- perhaps a fortified hill that may have been center of man revealed foundations of a brick Early Gothic the region before the church revealed was built. church dating back to the second half of the 13th Ruining the church is usually connected with century. The church was the seat of the oldest parish raid of the Hussite troops in the period between 1429 within the Kysuce region. In the period between 1332 and 1431. It is interesting that the existence of the and 1337 listing of parishes was drawn up and it was church is limited by the two most devastating mili- mentioned therein that Peter, the parish priest of Ra- tary events of the first half of the second millennium doľa, was paying six groschens as papal tither. Parish which took place in the territory of Slovakia. Rui- of Radoľa probably included the whole of what is no- ning the church is not proved by any direct eviden- wadays the Kysuce region from Budatín to the North. ce, finding needle of crossbow among the debris and It was said in the village that the church was also noticeable traces of the burnt-off area implies a lot. visited by population of the Tešín region. Nowadays Both findings point to a violent fighting scene which it seems improbable, but it implies there are still tra- may have taken place upon ruining the church. Buil- ces of the ancient meaning kept in the folk literature. ding the church on the other hand dates back to the The church consisted of a nave and a right-angled mid 13th century, the period following invasion of presbytery. The building was oriented east - west, the Tartar troops of Subu Tai and Batu Khan in 1241. the entrance was from the west, while the sanctum The present research did not prove assumption was on the east. The church´s sacristy was on the that before the brick building was built, there had northern side of the building and was, with regard been an older wooden church situated on the site. Ar- to interconnectedness of the masonry, probably built cheological research has been performed at Koscelis- simultaneously with the nave. The walls were built ko from 2012. of cobbles and quarry stones connected with mortar.

Archeological research at Koscelisko in Radoľa in 2012 and 2013 Archeological research at Koscelisko in Radoľa the church. Downfall of the church may perhaps be was a revision to the older research by Anton Pet- associated with the Hussites passing, but still the- rovský-Šichman. Research of 1956 found plan of re are, however, no specific proofs for such theory. the church and a grave was found in the interior of The objective of the revision research is to veri- the church, too. Consultation with the then expert fy the plan of the church and its dating. Petrovský- in the field of medieval sacral architecture Václav Šichman did not complete his research – although Mencl dated the origin of the church to approximately he succeeded in establishing the plan of the church, mid-13th century. The main proof to date the some parts of the masonry still remained uncove- church like that was the quadratic shape of the red and the interior of the church was not exami- sanctum. In late 80s Dr. Marcela Ďurišová, of the ned as a whole. We based our research on his fin- Kysuce Region Museum of Čadca, examined seve- dings and placed our probes to be able to capture ral graves in the surroundings of the church. The- the whole of the plan of the church. Probe nr. 1 un- re were just very few findings in the graves, but po- covered the South Western corner of the church´s ttery fragments were more numerous in the locali- nave, while probe nr. 2 found the North Western ty. The findings still confirm Mencl´s dating as they corner of the church´s nave. Our probe nr. 3 pla- do not date back to a period before the 13th centu- ced in between the two other probes uncovered the ry and at the same time establish early 15th cen- Western wall of the church including the entrance. tury as the end of burying in the surroundings of Probe nr. 4 is the biggest one and was placed to cap-

97 ture a part of the Northern wall, the North Western large block was found by the Southern wall of the corner of the church´s nave as well as a part of the sanctum from the exterior side. Remmants of Northern wall of the sanctum of the church and of mortar, mostly white, were found in several pla- the Western wall of the sacristy, the altar and fo- ces within the interior as well as the exterior of the undation of the ambo. Probe 5 captures the simi- church, but many tiny mortar pieces with white un- lar situation on the Southern side – the South Eas- dercoat painted red were found within the interior tern corner of the church´s nave and a part of the by the Southern wall of the church´s nave. The frag- Southern wall of the sanctum of the church. Probe ments were, unfortunately, so small that the deco- nr. 6 found the South Eastern corner of the sanctum ration motif could not be established. A small frag- of the church, while Probe nr. 7 discovered the So- ment of red plastering was also found in the backfill uthern wall of the church´s nave, Probe nr. 8 un- material of the grave by the Northern wall of the covered the North Eastern corner and the Eastern church´s nave. Painted plastering as mentioned by wall of the sacristy and finally Probe nr. 9 found Petrovský-Šichman were not to the contrary found the North Western corner of the sacristy. Control in the sacristy or on the wall or in the backfill ma- blocks necessary for archeological research were at terial. the same left between the individual probes. Entrance to the church´s sacristy leading from The present results of our revision research its sanctum as discovered by Petrovský-Šichman al- confirm the findings of Petrovský-Šichman. The ready, was found again. The issue of construction church is oriented along an East - West axis, whi- of the sacristy – i.e. whether the sacristy and the le the sanctum is oriented eastwards. The entran- church were built simultaneously or whether the sa- ce into the church is situated on the Western side cristy was only added later – still remains unresol- of the church and its doorstone and partially also ved. Petrovský-Šichman supposed that the sacris- the side walls of the portal remained well preser- ty was added later, but the present research shows, ved. Although the older research also revealed parts however, that the masonry of the sacristy and that of a decorated portal, the present research did not of the church´s nave were interconnected. The fact find any fragment of the then decoration. There is a may imply simultaneous construction of the sacris- masonry altar by the Northern wall of the church´s ty and the church. nave found by Petrovský-Šichman, too. More detai- Finding a large quantity of bones by the led examination resulted in finding that it is smal- Northern wall of the church where the sacristy is ler than sketched by Petrovský-Šichman as certain connected with the church became an important parts that he considered as its components are in discovery. There was a thick layer of bones reaching fact just stone destruction fallen. A small piece of nearly as far as the present surface in the corner mortar floor preserved was found behind the altar of the Northern wall of the church´s nave and the once the destruction was removed partially. There Western wall of the sacristy. It means that a sim- may be such floor all over the area of the church´s ple ossuary was formed there while the church still nave as hard layer of brown soil with mortar frag- existed and served its purpose. Ossuaries served to ments which may have been base to the floor was store bones from older, disrupted graves. The ce- found in several places. It is just more detailed ana- metery gradually became full and the graves there- lysis to prove whether this is the floor or just a pie- fore also began to be dug on the older graves. The ce of plastering fallen. bones from them were placed in ossuaries. Walls of Foundations of the ambo as found by Petrov- the ossuary – one of them connected to the North ský-Šichman, too, were found by the Northern wall Western corner of the sacristy, while the other one of the sanctum. There is a hole broken for a ves- connected to the Northern wall of the church´s sel that child remmants were placed in. The sur- nave – were found during the research. We only face between the foundations of the ambo and the captured short sections of the walls which let us, Northern wall of the sanctum is wadded with flat however, suppose that this was a small construction stones connected mortar. We suppose for now that with quadratic shape added later. this might be a part of the original pavement of the The grave uncovered by Petrovský-Šichman sanctum and that the stone floor of the sanctum different from its surroundings was found by the and the mortar floor of the nave of the church mi- Northern wall of the church´s nave, just next to the ght roughly have been on the same level. altar. It was quite a surprise to find a skeleton and Petrovský-Šichman supposed that there had even small findings there which means that althou- been stone pavement connected with mortar on the gh Petrovský-Šichman had found the grave, he fai- Southern side of the nave of the church. Our rese- led to collect items from it. Relatively high concen- arch, however, established that what he interpre- tration of bones was found by the Southern wall ted as pavement or base for certain construction of the sanctum from the exterior side, large quan- is probably just a piece of masonry fallen. Another tity of bones was found within the interior of the

98 church by its Southern wall. There were skulls fo- A thick layer of destruction was gradually formed und in several places within the walls of the church above it so the church was not renewed and was and there were mostly other bones, too. During his gradually crumbling away. The layer containing research Petrovský-Šichman also recorded sku- crumbled masonry – stones, mortar and the layer lls scattered around in the exterior of the church. in which the stones are more mixed with the dark The bones were never in the anatomic positions, but brown soil are obvious within the destruction. The were, to the contrary, obviously scattered about or owner of the plot and Petrovský-Šichman both hel- piled up. These are probably bones from the older, ped mix the destruction – the former backfilled the disrupted graves. hollows and plowed up the aboveground parts of Besides the grave uncovered by Petrovský-Šich- the masonry, while the latter carried out his rese- man already another three graves dug up from the arch. clay subsoil were found. A bronze ring was found Findings of the 2012 research are relatively mo- in one of them, while a small coin was found in dest – pottery fragments, some of them large, consi- another one. Another grave was found behind the derable quantity of iron nails, a crossbow arrowhe- walls of the church by the South Western corner, ad, a simple bronze ring and a small coin dating but the one provided no findings at all. A fragment back to the rule of Sisigmund of Luxembourg. The- of medieval vessel was, however, found nearby. re are still no findings or situations to considerably A burnt layer was found in several places within change the dating of the church. the interior and the exterior of the church. There In 2013 (from July 22 to August 30) the rese- is a large coherent area covered by the layer in the arch at Koscelisko in Radoľa carried out by the Ky- sacristy, but it was disrupted by the older research suce Region Museum of Čadca in cooperation with in other places. The burnt layer contains clinkers, the Archeological Institute of the Slovak Academy small burnt bone fragments, shards and nails. The of Sciences of Nitra continued. Besides the ruins of layer proves that the church ceased to exist during the church it was our objective to find out the scope fire and was never renewed again afterwards. We of burying in both the interior of the church and in still cannot determine whether these are remains of the surrounding cemetery. burnt roof frame or wooden floor. The whole of the interior of the church could The very masonry of the church is relatively not naturally be uncovered, let alone the whole of well preserved, although there are spots where the the cemetery, so the research was carried out in walls were damaged considerably. Considerable da- the form of individual probes. In so doing we fol- mage was caused to the North Western corner of lowed up with the probes of the last year that we the church, nowadays situated on the margin of the enhanced and deepened. As to the architecture of terrace. Its damage probably occurred due to land- the church, in the first place we wanted to examine slide which came up there so the masonry was re- the so called ossuary that we found by the Northern leased and crumbled. The South Eastern corner of wall of the church. During his research of 1956 An- the church´s nave as well as the Eastern wall of the ton Petrovský-Šichman did not find the object, he sanctum are both considerably damaged. Petrov- did not even know about it´and only refers to a lar- ský-Šichman in that connection mentions that in ge quantity of bones found by the Northern wall of 1956 the then owner of the plot tried to level the the church. The ossuary was probably added to the terrain off pulling down considerable parts of the church later, once the capacity of the cemetery was masonry. The walls are built of quarry stone and not sufficient and it was necessary to create space pebbles, there are too few scabbled stones. The sto- to place bones from the old graves. The walls of the nes are connected with mortar and efforts to crea- ossuary are connected to the Northern wall of the te lines in the masonry are visible in several places. church and to the Western wall of the sacristy. Sha- There are the so called foundation jumps visible in pe of the ossuary is roughly square, its dimensions several places which means that the foundations are approximately 310x290 centimeters. The ma- are somehow wider than the aboveground mason- sonry is irregular and consists of stones of various ry. The foundation jump placed within the interior shapes and sizes which are connected with crum- probably proves the level of the original floor. The bly mortar. The masonry of the ossuary is at the foundation interstice was only found in three places first sight different from that of the church, it is less and the one by the Eastern wall of the sanctum was „tidy“ and the mortar is of different quality. The in- at approximate depth of 170 centimeters. side room of the ossuary was filled in by a thick lay- The subsoil consists of yellow clay which is re- er of bones among which pottery fragments were latively oily and plastic. Foundations of the church only scarce. The bottom consisted of yellow clay were dug up in that subsoil. All of our probes achie- soil. The ossuary is situated at the very margin of ved the level of the subsoil. The clay layer includes the terrace and the Northern wall was as a whole the burnt layer to prove the decline of the church. probably shifted due to landslides. It is nowadays

99 considerably twisted. Just another probe followed undations of the masonry might confirm its exis- up with the one of the last year situated in the in- tence. That would at the same time be a proof that terior of the church by its Western wall. The probe the grave was established by the church existing al- was enhanced to cover the North Western corner of ready and that is is not then older than the church. the church and was gradually deepened. Last year This is where the probe hit as deep as the brown we found three graves. A small coin of Sisigmund red subsoil. of Luxembourg was found in one of them. The item The most important results were achieved by is still the only finding that can be dated in a more the fifth probe which once again followed up with exact fashion. We hoped to find other graves within the one of the last year. This year it was enhanced the interior and the presumption was also confir- behind the Southern wall of the sanctum and the med. There were quite many graves there, but just nave. Once under the layer destruction we also hit torsos were found in many cases as the graves were a relatively substantial burnt layer covering yellow disrupted or even destroyed by more recent ones. clay with numerous graves. The graves were relati- All of them were situated under layer of the burnt vely shallow, some of them were disrupted by more soil and wood that we associate with the decline of recent graves or possibly even totally destroyed, the church. Therefore we may at least approximate- so we only found several bones there. It is probably date them to the period just prior to the 50s of the le that the star-shaped buckle with minted decora- 15th century. Drilling the probe gradually we final- tion is from such destroyed grave. There were rem- ly hit the layer of hard brown red soil without any mants of moldered wood by several graves and the- graves which obviously represents the original sub- re even were outlines of a wooden coffin by one of soil. Drilling the probe we were gradually uncove- them. Grave nr. 23 situated under a tombstone is a ring the inside of the Western wall of the church total rarity. The tombstone was in the original place that large areas of the original plastering with tra- and was broken into two parts. It is the only positi- ces of wooden boarding were preserved on. The- vely documented grave at Koscelisko marked on the re were no findings directly in the graves, but po- surface by a tombstone. Some of the circumstances ttery fragments or iron items that are still waiting imply that there may be several such graves there for cleaning and conserving were sporadically fo- (another large flat stone which was, however, in se- und in the surrounding backfill material. The gra- condary position already). In the period that Kosce- ves within the interior of the church obviously be- lisko was used as burial ground, the method of mar- longed to the members of the local gentry. As a mat- king graves was already on the decline and appe- ter of fact it was customary to bury important per- ars only sporadically. Another star-shaped buckle sonalities in the church. with hallmarking was found in the grave under the The third probe followed up with the one of the tombstone by the skeleton. The buckle is for now last year situated in the sanctum of the church. What dated to the Middle Ages. There were no findings we wanted to find out about there was whether and in the other graves. One of the graves reaches under what was the floor in the sanctum like, therefore a wall of the church and it is not possible to unam- we enhanced the probe southward. No traces of the biguously determine whether it still extends un- floor were, however, found there. This is the part of der the masonry or whether it was damaged when the sanctum that the so called ambo or pulpit fo- digging foundations. It is undoubtedly older than undations are situated in. They were uncovered as the church and proves that the place was used as a a whole. As Dr. Marián Samuel, M.A., of Archeo- burial ground even before the church of stone was logical Institute of the Slovak Academy of Sciences built. As no traces of an older building were found, of Nitra, head of the research, says, an ambo placed we do not know for now whether there was a wo- in a church dating back to the 13th century is qu- oden church before the church of stone was built. ite rare. A well preserved grave with a small coin Heads in all of the graves within the church and of Sisigmund of Luxembourg was found behind the those around that we uncovered this year were at the ambo. This is where we also hit the subsoil of brown western end of the grave. The skeletons were diver- red soil. sely preserved, some of them were complete, whi- The fourth probe followed up with the one pla- le there remained just fractional parts of the others ced just behind the Eastern wall of the sanctum. as the soil is considerably aggressive in the locality Petrovský-Šichman describes a grave in that part and the bones are therefore moldering quickly the- that was to pass under the wall of the church. Last re. The iron items, mostly nails of the coffins were year we did not succeed in finding the grave, there- also considerably deformed by corrosion. Selected fore this year the probe was considerably enhanced. skeletons will undergo anthropological analysis to This is where we also found several graves, but un- determine the age and sex of the buried or possibly fortunately no findings. Although we did not find also the diseases that they suffered from when ali- the grave just mentioned, the cavern broken into fo- ve etc. The church and its environs were extensive-

100 ly used as a burial ground as the graves and the os- later to. Its walls are still well preserved and the- suary prove. In 2012 and 2013 we found 23 graves re are parts that are still roughly one meter above in total and they were mostly in the so called super- the foundations. River pebbles brought probably position which means that there were placed in se- from the Kysuca river were extensively used to build veral layers. The fact that no items, save several ex- them. Local slate was also used, while scabbled sto- ceptions, to be dated were found, does not unfortu- nes were only used exceptionally (several scabbled nately allow us to determine the period that the gra- tufa ashlars were found). The aboveground mason- ves date back to. Just one of the graves was for now ry is more or less vertically spaced, it is likely that established after the decline of the church (grave the foundation masonry was cast. There were se- nr. 1 uncovered in 2012). The other graves uncove- veral places that we could see the so called founda- red were situated under intact burnt layer, so they tion jump which means that the foundations were are dated to the period prior to the decline of the wider that the aboveground masonry. At least the church which probably occurred sometime in the interior of the church was plastered and traces of a first half of the 15th century. red plastering prove an ornament that we could not, Small green string of beads 2 milimetres in di- however, determine. The internal equipment inclu- ameter found within the interior of the church clo- ded an altar of stone and an ambo that the founda- se to the graves, not, however, directly in one of the tions of stone remained of. As no traces of the flo- graves, are, besides the buckles found, also worth or in the church were found in the second year of mentioning. They formed a part of a buried per- our research, the issue still remains unresolved. It son´s clothes and were probably placed in his head- is the origin of the burnt layer that cannot be expla- gear. There were such strings of beads in the Mid- ined, either. The question is whether the layer con- dle Ages already. Tiny shards of stone made of radi- sists of remains of the burnt wooden floor or tho- olarite and Iceland agate were sometimes found in se of a wooden ceiling. The graves within the interi- the backfill material. Similar shards are appearing or as well as within the exterior of the church were from as early as the Neolithic Age and were used to considerably shallow, just several centimeters un- produce various instruments. They are very small der the level of the floor supposed. The modest fin- and it is not possible to determine whether this was dings do not allow exact dating, therefore we may intentional production or just waste produced du- just approximately date the establishment and the ring production of other instruments. Several of decline of the church – its establishment may rou- them were found at Koscelisko and if we accepted ghly be dated to the last third of the 13th century, their dating to Eneolite, they would document the while its decline may be dated to the first half of the earliest settlement of the locality. 15th century. Following research of two years we may then Danka Majerčíková, M.A., conclude that as regards its form, the little church archeologist of Radoľa was a simple building consisting of the the Kysuce Region Museum of Čadca main nave and sacristy that an ossuary was added

Belfry One of the prominent features in the village of It is, however, possible that it was built before Radoľa is undoubtedly the belfry situated in the vil- as the Empress Maria Theresia supported building lage´s part called „Skotňa“ above the Stará cesta. It is belfries throughout the monarchy in the eighteenth surrounded by the houses dating back to the first half century due to security reasons – they announced fi- of the twentieth century. res or other extraordinary events. Nothing is, howe- Information in writing on the belfry´s history is ver, sure, but the oldest bells might have been used scarce. Reliable sources are perhaps just the inscrip- as scarce resources to cast cannons and thus to cover tions on the bells. The older and smaller bell used as “the requirements of the homeland” during the Na- knell was cast in 1836. There is an inscription on the poleonic wars or other conflicts. bell stating that it was cast „in participation of Mi- The frontage situated to the left from the entran- chal Jašo“. ce to the chapel includes a statute of Saint John Nepo- The newer and bigger bell dates back to 1921. It mucene. The statute was originally placed by the old replaced the original bell requisitioned for the Aus- bridge over the Kysuca river leading from Radoľa to trian-Hungarian army during the First World War. Kysucké Nové Mesto. In the sixties of the 20th cen- It is unquestionable that the belfry existed prior to tury it was moved to Radoľa during construction of a 1836. new bridge to Kysucké Nové Mesto.

101 The Chapel The small chapel on the Stará cesta in Radoľa A legend has it, however, that it was built as thank is inconspicuous, tiny and hidden amongst the sur- you for saving a family during the Ottoman wars. rounding trees. The name “Žltá kaplnka” (the Yellow This might also concern a later conflict in the terri- Chapel) became usual thanks to the bold yellow co- tory of Austria-Hungary, such as when military units lor that was applied upon the building´s last repair. of Tokoly or Rákoczi supported by the Ottoman Em- Originally it was Saint Anna Chapel. The statue pire were running around our territory. of the saint was, however, stolen by unidentified thie- It was not after all important who started the ves. The event resulted in purchase of a new statue of war, the people were suffering all the same. Virgin Mary, production of iron bars and adaptation On June 17, 2013 construction of a new Roman of the chapel´s appearance. Catholic of Saint Cyril and Methodius church star- The chapel is situated where a cemetery was. Bu- ted nearby the chapel. rying stopped there around 1890. No records in writing on the origin of the chapel were preserved.

Cross on the Vreteň hill Remmants of a meadow facing Radoľa are still pose that it dates back to the early twentieth century, below the top of Vreteň, a hill 821 meters tall. The but may be older, too. Hardly anybody knows the re- meadow is gradually absorbed by the surrounding ason why there is a cross there and why it was not pla- vegetation. In the past it used be much larger and was ced on the top of the Vreteň hill instead. mown regularly. The hay was brought to the village It is said that once when men started mowing the by sliding it down. Until now there is a cross in the meadow a storm surprised them out of the blue. The meadow. lightning scared them a lot. They threw their scythes Men of Radoľa covertly renewed the cross in the away, remained together and started praying. The li- eighties of the 20th century and one may regularly ghtning was hitting all around them, but the place find a nosegay or lit small burners there. Sources in that they gathered was not hit. They erected a cross writing are not available, but the oldest people living in that place in remembrance of the event and as a in the village remember that there was a cross on thank you for saving their lives. The cross is there Vreteň in their childhood already. We may then sup- until now.

Crosses in the Village The Pri lipách Cross linden trees growing by the cross were planted in the (The Cross By the Linden Trees) very same year. The area with the Pri lipách Cross is a promi- In the summer 2008 a retaining wall and new nent landmark in Radoľa. It is nowadays situated in fence were built by the cross, while the environs were the central part of the village and is the most frequ- reconstructed and landscaped. ented crossroad within the village. It forms border between the Lány I and Lány II streets. In the past The stone cross by the Papáns the place was, however, situated outside the built in There is a sandstone cross situated not far from area. There was a cross even many years ago. Accor- the area around the Pri lipách cross, at the Lány I ding to tradition there were linden trees growing by street, some 100 meters towards the castle. Its con- the cross. The original huge linden trees according to struction was funded by the Papán family. The fact is which the place is called were definitely growing the- also proved by the hardly legible inscriptions on the re as early as the 19th century. Protected by their vast pedestal. The work was created by Miksa, a stonema- treetops the locals were traditionally meeting there. son from Poland. There is no further information on The whirlwind of March 19, 2001 damaged the lin- his origin available. The skillful craftsman moved in den trees. The trees threatened the properties around Radoľa just before World War the First and married and the passers-by and must have been cut. Young Anna, neé Mináriková. Afraid of the war sufferings

102 the Miksas emigrated to America in the beginning The cross at Stará cesta of World War the First and would never come back. The plot at Stará cesta that construction of the In early 90s of the 20th century the Papáns pro- St. Cyril and St. Methodius church began at in 2013 vided for renewal of the cross by the craftsmen of Ky- was originally used as cemetery. It was used as a bu- sucký Lieskovec. In 2013 the cross was renewed by rial ground until 1890. It is supposed that the ceme- Ján Papán´s surface finish. tery may have been operated as early as late 18th century there. The Radoľa cemetery at Koscelisko was Crosses at the Na Lopate cemetery somewhere close to what is now used for that purpo- There are two crosses at the Na Lopate cemetery. se before. The legend has it that the inhabitants of the There is a wooden cross in the cemetery´s corner, at village decided to transfer the cross from its original the crossroads of the Lány II and Stará cesta streets position at Koscelisko to the newly established ceme- under the linden trees. The cross was erected around tery. A strong storm broke out while the cross was 1890 when burying at the cemetery began. The lin- transferred and the event was talked about for a long den trees were planted there in the same period. time among people. Another cross is situated close to the main en- The last graves were situated just by that cross. trance to the cemetery. It is made of stone and the resemblance to the stone by the Papáns at the Lány The cross at the Koscelisko cemetery I is obvious at the first sight. It dates back to the pe- There is a cemetery situated at Koscelisko used as riod just before World War the First and was crea- a burial ground from 1974 until now. There is a wo- ted by Master Miksa. too. In 2001 it was restored by oden cross in front of mortuary close to the entran- Eva Marcová. ce to the cemetery. It was originally situated closer to Burying at the Na Lopate cemetery was officially the cemetery´s center not far away from the mortua- terminated in1974. ry and the main aisle. The cross was transferred to its present position in 1994.

Hradisko The place (altitude 476 meters) according to its hradisko (fortified hill) dating back to the period of name should be, in terms of history, probably the the Great Moravia or perhaps periods somewhat later most interesting locality within Radoľa. Even a le- there. The only result of the efforts by archeologists is gend has it that Hradisko in Radoľa is the place that just stating that no finding to confirm existence of an Saint Vojtech allegedly was born. It is natural that ancient fortified hill was recorded until now. archeologists attempted to find traces of an ancient

Belfry In 2012 writer and director of the Kysuce Mu- bable that there were some castles in that area befo- seum Miloš Jesenský introduced Kysucký dejepis of re as folk tale refers to a hill facing south stating that 1927 (History of the Kysuce Region) by Rudolf Mat- once (in indefinite period of time) there was a cast- ter in his book Muzeológia na Kysuciach (Museolo- le the traces of which were noticeable not such a long gy in the Kysuce Region). The book of 1927 states as time ago. There is a small hill situated further, abo- follows: ve the hamlet, towards the south on the left side of Hradola, Roduole, Rodola. a road going up and the hill´s name is still „Beleh- As we read in the history of Kysucké Nové Mesto, rad“. Another folk tale has it that there were gallows it was established by local „civic advocatus“ Marti- among the walls of Martinius Furman´s castle [This nius Furman who received the territory from king Si- is not in accordance with the period rules and regu- gismumd. He built a chateau (castle) there and it was lations as the new hamlet was subjected to Kysucké the castle that he received praedicat de Ujvár after. Nové Mesto enjoying its privileges and the town also (it is sad that at that time which was purely Slovak had gallows for the surroundings] and that there was Hungarian preadicats were awarded: it was the castle prison by the castle. It is true that there is some two (hrad in Slovak) that the hamlet was allegedly named and half meters high and one meter wide space in the after - „Hradola“, nowadays „Radola“. It is more pro- wall at the south side of the castle. There was a piece

103 of oak wood at a height of two meters used allegedly dwellings despite the card that he produced was is- to hang people. The rule is, however, in conflict with sued willingly by superintendent P. Ruštek of Kysuc- the principles of the landlord who would then get the ké Nové Mesto. The third time that he came in the criminals hanged right under his windows, althou- apartments despite what he experienced before, se- gh to deter other bandits they were left hanging the- veral women gathered in the neighborhood and at- re until just bare skeletons remained. The skeleton tacked him verbally saying; „Why do you come over was to be removed and buried by other prisoners. as some kind of spy, this is the third time that we see It was really a torture chamber in which a robber´s you here, unless you get out of here immediately, we legs were tied, while he was drawn upwards by the will bring our men, then you will see what is going to rack until he confessed to his crime. Former prison happen “. The writer then immediately left the shou- still exists and is used as a stable. [The writer tried ting women, but then he had explored the matter al- to examine the former castle, later distillery and pre- ready.] There was a hamlet bearing the name above sent private apartments twice in vain as the inhabi- established by the castle. tants of the apartments did not let him come in their

RADOĽA – SKOCZÓW In the Footsteps of Legends of Saint Vojtech and Saint Jan Sarkander

The project is funded by European Union from the European Regional Development Fund within the framework of the PL – SK Cross-border Cooperation Program 2007 – 2013, project number PL-SK/ZA/IPP/III/037, the name of the micro-project: In the Footsteps of Legends of Saint Vojtech and Saint Jan Sarkander.

Complied by Anton Tkáčik Text: Anton Tkáčik, Anton Ľudvik, Danka Majerčíková (Archeological research at Koscelisko in Radoľa in 2012 and 2013) Acknowledgements: – Anton Ľudvik, chronicler of Radoľa for his long term contribution to creation of Radoľa´s chronicle, the fun- damental information source on the history of Radoľa in this publication – Director of the Kysuce Museum Miloš Jesenský, Danka Majerčíková, Andrea Paráčová, Alena Mozolová and staff of the Kysuce Museum for their willingness to provide material and information concerning history of the municipality Photographs by: archives of Radoľa, archives of Skoczów, archives of the Kysuce Museum, Peter Juriš, Anton Tkáčik, Katarína Tkáčiková, Robert Borski, Captions: Anton Tkáčik, Alena Franeková, Ján Šustek (sports), the Kysuce Museum Translation: Irena Zacharová (PL), Rastislav Majorský (ENG) Graphics: Miroslav Štekláč Print: Starustka design, Vrútky Literature: Chronicle of Radoľa; Spravodajca obce Radoľa; archives of Skoczów; private archives of the author; Blízki Bohu i ľuďom, Rajmund Ondruš S.J., Priatelia dobrej knihy 1992; Muzeológia na Kysuciach, Miloš Je- senský, Kysucké múzeum v Čadci a Magma Čadca , 2012; Archeológia na Kysuciach, Danka Majerčíková, Mi- loš Jesenský, Kysucké múzeum a Magma Čadca, 2010 www.wikipedia.org www.zivotopisysvatych.sk

Published by Municipality of Radoľa in 2014 ISBN: 978-80-971566-2-6

104

Śladami legend Janie Wojciechu Sarkandrze i św. o św. Po stopáchPo legiend Jánovi Vojtechovi a sv. Sarkanderovi o sv. In theIn Footsteps of Legends of and St. St. Vojtech Sarkander Jan

Projekt je spolufinancovaný Európskou úniou z Európskeho fondu regionálneho rozvoja v rámci Programu cezhraničnej spolupráce Poľsko – Slovenská republika 2007–2013, číslo projektu PL-SK/ZA/IPP/III/037, názov mikroprojektu: Po stopách legiend sv. Vojtecha a sv. Jána Sarkandera.

The project is funded by European Union from the European Regional Development Fund within the framework of the PL – SK Cross-border Cooperation Program 2007 – 2013, project number PL-SK/ZA/IPP/III/037, the name of the micro-project: In the Footsteps of Legends of Saint Vojtech and Saint Jan Sarkander.

Vydala Obec Radoľa v roku 2014 v náklade 1000 ks Wydała Gmina Radoľa w roku 2014, 1000 kopii Published by Municipality of Radoľa in 2014, 1000 copies

ISBN: 978-80-971566-2-6

NEPREDAJNÉ • nie na sprzedaż • not for sale