Arkusz NOWOGARD (154)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2009

Autorzy: Jerzy Król*; Krystyna Wodyk**; Paweł Kwecko***, Anna Pasieczna***, Hanna Tomassi-Morawiec***

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska *** Redaktor regionalny (plansza A): Albin Zdanowski *** Redaktor regionalny (plansza B): Anna Gabry ś-Godlewska *** Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka***

* – Przedsi ębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA SA, ul. Wierzbowa 15, 50-056 Wrocław; ** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa; *** – Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN 83 -

©Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2009

Spis tre ści

I. Wst ęp – Jerzy Król ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – Jerzy Król ...... 4 III. Budowa geologiczna – Jerzy Król ...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin – Jerzy Król ...... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – Jerzy Król ...... 13 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – Jerzy Król ...... 14 VII. Warunki wodne – Jerzy Król ...... 17 1. Wody powierzchniowe...... 17 2. Wody podziemne...... 18 VIII. Geochemia środowiska...... 20 1. Gleby – Anna Pasieczna, Paweł Kwecko ...... 20 2. Osady – Izabela Bojakowska ...... 23 3. Pierwiastki promieniotwórcze – Hanna Tomassi-Morawiec ...... 25 IX. Składowanie odpadów – Krystyna Wodyk ...... 46 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – Jerzy Król ...... 52 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – Jerzy Król ...... 53 XII. Zabytki kultury – Jerzy Król ...... 57 XIII. Podsumowanie – Jerzy Król ...... 58 XIV. Literatura...... 60

I. Wst ęp

Przy opracowywaniu arkusza Nowogard Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MG śP) wykorzystano materiały archiwalne arkusza Mapy geologiczno-gospodar- czej Polski w skali 1:50 000, wykonanej w roku 2003 przez Firm ę SEGI-AT Sp. z o.o. z War- szawy (Krogulec, Wierchowiec, 2003. Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z Instrukcj ą opracowania MG śP (Instrukcja..., 2005). Mapa geo środowiskowa zawiera dane zgrupowane w sze ściu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, geochemia środowiska i składowanie odpadów, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej, zajmuj ącej si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte na mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowaniu strategii rozwoju wojewódz- twa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc przy wykonaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środo- wiska oraz planów gospodarki odpadami. Materiały niezb ędne dla opracowania niniejszej mapy zostały zebrane w Centralnym Archiwum Geologicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie i Oddziale we Wrocławiu, w archiwach geologicznych: Wydziału Środowiska i Rolnictwa Zachodniopo- morskiego Urz ędu Wojewódzkiego i Marszałkowskiego w Szczecinie, Przedsi ębiorstwa Geo- logicznego we Wrocławiu „Proxima” S.A., a tak Ŝe w archiwach Wojewódzkiego Konserwa- tora Przyrody i Wojewódzkiego Oddziału Słu Ŝby Ochrony Zabytków w Szczecinie. Wyko- rzystano równie Ŝ informacje uzyskane w Starostwach Powiatowych w Goleniowie i Gryfi- cach oraz Urz ędach Gmin. Zostały one zweryfikowane w czasie zwiadu terenowego przepro- wadzonego w listopadzie 2008 roku. Dane dotycz ące poszczególnych złó Ŝ kopalin zestawiono w kartach informacyjnych do bazy danych, ści śle zwi ązanej z realizacj ą Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000.

3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Nowogard poło Ŝony jest mi ędzy 53°40´ a 53°50´ szeroko ści geograficznej północnej i mi ędzy 15°00´ a 15°15´ długo ści geograficznej wschodniej. Pod wzgl ę- dem administracyjnym obszar arkusza Nowogard znajduje si ę w województwie zachodniopomorskim obejmuj ąc fragmenty czterech powiatów: goleniowskiego (miasto i gmina Nowo- gard, gmina Osina), gryfickiego (gminy: Płoty i Gryfice), kamie ńskiego (gmina Golczewo), oraz niewielki skrawek powiatu łobeskiego (gmina Resko). Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym (Kondracki, 2002) obszar arkusza Nowo- gard jest poło Ŝony w podprowincji Pobrze Ŝa Południowobałtyckie, w obr ębie makroregionu Pobrze Ŝe Szczeci ńskie. Na omawianym obszarze wyró Ŝni ć mo Ŝna trzy uło Ŝone równole Ŝni- kowo mezoregiony. Południow ą i centraln ą jego cz ęść zajmuje Równina Nowogardzka, która od północy graniczy z Równin ą Goleniowsk ą. W ąski pas biegn ący przez północn ą cz ęść arkusza nale Ŝy ju Ŝ do Równiny Gryfickiej (fig. 1). Równina Nowogardzka jest wysoczyznowym obszarem moreny dennej płaskiej i falistej fazy pomorskiej, rozci ętym dolinami wód roztopowych wznosz ącym si ę na 40– 70 m n.p.m. Cech ą charakterystyczn ą ukształtowania powierzchni w tym rejonie s ą równole- głe wały i obni Ŝenia terenu. Obszar wznosi si ę w kierunku północno-wschodnim i w tej cz ęś ci wyst ępuj ą drobne formy: drumliny, pojedyncze ozy, kemy i wydmy oraz dolinki i zagł ębienia bezodpływowe wypełnione utworami holoce ńskiej akumulacji biogenicznej. W rynnie sub- glacjalnej w południowej cz ęś ci arkusza jest Jezioro Nowogardzkie. Równina Nowogardzka jest słabo zalesiona i ma przewa Ŝnie charakter rolniczy. Fragment rozległej pradoliny pomorskiej, ukształtowanej u schyłku zlodowacenia wisły (odcinek Moracz-Płoty), rozci ągaj ący si ę na północ od Równiny Nowogardzkiej, stanowi wschodni fragment mezoregionu Równiny Goleniowskiej. W ko ńcowej fazie wytapiania l ą- dolodu spływały do niej masy wód roztopowych, tworząc tarasy akumulacyjne i równiny torfowe. Do pradoliny od strony południowej uchodz ą doliny wód preglacjalnych, wykorzystywane obecnie przez rzeki: S ąpóln ą, Wołczenic ę i Dobrzyc ę. Północn ą granic ę tej jednostki stanowi kraw ędź strefy marginalnej subfazy północno- pomorskiej, wykształconej jako obszar moreny dennej falistej, urozmaiconej lokalnie drob- nymi formami wzgórz kemowo-morenowych i rynien subglacjalnych. Teren wznosi si ę tu na wysoko ść 30–60 m n.p.m. Na przedpolu strefy ta łagodnie przechodzi w równin ę sandrow ą z wydmami i zagł ębieniami wypełnionymi torfami. Jest to ju Ŝ mezoregion Równiny Gryfic- kiej, poro śni ęty w zachodniej cz ęś ci borami sosnowymi Puszczy Goleniowskiej.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Nowogard na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 – granica podprowincji, 2 – granica makroregionu, 3 – granica mezoregionu, 4 – wi ększe jeziora Podprowincja: Pobrze Ŝa Południowobałtyckie Podprowincja: Pojezierza Południowobałtyckie Makroregion: Pobrze Ŝe Szczeci ńskie Makroregion: Pojezierze Zachodniopomorskie Mezoregiony Pobrze Ŝa Szczeci ńskiego: Mezoregiony Pojezierza Zachodniopomorskiego: 313.22 – Wybrze Ŝe Trzebiatowskie 314.43 – Pojezierze I ńskie 313.24 – Dolina Dolnej Odry 314.44 – Wysoczyzna Łobeska 313.25 – Równina Goleniowska 313.32 – Równina Nowogardzka 313.33 – Równina Gryficka

Obszar arkusza znajduje si ę w klimatycznym regionie VI – zachodniopomorskim (Wo ś, 1999), w strefie klimatu l ądowego, z wpływami oceanicznych mas powietrza. Charakteryzuje go wyst ępowanie łagodnych zim i chłodnego lata. Roczna suma opadów wynosi około 600 mm, a w okresie wegetacji ro ślin uprawnych (kwiecie ń-sierpie ń) trwaj ącym 205–210 dni opady osi ągaj ą 250 mm. Wielko ść zachmurzenia jest jednym z najni Ŝszych notowanych w Polsce. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi około 7–8°C. Cech ą charakterystycz- ną klimatu w opisywanym rejonie jest długi okres zalegania pokrywy śnie Ŝnej wynosz ący powyŜej 65 dni. Obszar arkusza ma charakter rolniczo-przemysłowy. W strukturze u Ŝytkowania grun- tów dominuj ą u Ŝytki rolne – głównie grunty orne, ze znacznym udziałem trwałych u Ŝytków

5 zielonych, w tym ł ąk na glebach pochodzenia organicznego. Du Ŝa cz ęść gleb posiada wy Ŝsze klasy bonitacyjne (III i IVa). Prowadzi si ę na nich uprawy polowe zbó Ŝ, mieszanek paszo- wych oraz ziemniaków. Rozległy areał ł ąk i pastwisk sprzyja hodowli bydła. W wyniku likwidacji Pa ństwowych Gospodarstw Rolnych oraz innych zakładów pracuj ących na rzecz rolnictwa, znaczna cz ęść gruntów rolnych pozostaje niezagospodarowana. Wa Ŝniejsze zakłady przemysłowe, przetwórstwa rolno spoŜywczego, handlowe i usłu- gowe znajduj ą si ę na terenie Nowogardu (16,8 tys. mieszka ńców). Przedsi ębiorstwa obsługu- jące rolnictwo i świadcz ące usługi dla ludno ści zlokalizowane s ą równie Ŝ w kilku wi ększych miejscowo ściach regionu. W ostatnich latach obok gospodarstw rolniczych powstały o środki agroturystyczne. Pokryw ę glebow ą tworz ą głównie utwory bielicoziemne i brunatne, zaliczane do gleb lekkich i utworzone na piaskach gliniastych. Ni Ŝej poło Ŝone partie terenu s ą w typie gleb murszastych i czarnych ziem zdegradowanych. W obr ębie u Ŝytków zielonych wyst ępuj ą gleby mułowo-torfowe zalegaj ące na gytiach, mineralno-murszowe lub torfowe. Na piaszczystym podło Ŝu wykształciły si ę bory sosnowe, z udziałem d ębu, jesionu, wi ązu i klonu. Kompleksy le śne wyst ępuj ą na znacznych obszarach w cz ęś ci północno- zachodniej i zachodniej, gdzie stanowi ą wschodnie fragmenty Puszczy Goleniowskiej. Mniej- sze kompleksy le śne, poło Ŝone s ą na północ od wsi Potuliniec, na wschód od wsi: Wyszogóra i Maszkowo oraz w okolicach Mi ętna i Nowogardu. Wszystkie miejscowo ści w granicach arkusza posiadaj ą dobre powi ązania komunikacyjne drog ą krajow ą oraz systemem dróg wojewódzkich i powiatowych. Z Nowogardu w kierunku północno-wschodnim przebiega droga krajowa nr 6 ł ącz ąca Szczecin z Gda ńskiem. Drogi wojewódzkie ł ącz ą Nowogard z Golczewem i Kamieniem Pomorskim na północy oraz Stargardem Szczeci ńskim i Pyrzycami na południu (droga nr 106), a tak Ŝe z Chociwlem (droga nr 144). W północnej cz ęś ci obszaru przebiega droga nr 108, ł ącz ąca Płoty z tras ą S3 (Świnouj ście-Jakuszyce). Równolegle do niej prowadzi nieczynna od 1992 r. linia kolejowa relacji Wysoka Kamie ńska-Płoty. Linia kolejowa normalnotorowa, niezelektryfikowana ze stacj ą osobowo-towarow ą w Nowogardzie i przystankami w Wyszogórze i śabowie ł ączy Szczecin z Kołobrzegiem.

III. Budowa geologiczna

Obszar arkusza Nowogard jest poło Ŝony na pograniczu dwóch jednostek strukturalnych: wału środkowopolskiego i niecki szczeci ńsko-łódzko-miechowskiej.

6 Omawiany obszar został szczegółowo rozpoznany do znacznej gł ęboko ści dzi ęki otwo- rom naftowym z rejonu Błotna, których gł ęboko ść si ęga 4 500 m. Najstarszymi osadami s ą dewo ńskie wapienie z przerostami iłowców. Morskie osady karbonu to iłowce przewarstwione gipsem oraz wapienie o mi ąŜ szo ści 296 m. Osady permskie czerwonego sp ągowca reprezentowane s ą przez seri ę wylewn ą – skały typu porfirowego (o mi ąŜ szo ści 218,5 m) oraz seri ę osadow ą zbudowan ą z iłowców, piaskowców i zlepie ńców (mi ąŜ szo ść – 110,5 m). W profilu utworów cechsztynu, o zmiennej mi ąŜ szo ści wynosz ącej od 600 do ponad 950 m wyst ępuj ą sole kamienne przewarstwione dolomitami i anhydrytami. Osady triasowe wykształcone s ą głównie w postaci mułowców i iłowców oraz wapieni krystalicznych pstrego piaskowca, których mi ąŜ szo ść wynosi od 367 do 608 m. Wapie ń muszlowy oraz kajper reprezentowany jest lokalnie (poza strefami antyklinalnymi) przez wapienie krystaliczne, mułowce, piaskowce i iłowce, w rejonie Boguszyc osi ągaj ące ł ączn ą mi ąŜ szo ść 633,8 m. Utwory jury dolnej (lias) to iłowce, mułowce i piaskowce, w sp ągu z przewarstwienia- mi w ęgli brunatnych, w stropie – z syderytami dolomitycznymi i osadami limnicznymi o mi ąŜ szo ści około 1 000 m. Skały jury środkowej (dogger) reprezentowane s ą przez osady lądowe: piaskowce, piaski, mułki, łupki ilasto-piaszczyste, zlepie ńce i syderyty piaszczyste, a w stropowej cz ęś ci – przez transgresywne mułki, iłowce z syderytami, mułowce, łupki ilaste, i piaskowce. o ł ącznej mi ąŜ szo ści 50-150 m. Osady jury górnej (malm) wykształcone s ą w postaci kilkudziesi ęciometrowego kompleksu iłowców, piaskowców, wapieni detrytycz- nych i oolitycznych oraz margli. Osady morskie kredy dolnej o mi ąŜ szo ści przekraczaj ącej 100 m reprezentowane s ą przez iłowce z syderytami, iły, łupki, piaski i piaskowce wyst ępuj ą w południowo-zachodnim skłonie wału pomorskiego. Utwory kredy górnej w cz ęś ci sp ągowej buduj ą margle, wapienie i iły (cenoman i turon), le Ŝą ce wy Ŝej opoki, margle i wapienie (koniak i santon) oraz zalegaj ą- ce w stropie serii margle, iły margliste i piaskowce glaukonitowe (kampan). Osady kredowe wyst ępuj ą w południowej cz ęś ci arkusza, w brze Ŝnej partii niecki szczeci ńskiej. Osady paleogenu tworz ą dolnooligoce ńskie piaski, mułki, iły i iłowce o mi ąŜ szo ściach od kilku do kilkudziesi ęciu metrów, le Ŝą niezgodnie na ró Ŝnowiekowych osadach jury i kredy. Cały obszar arkusza Nowogard jest pokryty utworami czwartorz ędowymi (plejstocenu i holocenu) (fig. 2). Ich wykształcenie i zasięg przedstawia Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Nowogard (Ruszała, Fuszara, 1999). Mi ąŜ szo ść pokrywy czwartorz ędowej jest uzale Ŝniona od morfologii starszego podło Ŝa i wynosi od 10 m w

7 Karsku do 104,6 m w Świerczewie. Osady plejstocenu akumulowane były podczas zlodowace ń: południowopolskich, środkowopolskich i północnopolskich i zalegaj ą niezgodnie na osadach jury, kredy dolnej lub górnej wzgl ędnie na osadach oligocenu. Na opisywanym obszarze nie udokumentowano osadów interglacjalnych, podczas których na omawianym obszarze dominowały procesy denudacyjne. Osady zlodowacenia sanu (zlodowacenia południowopolskie) zachowały si ę w najni Ŝej poło Ŝonych obszarach podło Ŝa podczwartorz ędowego. Zaliczono do nich dwa poziomy glin zwałowych oraz kompleks piasków i mułków wodnolodowcowych. Zastoiskowe piaski, mułki i iły oraz poziom glin zwałowych o mi ąŜ szo ści do 20 m re- prezentuj ą starszy cykl glacjalny zlodowace ń środkowopolskich – zlodowacenie odry. Kolej- na transgresja l ądolodu zaznaczyła si ę akumulacj ą osadów wodnolodowcowych, glin zwało- wych o mi ąŜ szo ści 10-20 m, mułków zastoiskowych oraz piasków wodnolodowcowych rece- syjnych (górnych). Osady zlodowace ń środkowopolskich zalegaj ą głównie cz ęś ci południo- wej i wschodniej obszaru arkusza. Zlodowacenia północnopolskie (zlodowacenie wisły) rozpocz ęło si ę akumulacj ą osa- dów mułkowo-piaszczystych fazy leszczy ńsko-pozna ńskiej, w zastoisku powstałym na przedpolu l ądolodu. Ci ągły poziom glin zwałowych tego zlodowacenia, o mi ąŜ szo ści od 1 do 30 m rozprzestrzenia si ę na niemal całym obszarze arkusza. Lokalnie (w rejonie Świerczewa i Me- chowa) wyst ępuj ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe. Pod koniec zlodowacenia wisły (faza pomorska) zaznaczyła si ę akumulacja najmłodszego poziomu glin zwałowych dennomoreno- wych i piasków lodowcowych, pokrywaj ących dzisiejsz ą powierzchni ę wysoczyzny. Podczas arealnego wytapiania l ądolodu powierzchnia moreny dennej została urozmaicona formami utworzonymi głównie przez osady piaszczysto-Ŝwirowe z domieszk ą glin ablacyjnych: more- nami martwego lodu, kemami i ozami. Pod koniec plejstocenu, w fazie recesji nad tzw. prado- lin ą Moracz–Płoty utworzył si ę piaszczysty taras sandrowy, urozmaicony formami akumulacji eolicznej (wydmami). Na powierzchni wysoczyznowej i wzdłu Ŝ jej stref kraw ędziowych powstały eluwialne i deluwialne pokrywy zwietrzelinowe. W holocenie nast ąpiło wypełnienie den dolinnych osadami: piaszczysto-Ŝwirowymi (tarasy zalewowe) oraz piaszczysto-mułkowymi (w obr ębie pradoliny). Torfy i gytie zajmuj ą znaczne obszary den dolinnych, miejscami wyst ępuj ą przy jeziorach, w misach wytopiskowych oraz w obr ębie równin roztopowych. Najwi ększe torfowiska wyst ępuj ą w okolicach: Grabina, Sikorek i Szczytnik, a ich mi ąŜ szo ść maksymalnie wynosi 5,6 m (okolice śabówki). Na północny wschód od Wyszogóry znajduj ą si ę rozległe torfowiska w obr ębie równin i tara-

8 sów wód roztopowych. Przewa Ŝaj ą torfy: mszyste, drzewno-mszyste, drzewno-trzcinowe i turzycowo-mszyste.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Nowogard na tle szkicu geologicznego regionu wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej, red. (2006) Czwartorz ęd, holocen: 1 – mułki, piaski i Ŝwiry morskie; 2 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; plejstocen: 3 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach; 4 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne; 5 – piaski i mułki jeziorne; 6 – iły, mułki i piaski zastoiskowe; 7 – piaski i Ŝwiry sandrowe; 8 – piaski i mułki kemów; 9 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych; 10 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; Jura górna: 11 – wapienie, margle, iłowce, mułowce, dolomity, wapienie oolitowe, lokalnie z wkładkami margli, wapienie z krzemieniami, piaski glaukonitowe; 12 – kry utworów starszych od czwartorz ędu – kredowe; Ci ągi drobnych form morfologicznych: 13 – kemy; 14 – ozy; 15 – drumliny; 16 – wi ększe jeziora

Kreda jeziorna wyst ępuje pod nadkładem torfów w okolicach D ąbrowy Nowogardzkiej Karska i Grabiny, a jej mi ąŜ szo ść wynosi średnio od 0,4 do 4,5 m (maksymalnie 8 m). Na ogół jednak w podło Ŝu warstwy torfu wyst ępuj ą gytie mineralne, które osi ągaj ą mi ąŜ szo ść od 0,5 do 4 m.

9 IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Nowogard wyst ępuj ą cztery kompleksy litologiczno-surowcowe: ropono śny z gazem ziemnym – w dolomitach permskich (cechsztynu) b ędących dla tych kopalin skał ą zbiornikow ą; dwa węglanowe – z wapieniami jurajskimi i holoce ńsk ą kred ą jeziorn ą; okruchowy – zbudowany z piasków kwarcowych o cechach jako ściowych odpowiada- jących piaskom do produkcji cegły wapienno-piaskowej oraz torfowy (towarzysz ący kredzie jeziornej), na który składaj ą si ę torfy stosowane w rolnictwie do nawo Ŝenia gleb. Ogółem udokumentowano cztery zło Ŝa: ropy naftowej z gazem ziemnym „Błotno”, wapieni i margli dla przemysłu cementowego „Czarnogłowy-Kł ęby”, kredy jeziornej i torfów „D ąbrowa Nowogardzka-Karsk” oraz piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno- piaskowej „Radosław”. Zło Ŝe jurajskich rud Ŝelaza „Imno-Unibórz” zostało w 1994 wykre ślone z bilansu zasobów (tabela 1) gdy Ŝ ich parametry nie spełniaj ą warunków nawet dla rud pozabilansowych. Rop ę naftow ą wraz z gazem ziemnym jako kopalin ą towarzysz ącą udokumentowano w kategorii C w zło Ŝu „Błotno” (Binder i inni, 1985) na powierzchni 168,0 ha. Skał ą zbiornikow ą dla ropy i gazu ziemnego jest dolomit główny cechsztynu. Poziom ropono śny rozpoznany został jednym odwiertem, w którym osi ąga mi ąŜ szo ść 16,5 m. Wyst ępuje on pod nad- kładem o grubo ści od 3113 do 3180 m, zło Ŝonym z utworów facji salinarnej cechsztynu, tria- sowych i jurajskich mułowców, iłowców i piaskowców oraz osadów czwartorz ędu. Rop ę naftow ą charakteryzuj ą nast ępuj ące podstawowe parametry: zawarto ść frakcji benzynowej od 29 do 35%, naftowej 60-68% oraz parafiny – średnio 5,21% i twardych asfal- tów – 6,47%, Kwalifikuj ą one kopalin ę do bilansowych zasobów ropy parafinowej. Zawar- to ść siarki waha si ę od 0,72 do 1,32% wag., a ci ęŜ ar wła ściwy wynosi średnio 0,85 g/cm 3. Ropie naftowej towarzyszy gaz ziemny o nast ępuj ącym średnim składzie (% obj.): metan – 75,03; etan – 5,28; propan – 3,12; butany – 1,89; azot – 4,35; siarkowodór – 5,37; dwutlenek węgla -2,87; tlenek w ęgla – 1,36; wodór – 0,01 oraz hel – 0,01. Zawarto ści gazoliny w metrze sześciennym gazu ziemnego wynosi średnio 24,54 g, a jego średnia warto ść opałowa – 39,05 MJ/m 3.

Zło Ŝe wapieni i margli jurajskich „Czarnogłowy-Kł ęby” udokumentowano w kat. C 2 (Smor ągiewicz, 1978). W granicach arkusza znajduje si ę jedynie wschodni, niewielki fragment zło Ŝa. Kopalina spełnia wymagania dla potrzeb przemysłu cementowego.

10 Tabela 1

Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby geologiczne Stan Wydobycie bilansowe Kategoria zagospodarowa- Klasyfikacja Nr Wiek (tys. t, Przyczyny (tys. t, rozpoznania nia złó Ŝ zło Ŝa Nazwa Rodzaj kompleksu mln. m 3*) Zastosowa- konfliktowo mln. m 3*, zło Ŝa na zło Ŝa kopaliny litologiczno- nie kopaliny ści tys. m 3**) mapie surowcowego zło Ŝa Klasy Klasy wg stanu na 31.XII 2007 r. (Gientka i in., 2008) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 R 1,38 0,79 1 BŁOTNO P C G E 2 A - G 2,97* 0,08* DĄBROWA kj 1993,4

11 11 2 NOWOGARDZKA- Q C1 N - Sr 4 B W KARSK t 993,7

3 RADOSŁAW pk Q 29** B Z - Scb 4 A - CZARNOGŁOWY- 4 wme J 154 731 C N - Sc 2 B L KŁ ĘBY* 2 IMNO-UNIBÓRZ Fe J - ZWB - - - - -

Rubryka 2: * – zło Ŝe poło Ŝone cz ęś ciowo na arkuszu Golczewo Rubryka 3: R − ropa naftowa, G − gaz ziemny, Fe − rudy Ŝelaza, kj − kreda jeziorna, pk – piaski kwarcowe (do produkcji cegły wapienno-piaskowej), t − torfy Rubryka 4: P − perm, J − jura, Q − czwartorz ęd

Rubryka 6: kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych – B, C 1; kopalin płynnych: ropa, gaz − C Rubryka 7: zło Ŝe: G − zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB − zło Ŝe wykre ślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamiesz- czonej w materiałach archiwalnych) Rubryka 9: – kopaliny energetyczne, Kopaliny skalne: Sr − rolnicze, Scb − ceramiki budowlanej; Sc – cementowe Rubryka 10: zło Ŝe: 2 – rzadkie w skali całego kraju lub skoncentrowane w okre ślonym regionie; 4 − powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11: zło Ŝe: A − małokonfliktowe, B − konfliktowe Rubryka 12: W − ochrona wód podziemnych; L – ochrona lasów

Zło Ŝe kredy jeziornej „D ąbrowa Nowogardzka-Karsk” (Kinas, Foltyniewicz, 1989a), udokumentowano w dwóch polach oddalonych od siebie o około 2 km, na ł ącznej powierzchni 51,9 ha (pole I – południowe- 46,1 ha, pole II – północne – 5,8 ha). Ma ono form ę pokła- dow ą i jest zawodnione (zwierciadło wody na gł ęboko ści 0,2–1,4 m). Mi ąŜ szo ść kopaliny w polu I wynosi od 1,0 do 9,2 m, średnio – 3,0 m, w polu II – 1,0-4,2, średnio 1,9 m. Nadkład stanowi cienka warstwa gleby (wierzchnicy) oraz pokład torfu o średniej grubo ści 2,1 m w polu I oraz 1,8 m w polu II. Jego zasoby zostały udokumentowane jako kopalina towarzysz ąca. Kred ę jeziorną charakteryzuje zasadowo ść ogólna od 34,8 do 55,1% ( średnio 43,9% w polu I i 44,3% w polu II) oraz zawarto ści: CaO od 37,9 do 51,9% ( średnio 44,6%), MgO – 1,13–3,04% ( średnio 1,25%), Fe2O3 – 0,83-3,59% ( średnio 1,89%), SiO2 – 0,61–20,74% (średnio 3,65%). Wilgotno ść zło Ŝowa kopaliny wynosi od 42,3 do 78,5% ( średnio 67,1%), a jej ci ęŜ ar obj ęto ściowy od 1,08 do 1,52 t/m 3. Kopalina towarzysz ąca – torfy zalegaj ące w nadkładzie kopaliny głównej, charakteryzuje si ę zró Ŝnicowan ą mi ąŜ szo ści ą (od 0,2 do 4,8 m, średnio 3,2 m), zawarto ści ą popiołu wynosz ącą od 9,0 do 68,0%, ( średnio 24,4%) i odczynem pH – średnio 6,1. Obie kopaliny znajd ą zastosowanie w rolnictwie i ogrodnictwie, jako nawóz mineralny i komponent poprawiaj ący struktur ę gleby. Zło Ŝe piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej „Radosław” udokumentowano w kategorii B (Mazurkiewicz, 1958), w dwóch polach (wschodnim i zachodnim. Dokumentacj ę geologiczn ą uzupełniono w 1963 roku Aneksem aktualizuj ącym zasoby zło Ŝa w zwi ązku z post ępem jego eksploatacji (Mazurkiewicz, 1963). Pole zachodnie usytuowane jest na północ od wsi Radosław, w rejonie zabudowa ń dawnej cegielni i obejmuje powierzchni ę 3,3 ha. Pole wschodnie (11,4 ha) oddalone jest około 1 km na północny wschód i zlokalizowane jest po obu stronach zdemontowanej linii kolejowej (obecnie droga grunto- wa) prowadz ącej w kierunku Jarchlina. Kopalina, okre ślana w dokumentacji geologicznej jako piaski silikatowe, zalega w formie pokładu i nie jest zawodniona. Mi ąŜ szo ść zło Ŝa zmienia si ę od 1,5 do 4,7 m w polu zachodnim i od 2,2 do 7,9 m ( średnio 3,8 m w polu wschodnim. S ą to piaski drobno- i średnioziarniste, z przerostami piasków ró Ŝnoziarnistych, w polu zachodnim miejscami zaglinionych. Kopalin ę charakteryzuje zawarto ść krzemionki (SiO 2) w granicach od 90,9 do 94,27% ( średnio 94,19%) i Fe 2O3 od 0,6 do 0,66% ( średnio 0,63%). Zawarto ść frakcji >5 mm wynosi od 0,0 do 15,0% ( średnio 1,3%). Nadkład stanowi gleba i glina piaszczysta o grubo ści do 2,1 m w polu zachodnim i do 4,0 m w polu wschodnim; średnio 0,8 m.

12 Z punktu widzenia ochrony złó Ŝ, zło Ŝe ropy naftowej i gazu ziemnego „Błotno” (kopalina podstawowa) oraz zło Ŝe wapieni „Czarnogłowy-Kł ęby” zaklasyfikowano do klasy 2 (jako zło Ŝe rzadko wyst ępuj ące w skali kraju), natomiast pozostałe zło Ŝa wyst ępuj ące na obszarze arkusza Nowogard zaliczono do klasy 4, złó Ŝ powszechnie wyst ępuj ących, łatwo dost ęp- nych. Klasyfikacj ę sozologiczn ą złó Ŝ przeprowadzono uwzgl ędniaj ąc stopie ń kolizyjno ści eksploatacji górniczej danego zło Ŝa w odniesieniu do ró Ŝnych komponentów środowiska przyrodniczego i elementów zagospodarowania przestrzennego. Zło Ŝa: „D ąbrowa Nowo- gardzka-Karsk” i „Czarnogłowy-Kł ęby” zaliczono do klasy B (konfliktowe, mo Ŝliwe do eksploatacji po spełnieniu okre ślonych wymaga ń), przede wszystkim z uwagi na poło Ŝenie pierwszego z nich w strefie ochrony po średniej uj ęcia komunalnego wód podziemnych, dru- gie natomiast wyst ępuje na obszarze lasów. Pozostałe zło Ŝa zaliczono do klasy A, czyli złó Ŝ małokonfliktowych (tabela 1). Konfliktowo ść złó Ŝ kopalin pospolitych została uzgodniona z Geologiem Urz ędu Marszałkowskiego w Szczecinie.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Nowogard górnictwo i przetwórstwo kopalin zwi ązane jest z pro- wadzon ą na niewielk ą skal ę eksploatacj ą ropy naftowej i gazu ziemnego ze zło Ŝa: „Błotno” Wydobycie ropy naftowej wynosi około 0,79 tys. t/rok, natomiast gaz ziemny jest pozy- skiwany w ilo ści około 80 tys. m 3 rocznie. U Ŝytkownik zło Ŝa, PGNiG – Zakład w Zielonej Górze od 1994 roku posiada koncesj ę na eksploatacj ę (wa Ŝną do 2019 r.), zło Ŝe ma ustano- wiony obszar i teren górniczy o powierzchni 172,7 ha. Udokumentowane zasoby wydobywalne ropy naftowej i gazu ziemnego aktualnie s ą na wyczerpaniu. W odległo ści 1 km na wschód zlokalizowany jest separator gazu od wód złoŜowych oraz dwa zbiorniki. Eksploatacja piasków silikatowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej ze zło Ŝa „Radosław”, zainicjowana w 1958 roku, została zako ńczona z ko ńcem 1991 r., a wyrobisko wschodnie zrekultywowano w kierunku le śnym. Na obszarze arkusza, w okolicach Nowogardu, okresowo była prowadzona na niewielk ą skal ę niekontrolowana eksploatacja piasków, wykorzystywanych do napraw i budowy dróg oraz w budownictwie indywidualnym. Przejawem takiej działalno ści jest wyrobisko zlokalizowane w rejonie Karska.

13 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Obszar arkusza Nowogard nie nale Ŝy do perspektywicznych pod k ątem udokumentowania złó Ŝ surowców mineralnych, co potwierdzaj ą wyniki szeroko zakrojonych prac geologicznych obejmuj ących poszukiwanie kopalin pospolitych. Na terenie arkusza wyznaczono jeden obszar perspektywiczny kruszywa naturalnego oraz siedem obszarów prognostycznych i dwa perspektywiczne torfów. Granice obszaru perspektywicznego dla piasków i Ŝwirów wyznaczono na podstawie analizy dokumentacji zło Ŝowych oraz sprawozda ń z prac poszukiwawczych, a tak Ŝe Szczegó- łowej mapy geologicznej (Ruszała, Fuszara 1999). Materiały z tych źródeł skonfrontowano z zalecanymi kryteriami bilansowo ści złó Ŝ kopalin, ustalonymi przez Ministra Środowiska. Zaznaczono równie Ŝ obszary rozpoznane jako negatywne dla perspektyw udokumentowania złó Ŝ: kredy jeziornej, kruszywa naturalnego (piasków i Ŝwirów), surowców ilastych oraz pia- sków kwarcowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej. Niewielki obszar perspektywiczny dla kruszywa naturalnego drobnego wyznaczono na terenie wzgórza zbudowanego z osadów morenowych martwego lodu zlodowacenia wisły na wschód od O ści ęcina. Podstaw ę jego okonturowania stanowiło odsłoni ęcie, w którym opisano piaski i Ŝwiry o zawarto ści ziarn <2 mm (punkt piaskowy) wynosz ącej około 60%. W jednym odwierconym na tym terenie otworze seria piaszczysto-Ŝwirowa osi ągn ęła 0,8 m mi ąŜ szo ści (punkt piaskowy 42%), a w cz ęś ci pozostałych otworów i wcze śniej odwierconych sond nawiercono jedynie osady piaszczyste o mi ąŜ szo ściach bilansowych. Poniewa Ŝ kruszywo grube wyst ępuje tu w formie nieregularnych przerostów i gniazd, cały kompleks uznano za perspektywiczny dla kruszywa drobnego. Badany s ąsiedni rejon, poło Ŝony na południe od O ści ęcina, uznano za negatywny (Nowak i in., 1969). W rejonie poło Ŝonym na południowy zachód od Sowna prace geologiczne, zako ńczone wynikami negatywnymi, prowadzono na rozległej równinie sandrowej, gdzie nawiercono głównie piaski ró Ŝnoziarniste, lecz o niewielkiej mi ąŜ szo ści, b ądź zaglinione (Foltyniewicz, 1986). Na północ od Świerczewa wierceniami do gł ęboko ści 15 metrów obj ęto pagór zbudowany z piasków lodowcowych fazy pomorskiej. Nawiercono tam jedynie zaglinione piaski drobnoziarniste, bez znaczenia zło Ŝowego (Chruszcz, 1984). Na podstawie przeprowadzonych w latach 70. i 80. zwiadów geologicznych za zło Ŝa- mi kruszywa naturalnego wyznaczono kolejne obszary o negatywnych wynikach rozpoznania piasków i Ŝwirów w okolicach miejscowo ści: Lisowo-Płoty (Sprawozdanie, 1971), Ko- narzewo-Jarchlino i Jachlino (Drwal, Dziedzic, 1972; Nowotka-Kinarz, Fiłon, 1979) oraz

14 obszary negatywnego rozpoznania piasków budowlanych w rejonie miejscowo ści: D ąbrowa Nowogardzka-Karsk, Lestkowo-Mi ętno i Maszkowo, Sikorki i Glicko, Świerczewo i No- wogard (Drwal, Dziedzic 1972; Chruszcz, 1984, Kinas, Foltyniewicz, 1988). W wymienionych obszarach z negatywnymi wynikami rozpoznania kruszywa naturalnego sondami do gł ęboko ści kilkunastu metrów rozpoznano w przewadze piaski gliniaste lub piaski pylaste. Osady piaszczysto-Ŝwirowe lub piaski o bilansowej zawarto ści pyłów mineralnych wyst ę- puj ą tu, ale jedynie w formie niewielkich gniazd o średniej mi ąŜ szo ści kilkudziesi ęciu cen- tymetrów W ramach prac zwi ązanych z udokumentowaniem zło Ŝa kredy jeziornej „D ąbrowa No- wogardzka-Karsk” pracami geologicznymi obj ęte zostało równie Ŝ pole w rejonie poło Ŝonym na wschód od D ąbrowy Nowogardzkiej. Nie stwierdzono tam obecno ści pokładu kredy jeziornej i rejon ten okre ślono jako negatywny dla tej kopaliny, a torfy o bilansowej mi ąŜ szo ści rozpoznano zaledwie w kilku odosobnionych punktach (Kinas, Foltyniewicz, 1989a). Wcze- śniej (Kinas, 1988) na północ od śabowa odwiercono 6 sond w dnie podłu Ŝnej doliny wypeł- nionej osadami organogenicznymi. W pojedynczych sondach nawiercono torfy oraz gyti ę wapienn ą o niewielkiej mi ąŜ szo ści i złej jako ści (13,5% CaO), w zwi ązku z czym obszar ten uznano za negatywny (nieperspektywiczny) dla wyst ąpie ń kredy jeziornej i torfu. Na podstawie przeprowadzonych pod koniec lat 80. szeroko zakrojonych prac geologiczno-poszukiwawczych złó Ŝ piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej wyznaczono obszary o negatywnych wynikach rozpoznania tej kopaliny. Obszary negatywne piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej znajduj ą si ę w okolicach miejscowo ści: Boguszyce, Kolonia śabówko, Nowogard-Pusta ć i Radosław (Kinas, Foltyniewicz, 1989b). W wymienionych obszarach wyst ępuj ą jedynie piaski gliniaste lub piaski pylaste z wkładkami glin piaszczystych i piaskami humusowymi w nadkładzie. Prace zwiadowcze w kierunku poszerzenia bazy zasobowej surowców ilastych prowadzono na niewielkim obszarze, w rejonie cegielni, zlokalizowanym około 1,5 km na wschód od Sowna w miejscowo ści Płoty-Tartak (Kardaszewski, 1983) i zako ńczono sprawozdaniem. Liczne wyst ąpienia torfów zlokalizowane s ą w zagł ębieniach wytopiskowych i dolinach cieków. Nie wszystkie spełniaj ą warunki potencjalnej bazy zasobowej złó Ŝ torfowych – przede wszystkim ze wzgl ędu na kryteria hydrogeologiczne, rolniczo-gospodarcze i usta- wowe (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996). Na ogół s ą to torfy o małej mi ąŜ szo ści, du Ŝej popielno- ści i maj ą przewa Ŝnie bardzo niski stopie ń rozkładu, poni Ŝej 30%. Na omawianym terenie zlokalizowano siedem obszarów spełniaj ących kryteria zasobów prognostycznych (tab. 2). Obszar I (Unibórz), znajduj ący si ę na gruntach wsi, ma powierzchni ę 1,8 ha, a wyst ępuj ące

15 tu torfy niskie, szuwarowe, osi ągaj ą mi ąŜ szo ść dochodz ącą do 2,6 m i pod ścielone s ą war- stwą gytii organicznej. Obszar II (Glicko) tworzy torfowisko niskie, poło Ŝone w dolince na północ od Glicka. Ma ono powierzchni ę 16 ha, a maksymalna mi ąŜ szo ść torfów olesowo- turzycowiskowych osi ąga 5,8 m. W sp ągu torfu wyst ępuje warstwa gytii organicznej o śred- niej mi ąŜ szo ści 1,32 m. Obszar III (D ąbrowa), o powierzchni 5 ha, obejmuje wyst ąpienie niskich torfów mechowiskowo-turzycowiskowych o mi ąŜ szo ści dochodz ącej do 2,2 m. Ob- szary: IV i V (D ąbrowa) o powierzchniach 1,5 i 3,5 ha, tworz ą torfy wysokie, mszarne, osi ągaj ące mi ąŜszo ść odpowiednio 2,6 i 3,6 m. Warstwa gytii organicznej o mi ąŜ szo ści 2,1 m wyst ępuje jedynie na obszarze V. W zachodniej cz ęś ci Nowogardu s ąsiaduj ą ze sob ą dwa kolejne obszary prognostyczne torfów ( VI i VII ), o powierzchniach 7,0 i 2,8 ha. S ą to torfowiska niskie, olesowo-turzycowiskowe (VI) i turzycowiskowe (VII) o średniej mi ąŜ- szo ści kopaliny 2,1 i 2,0 m. Torfy pod ścielone s ą gyti ą o mi ąŜ szo ści 1,9 m. Podstawowe parametry obszarów prognostycznych przedstawiono w tabeli 2. Dwa obszary wyst ępowa- nia torfów wyznaczono w zachodniej cz ęś ci obszaru, na północ od Błotna (na styku z arkuszem Golczewo). Tabela 2 Wykaz obszarów prognostycznych

Wiek Średnia kom- Numer Powierzch Średnia grubo ść Rodzaj pleksu Zasoby w Zasto- obsz a- nia Parametry grubo ść kompleksu lito- kopali- litolo- kat. D sowanie ru na (ha) jako ściowe nadkładu logiczno- 1 ny giczno- (tys. m 3) kopaliny mapie (m) surowcowego surow- (m) cowego

1 2 3 4 5 6 7 8 9 popielno ść : 17,5% I 1,8 t Q b.d. 1,86 33 Sr rozkład: 35% popielność : 19,9%, II 16,0 t Q b.d. 2,63 421 Sr rozkład: 28% popielno ść : 14,6%, III 5,0 t Q b.d. 1,83 72 Sr rozkład: 30% popielno ść : 15,3%, IV 1,5 t Q b.d. 2,43 33 Sr rozkład: 29% popielno ść : 15,0%, V 3,5 t Q b.d. 2,68 34 Sr rozkład: 25% popielno ść : 9,0%, VI 7,0 t Q b.d. 2,09 142 Sr rozkład: 29% popielno ść : 19,0%, VII 2,8 t Q b.d. 2,00 55 Sr rozkład: 35% Rubryka 3: t – torfy Rubryka 9: Sr – rolnictwo

16 VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Nowogard jest poło Ŝony w obr ębie dwóch zlewni: Regi oraz Dziwny wraz z Zalewem Kamie ńskim. Dział wód powierzchniowych I rz ędu pomi ędzy tymi zlew- niami przebiega południkowo, dziel ąc obszar arkusza na dwie cz ęś ci. Wyznaczone zostały tak Ŝe działy wód powierzchniowych rz ędu: II i III. Fragment zlewni Regi w granicach arkusza tworzy obszar spływu wód z rzek: S ąpólny (o całkowitej powierzchni zlewni 212,9 km 2) oraz Gardominki. S ąpólna, o całkowitej długo- ści 30,5 km przepływa przez południowo-wschodni ą cz ęść obszaru arkusza. Gardominka (lewobrze Ŝny dopływ Regi) płyn ąca z południa na północ, bierze swój pocz ątek ze źródeł zlokalizowanych w rejonie miejscowo ści Wojcieszyn na północ od Nowogardu. Jej lewobrze Ŝnym dopływem jest struga Rutka. Do zlewni Dziwny i Zalewu Kamie ńskiego nale Ŝą rzeki: Wołczenica z Dobrzyc ą, Woł- cza i Niemica. Zachodni ą cz ęść opisywanego obszaru odwadnia Wołczenica (całkowita dłu- go ść rzeki – 52,5 km) oraz jej lewobrze Ŝny dopływ – Dobrzyca, wypływaj ąca z Jeziora No- wogardzkiego. Powierzchnia zlewni Wołczenicy wynosi 493,3 km 2. Niemica oraz Wołcza (dopływy Świ ńca, uchodz ącego do Zalewu Kamie ńskiego) odwadniaj ą północne cz ęś ci obszaru. Sie ć rzeczn ą uzupełniaj ą inne drobne cieki oraz liczne kanały i rowy melioracyjne. Na obszarze arkusza wyst ępuje kilka jezior. Najwi ększe z nich – Jezioro Nowogardzkie (98,3 ha) jest typowym jeziorem moreny dennej, rynnowym, o przebiegu równole Ŝnikowym i urozmaiconej linii brzegowej. Jego długo ść wynosi 2,4 km, szeroko ść około 600 m a gł ębo- ko ść maksymalna – 10,9 m. Na północ od Karska znajduje si ę wytopiskowy zbiornik wodny (cz ęś ciowo sztuczny) o powierzchni 25 ha i gł ęboko ści do 8 m. Oprócz wymienionych, wyst ępuj ą jeszcze niewielkie jeziora: Lubicz (mi ędzy Uniborzem i Imnem) oraz w miejscowo- ściach Wyszogóra, Potuliniec i Glicko. W roku 2005 wykonano badania jako ści wód w Jeziorze Nowogardzkim. Wykazały one bardzo wysokie koncentracje fosforu ogólnego i zwi ązków organicznych, co sprawia, Ŝe wody jeziora nale Ŝą do III klasy jako ści (niezadowalaj ąca) oraz do II kategorii podatno ści na degradacj ę (umiarkowana) (Stan środowiska, 2007). W ostatnich latach nie badano jako ści wód płyn ących w granicach omawianego obszaru (Landsberg-Uczciwek, 2006).

17 2. Wody podziemne

Charakterystyk ę warunków hydrogeologicznych opracowano na podstawie Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Nowogard (Fuszara, 2000). Obszar mapy le Ŝy w makroregionie północno-zachodnim, w regionie pomorskim (Pa- czy ński, 1993, 1995). Wody podziemne o znaczeniu u Ŝytkowym wyst ępuj ą głównie w piaszczystych osadach czwartorz ędowych oraz w szczelinowo-porowych utworach jury środkowej. W obr ębie czwartorz ędowego pi ętra wodono śnego wydzielono trzy poziomy wodono- śne: przypowierzchniowy, mi ędzyglinowy oraz podglinowy. Poziom przypowierzchniowy buduj ą utwory piaszczyste i piaszczysto-Ŝwirowe powsta- łe podczas zlodowacenia wisły. Poziom ten wyst ępuje głównie na obszarze pradoliny Mor- cza-Płoty, gdzie ma charakter u Ŝytkowy. Zwierciadło wody o charakterze naporowo- swobodnym kształtuje si ę na rz ędnej od 28,5 do 34,0 m n.p.m. Średnia mi ąŜ szo ść poziomu wodono śnego wynosi 13,8 m i zmienia si ę w przedziale od 7,5 m we Wrzosach do 17,0 m w miejscowo ści Imno. Współczynnik filtracji wynosi od 36,2 do 54,7 m/d, a przewodno ść 46,7 m 2/d. Wydajno ści potencjalne studni wynosz ą od 50–70 m 3/h. Mi ędzyglinowy poziom wodono śny wyst ępuje niemal na całym obszarze arkusza (z wyj ątkiem obszaru pradoliny Morcza-Płoty oraz północno-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza). Poziom ten zbudowany jest z piasków i piasków ze Ŝwirem powstałych u schyłku zlodowacenia warty. Lustro wody stabilizuje si ę na rz ędnej od 45,7 do 48,2 m n.p.m. i ma charakter napi ęty. Mi ąŜ szo ść warstwy wodono śnej zmienia si ę od 5,5 do ponad 42,0 m i średnio wynosi 15 m. Współczynnik filtracji charakteryzuje si ę zmienno ści ą od 5,8 do 397,4 m/d, a średnia przewodno ść wynosi około 390 m 2/d. Wydajno ści potencjalne studni wynosz ą od 50 do 120 m 3/h. Poziom ten zasilany jest poprzez przes ączanie wód z wy Ŝszego poziomu (przypowierzchniowego) lub lokalnie poprzez przesi ąkanie poprzez warstw ę glin zwałowych. Podglinowy poziom wodono śny wyst ępuje na obszarze gdzie gliny zlodowacenia wisły le Ŝą bezpo średnio na glinach zlodowace ń starszych, w północno-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza. Poziom ten buduj ą piaski średnioziarniste ze Ŝwirem. Zwierciadło o charakterze napi ętym stabilizuje si ę na rz ędnej od 27,2 do 33,2 m n.p.m. Mi ąŜ szo ść poziomu wodono śnego zmienia si ę w przedziale od 10,0 m do ponad 41,5 m. Współczynnik filtracji charakteryzuje si ę znaczn ą zmienno ści ą, od 3,5 do 69,2 m/d, natomiast przewodno ść zmienia si ę w granicach od 51 do 222 m 2/d. Wody podziemne czwartorz ędowych poziomów wodono śnych charakte- ryzują si ę nisk ą mineralizacj ą, rz ędu 200–400 mg/dm 3.

18 Ujmowane s ą one przez liczne otwory studzienne o potencjalnej wydajno ści kształtuj ą- cej si ę w granicach: 10–30 m 3/h, 30–50 m 3/h i ponad 120 m 3/h. Czwartorz ędowe pi ętro wodono śne jest powszechnie eksploatowane przez wodoci ągi komunalne, które posiadaj ą uj ęcia we wszystkich wi ększych miejscowo ściach na obszarze arkusza. Jurajskie pi ętro wodono śne wyst ępuje jedynie w północno-zachodniej cz ęś ci arkusza. Reprezentuje je poziom wodono śny środkowojurajski, zbudowany z piasków i piaskowców. UŜytkowa warstwa wodono śna wyst ępuje na gł ęboko ści od 30 do 50 m. Zwierciadło wody ma charakter napi ęty i stabilizuje si ę na rz ędnej 16,5–19,5 m n.p.m. Średnia jego mi ąŜ szo ść wynosi 16,5 m, współczynnik filtracji warstwy 13,1 m/d, a przewodno ść 136 m 2/d. Poziom ten ujmowany jest poza obszarem arkusza (w Golczewie – arkusz Golczewo), gdzie wydajno ści potencjalne studni wynosz ą 50–70 m 3/h. Wody podziemne na analizowanym arkuszu charakteryzuje si ę dobr ą jako ści ą. Nie stwierdzono tu, poza Ŝelazem i manganem innych składników w ilo ściach ponadnormatyw- nych. Wody podziemne nie wymagaj ą uzdatniania, lub konieczne jest tylko proste uzdatnia- nie, minimalizuj ące zawarto ść Fe i Mn. Wi ększa cz ęść obszaru arkusza Nowogard charakteryzuje si ę średnim i niskim stopniem zagro Ŝenia u Ŝytkowych poziomów wodono śnych. Brak tu jest istotnych zagro Ŝeń ze strony uci ąŜ liwych i potencjalnych ognisk zanieczyszcze ń. Do najwi ększych obiektów zanieczysz- czaj ących analizowany obszar nale Ŝą : oczyszczalnia ścieków w Nowogardzie, Lisowie i Ości ęcinie. Potencjalne zagro Ŝenia stanowi ą stacje paliw w Nowogardzie, Mechowie, Mi ęt- nie i Świerczewie. Uj ęcie w Lisowie jest obj ęte krajowym monitoringiem wód podziemnych, w grupie za- równo wód gruntowych jak i wód wgł ębnych. W 2005 roku (Landsberg-Uczciwek, 2007) zaliczono je do II klasy jakości (jako ść dobra). W granicach arkusza poło Ŝone s ą trzy komunalne uj ęcia wody posiadaj ące zatwierdzo- ne strefy ochrony po średniej. S ą to uj ęcia w Nowogardzie i Warnkowie (wspólna strefa) oraz w Boguszycach. Na mapie przedstawiono równie Ŝ fragmenty stref ochronnych dla uj ęć zlokalizowanych ju Ŝ poza obszarem arkusza: w Golczewie (w północno-zachodniej cz ęś ci obszaru), a w cz ęś ci północno-wschodniej – dla uj ęcia w Płotach. Na omawianym obszarze nie wyst ępuj ą zbiorniki GZWP (fig. 3) (Kleczkowski, 1990).

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Choszczno na tle mapy obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO); 2 – obszar najwyŜszej ochrony (ONO); 3 – granica GZWP w o środku porowym; 4 – wi ększe jeziora Numer, nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 123 – Zbiornik m. morenowy Stargard-Goleniów, czwartorz ęd (Q);

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr z dnia 4 pa ździernika 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝytko- wania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 154 – Nowogard, umieszczono w tabeli 3. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o zawarto ści prze-

20 ci ętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995) – opró- bowanie w siatce 5x5 km. Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90 oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin- Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrome- tru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrol ę jako- ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A (zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.,).

21 Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 3). Tabela 3 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawarto- Warto ść prze- Warto ść przeci ęt- ści w glebach na ci ętnych (me- nych (median) w Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie arkuszu 154 – dian) w glebach glebach obszarów lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra Nowogard na arkuszu 154 niezabudowanych Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) – Nowogard Polski 4)

Metale N=7 N=7 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0,0–,3 0–2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5–<5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 6–140 21 27 Cr Chrom 50 150 500 2–7 5 4 Zn Cynk 100 300 1000 12–86 39 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5–<0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 2–3 2 2 Cu Mied ź 30 150 600 3–15 4 4 Ni Nikiel 35 100 300 1–6 4 3 Pb Ołów 50 100 600 5–16 10 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,16 0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 154 – Nowogard 1) grupa A Pomorski w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obszaru As Arsen 7 poddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy Ba Bar 7 Prawo wodne, Cr Chrom 7 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 7 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzym anie aktualnego Cd Kadm 7 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 7 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 7 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 7 2) Pb Ołów 7 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych ą Hg Rt ęć 7 z wył czeniem grunt ów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- arkusza 154 – Nowogard do poszczególnych grup zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, uŜytkowania (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 7 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 N – ilo ść próbek

22 Przeci ętne zawarto ści: arsenu, baru, kadmu, kobaltu, miedzi, ołowiu i rt ęci w badanych glebach arkusza s ą ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsz ą warto ść mediany wykazuje jedynie zawarto ść : chromu, cynku oraz niklu. Pod wzgl ędem zawarto ści metali, wszystkie badane próbki spełniaj ą warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na wielofunkcyjne u Ŝyt- kowanie gruntów. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady

W osadach, powstaj ących na dnie jezior, rzek i zbiorników zaporowych, w wyniku se- dymentacji zawiesin mineralnych i organicznych pochodz ących z erozji, a tak Ŝe składników wytr ącaj ących si ę z wody oraz osadzania si ę materiału docieraj ącego ze ściekami przemysło- wymi i komunalnymi, jest zatrzymywana wi ększo ść potencjalnie szkodliwych metali i zwi ąz- ków organicznych trafiaj ących do wód powierzchniowych. Zanieczyszczone osady wodne mog ą szkodliwe oddziaływa ć na zasoby biologiczne wód powierzchniowych i cz ęsto po śred- nio na zdrowia człowieka. Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą poten- cjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poru- szenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania. Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek.

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜkimi oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55 poz. 498 z 14. 05.2002 r.). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 4 zamieszczono obowi ązuj ące w Polsce dopuszczalne zawarto ści pierwiastków w osadach wydobywanych podczas regulacji

23 rzek, kanałów portowych i melioracyjnych oraz wartości ich tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i ich warto ści PEL . Tabela 4 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Pierwiastek PEL** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05

* – ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw Nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ** – MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 – Devel- opment and evaluation of sediment quality assessment guidelines.

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS , zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego In- spektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów jeziornych pobrano z gł ęboczków jeziora. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą kró- lewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomieniowej (FAAS) tak Ŝe z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski). Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść , Ŝadnego

24 pierwiastka nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady jeziora Nowogardz- kiego. Osady jeziora charakteryzuj ą si ę podwy Ŝszon ą zawarto ści ą chromu, cynku, miedzi, ołowiu i rt ęci w porównaniu do warto ści ich tła geochemicznego. Zawarto ści te s ą ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., s ą one tak Ŝe ni Ŝsze, za wyj ątkiem ołowiu i rt ęci, od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Osady jeziora Nowogardzkiego ze wzgl ędu na wyst ępuj ące w nich st ęŜ enie ołowiu i rt ęci stwarzaj ą zagro Ŝenie dla organi- zmów bytuj ących w jeziorze. Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka (tabela 5). Tabela 5 Zawarto ść pierwiastków w osadach jeziornych (mg/kg) Nowogardzkie Pierwiastek (1997 r.) Arsen (As) 5 Chrom (Cr) 20 Cynk (Zn) 263 Kadm (Cd) 1 Mied ź (Cu) 31 Nikiel (Ni) 10 Ołów (Pb) 91 Rt ęć (Hg) 0,54 3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobyl- skiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km.

25 Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdyŜ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od około 8 nGy/h do około 25 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 18 nGy/h i jest du Ŝo ni Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 16 do około 33 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 25 nGy/h. Zarejestrowane dawki promieniowania gamma s ą generalnie niskie. W obydwu profilach najwy Ŝszymi dawkami promieniowania gamma cechuj ą si ę gliny zwałowe (25– 33 nGy/h), a najni Ŝszymi – plejstoce ńskie osady rzeczne (< 20 nGy/h). Utwory wodnolodowcowe wykazuj ą po średni ą radioaktywno ść (20–25 nGy/h). St ęŜ enia radionuklidów poczarno- bylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obsza- rów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 0 do 2,5 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od 0,1 do 2,0 kBq/m 2.

26 154W PROFIL ZACHODNI 154E PROFIL WSCHODNI

27 27

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na arkuszu Nowogard (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ędniaj ąc zasady i wskazania zawarte w ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU nr 39, poz. 251 z dnia 5 marca 2007 r.) oraz w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r., w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (DzU nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r.). Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do aktualnie obowi ązuj ących aktów prawnych, umo Ŝliwiaj ące pó źniejsz ą weryfi- kacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski 1:50 000 warunki lokalizacyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w zale Ŝno ści od wyró Ŝnionych 3 typów składowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery, atmosfery, biosfery oraz dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego. Specyfikacja ta obejmuje: − wył ączenia terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć wyró Ŝnionych typów składowisk odpadów; − wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp wyró Ŝnionych typów potencjalnych składowisk odpadów (tabela 6); − warunkowe ograniczenia lokalizacji składowisk odpadów gdzie wymagana jest akcep- tacja odpowiednich władz i słu Ŝb. Na mapie, w nawi ązaniu do obowi ązuj ących kryteriów, wyznaczono: − obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów; − obszary preferowane, na których wskazane jest lokalizowanie składowisk odpadów ze wzgl ędu na wyst ępowanie na powierzchni terenu lub płytko w podło Ŝu (do gł ęboko ści 2,5 m) gruntów spełniaj ących wymagania naturalnej warstwy izolacyjnej;

46 − obszary pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej, na których lokalizacja składo- wisk odpadów jest mo Ŝliwa pod warunkiem zastosowania sztucznie wykonanych ba- rier gruntowych lub syntetycznych uszczelnie ń; − wyrobiska zwi ązane z eksploatacj ą kopalin, które mog ą stanowi ć potencjalne miejsca składowania odpadów po przeprowadzeniu odpowiednich bada ń i zabezpiecze ń. Zwarte rejony wyst ępowania na powierzchni terenu lub do gł ęboko ści 2,5 m gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści, poło Ŝone w obr ębie okre ślonej jednostki geomorfolo- gicznej, stanowi ą preferowane potencjalne obszary lokalizacji składowisk odpadów (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: − izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wymaganiom dla poszczegól- nych typów składowanych odpadów (tabela 6), − rodzajów przestrzennych ogranicze ń warunkowych wynikaj ących z potrzeby ochrony: b – zabudowy mieszkaniowej i strefy ochronne zwi ązane z infrastruktur ą. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie rejonów posiadaj ących ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami administracyjnymi i zgodno ści z planami zagospodarowania przestrzennego poszczególnych gmin. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk przedstawiono w tabeli 6. Tabela 6 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ składowiska mi ąŜszo ść współczynnik filtracji rodzaj gruntów (m) (m/s) N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1 x 10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne od 1 do 5 ≤ 1 x 10 -9 O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1 x 10 -7 gliny

Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wchodzi w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i jest przedstawiona na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Informacje i oceny zaprezentowane na tej planszy zawieraj ą elementy wiedzy o śro- dowisku niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą przesłank ą nie tylko przy projektowaniu składowisk odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mog ących pogorszy ć stan środowiska.

47 Tło dla przedstawionych informacji na Planszy B stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego, przeniesiony z arkusza Nowogard Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Fuszara, 2000). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izoluj ącej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarun- kowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o do- brej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Nowogard bezwzgl ędnemu wył ączeniu z lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów podlegaj ą: − obszary zwartej i g ęstej zabudowy w obr ębie miasta i gminy Nowogard; − zwarte obszary le śne o powierzchni powy Ŝej 100 ha (wyst ępuj ące w du Ŝych komplek- sach w cz ęś ci północno-zachodniej (Puszcza Goleniowska) i zachodniej, mniejsze za ś poło Ŝone s ą na północ od wsi Potuliniec, na wschód i zachód od Wyszogóry, na połu- dnie od Lestkowa i śabowa oraz w okolicy Mi ętna i Nowogardu); − erozyjne i akumulacyjne tarasy holoce ńskie w dolinach rzek: S ąpólnej, Gardominki, Wołczenicy i Dobrzycy oraz ich dopływów; − tereny: źródliskowe, zabagnione i podmokłe, w tym ł ąki na glebach pochodzenia organicznego w obni Ŝeniach terenu i dolinach: Wołczenicy i jej dopływu Dobrzycy, S ą- pólnej, Gardominki i Rutki jak równie Ŝ w dolinach ich dopływów; − bezodpływowe zagł ębienia terenu, wypełnione osadami holocenu, wyst ępuj ące na obszarze całego arkusza; − obszary poło Ŝone w s ąsiedztwie du Ŝego jeziora rynnowego Nowogardzkiego (jego północna cz ęść ), Jeziora Wyszogóra i jezior bez nazwy: na północny zachód od Kar- ska, na wschód od Glicka, w rejonie Mi ętna i Potuli ńca oraz mniejszych zbiorników wodnych na obszarze całego arkusza;

48 − istniej ące strefy ochrony uj ęć wód podziemnych w: Nowogardzie i Warnkowie (wspólna strefa), Boguszycach oraz Płotach i Golczewie. Dwie ostatnie przechodz ą z sąsiednich arkuszy (Resko i Golczewo); − teren rezerwatu torfowiskowego „Wrzosowisko Sowno” w północno-wschodniej cz ę- ści obszaru arkusza, pomi ędzy Płotami – Tartak a Koloni ą Sowno.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Na terenie arkusza Nowogard około 80% powierzchni zajmuj ą obszary, na których obowi ązuje bezwzgl ędny zakaz lokalizowania wszystkich typów składowisk odpadów. Pozo- stałe obszary, gdzie lokalizacja składowisk odpadów jest dopuszczalna, wyst ępuj ą w formie wi ększych lub mniejszych płatów na obszarze całego arkusza, z przewag ą w środkowej i po- łudniowej cz ęś ci. Preferowane do tego celu s ą jednak obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria izolacyjno ści (tabela 6) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Na badanym obszarze takie warunki spełniaj ą gliny zwałowe zlodowace ń północnopol- skich, zlodowacenia wisły, stadiału górnego (leszczy ńsko-pomorskiego) (Ruszała, Fuszara, 1999). Gliny te wyst ępuj ą w formie porozcinanych płatów, na południe i na północ od Rów- niny Goleniowskiej (pokrytej w wi ększo ści lasami), na obszarze wysoczyzny morenowej – Równiny Nowogardzkiej (południowa) i Równiny Gryfickiej (północna cz ęść arkusza). Omawiane gliny maj ą zazwyczaj mi ąŜ szo ść kilku metrów, cho ć, miejscami osi ągaj ą 12–20 m (rejon Świerczewa, Karska i Nowogardu). Zró Ŝnicowany litologicznie poziom tych glin, le Ŝy najcz ęś ciej na cienkich 5–7 m, miejscami mi ąŜszych (15–20 m) starszych pozio- mach glin zwałowych zlodowacenia wisły, b ądź na cienkiej warstwie piaszczysto-Ŝwirowych utworów wodnolodowcowych tego Ŝ zlodowacenia. Omawiane gliny zwałowe charakteryzuj ą si ę du Ŝą piaszczysto ści ą, w stropie s ą zwie- trzałe i rozsypliwe wskutek procesów zwietrzelinowych, odwapnione (2% CaCO 3). Na skutek procesów denudacyjnych, w okresie przej ściowym mi ędzy plejstocenem a holocenem, powierzchnie glin zwałowych s ą z reguły płaskie i nie tworz ą widocznych form morfologicznych. Najwi ększe powierzchnie odsłoni ętych glin zwałowych stadiału leszczy ńsko-pomorskiego, wyst ępuj ą w: południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza, pomi ędzy Nowogardem a Strzelewem, środkowej w trójk ącie Błotno-Mi ętno-Wołowiec i północnej w rejonie O ści ę- cina i Mechowa. Mniejsze fragmenty odsłaniaj ących si ę powierzchniowo glin zwałowych,

49 zachowały si ę we wschodniej cz ęś ci arkusza, w rejonie Wyszogóry i Lisowa oraz na południe od Jarchlina. Obszary, gdzie warstwa izolacyjna poło Ŝona jest pod przykryciem osadów piaszczystych (o mi ąŜ szo ści do 2,5 m) lodowcowych, poło Ŝone s ą w okolicy: Wyszogóry, Lisowa, Me- chowa, pomi ędzy Lestkowem a Wołowcem. Małe powierzchnie ze zmiennymi wła ściwo- ściami izolacyjnymi wyst ępuj ą równie Ŝ w obr ębie płatów glin zwałowych na obszarze całego arkusza. Wydzielone na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Nowogard, obja śnie ń, przekrojów geologicznych (Ruszała, Fuszara, 1999) oraz przekro- jów hydrogeologicznych doł ączonych do Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Nowogard (Fuszara, 2000) i zgodnie z przyj ętymi kryteriami wyst ąpienia glin zwało- wych stanowi ą preferowane obszary lokalizowania składowisk odpadów oboj ętnych. Według mapy hydrogeologicznej (Fuszara, 2000), na wi ększo ści obszarów preferowa- nych do składowania odpadów oboj ętnych, wyst ępuje jeden u Ŝytkowy (mi ędzyglinowy) poziom wodono śny, pi ętra czwartorz ędowego. Prawie ci ągła warstwa piasków wodnolodowcowych wyst ępuj ąca w sp ągu utworów glacjalnych, zlodowacenia Wisły, zlodowace ń północ- nopolskich, tworzy poziom wodono śny o mi ąŜ szo ści 20-30 m. Warstwa ta pełni rol ę główne- go u Ŝytkowego poziomu wodono śnego. Zwierciadło wody wyst ępuje na gł ęboko ści od 10 do 30 m i ma charakter napi ęty i tylko lokalnie pod niewielkim ci śnieniem. W obr ębie wyzna- czonych POLS przewa Ŝaj ą obszary o niskim stopniu zagro Ŝenia (w nadkładzie mi ąŜ sze gliny zwałowe). Niewielkie obszary o średnim i wysokim stopniu zagro Ŝenia wyst ępuj ą w północ- no-zachodniej, wschodniej i przy południowej granicy arkusza (Fuszara, 2000). Na omawianym obszarze warunkowe ograniczenia dla lokalizowania składowisk odpa- dów obejmuj ą obszary w odległo ści do 1 km od zwartej zabudowy mieszkaniowej miasta i gminy Nowogard, gminy Płoty i miejscowo ści Łoso śnica (obie miejscowo ści na obszarze arkusza Resko).

Problem lokalizacji składowisk odpadów komunalnych i niebezpiecznych Ze wzgl ędu na wykształcenie litologiczne warstwy izoluj ącej wytypowane obszary spełniaj ą tylko wymagania dla składowisk odpadów oboj ętnych. Osady o lepszych wła ściwo ściach izolacyjnych, do których nale Ŝą iły i iłołupki, nie wyst ępuj ą na powierzchni omawianego obszaru, ani w strefie poni Ŝej gł ęboko ści 10 m. Utwory czwartorz ędowe na całym obszarze arkusza Nowogard tworz ą w zale Ŝno ści od konfiguracji podło Ŝa pokryw ę o mi ąŜ szo ści od 10 do 105 m, w śród nich nie wyst ępuj ą osady ilaste speł-

50 niaj ące kryteria do składowania odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalne) i odpadów niebezpiecznych. Składowisko odpadów komunalnych zlokalizowane w Nowogardzie, zostało zamkni ęte w 1987 r., a nowe uruchomione na pocz ątku lat 90., o powierzchni 7 ha w Słajsinie k/Nowogardu (na południowy-wschód od Nowogardu), na obszarze arkusza Jenikowo. Inne małe składowisko odpadów (mogilnik) usytuowane jest w zachodniej cz ęś ci gminy Nowo- gard, w miejscowo ści Piaski (Wierzch ęcino) w s ąsiedztwie terenów podmokłych. Według informacji uzyskanych w Wydziale Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej Urz ędu Miasta i Gminy Nowogard, składowisko (mogilnik), jest dobrze zabezpieczone (betonowe studnie ze szczelnym dnem), w chwili obecnej zamkni ęte i czekaj ące na likwidacj ę (w 2009 roku).

Ocena najkorzystniejszych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Na podstawie dost ępnych materiałów archiwalnych mo Ŝna przyj ąć , Ŝe najbardziej korzystne warunki naturalne dla lokalizowania potencjalnych składowisk odpadów oboj ętnych wyst ępuj ą w: południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza pomi ędzy Świerczewem a No- wogardem, środkowej – na zachód od Glicka i Mi ętna i północnej w rejonie O ści ęcina, gdzie wyst ępuj ą gliny zwałowe o miąŜ szo ści kilkunastu metrów (14–16 m). Na obszarze tym czwartorz ędowy u Ŝytkowy poziom wodono śny wyst ępuje na gł ęboko ści od około 15 do 30 m i nale Ŝy do obszarów o niskim (rejon Świerczewa i Glicka) i średnim (rejon Mi ętna i O ści ęci- na) stopniu zagro Ŝenia (Fuszara, 2000). Nie mniej korzystne warunki wyst ępuj ą na kilku sto- sunkowo niewielkich obszarach w: środkowej cz ęś ci arkusza pomi ędzy Orzechowem a Wierzchami, północnej – w rejonie Uniborza i Mechowa oraz we wschodniej w okolicach Lisowa. Mi ąŜ szo ść wyst ępuj ących tu glin zwałowych wynosi od ponad 4,0 do ponad 6,0 m, a zwierciadło wody wyst ępuje najcz ęś ciej na kilkunastu metrach. Le Ŝą one na od kilku do kilkunastu metrów warstwie piasków wodnolodowcowych, które s ą u Ŝytkowym poziomem wodono śnym. Szczegółowa lokalizacja składowiska powinna być poza strefami obni Ŝeń tworz ącymi system odwodnienia powierzchniowego.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na obszarze arkusza Nowogard wyst ępuj ące wyrobiska po „dzikiej” eksploatacji kopalin, które mogłyby stanowi ć potencjalne miejsca składowania odpadów bezpo średnio lub po wykonaniu systemu zabezpiecze ń, zlokalizowane s ą na obszarach o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji

51 lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska w sprawie szczegó- łowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze planowanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie badań geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączanych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowisk odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzględniane przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgadniania warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ępowania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących dobr ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Na obszarze arkusza Nowogard dokonano zgeneralizowanej oceny podło Ŝa budowlanego. Warunków geologiczno-in Ŝynierskich nie analizowano dla terenów: rezerwatów przyrody, lasów, ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, gruntów rolnych zaliczanych do klas bonitacyjnych od I do IVa oraz dla obszarów wyst ępowania powierzchniowych złó Ŝ kopalin pospolitych. W celu waloryzacji podło Ŝa gruntowego wykorzystano Szczegółow ą map ę geologiczn ą Polski w skali 1:50 000 (Ruszała, Fuszara, 1999) oraz mapy topograficzne omawianego rejonu. Wyró Ŝniono dwie podstawowe kategorie wydziele ń: o korzystnych warunkach dla budownictwa oraz o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Do obszarów o korzystnych warunkach budowlanych zaliczono tereny wyst ępowania gruntów spoistych: zwartych, półzwartych i twardoplastycznych oraz gruntów niespoistych, najcz ęś ciej średniozag ęszczonych i zag ęszczonych, na których nie wyst ępuj ą zjawiska geo- dynamiczne, a gł ęboko ść wyst ępowania wód gruntowych przekracza 2 m p.p.t. Obszar arkusza Nowogard charakteryzuje si ę na ogół korzystnymi warunkami budow- lanymi. W północnej cz ęś ci obszaru (okolice: Sowna, Unibórza), warunki takie zwi ązane s ą z powierzchni ą moreny dennej falistej, gdzie wyst ępuj ą grunty piaszczyste oraz grunty spoiste

52 (najcz ęś ciej w stanie twardoplastycznym i półzwartym) zlodowace ń północnopolskich (wi- sły). Zwierciadło wód gruntowych wyst ępuje tutaj poni Ŝej gł ęboko ści 2 m. W południowej cz ęś ci arkusza, w obr ębie moreny dennej fazy pomorskiej zlodowacenia wisły, wyst ępuj ą grunty spoiste – morenowe, najcz ęś ciej w stanie twardoplastycznym i półzwartym (rejon: Jarchlina, Nowogardu, Świerczewa). W środkowej cz ęś ci obszaru (okolice: Wołowca, Bogu- szyc i Błotna), w Pradolinie Pomorskiej, wyst ępuj ą grunty piaszczyste (piaski: grubo-, średnio i drobnoziarniste, miejscami pylaste), a zwierciadło wód gruntowych wyst ępuje gł ębiej ni Ŝ 2 m p.p.t. Obszarami o warunkach niekorzystnych dla budownictwa s ą rejony wyst ępowania gruntów słabono śnych (głównie namułów organicznych oraz piasków aluwialnych) oraz miejsca podmokłe i zabagnione, gdzie zwierciadło wody podziemnej stabilizuje si ę płycej ni Ŝ 2 m p.p.t. Warunki takie przewa Ŝaj ą w obszarach podmokłych, towarzysz ących najcz ęś ciej dolinom rzek, np. Sąpólnej i Gardomianki oraz w obni Ŝeniach terenu, w rejonie: Sowna, Li- sowa, Uniborza, Lestkowa i Strzelewa, gdzie dominują grunty organiczne z płytko wyst ępu- jącym zwierciadle wód gruntowych.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza Nowogard gleby chronione, zaliczane do klas bonitacyjnych I-IVa zajmuj ą około 35% obszaru arkusza, wył ączaj ąc lasy. Wi ększe kompleksy tych gleb wyst ępu- ją w rejonie wsi: Sikorki, Mechowo, Mi ętno i Jarchilno. Dna dolin rzecznych: Gardominki, Wołczenicy, Rutki i Dobrzycy pokrywaj ą najcz ęś ciej gleby glejowe, mineralno-murszowe i mady. Rejony te zajmuj ą rozległe ł ąki na glebach pochodzenia organicznego, równie Ŝ podlegaj ące ochronie. Kompleksy le śne wyst ępuj ą na znacznych terenach w cz ęś ci północno-zachodniej i zachodniej; mniejsze kompleksy poło Ŝone s ą na północ od wsi Potuliniec, na wschód od wsi Wyszogóra i Maszkowo oraz w okolicach Mi ętna i Nowogardu. Ochron ą prawn ą obj ęto kilkana ście przyrodniczych obiektów obszarowych: dwa rezer- waty przyrody, u Ŝytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, a tak Ŝe obiektów punktowych, reprezentowanych przez pomniki przyrody (tabela 7). Rezerwat le śny „Golczewskie Uroczysko”, utworzony w 2004 r. na powierzchni 101,05 ha chroni naturalne ekosystemy torfowisk wysokich, śródle śne jezioro i lasy.

53 Tabela 7 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody, u Ŝytków ekologicznych i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych Rok Forma Gmina Rodzaj obiektu Lp. Miejscowo ść zatwier- ochrony Powiat (powierzchnia w ha) dzenia 1 2 3 4 5 6 Golczewo L – „Golczewskie Uroczysko” 1 R* Golczewo 2004 kamie ński (101,05) Płoty T – „Wrzosowisko Sowno” 2 R Sowno – Płoty 1977 gryficki (39,27) Gryfice 3 P Ości ęcin 2004 PŜ – buk pospolity gryficki Gryfice 4 P Ości ęcin 2004 PŜ – dąb szypułkowy gryficki Nowogard 5 P Błotno 2004 PŜ – dąb szypułkowy goleniowski Nowogard 6 P Dąbrowa Nowogardzka 2004 PŜ – dąb szypułkowy goleniowski Nowogard 7 P Dąbrowa Nowogardzka 2004 PŜ – buk pospolity goleniowski Nowogard 8 P Dąbrowa Nowogardzka 2004 PŜ – dąb szypułkowy goleniowski Nowogard 9 P Dąbrowa Nowogardzka 2004 PŜ – buk pospolity goleniowski Nowogard 10 P Dąbrowa Nowogardzka 2004 PŜ – dąb szypułkowy goleniowski Nowogard 11 P Nowogard 1996 PŜ – 2 cisy goleniowski Nowogard 12 P Radosław 2004 PŜ – dąb szypułkowy goleniowski Nowogard 13 P Radosław 2004 PŜ – dąb szypułkowy goleniowski Nowogard Pn – G: granitoid 14 P Jarchlino 1999 goleniowski skandynawski Płoty bagno 15 U Łączna 2001 gryficki (8,9) Nowogard „Mszar k/Grabina” 16 U Grabin 2001 goleniowski (8,4) Płoty jezioro, bagno 17 U Wyszogóra 2001 gryficki (7,12) Płoty bagno 18 U Potuliniec 2001 gryficki (15,35) Nowogard „Szuwary Nowogardzkie” 19 U Nowogard 2001 goleniowski (29,48) Golczewo „Las Golczewski” 20 Z Unibórz 1993 kamie ński (190,00) „Dolina rzeki Wołczenicy” Nowogard 21 Z** Błotno 2006 (123,5) goleniowski

Nowogard „Sarni las” 22 Z Nowogard 1994 goleniowski (31,05) Rubryka 2: R – rezerwat; P – pomnik przyrody; U – uŜytek ekologiczny; Z – zespół przyrodniczo-krajobrazowy; * – obiekt poło Ŝony cz ęś ciowo na arkuszu Gryfice; ** – obiekt poło Ŝony cz ęściowo na arkuszu Golczewo Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: T – torfowiskowy; rodzaj pomnika przyrody: P Ŝ – Ŝywej; Pn – nieo Ŝywionej; rodzaj obiektu: G – głaz

54 Rezerwat torfowiskowy „Wrzosowisko Sowno” utworzony został w północno- wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza w 1977 roku na powierzchni 39,3 ha. Celem ochrony jest unikatowe torfowisko bagienne z licznymi stanowiskami ro ślin, mi ędzy innymi: turzyc ą pchl ą i wrzo ścem bagiennym oraz kompleksem wrzosowisk. Dwa zespoły przyrodniczo-krajobrazowe utworzono w 2006 r. na obszarach le śnych zlokalizowanych w północno-zachodnim naro Ŝu arkusza oraz jeden, w 1994 r. – na zachód od Nowogardu. „Las Golczewski” to zespół przyrodniczo-krajobrazowy utworzony w celu zachowania i ochrony walorów przyrodniczo-krajobrazowych. W obu wyst ępuj ą gatunki unikalnej fauny (kuna le śna, borsuk, wydra, Ŝuraw, g ągoł, dzi ęcioł czarny, bocian czarny, orzeł bielik). „Dolina rzeki Wołczenicy” – zespół ten powołano w celu ochrony półnaturalnych ł ąk o du Ŝej bioró Ŝnorodno ści. „Sarni Las” tworzy obszar zajmuj ący północny, malowniczy brzeg jeziora Nowogardz- kiego wraz ze starodrzewem lasu mieszanego. Zespół jest miejscem wypoczynku mieszka ń- ców Nowogardu, znajduj ą si ę tu ście Ŝki zdrowia i polany rekreacyjne. Inn ą form ą ochrony s ą u Ŝytki ekologiczne, czyli pozostało ści ekosystemów, maj ące znaczenie dla zachowania unikatowych zasobów genowych i typów siedlisk. U Ŝytki ekologiczne stanowi ą: zarastaj ące bagna oraz tereny podmokłe, cz ęsto w pobli Ŝu jezior. Do najbardziej interesuj ących nale Ŝy u Ŝytek ekologiczny „Szuwary Nowogardzkie”, poło Ŝony w pół- nocno-wschodniej cz ęś ci miasta. Na jego terenie znajduje si ę zbiornik wodny, trzcinowiska, nieuŜytki i ł ąki b ędące miejscem Ŝerowania i odpoczynku licznych gatunków ptaków, takich jak b ąk, g ągoł i w ąsatka. Lista zatwierdzonych u Ŝytków ekologicznych, na wniosek słu Ŝb ochrony przyrody ulega systematycznemu rozszerzaniu. Ochron ą obj ętych jest kilkana ście pomników przyrody Ŝywej. Drzewa pomnikowe re- prezentuj ą takie gatunki jak: d ąb szypułkowy, buk pospolity i cis (tabela 7). Dwa nowogardzkie cisy („im. Bolesława Chrobrego”), licz ące po około 700 lat, nale Ŝą do najstarszych na Pomorzu. Południowo-zachodnia cz ęść arkusza obj ęta jest od 2006 r. obszarem chronionego krajobrazu „Las Czermnicki”, o całkowitej powierzchni 3 385 ha. Ochronie podlega tu cenny krajobraz moreny dennej i równiny sandrowej z kompleksami podmokłych lasów, pastwi- skami, ł ąkami i torfowiskami. Według krajowej sieci ekologicznej ECONET (Liro (red.), 1998) zachodnia cz ęść opisywanego obszaru wchodzi w skład mi ędzynarodowego obszaru w ęzłowego 1M – uj ścia Od-

55 ry Niewielki wschodni fragment obszaru arkusza, poło Ŝony jest w korytarzu ekologicznym o znaczeniu krajowym 3k – Noteckim. (fig. 5).

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Choszczno na tle systemu ECONET (Liro, [1998]) System ECONET 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 1M – Uj ście Odry; 6M – Ob- szar Pojezierza Drawskiego, 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 3k – Regi; 3 – wi ększe jeziora

Na obszarze arkusza Nowogard wyst ępuje równie Ŝ elementy Europejskiej Sieci Ekolo- gicznej NATURA 2000. Jest to proponowany Specjalny obszar ochrony siedlisk SOO (S) – „Dorzecze (Dolina) Regi”, poło Ŝony we wschodniej cz ęś ci omawianego terenu (tabela 8).

56 Tabela 8 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej sieci Ekologicznej Natura 2000 Nazwa Poło Ŝenie centralnego Poło Ŝenie administracyjne obszaru Typ Powierzch- obszaru punktu obszaru w granicach arkusza ob- Kod nia i symbol sza- obszaru Długo ść Szeroko ść obszaru Kod Woje- oznaczenia Powiat Gmina ru geogr. geogr. (ha) NUTS wództwo na mapie 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 PLH gryficki, Dorzecze zachod- Płot, Re- B (numeru 15°33’44” 53°48’25” łobeski, (Dolina) Regi 12 846 PL0G1 niopo- sko, No- * nie nada- E N gole- (S) morskie wogard no) niowski Rubryka 1: * – obszar poło Ŝony równie Ŝ na arkuszu: Resko (155); B – wydzielone SOO (Specjalne Obszary Ochrony), bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000; Rubryka 3: symbol obszaru na mapie: S – specjalny obszar ochrony siedlisk

XII. Zabytki kultury

Obszar arkusza Nowogard został obj ęty badaniami archeologicznymi w ramach Arche- ologicznego Zdj ęcia Polski (AZP). Urodzajne gleby oraz dost ępno ść wody stwarzała dosko- nałe warunki do rozwoju i stabilizacji osadnictwa na przestrzeni pradziejów: od epoki kamie- nia, przez epok ę br ązu (kultura łu Ŝycka) po okres rzymski i staro Ŝytno ść . Liczny wielokultu- rowy materiał dokumentuj ący wskazuje na intensyfikacj ę zasiedlenia tych rejonów w epoce wczesno średniowiecznej. Stwierdzono wyst ępowanie wielu stanowisk archeologicznych: śla- dów osadnictwa, punktów osadniczych, osad, cmentarzysk itp. Na terenie u Ŝytku ekologicz- nego „Szuwary Nowogardzkie” znajduje si ę stanowisko archeologiczne – wczesno średnio- wieczne grodzisko, wpisane do rejestru zabytków. W obr ębie mokradeł rzeki Wołczenicy le Ŝy wie ś Błotno stanowi ąca pozostało ść po stra Ŝnicy dawnego grodu. Na obszarze arkusza Nowogard znajduje si ę równie Ŝ wiele obiektów zabytkowych znajduj ących si ę w ewidencji Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Historia Nowogardu si ęga X wieku – wtedy powstał gród na półwyspie jeziora, obok istniej ącej osady rybacko-rolniczej. Nowogard posiada prawa miejskie od 1309 roku. W czasie II wojny światowej miasto zostało zniszczone w około 60%, pomimo to zachowało si ę kilka zabytków, w wi ększo ści zlokalizowanych w strefie konserwatorskiej obejmuj ącej teren Starego Miasta. S ą w śród nich: fragmenty murów obronnych z XIV wieku, późnogotycki ko ściół z przełomu XV i XVI wieku i zabytkowy budynek o konstrukcji szachulcowej z XVIII–XIX w. Na miejscu dawnego grodu powstał w XIII wieku zamek, wielokrotnie prze- budowywany, w którym aktualnie mie ści si ę zakład karny.

57 We wsi Mechowo do obiektów zabytkowych nale Ŝy ko ściół z XV/XVI wieku zbudowany z głazów narzutowych, z drewnian ą wie Ŝą oraz XIX-wieczny dwór otoczony parkiem. Niezwykle cenny gotycki krucyfiks znajduje si ę w XV-wiecznym ko ściele w Wyszogórze. Zabytkowy gotycki ko ściół z XV wieku, przebudowany w 1890 r. poło Ŝony jest w Strzelewie. Gotyckie zało Ŝenia posiadaj ą ko ścioły w Jarchlinie i Lestkowie, gruntownie przebudowane w XVIII i XIX wieku. W Karsku znajduje si ę ko ściół z lat 1845–1846, a w Wołowcu i Sikor- kach na murach starszych budowli, na pocz ątku XX w. wzniesiono ko ścioły szachulcowe. Zabytkowe ko ścioły znajduj ą si ę tak Ŝe w: śabowie, Orzechowie, M ętnie, Świerczewie (ru- ina), O ści ęcinie i Potuli ńcu. Zabytkowe zespoły dworskie (otoczone parkami), połoŜone s ą w Mechowie (z pocz ątku XIX w.) i Konarzewie (XVIII-XIX w.). W Lisowie w parku zachowały si ę jedynie ruiny pa- łacu, park podworski obj ęty opiek ą konserwatorsk ą znajduje si ę tak Ŝe w Mi ętnie.

XIII. Podsumowanie

Obszar obj ęty arkuszem Nowogard ma charakter rolniczo-przemysłowy oraz cechuje si ę znacznym zró Ŝnicowaniem pod wzgl ędem uprzemysłowienia oraz zagospodarowania przestrzennego. W Nowogardzie, a tak Ŝe i innych wi ększych miejscowo ściach zlokalizowane są zakłady przemysłowe, przetwórcze i usługowe o ró Ŝnorodnym profilu działalno ści. Na glebach wy Ŝszych klas bonitacyjnych uprawiane s ą głównie zbo Ŝa i mieszanki pa- szowe oraz ziemniaki. Znaczna cz ęść gruntów ornych po likwidacji PGR nie jest obecnie uŜytkowana. Na obszarze arkusza Nowogard udokumentowano zło Ŝe ropy naftowej i gazu ziemnego. Bilansowe zasoby wydobywalne tych kopalin s ą ju Ŝ na wyczerpaniu, bez realnych mo Ŝliwo- ści ich powi ększenia. Udokumentowane zasoby kredy jeziornej i torfu w rejonie D ąbrowy Nowogardzkiej i Karska w perspektywie kilkunastu lat nie b ędą eksploatowane, przede wszystkim ze wzgl ędu na cz ęś ciow ą lokalizacj ę zło Ŝa w granicach strefy ochrony po średniej uj ęcia komunalnego wód podziemnych dla Nowogardu. Eksploatacj ę piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej w rejonie Radosławia zako ńczono ze wzgl ędu na nisk ą jako ść kopaliny i cz ęś ciowe wyczerpanie zasobów bilansowych. Obszar arkusza w wi ększo ści został rozpoznany jako negatywny pod wzgl ędem perspektyw znalezienia nowych złó Ŝ takich kopalin, jak kruszywo naturalne, piaski silikatowe, gliny ceramiczne i kreda jeziorna. Niewielki obszar perspektywiczny wyst ępowania kruszywa naturalnego drobnego (piasków) wyznaczono w północnej cz ęś ci arkusza w okolicach O ści ę- cina i Truskolasu. Na pozostałym obszarze osady piaszczyste i piaszczysto-Ŝwirowe maj ą

58 ograniczone rozprzestrzenienie i ze wzgl ędu na liczne, powszechnie wyst ępuj ące wkładki i przewarstwienia glin i pyłów mineralnych nie mog ą by ć traktowane jako perspektywy zaso- bowe kopalin mineralnych. Obszary prognostyczne zostały wyznaczone dla siedmiu wyst ąpie ń torfów figuruj ących w bazie zasobowej tej kopaliny. Mog ą one by ć wykorzystane w rolnictwie do polepszenia struktury gleb, szczególnie te współwyst ępuj ące z kred ą jeziorn ą i gyti ą mineraln ą, zazwyczaj węglanow ą. Czwartorz ędowe pi ętro wodono śne, powszechnie eksploatowany przez wodoci ągi komunalne, charakteryzuje si ę du Ŝą zasobno ści ą i dobr ą jako ści ą wód. Powierzchnia obszaru arkusza Nowogard, w wi ększo ści zbudowana jest z niezbyt mi ąŜ- szach glin zwałowych, miejscami przykrytych niewielkiej mi ąŜ szo ści osadami piaszczystymi ostatniego zlodowacenia, co predysponuje je wył ącznie do składowania odpadów oboj ętnych. Tereny preferowane do lokalizowania w ich obr ębie składowisk odpadów, wyst ępuj ą w połu- dniowo-zachodniej, środkowej i północnej cz ęś ci obszaru arkusza Nowogard. Ewentualn ą lokalizacj ę składowisk wszystkich typów, musz ą poprzedzi ć szczegółowe badania geologiczno-in Ŝynierskie i hydrogeologiczne z uwagi na mo Ŝliw ą zmienno ść budowy geologicznej. Wytypowane obszary nale Ŝy bra ć pod uwag ę równie Ŝ przy rozpatrywaniu lokalizacji innych inwestycji ni Ŝ składowiska odpadów, gdy Ŝ wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim. Warunki budowlane na waloryzowanym obszarze arkusza mo Ŝna okre śli ć jako korzystne. Z powodu niewielkich perspektyw wyst ępowania kopalin, rozwoju gospodarczego rejonu nie nale Ŝy wi ąza ć z ich eksploatacj ą. Z uwagi na znaczny areał gleb wy Ŝszych klas bonitacyjnych jest on zdecydowanie predysponowany do dalszego rozwoju i rolnictwa i przetwór- stwa rolno-spo Ŝywczego i le śnego. Podstaw ą rozwoju omawianego obszaru b ędzie dalsza restrukturyzacja i unowocze śnianie rolnictwa indywidualnego oraz wzrost usług okołorolni- czych, a tak Ŝe agroturystyki. Zaznaczy ć nale Ŝy, Ŝe w ostatnich latach zaznacza si ę wyra źna tendencja obni Ŝania si ę opłacalno ści produkcji rolnej i spadek pogłowia bydła, a tak Ŝe trzody chlewnej. Obszar arkusza, poło Ŝony korzystnie pod wzgl ędem komunikacyjnym, nale Ŝy do atrak- cyjnych turystycznie. Urozmaicony krajobraz, liczne jeziora, lasy, obiekty zabytkowe mog ą stanowi ć baz ę dla rozwoju turystyki i wypoczynku letniego.

59 Zdecydowanych działa ń wymaga ć b ędzie ochrona i utrzymanie potencjału przyrodniczego. Najbardziej cenne pod tym wzgl ędem tereny aktualnie s ą obj ęte ochron ą w formie rezerwatu przyrody, zespołów przyrodniczo-krajobrazowych, u Ŝytków ekologicznych oraz sieci ą obszarów NATURA 2000. W wielu miejscowo ściach zachowały si ę zabytkowe obiekty obj ęte ochron ą konserwatorsk ą, s ą w śród nich: ko ścioły, dwory, parki dworskie. Liczne stanowiska archeologiczne (zinwentaryzowane w ramach zdj ęcia AZP), dotychczas na ogół niewpisane do rejestru za- bytków, wymagaj ą uwzgl ędnienia przy planowaniu inwestycji.

XIV. Literatura

BINDER I., LECH I., SIKORSKI B., 1985. – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa ropy naftowej „Błotno”. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. CHRUSZCZ M., 1984 – Projekt bada ń geologiczno-poszukiwawczych za zło Ŝami kruszywa

naturalnego w kat. C 2 w rejonie Nowogardu i Goleniowa wraz ze sprawozdaniem ze zwiadu geologicznego. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. DRWAL E., DZIEDZIC M., 1972 – Sprawozdanie ze zwiadu geologicznego oraz prac geologiczno-poszukiwawczych za zło Ŝami kruszywa naturalnego w powiecie Nowogard, woj. szczeci ńskie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. FOLTYNIEWICZ W., 1986 – Sprawozdanie z prac penetracyjnych za zło Ŝami kruszywa naturalnego na terenie województwa szczeci ńskiego. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. FUSZARA P., 2000 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Nowogard (154), wraz z obja śnieniami. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. w Warszawie. GIENTKA M. (red.), 2008 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.XII.2007 r. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. INSTRUKCJA opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KARDASZEWSKI S., 1983 – Sprawozdanie z bada ń geologiczno-zwiadowczych za zło Ŝami surowców ilastych i kruszywa naturalnego wykonanych na terenie woj. szczeci ń- skiego. Woj. Arch. Geol. Urz. Marszałk. w Szczecinie. KINAS R., 1988 – Sprawozdanie z prac zwiadowczych za zło Ŝami kredy jeziornej i gytii wa- piennej w rejonie Nowogardu. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

60 KINAS R., FOLTYNIEWICZ W., 1988 – Sprawozdanie z bada ń geologiczno-poszu-

kiwawczych do kat. C 2 zło Ŝa kruszywa naturalnego w rejonie Goleniowa i Nowo- gardu. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

KINAS R., FOLTYNIEWICZ W., 1989a – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kredy jeziornej „D ąbrowa Nowogardzka-Karsk”. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KINAS R., FOLTYNIEWICZ W., 1989b – Sprawozdanie z prac penetracyjnych za zło Ŝami piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej w rejonie miejscowo- ści Radosław-Łobez. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000. Aka- demia Górniczo-Hutnicza, Kraków. KONDRACKI J., 2002 – Geografia Regionalna Polski. PWN Warszawa. KROGULEC E., WIERCHOWIEC J., 2003 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Nowogard (154). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. w Warsza- wie. LANDSBERG-UCZCIWEK M., 2006 – Raport o stanie środowiska województwa zachodniopomorskiego w latach 2004-2005. Bibl. Monit. Środow., WIO Ś Szczecin. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska. Wyd. Fund. IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Co- astal Waters. Vol. 1 – Development and evaluation of sediment quality assessment guidelines. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MAZURKIEWICZ Z., 1958 – Dokumentacja geologiczna w kat. B zło Ŝa piasków do produkcji cegły wapienno-piaskowej „Radosław”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MAZURKIEWICZ Z., 1963 – Aneks dotycz ący uaktualnienia zasobów do dokumentacji geologicznej zło Ŝa piasków silikatowych „Radosław”. Woj. Arch. Geol. Urz. Marsz. W Szczecinie.

61 NOWAK A., TURZA M., MRÓZ J., 1969 – Sprawozdanie z bada ń geologiczno-zwiadowczych za kruszywem naturalnym wykonanych w ramach prac bud Ŝetowych w powiecie Gryfice. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. NOWOTKA-KINARZ B., FIŁON D., 1979 – Sprawozdanie ze zwiadu geologicznego za kruszywem naturalnym w rejonie Konarzewa i Ostrzycy. Arch. Przeds. Geol. we Wro- cławiu PROXIMA S.A. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Instytut Me- lioracji i U Ŝytków Zielonych, Falenty. PACZY ŃSKI B.,(red), 1993 – Atlas hydrogeologiczny Polski 1:500 000 cz. I. Systemy zwy- kłych wód podziemnych- Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PACZY ŃSKI B., (red ), 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski 1:500 000 Cz. II. Zasoby, jako ść i ochrona zwykłych wód. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165, poz. 1359.z dnia 4 pa ździernika 2002 r. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegóło- wych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r. RUSZAŁA M., FUSZARA P., 1999 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Nowogard (wraz z obja śnieniami). Centr. Arch. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SMOR ĄGIEWICZ A., 1978 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa wapieni i margli jurajskich

„Czarnogłowy-Kł ęby” w kat. C 2. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. SPRAWOZDANIE ze zwiadu geologicznego za piaskami do produkcji cegły wapienno- piaskowej wykonanych na terenie powiatów Gryfice i Choszczno, 1971 – Arch. Ge- ol. Przeds. Geol., Kraków. STAN ŚRODOWISKA w województwie zachodniopomorskim w 2006 roku. – 2007. Praca zbiorowa; WIO Ś Szczecin.

62 STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993, – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1: 750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. War- szawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994, – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść II: Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce; Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. WO Ś A., 1999 – Klimat Polski. PWN Warszawa.