10MRT2021-Grondsporen 60

University of Groningen

Degradatierapport Terpen en Wierden V Kaspers, Angelique

IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document version below. Document Version Publisher's PDF, also known as Version of record

Publication date: 2020

Link to publication in University of Groningen/UMCG research database

Citation for published version (APA): Kaspers, A. (2020). Degradatierapport Terpen en Wierden V: Veldkarteringen uitgevoerd op Dongjum- Hovensreed I (GIA 156), Dronrijp-Schatzenburg (GIA 163), Oosterbierum-Oost (GIA 173; gemeente Waadhoeke) & Midlum-West (GIA 174; gemeente Harlingen) . (Grondsporen; Vol. 60). Groninger Instituut voor Archeologie, Rijksuniversiteit Groningen.

Copyright Other than for strictly personal use, it is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), unless the work is under an open content license (like Creative Commons).

The publication may also be distributed here under the terms of Article 25fa of the Dutch Copyright Act, indicated by the “Taverne” license. More information can be found on the University of Groningen website: https://www.rug.nl/library/open-access/self-archiving-pure/taverne- amendment.

Take-down policy If you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediately and investigate your claim.

Downloaded from the University of Groningen/UMCG research database (Pure): http://www.rug.nl/research/portal. For technical reasons the number of authors shown on this cover page is limited to 10 maximum.

Download date: 06-10-2021 Degradatierapport Terpen en Wierden V Veldkarteringen uitgevoerd op Dongjum-Hovensreed I (GIA 156), Dronrijp-Schatzenburg (GIA 163), Oosterbierum-Oost (GIA 173; gemeente Waadhoeke) & Midlum-West (GIA 174; gemeente Harlingen).

A. Kaspers

Grondsporen 60

1 Degradatierapport Terpen en Wierden 5.

Veldkarteringen uitgevoerd op Dongjum-Hovensreed I (GIA 156), Dronrijp-Schatzenburg (GIA 163), Oosterbierum-Oost (GIA 173; gemeente Waadhoeke) & Midlum-West (GIA 174; gemeente Harlingen).

Angelique Kaspers

Grondsporen 60

Opgravings- en onderzoeksrapport van het Groninger Instituut voor Archeologie

2 Colofon Grondsporen 60 Angelique Kaspers

Foto’s en tekeningen: Groninger Instituut voor Archeologie (GIA), tenzij anders aangegeven. © Grondsporen 60, 2020. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd of verspreid zonder schriftelijke toestemming van de uitgevers.

Autorisatie: Prof. Dr. D.C.M. Raemaekers

ISSN: 1875-4996 Groninger Instituut voor Archeologie Poststraat 6 9712 ER Groningen, Nederland

Tpoelefoonnummer: (+31 50) 363 6712 E-Mail: [email protected]

3 Inhoudsopgave Administratieve gegevens ...... 6 1. Inleiding: twee veldwerkseizoenen in het Friese kweldergebied ...... 7 1.1 Doel- en vraagstellingen ...... 9 1.2 Leeswijzer ...... 9 2. Methoden en technieken ...... 10 2.1 Veldwerkmethode ...... 10 2.2 Materiaalonderzoek ...... 11 2.3 Aantastingsonderzoek ...... 13 3. Dongjum-Hovensreed I (Perceel 3; GIA 156) ...... 15 3.1 Eerder uitgevoerd onderzoek ...... 16 3.2 Veldkartering 2018 ...... 18 3.3 Resultaten ...... 19 3.3.1 Aardewerk ...... 19 3.3.2 Overig vondstmateriaal ...... 23 Keramische artefacten ...... 23 Glazen artefacten ...... 23 Benen artefacten ...... 24 3.4 Ruimtelijke patronen ...... 24 3.5 Aantasting ...... 26 4. Dronrijp-Schatzenburg (Perceel 8; GIA 163) ...... 29 4.1 Eerder uitgevoerd onderzoek ...... 30 4.2 Veldkartering 2018 ...... 31 4.3 Resultaten ...... 32 4.3.1 Aardewerk ...... 32 4.3.2 Overig vondstmateriaal ...... 36 Keramische artefacten ...... 36 Stenen artefacten...... 37 4.4 Ruimtelijke patronen ...... 37 4.5 Aantasting ...... 38 5. Oosterbierum-Oost (Perceel 11; GIA 173) ...... 40 5.2 Veldkartering 2019 ...... 41 5.3 Resultaten ...... 42 5.3.1 Aardewerk ...... 42 5.3.2 Overig vondstmateriaal ...... 48 Keramische artefacten ...... 48

4 Stenen artefacten...... 48 Glazen artefacten ...... 50 Divers vondstmateriaal ...... 50 5.4 Ruimtelijke patronen ...... 50 5.5 Aantasting ...... 51 6. Midlum-West (Perceel 18; GIA 174) ...... 54 6.1 Eerder uitgevoerd onderzoek ...... 55 6.2 Veldkartering 2019 ...... 57 6.3 Resultaten ...... 57 6.3.1 Aardewerk ...... 57 6.3.2 Overig vondstmateriaal ...... 64 Keramische artefacten ...... 64 Stenen artefacten...... 65 Glazen artefacten ...... 65 Benen artefacten ...... 66 Divers vondstmateriaal ...... 67 6.4 Ruimtelijke patronen ...... 68 6.5 Aantasting ...... 69 7. Discussie ...... 71 7.1 Aantasting ...... 71 7.2 Aardewerk en bewoningsgeschiedenis ...... 75 7.3 Conclusie ...... 79 Literatuur ...... 80 Bijlage 1. Determinatielijsten Dongjum-Hovensreed I (Perceel 3; GIA 156)...... 83 Bijlage 2. Verspreidingskaarten Dongjum-Hovensreed I (Perceel 3; GIA 156). .. 90 Bijlage 3. Determinatielijsten Dronrijp-Schatzenburg (Perceel 8; GIA 163)...... 94 Bijlage 4. Verspreidingskaarten Dronrijp-Schatzenburg (Perceel 8; GIA 163). 101 Bijlage 5. Determinatielijsten Oosterbierum-Oost (Perceel 11; GIA 173)...... 105 Bijlage 6. Verspreidingskaarten Oosterbierum-Oost (Perceel 11; GIA 173). .... 120 Bijlage 7. Determinatielijsten Midlum-West (Perceel 18; GIA 174)...... 124 Bijlage 8. Verspreidingskaarten Midlum-West (Perceel 18; GIA 174)...... 142 Bijlage 9. Lijst met afkortingen ...... 146

5 Administratieve gegevens

Tabel 1: Overzicht van de administratieve gegevens. De nummering van de percelen is gebaseerd op de volgorde van het veldkarteren.

Perceel 3 Perceel 8 Perceel 11 Perceel 18 Plaats Dongjum Dronrijp Oosterbierum Midlum Toponiem Hovensreed I Schatzenburg Oost West Gemeente Waadhoeke Waadhoeke Waadhoeke Harlingen Provincie Fryslân Fryslân Fryslân Fryslân GIA – projectnummer GIA-156 GIA-163 GIA-173 GIA-174 Archis2 – zaakidentificatienummer 4591772100 4597418100 4675129100 4677998100 Kaartblad 5G 5H 5G 5G Centrum -coördinaten x: 164.774 x: 172.300 x: 163.701 x: 158.653 y: 580.154 y: 579.438 y: 583.314 y: 577.201

Uitvoerder Groninger instituut voor Archeologie (GIA), Rijksuniversiteit Groningen (RUG)

Bevoegd gezag Provincie Fryslân

Projectleider Dr. J.A.W. Nicolay (RUG/GIA) Projectcoördinator Drs. A. Kaspers (RUG/GIA)

6 1. Inleiding: twee veldwerkseizoenen in het Friese kweldergebied

Tijdens het eerste veldwerkseizoen, te weten de periode van 20 maart tot en met 20 april 2018, heeft het Groninger Instituut voor Archeologie (GIA) veldveldkarteringen uitgevoerd op terpen in de provincie Fryslân. Tijdens deze eerste campagne zijn zeven terpen onderzocht, gelegen op de terpenrij Wijnaldum-Berlikum en de terpenrij Dronrijp-Hatzum, beide in Westergo. Hiervan zijn de eerste vijf verslagen reeds gepubliceerd.1 In dit rapport worden de resultaten gepresenteerd van de laatste twee veldkarteringen, uitgevoerd op Dongjum-Hovensreed I en Donrijp-Schatzenburg.

In de periode van 27 februari tot en met 16 april 2019 is de tweede reeks veldkarteringen uitgevoerd. Tijdens deze campagne werden er veldkarteringen uitgevoerd op twee terpen, eveneens gelegen in Westergo: Midlum-West en Oosterbierum-Oost.

De veldkarteringen zijn onderdeel van een promotieonderzoek naar vroeg- en volmiddeleeuwse handel in geïmporteerd aardewerk in het Fries-Groningse terpen- en wierdengebied, uitgevoerd door de auteur. Het promotieonderzoek wordt gefinancierd door de provincies Fryslân en Groningen, de Rijkdienst voor Cultureel Erfgoed en de Rijksuniversiteit Groningen.

De vindplaatsen die tijdens het eerste veldwerkseizoen zijn onderzocht, zijn geselecteerd op basis van 1) de monumentenstatus van de betreffende terpen, 2) aanwijzingen voor bewoning in de vroege en volle middeleeuwen, 3) het gebruik van deze terpen als akkers en 4) toestemming van de landbezitter. Tijdens het tweede veldwerkseizoen moest aan dezelfde eisen worden voldaan, behalve dat de terpen geen monumentale status hoeven te hebben. In deze rapportage worden de resultaten van de vier nog ongepubliceerde veldkarteringen gepresenteerd, uitgevoerd op de terpen: Dongjum-Hovensreed I, Dronrijp-Schatzenburg, Oosterbierum-Oost en Midlum-West (fig. 1-2).

1 Kaspers 2018.

7 Figuur 1: De onderzoekslocaties op de topografische kaart. Perceel 3: Dongjum-Hovensreed I; Perceel 8: Dronrijp- Schatzenburg; Perceel 11: Oosterbierum-Oost; Perceel 18: Midlum-West (ondergrond: Topo RD, Esri Nederland).

Figuur 2: De onderzoekslocaties op de bodemkaart. Perceel 3: Dongjum-Hovensreed I; Perceel 8: Dronrijp- Schatzenburg; Perceel 11: Oosterbierum-Oost; Perceel 18: Midlum-West (ondergrond: Alterra, Esri Nederland).

8 1.1 Doel- en vraagstellingen In de eerste plaats richt het onderzoek zich, met het oog op toekomstig beheer van de terpen, op de aantasting van de terpen. De laatste 20 jaar is duidelijk geworden dat terpen door verschillende oorzaken ernstig aan erosie onderhevig zijn. Het tweede doel van deze rapportage is gericht op het verkrijgen van inzicht in de bewoningsgeschiedenis van de vindplaats, en de daarbij horende aardewerksoorten. De vraagstellingen gekoppeld aan deze doelstellingen zijn:

1. Kan er op basis van de fragmentatiegraad van het aardewerk iets gezegd worden over de aantasting van de terp? 2. Welke aardewerksoorten worden er aangetroffen op de terp? 3. In welke perioden is de terp bewoond geweest? 4. Kan er op basis van de verspreiding van het aardewerk iets gezegd worden over een verschuiving in bewoning binnen het gekarteerde areaal? 1.2 Leeswijzer Allereerst worden de gebruikte methoden en technieken van het veldwerk en de determinatie van het aardewerk besproken (hoofdstuk 2). In dit hoofdstuk wordt tevens het model om de aantasting van de terpen vast te stellen gepresenteerd. Dit model kan door de bevoegde overheden gebruikt worden om 1) zones op terpen te identificeren die recentelijk zijn aangetast, en 2) de aantasting van terpen onderling met elkaar te vergelijken. Op basis hiervan kunnen desgewenst beheersmaatregelen worden vastgesteld.2

Het grootste gedeelte van het rapport bestaat uit de bespreking van de resultaten van vier veldkarteringen (hoofdstukken 3-6). Aan elke kartering is een afzonderlijk hoofdstuk gewijd. Deze hoofdstukken zijn als volgt opgebouwd. Allereerst wordt er een overzicht gegeven van eventueel eerder uitgevoerd onderzoek op de vindplaats. Daarna wordt het veldonderzoek besproken dat in 2018 of 2019 is uitgevoerd, evenals het daarbij aangetroffen vondstmateriaal. Tenslotte worden zowel de verspreiding van het vondstmateriaal als de aanwijzingen voor aantasting van de terp uiteengezet.

2 Kaspers 2018.

2. Methoden en technieken In dit hoofdstuk worden de gebruikte methoden en technieken met betrekking tot het veldwerk en het aardewerkonderzoek besproken. Tevens wordt er een korte inleiding tot het aantastingsonderzoek gegeven.

2.1 Veldwerkmethode Tijdens de veldkarteringen zijn de percelen opgedeeld in vakken van 20 x 20 m. Doordat het hele perceel gekarteerd is, en niet alleen de terp zelf, kunnen ook eventuele off-site activiteiten worden onderzocht. De veldkarteringsmethode met vakken van 20 x 20 m is ontwikkeld in 2012 door M. Bakker, en getest tijdens een pilot in de jaren 2015-2017.3 De rijen vakken hebben op alle percelen een oriëntatie van noord naar zuid, om zo een onderlinge vergelijking van de terpen mogelijk te maken. De vakken zijn afgezocht door een groep vrijwilligers die op ongeveer 1 m afstand van elkaar liepen (fig. 3). Binnen één vak liepen steeds 10 vrijwilligers, waardoor de oppervlaktedekking van een vak, en daarmee van het complete perceel, 100% is. Hierbij wordt er namelijk vanuit gegaan dat elke vrijwilliger de baan waarin hij of zij loopt en één meter links en rechts daarvan afzoeken. Met 10 vrijwilligers in één vak wordt daarmee het hele vak afgezocht.

Figuur 3: Vrijwilligers zoekend naar aardewerk op Midlum-West (foto: A. Kaspers, RUG/GIA).

3 Zie onder andere Kaspers 2017; Kaspers & Sibma 2017; Sibma 2017.

Tijdens de veldkartering zijn aardewerk en artefacten van ander materiaal die zichtbaar waren aan het oppervlakte verzameld. Het gaat hierbij om glas, (dierlijk of menselijk) bot, natuursteen en verbrande klei.4 Er is niet gezocht naar metaal met behulp van een detector. Aan het eind van elk vak werden alle vondsten verzameld en kregen ze per vak een uniek vondstnummer.

2.2 Materiaalonderzoek Na het karteren is het vondstmateriaal per vondstnummer gewassen, gedroogd en gesplitst.5 De artefacten van natuur- en vuursteen zijn kort bekeken door Johan Nicolay, Pir Hoebe en Hans Peeters, en daarna beschreven door de auteur. De artefacten van glas, (dierlijk of menselijk) bot en verbrande klei zijn tevens beschreven door de auteur. Alleen het aardewerk is verder onderzocht.

Het aardewerkonderzoek is uitgevoerd door Theun Varwijk (promovendus RUG/GIA), Fardau Mulder (student RUG/GIA) en de auteur (promovenda RUG/GIA). Tijdens het aardewerkonderzoek is elke scherf geteld en gewogen, en zijn de resultaten per vondstnummer ingevoerd in een Excel-database. Tevens is genoteerd of er versiering op de scherven aanwezig is. Enkel voor het kogelpotaardewerk is de magering van de scherf beschreven. Voor het Merovingische gladwandig en ruwwandig aardewerk is de kleur van het baksel genoteerd om zo de (mogelijke) herkomst te kunnen bepalen. Tevens is het baksel van deze scherven macroscopisch bekeken; bij een ‘Mayen-baksel’ is dit beschreven (fig. 4).6 Dit baksel kan herkend worden aan de combinatie van verschillende, natuurlijke inclusies, waaronder de zwarte, vulkanische fragmenten. Alleen de randen zijn verder typochronologisch beschreven. Voor het determineren van deze randen is gebruik gemaakt van verschillende typologieën, weergegeven in tabel 2. Voor de datering van de archeologische perioden worden jaartallen aangehouden die opgesteld zijn door Bazelmans et al. 2009 (tab. 3).

4 Tijdens de veldkartering uitgevoerd op Midlum-West is tevens metaal en textiel aan het oppervlakte gevonden. Dit zijn echter uitzonderingen. 5 Met uitzondering van de metaalvondsten. 6 Het Mayen-baksel is tot op heden het enige baksel dat op basis van een macroscopische analyse aan een productieplaats gekoppeld kan worden. Daarom zijn de overige baksels niet verder beschreven. 11

Figuur 4: Voorbeelden van het Mayen-baksel (naar: Redknap 1999, Farbtafel 1, 141).

Tabel 2: Gebruikte typologieën voor het determineren van het aardewerk.

Aardewerk Typologie Terpaardewerk Taayke 1990 Kogelpotaardewerk De Langen 1989 Roorda 1987 Verhoeven 1998 Van Es & Verwers 1980 Ruwwandig aardewerk Dijkstra in prep. Redknap 2002 Pirling 1966 Karolingisch draaischijfaardewerk Van Es & Verwers 1980

Pingsdorf Sanke 2002

Tabel 3: De in de tekst genoemde onderzoeksperioden en de dateringen (naar: Bazelmans et al. 2009, 30-32).

Periode Datering Romeinse tijd 12 v. Chr. - 406 na Chr. Volksverhuizingstijd 407 – 500 na Chr. Merovingische periode 501 – 700 na Chr. Karolingische periode 701 – 900 na Chr. Ottoonse periode 901 – 1025 na Chr. Volle middeleeuwen 1026 – 1250 na Chr. Late middeleeuwen – Nieuwe tijd 1251 na Chr. - nu

12 2.3 Aantastingsonderzoek Een deel van het promotieonderzoek van de auteur bestaat uit het vaststellen van de mate van aantasting van terpen die momenteel als akkers worden gebruikt. Hiervoor is in 2018 in samenspraak met Daan Raemaekers (RUG/GIA) een onderzoeksmethode ontwikkeld, die hier kort zal worden toegelicht.7

Om grip te krijgen op de aantasting wordt gekeken naar het Algemeen Hoogtebestand Nederland (AHN) en oude kaarten enerzijds, en naar het gemiddelde scherfgewicht van het aangetroffen aardewerk, het aantal verzamelde scherven en het aantal scherven per m2 anderzijds.8 Voor het aardewerk wordt er gewerkt met de ‘fragmentatiegraad’, uitgedrukt in gemiddelde scherfgewicht (g). Deze wordt bepaald per vak en per aardewerksoort. Hierbij wordt aangenomen dat een lagere fragmentatiegraad (ofwel een hoger gemiddeld scherfgewicht per scherf) wijst op recente aantasting van de archeologische lagen.9 Grotere scherven met verse breuken zijn namelijk te herkennen als recent opgeploegd materiaal uit archeologische lagen.10 Om te onderzoeken welke delen van de terp meer aangetast worden dan andere delen, wordt voor het gehele onderzochte oppervlak een verspreidingskaart gemaakt van het gemiddelde scherfgewicht per vak. Hierbij worden de vakken als volgt weergegeven: in groen als de fragmentatiegraad nul is of onder het gemiddelde ligt (nauwelijks aantasting), in geel als de fragmentatiegraad gemiddeld is (oude aantasting) en in rood of oranje als de fragmentatiegraad bovengemiddeld is (recente aantasting).11

De hypothese is dat de verspreiding van de fragmentatiegraad, gekoppeld aan de AHN en oude kaarten12, drie verschillende vormen van aantasting kan laten zien: 1. Aantasting van de kop van de terp: door gebruik van de ploeg voor akkerbouw, maar ook door het afploegen of afschuiven van koppen om een vlakkere akker te krijgen; 2. Aantasting van de flanken van de terp: door gebruik van de ploeg voor akkerbouw, maar ook door het afschuiven van flanklagen als gevolg van erosie door wind en regen, inklinken van de ondergrond en/of het open afrijden van een perceel door landbouwmachines; 3. Aantasting als gevolg van het afgraven van delen van de terp.13

7 Zie Kaspers 2018, 13-17. 8 De oude kaarten die gebruikt worden voor het onderzoek bestaan uit de historische kaarten van 1832, 1901, 1925 en 1950. 9 Kaspers 2018, 16. 10 De Langen & Nierstrasz 1998, 229-240; Kaspers & Sibma 2017, 55. 11 Kaspers 2018, 16. 12 De verspreiding van het gemiddelde scherfgewicht wordt geplot in ArcGis bovenop de AHN en de 13 oude kaarten om verschillende vormen van aantasting vast te stellen. 13 Kaspers 2018, 16.

Om de mate van aantasting van de verschillende terpen met elkaar te kunnen vergelijken, wordt de gemiddelde scherfgrootte per vak voor iedere terp afgebeeld in een box-plot. De box-plot laat de volgende informatie zien (fig. 5)14:

Minimum: de kleinste waarneming van de dataset; ❖ Eerste kwartiel (Q1): Mediaan van de gegevens die onder de algemene ❖ mediaan liggen; Mediaan (Q2): het midden van de dataset; ❖ Gemiddelde (X): het gemiddelde van de dataset; ❖ Tweede kwartiel (Q3): Mediaan van de gegevens die boven de algemene ❖ mediaan liggen; Maximum: de grootste waarneming van de dataset; ❖ Uitschieter: een waarneming die niet bij de overige waarnemingen van de ❖ dataset aansluit en daarom als losse punt is aangegeven.

Figuur 5: De box-plot van Berlikum-Kloosterdijk met daarin de informatie uitgelegd (bron: Kaspers 2020, fig. 6, 17).

Deze weergave stelt ons in staat terpen in absolute zin met elkaar te vergelijken, waarbij de verschillen per terp kunnen worden meegenomen in de analyse. Daarmee is deze weergave informatiever dan uitsluitend een kaartweergave van de gemiddelde scherfgrootte per vak.15

14 Kaspers 2018, 16-17. 15 Kaspers 2018, 17. 14

3. Dongjum-Hovensreed I (Perceel 3; GIA 156) Perceel 3, Dongjum-Hovensreed, I is gelegen ten westen van het hedendaagse dorp Dongjum (fig. 6-7). Op het Algemeen Hoogtebestand zijn twee duidelijke verhogingen te zien. Volgens De Langen et al. gaat het om “...twee samengegroeide, duidelijke verhogingen, waarvan de westelijke zich in zuidelijke richting onder en voorbij de weg voortzet.”16 De twee verhogingen worden gescheiden door een lager gedeelte (fig. 6). Een analyse van oude kaarten laat zien dat het gaat om een oude perceelsgrens of pad (fig. 7). Op basis van de kaarten kan geconcludeerd worden dat de grens of pad na 1950 is opgeheven. Dit is echter niet het enige pad of grens dat door het perceel heeft gelopen. De verschillende oude kaarten laten namelijk meerdere, inmiddels opgeheven padden/grenzen die in het perceel hebben gelopen zien. De buitengrenzen van het perceel is over tijd intact gebleven.

Figuur 6: Algemeen Hoogtebestand van de onderzoekslocatie 3 ten westen van Dongjum (ondergrond: AHN3, Esri Nederland).

16 De Langen et al. 1997, 43.

Figuur 7: Historische kaarten van Dongjum-Hovensreed I van 1832, 1901, 1925 en 1950 (bronnen: HISGIS, Gemeentekaart, TK200, TOP 50, TOP 25, TMK, Bonnebladen). 3.1 Eerder uitgevoerd onderzoek Het perceel is voor het eerst onderzocht tijdens het project Bescherming Op Maat (BOM-project). Dit project werd in opdracht van de provincie Fryslân uitgevoerd door RAAP. Het BOM-project bestond uit een kwaliteitsbepalend onderzoek van archeologisch waardevolle terreinen met als uiteindelijke doel een betere bescherming van het Friese bodemarchief.17

Tijdens het BOM-project werd op basis van booronderzoek vastgesteld dat de westelijke verhoging bestaat uit een opeenvolging van gemengde, donkergetinte en gelaagde terpenlagen en schone, licht getinte terplagen (fig. 8, links). De oostelijke verhoging bevat geen rijk terpaardepakket. Op basis van deze informatie stellen De Langen et al. dat het mogelijk gaat om een akkerareaal dat in de loop van de tijd is opgehoogd. Het zou echter ook een laat-middeleeuwse huisplaats kunnen zijn.18

Er is tijdens het BOM-project op vier momenten aardewerk verzameld op het perceel Dongjum-Hovensreed I. Tijdens de eerste veldkartering is het perceel opgedeeld in 30 noord-zuid lopende stroken die intensief gekarteerd zijn. Tijdens de tweede veldkartering is het perceel slechts opgedeeld in drie grote vakken (fig. 8, rechts).

17 De Langen et al. 1997, 1. 18 De Langen et al. 1997, 51. 16

Het verzamelde aardewerk bestaat uit terpaardewerk, aardewerk in Angelsaksische stijl, glad- en ruwwandig aardewerk, Karolingisch draaischijfaardewerk, kogelpotaardewerk, Pingsdorf-aardewerk en Paffrath-aardewerk.19 Op basis van het aardewerk verzameld tijdens de tweede veldkartering werd geconcludeerd dat perceel recentelijk is aangetast: een deel van het aardewerk vertoonde verse breuken.20 Naast de veldkarteringen is er aardewerk verzameld tijdens het uitvoeren van metaaldetectie, te weten terra sigillata en ruwwandig aardewerk.

Figuur 8: Het booronderzoek (links) en de onderzochte vakken (rechts) op Dongjum-Hovensreed I tijdens het BOM-project (bron: De Langen et al. 1997, fig. 23, 48; De Langen & Nierstrasz 1998,, fig. 29, 92).

Dongjum-Hovensreed I is opnieuw onderzocht door middel van een veldkartering in 2015.21 Het onderzoek is gefinancierd door de provincie Fryslân en is uitgevoerd door de Rijksuniversiteit Groningen als onderdeel van een pilotonderzoek voor het huidige promotieonderzoek van de auteur. Tijdens de veldkartering is het perceel opgedeeld in vakken van 20 x 20 m (fig. 9). Er is een groot aantal scherven aangetroffen op het perceel: 3.935 scherven in totaal. 22 De verzamelde aardewerksoorten bestaan uit terpaardewerk, terra sigillata, terra nigra (-achtig) aardewerk, African red slibware, aardewerk in Angelsaksische stijl, glad- en ruwwandig aardewerk, Badorf-aardewerk, Mayen-aardewerk, Karolingisch grijs aardewerk, kogelpotaardewerk, Pingsdorf-aardewerk en Paffrath-aardewerk.23

19 De Langen et al. 1997, 91-92. 20 De Langen et al. 1997, 94. 21 Kaspers 2017. 22 Kaspers 2017, 13. 23 Kaspers 2017, 13-20. 17

Figuur 9: De onderzochte vakken op Dongjum-Hovensreed I tijdens het onderzoek in 2015 van de Rijksuniversiteit (bron: Kaspers 2017, fig. 3.2, 9).

3.2 Veldkartering 2018 Tijdens de veldkartering in 2018 is het perceel opgedeeld in vakken van 20 x 20 m (fig. 10). Het vakkensysteem gebruikt in 2018 komt ongeveer overeen met het vakkensysteem van 2015 om zo de resultaten vergelijkbaar te maken. Tijdens het veldwerk in 2018 is er echter iets fout gegaan met het nummeren van de verschillende vakken (fig. 10). Hierdoor is er één rij van vakken niet genummerd en per ongeluk overgeslagen tijdens het karteren. De zichtbaarheid op het gehele perceel was goed: het perceel was geploegd in de winter voor de veldkartering. Hierdoor waren de vondsten goed zichtbaar.

Figuur 10: De onderzochte vakken op Dongjum-Hovensreed I tijdens het onderzoek in 2018 (ondergrond: Topo RD, Esri Nederland). 3.3 Resultaten 3.3.1 Aardewerk In totaal zijn er 2.659 scherven met een totaalgewicht van ca. 12,0 kg (tab. 4) opgeraapt. Het oudste aardewerk bestaat uit terpaardewerk dat gedateerd kan worden in de Romeinse tijd. Dit is opvallend, aangezien er in 2015 aardewerk met een datering in de late IJzertijd – Romeinse tijd verzameld is.24 De randen zijn afkomstig van verschillende potvormen, waaronder een dikwandige schaal (id. 15.2) en een middelgrote potten (id. 15.3, fig. 11; Bijlage 1). Tevens zijn er acht fragmenten terra sigillata en vijf scherven terra nigra-achtig aardewerk aangetroffen daterend uit dezelfde periode. Uit de volksverhuizingstijd zijn vijf onversierde fragmenten aardewerk in Angelsaksische stijl aangetroffen.

24 Kaspers 2017.

Figuur 11: Overzicht van enkele aangetroffen randen op Dongjum-Hovensreed I (tekeningen: M. Los-Weijns, RUG/GIA; schaal 1:2).

Tabel 4: Overzicht van het totaal aangetroffen aantal scherven per aardewerksoort op Dongjum-Hovensreed I.

Aantal scherven Romeinse tijd Terpaardewerk 583 Terra sigillata 8 Terra nigra-achtig aardewerk 5 Romeinse tijd – Volksverhuizingstijd Terpaardewerk of Aardewerk in Angelsaksische 2 stijl Romeinse tijd – Merovingische periode Terra nigra-achtig of Gladwandig aardewerk 1 Volksverhuizingstijd Aardewerk in Angelsaksische stijl 5 Volksverhuizingstijd – Merovingische periode Aardewerk in Angelsaksische stijl of Hessens- 1 Schortensaardewerk Ruwwandig aardewerk 171 Gladwandig aardewerk 4 Merovingische periode Tritsum-aardewerk 3 Merovingische periode – Karolingische periode Hessens-Schortens-aardewerk of 8 kogelpotaardewerk Karolingische periode Badorf-aardewerk 16 Mayen-aardewerk 25 Walberberg-aardewerk 4 Karolingische periode – late middeleeuwen Kogelpotaardewerk 258 Ottoonse periode – volle middeleeuwen Pingsdorf-aardewerk 45 Paffrath-aardewerk 9 Proto steengoed 4 Late middeleeuwen – Nieuwe tijd Draaischijfaardewerk divers 1.498 Ondateerbaar Draaischijfaardewerk 9 Totaal 2.659

Vanaf de volksverhuizingstijd wordt er ruwwandig en gladwandig aardewerk geïmporteerd in het terpengebied. Tijdens de veldkartering zijn er vier fragmenten gladwandig aardewerk en 171 scherven ruwwandig aardewerk verzameld (tab. 5). Het grootste gedeelte van het ruwwandige aardewerk is gebakken in een oxiderend baksel. 91 van deze scherven zijn mogelijk geproduceerd in Mayen. De reducerend gebakken fragmenten, 8 in totaal, zijn geproduceerd in andere ovens. Er zijn 17 ruwwandige randen verzameld tijdens de veldkartering. De meeste randen zijn afkomstig van tonpotten (tab. 6; id. 14.2, fig. 11). Daarnaast is er een randen oorfragment (id. 10.3, fig. 11) aangetroffen afkomstig van (mogelijk) verschillende kannen.

Tabel 5: Overzicht van de baksels van het ruwwandige aardewerk gevonden op Dongjum-Hovensreed I.

Baksel Maye n Oxiderend Beige 2 0 Geel 59 33 Oranje 77 49 Rood 11 5 Roze 7 4 Subtotaal 156 91 Reducerend Grijs 5 0 Donker grijs 2 0 Licht grijs 1 0 Subtotaal 8 0 Verbrand 7 3 Subtotaal 7 3 Totaal 171 93

Tabel 6: Overzicht randvormen van het ruwwandige aardewerk gevonden op Dongjum-Hovensreed I.

ID-nummer Randvorm 3.4 Wwt-E1 8.3 Wwt-B1 14.5 Wwt-D2 17.9 Wwt-G 18.4 Wwt-G1 19.7 Wwt-F1 19.9 Wwt-G1 24.4 indet. 24.5 wwt-D1 26.5 wwt-B1 29.4 wwt-E1 34.7 indet. 37.5 indet. 40.9 wwt – A1 41.6 wwt-E1 41.7 Redknap kan A3 46.4 indet.

Het handgevormde aardewerk vanaf de Karolingische periode bestaat uit kogelpot. Kogelpotaardewerk werd echter gedurende een lange periode gebruikt en geproduceerd in vergelijkbare baksels. Het is daarom lastig om wandscherven aan één bepaalde periode toe te schrijven. Dit kan enkel op basis van de randfragmenten. Er zijn slechts twee randen kogelpot aangetroffen tijdens de veldkartering. Zij dateren uit de 10e – 13e eeuw (tab. 7). Dit betekent echter niet dat er geen kogelpotaardewerk uit eerdere of latere perioden is aangetroffen, maar dit kan op basis van de randfragmenten niet worden aangetoond.

Tabel 7: Overzicht van de kogelpotranden aangetroffen op Dongjum-Hovensreed I.

Typologie Randtyp Aantal Datering e Leeuwarden B 1 10e – 12e eeuw D2 1 12e – 13e eeuw Indet. 13 Totaal 15

Gedurende de Karolingische periode werd er tevens draaischijfaardewerk geïmporteerd. Het grootste percentage van het importaardewerk is afkomstig uit Mayen (fig. 12). Daarnaast werd er aardewerk gebruikt dat geproduceerd werd in Badorf en Walberberg. Er zijn slechts twee randen van bolpotten verzameld waarvan één afkomstig is van een pot uit Mayen en één van een pot uit Badorf. Het importaardewerk uit de Ottoonse periode en volle middeleeuwen bestaat uit Pingsdorf-aardewerk, Paffrath-aardewerk en proto steengoed.

9% Badorf-aardewerk

35% Mayen-aardewerk

56% Walberberg- aardewerk

Figuur 12: Overzicht van het importaardewerk uit de Karolingische periode verzameld op Dongjum-Hovensreed I (N=45).

Aangezien er in het plan van aanpak geen onderzoeksvragen gesteld zijn met betrekking tot het aardewerk daterend uit de late middeleeuwen en moderne tijd zijn de gevonden scherven van dit aardewerk niet verder onderzocht. Zij zijn enkel geteld en gewogen.

22 3.3.2 Overig vondstmateriaal Keramische artefacten De keramische artefacten van Dongjum-Hovensreed I kunnen worden opgedeeld in twee categorieën: kookattributen en sieraden (tab. 8). Er is een fragment van een mogelijke bakplaat aangetroffen. Bakplaten zijn onversierde, platte platen die gebruikt werden tijdens het koken. De aanwezige roetsporen zijn een goede aanwijzing voor het gebruik als bakplaat.25

Tabel 8: Overzicht van de keramische artefacten van Dongjum-Hovensreed I.

ID-nummer Artefact 40.6 Deksel of bakplaat 36.12 Terra sigillata hanger

Een opvallende vondst is een hanger gemaakt van terra sigillata aardewerk (fig. 13). Tijdens de Romeinse tijd werd terra sigillata vaak vanwege “hun kleur of textuur gebruikt als sieraad waarin de symbolische betekenis die de inheemse bevolking aan het materiaal toekent een rol speelt”.26

Figuur 13: De Terra sigillata-hanger gevonden op Dongjum-Hovensreed I (Foto: A. Kaspers, RUG/GIA).

Glazen artefacten Kort na de veldkartering is er één glazen kraal en één fragment van mogelijk een glazen beker verzameld (tab. 9). Aangezien er in het plan van aanpak geen onderzoeksvragen gesteld zijn met betrekking tot de glasvondsten worden de vondsten in dit stadium van het onderzoek niet verder onderzocht.

Tabel 9: Overzicht van de kralen gevonden op Dongjum-Hovensreed I.

ID-nummer Artefact 485.1 Complete, ronde, turquoise kraal 485.2 Langwerpig, kobalt kleurig fragment van een glazen beker

25 Nieuwhof 2013, 105. 26 Nieuwhof & Volkers 2015, 31. 23

Benen artefacten Er is slechts één benen artefact aangetroffen. De functie van het artefact is niet duidelijk. Waarschijnlijk gaat het om een versierd uiteinde van een pen of naald (fig. 14; id 15.1).

Figuur 14: Het versierde fragment bot op Dongjum-Hovensreed I (Foto: A. Kaspers, RUG/GIA). 3.4 Ruimtelijke patronen Binnen het perceel liggen twee duidelijke verhogingen: één in het westelijke deel en één in het oostelijke deel van het perceel (fig. 6). Het meeste aardewerk is aangetroffen op de westelijke verhoging (fig. 15). Het terpaardewerk met een datering in de Romeinse tijd lijkt geclusterd te zijn op het noordelijke deel van het perceel (bijlage 2, fig. 1). Het terpaardewerk wordt niet alleen aangetroffen op de westelijke, maar ook op de oostelijke verhoging. Dit is in tegenspraak met de conclusie van De Langen et al., op basis van het booronderzoek. Zij veronderstellen namelijk dat de oostelijke verhoging niet als nederzettingsterrein functioneerde, maar een verhoogde akker was.27

Figuur 15: Het aantal aangetroffen scherven per vak op Dongjum-Hovensreed I (Ondergrond: Topo RD, Esri Nederland).

27 De Langen et al. 1997, 51.

Op basis van het aardewerk kan er niets gezegd worden over de bewoning in de volksverhuizingstijd, aangezien er slechts drie fragmenten aardewerk in Angelsaksische stijl aangetroffen zijn (bijlage 2, fig. 2). De verzamelde scherven bevinden zich allemaal op de westelijke verhoging. Wellicht dat er in deze periode kleinschalige bewoning bovenop de oudere kern was.28

Het aardewerk uit de Merovingische periode is aangetroffen op beide verhogingen. Op de westelijke verhoging lijkt de bewoning ten opzichte van de Romeinse periode iets opgeschoven te zijn naar het zuiden (bijlage 2, fig. 3). Vanaf de Karolingische periode is het aardewerk vooral geclusterd op de westelijke verhoging (bijlage 2, fig. 4). Het kogelpotaardewerk en het importaardewerk uit de Ottoonse periode/ volle middeleeuwen is diffuus over het perceel verspreid.

Het aanhoudende ploegen van het perceel zorgt ervoor dat er grond van de verhogingen in de depressie wordt geschoven29, waardoor er archeologisch materiaal verplaatst zal zijn naar rij J. Hierbij moet rekening gehouden worden bij de bovenstaande interpretaties, aangezien het verplaatsen van materiaal tot vertekening van de ruimtelijke patronen kan hebben geleid.

28 Dit fenomeen is o.a. vastgesteld voor Wijnaldum-Tjitsma, zie Gerrets & De Koning 1999. 29 De Langen et al. 1997, 45. 25

3.5 Aantasting Het gemiddelde scherfgewicht van Dongjum-Hovensreed I is 4,5 gram per scherf. Het gemiddelde scherfgewicht van het handgevormde aardewerk varieert van 2,1 tot 7,3 gram per scherf (tab. 10). Het gemiddelde scherfgewicht van het draaischijfaardewerk varieert van 3,2 tot 10,3 gram (tab. 10).

Tabel 10: Het gemiddelde scherfgewicht per aardewerksoort verzameld op Dongjum-Hovensreed I.

Gemiddelde Aardewerksoort scherfgewicht (g.) Handgevormd aardewerk Terpaardewerk 7,3 Aardewerk in Angelsaksische stijl 3,5 Kogelpotaardewerk 2,9 Paffrath-aardewerk 2,1 Draaischijfaardewerk Terra nigra-achtig 5,4 Terra sigillata 3,7 Ruwwandig aardewerk 7,2 Gladwandig aardewerk 10,3 Badorf-aardewerk 3,0 Mayen-aardewerk 3,6 Walberberg-aardewerk 3,4 Pingsdorf-aardewerk 3,2 Proto steengoed 3,8 Late middeleeuwen - nieuwe tijd 3,5

De enige aardewerksoorten met een relatief hoog gemiddelde scherfgewicht, ofwel een lage fragmentatiegraad, zijn het terpaardewerk, het ruwwandig aardewerk en het gladwandig aardewerk. De gewichten van het overige aardewerk liggen rond het gemiddelde scherfgewicht, een aanwijzing dat dit aardewerk langer in de bouwvoor aanwezig is geweest en daardoor relatief sterk gefragmenteerd zijn. Dit lijkt erop te duiden dat alleen de lagen uit de Merovingische periode en de Romeinse tijd recentelijk zijn aangetast. Deze conclusie wordt bevestigd door de notatie in de aardewerkdatabase dat een fragment terpaardewerk verse breuken bevat. Het gaat hierbij echter niet om aardewerk uit de oudste bewoningslagen, aangezien er geen aardewerk uit de late IJzertijd-Romeinse tijd is aangetroffen.

Om vast te kunnen stellen welke delen van de verhogingen worden aangetast, is het gemiddelde scherfgewicht van het aardewerk per vak berekend (fig. 16). De analyse van de historische kaarten heeft laten zien dat er de nodige schade is aangericht aan de verhogingen door het opheffen van paden/grenzen binnen het perceel (fig. 7). Vooral het aanleggen en opheffen van het pad/grens dat nog steeds zichtbaar is op de AHN zal de nodige schade hebben aangericht (fig 6). Tijdens de graafwerkzaamheden zullen er delen van de archeologische lagen vergraven of weggegraven zijn. Tevens bestaat er de kans dat er archeologische lagen zijn

26 blootgelegd die daarna binnen het bereik van de ploeg vielen, die normaliter door de opbouw van de terp beschermd zouden zijn.30

De verhogingen van Dongjum-Hovensreed I zijn onderhevig aan recente aantasting, veroorzaakt door de ploeg. Doordat er meer aardewerk is aangetroffen op de westelijke verhoging lijkt de aantasting hier groter (fig. 16). Dit hoeft echter niet het geval te zijn. De verhogingen lijken anders van aard te zijn, zoals vastgesteld door het booronderzoek uitgevoerd door De Langen et al.31 De oostelijke verhoging kan daardoor simpelweg minder archeologisch materiaal bevatten.

Figuur 16: Het gemiddelde scherfgewicht van het aardewerk per vak op Dongjum-Hovensreed I (Ondergrond: Topo RD, Esri Nederland).

De aantasting van de westelijke verhoging wordt bevestigd door de box-plot. Hierin zijn vier uitschieters te zien in vakken E3, F1, F4, F5, G5 (fig. 17). Deze vakken liggen op de kop van de westelijke verhoging, maar ook aan de grens van de oude gedempte sloten. De enige uitzondering op deze waarneming is de uitschieters in vak J1. Wellicht dat deze veroorzaakt wordt door het open afrijden van het perceel door landbouwmachines. Dit geldt tevens voor de aantasting in vakken L1 en N1-N3.

30 De aantasting van de terp wordt deels bepaald door de opbouw van de terp. Wanneer de terp uit een oude kern bestaat die gelijkmatig is uitgebreid, zullen de oudste lagen beschermd zijn van de ploeg door de jongere lagen. Dit gaat echter niet op voor een terp die in één richting is uitgebreid, zoals Wijnaldum-Tjitsma. Helaas is voor deze terpen niet bekend hoe de terpen zijn opgebouwd. Voor meer informatie over de opbouw van terpen en hoe dat gelinkt is aan de aantasting van de vindplaatsen, zie Kaspers 2020. 27 31 De Langen et al. 1997, 51.

Figuur 17: De spreiding van het gemiddelde scherfgewicht per vak op Dongjum-Hovensreed I.

28 4. Dronrijp-Schatzenburg (Perceel 8; GIA 163) Perceel 8 is genaamd Dronrijp-Schatzenburg en ligt ten noorden van het hedendaagse dorp Dronrijp (fig. 18). Het perceel dankt zijn naam aan het landhuis Schatzenburg dat in de 18e eeuw werd gebouwd voor de toenmalige secretaris van Gedeputeerde Staten.

Figuur 18: Historische kaarten van Dronrijp-Schatzenburg van 1832, 1901, 1925 en 1950 (Bronnen: HISGIS, Gemeentekaart, TK200, TOP 50, TOP 25, TMK, Bonnebladen).

In het perceel is een duidelijke verhoging zichtbaar (fig. 19). Zowel de AHN als de historische kaarten lijken te laten zien dat het perceel niet is aangetast door het verleggen van perceelsgrenzen of het aanleggen/dempen van sloten. Aan de noordoostzijde van het perceel bevindt zich echter een steilkant.32 Op basis hiervan kan geconcludeerd worden dat de verhoging verder door liep naar het noorden.

32 Molema & Marinelli 2002, 63.

Figuur 19: Algemeen Hoogtebestand van de onderzoekslocatie 8 ten noorden van Dronrijp (Ondergrond: AHN3, Esri Nederland). 4.1 Eerder uitgevoerd onderzoek Tijdens het project Archeologie van het kleigebied, het vervolg van het BOM-project, is het perceel Dronrijp-Schatzenburg onderzocht door RAAP.33 Het onderzoek bestaat uit een visuele inspectie van het perceel en een archiefonderzoek. Op basis van de visuele inspectie is geconcludeerd dat er geen verstoringen aan het oppervlakte waren, maar dat er veronderstelt kan worden op basis van het huidige grondgebruik dat de archeologisch waardevolle lagen aangetast werden.34

Uit het archiefonderzoek blijkt dat de verhoging in het perceel slechts een beperkt gedeelte van een uitgestrekt terpareaal was. Het gehele terpareaal strekte zich verder uit in noordoostelijke en zuidwestelijke richting. De verhoging in het perceel en de aangrenzende verhoging, 5H-37, lijken volgens Molema & Marinelli op basis van de vorm te bestaan uit twee afzonderlijke terpen die in de loop der tijd zijn samen gegroeid.35

In 1981 heeft het ROB een veldcontrole van het perceel uitgevoerd. Hierbij werd geconstateerd dat er werkzaamheden aan en op het perceel waren uitgevoerd. Het gaat hierbij om het uitdiepen en verbreden van de begrenzende sloten en het

33 De terp werd tijdens het onderzoek aangeduid als 5H-36. 34 Molema & Marinelli 2002, 62. 35 Molema & Marinelli 2002, 63. 30 verwijderen van een strook grond.36 Tevens zijn er door de ROB in 1981 enkele losse vondsten gedaan langs het tracé van de nieuwe snelweg: streepbandaardewerk en terra nigra-aardewerk.

Daarnaast zijn er nog enkele losse vondsten, beschreven door Knol, aangetroffen op de aangrenzende percelen tijdens de terpafgravingen. Het gaat hierbij om een crematiegraf daterend uit 305-450 n. Chr., twee fragmenten gladwandig aardewerk uit de Merovingische periode, aardewerk in Angelsaksische stijl en een schatvondst daterend in 625-650 n. Chr.37

4.2 Veldkartering 2018 Tijdens de veldkartering in 2018 is het perceel ingedeeld in vakken van 20 x 20 m. Door de enorme hoeveelheid terpaardewerk aan het oppervlakte is er voor gekozen om niet alle vakken vlakdekkend te onderzoeken (fig. 20).38 De rijen E en F zijn door twee vrijwilligers zigzaggend onderzocht. Rij G is niet onderzocht. De veldkarteringsmethode heeft effect op het interpreteren van de randzones van de terp. De zichtbaarheid tijdens de veldkartering was goed. Ook dit perceel was geploegd in de winter voor de veldkartering waardoor de akker goed uitgeregend was en vondsten goed zichtbaar.

Figuur 20: De onderzochte vakken op Dronrijp-Schatzenburg tijdens het onderzoek in 2018 (ondergrond: Topo RD, Esri Nederland).

36 Molema & Marinelli 2002, 63. 37 Knol 1993, 152, 193, 1997, 225. 38 Deze keuze is gemaakt om zo uitwerking van het materiaal te bespoedigen. 31

4.3 Resultaten 4.3.1 Aardewerk Er zijn in totaal 13.441 scherven verzameld met een totaalgewicht van ca. 7,9 kg (tab. 11). Het oudste aardewerk aangetroffen tijdens de veldkartering bestaat uit terpaardewerk daterend uit de midden IJzertijd. Er zijn meerdere G3-randen, één K1/K2-rand en één V2a-rand aangetroffen. Het aardewerk uit de late IJzertijd bestaat onder andere uit gladwandige potten met een streepbandversiering (fig. 21, id. 408.12) Het aardewerk daterend uit de Romeinse tijd bestaat uit terpaardewerk, terra sigillata en terra nigra-achtig aardewerk. Een mooie vondst zijn twee terpaardewerkranden van het type Westergo V5 (fig. 21, id. 400.12) en Drenthe K4d (fig. 21, id. 401.23), die gedateerd kunnen worden in de 4e eeuw n. Chr.

Figuur 21: Overzicht van enkele aangetroffen randen op Dronrijp-Schatzenburg (tekeningen: M. Los – Weijns, RUG/GIA; schaal 1:2).

32 Het aardewerk uit de volksverhuizingstijd bestaat uit aardewerk in Angelsaksische stijl. In totaal zijn er tien onversierde fragmenten van deze aardewerksoort verzameld. Vanaf deze periode werd er ruwwandig en gladwandig aardewerk geïmporteerd naar het terpengebied (tab. 12). Op Dronrijp-Schatzenburg zijn drie ruwwandige randen van tonpotten, type Alzey 27, gevonden die mogelijk dateren uit deze periode (tab. 13; fig. 21, id. 395.34 & id. 398.7). Daarnaast zijn er meerdere randfragmenten van tonpotten aangetroffen daterend uit de Merovingische periode (tab. 13; fig. 21, id. 394.20, id. 396.33, id. 413.2).

Tabel 12: Overzicht van de baksels van het ruwwandige aardewerk gevonden op Dronrijp-Schatzenburg.

Baksel Mayen Oxiderend Beige 7 2 Geel 12 7 Oranje 23 13 Rood 3 1 Roze 7 6 Wit 2 1 Subtotaal 54 30 Reducerend Grijs 22 3 Licht grijs 1 0 Subtotaal 23 3 Verbrand 7 5 Subtotaal 7 5 Totaal 84 38

Tabel 13: Overzicht randvormen van het ruwwandige aardewerk gevonden op Dronrijp-Schatzenburg.

ID-nummer Randvorm 394.20 wwt-A1 395.34 Alzey 27 396.33 indet. 398.7 wwt-E1 400.23 Alzey 27 402.2 indet. 410.7 wwt-G 412.13 Alzey 27 413.2 wwt-E 414.8 wwt-E3

33 Tabel 11: Overzicht van het totaal aangetroffen aantal scherven per aardewerksoort op Dronrijp-Schatzenburg.

Aantal scherven Midden IJzertijd - Romeinse tijd Terpaardewerk 11.390 Terpaardewerk? 1 Terra sigillata 2 Terra nigra-achtig aardewerk 8 Terra nigra -achtig aardewerk? 5 Romeinse tijd – Merovingische periode Terra nigra -achtig of Gladwandig aardewerk 1 Terpaardewerk of Hessens-Schortensaardewerk 2 Romeinse tijd – Karolingische periode Terpaardewerk of kogelpotaardewerk 4 Volksverhuizingstijd Aardewerk in Angelsaksische stijl 10 Aardewerk in Angelsaksische stijl? 1 Volksverhuizingstijd – Merovingische periode Aardewerk in Angelsaksische stijl of Hessens- 5 Schortensaardewerk Aardewerk in Angelsaksische stijl of Tritsum- 1 aardewerk Ruwwandig aardewerk 84 Ruwwandig aardewerk? 1 Gladwandig aardewerk 1 Gladwandig aardewerk? 1 Merovingische periode Hessens-Schortensaardewerk? 1 Merovingische periode – Karolingische periode Hessens-Schortensaardewerk of 11 kogelpotaardewerk Karolingische periode Badorf-aardewerk 10 Mayen-aardewerk 9 Walberberg-aardewerk 2 Karolingische periode – late middeleeuwen Kogelpotaardewerk 1.321 Ottoonse periode – volle middeleeuwen Pingsdorf-aardewerk 52 Paffrath-aardewerk 14 Pingsdorf-aardewerk of proto steengoed 1 Proto steengoed 60 Late middeleeuwen – Nieuwe tijd Draaischijfaardewerk divers 428 Ondateerbaar Draaischijfaardewerk 13 Handgevormd aardewerk 1 Totaal 13.441

34 Ook tijdens de Karolingische periode werd er aardewerk geïmporteerd. Het grootste gedeelte van het importaardewerk kwam uit Badorf (fig. 22; tab. 14). Er werd tevens aardewerk geïmporteerd uit Mayen en Walberberg. Het importaardewerk uit de Ottoonse periode en volle middeleeuwen bestaat uit Pingsdorf-aardewerk, Paffrath- aardewerk en proto steengoed.

Badorf-aardewerk 48% Mayen-aardewerk 43% Walberberg-aardewerk

Figuur 22: Overzicht van het importaardewerk uit de Karolingische periode verzameld op Dronrijp-Schatzenburg (N=21).

Tabel 14: Overzicht van de draaischijfranden uit de Karolingische periode aangetroffen op Dronrijp-Schatzenburg.

ID-nummer Productieplaats Randtype 393.14 Mayen WIIIA 397.13 Badorf WIIIA 408.4 Badorf WIII

In de Karolingische periode bestond het lokale, handgevormde aardewerk uit kogelpotaardewerk. Kogelpotaardewerk werd echter gedurende een lange periode gebruikt en geproduceerd in vergelijkbare baksels. Het is daarom lastig om wandscherven aan één bepaalde periode toe te schrijven. Dit kan enkel op basis van de randfragmenten. Er zijn in totaal 103 kogelpotranden verzameld op Dronrijp- Schatzenburg (tab. 15). De oudste kogelpotranden dateren uit de 7e – 8e eeuw. Daarnaast zijn er kogelpotranden verzameld uit de Karolingische periode, de volle middeleeuwen en de late middeleeuwen. Aangezien er in het plan van aanpak geen onderzoeksvragen gesteld zijn met betrekking tot het aardewerk daterend uit de late middeleeuwen en moderne tijd zijn de betreffende vondsten niet verder onderzocht. Het aardewerk is enkel geteld en gewogen.

35 Tabel 15: Overzicht van de kogelpotranden aangetroffen op Dronrijp-Schatzenburg.

Typologie Randtyp Aantal Datering e Gasselte A 2 7e – 8e eeuw A/C 2 7e – 9e eeuw B 4 8e – 12e eeuw C 4 8e – 9e eeuw C/D 1 8e – 9e eeuw G 1 11e – 12e eeuw Leeuwarden A 1 10e – 12e eeuw A2 3 10e – 12e eeuw A3 1 10e – 12e eeuw C 6 12e – 13e eeuw D1 2 12e – 13e eeuw D2 2 12e – 13e eeuw E 2 13e eeuw E1 2 13e eeuw E2 1 13e eeuw F1 3 13e eeuw G2 1 13e eeuw IJlst A 3 12e – 13e eeuw B 1 12e – 13e eeuw B1 1 12e – 13e eeuw B2 3 12e – 13e eeuw C 3 12e – 14e eeuw C? 1 12e – 14e eeuw Oudemirdum A 1 13e – 14e eeuw Indet. 52 Totaal 103

Aangezien er in het plan van aanpak geen onderzoeksvragen gesteld zijn met betrekking tot het aardewerk daterend uit de late middeleeuwen en moderne tijd worden de vondsten in dit stadium van het onderzoek niet verder onderzocht. Het aardewerk is enkel geteld en gewogen.

4.3.2 Overig vondstmateriaal Keramische artefacten De keramisch artefacten bestaan uit speelschijven gemaakt van terpaardewerk (tab. 16). De speelschijf werd mogelijk gebruikt tijdens het spelen van bordspellen.39

Tabel 16: Keramisch artefacten gevonden op Dronrijp-Schatzenburg.

ID-nummer Artefact 392.29 Speelsteen 395.37 Twee speelstenen 401.47 Speelsteen 411.16 Drie speelstenen 402.23 Drie speelstenen 408.12 Speelsteen

39 Nieuwhof 2013, 112.

Stenen artefacten Er is slechts één stenen artefacten verzameld tijdens de veldkartering: een toetssteen gemaakt van lydiet (id. 414.9).

4.4 Ruimtelijke patronen Het meeste aardewerk is aangetroffen boven op de verhoging in het perceel. Op de flanken van de verhoging neemt het aantal scherven drastisch af.40 Het terpaardewerk is in grote aantallen aangetroffen op zowel de verhoging als de flanken van de verhoging bijlage 4, fig. 1). Het kleine aantal scherven aardewerk in Angelsaksische stijl, daterend in de volksverhuizingstijd, wordt vooral op de verhoging aangetroffen (bijlage 4, fig. 2).

Figuur 23: Het totaal aangetroffen aardewerk per vak op Dronrijp-Schatzenburg (ondergrond: Topo RD, Esri Nederland).

Het importaardewerk uit de Merovingische periode wordt zowel op de verhoging als op de flanken van de verhoging aangetroffen (bijlage 4, fig. 3). Het draaischijfaardewerk uit de Karolingische periode is geclusterd bovenop de verhoging, maar ten opzichte van de Merovingische periode verschoven naar het oosten (bijlage 4, fig. 4). Dit geldt tevens voor het kogelpotaardewerk (bijlage 4, fig. 5). Dit lijkt te wijzen op een verschuiving van de bewoning richting het zuidoosten van de verhoging.

40 Deze waarneming is beïnvloed door de veldkarteringsmethode. Het daadwerkelijke aantal dat aanwezig was aan het oppervlakte kan veel hoger liggen. 37

4.5 Aantasting Het gemiddelde scherfgewicht van Dronrijp-Schatzenburg is 5,8 gram per scherf. Voor het handgevormde aardewerk varieert het gewicht van 3,0 tot 9,1 gram per scherf; het draaischijfaardewerk varieert van 2,3 tot 8,8 gram (tab. 17).

Tabel 17: Het gemiddelde scherfgewicht per aardewerksoort verzameld op Dronrijp-Schatzenburg.

Gemiddelde Aardewerksoort scherfgewicht (g.) Handgevormd aardewerk Terpaardewerk 6,3 Aardewerk in Angelsaksische stijl 9,1 Kogelpotaardewerk 3,3 Paffrath-aardewerk 3,0 Draaischijfaardewerk Ruwwandig aardewerk 8,8 Gladwandig aardewerk 2,3 Badorf-aardewerk 3,0 Mayen-aardewerk 2,4 Walberberg-aardewerk 2,8 Pingsdorf-aardewerk 3,2 Proto steengoed 5,1 Late middeleeuwen - nieuwe tijd 4,0

Het terpaardewerk, aardewerk in Angelsaksische stijl en het ruwwandige aardewerk hebben een relatief gezien een opvallend hoog gemiddeld scherfgewicht, een lage fragmentatiegraad. Hieruit kan, op basis van het gemiddelde scherfgewicht, geconcludeerd worden dat de archeologische lagen daterend uit de Romeinse tijd, volksverhuizingstijd en Merovingische periode recent zijn aangetast. Grotere, zwaardere scherven wijzen namelijk op recente aantasting. De steilkant aan de noordoostzijde van het perceel heeft er waarschijnlijk voor gezorgd dat er delen van de archeologische lagen vergraven of weg gegraven zijn. Tevens bestaat er de kans dat er archeologische lagen zijn blootgelegd voor het bereik van de ploeg die normaliter door de opbouw van de terp beschermd zouden zijn. Dit lijkt echter niet het geval te zijn bij deze verhoging. Aan de noordoostzijde van het perceel worden relatief gezien niet veel grote scherven aangetroffen (fig. 24).

Er is veel groter materiaal op de kop van de verhoging verzameld. Dit aardewerk is aan het oppervlakte gekomen door aantasting veroorzaakt door de ploeg. De flank van de verhoging lijkt tevens aangetast door de ploeg op basis van de fragmentatiegraad (fig. 24). De box-plot laat geen opvallende uitschieters zien (fig. 25).

Figuur 24: Het gemiddelde scherfgewicht van het aardewerk per vak aangetroffen op Dronrijp-Schatzenburg (ondergrond: Topo RD, Esri Nederland).

Figuur 25: De spreiding van het gemiddelde scherfgewicht per vak op Dronrijp-Schatzenburg.

39 5. Oosterbierum-Oost (Perceel 11; GIA 173) Perceel 11 is gelegen ten oosten van het huidige dorp Oosterbierum. In het perceel zijn twee verhogingen te zien op de AHN (fig. 27). De westelijke verhoging lijkt doorsneden te zijn door een gedempte sloot of perceelsgrens (fig. 28). De oostelijke verhoging lijkt geen onderdeel van de westelijke verhoging maar een aparte verhoging te zijn. Mogelijk is het een verhoogde akker.41

Figuur 27: Algemeen Hoogtebestand van de onderzoekslocatie 11 ten oosten van Oosterbierum (ondergrond: AHN3, Esri Nederland).

Figuur 28: Het perceel Oosterbierum-Oost op de historische kaart van 1832 (ondergrond: HISGIS, Esri Nederland).

41 De Langen et al. 1998, 97. Deze conclusie is getrokken op basis van een visuele inspectie en archiefonderzoek. Het perceel mocht tijdens het BOM-project niet onderzocht worden door middel van boringen of een veldkartering. 40

5.2 Veldkartering 2019 Tijdens de veldkartering in 2019 is het gehele perceel vlakdekkend onderzocht in vakken van 20 x 20 m. Bij de uitwerking is er echter voor gekozen om één vak compleet uit te werken en van het opvolgende vak enkel het importaardewerk daterend uit de vroege en volle middeleeuwen te determineren (fig. 29).

Figuur 29: Het vakkensysteem uitgezet op Oosterbierum-Oost. Van het aardewerk verzameld uit de gearceerde vakken is enkel het importaardewerk uit de vroege en volle middeleeuwen gedetermineerd. (ondergrond: Topo RD, Esri Nederland).

De zichtbaarheid op het perceel was over het algemeen goed, maar er waren delen van het perceel die niet geploegd waren, (fig. 30, boven).42 Tevens waren er delen van vakken bedekt met stro (fig. 30, onder).43 Hierdoor was er weinig archeologisch materiaal aanwezig of zichtbaar aan het oppervlakte. Dit heeft invloed op de resultaten van het onderzoek.

42 Het gaat hierbij om vakken P2, P0, O0, N0, P4, P5. 43 Dit geldt voor vakken F1, M0, J1, O1, P1, N1, P3, P4, P5, P6, A5, A8, A10. 41

Figuur 30: Twee voorbeelden van slechtere zichtbaarheid. (boven: ongeploegd vak; onder: vak dat bedekt is met stro; foto’s: A. Kaspers, RUG/GIA). 5.3 Resultaten 5.3.1 Aardewerk In totaal zijn er 7.239 scherven gedetermineerd, met een totaalgewicht van ca. 25,9 kg (tab. 18). Het oudste aardewerk bestaat uit terpaardewerk uit de Romeinse tijd. Er zijn acht randen terpaardewerk verzameld: 1x G4-G5, 2x G4-G6, 1x G6-G7, 3x indet. (id. 110.3 & 29.1, fig. 31). Het importaardewerk uit de Romeinse tijd, terra sigillata en terra nigra-achtigaardewerk, is niet aangetroffen op de terp.

42 Tabel 18: Overzicht van het totaal gedetermineerd aantal scherven per aardewerksoort op Oosterbierum-Oost.

Aantal scherven Romeinse tijd Terpaardewerk 97 Romeinse tijd – Volksverhuizingstijd Terpaardewerk of Aardewerk in Angelsaksische 1 stijl Volksverhuizingstijd Aardewerk in Angelsaksische stijl 10 Aardewerk in Angelsaksische stijl? 3 Volksverhuizingstijd – Merovingische periode Aardewerk in Angelsaksische stijl of Hessens- 13 Schortensaardewerk Ruwwandig aardewerk 68 Ruwwandig aardewerk? 1 Gladwandig aardewerk 1 Gladwandig aardewerk? 1 Volksverhuizingstijd – Karolingische periode Aardewerk in Angelsaksische stijl of 3 kogelpotaardewerk Merovingische periode Hessens-Schortensaardewerk 10 Hessens-Schortensaardewerk? 1 Merovingische periode - Karolingische periode Hessens-Schortensaardewerk of 21 kogelpotaardewerk Tritsumaardewerk of kogelpotaardewerk 1 Ruwwandig aardewerk of Badorf-aardewerk 1 Ruwwandig aardewerk of Walberberg-aardewerk 1 Merovingische periode – Ottoonse periode Ruwwandig aardewerk of Proto steengoed 1 Karolingische periode Badorf-aardewerk 139 Badorf-aardewerk? 1 Mayen-aardewerk 66 Walberberg-aardewerk 95 Karolingisch grijsaardewerk 3 Karolingische periode – volle middeleeuwen Karolingisch grijsaardewerk of proto steengoed 1 Karolingische periode – late middeleeuwen Kogelpotaardewerk 4.955 Ottoonse periode - volle middeleeuwen Pingsdorf-aardewerk 533 Paffrath-aardewerk 225 Pingsdorf-aardewerk of proto steengoed 14 Proto steengoed 76 Late middeleeuwen – Nieuwe tijd Draaischijfaardewerk divers 871 Ondateerbaar Handgevormd aardewerk 1 Draaischijfaardewerk 23 Aardewerk 2 Totaal 7.239

43 Figuur 31: Overzicht van enkele aangetroffen randen op Oosterbierum-Oost (tekeningen: M. Los – Weijns, RUG/GIA; schaal 1:2).

Het aardewerk uit de volksverhuizingstijd bestaat uit aardewerk in Angelsaksische stijl. Er zijn enkel onversierde fragmenten van deze aardewerksoort verzameld. Daarnaast is er een ruwwandige tonpotrand, type Alzey 27, gevonden op de vindplaats die tevens in deze periode gedateerd kan worden (id. 151.8, fig. 31; tab. 20).

Tabel 19: De ruwwandige baksels aangetroffen op Oosterbierum-Oost.

Baksel Mayen Oxiderend Bruin 1 0 Geel 10 1 Oranje 19 2 Rood 3 0 Roze 14 0 Wit 4 1 Subtotaal 51 4 Reducerend Grijs 15 0 Subtotaal 15 0 Verbrand 2 0 Subtotaal 2 0 Totaal 68 4

Tabel 20: De ruwwandige randen verzameld op Oosterbierum-Oost

ID-nummer Randvorm 14.13 Wwt-E1 14.14 Wwt-E3 14.15 Wwt-E5 26.10 Indet. 47.4 Wwt-D1 51.4 Wwt-B1 151.8 Alzey 27 159.3 Redknap A57

Het grootste gedeelte van de ruwwandige randen bestaat echter uit tontoppen uit de Merovingische periode (id. 51.4, fig. 31; tab. 20). Tevens is er een wrijfschaal, type Redknap A57, gevonden op de verhoging die gedateerd kan worden in de 8e eeuw n. Chr. (id. 159.3, fig. 31). Daarnaast bevat het aardewerkspectrum enkele aanwijzingen voor de aanwezigheid van kannen en kruiken op de verhoging in de vorm van ruwwandige oren (fig. 32).

Figuur 32: Een drieledig, ruwwandig oor van een kruik (id. 110.4; foto’s: A. Kaspers, RUG/GIA).

45 Het handgevormde aardewerk uit de Merovingische periode bestaat uit Hessens- Schortensaardewerk. Hiervan zijn meerdere fragmenten aangetroffen (tab. 18). Tevens zijn er scherven gevonden die beschreven zijn als Hessens- Schortensaardewerk of kogelpotaardewerk. Deze scherven zijn waarschijnlijk afkomstig van late Eitöpfe of vroege kogelpotten uit het begin of midden van de 8e eeuw (tab. 18). De Eitöpfe worden vanaf de Karolingische periode opgevolgd door kogelpotaardewerk (tab. 21). Enkele versierde kogelpotscherven dateren uit deze periode (id. 126.3, fig. 31). Kogelpotaardewerk bleef op terp in gebruik tot in de 13e eeuw (tab. 21).

Tabel 21: Overzicht van de aangetroffen kogelpotranden op Oosterbierum-Oost.

Typologie Randtype Aantal Datering Gasselte B 4 8e – 12e eeuw C 21 8e – 9e eeuw D 11 9e eeuw E 6 9e – 10e eeuw F 1 9e – 10e eeuw G 4 11e – 12e eeuw H 2 12e – 14e eeuw IJlst A 3 12e – 13e eeuw C 2 13e – 14e eeuw Leeuwarden A1 1 10e – 12e eeuw A2 3 10e – 12e eeuw A3 4 11e – 12e eeuw B 3 10e – 12e eeuw C1 2 12e – 13e eeuw C2 1 12e – 13e eeuw D1 1 12e – 13e eeuw D2 10 12e – 13e eeuw DE 3 12e – 13e eeuw E 5 13e eeuw E2 5 13e eeuw F 1 13e eeuw G1 9 13e eeuw G2 4 13e eeuw Indet. 171 Totaal 277

In de Karolingische periode werd er tevens aardewerk geïmporteerd naar de vindplaats. Er zijn scherven van potten aangetroffen die geproduceerd zijn in Badorf, Mayen en Walberberg (fig. 33). Het grootste gedeelte van de importen zijn afkomstig uit Badorf, gevolgd door Mayen en Walberberg (fig. 34). Op basis van de randen kan er geconcludeerd worden dat onder andere bolpotten (id. 22.6, 50.6, 62.1 & 104.8, fig. 31) en tuitpotten werden geïmporteerd (id. 77.2 & 102.7, fig. 31; tab. 22). Tevens zijn er wandfragmenten gevonden die vermoedelijk afkomstig zijn van reliëfbandamforen. De laatste categorie importen bestaat uit Karolingisch grijsaardewerk. De herkomst van deze aardewerksoort is nog onbekend.

Figuur 33: Twee versierde fragmenten importaardewerk uit de Karolingische periode (links: Walberberg- aardewerk; rechts: Badorf-aardewerk; foto’s: A. Kaspers, RUG/GIA).

Badorf-aardewerk

31% Mayen-aardewerk 46% Walberberg-aardewerk

22% Karolingisch grijsaardewerk

Figuur 34: Overzicht van het Karolingisch importaardewerk verzameld op Oosterbierum-Oost (N=303).

Tabel 22: Overzicht van de randfragmenten van het importaardewerk uit de Karolingische periode.

ID-nummer Productieplaats Randtype 5.9 Badorf WIIIB 19.1 Badorf WIIIA 22.6 Walberberg WIIIB 25.6 Mayen WIIIA 25.9 Badorf WIII 26.13 Badorf WII 43.5 Mayen WIIIB 44.5 Badorf WIIIA 50.6 Badorf WIIIB 62.1 Mayen WIIIA 63.7 Mayen WIIIA 77.2 Badorf WII 102.7 Badorf WII 104.8 Walberberg WIIIA 105.2 Badorf Indet. 108.10 Mayen WIIIB 119.4 Walberberg WIIIA 126.4 Badorf WIIIA 133.5 Badorf WIIIB

Tijdens de Ottoonse periode en volle middeleeuwen werd er aardewerk geïmporteerd uit Paffrath (id. 140.8, fig. 31) en Pingsdorf (id. 34.4, fig. 31; fig. 35).

Figuur 35: Een tuit- en wandfragment Pingsdorf-aardewerk (foto’s: A. Kaspers, RUG/GIA).

5.3.2 Overig vondstmateriaal Keramische artefacten Er is slechts één fragment van een halve spinklos aangetroffen (id. 117.6). Spinklossen werden gebruikt voor het spinnen van wollen en vlas.44

Stenen artefacten Er zijn meerdere fragmenten aangetroffen van stenen artefacten. Het grootste gedeelte van deze artefacten bestaat uit fragmenten van maalstenen gemaakt van tefriet (tab. 23; fig. 36). De maalstenen waren de liggers van handmolens. Deze werden gebruikt voor het malen van graan om zo brood van te kunnen bakken.45

Tevens zijn er twee fragmenten van slijpstenen gevonden. Deze werden gebruikt voor het grovere slijpwerk van objecten.46 Eén fragment lydiet kan door goudsmeden zijn gebruikt voor het toetsen van gouden voorwerpen. Door het voorwerp over de steen te strijken werd het goudgehalte ervan bepaald.47

Daarnaast zijn er enkele stukken leisteen opgeraapt. Deze fragmenten kunnen zijn gebruikt voor verschillende doeleinden waaronder dakbedekking en als schrijf- of tekentableau.48 Op Oosterbierum-Oost heeft één fragment echter de vorm van een speelsteen (fig. 36).

44 Nieuwhof 2013, 95. 45 Nicolay & Huisman 2015, 123. 46 Nicolay & Huisman 2015, 124. 47 Sibma in prep., 27. 48 Sibma in prep., 23. 48

Tabel 23: Stenen artefacten aangetroffen op Oosterbierum-Oost.

ID-nummer Vuursteen / Natuursteen Steensoort Artefact 23.8 Natuursteen Leisteen Speelschijf? 25.14 Natuursteen Tefriet Maalsteen 47.6 Natuursteen Lydiet Toetsteen 52.1 Vuursteen Afslag 77.3 Vuursteen Bewerkt fragment 78.1 Natuursteen Onbekend Slijpsteen? 87.2 Natuursteen Leisteen 123.13 Natuursteen Tefriet Maalsteen 127.1 Natuursteen Tefriet Maalsteen 133.1 Natuursteen Onbekend Knikker 141.2 Natuursteen Tefriet Maalsteen 151.10 Natuursteen Tefriet Maalsteen 154.1 Natuursteen Tefriet Maalsteen 156.1 Natuursteen Tefriet Maalsteen 162.6 Natuursteen Leisteen 163.1 Natuursteen Onbekend Slijpsteen 164.8 Natuursteen Tefriet Maalsteen

Figuur 36: Stenen artefacten aangetroffen op Oosterbierum-Oost (foto’s: A. Kaspers, RUG/GIA).

De laatste categorie stenen artefacten bestaat uit vuurstenen afslagen of vuurslagen. De vuurslagen werden gebruikt voor het maken van vuur. Omdat er in het plan van

49 aanpak geen vragen zijn gesteld over de stenen artefacten, zullen deze in dit stadium van het onderzoek niet verder onderzocht worden.

Glazen artefacten Er is slechts één fragment van een voetstuk van een beker aangetroffen (id 130.21). Dit fragment is niet verder onderzocht, omdat er in het plan van aanpak geen onderzoeksvragen gesteld zijn met betrekking tot de glasvondsten.

Divers vondstmateriaal Het diverse vondstmateriaal bestaat onder andere uit fragmenten verbrande klei, houtskool en metaalslakken. Deze vondsten zijn niet verder onderzocht, omdat er in het plan van aanpak geen onderzoeksvragen gesteld zijn met betrekking tot deze vondsten zijn ze enkel beschreven (tab. 24).

Tabel 24: Overig vondstmateriaal aangetroffen op Oosterbierum-Oost.

ID-nummer Materiaal 29.8 Verbrande klei/ keramisch artefact 51.1 Verbrande klei/ keramisch artefact 61.3 Verbrande klei 70.4 Houtskool 125.7 Metaalslak 126.7 Houtskool 129.13 Houtskool 141.1 Metaalslak 164.7 Metaalslak

5.4 Ruimtelijke patronen Het meeste aardewerk is verzameld op het zuidelijke deel van de westelijke verhoging en zijn flanken (fig. 37). Hierbij moet echter rekening gehouden met het feit dat niet al het aardewerk gedetermineerd is en dat er vakken waar minder aardewerk aan het oppervlakte lag doordat het vak niet geploegd was of bedekt met stro. Er werd tevens relatief veel aardewerk aangetroffen op de oostelijk verhoging in het perceel. Dit lijkt in strijd met de conclusie getrokken door De Langen et al. op basis van de visuele inspectie.

Op de HISGIS kaart zijn meerdere perceelsgrenzen of gedempte sloten aangegeven (fig. 28). Tevens is er een depressie zichtbaar die loopt door de westelijke verhoging en een depressie tussen de oostelijke en westelijk verhoging (fig. 27). Door het aanhoudende ploegen kan er grond met archeologisch materiaal van de verhogingen in de depressies terecht gekomen zijn, waardoor er ook relatief veel aardewerk op het zuidelijke deel van het perceel.

Het oudste aardewerk, terpaardewerk, is verspreid over het perceel aangetroffen (bijlage 6, fig. 1). Er wordt echter wel meer aardewerk aangetroffen op de westelijke verhoging dan op de oostelijke verhoging. Het aardewerk uit de volksverhuizingstijd bevindt zich in kleine aantallen op beide verhogingen (bijlage 6, fig. 2). Het importaardewerk uit de Merovingische periode lijkt erop te wijzen dat de bewoning gesitueerd was op de noordelijke helft van de westelijke en oostelijke verhoging

50 (bijlage 6, fig. 4). Het meeste aardewerk uit de Merovingische periode wordt aangetroffen op de westelijke verhoging.

Vanaf de Karolingische periode lijkt de bewoning op de westelijke verhoging verder opgeschoven naar het zuiden. Dit geldt niet voor de oostelijke verhoging (bijlage 6, fig. 4). De opschuiving van de bewoning naar het zuiden lijkt op basis het kogelpotaardewerk en het importaardewerk uit de Ottoonse periode en volle middeleeuwen door te zetten op de westelijke verhoging (bijlage 6, fig. 5-6).

Figuur 37: Het totaalaantal gedetermineerd aantal scherven per vak op Oosterbierum-Oost (ondergrond: Topo RD, Esri Nederland). 5.5 Aantasting Het gemiddelde scherfgewicht van Oosterbierum-Oost bedraagt 3,4 gram per scherf. Het gemiddelde scherfgewicht van het handgevormde aardewerk varieert van 2,9 tot 4,8 gram per scherf (tab. 25); van het draaischijfaardewerk varieert het van 3,2 tot 9,5 gram.

Op basis van het gemiddelde scherfgewicht lijken bijna alle archeologische lagen te worden aangetast. Enkel het jongere aardewerk (kogelpot-, Pingsdorf- en Paffrathaardewerk) ligt onder het gemiddelde scherfgewicht, waaruit geconcludeerd kan worden dat het aardewerk langer in de bouwvoor aanwezig is geweest. Er zijn echter verse breuken genoteerd voor enkele scherven Paffrath-aardewerk. Wellicht dat de vol-middeleeuwse lagen toch (recentelijk) zijn aangetast, maar dat de aardewerksoorten makkelijker breken.49

49 Er moet nog extra onderzoek gedaan worden naar de manier van breken van de verschillende aardewerksoorten. 51

Tabel 25: Het gemiddelde scherfgewicht per aardewerksoort aangetroffen op Oosterbierum-Oost.

Gemiddelde Aardewerksoort scherfgewicht (g.) Handgevormd aardewerk Terpaardewerk 3,9 Aardewerk in Angelsaksische stijl 4,8 Kogelpotaardewerk 3,2 Paffrath-aardewerk 2,9 Draaischijfaardewerk Ruwwandig aardewerk 9,5 Gladwandig aardewerk 6,5 Badorf-aardewerk 3,8 Mayen-aardewerk 4,8 Walberberg-aardewerk 4,8 Pingsdorf-aardewerk 3,2 Proto steengoed 5,3 Late middeleeuwen - nieuwe tijd 4,6

Beide verhogingen lijken te zijn aangetast op verschillende plaatsen (fig. 38). De aantasting op de westelijke verhoging lijkt een combinatie van het aanhoudende ploegen en het opheffen/dempen van sloten/perceelsgrenzen te zijn. Er lijkt materiaal naar de depressie tussen de twee verhogingen te worden verplaatst. Op basis van de gemiddelde scherfgewicht is dit tevens recentelijk gebeurt.

Figuur 38: Het gemiddelde scherfgewicht van het aardewerk per vak aangetroffen op Oosterbierum-Oost (ondergrond: Topo RD, Esri Nederland).

52 De box-plot laat twee outliers zien in vakken A6 en L2 (fig. 39). Vak A6 is gelegen op de westelijke kop; vak L2 op de oostelijke kop.

Figuur 39: De spreiding van het gemiddelde scherfgewicht per vak op Oosterbierum-Oost.

53 6. Midlum-West (Perceel 18; GIA 174) Perceel 18 ligt gelegen ten westen van het hedendaagse dorp Midlum. In het perceel lijken de zuidelijke helften van twee aan elkaar gegroeide verhogingen te liggen (fig. 40). De verhogingen zijn onderdeel van de terpenreeks van Midlum.

Figuur 40: Het Algemeen Hoogtebestand van Midlum-West (linksboven: de terpenreeks van Midlum; ondergrond: AHN3, Esri Nederland).

Een analyse van historische kaarten toont aan dat het perceel op verschillende momenten is opgedeeld door gedempte sloten of perceelsgrenzen (fig. 41). Tevens is de provinciale weg door de verhogingen aangelegd. Daarnaast hebben er veranderingen plaatsgevonden in het zuiden van het perceel. Zo is er onder andere een kanaal aangelegd. Op de 1950-kaart is er daarnaast één gedempte sloot of perceelsgrens in het perceel te zien waarvan het aanleggen schade aan de verhogingen heeft aan kunnen brengen (fig. 41).

54 Figuur 41: Historische kaarten van Midlum-West van 1832, 1901 en 1950 (bronnen: HISGIS, Gemeentekaart, TK200, TOP 50, TOP 25, TMK, Bonnebladen). 6.1 Eerder uitgevoerd onderzoek In 2012 is het perceel in opdracht van de gemeente Harlingen en de provincie Fryslân onderzocht door RAAP. Het doel van het onderzoek was om meer informatie te krijgen over de omvang, datering en waarde van het AMK-terrein 5G-73 en het aangrenzende terrein.50

Het veldonderzoek bestond uit booronderzoek. Tevens is er archeologisch materiaal opgeraapt tijdens het booronderzoek. Dit is echter niet systematisch gebeurd.51 De boringen zijn in een 50 x 40 m grid uitgezet (fig. 42). Uit de boringen blijkt dat er zich onder de bouwvoor/verstoorde laag een archeologische laag van circa 3,0 m dik bevindt. In deze archeologische lagen zijn aanwijzingen voor bewoningshorizonten/loopvlakken gevonden. Het podium van de verhoging lijkt te zijn opgebouwd uit plaggen. Naast de loopvlakken zijn er aanwijzingen gevonden voor grondsporen in de archeologisch lagen en onderliggende getijdenafzettingen.52

Op basis van de boringen is de vindplaats gedateerd in de vroege tot en met late middeleeuwen. Op basis van archeologische gegevens uit de omgeving en de diepteligging van de basis van de archeologische lagen zou de vindplaats echter ook bewoond kunnen zijn in de IJzertijd en/of Romeinse tijd.53

50 Veenstra 2013, 3. 51 Veenstra 2013, 11. 52 Veenstra 2013, 16. 53 Veenstra 2013, 16. 55

Figuur 42: De boringen gezet tijdens het onderzoek in 2012 (bron: Veenstra 2012, fig. 4).

Naast het onderzoek van RAAP zijn er in Archis nog enkele andere vondsten gemeld. Zo is er een terpaardewerkpotje met een kartelrand gevonden die gedateerd wordt in 300 n. Chr. Tevens zijn er kogelpotscherven en hoornpitten op de verhogingen aangetroffen. Met de metaaldetector is er een Romeinse schijffibula op Midlum- West gevonden.

56 6.2 Veldkartering 2019 Tijdens de veldkartering van 2019 is het gehele perceel opgedeeld in vakken van 20 x 20 m (fig. 43). De zichtbaarheid was goed: het perceel was in de winter voor de veldkartering geploegd waardoor de akker goed uitgeregend was en de vondsten goed zichtbaar waren.

Figuur 43: De onderzochte vakken op Midlum-West tijdens het onderzoek in 2019 (ondergrond: Topo RD, Esri Nederland). 6.3 Resultaten 6.3.1 Aardewerk In totaal zijn er 8.780 scherven, met een totaalgewicht van ca. 31,8 kg verzameld (tab. 26). Het oudste aardewerk bestaat uit terpaardewerk dat op basis van de randen gedateerd kan worden in de late IJzertijd-Romeinse tijd (Westergo type G4/G5). Tevens zijn er enkele scherven importaardewerk uit de Romeinse tijd aangetroffen (tab. 26). Er is handgevormd aardewerk in Angelsaksische stijl uit de volksverhuizingstijd op de verhogingen aangetroffen, net als enkele randen van vroeg ruwwandig aardewerk die in deze periode kunnen dateren (type Alzey 27; id. 13.13, 33.13, 33.15 & 38.9, fig. 44). Het grootste gedeelte van het ruwwandig aardewerk dateert echter uit de Merovingische periode. Ook op Midlum-West is het meeste ruwwandige aardewerk geproduceerd in een oxiderend baksel (tab. 27). Ongeveer de helft daarvan lijkt, op basis van macroscopisch onderzoek, in Mayen geproduceerd te zijn. Het vormenspectrum van ruwwandig aardewerk op Midlum-West bestaat voor het grootste gedeelte uit tonpotten (tab. 28; id. 35.12, 39.15, 14.13, 22.9, 38.12 & 40.6, fig. 44). Daarnaast zijn er enkele randfragmenten van een tuit (id. 14.10, fig. 44) en van kannen en/of kruiken aangetroffen (id. 33.14, fig. 44).

57 Tabel 26: Overzicht van het totaal aangetroffen aantal scherven per aardewerksoort op Midlum-West.

Aantal scherven Late IJzertijd - Romeinse tijd Terpaardewerk 442 Terra Sigillata? 1 Terra nigra -achtig 4 Late IJzertijd – Volksverhuizingstijd Terpaardewerk of Aardewerk in Angelsaksische stijl 11 Romeinse tijd – Merovingische periode Terra sigillata of gladwandig aardewerk 48 Volksverhuizingstijd Aardewerk in Angelsaksische stijl 33 Volksverhuizingstijd – Merovingische periode Aardewerk in Angelsaksische stijl of Hessens-Schortensaardewerk 8 Ruwwandig aardewerk 307 Ruwwandig aardewerk? 5 Volksverhuizingstijd – Karolingische periode Aardewerk in Angelsaksische stijl of kogelpotaardewerk 7 Merovingische periode Hessens-Schortensaardewerk 57 Tritsum-aardewerk 1 Merovingische periode - Karolingische periode Hessens-Schortensaardewerk of kogelpotaardewerk 34 Ruwwandig aardewerk of Walberberg-aardewerk 3 Merovingische periode – Ottoonse periode Ruwwandig aardewerk of Proto steengoed 1 Karolingische periode Badorf-aardewerk 186 Mayen-aardewerk 164 Walberberg-aardewerk 52 Karolingisch grijsaardewerk 19 Badorf- of Walberberg-aardewerk 1 Karolingische periode – volle middeleeuwen Badorf- of Pingsdorf-aardewerk 2 Hunneschans-aardewerk 1 Karolingische periode – late middeleeuwen Kogelpotaardewerk 5.223 Ottoonse periode - volle middeleeuwen Pingsdorf-aardewerk 560 Paffrath-aardewerk 71 Pingsdorf-aardewerk of proto steengoed 3 Proto steengoed 52 Volle middeleeuwen - late middeleeuwen Proto of bijna steengoed 3 Late middeleeuwen – Nieuwe tijd Draaischijfaardewerk divers 1.452 Ondateerbaar Handgevormd aardewerk 1 Draaischijfaardewerk 23 Aardewerk 1 Totaal 8.780

Figuur 44: Enkele fragmenten ruwwandig aardewerk aangetroffen op Midlum-West (tekeningen: M. Los – Weijns, RUG/GIA; schaal 1:2).

59 Tabel 27: De ruwwandige baksels aangetroffen op Midlum-West.

Baksel Mayen Oxiderend Beige 1 0 Bruin 8 2 Geel 95 70 Oranje 114 36 Rood 16 5 Roze 15 9 Subtotaal 249 122 Reducerend Licht grijs 1 0 Grijs 36 0 Zwart 2 0 Subtotaal 39 0 Verbrand 19 5 Subtotaal 19 5 Totaal 307 127

Tabel 28: Overzicht van de ruwwandige randen aangetroffen op Midlum – West.

ID-nummer Randvorm ID-nummer Randvorm 7.13 wwt-B1 34.12 wwt-A1 9.9 wwt-B1 34.13 wwt-B1 10.8 wwt-A1 34.14 indet. 11.9 wwt-D1 35.10 wwt-A1 13.13 Alzey 27 35.12 indet. 14.6 indet. 35.13 wwt-E2 14.13 wwt-B1 35.14 wwt-E 15.10 indet. 37.4 wwt-A1 15.11 indet. 37.6 indet. 16.13 wwt-E1 38.9 Alzey 27 16.14 wwt-A1 38.10 indet. 21.12 wwt-B1 38.11 wwt-A1 22.9 wwt-B1 38.12 wwt-B1 22.10 wwt-B1/D1 39.13 wwt-A1 25.11 wwt-A1 39.14 indet. 27.17 indet. 39.15 indet. 32.7 wwt-B1 40.6 wwt-E1 33.13 Alzey 27 46.12 indet. 33.14 Alzey 27 61.7 Alzey 27/ wwt-G 33.15 Kan 61.8 Alzey 27/ wwt-G 33.16 Alzey 27 84.5 Kruik/kan 33.12 indet.

Het handgevormde aardewerk uit de Merovingische periode bestaat uit Hessens- Schortensaardewerk en een lokale variant daarvan genaamd Tritsum-aardewerk. Beide aardewerksoorten zijn aangetroffen op de vindplaats. Tevens zijn er enkele fragmenten gevonden die beschreven zijn als Hessens-Schortensaardewerk of kogelpotaardewerk. Deze scherven zijn waarschijnlijk afkomstig van late Eitöpfe of vroege kogelpotten die dateren in het begin of midden van de 8e eeuw.

60 Vanaf de Karolingische periode wordt er gebruik gemaakt van kogelpotaardewerk. De vroegste randvormen bestaan uit typen Gasselte A en C (tab. 29). Daterend uit dezelfde periode zijn er enkele versierde fragmenten kogelpotaardewerk aangetroffen (id. 3.7 & 20.8, fig. 45). Kogelpotaardewerk wordt echter gedurende een lange periode gebruikt en geproduceerd in vergelijkbare baksels. Het is daarom lastig om wandscherven aan één bepaalde periode toe te schrijven. Dit kan enkel op basis van de randfragmenten. Er zijn in totaal 337 kogelpotranden verzameld op Midlum - West (tab. 29). Naast de oudste randvormen zijn er kogelpotranden verzameld uit de Ottoonse periode, de volle middeleeuwen en de late middeleeuwen.

Figuur 45: Enkele fragmenten kogelpot en Karolingisch draaischijfaardewerk aangetroffen op Midlum-West (tekeningen: M. Los – Weijns, RUG/GIA; schaal 1:2).

61 Tabel 29: Overzicht randvormen kogelpotaardewerk verzameld op Midlum-West.

Typologie Randtype Aantal Datering Gasselte A 2 7e – 8e eeuw B 9 8e – 12e eeuw C 57 8e – 9e eeuw D 37 9e eeuw E 10 9e – 10e eeuw F 7 9e – 10e eeuw G 3 11e – 12e eeuw Leeuwarden A1 2 10e – 12e eeuw A2 2 10e – 12e eeuw B 1 10e – 12e eeuw C1 6 12e – 13e eeuw C2 1 12e – 13e eeuw D2 11 12e – 13e eeuw DE 5 12e – 13e eeuw E1 3 13e eeuw E2 5 13e eeuw F1 7 13e eeuw F2 3 13e eeuw G1 9 13e eeuw Indet. 156 Totaal 337

Het importaardewerk uit de Karolingische periode is afkomstig uit Badorf, Mayen en Walberberg. Het meeste aardewerk is geïmporteerd uit de eerstgenoemde plaats (fig. 46). Tevens is Karolingisch grijsaardewerk, waaronder enkele versierde fragmenten w14 en een versierde scherf w11, aangetroffen (id. 28.12 & 39.11, fig. 45). De herkomst van deze aardewerksoort is nog onbekend. Het vormenspectrum van het Karolingische draaischijfaardewerk bestaat uit tuitpotten (WII), bolpotten (WIII) en kleine potjes (WIV)(tab. 30; fig. 45).

Badorf-aardewerk 12%

Mayen-aardewerk 44% Walberberg-aardewerk

39% Karolingisch grijsaardewerk

Figuur 46: Overzicht van het importaardewerk uit de Karolingische periode verzameld op Midlum-West (N=421).

62 Tabel 30: Overzicht van de randen van het importaardewerk uit de Karolingische periode.

ID-nummer Productieplaats Randtype 5.9 Walberberg WIIIB 5.11 Mayen WIIIA 7.12 Walberberg WIIIA 15.6 Walberberg WIIIB 16.20 Mayen WIIIA 20.17 Walberberg WIIIB 20.18 Badorf/Walberberg WIIIA 23.13 Mayen WIIIB 28.11 Mayen WIIIA 28.13 Badorf WII 29.9 Mayen WIIIA 29.10 Badorf WII 29.11 Badorf WIIIA 29.12 Walberberg WIVA 30.17 Badorf WII 43.12 Mayen WIIIA 44.8 Mayen WIIIA 46.10 Karolingisch Grijsaardewerk WIIIA 46.11 Mayen WIIIA 54.11 Mayen WIIIA 54.12 Walberberg WIIIA 93.5 Walberberg WIIIB 94.5 Mayen WIIIA

Tijdens de Ottoonse periode en volle middeleeuwen werd aardewerk geïmporteerd uit Paffrath en Pingsdorf. De Pingsdorf-scherven zijn vooral afkomstig van amforen. Daarnaast is er een rand van een drinkbeker gevonden. Het aardewerk dat geïmporteerd werd uit Paffrath bestaat uit kogelpotten. Op Midlum-West is echter nog een aardewerksoort aangetroffen dat geïmporteerd werd tijdens de Ottoonse periode: Hunneschans-aardewerk. Kenmerkend voor dit aardewerk is de combinatie van radstempel- en verfversiering. Aangezien er in het plan van aanpak geen onderzoeksvragen gesteld zijn met betrekking tot het aardewerk daterend uit de late middeleeuwen en moderne tijd zijn de vondsten niet verder onderzocht. Het aardewerk is enkel geteld en gewogen.

63 6.3.2 Overig vondstmateriaal Keramische artefacten Er zijn verschillende keramische artefacten aangetroffen op Midlum-West (tab. 31). De artefacten kunnen opgedeeld worden in drie categorieën: ambachten, kookattributen en divers.

Tabel 31: Overzicht van de aangetroffen keramische artefacten van Midlum-West.

ID-nummer Artefact 6.13 Deksel of plaat 14.14 Weefgewicht 20.21 Spinklos 23.19 Spinsteen 39.1 Weefgewicht 67.9 Pottenbakker 90.7 Pottenbakker

De aanwijzingen voor ambachten op de terp bestaan uit de aanwezigheid van een spinklos, spinsteen en een weefgewicht (fig. 47). De spinklos en de spinsteen werden gebruikt voor het spinnen van wol en vlas.54 De spinsteen wordt van de spinklos onderscheiden, omdat het spinsteen gemaakt is van aardewerk. Dit is duidelijk te zien aan de spinsteen aangetroffen op Midlum-West: deze bevat duidelijk afgeronde randen en een streepbandversiering (fig. 47). Weefgewichten werden gebruikt om de ketting op een verticaal weefgetouw onder spanning te houden.55 Op basis van de vorm van het weefgewicht kan deze gedateerd worden in de midden-Romeinse tijd tot in de vroege middeleeuwen.56

54 Nieuwhof 2013, 95-96. 55 Nieuwhof 2013, 99. 56 Taayke 1996, 64. 64

Figuur 47: Het weefgewicht en de spinsteen aangetroffen op Midlum-West (Foto’s: A. Kaspers, RUG/GIA).

De kookattributen worden vertegenwoordigd door een fragment van een mogelijke bakplaat. Bakplaten zijn onversierde, platte platen die gebruikt werden tijdens het koken. De aanwezige roetsporen zijn een goede aanwijzing voor het gebruik als bakplaat.57 De laatste categorie keramische artefacten bestaat uit pottenbakkers of knikkers.

Stenen artefacten Op Midlum-West zijn er verschillende stenen artefacten verzameld. De artefacten werden gebruikt voor het malen van granen, het maken van vuur, het toetsen van metalen en het polijsten van objecten (tab. 32; fig. 48). Omdat er in het plan van aanpak geen vragen zijn gesteld over de stenen artefacten, zijn niet verder onderzocht.

Tabel 32: Stenen artefacten aangetroffen op Midlum-West.

ID-nummer Vuursteen / Natuursteen Steensoort Artefact 7.16 Natuursteen Tefriet Maalsteen 8.11 Natuursteen Onbekend 8.12 Natuursteen Onbekend Slijpsteen 27.18 Vuursteen Vuurslag 30.18 Natuursteen Onbekend Slijpsteen 35.18 Vuursteen Vuurslag 36.11 Vuursteen Bewerkt brokje 52.14 Natuursteen Tefriet Maalsteen 70.1 Vuursteen Afslag 84.11 Natuursteen Lydiet Toetsteen 87.5 Natuursteen Tefriet Maalsteen 87.6 Natuursteen Onbekend Slijpsteen 96.8 Natuursteen Tefriet Maalsteen

Figuur 48: Verschillende stenen artefacten aangetroffen op Midlum-West (foto’s: A. Kaspers, RUG/GIA).

Glazen artefacten Tijdens de veldkartering zijn twee glazen kralen en één fragment van een voetstuk van een beker aangetroffen (tab. 33; fig. 49). De glazen artefacten zijn in dit stadium

57 Nieuwhof 2013, 105.

65 van het onderzoek niet verder onderzocht, omdat er in het plan van aanpak geen onderzoeksvragen gesteld zijn met betrekking tot de glasvondsten.

Tabel 33: De glazen artefacten gevonden op Midlum-West.

ID-nummer Artefact 15.13 Kraal 45.17 Kraal 55.13 Fragment van beker

Figuur 49: Glazen kraal gevonden op Midlum-West (id. 15.13; foto: A. Kaspers, RUG/GIA).

Benen artefacten Er zijn tevens enkele benen artefacten aangetroffen (tab. 34). Opvallend is het artefact van een duidelijk aangepunt bot (fig. 50). De functie van het fragment is niet geheel duidelijk. Wellicht dat het gebruikt is om iets mee vast te zetten.

Tabel 34: De beenderen artefacten gevonden op Midlum-West.

ID-nummer Artefact Opmerkingen 13.12 Fragment van een Puntcirkelversiering en gekruiste lijnen dekplaat van een kam 20.22 Aangepunt bot 20.22 Bewerkt fragment 22.16 Naald 24.14 Fragment van een Puntcirkelversiering en gekruiste lijnen dekplaat van een kam 24.15 Knoop 31.14 Deel van Edelhert gewei; slachtafval 47.17 Dobbelsteen 69.1 Fragment van een kam

Figuur 50: Een aangepunt bot (id. 20.22; foto: A. Kaspers, RUG/GIA).

66 Divers vondstmateriaal Zoals reeds eerder genoemd, wordt er tijdens de veldkarteringen niet gezocht met een metaaldetector. Op Midlum-West is desalniettemin een metalen artefact aan het oppervlakte gevonden: een bronzen spoor van een laars/schoen (tab. 35; fig. 51).

Tabel 35: De overige artefacten gevonden op Midlum-West.

ID-nummer Materiaal Artefact 16.13 Metaal Spoor 54.15 Textiel Leren riem

Figuur 51: Metalen spoor gevonden op Midlum-West (foto: A. Kaspers, RUG/GIA).

Het laatste verzamelde artefact bestaat uit een fragment van een leren riem (fig. 52). Ook deze artefacten zijn niet verder onderzocht, omdat er in het plan van aanpak geen vragen zijn gesteld met betrekking tot deze vondstcategorieën.

Figuur 52: Fragment van een leren riem gevonden op Midlum-West (foto: A. Kaspers, RUG/GIA).

67 6.4 Ruimtelijke patronen Het meeste aardewerk is aangetroffen op de oostelijke verhoging (fig. 53). Daarnaast is er op de westelijke verhoging en op de flanken van de verhogingen relatief veel aardewerk verzameld.

Figuur 53: Het totaal aantal verzamelde scherven per vak op Midlum-West (ondergrond: Topo RD, Esri Nederland).

Het oudste aardewerk, terpaardewerk, is geclusterd op de twee verhogingen in het noorden van het perceel (bijlage 8, fig. 1). Ook het aardewerk uit de volksverhuizingstijd is bovenop de verhogingen aangetroffen (bijlage 8, fig. 2). Dit aardewerk is echter niet duidelijk geclusterd. Het draaischijfaardewerk uit de Merovingische periode laat een duidelijke cluster zien op de westelijke verhoging. Op de oostelijke verhoging is tevens een kleinere cluster zichtbaar (bijlage 8, fig. 3).

Het draaischijfaardewerk uit de Karolingische periode laat daarentegen weer een duidelijke cluster zien op de oostelijke verhoging (bijlage 8, fig. 4). Het kogelpotaardewerk en het importaardewerk uit de Ottoonse periode/ volle middeleeuwen wordt op beide verhogingen aangetroffen, maar vooral het kogelpotaardewerk is beter vertegenwoordigd op de oostelijke verhoging (bijlage 8, fig. 5-6). Het jongste importaardewerk, proto steengoed, wordt enkel op de flanken van de terpen aangetroffen (bijlage 8, fig. 7).

68 6.5 Aantasting Het gemiddelde scherfgewicht van Midlum-West is 3,6 gram per scherf. Het gemiddelde scherfgewicht van het handgevormde aardewerk varieert van 2,6 tot 5,4 gram per scherf; het scherfgewicht van het draaischijfaardewerk varieert van 2,9 tot 8,4 gram (tab. 36).

Tabel 36: Het gemiddelde scherfgewicht per aardewerksoort verzameld op Midlum-West.

Gemiddelde Aardewerksoort scherfgewicht (g.) Handgevormd aardewerk Terpaardewerk 4,0 Aardewerk in Angelsaksische stijl 5,4 Kogelpotaardewerk 3,2 Paffrath-aardewerk 2,6 Draaischijfaardewerk Terra nigra -achtigaardewerk 4,0 Terra sigillata? 4,0 Ruwwandig aardewerk 8,4 Badorf-aardewerk 3,6 Mayen-aardewerk 4,4 Walberberg-aardewerk 5,0 Pingsdorf-aardewerk 2,9 Proto steengoed 3,4 Late middeleeuwen - nieuwe tijd 4,0

Verschillende aardewerksoorten hebben een scherfgewicht die boven het gemiddelde ligt. De enige aardewerksoorten die echter significant groter zijn dan de overige soorten zijn het handgevormde aardewerk in Angelsaksische stijl, het op een draaischijf geproduceerde ruwwandige aardewerk en het Walberberg-aardewerk. Ook het Mayen-aardewerk ligt boven het gemiddelde. Dit lijkt erop te duiden dat de archeologische lagen daterend uit de volksverhuizingstijd, Merovingische periode en Karolingische periode recentelijk zijn aangetast. Voor enkele fragmenten ruwwandig aardewerk en draaischijfaardewerk uit de Karolingische periode is genoteerd dat ze verse breuken bevatten.

Om vast te kunnen stellen waar de verhogingen worden aangetast, is het gemiddelde scherfgewicht van het aardewerk per vak berekend en geplot op een kaart (fig. 54). In het perceel Midlum-West bevinden zich twee opgeheven perceelsgrenzen/ gedempte sloten (fig. 41). De locatie van grenzen/sloten komen overeen met de locatie van de grotere scherven op de westelijke verhoging. Het opheffen of dempen van deze grenzen/sloten lijkt daarmee de westelijke verhoging aangetast te hebben.

Figuur 54: Het gemiddelde scherfgewicht van het aardewerk per vak aangetroffen op Midlum-West (ondergrond: Topo RD, Esri Nederland).

Tevens zijn beide verhogingen van Midlum-West onderhevig aan aantasting veroorzaakt door de ploeg. De meeste vakken met grote, zwaardere scherven bevinden zich bovenop de koppen van de verhogingen (fig. 54). Dit wordt bevestigd door de box-plot (fig. 55). Hierin is één uitschieter te zien in vak B4. Dit vak bevindt zich op de kop van de oostelijke verhoging.

Figuur 55: De spreiding van het gemiddelde scherfgewicht per vak op Midlum-West.

70 7. Discussie 7.1 Aantasting Het eerste doel van dit rapport is het vast te stellen of en in welke mate de onderzochte vindplaatsen worden aangetast. In de inleiding is vastgesteld er de verschillende vormen van aantasting plaatsvinden op terpen: 1. Aantasting van de kop van de terp: door gebruik van de ploeg voor akkerbouw, maar ook door het afploegen of afschuiven van koppen om een vlakkere akker te krijgen; 2. Aantasting van de flanken van de terp: door gebruik van de ploeg voor akkerbouw, maar ook door het afschuiven van flanklagen als gevolg van erosie door wind en regen, inklinken van de ondergrond en/of het open afrijden van een perceel door landbouwmachines; 3. Aantasting als gevolg van het afgraven van delen van de terp.58 Deze vormen van aantasting worden per vindplaats in kaart gebracht op basis van enkele parameters: voor elke vindplaats is het gemiddelde scherfgewicht berekend, is er gekeken naar de aantallen verzamelde scherven en naar het aantal scherven per vierkante meter. Op alle vindplaatsen is een relatief hoog aantal scherven verzameld (tab. 37). Op Dronrijp-Schatzenburg is veruit het meeste aardewerk verzameld. Op dit perceel is tevens, ondanks het extensiever onderzoeken van de flanken, het meeste aantal scherven per m2 aangetroffen. Dit is echter niet opvallend gezien de sterke component die het aardewerk uit de IJzertijd en Romeinse tijd binnen het vondstcomplex vormt, maar liefst 85%. Over het algemeen wordt op vindplaatsen met een begindatering in deze perioden meer aardewerk gevonden dan op vindplaatsen waarvan de begindatering, bijvoorbeeld, in de vroege middeleeuwen ligt.

Tabel 37: Het gemiddelde scherfgewicht, het aantal scherven en het aantal scherven per m2 per onderzoekslocatie.

Dongjum- Dronrijp- Oosterbierum Midlum- Hovensreed I Schatzenburg -Oost West

Gemiddelde scherfgewicht 4,5 5,8 3,4 3,6 Totaal aantal scherven 2.659 13.441 7.420 8.780 Totaal aantal m2 28.155 10.222 50.389 34.877 Scherven per m2 0,09 1,31 0,15 0,25

Tabel 37 laat daarnaast zien dat er een groot aantal scherven is verzameld op Midlum-West en Oosterbierum-Oost. Op de laatstgenoemde vindplaats is bovendien nog meer aardewerk verzameld, maar zoals eerder genoemd is dit aardewerk niet onderzocht. Het minste aantal scherven is verzameld op Dongjum-Hovensreed I.

58 Kaspers 2018, 16.

Deze vindplaats is eerder onderzocht door middel van een veldkartering en dit kan verklaren waarom het aantal scherven hier enigzins lager is. In figuur 56 zijn ook de gemiddelde scherfgewichten per vak voor alle veldkarteringen weergegeven door middel van een box plot. Het gevaar van het uitmiddelen van de gewichten is dat het incidentele aanploegen van potten op anders rustige plekken weg valt. Deze potten zijn in box-plotten zichtbaar als outliers.

Figuur 56: De spreiding van het gemiddelde scherfgewicht op alle onderzoekslocaties.

Naast dat op Dronrijp-Schatzenburg het meeste aardewerk is aangetroffen, heeft dit aardewerk ook het hoogste gemiddelde scherfgewicht en ook het hoogste minimum en maximumgewicht. De box-plot laat geen outliers zien. Dat het gemiddelde scherfgewicht relatief hoog is, is opvallend aangezien het grootste gedeelte van het aardewerkassemblage bestaat uit handgevormd terpaardewerk. Over het algemeen wordt aangenomen dat handgevormd aardewerk makkelijk breekt en snel fragmenteert. Het gemiddelde scherfgewicht zou op basis van deze aanname lager moeten liggen.

De gemiddelde scherfgewichten van het aardewerk verzameld op de overige percelen liggen ten opzichte van Dronrijp-Schatzenburg duidelijk lager. Van deze drie percelen heeft het aardewerk van Dongjum-Hovensreed I het hoogste gemiddelde scherfgewicht, terwijl hier minste aantal scherven per m2 is aangetroffen. De box-plot van deze vindplaats laat vier outliers zien. Deze zijn gelegen op de westelijke verhoging binnen het perceel.

Ook de box-plot van Oosterbierum-Oost laat twee outliers zien. Deze zijn gelegen op de verhogingen binnen het perceel. De outlier zichtbaar in de box-plot van Midlum- West is gelegen op de oostelijke verhoging binnen het perceel.

72 Het hoge aantal scherven en het gemiddelde gewicht van de scherven wijzen op aantasting van de vindplaatsen. Hierbij moet echter onderscheid gemaakt worden tussen recente en oude aantasting van de vindplaatsen. Oude aantasting bestaat uit graven en opheffen van sloten, paden en perceelgrenzen. Deze aantasting is op alle vindplaatsen aangetoond op basis van historische kaarten en de AHN. Door de aantasting zullen er archeologische lagen binnen het bereik van de ploeg komen die normaliter nog beschermd waren. Oude aantasting bestaat tevens uit het afgraven van een deel van een vindplaats waardoor er een steilkant kan ontstaan. Dit is het geval op Dronrijp-Schatzenburg. Ook dit heeft invloed op de aantasting van archeologische lagen door de ploeg. Recente aantasting wordt veroorzaakt door het aanhoudend ploegen van vindplaatsen. Wanneer de ploeg een archeologische laag raakt, komen er nieuwe scherven in de bouwvoor terecht en uiteindelijk aan het oppervlakte. Deze scherven zullen groter zijn dan de scherven die al langere tijd in de bouwvoor aanwezig waren en daarna aan het oppervlakte zijn gekomen. Daarnaast zullen de recent aangeploegde scherven verse breuken bevatten. Op alle vindplaatsen zijn relatief grote scherven met verse breuken verzameld. Dit wijst op recente aantasting op alle vindplaatsen. Door het gemiddelde scherfgewicht per vak per vindplaats af te beelden kan vastgesteld worden waar de vindplaatsen aangetast zijn (fig. 57). Op basis hiervan kan gesteld worden dat op Dongjum-Hovensreed I vooral de westelijke verhoging wordt aangetast (fig. 57-A). Hier wordt het meeste aardewerk aangetroffen, maar ook het aardewerk met het hoogste gemiddelde scherfgewicht. Op basis van de gemiddelde scherfgewichten van de verschillende aardewerkgroepen kan gesteld worden dat de lagen uit de Romeinse tijd en de Merovingische periode aangetast zijn.59 Het oudste aardewerk aangetroffen tijdens de veldkartering in 2018 kan gedateerd worden in de Romeinse tijd. De recente aantasting lijkt daarmee niet gereikt te hebben tot de oudste lagen. Tijdens de 2015 veldkartering is er namelijk aardewerk uit de late IJzertijd-Romeinse tijd gevonden.60 Doordat dit aardewerk niet is verzameld tijdens de 2018 veldkartering kan er gesteld worden dat deze lagen niet recentelijk zijn aangetast.

59 Zie paragraaf 3.5. 60 Kaspers 2017, 13. 73

Figuur 57: Het gemiddelde scherfgewicht per vak per vindplaats. A: Dongjum-Hovensreed I. B:Dronrijp- Schatzenburg. C: Oosterbierum-Oost. D: Midlum-West (ondergrond: Topo RD, Esri RD).

De scherven met het hoogste gemiddelde scherfgewicht zijn op Dronrijp- Schatzenburg aangetroffen bovenop de verhoging aan de noordzijde van het perceel (fig. 57-B). Door het extensieve zoeken op de flanken zijn ook hier twee vakken ontstaan met een hoog gemiddelde scherfgewicht. Dit beeld is vertekend door de veldkarteringsmethode. Op basis van het gemiddelde scherfgewichten van de verschillende aardewerksoorten verzameld op de vindplaats kan gesteld worden dat de archeologische lagen daterend uit de Romeinse tijd, volksverhuizingstijd en Merovingische periode recent zijn aangetast.61 De scherven met een hoog gemiddelde gewicht worden in meerdere vakken verspreid over het gehele perceel aangetroffen op Oosterbierum-Oost (fig. 57-C). Hierdoor lijken beide verhogingen te zijn aangetast. Op basis van het gemiddelde scherfgewicht lijken bijna alle archeologische lagen te worden aangetast. Enkel het jongere aardewerk (kogelpot-, Pingsdorf- en Paffrathaardewerk) ligt onder het gemiddelde scherfgewicht, waaruit geconcludeerd kan worden dat het aardewerk langer in de bouwvoor aanwezig is geweest. Er zijn wel verse breuken genoteerd voor enkele scherven Paffrath-aardewerk. Wellicht dat de vol-middeleeuwse lagen toch (recentelijk) zijn aangetast, maar dat de aardewerksoorten makkelijker breken.62

61 Zie paragraaf 4.5. 62 Er moet nog extra onderzoek gedaan worden naar de manier van breken van de verschillende aardewerksoorten. 74

De vakken met het hoogste gemiddelde scherfgewicht bevinden zich op de twee verhogingen van Midlum-West (fig. 57-D). Daarnaast worden er enkele vakken met een hoog gemiddelde scherfgewicht op de flanken van de verhogingen aangetroffen. Op basis hiervan kan gesteld worden dat zowel de flanken als de verhogingen worden aangetast. Het verschil in verspreiding van het aardewerk tussen de oostelijke en westelijke verhoging lijkt erop te wijzen dat bepaalde archeologische lagen nog beschermd zijn voor de ploeg door de opbouw van de verhogingen.63 7.2 Aardewerk en bewoningsgeschiedenis Het tweede doel van dit rapport was inzicht krijgen in de aardewerksoorten die gebruikt werden op de vindplaatsen. Er zijn weinig verschillen in de aardewerkassemblages zichtbaar (tab. 38). De aardewerksoorten die niet aangetroffen worden op alle vindplaatsen, zijn aardewerksoorten die sowieso schaars zijn.64 Deze aardewerksoorten kunnen daardoor makkelijk gemist worden tijdens een veldkartering. Daarnaast zijn er enkele aardewerksoorten die lastig te herkennen zijn indien aanwezig in een aardewerkassemblage.65 De laatste verklaring voor de verschillen in de assemblages kan gevonden worden in het feit dat het aardewerk simpelweg niet gebruikt werd op de vindplaats.

Op basis van het aardewerk kunnen observaties worden gedaan met betrekking tot de bewoningsgeschiedenis. Bij het interpreteren van een aardewerkspectrum van een veldkartering in relatie tot de bewoningsgeschiedenis van een vindplaats, moet rekening gehouden met de opbouw van de vindplaats: is het kernpodium gelijkmatig uitgebouwd of is het kernpodium uitgebouwd in één richting. Het opgegraven profiel van Wijnaldum-Tjitsma laat zien dat door de opbouw van de terp bepaald aardewerk niet of minder aan het oppervlakte gevonden kan worden, omdat de desbetreffende archeologische lagen niet geraakt worden door de ploeg.66 Op basis van een veldkartering kan de opbouw van een terp natuurlijk niet worden vastgesteld, maar er moet wel rekening gehouden worden met het feit dat niet alle archeologische lagen door de ploeg aangetast hoeven te zijn. Het aardewerkspectrum hoeft daarom geen compleet overzicht van de bewoningsgeschiedenis te geven.

De huidige vindplaatsen zijn verhogingen in het landschap. Deze verhogingen hoeven echter geen terpen te zijn, maar het kunnen ook verhoogde akkers of verhoogde boerderijplaatsen zijn. Op basis van booronderzoek werd voor de verhogingen van Dongjum-Hovensreed I vastgesteld dat de westelijke verhoging bestond uit een terp en de oostelijke verhoging uit een verhoogde akker. Deze conclusie is gebaseerd op het schone archeologische pakket van de oostelijke verhoging. Echter ook op deze verhoging is tijdens de veldkartering relatief veel aardewerk aangetroffen; beide verhogingen zijn daarom als nederzettingsterreinen te beschouwen.

63 Zie bijvoorbeeld het zo goed als ontbreken van het ruwwandige aardewerk op de oostelijke verhoging en het draaischijfaardewerk uit de Karolingische periode op de westelijke verhoging. 64 Deze aardewerksoorten zijn aangegeven in geel in de tabel. 65 Deze aardewerksoorten zijn aangegeven in groen in de tabel. 66 Voor de resultaten van de vergelijking van het profiel en het verzamelde aardewerk tijdens verschillende veldkarteringen, zie Kaspers 2020. 75

Aardewerksoort Datering Dongjum- Dronrijp- Oosterbierum Midlum Hovens Schatzen -Oost -West reed I burg Midden IJzertijd-Romeinse tijd Terpaardewerk 500-251 v. Chr. × Terpaardewerk 250-13 v. Chr. × × Terpaardewerk 13 v. Chr.-400 n. Chr. × × × × Terra nigra-achtig aardewerk 300-500 n. Chr. × × × Terra sigillata 0-600 n. Chr. × × × Volksverhuizingstijd Aardewerk in Angelsaksische stijl 300-500 n. Chr. × × × × Volksverhuizingstijd- Merovingische periode Ruwwandig aardewerk 450-750/800 n. Chr. × × × × Gladwandig aardewerk 450-750/800 n. Chr. × × × Merovingische periode Hessens-Schortens aardewerk 500-750/800 n. Chr. • × Tritsum-aardewerk 550-750 n. Chr. × Karolingische periode Badorf-aardewerk 750-900 n. Chr. × × × × Mayen-aardewerk 750-900 n. Chr. × × × × Walberberg-aardewerk 750-900 n. Chr. × × × × Karolingisch grijsaardewerk 750-900 n. Chr. × × Karolingische periode- Ottoonse periode Hunneschans-aardewerk 875-910 n. Chr. × Karolingische periode- Late middeleeuwen Kogelpotaardewerk 750-1350 n. Chr. × × × × Ottoonse periode- Volle middeleeuwen Paffrath-aardewerk 900-1200 n. Chr. × × × × Pingsdorf-aardewerk 860- 1200 n. Chr. × × × × Proto steengoed 1200- 1250 n. Chr. × × × × Late middeleeuwen – Nieuwe tijd Draaischijfaardewerk > 1300 n. Chr. × × × × Tabel 38: Overzicht van de aangetroffen aardewerksoorten en hun datering per onderzoekslocatie

Tijdens een onderzoek op het perceel Wijnaldum-Voorrijp (5G-E), uitgevoerd tijdens het BOM-project, werd tevens een lichte verhoging waargenomen. Op basis van een aanzienlijke hoeveelheid scherven is geconcludeerd dat er zich ter plekke een vlaknederzetting uit de Romeinse tijd bevond, later opgehoogd tot een lage terp.67 Hoewel de terp niet onderzocht is door middel van boringen kan gesteld worden dat de vindplaats zou bestaan uit schonere archeologische lagen, met minder ophogingslagen dan een kernpodium dat over tijd is uitgebreid. Toch werd er een aanzienlijke hoeveelheid scherven aangetroffen op de vindplaats.

Wanneer er met deze observaties in gedachten houdende naar de concentratie scherven gekeken wordt op Dongjum-Hovensreed I dan zou dezelfde conclusie, getrokken voor Wijnaldum-Voorrijp, getrokken kunnen worden voor de oostelijke verhoging binnen dit perceel. Dit geldt tevens voor de lagere, oostelijke verhoging van Oosterbierum-Oost. Op basis van de AHN lijkt de westelijke verhoging zeker een

67 De langen et al. 1997, 134 + 155.

76 terp te zijn. Op basis van booronderzoek zijn de verhoging Dronrijp-Schatzenburg en de twee verhogingen van Midlum-West terpen.

Zoals reeds eerder genoemd, kan de opbouw van een terp ervoor zorgen dat bepaalde lagen onaangetast zijn. Dit is zeker het geval voor Dongjum-Hovensreed I. Zoals reeds eerder genoemd kan het begin van de vindplaats op basis van de veldkartering in 2015 gedateerd worden in de Late IJzertijd- Romeinse tijd. Dit aardewerk is echter niet aangetroffen tijdens de veldkartering uitgevoerd in 2018, waardoor er geconcludeerd zou kunnen zijn dat de begindatering van de terp ergens ligt in de Romeinse tijd (tab. 38). De oudste lagen van de terpen lijkt niet te zijn aangetast in de periode tussen de veldkarteringen.

Dronrijp-Schatzenburg is op basis van de veldkarteringsvondsten de oudste terp van de huidige onderzoekslocaties. Het oudste verzamelde aardewerk dateert op deze locatie in de Midden-IJzertijd (tab. 38). Vanaf de Midden-IJzertijd is er aardewerk aangetroffen uit alle perioden: Late IJzertijd, Romeinse tijd, volksverhuizingstijd, Merovingische periode, Karolingische periode, Ottoonse periode en volle middeleeuwen. Het jongste aardewerk, dat mogelijk gekoppeld kan worden aan bewoning op de terp dateert uit de 13e – 14e eeuw. Dit aardewerk bestaat uit enkele fragmenten kogelpotaardewerk. Het is mogelijk dat dit aardewerk niet afkomstig is van de bewoning op de terp, maar van bewoning op de nabij gelegen boerderijplaats. Vermoedelijk stopt de bewoning ook op deze terp in de 11e of 12e eeuw. Tijdens de veldkartering op Dongjum-Hovensreed I is aardewerk aangetroffen uit alle archeologische perioden vanaf de Romeinse tijd. Het jongste aardewerk dat gekoppeld zou kunnen worden aan bewoning op de terpen dateert uit de 13e eeuw (kogelpotaardewerk en proto steengoed). Onderzoek op Wijnaldum-Tjitsma heeft echter aangetoond dat het aardewerk uit deze periode ook met mest op de terp gebracht kan zijn.68 Het aardewerk wordt in dit geval diffuus verspreid over het perceel aangetroffen. Dit is tevens het geval op Dongjum-Hovensreed I. De einddatering van de bewoning zal daarom op basis van de datering van de kogelpotranden vermoedelijk in de 11e of 12e eeuw liggen. Het vaststellen van een precieze einddatering blijft op basis van enkel veldkarteringsvondsten lastig. Op basis van de veldkarteringsvondsten start de bewoning op Oosterbierum-Oost in de Romeinse tijd. De start van de bewoning op de meest noordelijke kwelderwal van Westergo is echter lange tijd gedateerd in de 7e eeuw.69 De Langen et al. wijzen reeds eind jaren ’90 op een datering in de volksverhuizingstijd op basis van twee scherven aangetroffen in Oosterbierum.70 Naast de oudere scherven verzameld op Oosterbierum-Oost tijdens de veldkartering in 2019 zijn er nog enkele andere aanwijzingen voor een vroege start van de bewoning van deze kwelderwal. Zo is er

68 Kaspers 2020, 232. Dit geldt in ieder geval zeker voor het aardewerk daterend uit de late middeleeuwen – nieuwe tijd op alle percelen. Deze aardewerksoorten zijn niet afkomstig van de bewoning op de terp, maar onderdeel van uitgereden mest. 69 Nicolay et al. 2018. 70 De Langen & Nierstrasz 1998, 55. 77

een scherf met streepbandversiering aangetroffen op de terp Zwaardeburen.71 Tevens zijn er in Firdgum, op verschillende terpen, een zilveren denarius, een weefgewicht en drie bronzen draadfibulae uit de Romeinse tijd gevonden.72 De aanwezigheid van deze vondsten lijkt erop te wijzen dat ook deze kwelderwal, en daarmee Oosterbierum-Oost, reeds bewoond was in de Romeinse tijd. Wellicht dat het hierbij ging om bewoning op kleinere schaal of om seizoensgebonden activiteiten.73 Tijdens de veldkartering is er aardewerk aangetroffen uit alle perioden vanaf de Romeinse tijd: volksverhuizingstijd, Merovingische periode, Karolingische periode, Ottoonse periode en volle middeleeuwen. Ook op Oosterbierum-Oost dateert het jongste aardewerk uit de 13e eeuw. De kogelpotranden en de grote hoeveelheid importaardewerk daterend uit de volle middeleeuwen lijkt erop te wijzen dat de terp langer bewoond is geweest dan de overige terpen. In dit geval is het aardewerk geen onderdeel van opgebracht mest. Dit geldt wel voor aardewerk daterend uit de late middeleeuwen en nieuwe tijd. Op Midlum-West start de bewoning in de Late IJzertijd-Romeinse tijd. Er zijn ook oudere vondsten bekend van de terpen in de directe omgeving. Zo is er tijdens een veldkartering uitgevoerd tijdens het BOM-project een scherf gevonden die gedateerd kan worden in de Midden-IJzertijd (fig. 58). Tijdens de veldkartering is er aardewerk aangetroffen uit alle archeologische perioden vanaf de Late IJzertijd: Romeinse tijd, volksverhuizingstijd, Merovingische periode, Karolingische periode, Ottoonse periode en volle middeleeuwen. Het jongste aardewerk bestaat ook op Midlum-West uit kogelpotranden en proto steengoed daterend uit de 13e eeuw. Het proto steengoed wordt echter enkel op de flanken van de verhogingen aangetroffen. Dit wijst erop dat de verhogingen reeds verlaten waren gedurende deze periode (bijlage 8, fig. 7). Vermoedelijk stopt de bewoning op deze terpen in de 11e of 12e eeuw. Het jongere aardewerk lijkt ook hier opgebracht met het uitrijden van mest.

71 De Langen & Nierstrasz 1998, 58-59. 72 De Langen & Hommes 1998, 34 + 36. 73 Nicolay et al. 2018, 138. 78

Figuur 57: Aardewerkgescherf gevonden in Midlum die gedateerd kan worden in de midden IJzertijd (Westergo type G3b; tekening: M. Los – Weijns, RUG/GIA; schaal 1:2). 7.3 Conclusie Tijdens de veldkarteringen is een grote hoeveelheid archeologisch materiaal gevonden. Het gemiddelde scherfgewicht van het aardewerk toont aan dat alle terpen onderhevig zijn aan recente aantasting. Op de terpen zijn zowel de oude als de jongere lagen aangetast worden. Het onderzoek naar de aantasting van de terpen heeft aangetoond dat de vorm en mate van aantasting per perceel erg verschilt.

Naast informatie over de aantasting geven de aardewerkcomplexen een goede indruk van de bewoningsgeschiedenis en het gebruiksaardewerk van de terpen. Er werd niet alleen lokaal geproduceerd aardewerk, maar ook geïmporteerd aardewerk op de terpen gebruikt.

79 Literatuur

Bos, J.M. & D.A. Gerrets, 1999: The erosion of the Wijnaldum-Tjitsma terp: Aspects of cultural heritage management. In: .C. Besteman, J.M. Bos, D.A. Gerrets, H.A. Heidinga & J. de Koning (red.), The excavations at Wijnaldum. Reports on Frisa in Roman and Medieval Times. Rotterdam/Brookfield, 23-31.

Es, W.A., van & W.J.H. Verwers, 1980: Excavations at Dorestad 1. The harbour: Hoogstraat I. Nederlandse Oudheden 9, Amersfoort.

Gerrets, D.A. & J. de Koning, 1999: Settlement development on the Wijnaldum- Tjitsma. In: J.C. Besteman, J.M. Bos, D.A. Gerrets, H.A. Heidinga & J. de Koning (red.), The excavations at Wijnaldum. Reports on Frisia in Roman and medieval times. Volume 1. Rotterdam/ Brookfield, 73-125.

Kaspers, A., & T. Sibma, 2017: Veldkarteringen in het terpengebied: een pilot in noordelijk westergo. Paleo-Aktueel 28, Rijksuniversiteit Groningen/ Groninger Instituut voor Archeologie & Barkhuis Publishing, p. 49 – 58.

Kaspers, A., 2017: Kleine stukjes met een groter verhaal. Een veldkartering op “De Hove” en “Hovensreed I”, te Dongjum. (= Grondsporen 30). Groningen.

Kaspers, A., 2018: Degradatierapport Terpen en Wierden I. Onderzoek uitgevoerd in Dongjum, Berlikum (Gemeente Waadhoeke) en Wijnaldum (Gemeente Harlingen). GIA 157, 159 – 162. (= Grondsporen 42). Groningen.

Kaspers, A., 2020: Wijnaldum-Tjitsma revisited. Testing the potential value of field- surveying terp sites. In: A. Nieuwhof: The Excavations at Wijnaldum. Volume 2: Handmade and Wheel-thrown pottery of the first millennium AD. University of Groningen/ Groningen Institute of Archaeology & Barkhuis Publishing. Groningen (= Groningen Archaeological Studies vol. 38).

Knol, E., 1993: De Noordnederlandse Kustlanden in de vroege middeleeuwen. Groningen.

Langen, G.J., de, T.M. Perger, S. Wentink & M.H. Wispelwey, 1997: De terpencluster van Dongjum (Groep 15B), gemeente Franekeradeel. Waarderend archeologisch onderzoek. Amsterdam. (= RAAP-rapport 183).

Langen, G.J., de, T.M. Perger, S. Wentink & M.H. Wispelwey, 1998: De terpenreeks Oosterbierum-Firdgum (Groep 14C), Gemeente Franekeradeel. Waarderend archeologisch onderzoek. Amsterdam. (= RAAP-rapport 183).

Langen, G.J., de & E.F. Nierstrasz, 1998: Veldkarteringen Westergo 1992-1996. Amsterdam (= RAAP-rapport 299).

Langen, G.J., de, 1989: Middeleeuws Leeuwarden. De opgraving Gouverneursplein – st. Jacobsstraat 1979.

Molema, J. & T.M. Perger, 2002: Provincie Fryslân: Archeologie van het kleigebied (Deel II), de terpenreeks van Dronrijp (groep 18B); gemeenten Menaldumadeel en Littenseradiel: waarderend archeologisch onderzoek van de terreinen 5H-23, 5H-29, 5H-31, 5H-33, 5H-35, 5H-36, 5H-37, 5H-58, 5H-59, 5H-60, 5H-61, 5H-64, 5H-65, 5H- 66, lOF-OlA en lOF-02. Amsterdam (= RAAP-Rapport 552).

Nicolay, J.A.W., H. Huisman, 2015: Natuursteen: van malen tot vergruizen. In: J.A.W. Nicolay & G.J. de Langen (red.): Graven aan de voet van Achlumer dorpsterp. Archeologische sporen rondom een terpnederzetting. Vereniging voor Terpenonderzoek 97, 122-126.

Nieuwhof, A. & T. Volkers, 2015: Luxe servies? Terra sigillata ten noorden van de Limes. In: Archeobrief (jaargang 19, nr. 1), 26-32.

Nieuwhof, A., 2013: De geschiedenis van Ezinge in scherven. Handgevormd aardewerk van 500 v.C. tot 1500 n.C. In: A. Nieuwhof (red.): En dan in hun geheel. De vondsten uit de opgravingen in de wierde Ezinge. Vereniging voor Terpenonderzoek 96.

Pirling, R., 1966: Das Römisch-Fränkische Gräberfeld von Krefeld-Gellep. 1. Teil. Verlag Gebr. Mann, Berlijn.

Redknap, M., 1999: Die römischen und mittelalterlichen Töpfereien in Mayen, Kreis Mayen-Koblenz, Trier (Berichte zur Archäologie an Mittelrhein und Mosel 9).

Roorda, J., 1987: Het kogelpotaardewerk van Gasselte. (= ongepubliceerde scriptie Rijksuniversiteit van Groningen).

Sanke, M., 2002: Die mittelalterliche Keramikproduktion in Brühl Pingsdorf: Technologie – Typologie – Chronologie. Mainz. (= Rheinische Ausgrabungen 50).

Sibma, T., 2017: Pilot veldkarteringen op terpen maakt doorstart. Mededelingen van de Vereniging voor Terpenonderzoek 22, 1-4.

Sibma. T., in prep.: Resultaten: natuur- en vuursteen. In: A. Kaspers (red.): Degradatierapport Terpen en Wierden IV. Veldkartering uitgevoerd op Wijnaldum – (gemeente Harlingen)(GIA 145). (= Grondsporen 49).

Taayke, E., 1996: Die einheimische Keramik der nördlichen Niederlande, 600 v. Chr. Bis 300 n.Chr. Groningen (dissertation, Univeristy of Groningen).

Veenstra, H.W., 2013: Onderzoeksgebied AMK-terrein 5G-73 ten westen van Midlum, gemeente Harlingen; archeologisch vooronderzoek: een bureau en waarderend veldonderzoek. Amsterdam (= RAAP-notitie 448).

Verhoeven, A.A.A., 1998: Middeleeuws gebruiksaardewerk in Nederland (8ste-13de eeuw), Amsterdam (Amsterdam Archeologische Studies 3).

81 Bijlagen Degradatierapport Terpen en Wierden V Veldkarteringen uitgevoerd op Dongjum – Hovensreed I (GIA 156), Dronrijp – Schatzenburg (GIA 163), Oosterbierum – Oost (GIA 173; gemeente Waadhoeke) & Midlum – West (GIA 174; gemeente Harlingen).

A. Kaspers

Grondsporen 60

82 Bijlage 1. Determinatielijsten Dongjum-Hovensreed I (Perceel 3; GIA 156).

83 Vak Vnr. Subnr. AWD/AWH Baksel Kleur Mayen Type R W B L S O T Gewicht Totaal A1 1 1 Kog steen 2 9,4 2 A1 1 2 Paff 1 1 1 A1 1 5 NT 27 95,7 27 A1 1 4 Ruw ox ge 1 1,1 1 A1 1 3 Ruw Red Gr 1 4,6 1 A2 3 1 Kog steen 1 2,3 1 A2 3 2 Paff 1 1 1 A2 3 6 Ruw ox ge 1 4,1 1 A2 3 5 NT 1 29 175 30 A2 3 4 Ruw Ox Or wwt-E1 1 1 19,8 2 A2 3 3 Ruw Red gr 1 2 1 A3 5 1 Terp 4 18,5 4 A3 5 2 Kog steen 2 8,7 2 A3 5 3 Ruw Ox Ge 2 2 6,3 2 A3 5 5 Ruw Ox Ge 1 10,3 1 A3 5 6 Pings 1 3,9 1 A3 5 7 NT 7 18 103,3 25 A3 5 8 Ruw red gr 1 10,1 1 A3 5 4 Ruw Ox Or 2 9 2 A4 7 1 Terp 3 18,8 3 A4 7 3 NT 1 13 54,4 14 A4 7 2 Ruw ox roze 1 1 4,7 1 B1 2 1 Kog steen 1 2 1 B1 2 3 Badorf 1 3 1 B1 2 4 NT 2 28 89,5 30 B1 2 2 Ruw Ox Or 1 3,1 1 B2 4 2 Pings 1 5 1 B2 4 3 NT 1 14 1 92,3 16 B2 4 1 Ruw verbrand 1 6,9 1 B3 6 5 Ruw ox ge 1 1 2,3 1 B3 6 1 Terp 7 30,4 7 B3 6 2 Kog steen 3 6,2 3 B3 6 3 TS 1 2,3 1 B3 6 6 Walb 1 5,3 1 B3 6 7 NT 1 28 117,1 29 B3 6 4 Ruw verbrand 2 2 14,5 2 B4 8 1 Terp indet. 1 7 31,5 8 B4 8 2 Kog steen 4 21,5 4 B4 8 5 Pings 1 1,9 1 B4 8 6 NT 2 27 86,5 29 B4 8 3 Ruw ox or 1 wwt - B1 1 10,3 1 B4 8 4 Ruw Ox Ro 1 3,2 1 B5 9 1 Terp 1 1,7 1 B5 9 2 Kog 1 1,9 1 B5 9 3 AWD indet. 1 1,9 1 B5 9 4 Mayen 1 4 1 B5 9 6 TN 1 3,3 1 B5 9 5 NT 1 3,4 1 D1 18 1 Terp 6 36,1 6 D1 18 2 Kog 1 2,8 1 D1 18 6 AWD 1 1,8 1 D1 18 7 Pings 1 5,3 1 D1 18 8 NT 13 48,8 13 D1 18 4 Ruw Ox Or wwt-G1 1 6,5 1 D1 18 3 Ruw Ox Or 1 1 4,3 1 D1 18 5 Ruw Ox or 1 1 10,7 1 D1 18 9 Ruw ox roze 1 3,8 1 D2 16 1 Terp 3 14,6 3 D2 16 2 Kog 4 5,6 4 D2 16 4 Pings 2 3,6 2 D2 16 5 NT 3 27 1 73 31 D2 16 3 Ruw Ox Or 1 1 6,3 1 D3 14 4 Ruw Ox Ge 1 1 6,9 1 D3 14 1 Terp 6 18,1 6 D3 14 2 Terp G8 Oostergo 1 10,6 1 D3 14 3 Kog 4 7,9 4 D3 14 7 Walb 1 3,3 1 D3 14 8 Mayen 1 3,5 1 D3 14 11 TN 1 10,2 1 D3 14 9 Badorf 1 1,8 1 D3 14 10 NT 3 29 75,3 32 D3 14 5 Ruw Ox Ge 1 wwt-D2 1 17,3 1 D3 14 6 Ruw Ox Or 1 1 3,9 1 D4 12 4 Ruw Ox Ge 2 2 7,7 2 D4 12 1 Terp 37 234,7 37 D4 12 2 AS/HS 1 3,5 1 D4 12 3 Kog 10 34,2 10 D4 12 6 Pings 1 4,1 1 D4 12 7 Pings 2 12 2 D4 12 8 NT 1 28 75,2 29 D4 12 5 Ruw Ox or 1 7,9 1 D5 10 3 Ruw Ox Ge 1 1 20,2 1 D5 10 1 Terp indet. 1 7 46,7 8 D5 10 2 Kog 6 13,8 6 D5 10 6 Mayen 1 1,8 1 D5 10 7 Pings 2 4 2 D5 10 8 NT 3 29 1 126 33 D5 10 4 Ruw Ox Or 3 3 19,1 3 D5 10 5 Ruw Ox Or 1 1 5,9 1 E1 19 6 Ruw Ox be 2 10,5 2 E1 19 8 Ruw Red DGr 1 21,2 1 E1 19 5 Ruw Ox ge 2 2 7,7 2 E1 19 10 Ruw ox ge 1 1 6,9 1 E1 19 1 Terp 1 7 1 E1 19 2 HS/KOG Gasselte A 1 4,1 1 E1 19 3 Kog 8 34,9 8 E1 19 11 Mayen 1 4,3 1 E1 19 12 AWD 1 1,5 1 E1 19 13 Badorf WIIIA 1 4,6 1 E1 19 14 AWD/VME 1 3,7 1 E1 19 15 Pings 1 2,2 1 E1 19 16 NT 19 1 2 119,7 22 E1 19 7 Ruw Ox Or wwt-F1 1 3,1 1 E1 19 9 Ruw verbrand wwt-G1 1 7,3 1 E1 19 4 Ruw Ox roze 3 3 67,8 3 E2 17 6 Ruw Ox Ge 1 1 4,2 1 E2 17 1 Terp 6 39,9 6 E2 17 2 Terp/AS 1 11,7 1 E2 17 3 Kog 6 29,8 6 E2 17 4 TS 1 7 1 E2 17 10 NT 14 46 14 E2 17 9 Ruw Ox Or 1 wwt-G 1 5 1 E2 17 5 Ruw Ox Ro 2 28,1 2 E2 17 8 Ruw ox roze 2 6,4 2 E3 15 8 Ruw Ox Ge 1 4,2 1 E3 15 10 Ruw Ox Ge 1 1 7,1 1 E3 15 1 Terp 25 124,7 25 E3 15 2 Terp Gw6b 1 70 1 E3 15 3 Terp S dikwandig 1 32,8 1 E3 15 4 AS 2 10,4 2 E3 15 5 Kog 1 5,8 1 E3 15 9 AWD VME indet. 1 10,2 1 E3 15 12 Pings 1 7,8 1 E3 15 13 NT 8 63,4 8 E3 15 6 Ruw Ox Or 2 2 10,7 2 E3 15 11 Ruw ox or 3 3 31,2 3 E3 15 7 Ruw Ox Ro 1 1 1,5 1 E4 13 1 Terp 60 457,2 60 E4 13 2 Terp Gw6a 1 28,1 1 E4 13 3 Terp Gw6b 1 3,6 1 E4 13 4 Kog 5 12,8 5 E4 13 5 Terp Gw8 Oostergo 1 36,5 1 E4 13 7 Proto 1 1,8 1 E4 13 8 NT 10 32,2 10 E4 13 6 Ruw Ox Or 2 4,5 2 E5 11 3 Ruw Ox Ge 1 1 3,2 1 E5 11 1 Terp 18 91,2 18 E5 11 2 Kog 3 9,6 3 E5 11 4 Badorf 1 2,1 1 E5 11 5 Pings 1 2,6 1 E5 11 6 NT 1 11 39,4 12 F1 20 1 Kog 1 6,5 1 F1 20 2 NT 2 22,9 2 F2 22 5 Ruw Ox Ge 3 3 16,8 3 F2 22 6 Ruw Ox Ge 2 48,9 2 F2 22 1 Terp 8 60,2 8 F2 22 2 Kog 6 21,1 6 F2 22 3 Paff 3 6,1 3 F2 22 4 HS/KOG 1 6,1 1 F2 22 10 NT 3 24 69,1 27 F2 22 7 Ruw Ox Or 3 3 22,1 3 F2 22 8 Ruw Ox Or 1 3,6 1 F2 22 9 Ruw Ox Ro 1 1 7 1 F3 24 1 Terp 12 127,2 12 F3 24 2 Kog 8 28 8 F3 24 6 Mayen WIIIB 1 6,7 1 F3 24 7 Pings 1 5,8 1 F3 24 8 NT 3 19 1 73,8 23 F3 24 4 Ruw Ox Or 1 indet. 1 3,8 1 F3 24 5 Ruw verbrand wwt-D1 1 12,6 1 F3 24 3 Ruw Ox Or 6 6 16,9 6 F4 26 6 Ruw ox ge 2 2 49,5 2 F4 26 1 Terp indet. 1 17 1 146,4 19 F4 26 3 TS 1 0,6 1 F4 26 4 TN 1 3,6 1 F4 26 8 Glad 1 3,9 1 F4 26 7 NT 7 38,6 7 F4 26 5 Ruw ox ro wwt-B1 1 7,9 1 F4 26 2 Ruw ox ro 1 3,2 1 F5 28 7 Ruw Ox ge 1 1 1,5 1 F5 28 1 Terp 2 61 2 1 619,7 66 F5 28 2 Terp V4b 1 103,7 1 F5 28 3 Terp G6 2 28,4 2 F5 28 4 Terp K5b Groningen 1 11,3 1 F5 28 5 Kog 1 2 1 F5 28 6 TN/Glad 1 2,6 1 F5 28 8 Mayen 1 2 1 F5 28 9 NT 7 21 7 F6 30 6 Ruw Ox Ge 1 3,6 1 F6 30 1 Terp 21 84 21 F6 30 2 Terp Gw8 Oostergo 1 43,4 1 F6 30 3 Terp/AS K4c Drenthe 1 4,6 1 F6 30 4 Kog 6 17,1 6 F6 30 5 TS Dragendorff?? 1 1,7 1 F6 30 8 AWD VME 2 1,6 2 F6 30 9 Mayen 1 6 1 F6 30 10 NT 1 10 26,6 11 F6 30 7 Ruw Ox Or 3 50,7 3 G1 21 1 Terp 4 16,1 4 G1 21 2 Kog 3 8,2 3 G1 21 4 Badorf 1 4,2 1 G1 21 5 NT 3 14 52,1 17 G1 21 3 Ruw Ox Ro 1 16,4 1 G2 23 3 Ruw Ox Ge 2 3,4 2 G2 23 1 Terp 6 27,8 6 G2 23 2 Kog 1 1,3 1 G2 23 6 Mayen 2 1,1 2 G2 23 7 Pings 1 0,4 1 G2 23 8 NT 2 27 142,1 29 G2 23 4 Ruw Ox Or 2 2 15,4 2 G2 23 5 Ruw ox or 1 1 5,8 1 G3 25 4 Ruw Ox Ge 1 12 1 G3 25 1 Terp 7 72,8 7 G3 25 2 Kog 2 2,2 2 G3 25 3 TS 2 3,5 2 G3 25 6 Mayen 1 1,4 1 G3 25 7 NT 27 120,7 27 G3 25 5 Ruw Ox Or 2 17,3 2 G4 27 5 Ruw ox ge 1 1 13,5 1 G4 27 1 Terp indet. 1 15 153,8 16 G4 27 2 Terp G8 Oostergo 1 25 1 G4 27 3 AS AS 1 3 1 G4 27 4 Kog 2 4,3 2 G4 27 6 Badorf 1 5,8 1 G4 27 7 NT 1 15 46,6 16 G5 29 6 Ruw Ox ge 1 4,1 1 G5 29 1 Terp indet. 1 37 480,9 38 G5 29 2 Terp G6/G8 Oostergo 1 10,9 1 G5 29 3 Kog 4 21,9 4 G5 29 7 Pings 1 7 1 G5 29 8 NT 24 71,1 24 G5 29 5 Ruw Ox Or 1 1 1,2 2 G5 29 4 Ruw Ox Ge 1 wwt-E1 1 35,4 1 G6 31 1 Terp indet. 2 18 134,6 20 G6 31 2 Kog indet. 1 2 6,8 3 G6 31 4 Badorf 1 1,5 1 G6 31 5 NT 3 17 56,6 20 G6 31 3 Ruw Ox Or 3 3 5,6 3 H1 43 4 Ruw ox ge 1 4,8 1 H1 43 1 Terp 1 9,7 1 H1 43 2 Kog 1 7,2 1 H1 43 5 NT 3 3 3 H1 43 3 Ruw ox or 1 7,3 1 H2 40 4 Ruw Ox Ge 1 1 2,4 1 H2 40 1 Terp 3 8 3 H2 40 2 AS 2 4,1 2 H2 40 3 Kog 4 14,5 4 H2 40 8 Badorf 1 0,6 1 H2 40 10 NT 1 2,5 1 H2 40 11 Pings indet. 1 1 8,9 2 H2 40 12 NT 4 17 1 103,9 22 H2 40 5 Ruw Ox Or 2 10,8 2 H2 40 9 Ruw ox or wwt - A1 1 4,5 1 H2 40 7 Ruw verbrand wwt-E1 1 11,6 1 H3 38 3 Ruw Red DGr 1 8,3 1 H3 38 1 Terp 15 55,5 15 H3 38 2 Kog 6 13,6 6 H3 38 4 Badorf Ox ge x 1 8,6 1 H3 38 5 Mayen 1 8,1 1 H3 38 6 NT 2 28 1 105,3 31 H4 36 6 Ruw ox Ge 1 16,4 1 H4 36 1 Terp 19 1 137 20 H4 36 2 Tritsum 3 35,2 3 H4 36 3 HS/KOG 2 48,4 2 H4 36 4 Kog 1 2,2 1 H4 36 5 TS 1 1,5 1 H4 36 8 KOG steen 1 2,7 1 H4 36 9 Badorf 2 2,4 2 H4 36 10 AWD VME 1 2 1 H4 36 11 NT 1 10 22,5 11 H4 36 7 Ruw ox Or 5 5 19,3 5 H5 34 5 Ruw Ox Ge 2 8,2 2 H5 34 1 Terp 32 173,6 32 H5 34 2 HS/KOG 3 18,4 3 H5 34 3 Kog 1 2,3 1 H5 34 4 TS 1 5,1 1 H5 34 6 Ruw Ox Or 1 8,7 1 H5 34 8 NT 19 41,1 19 H5 34 7 Ruw Ox ro 1 indet. 1 2,6 1 H6 33 1 Terp 11 28,3 11 H6 33 2 Terp G6 1 8,4 1 H6 33 3 Terp S dikwandig 1 11,1 1 H6 33 4 Ruw Ox Or 1 1 1,4 1 H6 33 5 Glad Ox Ro x 1 4,9 1 H6 33 6 Pings 1 1,6 1 H6 33 7 NT 2 12 1 47,9 15 I1 42 3 Ruw Ox Ge 2 8,8 2 I1 42 1 Terp 1 2,1 1 I1 42 2 Kog 5 21,1 5 I1 42 5 Mayen 1 2,3 1 I1 42 6 Proto 1 2 1 I1 42 7 NT 2 38 1 130,4 41 I1 42 4 Ruw verbrand 1 1,6 1 I2 41 1 HS/KOG 1 4,3 1 I2 41 2 Kog indet. 2 5 25,8 7 I2 41 3 TN 1 3,6 1 I2 41 4 Badorf 1 4 1 I2 41 5 Glad Ox Or 1 13,4 1 I2 41 8 Mayen 2 7,7 2 I2 41 9 Pings 1 4,1 1 I2 41 10 Pings 3 3,6 3 I2 41 11 NT 1 50 2 127,2 53 I2 41 6 Ruw Ox Or 1 Redknap kan A3 1 4,7 1 I2 41 7 Ruw verbrand 1 indet. 1 9,3 1 I3 39 5 Ruw Red Gr 2 7,9 2 I3 39 3 Ruw Ox or 1 1 14,8 1 I3 39 4 Ruw Ox or 2 2 9,9 2 I3 39 1 Terp 3 14,7 3 I3 39 2 Kog indet. 3 16 49,8 19 I3 39 6 Glad Red Gr 1 8,8 1 I3 39 7 Mayen 2 7,7 2 I3 39 8 Pings 3 11,8 3 I3 39 9 NT 2 44 1 149,1 47 I3? 3 Ruw Ox Ge 3 8,9 3 I3? 1 Kog 10 27,6 10 I3? 2 Paff 2 3,9 2 I3? 5 NT 21 2 136,2 23 I3? 4 Ruw Ox Or wwt-C1 1 9,2 1 I4 37 4 Ruw Ox Ge 2 1 1 43,4 2 I4 37 5 Ruw Ox Ge 1 indet. 1 5 1 I4 37 1 Terp 6 26,4 6 I4 37 2 Kog indet. 4 13 54,1 17 I4 37 3 Mayen 3 13,6 3 I4 37 6 Badorf 2 3,4 2 I4 37 7 Pings 2 3,4 2 I4 37 8 NT 4 42 1 1 175,5 48 I5 35 4 Ruw Ox Ge 1 7,3 1 I5 35 1 Terp 12 31,3 12 I5 35 2 Kog steen indet. 1 7 9,6 8 I5 35 3 Kog schelp 1 0,7 1 I5 35 5 Mayen 1 4,2 1 I5 35 6 NT 1 9 22 10 I5 35 7 Ruw ox ro 1 1 1,7 1 I6 32 3 Ruw ox ge 1 3,9 1 I6 32 2 Ruw ox or 1 5,1 1 I6 32 4 Ruw ox or 2 2 6,5 2 I6 32 5 Ruw ox or 1 2,4 1 I6 32 1 Terp 7 12,3 7 I6 32 6 Mayen 1 4,5 1 I6 32 7 NT 1 1 18,9 2 J1 47 1 NT 1 12,7 1 J2 44 1 Terp 1 2,9 1 J2 44 2 Pings 1 4,9 1 J2 44 3 NT 1 5 17,3 6 J3 50 3 Ruw Ox Ge 2 2 14,6 2 J3 50 1 Terp 3 18,5 3 J3 50 2 Kog 2 8,8 2 J3 50 4 Pings 1 9,9 1 J3 50 5 Mayen 1 1,8 1 J3 50 6 KOG steen 1 3,9 1 J3 50 7 Pings 1 2,4 1 J3 50 8 Proto 1 2,5 1 J3 50 9 NT 2 14 40,9 16 J4 51 3 Ruw Ox Or 1 6,3 1 J4 51 1 Terp 4 9,6 4 J4 51 2 Kog 3 10,7 3 J4 51 4 Kog steen 1 3,7 1 J4 51 5 Walb 1 1,1 1 J4 51 6 NT 3 25 1 107,3 29 J5 53 4 Ruw Ox Ge 1 1 6,3 1 J5 53 1 Terp 3 9,7 3 J5 53 2 Kog 4 9,4 4 J5 53 3 Paff 1 4,5 1 J5 53 5 Walb 1 4 1 J5 53 6 Pings 2 2,9 2 J5 53 7 NT 12 22,8 12 J6 55 1 Terp 4 20,1 4 J6 55 2 Kog 1 4,5 1 J6 55 3 NT 3 1 16,5 4 K0 48 1 Pings 1 2 1 K0 48 2 NT 1 6,4 1 K1 45 1 Terp 2 2,8 2 K1 45 2 Kog 5 8,3 5 K1 45 4 Mayen 1 3,3 1 K1 45 3 NT 1 30 1 63,8 32 K2 46 1 Terp 1 7,9 1 K2 46 2 Kog 4 5,5 4 K2 46 3 Paff 1 2,3 1 K2 46 5 Badorf 1 4,7 1 K2 46 6 Pings 1 6,3 1 K2 46 7 NT 1 39 1 137,2 41 K2 46 4 Ruw Red LGr wwt-A1 1 9 1 K3 49 3 Ruw ox ge 1 1,7 1 K3 49 1 Terp 1 8,4 1 K3 49 2 Mayen 1 1 1 K3 49 4 Pings 1 1,3 1 K3 49 5 NT 45 153,9 45 K4 52 2 Ruw Ox Ge 1 5,5 1 K4 52 1 Kog 1 1 1 K4 52 3 NT 3 34 1 134,5 38 K5 54 1 Terp 2 7,7 2 K5 54 2 Kog 2 4,3 2 K5 54 3 Pings 1 3,8 1 K5 54 4 NT 2 24 1 146,6 27 K6 56 2 Ruw Ox Or 2 1 1 28,7 2 K6 56 1 Terp 2 14,1 2 K6 56 3 NT 11 13,4 11 K7 57 1 Kog 1 0,8 1 L1 70 2 Ruw ox ge 1 8,1 1 L1 70 1 Kog 1 2 1 L1 70 3 NT 2 1 18,3 3 L2 68 7 Ruw ox ro 1 1 6,4 1 L2 68 1 Terp 1 6,9 1 L2 68 2 Kog 6 13,7 6 L2 68 3 Badorf 1 0,9 1 L2 68 4 Pings 1 1,7 1 L2 68 5 Pings 1 3,3 1 L2 68 6 NT 3 12 55,4 15 L3 66 4 Ruw Ox Ge 1 1 17,6 1 L3 66 3 Ruw Ox Or 1 1 1,9 1 L3 66 1 Terp 1 3 1 L3 66 2 Kog 1 8,2 1 L3 66 5 Mayen 1 4,9 1 L3 66 6 NT 3 22 1 116,2 26 L4 64 1 Terp 2 30,1 2 L4 64 2 Kog 5 7,9 5 L4 64 3 Pings 2 2,1 2 L4 64 4 NT 5 19 136,6 24 L5 62 2 Ruw Ox Ge 1 1 2,8 1 L5 62 1 Kog 1 2,7 1 L5 62 3 NT 1 23 1 73 25 L6 60 3 Ruw Ox Or 1 1 2,6 1 L6 60 1 Terp 2 8,9 2 L6 60 2 Kog 1 4,7 1 L6 60 4 NT 4 17 14 73,7 35 L7 58 1 Terp 1 1,2 1 L7 58 2 Kog 1 1,3 1 L7 58 3 NT 10 1 38,5 11 M1 71 1 Kog 2 6,5 2 M1 71 2 NT 2 5,7 2 M2 69 1 Kog 10 21,5 10 M2 69 2 Kog Leeuwarden B 1 7 1 M2 69 3 Kog Leeuwarden D2 1 6,3 1 M2 69 4 NT 19 1 90,4 20 M3 67 1 Terp 1 2,1 1 M3 67 2 Kog indet. 1 8 25,7 9 M3 67 3 NT 4 30 1 83,5 35 M4 65 3 Ruw Ox Ge 1 1 2 1 M4 65 1 Terp 3 22,1 3 M4 65 2 Kog 5 6,1 5 M4 65 4 NT 4 25 99,8 29 M5 63 1 Terp 5 9,7 5 M5 63 2 Kog 3 3 3 M5 63 3 Pings 2 4 2 M5 63 4 Proto 1 8,7 1 M5 63 5 NT 25 41,1 25 M6 61 4 Ruw Ox Or 2 2 4,8 2 M6 61 1 Terp 4 14,7 4 M6 61 2 Kog 4 5,5 4 M6 61 3 TN 1 6,3 1 M6 61 5 Pings 1 1,4 1 M6 61 6 NT 3 29 169,8 32 M7 59 2 Ruw Ox Or 1 2,8 1 M7 59 1 Terp 1 2,7 1 M7 59 3 NT 2 1 5,9 3 N1 78 1 Terp 3 9,3 3 N1 78 2 Kog indet. 1 3,7 1 N1 78 3 NT 1 8,2 1 N2 77 1 AWD 1 10,2 1 N2 77 2 NT 4 21,5 4 N3 76 2 Ruw Ox Ge 1 1 6,2 1 N3 76 1 Kog 1 1,2 1 N3 76 3 NT 1 3 17,8 4

Bijlage 2. Verspreidingskaarten Dongjum-Hovensreed I (Perceel 3; GIA 156).

Figuur 1. Verspreiding van het terpaardewerk aangetroffen op Dongjum-Hovensreed I (ondergrond: Topo RD, Esri Nederland).

90 Figuur 2: Verspreiding van aardewerk in Angelsaksische stijl aangetroffen op Dongjum-Hovensreed I (ondergrond: Topo RD, Esri Nederland).

Figuur 3: Verspreiding van het ruwwandig aardewerk aangetroffen op Dongjum-Hovensreed I (ondergrond: Topo RD, Esri Nederland).

91 Figuur 4: Verspreiding van het kogelpotaardewerk aangetroffen op Dongjum-Hovensreed I (ondergrond: Topo RD, Esri Nederland).

Figuur 5: Verspreiding van het draaischijfaardewerk uit de Karolingische periode aangetroffen op Dongjum- Hovensreed I (ondergrond: Topo RD, Esri Nederland).

92 Figuur 6: Verspreiding van het Pingsdorf- en Paffrath-aardewerk aangetroffen op Dongjum-Hovensreed I (ondergrond: Topo RD, Esri Nederland).

93 Bijlage 3. Determinatielijsten Dronrijp-Schatzenburg (Perceel 8; GIA 163).

94 Vak Vnr. Subnr. AWD/AWH Baksel Kleur Mayen Type R W B L S O T Gewicht Totaal A1 391 1 Bad 1 6 1 A1 391 2 NT 2 31 3 1 181,3 37 A1 391 3 AWD VME 1 6 1 A1 391 4 AS? 1 1,9 1 A1 391 5 Paff 1 2,1 1 A1 391 6 Proto 7 24,3 7 A1 391 7 Pings 10 20,8 10 A1 391 8 Pings Amfoor Sanke groep 2 1 2,8 1 A1 391 9 KOG 1 2,4 1 A1 391 10 KOG st indet. 8 142 339,3 150 A1 391 11 KOG st IJlst C 1 16,8 1 A1 391 12 KOG st Leeuwarden F1 1 4,8 1 A1 391 13 KOG st indet. 1 3,6 1 A1 391 14 KOG st Leeuwarden D2 1 3,9 1 A1 391 15 KOG st IJlst B 1 4,9 1 A1 391 16 KOG st IJlst A 1 3,9 1 A1 391 17 Terp V3A 1 4 1 A1 391 18 Terp G4/G5 6 24,4 6 A1 391 19 Terp indet. 7 363 1100,4 370 A2 392 1 NT 3 22 1 77 26 A2 392 2 KOG st 6 155 439,8 161 A2 392 3 TN 2 3,8 2 A2 392 4 Bad 3 5,3 3 A2 392 5 May 3 8,2 3 A2 392 6 Paff 3 10,8 3 A2 392 7 Proto 3 10,8 3 A2 392 8 Pings 7 14,5 7 A2 392 9 Ruw ox ro 1 16,9 1 A2 392 10 Ruw? ox or 1 2,9 1 A2 392 11 Ruw red gr 1 1 12,2 1 A2 392 12 Ruw ox ge 1 1 4 1 A2 392 13 Ruw ox or 4 1 10,4 5 A2 392 14 KOG st IJlst A 1 16,4 1 A2 392 15 KOG st Gasselte B 1 7 1 A2 392 16 KOG st Gasselte A/C 1 6,1 1 A2 392 17 KOG st Leeuwarden E1 1 5 1 A2 392 18 KOG st Leeuwarden E2 1 15,8 1 A2 392 19 KOG st Leeuwarden G2 1 6 1 A2 392 20 KOG st Gasselte C 1 5,7 1 A2 392 21 Terp V3a 1 4,1 1 A2 392 22 Terp s-type; afb. 38 1 4,9 1 A2 392 23 Terp Gw6a 1 10,3 1 A2 392 24 Terp G4/G5 14 69,7 14 A2 392 25 Terp G4-G6 2 13 2 A2 392 26 Terp V3/V4 1 8,3 1 A2 392 27 Terp 530 2 2 1556,6 534 A2 392 28 Terp Puntoor 2 10 2 A3 393 1 NT 4 24 109,4 28 A3 393 2 Proto 5 20 5 A3 393 3 Pings 4 12,9 4 A3 393 4 Paff 2 3,8 2 A3 393 5 KOG st indet. 5 130 325,5 135 A3 393 6 KOG st Leeuwarden A2 1 2,6 1 A3 393 7 KOG st IJlst C 2 15,3 2 A3 393 8 KOG st Leeuwarden E 1 5,8 1 A3 393 9 KOG st Leeuwarden F1 1 2,3 1 A3 393 10 Glad red gr 1 2,3 1 A3 393 11 Ruw ox roze 5 5 8,5 5 A3 393 12 Ruw ox be 3 12,1 3 A3 393 13 Ruw ox ge 1 10 1 A3 393 14 May WIIIA 1 2 8,8 3 A3 393 15 Terp G4-G6 2 16,1 2 A3 393 16 Terp V3/V4 1 7,7 1 A3 393 17 Terp V3b 1 13,7 1 A3 393 18 Terp G4/G5 6 33,2 6 A3 393 19 Terp? 1 3,7 1 A3 393 20 Terp indet. 7 478 1 1726 486 A4 394 1 NT 15 3 70,4 18 A4 394 2 Bad 1 2,2 1 A4 394 3 Pings 3 14,8 3 A4 394 4 AWD VME 1 1,2 1 A4 394 5 Proto 3 13,2 3 A4 394 6 AS 1 15,2 1 A4 394 7 KOG sch 3 27 3 A4 394 8 KOG st indet. 4 85 1 231,9 90 A4 394 9 KOG st Leeuwarden E1 1 10,2 1 A4 394 10 KOG st Leeuwarden C 1 16,4 1 A4 394 11 Terp indet. 6 166 1 676 173 A4 394 12 Terp G3/G4 1 6,5 1 A4 394 13 Terp G3b/Gw4a 1 15,2 1 A4 394 14 Terp G4/G5 13 83,2 13 A4 394 15 Terp G4-G6 1 8,8 1 A4 394 16 KOG st Leeuwarden A2 1 8,8 1 A4 394 17 KOG st Gasselte C 1 2,8 1 A4 394 18 KOG st Leeuwarden E 1 11,8 1 A4 394 19 Ruw ox ge 1 1 4,1 1 A4 394 20 Ruw red gr wwt-A1 1 18,5 1 B1 398 1 NT 25 59 25 B1 398 2 TN? 2 1 10,7 3 B1 398 3 HS? st 2 14,8 2 B1 398 4 May 2 3,5 2 B1 398 5 Pings 5 22,5 5 B1 398 6 Proto 7 20 7 B1 398 7 Ruw ox ge Alzey 27 1 13,5 1 B1 398 8 KOG st indet. 4 107 298,6 111 B1 398 9 KOG st Gasselte G 1 6,8 1 B1 398 10 KOG st Leeuwarden C 1 7,3 1 B1 398 11 KOG st Leeuwarden C 1 8,7 1 B1 398 12 KOG st IJlst C? 1 5,9 1 B1 398 13 AS 1 3,4 1 B1 398 14 Terp indet. 3 391 2 1 1483,4 397 B1 398 15 Terp V4a/V3a 1 8,1 1 B1 398 16 Terp Gw4c 1 9,3 1 B1 398 17 Terp G4/G5 10 38,8 10 B1 398 18 AS 1 1,7 1 B1 398 19 Ruw ox ge 1 3,4 1 B1 398 20 Ruw ox roze 1 8,3 1 B2 397 1 NT 7 40 1 1 239,6 49 B2 397 2 Proto 7 46,5 7 B2 397 3 KOG st indet. 4 88 1 344,5 93 B2 397 4 KOG sch 1 6,6 1 B2 397 5 AS 1 8,3 1 B2 397 6 Paff 1 3,2 1 B2 397 7 AWD VME 4 4,6 4 B2 397 8 KOG st Leeuwarden F1 1 6,6 1 B2 397 9 KOG st IJlst A 1 4,9 1 B2 397 10 KOG st indet. 1 2,7 1 B2 397 11 KOG st indet. 1 4 1 B2 397 12 KOG st indet. 1 4,1 1 B2 397 13 Bad WIIIA 1 6,1 1 B2 397 14 Pings 1 1,2 1 B2 397 15 Ruw ox or 2 3 13 3 B2 397 16 Terp indet. 10 497 2 1 1999,1 510 B2 397 17 Terp G4 1 5,8 1 B2 397 18 Terp V4a 1 27,3 1 B2 397 19 Terp V4 1 13 1 B2 397 20 Terp G6 1 8,5 1 B2 397 21 Terp Gw5b 1 5,5 1 B2 397 22 Terp V2a 1 4,3 1 B2 397 23 Terp G4/G5 14 80,6 14 B2 397 24 Terp G4-G6 1 3,2 1 B3 396 1 NT 42 127,8 42 B3 396 2 Bad 1 2,3 1 B3 396 3 Paff 1 1,1 1 B3 396 4 Pings 5 17 5 B3 396 5 Proto 7 1 52,2 8 B3 396 6 Terp/KOG 1 2,2 1 B3 396 7 KOG sch 1 5 1 B3 396 8 KOG st indet. 5 87 2 289,3 94 B3 396 9 Terp indet. 9 623 2623,2 632 B3 396 10 Terp Noord-Drenthe K3? 1 9,5 1 B3 396 11 Terp G3? 1 4,4 1 B3 396 12 Terp V3 1 20,5 1 B3 396 13 Terp V3/V4 1 10,9 1 B3 396 14 Terp G5/G6 2 33,4 2 B3 396 15 Terp Gw6 1 13,2 1 B3 396 16 Terp Ge5 1 15,2 1 B3 396 17 Terp K4 1 1 11,6 2 B3 396 18 Terp G4/G5 3 21,7 3 B3 396 19 Terp G4-G6 2 12,2 2 B3 396 20 TN 1 3,1 1 B3 396 21 KOG st steelpan 2 15,4 2 B3 396 22 KOG st Leeuwarden A2 1 4,8 1 B3 396 23 KOG st IJlst B2 1 5,3 1 B3 396 24 KOG st Oudermirdum A 1 5,7 1 B3 396 25 KOG st Gasselte A 1 7,1 1 B3 396 26 KOG st Gasselte C 1 14,1 1 B3 396 27 Ruw ox ge 1 4,2 1 B3 396 28 Ruw ox or 2 2 7,2 2 B3 396 29 Ruw ox ro 1 indet. 1 6,2 1 B3 396 30 Ruw ox wi 1 3,9 1 B3 396 31 Ruw 1 1 4,1 1 B3 396 32 Ruw red gr 4 23,4 4 B3 396 33 Ruw red gr 1 wwt-E1 1 18,9 1 B3 396 34 AS/HS st 1 1 11,8 2 B3 396 35 AWD 1 2,6 1 B4 395 1 NT 1 13 72,2 14 B4 395 2 Terp G4/G5 18 417 7 1 2998,3 443 B4 395 3 HS/KOG 6 48,9 6 B4 395 4 KOG st 73 248,3 73 B4 395 5 KOG sch 1 2 1 B4 395 6 May 1 0,8 1 B4 395 7 Proto 2 4,9 2 B4 395 8 Paff 2 6,2 2 B4 395 9 AS 1 5,3 1 B4 395 10 TN 2 6,4 2 B4 395 11 Pings 4 11,4 4 B4 395 12 KOG st IJlst B2 1 4 9,7 5 B4 395 13 KOG st Gasselte C/D 1 6,3 1 B4 395 14 KOG sch Leeuwarden A3 1 7,9 1 B4 395 15 KOG st Leeuwarden C 1 5,6 1 B4 395 16 KOG st IJlst B1 1 4,6 1 B4 395 17 KOG st indet. 6 24,5 6 B4 395 18 KOG st Gasselte A/C 1 6,5 1 B4 395 19 Terp Gw4c 1 5,6 1 B4 395 20 Terp V3a 1 18,2 1 B4 395 21 Terp V4c 1 12,8 1 B4 395 22 Terp Gw6a 1 37,9 1 B4 395 23 KOG st Leeuwarden D1 1 13,8 1 B4 395 24 Terp Gw4c 1 5,6 1 B4 395 25 Terp Gw5 1 9,2 1 B4 395 26 Terp s-type a; afb. 38 1 4,1 1 B4 395 27 Terp/HS 1 4,4 1 B4 395 28 Terp K4 1 68,3 1 B4 395 29 Terp G4 1 13,4 1 B4 395 30 Ruw ox or 2 2 41 2 B4 395 31 Ruw ox ge 1 1 68,4 1 B4 395 32 Ruw 2 1 1 9,2 2 B4 395 33 Ruw red l gr 1 51,4 1 B4 395 34 Ruw ox or Alzey 27 1 5 1 B4 395 35 Ruw red gr 2 11,7 2 B4 395 36 Terp/KOG 2 6,4 2 C1 399 1 NT 1 19 91,3 20 C1 399 2 Proto 3 8,1 3 C1 399 3 Paff 2 5,8 2 C1 399 4 KOG st indet. 3 76 1 282,1 80 C1 399 5 KOG sch 1 1,4 1 C1 399 6 KOG st Gasselte B 1 3,5 1 C1 399 7 KOG st Gasselte A 1 4,3 1 C1 399 8 Terp Gw4c 1 15 1 C1 399 9 Terp Gw4 1 19,8 1 C1 399 10 Terp V3/V4 1 4,1 1 C1 399 11 Terp indet. 628 2 2859,7 630 C1 399 12 Terp Gw4/Gw5 22 126,7 22 C1 399 13 Terp Gw4-Gw6 1 2,4 1 C1 399 14 Terp Gw6 1 3,9 1 C1 399 15 Glad? red gr 1 0,5 1 C1 399 16 TN? 1 2 1 C1 399 17 Walb 2 5,6 2 C1 399 18 Pings 2 1 14 3 C1 399 19 Ruw 1 1 4,3 1 C1 399 20 Ruw red gr 1 2,4 1 C1 399 21 Ruw ox or 1 3,6 1 C2 400 1 NT 4 28 1 104,8 33 C2 400 2 Proto 5 1 36,3 6 C2 400 3 Pings 1 1,7 1 C2 400 4 TN/glad 1 2,7 1 C2 400 5 AWD 3 3 3 C2 400 6 AS/HS 1 18,5 1 C2 400 7 HS/KOG 3 24,5 3 C2 400 8 KOG sch 1 8,4 1 C2 400 9 KOG st indet. 4 69 202 73 C2 400 10 Terp indet. 7 660 5 2080,9 672 C2 400 11 Terp V4b/V4c 1 25,2 1 C2 400 12 Terp V5 Driesum 1 67,6 1 C2 400 13 Terp Gw4-Gw6 2 16,6 2 C2 400 14 Terp Oostergo G8 2 39,1 2 C2 400 15 Terp Gw7 1 8 1 C2 400 16 Terp V3a 1 16 1 C2 400 17 Terp s-type; afb. 38? 1 50,2 1 C2 400 18 Terp Gw4/Gw5 19 89,1 19 C2 400 19 KOG st Leeuwarden C 1 9,1 1 C2 400 20 KOG st IJlst B2 1 7,6 1 C2 400 21 Ruw ox or 1 2,6 1 C2 400 22 Ruw ox ro 1 5 1 C2 400 23 Ruw red gr indet. 1 4 24,3 5 C3 401 1 NT 1 2 32,4 3 C3 401 2 NT 12 54,5 12 C3 401 3 NT 1 4,2 1 C3 401 4 HS/KOG st 1 14,8 1 C3 401 5 Bad 1 1,4 1 C3 401 6 TN 1 1 8 2 C3 401 7 KOG st indet. 1 5 23,5 6 C3 401 8 KOG st 3 12,2 3 C3 401 9 Pings 1 3,3 1 C3 401 10 TN 1 5,6 1 C3 401 11 Paff 1 4,1 1 C3 401 12 Terp indet. 4 162 1 1144,1 167 C3 401 13 AS 1 8,2 1 C3 401 14 Proto 2 12,6 2 C3 401 15 Terp V3/V4 1 3,7 1 C3 401 16 Terp G4/G5 1 10 1 C3 401 17 Terp 7 379 2 2 3824,1 390 C3 401 18 TS 1 0,4 1 C3 401 19 KOG sch 1 4,5 1 C3 401 20 KOG st 1 26 168,9 27 C3 401 21 KOG st Leeuwarden D1 1 10,6 1 C3 401 22 Terp Gw4b/Gw4c 1 12,4 1 C3 401 23 Terp Noord-Drenthe K4d 1 9,6 1 C3 401 24 Terp V3/V4 1 12,4 1 C3 401 25 Terp indet. 11 507 8 1 4269,2 527 C3 401 26 Terp V4 3 91,6 3 C3 401 27 Terp G4-G6 4 47,8 4 C3 401 28 Terp K4b 1 7,7 1 C3 401 29 Terp Gw5b 2 126,6 2 C3 401 30 Terp V4 1 26,7 1 C3 401 31 Terp Gw6a 1 28,1 1 C3 401 32 Terp V4b/V4c 1 30,9 1 C3 401 33 Terp Gw4b 1 11,5 1 C3 401 34 Terp Gw5b 1 67,5 1 C3 401 35 Terp G3b 1 3,2 1 C3 401 36 Terp V3/V4 3 31,7 3 C3 401 37 Terp G7 1 12,2 1 C3 401 38 Terp Gw4d 1 30,9 1 C3 401 39 Terp G3b/Gw4a 1 12,8 1 C3 401 40 Terp G3-G5 1 7,4 1 C3 401 41 Terp Gw6a 2 48,9 2 C3 401 42 Terp Oostergo G8 2 43,4 2 C3 401 43 Terp G4/G5 11 109,5 11 C3 401 44 Terp G4-G6 8 104,7 8 C3 401 45 Terp G4/G5 14 119,3 14 C3 401 46 AS/Tritsum 1 6 1 C4 402 1 NT 1 9 44,4 10 C4 402 2 Ruw red gr wwt-G 1 8,2 1 C4 402 3 Terp Gw6 1 15,6 1 C4 402 4 Terp Gw4d 1 8,1 1 C4 402 5 Terp Gw4c 1 20,4 1 C4 402 6 Terp Gw5c 1 38,9 1 C4 402 7 Terp s-type; afb. 38 2 29,4 2 C4 402 8 Terp V3/V4 10 135,5 10 C4 402 9 Terp V4 1 42,2 1 C4 402 10 Terp Gw4b? 1 8,4 1 C4 402 11 Terp Ge5b 1 5,8 1 C4 402 12 Terp K3 1 4,7 1 C4 402 13 Terp G4-G6 7 102,7 7 C4 402 14 Terp G4/G5 30 302,7 30 C4 402 15 Terp indet. 12 820 7 6768,8 839 C4 402 16 Terp Gw6a 1 12,5 1 C4 402 17 Terp K1/K2 1 3,2 1 C4 402 18 KOG st 11 40,6 11 C4 402 19 AS 2 34,2 2 C4 402 20 Ruw ox or 1 1 3,9 1 C4 402 21 Ruw 1 1 2,9 1 C4 402 22 Ruw ox ge 1 1 2,2 1 D1 408 1 NT 17 69,1 17 D1 408 2 AS/HS st 1 10,2 1 D1 408 3 Proto 1 2 1 D1 408 4 Bad WIII 1 3,2 1 D1 408 5 Pings 1 2,4 1 D1 408 6 KOG st 9 26,2 9 D1 408 7 Terp indet. 6 359 4 2217,7 369 D1 408 8 Terp G4/G5 17 146,8 17 D1 408 9 Terp Gw5b 1 27,4 1 D1 408 10 Terp Gw4c 1 22 1 D1 408 11 Terp V3b 1 17,6 1 D1 408 12 Terp Gw4c 1 50,6 1 D2 407 1 Pings 1 4,7 1 D2 407 2 Ruw ox or 2 2 6,3 2 D2 407 3 Terp/HS 1 6 1 D2 407 4 NT 3 17 70,4 20 D2 407 5 KOG Leeuwarden D2 1 12 63,2 13 D2 407 7 Terp indet. 22 492 2 1 3218,3 517 D2 407 8 Terp K4a 1 14,4 1 D2 407 9 Terp Gw5d 1 37,4 1 D2 407 10 Terp Gw4a 1 16,2 1 D2 407 11 Terp G4/G5 20 167,4 20 D2 407 12 Terp Gw4d 1 19,8 1 D2 407 13 Terp Gw4b 1 14,9 1 D2 407 14 Terp Gw4b/Gw4c 1 8,9 1 D2 407 15 Terp G3b/Gw4a 1 15,6 1 D2 407 16 Terp V3b 1 4,9 1 D2 407 17 Terp V3b/V4a 1 21,4 1 D3 406 1 NT 2 10 1 61,8 13 D3 406 2 KOG st 5 17,2 5 D3 406 3 Terp indet. 4 863 10 1 7687,9 878 D3 406 4 Paff 1 4,5 1 D3 406 5 Ruw red gr 1 6,4 1 D3 406 6 Pings 1 5,1 1 D3 406 7 Terp G6 1 15,9 1 D3 406 8 Terp V3b 4 55,3 4 D3 406 9 Terp V4b 1 58,9 1 D3 406 10 Terp V3a/V4a 1 14,3 1 D3 406 11 Terp V3/V4 2 21,3 2 D3 406 12 Terp V4a 2 41 2 D3 406 13 Terp K4 1 8,8 1 D3 406 14 Terp Gw5b 1 18,5 1 D3 406 15 Terp Gw5d 1 19,7 1 D3 406 16 Terp Gw4d 1 28,2 1 D3 406 17 Terp Gw5d 1 28 1 D3 406 18 Terp Gw4b 1 19,9 1 D3 406 19 Terp G7 1 11,3 1 D3 406 20 Terp Gw6a 1 27,8 1 D3 406 21 Terp Gw4c 1 42,7 1 D3 406 22 Terp Ge7 1 10,4 1 D3 406 23 Terp Gw5c/Gw7a 1 18,5 1 D3 406 24 Terp K4c 1 10 1 D3 406 25 Terp G4/G5 1 12,7 1 D3 406 26 Terp G4/G5 1 18,1 1 D3 406 27 Terp G4/G5 31 339,4 31 D3 406 28 Terp s-type a; afb. 38 1 8,4 1 D3 406 29 Terp G7 1 11 1 D3 406 30 Terp Gw5b 1 14,3 1 D3 406 31 Terp Gw5a Groningen 1 13,6 1 D4 405 1 NT 4 8,9 4 D4 405 2 KOG st indet. 2 11 70,1 13 D4 405 3 KOG sch 1 5,1 1 D4 405 4 KOG st Leeuwarden C 1 14,5 1 D4 405 5 Ruw red gr 1 13,4 1 D4 405 6 Terp indet. 10 615 8 2 5765,3 635 D4 405 7 Terp Ge4 1 13,3 1 D4 405 8 Terp Gw4c 1 11,8 1 D4 405 9 Terp K3 1 4 1 D4 405 10 Terp K4 1 12,9 1 D4 405 11 Terp V3 1 11 1 D4 405 12 Terp V3/V4 2 34,5 2 D4 405 13 Terp G6 5 71,8 5 D4 405 14 Terp Oostergo G5/G6 1 34,2 1 D4 405 15 Terp G5/G6 1 15,5 1 D4 405 16 Terp G4/G5 42 332,1 42 E1 409 1 NT 1 6 30,4 7 E1 409 2 Proto 2 8 2 E1 409 3 Pings 1 0,5 1 E1 409 4 TS 1 0,1 1 E1 409 5 Pings 1 1,4 1 E1 409 6 KOG st 19 67,1 19 E1 409 7 Terp Gw5b 1 21,4 1 E1 409 8 Ruw ox or 1 2,6 1 E1 409 9 Ruw red gr 1 17,2 1 E1 409 10 Ruw ox or 1 1 1,6 1 E1 409 11 Terp Gw4a 1 10,9 1 E1 409 12 Terp indet. 16 211 1 1169,1 228 E1 409 13 Terp s-type; afb. 38 1 5,5 1 E1 409 14 Terp G4/G5 12 85 12 E2 410 1 NT 14 60,6 14 E2 410 2 KOG st indet. 2 20 109,8 22 E2 410 3 Pings 1 15,2 1 E2 410 4 Pings/proto 1 5,4 1 E2 410 5 Ruw 2 10,3 2 E2 410 6 AWD VME 2 5,4 2 E2 410 7 Ruw ox ge 1 Alzey 27 1 16,9 1 E2 410 8 Ruw ox or 1 1 6,1 1 E2 410 9 Ruw ox ge 1 1 1,9 1 E2 410 10 Ruw red gr 1 3,7 1 E2 410 11 Terp keramisch artefact 1 54,6 1 E2 410 12 Terp indet. 6 303 1 1839,9 310 E2 410 13 Terp Gw4c 1 9,6 1 E2 410 14 Terp Gw4a 1 9,7 1 E2 410 15 Terp V3b 1 6,7 1 E2 410 16 Terp V2a 1 14 1 E2 410 17 Terp G4/G5 19 125,7 19 E2 410 18 Terp/KOG 1 3,1 1 E3 411 1 NT 8 1 53,2 9 E3 411 2 Proto 1 4,1 1 E3 411 3 KOG st 23 101,8 23 E3 411 4 Ruw red gr 1 1 5,9 1 E3 411 5 KOG st Gasselte C 1 10,7 1 E3 411 6 AWD 1 3,4 1 E3 411 7 Terp indet. 11 427 8 3137,5 446 E3 411 8 Terp 1 14,8 1 E3 411 9 Terp V2a 1 26,3 1 E3 411 10 Terp V3b 1 4,9 1 E3 411 11 Terp Gw4b 1 14,4 1 E3 411 12 Terp Gw5d 1 30,9 1 E3 411 13 Terp G6 2 21 2 E3 411 14 Terp K4 1 10,6 1 E3 411 15 Terp G4/G5 14 98,8 14 E4 412 1 NT 6 11,4 6 E4 412 2 Terp 3 314 3 2 2087,9 322 E4 412 3 KOG st 18 70,5 18 E4 412 4 Terp s-type; afb. 38 2 19,2 2 E4 412 5 Terp s-type/V2 1 3 1 E4 412 6 Terp V3 1 5,7 1 E4 412 7 Terp K3/M 1 9,8 1 E4 412 8 Terp Gw4d 1 7,2 1 E4 412 9 Terp G4/G5 15 144,5 15 E4 412 10 Ruw ox or 1 1 12,8 1 E4 412 11 Ruw ox ge 1 3,2 1 E4 412 12 Ruw red gr 1 1,8 1 E4 412 13 Ruw ox be wwt-E 1 5,9 1 F1 413 1 NT 3 16,7 3 F1 413 2 Ruw ox or 1 wwt-E3 1 29,4 1 F1 413 3 Terp indet. 4 80 1 1 509,3 86 F1 413 4 KOG st 5 12,6 5 F1 413 5 Terp G4/G5 5 33,6 5 F2 414 1 NT 9 41,8 9 F2 414 2 Terp indet. 1 106 609,6 107 F2 414 3 Terp Gw4-Gw6 4 36,1 4 F2 414 4 Terp Gw4/Gw5 3 13,2 3 F2 414 5 Proto 1 12,5 1 F2 414 6 KOG st 2 5,4 2 F2 414 7 Bad 1 3,3 1 F2 414 8 Ruw ox Be indet. 1 5,7 1 F3 415 1 NT 2 1 5,7 3 F3 415 2 Proto 2 32 2 F3 415 3 KOG st 6 24,2 6 F3 415 4 TN? 1 9,5 1 F3 415 5 AS 1 7,7 1 F3 415 6 AWH VVT 1 9,6 1 F3 415 7 Terp indet. 1 77 1 1133,5 79 F3 415 8 Pings 1 2,6 1 F3 415 9 Ruw ox roze 1 1 11,6 1 F3 415 10 Ruw ox be 1 1 7,9 1 F3 415 11 Ruw ox wi 1 1 16,6 1 F3 415 12 Ruw ox be 1 1 65,1 1 F3 415 13 Terp Gw4b 1 12,4 1 F3 415 14 Terp Gw4/Gw5 11 67,2 11 F3 415 15 Terp V4 2 18,6 2 F3 415 16 Terp Gw4-Gw6 3 21,7 3 F3 415 17 Terp Gw4c 1 20,2 1 F3 415 18 KOG st Leeuwarden A 1 12,6 1 F4 416 1 NT 5 33,9 5 F4 416 2 Terp G4/G5 3 65 4 671,7 72 F4 416 3 Terp Gw4d 1 7,7 1 F4 416 4 Terp G5 1 7,9 1 F4 416 5 HS/KOG st Gasselte C 1 10,5 1 F4 416 6 KOG st 4 22,8 4 F4 416 7 AS/HS 1 14,9 1 F4 416 8 AS 1 6,9 1 F4 416 9 Ruw ox ge 1 1 34,4 1 Bijlage 4. Verspreidingskaarten Dronrijp-Schatzenburg (Perceel 8; GIA 163).

Figuur 1. Verspreiding van het terpaardewerk aangetroffen op Dronrijp-Schatzenburg (ondergrond: Topo RD, Esri Nederland).

Figuur 2: Verspreiding van aardewerk in Angelsaksische stijl aangetroffen op Dronrijp-Schatzenburg (ondergrond: Topo RD, Esri Nederland).

101

Figuur 3: Verspreiding van het ruwwandig aardewerk aangetroffen op Dronrijp-Schatzenburg (ondergrond: Topo RD, Esri Nederland).

Figuur 4: Verspreiding van het kogelpotaardewerk aangetroffen op Dronrijp-Schatzenburg (ondergrond: Topo RD, Esri Nederland).

102

Figuur 5: Verspreiding van het draaischijfaardewerk uit de Karolingische periode aangetroffen op Dronrijp- Schatzenburg (ondergrond: Topo RD, Esri Nederland).

Figuur 6: Verspreiding van het Pingsdorf- en Paffrath-aardewerk aangetroffen op Dronrijp-Schatzenburg (ondergrond: Topo RD, Esri Nederland).

103

Figuur 7: Verspreiding van het proto steengoed aangetroffen op Dronrijp-Schatzenburg (ondergrond: Topo RD, Esri Nederland).

104 Bijlage 5. Determinatielijsten Oosterbierum-Oost (Perceel 11; GIA 173).

105 Vak Vnr. Subnr. AWD/AWH Baksel Kleur Mayen Type R W B L S O T Totaal Gewicht A1 1 1 NT 4 4 8,4 A1 1 2 Terp 1 1 5,9 A1 1 3 Proto 2 2 9,1 A1 1 4 KOG st indet. 2 11 13 43,5 A1 1 5 AWD 2 2 8,8 A2 20 1 Pings 2 2 4 A2 20 2 Paffrath 2 2 1,2 A2 20 5 Proto 2 2 7,9 A2 20 4 Ruw red gr 1 1 6,2 A2 20 3 Ruw ox roze 1 1 3,1 A3 57 2 Ruw ox ge 1x 1 1 10,1 A3 57 1 NT 8 8 34,6 A3 57 3 KOG st 15 15 52,2 A3 57 4 KOG sch indet. 1 1 2 11,3 A3 57 5 KOG sch Gasselte D 1 1 18,9 A4 58 1 Ruw ox wi 1x 1 1 2,1 A5 74 1 KOG st indet. 2 17 19 50,5 A5 74 2 Terp 3 3 10,7 A5 74 3 Pings 2 2 3,9 A5 74 4 NT 9 9 36 A6 75 1 AS? 1 1 8 A6 75 2 Proto 1 1 16,1 A6 75 4 Pings/proto 1 1 3 A7 76 1 KOG st indet. 2 26 28 65,4 A7 76 2 NT 7 7 32,9 A8 77 1 Pings 2 2 4,3 A8 77 2 Badorf WII 1 1 8,9 A9 78 2 NT 11 11 43,1 A9 78 3 KOG st indet. 2 39 41 89,5 A9 78 4 Pings 4 4 11 A9 78 5 Mayen 1 1 8,8 B1 2 1 NT 4 4 13,3 B1 2 2 Badorf? 1 1 16,3 B1 2 3 Pings 1 1 3,5 B1 2 4 Paffrath 1 1 2,2 B1 2 5 KOG st 1 30 31 100,2 B10 80 1 Pings 3 3 6,5 B2 21 1 Proto 4 4 18 B2 21 2 Pings 3 3 3 B2 21 3 Paffrath 2 2 5,8 B2 21 4 Kar. Gr. w14? checken 1 1 3,4 B3 56 5 Ruw ox ge 1 1 1,4 B3 56 1 Paffrath 1 1 2 B3 56 2 KOG sch 2 2 11,2 B3 56 3 NT 7 7 56,8 B3 56 4 Pings 1 1 2,6 B3 56 6 AWD 1 1 5,1 B3 56 7 KOG st indet. 5 38 43 141,2 B4 59 2 Proto 3 3 8,2 B4 59 3 AWD VME 1 1 0,6 B4 59 1 Ruw ox or 1 1 17,2 B5 101 1 HS 1 1 23,6 B5 101 2 Terp G4/G5 1 2 3 10,4 B5 101 3 KOG sch 1 4 5 65,8 B5 101 4 NT 17 17 70,6 B5 101 5 KOG st 27 27 130,3 B5 101 6 KOG st Gasselte C 1 1 6,1 B5 101 7 KOG st 1 1 8,6 B5 101 8 KOG st 1 1 12,3 B5 101 9 Mayen 1 1 2,4 B5 101 10 Pings 6 6 15,2 B5 101 12 Badorf 2 2 3,6 B5 101 11 Ruw ox or 1x 1 1 3 B6 118 1 Paffrath 1 1 2,4 B6 118 2 Proto 2 2 9,3 B6 118 3 Mayen 1 1 2 8,5 B6 118 4 Badorf 3 3 5,8 B6 118 5 Pings 1 3 4 8,4 B6 118 6 HS? 1 1 8,5 B7 137 1 NT 7 7 25,4 B7 137 2 KOG sch 1 1 5,3 B7 137 3 Terp 5 5 12,3 B7 137 4 KOG st 1 20 21 78,9 B7 137 5 Mayen 1 1 4,7 B7 137 6 Badorf 1 1 3,5 B7 137 7 AS? 2 2 11,3 B8 138 1 Paffrath 3 3 4,2 B8 138 2 Pings 7 7 21,5 B9 151 1 NT 16 16 136,1 B9 151 2 KOG sch 5 5 41,1 B9 151 3 HS/KOG 1 1 1,7 B9 151 4 Terp 2 2 10,2 B9 151 5 Pings 6 6 18 B9 151 6 Paffrath 1 1 1,9 B9 151 7 Proto 2 2 4,3 B9 151 9 KOG st indet. 5 118 123 306,5 B9 151 8 Ruw red gr Alzey 27 1 1 3,5 C1 3 1 KOG st Gasselte E 1 16 17 48,2 C1 3 2 NT 8 8 18,9 C1 3 3 Pings 2 2 4,7 C10 81 1 Pings 1 1 3,5 C2 22 1 Paffrath 3 3 7,9 C2 22 2 Mayen 1 1 3,7 C2 22 3 Pings 3 3 17 C2 22 5 Badorf 1 1 1,8 C2 22 6 Walb WIIIb 1 1 8,8 C2 22 4 Ruw ox roze 1 1 4,8 C3 55 1 NT 22 22 131,3 C3 55 2 Proto 1 1 7,6 C3 55 3 Paffrath 1 1 3 C3 55 4 Pings 6 6 12,2 C3 55 5 Badorf 4 4 10,8 C3 55 6 KOG st Gasselte B 1 1 12,6 C3 55 7 KOG st Gasselte C 1 1 4,9 C3 55 8 KOG st 68 68 205,7 C4 60 1 Paffrath 2 2 5,9 C4 60 2 Mayen 2 2 11,1 C4 60 3 Badorf 1 1 2,6 C4 60 4 Pings 1 1 4,8 C4 60 5 Ruw ox roze 1 1 5,8 C5 102 1 NT 11 11 34,8 C5 102 2 KOG st Indet. 1 50 51 132,5 C5 102 3 Walb 1 1 4,2 C5 102 4 Mayen 1 1 6,1 C5 102 5 Paffrath 1 1 1,6 C5 102 8 Pings 4 4 8,8 C5 102 6 Ruw ox or 1 1 4,3 C5 102 7 Badorf WII 1 6 7 19,8 C6 119 1 Mayen 3 3 18,1 C6 119 2 Paffrath 1 1 1,5 C6 119 3 Pings 3 3 11,2 C6 119 4 Walb WIIIa 1 3 4 11,5 C6 119 5 Badorf 7 7 21,9 C7 136 1 KOG st 1 83 84 220,4 C7 136 2 KOG st Gasselte D 2 2 15,3 C7 136 3 KOG st 1 1 14,6 C7 136 4 KOG sch 9 9 66,6 C7 136 5 Terp 2 2 10,3 C7 136 6 NT 9 9 62,5 C7 136 7 Pings 6 6 28,3 C7 136 8 Badorf 2 2 4,5 C7 136 9 Mayen 2 2 8,7 C7 136 10 Ruw ox roze 1 1 2,8 C8 139 6 Ruw red gr 1 1 12,4 C8 139 1 AWD VME 1 1 7 C8 139 2 Pings 7 7 23 C8 139 3 Walb 1 1 4 C8 139 4 Mayen 2 2 13,9 C8 139 5 Kar. Gr./Proto 1 1 7,1 K4 68 1 Terp G4-G6 1 2 3 10,6 C9 152 2 Proto 3 3 14,4 C9 152 3 KOG sch indet. 1 3 4 16,9 C9 152 4 Walb 1 1 1,9 C9 152 5 Paffrath 1 1 0,6 C9 152 6 Pings 4 4 6 C9 152 7 Pings/proto 2 2 4,3 C9 152 8 AWD VME 2 2 4,1 C9 152 9 NT 24 24 175,5 C9 152 10 KOG st 211 211 632,4 C9 152 11 KOG st indet. 21 21 106,8 C9 152 12 KOG st Gasselte C 3 3 17,9 C9 152 13 KOG sch Gasselte E 1 1 6,4 C9 152 14 KOG st Gasselte D 1 1 7,2 C9 152 15 KOG st Leeuwarden D2 1 1 11,3 C9 152 16 KOG st Leeuwarden G1 1 1 11,2 D1 4 1 Walb 2 2 2,4 D1 4 2 Pings 3 1 4 22 D10 82 1 NT 13 13 52,5 D10 82 6 KOG st Leeuwarden D2 1 1 8,6 D10 82 2 KOG sch 1 2 3 17,9 D10 82 3 Paffrath 1 1 2,1 D10 82 4 KOG st indet. 1 36 37 110,6 D10 82 5 Pings 2 2 17,2 D2 23 1 NT 24 24 77,6 D2 23 2 Paffrath 1 1 7,2 D2 23 3 KOG sch 2 2 8,4 D2 23 4 Terp 7 7 25 D2 23 5 Pings 3 3 7,6 D2 23 7 KOG st indet. 6 66 72 198,7 D2 23 6 Ruw ox or 1 1 11,6 D3 54 1 Paffrath 2 2 2,8 D3 54 2 Pings 1 1 4,4 D4 61 1 Pings Tuit of Amfoor 1 2 3 7,7 D4 61 2 KOG sch 1 1 22,6 D4 61 4 NT 20 20 108,3 D4 61 5 KOG st 45 45 145,2 D5 103 2 Ruw ox ge 1 1 13,8 D5 103 1 Mayen 1 1 12,6 D5 103 3 Paffrath 1 1 1,2 D5 103 4 Badorf 2 2 1,4 D5 103 5 Walb 3 3 7,7 D5 103 6 Pings 6 6 18,7 D5 103 7 Mayen 1 1 2,9 D6 120 1 Kar. Gr. w11 1 1 15,4 D6 120 2 NT 20 20 82,3 D6 120 3 KOG st indet. 5 110 115 307,3 D6 120 4 KOG st Gasselte C 1 1 15,5 D6 120 5 HS/KOG 1 1 3,4 D6 120 6 Paffrath 1 4 5 11,7 K5 110 3 Terp G4-G6 1 1 2 15,5 D6 120 8 Mayen 2 2 7,7 D6 120 9 Pings 2 2 2,8 D6 120 10 Badorf 3 3 3,6 D7 135 1 Pings 4 4 12,9 D7 135 2 Paffrath 4 4 8,3 D7 135 3 Walb 3 3 5,2 D8 140 16 KOG st Leeuwarden C2 1 1 6,8 D8 140 1 KOG st 260 1 261 947 D8 140 2 KOG sch Gasselte C 1 5 6 67,9 D8 140 3 NT 36 36 184,2 D8 140 4 Mayen 1 1 9,8 D8 140 5 Pings 8 8 27,3 D8 140 6 Badorf 2 2 5,1 D8 140 7 Proto 1 1 2 23,8 D8 140 8 Paffrath 3 7 10 39,2 D8 140 9 KOG st 12 12 75,4 D8 140 10 KOG st Gasselte C 1 1 7,4 D8 140 11 KOG st Gasselte D 1 1 11,1 D8 140 13 KOG st Leeuwarden D2 2 2 20,4 D8 140 15 KOG st Leeuwarden B 1 1 10 D8 140 19 KOG st Ijlst A 1 1 7,9 D8 140 20 KOG st Leeuwarden DE 1 1 7,5 D8 140 12 KOG st Leeuwarden E 1 1 9,9 D8 140 17 KOG st Leeuwarden E2 1 1 7,3 D8 140 14 KOG st Leeuwarden G1 1 1 9,3 D8 140 18 KOG st Leeuwarden G2 2 2 17,6 D9 153 1 Tritsum/KOG Tuit? 1 1 5,4 D9 153 2 AWD 2 2 7,1 D9 153 3 Paffrath 2 2 2,5 D9 153 4 Pings 8 8 27,1 D9 153 5 Proto 1 1 2 12,8 E1 5 1 Paffrath 2 7 9 27 E1 5 2 NT 13 13 49,5 E1 5 3 KOG st indet. 3 28 31 91,7 E1 5 4 Mayen 1 1 3 E1 5 5 Walb 1 1 2,5 E1 5 6 Pings 3 3 10,1 E1 5 7 Badorf 1 1 16,4 E1 5 8 Walb 1 1 6,8 E10 83 1 Pings 5 5 25,6 E10 83 2 Proto 2 2 10,8 E2 24 1 Proto 1 1 3,7 E2 24 2 Badorf 2 2 5,6 E2 24 3 Paffrath 1 1 4,3 E2 24 4 Mayen 2 2 2,1 E2 24 5 Pings 5 5 13,4 E3 53 1 KOG sch Gasselte C 1 3 4 37,4 J2 29 1 Terp G6-G7 1 1 13,8 E3 53 3 Paffrath 1 1 1,9 E3 53 4 NT 17 17 84,2 E3 53 5 Pings 2 2 3,8 E3 53 6 Mayen 1 1 2,8 E3 53 7 Badorf 1 1 1,6 E3 53 8 Walb 3 3 19,3 E3 53 9 KOG st indet. 3 33 36 83,3 E3 53 10 HS/KOG 1 1 4,9 E4 62 2 Badorf 3 3 10,7 E4 62 3 Paffrath 1 1 1,9 E4 62 4 Pings 1 1 3,1 E4 62 5 Walb 1 1 5,8 E4 62 1 Mayen WIIIA 1 1 8,9 E5 104 1 KOG st indet. 2 46 48 97 E5 104 2 KOG sch 1 1 7,9 E5 104 3 NT 30 31 136,4 E5 104 4 Badorf 3 3 13,5 E5 104 6 Pings 6 6 11,7 E5 104 7 Walb 1 1 11,8 E5 104 8 Walb WIIIA 1 1 2 23 E5 104 5 Ruw ox or 1 1 4,4 E6 121 1 Walb 1 1 4,9 E6 121 2 Mayen 1 1 4,4 E6 121 3 Paffrath 1 1 1 E6 121 4 Pings 6 6 27,4 E6 121 5 Badorf 1 1 2 E6 121 6 Mayen WIV 1 1 2 8,3 E7 134 8 KOG st Leeuwarden D2 1 1 16 E7 134 1 KOG st 124 124 410 E7 134 2 Paffrath 2 2 4 20,2 E7 134 3 NT 15 15 89,5 E7 134 4 Pings 6 1 7 29,7 E7 134 6 Mayen 1 1 1,6 E7 134 7 KOG st indet. 12 12 62,1 E7 134 9 KOG st Gasselte D 1 1 9,5 E7 134 10 KOG st Leeuwarden A3 1 1 7,9 E7 134 11 KOG st Leeuwarden E2 1 1 7,6 E7 134 5 Ruw red wi 1 1 12,8 E8 141 3 Proto 2 2 12,7 E8 141 4 Pings 11 1 1 13 60,3 E8 141 5 Mayen 5 5 11,7 E8 141 6 Paffrath 5 6 11 36,8 E8 141 7 Ruw ox ro 1 1 21,1 E9 154 2 NT 33 33 171,5 E9 154 3 KOG st 174 174 516 E9 154 4 Badorf 3 3 8,3 E9 154 5 Proto 2 2 5,3 E9 154 6 Paffrath 6 6 17,6 E9 154 7 Pings 5 1 6 23,7 E9 154 8 AS/KOG 1 1 10,5 E9 154 9 KOG st indet. 12 12 71,4 E9 154 11 KOG st Gasselte G 1 1 19 E9 154 10 KOG st Leeuwarden F 1 1 12,1 F0 8 1 NT 2 2 4,2 F0 8 2 Pings 1 1 3,4 F1 7 1 Pings 3 3 7,6 F1 7 2 Badorf 1 1 1,3 F1 7 3 Proto 1 1 1,9 F10 84 3 KOG st Leeuwarden E 1 1 12,1 F10 84 1 KOG st 41 41 91,4 F10 84 4 NT 8 8 24,8 F10 84 5 Paffrath 2 2 3,1 F10 84 6 Pings 3 3 6,9 F10 84 7 Badorf 1 1 3,5 F10 84 8 Walb 2 2 8,8 F10 84 2 KOG st Leeuwarden G1 1 1 16,2 F2 25 2 Ruw red gr 1 1 8,9 F2 25 6 Mayen WIIIA 1 1 13,5 F2 25 1 Terp 1 5 6 20,7 F2 25 3 Pings 3 3 10,2 F2 25 4 Badorf 2 2 6 F2 25 5 AWD 1 1 5,2 F2 25 7 NT 9 9 20,6 F2 25 8 HS/KOG 1 1 7,1 F2 25 9 Badorf WIII 1 1 10,6 F2 25 10 KOG sch 7 7 32,7 F2 25 11 KOG sch Gasselte C 1 1 6,9 F2 25 12 KOG sch indet. 2 2 12,9 F2 25 13 KOG st indet. 5 47 52 172,4 F4 63 1 Terp 2 2 5,1 F4 63 2 NT 4 4 22 F4 63 3 Badorf 1 1 2,5 F4 63 4 Pings 6 6 12,9 F4 63 5 KOG st indet. 2 14 16 52,7 F4 63 6 HS/KOG Gasselte A 1 1 19,1 F4 63 8 Ruw ox or 1 1 46 F4 63 7 Mayen WIIIA 1 1 2 11,9 F5 105 1 Walb 1 1 3,8 F5 105 4 Paffrath 2 2 3 F5 105 5 Proto 2 2 9,5 F5 105 6 Pings 5 5 14,8 F5 105 3 Ruw ox or 1 1 2,8 F5 105 2 Badorf indet. 1 1 2 9,2 F6 122 4 KOG st Leeuwarden DE 1 1 10,6 F6 122 1 NT 19 19 91,1 F6 122 2 KOG sch 4 4 22,7 F6 122 3 AS/KOG 1 1 13,5 F6 122 5 KOG st 61 61 156,1 F6 122 6 Pings 3 3 10,7 F6 122 7 Badorf 4 4 19,6 F6 122 8 Paffrath 1 1 2 F6 122 9 Walb 2 1 3 31,6 F7 133 2 Paffrath 1 2 3 14,1 F7 133 3 Proto 2 2 20 F7 133 4 Pings 10 1 11 35,9 F7 133 6 Mayen 1 1 3,6 F7 133 5 Badorf WIIIB 1 2 3 15,7 F8 142 10 KOG st Leeuwarden D2 1 1 9 F8 142 1 KOG st 272 2 1 275 899,1 F8 142 2 NT 50 50 299,9 F8 142 3 Paffrath 1 6 7 17,1 F8 142 4 AWD indet. 2 1 3 16,9 F8 142 5 Badorf 1 1 6,3 F8 142 6 Pings 14 14 38,3 F8 142 7 KOG st 14 14 111,9 F8 142 8 KOG st Leeuwarden B 1 1 7,2 F8 142 13 KOG st Leeuwarden E2 2 2 17 F8 142 11 KOG st Leeuwarden C1 2 2 15,9 F8 142 12 KOG st Gasselte H 2 2 24,8 F8 142 14 KOG st Gasselte G 1 1 8,9 F8 142 9 KOG st Leeuwarden G1 1 1 11,4 F8 142 15 KOG st Leeuwarden G2 1 1 11,7 F9 155 1 Pings 6 1 7 24,2 F9 155 2 Paffrath 1 1 4,2 F9 155 3 Walb 1 1 2,7 G1 9 2 Badorf WIIIB 1 1 3,3 G1 9 1 Pings 6 6 11,7 G10 85 4 Ruw ox or 1x 2 2 16 G10 85 1 KOG st 23 23 56,5 G10 85 2 NT 4 4 7,5 G10 85 3 Pings 2 2 2,7 G2 26 13 Badorf WII 1 3 4 17,9 G2 26 10 Ruw ox roze indet. 1 1 5,1 G2 26 1 NT 9 9 28 G2 26 2 Pings 4 4 11,7 G2 26 3 KOG st 1 1 2,8 G2 26 4 Terp 3 3 18 G2 26 5 Paffrath 1 1 1,1 G2 26 6 KOG sch 7 7 54,2 G2 26 7 KOG sch Gasselte E 2 2 16,2 G2 26 8 KOG st indet. 3 60 63 171,9 G2 26 9 HS/KOG Gasselte C 1 1 11,3 G2 26 11 Mayen 1 1 2,1 G2 26 12 Walb 3 3 9,7 G3 51 2 Paffrath 1 1 1,6 G3 51 3 Badorf 2 2 4,9 G3 51 4 Ruw red gr wwt-B1 1 1 13,9 G4 64 7 Ruw ox ge 1 1 13,2 G4 64 1 NT 6 6 25,3 G4 64 2 Terp 3 3 5,5 G4 64 3 KOG st 15 15 45,9 G4 64 4 HS Gasselte A 1 1 2 16,2 G4 64 5 HS/KOG 1 1 10,3 G4 64 6 Pings 2 2 3,6 G4 64 8 Paffrath 1 1 2 4,6 G4 64 9 Walb 1 1 2,9 G5 106 5 Ruw red gr 1 1 23,4 G5 106 1 AWD 1 1 3,9 G5 106 2 Pings indet. 1 6 7 38,1 G5 106 3 Paffrath 2 2 2 G5 106 4 Ruw ox or 2 2 14,2 G6 123 8 Ruw ox ge 2 2 16,1 G6 123 7 Ruw red gr 1 1 21,1 G6 123 1 Terp 6 6 13,9 G6 123 2 KOG sch 1 1 3 G6 123 3 Paffrath 1 1 1,7 G6 123 4 NT 19 19 63,4 G6 123 5 KOG st 9 58 67 188,9 G6 123 6 KOG st Gasselte C 1 1 12 G6 123 9 Pings 4 4 11,8 G6 123 10 Mayen 1 1 9,3 G6 123 11 Badorf 3 3 7,9 G6 123 12 Walb 2 2 10,8 G7 132 1 Pings 1 6 7 20,2 G7 132 2 Paffrath 1 4 5 24,1 G7 132 3 Ruw/Badorf ox ge 1 1 7,4 G8 143 3 KOG st Leeuwarden D1 1 1 8,5 G8 143 1 KOG st 224 224 773,9 G8 143 2 KOG st indet. 11 11 60 G8 143 4 KOG st Gasselte D 1 1 5,9 G8 143 5 KOG st Gasselte E 1 1 5,9 G8 143 6 Terp 2 2 4,9 G8 143 7 HS/KOG 1 1 22,9 G8 143 8 Paffrath 1 4 5 8,9 G8 143 9 NT 32 32 137,07 G8 143 10 Proto 3 3 29,9 G8 143 11 Pings 14 14 31 G8 143 12 AWD VME 1 1 2 G8 143 13 Walb 1 1 2,8 G9 156 2 Paffrath 3 3 7,3 G9 156 4 Pings 10 10 27,4 G9 156 3 Ruw red wi 1 1 7,4 H0 11 1 Pings 1 1 2,6 H0 11 2 Glad ox or 1 1 6,5 H1 10 4 Ruw red gr 1 1 16,5 H1 10 1 NT 11 11 24,5 H1 10 2 KOG st Gasselte D 1 43 44 121,3 H1 10 3 AS/HS 1 3 4 12,3 H1 10 5 Pings 1 1 2 2,5 H1 10 6 Badorf 2 2 3,1 H1 10 7 Mayen 1 1 3,6 H2 27 3 Ruw ox ge 1 1 7,3 H2 27 1 Paffrath 3 1 4 20,7 H2 27 2 Walb 2 1 3 24,4 H2 27 4 Badorf 1 3 4 10,3 H2 27 5 Mayen 1 1 4,1 H3 50 6 Badorf WIIIB 1 1 2 24,7 H3 50 1 NT 6 6 39,5 H3 50 2 KOG st indet. 1 30 31 101,3 H3 50 3 AS/HS 5 5 27 H3 50 4 KOG sch indet. 1 1 2 8,7 H3 50 5 Walb 2 2 12,6 H3 50 7 Pings 1 1 0,9 H3 50 9 Mayen 1 1 5,9 H3 50 8 Ruw red wi 1 1 6,3 H4 65 3 Ruw ox br 1 1 24 H4 65 1 AS 1 1 7 H4 65 2 HS/KOG 1 1 12,7 H4 65 4 Pings 6 6 19,1 H4 65 5 Ruw ox roze 5 5 19,3 H5 107 1 NT 10 10 23,1 H5 107 2 Terp 2 2 6,8 H5 107 3 HS/KOG 1 1 11 H5 107 4 KOG sch Gasselte C 1 2 3 28,6 H5 107 5 KOG st indet. 2 55 57 171,2 H5 107 6 AWD 1 1 1,4 H5 107 7 Paffrath 2 2 3,6 H5 107 8 Badorf 2 2 15,4 H5 107 9 Mayen 2 2 3,2 H5 107 10 Pings 5 5 11,5 H5 107 11 Proto 1 1 1,3 H6 124 5 Ruw ox ge 2 2 15,6 H6 124 1 HS 1 1 23,1 H6 124 2 Proto 1 1 2 16,4 H6 124 3 Paffrath 1 1 3,8 H6 124 4 Pings 3 3 7,9 H6 124 6 Badorf 2 2 8,4 H6 124 7 Walb 2 2 5 H7 131 16 KOG st Leeuwarden E 3 3 24,9 H7 131 1 KOG st 253 253 801,7 H7 131 2 NT 20 20 77 H7 131 3 Terp 9 9 34,2 H7 131 4 Terp/AS 1 1 6 H7 131 5 Paffrath 2 1 3 10,3 H7 131 6 AW 2 2 6,6 H7 131 7 Proto 7 7 25,3 H7 131 8 Walb 9 9 28,7 H7 131 9 Pings 7 2 9 32,8 H7 131 10 Badorf 3 3 7,8 H7 131 11 KOG st Gasselte B 1 1 11,4 H7 131 12 KOG st Leeuwarden A2 2 2 18,8 H7 131 13 KOG st Gasselte E 1 1 7,2 H7 131 14 KOG st Leeuwarden A3 2 2 11 H7 131 17 KOG st Indet. 1 1 7,7 H7 131 15 KOG st Leeuwarden G1 2 2 14,4 H8 164 4 Ruw red gr 1 1 10,4 H8 164 1 HS 1 1 14,3 H8 164 2 KOG st 1 1 3,3 H8 164 3 Paffrath 6 6 28,6 H8 164 5 Pings 1 11 12 48,3 H8 164 6 Ruw/Walb 1 1 3,3 H9 157 1 Terp 3 3 13,4 H9 157 2 NT 13 13 89,7 H9 157 3 KOG st indet. 4 111 115 323,2 H9 157 4 KOG st Gasselte F 1 1 9,8 H9 157 5 Proto 3 3 11,9 H9 157 6 Walb 4 4 48,4 H9 157 7 Mayen 2 2 11 H9 157 8 Pings 5 5 16,1 I1 12 5 Ruw ox ge 1 1 8 I1 12 1 KOG sch 1 1 6,3 I1 12 2 KOG st indet. 2 50 52 98,5 I1 12 3 NT 14 14 34,3 I1 12 4 KOG st Gasselte C 2 2 19,1 I1 12 6 Paffrath 1 1 2 7,9 I1 12 7 Pings 4 1 5 41,5 I10 87 1 Paffrath 1 1 0,8 I2 28 1 Pings 5 5 13,9 I2 28 2 Badorf 1 1 14,1 I2 28 3 Mayen 1 1 4,1 I2 28 4 Paffrath 3 3 5,3 I3 49 1 NT 4 4 56,7 I3 49 2 KOG sch 1 1 3 I3 49 3 Badorf 1 1 4,1 I3 49 4 KOG st indet. 2 2 8,9 I3 49 5 Paffrath 2 2 5,7 I3 49 6 KOG st 27 27 72,8 I3 49 7 Pings 3 3 7,1 I3 49 8 Mayen 2 1 3 20,5 I3 49 9 AWD 1 1 6,9 I4 66 1 Paffrath 2 2 6,4 I4 66 2 Walb 2 2 4,8 I4 66 3 Pings 2 2 5 I4 66 4 Mayen 2 2 3,9 I5 108 1 AS 4 4 24,5 I5 108 2 KOG st 55 55 147,5 I5 108 3 KOG sch 3 3 9,6 I5 108 4 NT 10 10 19,4 I5 108 5 Pings/proto 1 1 12 I5 108 6 Paffrath 2 2 1,2 I5 108 7 Pings 3 3 6,2 I5 108 8 Walb 5 5 26,6 I5 108 9 Badorf 3 3 8,3 I5 108 10 Mayen WIIIB 1 1 6,6 I6 125 1 Paffrath 1 3 4 23 I6 125 2 Proto 5 5 17,9 I6 125 3 Walb 3 3 8,8 I6 125 4 Pings 1 1 5 I6 125 5 Mayen 1 1 2,5 I6 125 6 HS/KOG 1 1 8,4 I7 130 13 KOG st Leeuwarden D2 2 2 34,8 I7 130 9 Ruw red gr 1 1 5,8 I7 130 1 KOG st 317 317 970,7 I7 130 2 HS Gasselte A 2 1 3 18,8 I7 130 3 KOG sch 1 1 4,4 I7 130 4 Proto 2 1 3 37,7 I7 130 5 NT 34 34 133,5 I7 130 6 Pings 15 15 50,4 I7 130 7 Paffrath 3 10 13 59,2 I7 130 8 Terp 4 4 7,9 I7 130 10 AWD 1 1 3,5 I7 130 11 KOG st Gasselte C 1 1 15,6 I7 130 12 KOG st Gasselte D 1 1 21,9 I7 130 15 KOG st Gasselte G 1 1 6,5 I7 130 16 KOG st Gasselte B 2 2 15,5 I7 130 14 KOG st Leeuwarden G1 3 3 29,8 I7 130 18 KOG st Leeuwarden A2 1 1 5,1 I7 130 19 KOG st Indet. 1 1 12,2 I7 130 20 KOG st indet. 13 13 55,5 I7 130 17 KOG st Leeuwarden G2 1 1 6 I8 163 2 HS/KOG 2 2 14,7 I8 163 3 AS/KOG 1 1 14,1 I8 163 4 Paffrath 1 2 3 11,5 I8 163 5 Pings 17 17 57 I9 158 1 NT 11 11 33,9 I9 158 2 Proto 2 2 12,6 I9 158 3 Terp 1 1 7,7 I9 158 4 KOG st indet. 1 1 4,1 I9 158 5 KOG st Gasselte C 1 1 9,8 I9 158 6 KOG st Leeuwarden B 1 1 12 I9 158 7 Paffrath 1 1 0,8 I9 158 8 Pings indet. 1 10 11 41 I9 158 9 KOG st 94 94 247,3 J1 13 5 Ruw ox or 1 1 2,4 J1 13 2 NT 8 8 11,8 J1 13 3 HS/KOG 2 2 13,6 J1 13 4 Pings 1 1 2,9 J1 13 6 Walb 1 1 6,6 J1 13 7 KOG st 21 21 37,8 J2 29 7 Ruw red gr 1 1 14,9 C9 152 1 Terp indet. 2 7 9 28,8 J2 29 2 AS/HS 1 1 4,1 J2 29 3 Paffrath 1 1 2,7 J2 29 4 Walb 1 1 5 J2 29 5 Badorf 1 1 3,4 J2 29 6 Pings 1 1 2 3,8 J3 48 2 Ruw red gr 1 1 9,3 J3 48 1 KOG st 16 16 41,7 J3 48 3 Pings 2 2 4,4 J3 48 4 Walb 1 1 3,4 J3 48 5 NT 7 7 66,5 J4 67 1 HS/KOG 2 2 14 J4 67 2 Walb 1 1 2,4 J4 67 3 Badorf 1 1 1,3 J4 67 4 Pings 1 1 3,1 J5 109 1 NT 4 4 36,1 J5 109 2 KOG st 37 37 71,4 J5 109 3 HS/KOG Gasselte A/C 1 1 7,9 J5 109 4 Paffrath 5 5 9,3 J5 109 5 Pings 7 7 12,2 J5 109 6 Walb 2 1 3 12,5 J5 109 7 Mayen 1 1 12,2 J6 126 1 HS Gasselte A 1 1 5,7 J6 126 2 Paffrath 3 3 8,5 J6 126 3 KOG st 1 1 2,6 J6 126 5 Pings 5 5 13,4 J6 126 6 AWD VME 1 1 2,5 J6 126 4 Badorf WIIIA 1 1 1 3 24,5 J7 129 5 Ruw ox or 1 1 11 J7 129 1 KOG st 231 1 232 697,6 J7 129 2 NT 25 25 98,3 J7 129 3 Paffrath 1 7 8 20,3 J7 129 4 Terp 2 2 7,8 J7 129 6 Pings 5 5 16,6 J7 129 7 Walb 1 1 1,7 J7 129 8 Badorf 1 1 2 J7 129 9 KOG st Ijlst C 2 2 25,8 J7 129 10 KOG st indet. 10 10 95,4 J7 129 11 KOG st Gasselte D 2 2 24,9 J7 129 12 KOG st Ijlst A 2 2 16,2 J8 162 1 Paffrath 1 3 4 21,7 J8 162 5 Ruw ox or 1 1 14,1 J8 162 2 Proto 1 1 5,7 J8 162 3 Badorf 1 1 4,3 J8 162 4 Pings 12 12 26,7 J9 159 9 KOG st Leeuwarden D2 1 1 8,8 J9 159 1 KOG st 1 1 2 6,2 J9 159 2 NT 0 J9 159 3 Ruw ox ro Redknap A57 1 1 2 10,6 J9 159 4 Pings 4 4 13,1 J9 159 5 Paffrath 1 2 3 11,3 J9 159 6 NT 12 12 72 J9 159 7 KOG st 88 88 203 J9 159 8 KOG st indet. 2 2 14 K0 19 1 Badorf WIIIA 1 1 2 6,2 K0 19 2 Pings 1 1 1 K0 19 3 Walb 1 1 1,8 K1 14 13 Ruw red gr wwt-E1 1 1 2,6 K1 14 15 Ruw red gr wwt-E3 1 1 5 K1 14 14 Ruw ox or wwt-E5 1 1 3,8 K1 14 1 NT 8 8 24,8 K1 14 2 KOG st 13 13 31,7 K1 14 3 KOG st Gasselte C 1 1 5,8 K1 14 4 KOG st Leeuwarden A1 1 1 8,4 K1 14 5 AWH indet. 1 1 3,3 K1 14 6 AS/HS 2 2 4,5 K1 14 7 Paffrath 3 3 8,2 K1 14 8 Pings indet. 1 3 4 12,6 K1 14 9 Proto 1 1 4,4 K1 14 11 Walb 2 2 4,2 K1 14 12 Badorf 2 2 2 K1 14 10 Ruw ox roze 1 1 15,2 K2 30 1 Paffrath 2 2 K2 30 2 AS 1 1 2,6 K2 30 3 Terp 2 2 28,7 K2 30 4 Mayen RBA? 2 2 9,5 K2 30 5 Pings 2 2 6,9 K2 30 6 Badorf 2 2 10,1 K3 47 4 Ruw red gr wwt-D1 1 1 6 K3 47 1 KOG st 7 7 23,2 K3 47 2 NT 6 6 19 K3 47 3 Paffrath 1 1 3,9 K3 47 5 AWD VME 1 1 2,4 D6 120 7 Terp indet. 1 5 6 10,9 K4 68 2 Ruw ox ro 1 1 9,7 K4 68 3 Proto 4 4 16,9 K5 110 4 Ruw ox or 2 1 3 55,7 K5 110 2 Badorf 1 1 2,5 E3 53 2 Terp indet. 1 2 3 10,1 K5 110 5 Pings 3 1 4 18 K5 110 6 KOG st 30 30 84,3 K5 110 7 NT 7 7 47 K6 127 2 Kar. Gr. w16? 1 1 5,7 K6 127 3 AS/HS 1 1 6,8 K6 127 4 Paffrath 2 2 4 K6 127 5 Walb 2 2 7,4 K6 127 6 Pings 2 2 3,4 K6 127 7 Badorf 1 1 0,8 K6 127 8 Glad? ox ro 1 1 2,8 K7 128 1 KOG st 96 96 301,3 K7 128 2 Terp 4 4 20,9 K7 128 3 Paffrath 4 4 6 K7 128 4 Badorf 1 1 0,8 K7 128 5 Pings 4 4 18,5 K7 128 6 Proto 2 2 6,5 K7 128 7 NT 15 15 100 K7 128 8 AS 1 2 3 6,7 K7 128 9 KOG st indet. 5 5 31,6 K8 161 1 Paffrath 6 6 14 K8 161 2 Proto 1 1 5,5 K8 161 3 Pings 5 5 15,2 K8 161 4 Walb 2 2 4,7 K9 160 1 KOG st indet. 2 41 43 138,8 K9 160 2 NT 11 11 51 K9 160 3 Pings 1 1 3,2 K9 160 4 Pings/proto 2 2 3,3 K9 160 5 KOG st Gasselte G 1 1 30,4 L0 18 2 Pings 2 2 4,2 L0 18 1 Ruw? 1 1 5,6 L1 15 1 KOG st 25 25 81,1 L1 15 2 KOG st indet. 2 2 8,1 L1 15 3 KOG sch indet. 1 1 11,1 L1 15 4 Terp 1 1 3,7 L1 15 5 Pings 2 2 8 L1 15 6 NT 5 5 12,1 L1 15 7 Badorf 2 2 2,8 L1 15 8 Proto 2 2 5,6 L2 31 1 Pings indet. 1 1 1 3 38,9 L2 31 2 Badorf 3 3 8 L3 46 4 Ruw red gr 1 1 23,9 L3 46 1 KOG st indet. 1 15 16 55,3 L3 46 2 NT 10 10 53,8 L3 46 3 Mayen 1 1 5,4 L3 46 5 Paffrath 1 1 1,2 L3 46 6 Pings 1 1 4 L3 46 7 Badorf 2 2 6,5 L4 69 1 Pings 2 2 6,4 L5 111 6 KOG st Leeuwarden D2 1 1 13 L5 111 1 Pings 2 2 4,2 L5 111 2 Mayen 1 1 5,9 L5 111 3 AS 1 1 7,6 L5 111 4 NT 11 11 40,1 L5 111 5 KOG st indet. 3 51 54 101 L6 88 1 Paffrath 1 1 3,9 L6 88 2 Walb 1 1 25 L6 88 3 Badorf 1 1 1,5 L6 88 4 Pings 3 3 6,8 M0 17 1 Walb 1 1 2,7 M1 16 1 KOG st Gasselte C 2 2 14,4 M1 16 4 Ruw ox or 1 1 9,3 M1 16 2 KOG st indet. 1 29 30 62,8 M1 16 3 NT 3 3 8,4 M1 16 5 Pings 1 1 1,5 M1 16 6 Paffrath 1 1 3,6 M1 16 7 Pings/proto 2 2 6,3 M1 16 8 Walb 2 2 6,3 M1 16 9 Badorf 3 1 4 14,3 M2 32 1 Pings indet. 1 1 1,8 M3 45 1 NT 10 10 31,3 M3 45 2 KOG sch 1 1 2,3 M3 45 3 KOG st 14 14 27,8 M3 45 4 Pings 4 1 5 18,1 M3 45 5 Badorf 1 1 5,4 M4 70 1 Pings/proto 1 1 2,2 M4 70 2 Pings 4 4 15,2 M4 70 3 Paffrath 1 1 1,6 M5 112 1 NT 5 5 18,4 M5 112 2 Badorf 2 2 30,8 M5 112 3 KOG st indet. 3 3 18,6 M5 112 4 Pings 2 2 5 M5 112 5 AWD 1 1 1 M5 112 6 KOG st 54 54 118,1 M6 89 1 Pings 4 4 6,7 M6 89 2 Badorf 1 1 1,8 N0 41 1 KOG sch 1 1 2,7 N1 40 1 Paffrath 1 1 2,7 N1 40 2 HS 1 1 8,9 N1 40 3 Badorf 4 4 10,7 N1 40 4 Pings 1 1 1,5 N2 33 1 NT 4 4 27,8 N2 33 2 Paffrath 1 1 0,9 N2 33 3 Pings 3 3 8,4 N2 33 4 AWD 1 1 3 N2 33 5 KOG sch 1 1 8,1 N2 33 6 KOG st 30 30 124,7 N3 44 5 Badorf WIIIA 1 1 5,5 N3 44 1 Walb 1 1 4 N3 44 2 Pings 3 3 4,7 N3 44 3 AWD VME 1 1 1,9 N3 44 4 Proto 1 1 1,6 N4 71 1 NT 3 3 15,7 N4 71 2 Proto 2 2 6,3 N4 71 3 Paffrath 1 1 1,4 N4 71 4 KOG st indet. 1 13 14 39,7 N5 113 1 KAR Spinklosje 1 1 6,1 N5 113 2 Paffrath 1 1 1,7 N5 113 3 Mayen 3 3 8,2 N5 113 4 Pings 4 4 8,1 N5 113 5 Pings/proto 4 4 14,3 N6 90 2 KOG st Leeuwarden E2 1 1 10,9 N6 90 1 KOG st indet. 1 56 57 186,7 N6 90 3 Paffrath 2 2 4,4 N6 90 4 Pings 5 5 23,6 N6 90 5 NT 12 12 50,5 O0 39 1 NT 1 1 2 O0 39 2 KOG st 6 6 20,6 O1 38 1 Paffrath 2 2 2,2 O1 38 2 Badorf 2 2 8,4 O2 34 3 Ruw ox roze 1 1 3,6 O2 34 1 NT 5 5 17,3 O2 34 2 KOG sch 1 1 5 O2 34 4 Pings Sanke 2.5c 1 6 7 27,3 O2 34 5 Paffrath 2 1 3 12,6 O2 34 6 KOG st 33 33 84,8 O3 43 5 Mayen WIIIB 1 1 8 O3 43 1 Ruw/proto ox ro 1 1 4,1 O3 43 2 Pings 3 3 7,9 O3 43 3 Badorf 1 1 1,2 O3 43 4 Walb 1 1 3,6 O4 72 1 NT 4 4 10,1 O4 72 2 Pings 5 5 9,7 O4 72 3 KOG sch 1 1 2,8 O4 72 4 KOG st indet. 1 23 24 65,6 O4 72 5 KOG st Gasselte C 1 1 12,3 O5 114 1 HS/KOG Gasselte C 1 1 2 13,8 O5 114 2 Pings 5 5 12,6 O5 114 3 Walb 1 1 2,1 O5 114 4 Paffrath 1 1 1,8 O5 114 5 Badorf 2 2 10,2 O6 117 1 NT 4 4 10 O6 117 2 Pings 5 5 12,8 O6 117 3 Walb 1 1 3,4 O6 117 4 KOG 41 41 95,5 O6 117 5 KOG 1 1 6,6 P1 36 1 Pings 1 1 5,3 P1 36 2 NT 6 6 14,6 P1 36 3 KOG st 10 10 26,4 P2 35 1 Ruw ox roze 1 1 2 P2 35 3 HS/KOG 1 1 5,8 P2 35 4 Walb 1 1 6,5 P2 35 2 Ruw 1 1 4,8 P3 42 7 KOG st Leeuwarden DE 1 1 10 P3 42 1 NT 2 2 26,4 P3 42 2 Paffrath 1 1 1,7 P3 42 3 Pings 2 2 13,3 P3 42 4 Mayen 1 1 2,8 P3 42 5 KOG st 19 19 58,1 P3 42 6 KOG st Leeuwarden A3 1 1 9,6 P4 73 1 Pings 1 1 1,3 P5 115 5 Badorf RBA? 1 1 3,7 P5 115 1 NT 2 2 1,3 P5 115 2 KOG st 12 12 31 P5 115 3 Paffrath 1 1 0,8 P5 115 4 Pings 2 2 6,4 P5 115 6 Walb 1 1 3,4 P5 115 7 KOG st indet. 1 1 3 P5 115 8 KOG st Gasselte C 1 1 9,1 P6 116 1 Pings 1 1 0,1 P6 116 2 Pings/proto 1 1 1,5 Bijlage 6. Verspreidingskaarten Oosterbierum-Oost (Perceel 11; GIA 173).

Figuur 1. Verspreiding van het terpaardewerk aangetroffen op Oosterbierum-Oost (ondergrond: Topo RD, Esri Nederland).

Figuur 2: Verspreiding van aardewerk in Angelsaksische stijl aangetroffen op Oosterbierum-Oost (ondergrond: Topo RD, Esri Nederland).

120 Figuur 3: Verspreiding van het Hessens-Schortensaardewerk aangetroffen op Oosterbierum-Oost (ondergrond: Topo RD, Esri Nederland).

Figuur 4: Verspreiding van het ruwwandig aardewerk aangetroffen op Oosterbierum-Oost (ondergrond: Topo RD, Esri Nederland).

121 Figuur 5: Verspreiding van het kogelpotaardewerk aangetroffen op Oosterbierum-Oost (ondergrond: Topo RD, Esri Nederland).

Figuur 6: Verspreiding van het draaischijfaardewerk uit de Karolingische periode aangetroffen op Oosterbierum- Oost (ondergrond: Topo RD, Esri Nederland).

122 Figuur 7: Verspreiding van het Pingsdorf- en Paffrath-aardewerk aangetroffen op Oosterbierum-Oost (ondergrond: Topo RD, Esri Nederland).

Figuur 8: Verspreiding van het proto steengoed aangetroffen op Oosterbierum-Oost (ondergrond: Topo RD, Esri Nederland).

123 Bijlage 7. Determinatielijsten Midlum-West (Perceel 18; GIA 174).

124 Vak Vnr. Subnr. AWD/AWH Baksel Kleur Mayen Type R W B L S O T Gewicht A1 1 1 NT 4 30,8 A1 1 2 Terp 2 6,4 A1 1 3 Paff 1 1,6 A1 1 4 Pings 3 10,7 A1 1 5 AWD 5 18,5 A1 1 6 Glad/TS 1 0,8 A5 5 5 KOG steen Gasselte A 1 13,4 A10 10 1 Terp 18 67,2 A10 10 2 KOG steen 13 36,8 A10 10 3 NT 5 29,6 A10 10 4 Terp K4 1 4,1 A10 10 5 Walb 1 2 A10 10 6 Badorf 2 3,1 A10 10 7 Pings 1 2 A2 2 10 Ruw ox ge 1 2,7 A6 6 2 Ruw ox ge 1 1 12,4 B12 13 13 Ruw ox or 1 Alzey 27 1 25,4 A7 7 14 Ruw ox or 1 1 15,5 A11 11 1 Terp 18 88,2 A11 11 2 KOG steen 5 6,6 A11 11 3 AS 2 6,6 A11 11 4 NT 7 22,7 A11 11 5 TS/Glad 1 2,9 A7 7 15 TS/Glad 1 15,2 A8 8 5 Ruw ox or 1 13,4 A8 8 6 Ruw 1 11,7 A9 9 7 Ruw ox ge 1 2 9,9 A12 12 1 NT 2 4 A12 12 2 HS 1 10,1 A12 12 3 TS/Glad 1 1 3,6 A12 12 4 Terp 7 13,6 A12 12 5 KOG steen 5 27,7 A9 9 8 Ruw red gr 1 6,1 C9 33 16 Ruw ox br 1 Alzey 27 1 21,8 A2 2 1 KOG steen 1 85 286,3 A2 2 2 KOG steen 1 3,8 A2 2 3 KOG steen 1 5,7 B1 24 4 KOG steen Gasselte A 1 14,8 A9 9 16 KOG steen Gasselte B 1 2,9 A2 2 6 NT 6 26,4 A2 2 7 Terp 3 7,5 A2 2 8 AS/KOG 1 2,9 A2 2 9 Pings 4 5,1 C9 33 13 Ruw ox or 1 Alzey 27 1 16,6 A2 2 11 Mayen 4 21,1 A2 2 12 Badorf 1 3,3 A3 3 7 KOG schelp 13 57,5 A3 3 1 NT 5 11,3 A3 3 2 HS/KOG 1 14,8 A3 3 4 Terp indet. 1 13 37,1 B6 19 4 KOG schelp Gasselte B 1 5 B7 18 12 KOG steen Gasselte B 1 4,1 A3 3 8 Kar. Gr. w11 1 6,3 A3 3 9 AS 1 2,1 A3 3 10 Walb 3 8,7 A3 3 11 Mayen 3 1 34,2 A3 3 12 Badorf 4 15 A3 3 13 Pings 2 5,2 D4 45 6 KOG steen Gasselte B 1 3 E3 53 3 KOG steen Gasselte B 3 20,2 E4 54 8 KOG steen Gasselte B 1 8 A4 4 4 HS 1 11,3 A4 4 5 Terp G4/G5 1 5 22,5 A4 4 6 NT 6 24,5 A4 4 7 Pings 3 6,3 A4 4 8 Mayen 3 11,6 A4 4 9 Badorf 5 12 F7 66 6 KOG steen Gasselte B 1 5,1 A5 5 3 KOG steen 1 13 A5 5 4 KOG steen 1 5,6 A1 1 7 KOG steen Gasselte C 1 26 121,9 A5 5 6 AS/KOG 2 6,2 A5 5 7 HS 1 12 A5 5 8 Ruw? 1 35 A5 5 9 Walb WIIIB 1 3,5 A5 5 10 Badorf 13 1 47,7 A5 5 11 Mayen WIIIA 1 3 12,7 A5 5 12 Terp G4/G5 1 11 72,7 A4 4 2 KOG steen Gasselte C 1 11,9 A6 6 1 NT 7 22 A10 10 11 Ruw red gr 1 5,6 A6 6 3 Mayen 1 3,2 A6 6 4 Pings 4 9,4 A6 6 5 Walb 3 28 A6 6 6 Badorf 9 26,1 A6 6 7 Terp/AS 4 7,5 A6 6 8 HS Gasselte A 1 1 22,1 A6 6 9 KOG schelp Gasselte C 1 6 36,7 A6 6 10 Terp G4/G5/K3 1 11 58,6 A7 7 5 KOG steen Gasselte C 2 96 271,2 B1 24 3 KOG steen Gasselte C 1 7,7 A7 7 1 Terp G4/G5 1 8 24,1 B2 23 9 KOG steen Gasselte C 1 8,8 A7 7 3 AS/KOG 3 6,6 B3 22 2 KOG steen Gasselte C 1 63 189,1 B4 21 7 KOG steen Gasselte C 5 49,7 B5 20 9 KOG steen Gasselte C 1 9,3 B5 20 10 KOG schelp Gasselte C 1 9,9 A7 7 8 Terp G4/G5/K3 1 5,1 A7 7 9 HS 1 14,3 A7 7 10 NT 6 8,9 A7 7 11 Pings 2x Grauware 5 11,1 A7 7 12 Walb WIIIA 1 1 13,4 A10 10 10 Ruw ox ro 1 2 17,7 A11 11 8 Ruw ox br 2 51,9 A11 11 7 Ruw ox ge 2 3 19,2 A8 8 1 KOG schelp 3 16,6 A8 8 2 Terp 6 14,1 A8 8 3 NT 6 13 A8 8 4 Kar. Gr. 1 2,3 C9 33 15 Ruw ox or 1 Alzey 27 1 9,8 A11 11 6 Ruw ox or 8 8 65,8 A8 8 7 Pings 12 16,4 A8 8 8 Paff 1 1,6 A8 8 9 HS Gasselte A 1 2 15 B6 19 2 KOG steen Gasselte C 2 32 A9 9 1 Pings 1 1 20,7 A9 9 2 Paff 1 0,9 A9 9 3 Proto 1 1,7 A9 9 4 AS 1 2 A9 9 5 Kar. Gr. 1 4,8 A9 9 6 Walb 2 5 A11 11 9 Ruw ox ro 1 23,1 A12 12 6 Ruw ox ge 2 5 22,2 A12 12 7 Ruw ox or 2 10,4 A9 9 10 TS? 1 4 A9 9 11 NT 3 14,4 A9 9 12 Terp 7 31,4 A9 9 13 KOG schelp 1 7,1 B6 19 3 KOG schelp Gasselte C 1 39 188,8 B7 18 8 KOG schelp Gasselte C 1 15 86,3 B7 18 11 KOG steen Gasselte C 3 27,8 B1 24 8 Pings Sanke 2.18a 1 3 31,9 B8 17 10 KOG steen Gasselte C 3 43,5 C2 16 7 KOG steen Gasselte C 1 6,2 C5 29 3 KOG steen Gasselte C 1 11,3 B1 24 5 KOG schelp 5 20,7 B1 24 6 Terp 4 35,1 B1 24 7 Paff 2 6,6 B1 24 9 TS/Glad 6 26,2 B1 24 10 Proto 1 2,2 B1 24 11 Mayen 3 10,4 B1 24 12 Walb 2 3,9 B12 13 12 Ruw ox ge 1 3 10,6 B1 24 14 NT 16 125,7 C5 29 5 KOG schelp Gasselte C 2 8 132,8 B10 15 1 KOG steen 10 20,4 B10 15 2 NT 8 19,1 B10 15 3 Pings 5 10,6 B10 15 4 Terp Schaal 1 14 67,5 B10 15 5 Terp G4/G5 1 6,3 B10 15 6 Walb WIIIB 1 1 16 B10 15 7 AWD? 1 5,4 D11 38 9 Ruw ox ge 7 Alzey 27 1 6 52,3 B12 13 9 Ruw ox or 2 4 26,8 B12 13 10 Ruw ox roze 1 5,1 B12 13 11 Ruw 2 9 B11 14 8 Ruw ox ge 7 6 1 49,7 E11 61 7 Ruw ox or Alzey 27/ wwt-G 1 1 12 E11 61 8 Ruw ox roze 1 Alzey 27/ wwt-G 1 5,3 B11 14 1 NT 5 39,3 B11 14 2 Terp/AS 2 3,5 B11 14 3 Pings 3 4,6 B11 14 4 Paff 1 2,1 B11 14 5 Terp 8 29,5 B11 14 9 Ruw ox or 1 7 21,6 B11 14 7 KOG steen 16 52,8 B11 14 11 Ruw ox or 1 4,1 B11 14 10 Ruw ox ro 1 5,8 B11 14 12 Ruw 1 11,5 B10 15 8 Ruw ox ge 5 5 69,5 B10 15 12 Ruw red gr 1 5,4 B12 13 1 NT 7 12,8 B12 13 2 Pings 1 1 9,8 B12 13 3 Paff 1 1,2 B12 13 4 AS 1 1 26,7 B12 13 5 KOG steen 15 41,7 B12 13 6 Terp indet. 1 13 69,6 B12 13 7 Terp indet. 1 6,5 B12 13 8 HS Gasselte A 1 1 4,1 B11 14 6 Ruw red gr indet. 1 4 1 30,2 B10 15 10 Ruw ox or indet. 2 2 25,1 B10 15 9 Ruw ox roze 2 3 1 41,5 B9 16 10 Ruw ox ge 7 6 2 82,3 B2 23 1 NT 9 26,9 B2 23 2 KOG schelp 7 39,4 B2 23 3 HS 1 34,9 C6 30 5 KOG schelp Gasselte C 1 14 86,2 C6 30 7 KOG steen Gasselte C 5 41,7 C7 31 3 KOG schelp Gasselte C 1 7 C7 31 10 KOG steen Gasselte C 3 27,2 D11 38 5 KOG steen Gasselte C 1 30 80,2 D2 47 9 KOG steen Gasselte C 5 39,4 D4 45 7 KOG steen Gasselte C 1 3,9 B2 23 11 KOG steen 78 257,1 B2 23 12 Terp G4/G5/K3 1 10 33,4 C2 16 20 Mayen WIIIA 2 2 22,7 B2 23 14 Kar. Gr. w16 1 3,6 B2 23 15 TS/Glad 3 7,4 B2 23 16 Pings 5 1 14,6 B2 23 17 Proto 1 5,9 B2 23 18 Badorf 4 9,5 B3 22 1 NT 13 36,3 D5 44 12 KOG steen Gasselte C 2 10,1 D6 43 6 KOG steen Gasselte C 1 6,1 D7 42 9 KOG steen Gasselte C 1 4,4 B3 22 5 KOG schelp 6 13,3 B3 22 6 Terp 5 15,5 B3 22 7 HS/KOG Gasselte A 1 8 44,8 B3 22 8 HS/KOG Gasselte B 1 4,8 B9 16 8 Ruw red gr 1 18,7 B10 15 11 Ruw ox ro indet. 1 4 20,4 C2 16 14 ruw red gr 2 21,3 B3 22 12 Pings indet. 1 5 19,5 B3 22 13 Mayen 3 10,4 B3 22 14 Walb 1 8,1 B3 22 15 Badorf 8 23,5 B4 21 1 Terp 4 29,9 B4 21 2 KOG schelp 1 3 B4 21 3 HS 7 95,8 B4 21 4 KOG steen 64 292,8 B4 21 5 NT 7 13,4 E1 51 7 KOG steen Gasselte C 2 10,7 E2 52 12 KOG steen Gasselte C 1 6,3 E3 53 4 KOG steen Gasselte C 1 3,9 B9 16 6 Ruw ox or 5 1 42,3 B4 21 10 Mayen 3 24,7 B4 21 11 Badorf 5 1 85,7 C3 27 17 Ruw ox or 2 indet. 1 1 14,5 B4 21 13 Pings 4 5,6 B4 21 14 AWD 1 7,1 B5 20 8 KOG steen 104 414,9 B5 20 17 Walb WIIIB 1 1 12,8 B5 20 18 Badorf/Walb WIIIA (LMERO/VKARO) 1 17,6 B5 20 1 NT 6 17 B5 20 2 Pings 3 3,9 B5 20 3 AWD 2 9 B5 20 4 TS/Glad 2 6,1 B5 20 5 Terp G4/G5 1 13 67,8 E4 54 7 KOG steen Gasselte C 2 14,6 B5 20 7 HS Gasselte A 1 4 38 H3 84 9 KOG steen Gasselte C 1 6 A4 4 3 KOG schelp Gasselte D 1 2 15,7 B5 20 11 HS/KOG Gasselte A 1 13,9 A7 7 2 KOG schelp Gasselte D 1 3 18,4 A7 7 6 KOG steen Gasselte D 1 15,9 B5 20 14 Kar. Gr. w16 1 4,9 B5 20 15 Mayen 5 17,8 B5 20 16 Badorf 3 5,4 C2 16 13 Ruw ox or 2 8 68,5 C2 16 18 Ruw ox ro 1 11 B2 23 8 KOG steen Gasselte D 3 32,3 B4 21 8 KOG steen Gasselte D 1 19,9 B5 20 6 KOG schelp Gasselte D 1 6 39,2 B5 20 12 KOG steen Gasselte D 1 19,2 B6 19 5 KOG schelp Gasselte D 2 20,1 B6 19 6 HS Gasselte A 2 3 41,3 B6 19 7 Terp G4/G5 2 13 42,4 B6 19 8 Mayen 7 37,2 B6 19 9 NT 1 4,1 B9 16 7 Ruw red zw 1 11 B6 19 11 AWD VME 1 2,9 B6 19 12 Kar. Gr. w14 1 1,5 B6 19 13 Paff 1 1,3 B6 19 14 Pings 6 8,3 B6 19 15 Badorf 6 1 23,4 B7 18 1 NT 9 31,3 B7 18 2 Mayen 4 16,5 B9 16 9 Ruw 3 4 16,2 B7 18 4 Badorf 5 24,3 B7 18 5 Terp G4/G5 1 12 35 B7 18 6 Pings 16 1 48,9 B7 18 7 Paff 1 2,5 B7 18 14 KOG schelp Gasselte D 1 6,5 B8 17 11 KOG steen Gasselte D 1 7,8 C2 16 8 KOG steen Gasselte D 3 37 C2 16 11 KOG schelp Gasselte D 2 16 134 C3 27 7 KOG steen Gasselte D 1 18,9 C4 28 6 KOG steen Gasselte D 1 10,5 C5 29 6 KOG schelp Gasselte D 1 14,6 B8 17 1 Terp 6 17,3 B8 17 2 KOG schelp 2 10,2 B8 17 3 NT 12 30,1 B8 17 4 Mayen 3 14,7 B8 17 5 Ruw? ox or 2 18,1 B8 17 6 Ruw ox or 2 2 26,1 B8 17 7 Ruw ox ro 1 1,9 B8 17 8 Pings 14 24 C6 30 8 KOG steen Gasselte D 1 4,7 C7 31 2 KOG schelp Gasselte D 1 2 25,8 C9 33 2 KOG steen Gasselte D 3 33 64,3 D2 47 10 KOG steen Gasselte D 2 12,3 B9 16 1 KOG steen 54 127,5 B9 16 2 NT 8 20,3 B9 16 3 HS 1 7,9 B9 16 4 Terp 5 31,7 B9 16 5 Pings 10 21 B7 18 3 Ruw red gr 1 9,6 B6 19 10 Ruw ox or 1 2,9 B5 20 20 Ruw ox or 1 2,1 B5 20 19 Ruw red lgr 1 1,9 C9 33 12 Ruw ox or 1 indet. 1 4,9 B9 16 11 Ruw/walb 1 9,8 B9 16 12 Badorf 2 1 24,5 B4 21 9 Ruw red zw 1 16,9 C10 34 14 Ruw ox ro 1 indet. 1 13 C1 25 1 NT 12 42,8 C1 25 2 Glad/TS 10 41,2 C1 25 3 Terp 3 21,2 C1 25 4 AS 2 16 D5 44 13 KOG steen Gasselte D 2 13,2 C1 25 6 Paff 2 6,6 C1 25 7 Mayen 2 9,1 C1 25 8 Badorf 4 16,9 C1 25 9 Pings 3 6,9 C1 25 10 Walb 1 0,6 C11 35 10 Ruw red gr indet. 1 1 24 E1 51 8 KOG schelp Gasselte D 1 10,2 C10 34 1 NT 4 10,1 C10 34 2 Proto 1 1,1 C10 34 3 Mayen 4 11,8 B3 22 11 Ruw ox roze 1 35,6 C10 34 5 Badorf 1 4,7 C10 34 6 Pings 6 18,4 B1 24 13 Ruw ox ge 2 2 22,7 E3 53 5 KOG schelp Gasselte D 1 5,8 C10 34 9 AS 2 6,8 C10 34 10 Terp K3 1 12 52,2 C10 34 11 Tritsum Knobbeloortje 1 21,9 D12 37 6 Ruw ox or indet. 1 3 10,9 C3 27 13 Ruw red gr 1 1,1 D11 38 10 Ruw ox ge 1 indet. 1 5,2 C3 27 14 Ruw 2 9,6 C11 35 1 AS/HS 1 19,9 C11 35 2 Terp 8 31,3 E4 54 5 KOG schelp Gasselte D 1 3 18 C11 35 4 Paff 1 1 C11 35 5 Pings 3 9,6 C11 35 6 Badorf 2 5,1 C11 35 7 NT 15 52,6 C11 35 8 Walb 1 1,3 C11 35 9 Mayen 2 14,6 C4 28 15 Ruw red gr 1 39,3 C4 28 14 Ruw ox or 2 14,2 C5 29 7 Ruw ox or 2 32,6 C6 30 13 Ruw red gr 1 16,9 C6 30 12 Ruw ox or 1 1 8,5 C7 31 7 Ruw ox or 1 9,5 C8 32 5 Ruw ox or 2 5,5 C12 36 1 Terp 3 14,6 C12 36 2 KOG steen 1 9 24,3 C12 36 3 AS 2 4,4 C12 36 4 NT 12 51 C12 36 5 Pings/Proto 1 8,5 D10 39 13 Ruw ox or 2 indet. 1 3 29,1 D10 39 14 Ruw ox roze 3 indet. 1 2 19,3 C9 33 6 Ruw ox ge 8 8 36,7 C9 33 7 Ruw red gr 1 10 C12 36 10 Mayen 4 16,7 C2 16 1 Terp G4/G5 1 3 13,8 C2 16 2 Paff 1 2,1 C2 16 3 NT 24 83,1 C2 16 4 Glad/TS 7 18,7 E7 57 10 KOG steen Gasselte D 1 9,3 C2 16 6 HS/KOG Gasselte A 1 9,9 E7 93 4 KOG schelp Gasselte D 1 1 11,3 G5 77 1 KOG schelp Gasselte D 1 3 25,8 H2 85 6 KOG steen Gasselte D 1 4,7 A2 2 4 KOG schelp Gasselte E 1 6 55 A5 5 1 KOG schelp Gasselte E 1 6 34,7 C2 16 12 HS Gasselte A 1 5,6 C9 33 10 Ruw ox or 2 8,1 D3 46 12 Ruw ox roze indet. 1 3,2 C2 16 15 Walb 2 5,6 C2 16 16 Badorf 2 9,4 C2 16 17 Pings 4 8,3 C9 33 14 Ruw ox or 1 Kan 1 10,4 C2 16 19 Proto/Bijna 3 9,9 B2 23 13 Mayen WIIIB 1 1 13,2 C3 27 1 NT 22 75,5 C3 27 2 Terp 14 41,8 C3 27 3 Terp/AS 5 15,1 C3 27 4 Paff 1 1,8 C3 27 5 KOG schelp 3 8,6 B1 24 2 KOG steen Gasselte E 1 10,7 B3 22 4 KOG steen Gasselte E 1 7 C4 28 7 KOG steen Gasselte E 1 19,9 C3 27 9 HS/KOG Gasselte A 2 37 C3 27 10 Pings 7 13,5 C3 27 11 Kar. Gr. w14 1 3,9 C3 27 12 Mayen 7 1 40,3 H3 84 5 Ruw ox or Kruik/kan 1 4,6 A10 10 8 Ruw ox ge 3 wwt-A1 1 5 30,1 C3 27 15 Badorf 6 7,3 C3 27 16 Walb 1 3,2 B9 16 14 Ruw ox or wwt-A1 1 4,2 C4 28 12 Kar. Gr. w14 1 10,1 C4 28 1 NT 17 42,2 C4 28 2 Terp 2 7,9 C4 28 3 KOG schelp 4 8,1 C4 28 4 Glad/TS 1 1,6 C6 30 9 KOG steen Gasselte E 2 12,2 D6 43 10 KOG steen Gasselte E 1 5,9 E6 56 6 KOG steen Gasselte E 2 14,9 A2 2 5 KOG schelp Gasselte F 2 12,7 C4 28 9 Pings 6 12,1 C4 28 10 Walb 2 3,5 C4 28 11 Mayen WIIIA 1 8 34,9 C4 28 13 Badorf WII 1 8 16 C10 34 4 Ruw red gr 1 6,1 C10 34 7 Ruw ox or 1 5,4 C5 29 9 Mayen WIIIA 1 8 30,6 C5 29 10 Badorf WII 1 15 69,9 C5 29 11 Badorf WIIIA 1 5,6 C5 29 12 Walb WIVA 1 1,9 C5 29 1 NT 18 72,8 A3 3 6 KOG steen Gasselte F 1 12,2 A6 6 12 KOG steen Gasselte F 1 14,6 C5 29 4 HS 7 38,4 B2 23 4 KOG steen Gasselte F 2 39,9 B7 18 10 KOG steen Gasselte F 1 10,1 C1 25 11 Ruw wwt-A1 1 1 13,6 C5 29 8 Pings 5 22,5 C6 30 17 Badorf WII 1 2 13,4 C6 30 1 NT 7 26,6 C6 30 2 Terp 2 7,3 C6 30 3 Paff 1 6 C6 30 4 HS Gasselte A 1 2 18,5 E4 54 10 KOG steen Gasselte G 2 13 E7 57 9 KOG steen Gasselte G 1 9,8 E1 51 9 KOG steen indet. 1 21,3 A3 3 5 KOG steen indet. 1 44 113,4 A4 4 1 KOG steen indet. 1 50 218,6 A5 5 2 KOG steen indet. 2 42 134,5 A7 7 4 KOG steen indet. 3 12,2 C10 34 12 Ruw ox ge 8 wwt-A1 1 8 56,7 C11 35 11 Ruw ox br 1 16,7 C6 30 14 Walb 2 55 C6 30 15 Mayen 3 8,8 C6 30 16 Pings 10 38,7 C7 31 1 Paff 1 3 8,6 A9 9 14 KOG steen indet. 1 18 46,8 B2 23 5 KOG steen Indet. 3 11,1 C7 31 4 NT 11 35,5 C7 31 5 Badorf 6 18,3 C7 31 6 Mayen 1 5,2 C11 35 16 Ruw ox br 2 16,7 C7 31 8 Pings indet. 2 10 1 59,9 B3 22 3 KOG steen indet. 1 2,6 B4 21 6 KOG steen indet. 5 22,3 B6 19 1 KOG steen Indet. 4 148 495,8 B7 18 9 KOG steen indet. 3 130 406,4 C1 25 5 KOG schelp indet. 1 19 68,7 C8 32 1 NT 17 49,3 C1 25 12 KOG steen indet. 3 56 177,2 C8 32 3 Pings 8 1 48,9 C8 32 4 Paff 1 0,7 C11 35 17 Ruw ox ge 4 4 47,5 C8 32 6 Mayen 1 3,4 C11 35 12 Ruw red gr wwt-A1 1 9,1 D12 37 4 Ruw red gr wwt-A1 1 1 22,7 D11 38 11 Ruw red gr wwt-A1 1 1 30,5 D10 39 15 Ruw ox or wwt-A1 1 12,7 C11 35 15 Ruw 2 13,7 C12 36 9 Ruw ox ge 1 8 C9 33 1 NT 16 48,5 C10 34 8 KOG steen indet. 1 25 57,3 C9 33 3 Terp 1 5,2 C9 33 4 KOG schelp 1 9,7 C9 33 5 Paff 2 1,1 C12 36 8 Ruw ox or 1 1 10,6 C12 36 6 Ruw ox ro 2 2 19,2 C9 33 8 Pings 10 19,9 C9 33 9 Mayen 2 4,3 C9 33 11 Proto 1 3 C12 36 7 Ruw 2 2 11,7 D1 48 9 Pings Sanke 2.5c 1 4 31,1 D1 48 1 KOG schelp 3 43,8 D1 48 2 Terp 6 17,5 D1 48 3 NT 13 145,8 D1 48 4 Glad/TS 2 6,3 C11 35 3 KOG steen indet. 2 24 53,3 D1 48 6 AS/HS 2 10 D1 48 7 Mayen 3 11,6 D1 48 8 Walb 2 7,7 D10 39 11 Kar. Gr. 1 13,1 D12 37 11 Ruw ox ge 6 6 81,4 D10 39 2 HS 1 11,4 D10 39 3 KOG schelp 1 6,2 D10 39 4 Paff 1 4,8 A7 7 13 Ruw red gr wwt-B1 1 18,2 D10 39 6 Terp 7 27,3 D10 39 7 NT 7 27,1 D10 39 8 Pings 4 13,2 D10 39 9 Mayen 1 8,8 D10 39 10 KOG steen 43 101,2 A9 9 9 Ruw ox or wwt-B1 1 8,4 D12 37 8 Ruw 1 7 B11 14 13 Ruw ox or wwt-B1 1 28,7 B4 21 12 Ruw ox ge wwt-B1 1 10 B3 22 9 Ruw red gr wwt-B1 1 1 19,9 D11 38 1 NT 13 53,9 D11 38 2 Pings 3 5,7 D11 38 3 HS/KOG 1 8,9 D11 38 4 Terp G4/G5 1 8 39,5 C2 16 5 KOG steen indet. 3 97 294,8 C3 27 6 KOG steen indet. 3 96 156,8 D11 38 7 Ruw? 1 9,9 D11 38 8 Kar. Gr. w13 1 3,5 C8 32 7 Ruw ox or 1 wwt-B1 1 7,6 D10 39 12 Ruw ox ge 4 18,5 D11 38 13 Mayen 3 30,3 D12 37 1 Terp 3 9,3 D12 37 2 AS/HS 1 2 8,6 D12 37 3 KOG steen 27 42,7 D10 39 5 Ruw red gr 1 5,2 D12 37 5 NT 16 53,8 C10 34 13 Ruw ox ro 1 wwt-B1 1 13,6 D12 37 7 Mayen 2 4,6 D11 38 12 Ruw ox or 1 wwt-B1 1 23 D12 37 9 Pings 4 13,3 D12 37 10 Walb 1 3,4 B3 22 10 Ruw ox or wwt-B1/D1 1 1 23,6 D12 37 12 Ruw/walb 1 9,5 D2 47 1 NT 27 78,9 D2 47 2 Paff 1 1,6 D2 47 3 Pings 3 1 17,8 C4 28 5 KOG steen indet. 3 77 245,8 D2 47 5 AS 1 7,8 D2 47 6 HS 1 9,4 D2 47 7 HS/KOG 2 31,2 C5 29 2 KOG steen indet. 8 92 343 C6 30 6 KOG steen indet. 6 118 357,9 C8 32 2 KOG steen indet. 6 48 131,6 D1 48 5 KOG steen indet. 2 42 150,8 D2 47 12 Mayen 4 13 D2 47 13 Walb 3 9 D2 47 14 Badorf 4 1 12,2 D2 47 15 Terp deels schelp G4/G5 3 16 132,7 D2 47 16 Terp K3 1 1,5 D6 43 12 Mayen WIIIA 1 4 37,2 D3 46 1 NT 33 85,9 D2 47 8 KOG steen indet. 3 96 327,6 D3 46 3 Terp G4/G5/K3 1 11 37,4 D3 46 4 Pings 10 33,4 D3 46 5 KOG schelp 3 18,1 D3 46 6 AS 1 2 14,4 D3 46 7 Mayen 4 13,5 D3 46 8 Walb 1 2,4 A10 11 9 Ruw ox or 1 wwt-D1 1 1 11,1 D5 44 8 Mayen WIIIA 1 1 6,5 D9 40 4 Ruw ox or 2 6,6 D4 45 1 NT 17 64,1 D4 45 2 KOG schelp 2 2,8 D4 45 3 Terp 6 18,5 D4 45 4 AS/HS 2 9,6 D5 44 11 KOG steen indet. 1 95 205,1 D6 43 5 KOG steen indet. 3 191 1 599,9 D7 42 7 KOG steen indet. 7 131 2 374,2 D9 40 9 KOG steen indet. 2 34 111,7 D4 45 9 Pings 15 54,9 D4 45 10 Mayen 5 23,9 D4 45 11 Walb 2 4,1 D4 45 12 Kar. Gr. w11 2 19,3 D4 45 13 Kar. Gr. w16 1 3,5 D4 45 14 Paff 1 2 6,2 D9 40 5 Ruw ox roze 1 1 24,5 D8 41 4 Ruw ox ge 1 14,5 D5 44 1 NT 17 70,8 D5 44 2 KOG schelp 7 28,5 D5 44 3 Pings 22 47,9 D5 44 4 Terp 6 28,1 D5 44 5 Badorf 5 10,4 D5 44 6 Paff 1 2,4 D5 44 7 Walb 1 3,8 D3 46 10 Kar. Gr. w11 WIIIA 1 10,6 D5 44 9 HS Gasselte D 1 4 24,5 D8 41 7 Ruw ox or 1 6,5 E1 51 6 KOG steen indet. 2 68 162,3 E2 52 2 KOG steen indet. 6 147 420,4 E4 54 6 KOG steen indet. 1 83 184,7 D6 43 1 KOG schelp 6 17,1 D6 43 2 Terp G4/G5/K3 2 6 27,8 D6 43 3 HS/KOG Gasselte A 2 1 15,2 D6 43 4 Paff 1 1 7,1 E5 55 5 KOG steen indet. 2 70 200,2 E6 56 5 KOG steen indet. 7 82 305,1 E7 57 8 KOG steen indet. 4 28,4 E7 93 3 KOG steen indet. 1 9 34,1 E8 58 10 KOG steen indet. 2 38 99,8 E9 59 9 Kog steen indet. 1 28 74,7 D6 43 11 NT 17 1 112,2 D3 46 11 Mayen WIIIA 1 6,4 D6 43 13 Badorf 5 9,7 D8 41 8 Ruw 1 1,3 D6 43 15 Walb 1 5,1 D6 43 16 Pings indet. 1 5 16 D6 43 17 Pings indet. 2 14 1 76,8 D6 43 18 Pings Sanke 3.4a 1 4,6 D7 42 1 NT 13 46,3 D7 42 2 Terp 2 7,6 D7 42 3 Mayen 2 3,6 D7 42 4 Badorf 1 1,4 D7 42 5 Ruw ox or 1 8,9 D7 42 6 AS 2 1 18,9 F10 72 1 KOG steen indet. 3 35 99,1 F3 70 11 KOG steen indet. 1 34 87,5 F4 69 9 KOG steen indet. 3 14,3 D7 42 10 F5 68 6 KOG steen indet. 4 14,5 D7 42 12 Pings Sanke 2,6a 1 25 1 78,1 D7 42 13 Pings Sanke 2.5c 1 19 D8 41 1 KOG steen 40 101,8 D8 41 2 NT 4 14,8 D8 41 3 Proto 1 9,9 D6 43 14 Ruw ox or 1 3,3 D8 41 5 Mayen 2 5,3 D8 41 6 Pings 11 1 25,7 D5 44 10 Ruw ox br 1 10 D4 45 15 Ruw ox or 1 1 8 D8 41 9 Paff 2 2,8 D4 45 16 Ruw 1 9,5 D9 40 1 NT 7 50,4 D9 40 2 Mayen 1 5,2 D9 40 3 Pings 5 13,8 D3 46 9 Ruw red gr 1 5,7 C11 35 14 Ruw ox or 1 wwt-E 1 10,7 D9 40 7 Glad/TS 1 2 4,3 D9 40 8 TN 1 4,8 F7 66 5 KOG steen indet. 2 7,2 D9 40 10 HS Gasselte A 1 1 14,8 F8 65 6 KOG steen indet. 1 4,8 E1 51 1 NT 20 101,2 E1 51 2 Pings 5 11,5 E1 51 3 Badorf 3 10 E1 51 4 Proto 1 1 5,4 E1 51 5 Terp 2 16,4 G1 73 8 KOG steen indet. 2 12,3 G3 75 3 KOG steen indet. 1 8,5 H1 86 2 KOG steen indet. 2 19 52,4 H2 85 7 KOG steen indet. 2 11,4 E10 60 1 NT 15 30,6 E10 60 2 Proto 3 6,6 E10 60 3 Pings 3 6,9 E10 60 4 AS 10 39,6 E10 60 5 Terp 6 22,5 E10 60 6 KOG steen 24 40,9 H3 84 10 KOG steen indet. 1 4,5 E10 60 8 Badorf 3 8 E10 60 9 Walb 2 14,7 E6 56 11 Ruw ox ge 1 1 12,9 E6 56 12 Ruw red gr 1 22,6 E11 61 1 NT 3 4,4 E11 61 2 Terp 1 4,8 E11 61 3 KOG steen 9 21,7 E11 61 4 Pings 3 4,8 E11 61 5 Walb 1 1,4 E7 57 1 Ruw ox or 1 14,1 E8 58 9 Ruw red gr 2 17,7 E8 58 6 Ruw ox roze 1 1 19,5 E12 62 1 KOG steen 1 0,9 E9 59 4 Ruw ox ge 1 5,3 E2 52 1 NT 54 208,3 H4 83 4 KOG steen indet. 3 15,2 E2 52 3 Paff 4 5,2 E2 52 4 HS/KOG indet. 1 2 17,8 E2 52 5 Terp indet. 1 2 10,8 E2 52 6 KOG schelp 1 11 E2 52 7 Mayen 6 28,2 E2 52 8 Badorf 5 1 22,9 E2 52 9 Pings indet. 1 13 49,3 E2 52 10 AWD 1 2,7 H5 82 4 KOG steen indet. 4 13,6 I3 89 3 KOG steen indet. 2 22 53,7 I4 90 3 KOG steen indet. 1 10 21,6 E3 53 1 Terp G4/G5 1 3 16,6 A6 6 11 KOG steen indet. 5 59 261,9 B8 17 9 KOG steen indet. 4 68 181,8 C7 31 9 KOG steen indet. 3 132 389,3 E3 53 2 KOG steen indet. 7 147 389,4 E3 53 6 Paff 1 3 11,7 E3 53 7 Glad/TS 1 3 E3 53 8 NT 46 200,3 E3 53 9 Badorf 2 2,2 E3 53 10 Mayen 3 7 E3 53 11 Kar. Gr. w13 1 0,8 E3 53 12 Proto 5 8,8 E3 53 13 Pings indet. 1 12 31,2 E4 54 1 NT 49 207,3 E4 54 2 Proto 4 14,9 E4 54 3 Paff 2 11,5 E4 54 4 Terp G4/G5/K3 2 9 22,2 C2 16 9 KOG steen Leeuwarden A1 1 20,1 D4 45 5 KOG steen Leeuwarden A1 1 62 170,3 C7 31 11 KOG steen Leeuwarden A2 1 10,5 I3 89 4 KOG steen Leeuwarden A2 1 12,1 E7 57 11 KOG steen Leeuwarden B 1 10 D6 43 7 KOG steen Leeuwarden C1 4 33,3 E4 54 11 Mayen WIIIA 1 3 14,9 E4 54 12 Walb WIIIA 1 6,6 E4 54 13 Badorf 4 9,8 E4 54 14 Pings indet. 1 15 29,7 E5 55 1 KOG schelp 6 22,4 E5 55 2 NT 39 142,4 E5 55 3 Terp G4/G5 1 7 19,6 E5 55 4 HS/KOG 4 22,9 D7 42 8 KOG steen Leeuwarden C1 2 10,3 E5 55 6 Paff 4 15,5 E5 55 7 Pings/Proto 2 16,6 E5 55 8 Proto 1 4,6 E5 55 9 Mayen 3 8,6 E5 55 10 Badorf 2 10,9 E5 55 11 Walb 1 1 10,8 E5 55 12 Pings 12 1 48,1 E6 56 1 Paff 4 7 E6 56 2 HS 1 4 E6 56 3 Terp Schaaltje? 1 13 46,9 E6 56 4 NT 24 95,8 E6 56 7 KOG steen Leeuwarden C2 1 21,2 C6 30 11 KOG steen Leeuwarden D2 3 26,3 E2 52 11 KOG steen Leeuwarden D2 4 60,8 E6 56 8 Pings 15 27,9 E6 56 9 Badorf 5 31,5 E6 56 10 Mayen 4 13 E9 59 5 Ruw ox or 2 9 E9 59 6 Ruw ox roze 1 4,4 E6 56 13 Pings Sanke 2.1 1 6,6 E6 56 14 Pings Sanke 2.5 1 4,3 E10 60 10 Ruw ox or 1 5 21,3 E7 57 2 HS Gasselte C 1 1 12,5 E7 57 3 KOG schelp 2 10,2 E7 57 4 Proto 4 11,8 E7 57 5 Paff 3 5,9 E7 57 6 NT 13 46,1 E7 57 7 Terp G4/G5 1 5 25,1 E4 54 9 KOG steen Leeuwarden D2 1 6,4 F2 71 5 KOG steen Leeuwarden D2 1 7,6 F3 70 12 KOG steen Leeuwarden D2 1 9,7 H5 82 5 KOG steen Leeuwarden D2 1 11,7 E7 57 12 KOG steen 70 204,8 E7 57 13 Pings indet. 1 13 25,2 E7 57 14 Pings Sanke 2.5C 1 11,8 E7 93 1 Terp 1 5 E7 93 2 Pings 3 12,9 A9 9 15 KOG steen Leeuwarden DE 1 7,3 B2 23 7 KOG steen Leeuwarden DE 1 5,3 E7 93 5 Walb WIIIB 1 1 9,6 E8 58 1 NT 9 41,8 E8 58 2 Paff 2 4,2 E8 58 3 Pings 3 6,6 E8 58 4 Proto 1 3 23,8 E8 58 5 Glad/TS 1 5,2 E10 60 11 Ruw ox ro 1 7,9 E8 58 7 AWD VME 2 3,5 E8 58 8 Badorf 1 5,4 E11 61 6 Ruw ox ge 2 9,5 C2 16 10 KOG steen Leeuwarden DE 1 9,9 E8 58 11 KOG steen 1 6,8 E8 58 12 KOG steen 1 9,1 E9 59 1 NT 18 61,5 E9 59 2 Glad/TS 1 1 4,5 E9 59 3 Proto 2 7,7 B9 16 13 Ruw red gr wwt-E1 1 10,3 D9 40 6 Ruw ox ge 4 wwt-E1 1 2 1 57,7 E12 62 2 Ruw ox or 1 1,2 E9 59 7 Pings 5 13,3 E9 59 8 Mayen 1 2,5 E9 59 10 KOG steen 1 8 E9 59 11 KOG steen 1 5 C7 31 13 KOG steen Leeuwarden DE 1 3,8 F10 63 1 KOG steen 2 5,6 F10 63 2 Proto 1 6,1 F10 63 3 NT 1 4,4 D7 42 11 KOG steen Leeuwarden DE 1 6,3 F10 72 2 NT 13 52,2 F10 72 3 Paff 1 4,1 F10 72 4 Proto 2 6,7 F10 72 5 Badorf/Pings 1 4 F10 72 6 Badorf 4 20,3 F10 72 7 Pings 6 29,8 F2 71 1 NT 41 181,5 F2 71 2 Paff 1 4,6 F2 71 3 Terp 4 16 F2 71 4 KOG steen 58 135,7 B2 23 10 KOG steen Leeuwarden E 1 15,9 F2 71 6 KOG steen 3 14,4 F2 71 7 Ruw/walb 1 5,3 F2 71 8 Mayen 1 4,1 F2 71 9 Badorf 1 6,7 F2 71 10 Proto 2 8 F2 71 11 AWD VME 6 9,8 F2 71 12 Pings 10 24 F3 70 2 NT 58 308,9 F3 70 3 HS 1 3,2 F3 70 4 AW 1 2,7 F3 70 5 Terp 1 1,8 F3 70 6 Paff 1 4,3 F9 64 2 Ruw ox or 1 2,6 F3 70 8 Pings 5 15,3 F3 70 9 Badorf 1 0,9 F3 70 10 TN 1 3 B1 24 1 KOG steen Leeuwarden E1 1 41 115 D11 38 6 KOG steen Leeuwarden E1 1 5,2 F3 70 13 KOG steen Leeuwarden E1 1 10,8 F4 69 2 NT 54 223,6 F4 69 3 Terp 2 3,9 F6 67 5 RUW red gr 1 6 F4 69 5 Ruw red gr 1 16,5 F4 69 6 Pings 10 32,3 F4 69 7 Badorf 2 4,8 F4 69 8 KOG steen 59 140,8 A7 7 7 KOG steen Leeuwarden E2 1 4,1 F5 68 1 NT 43 138,5 F5 68 2 Proto 1 2,5 F5 68 3 Paff 3 4,7 F5 68 4 AS 2 26,2 F5 68 5 KOG steen 57 101,6 A8 8 10 KOG steen Leeuwarden E2 1 58 142,1 F5 68 7 Terp indet. 1 5,9 D2 47 4 KOG schelp Leeuwarden E2 1 3 25,4 F5 68 9 Pings indet. 1 6 16,5 F5 68 10 Badorf 2 4,1 F6 67 1 NT 34 108,3 F6 67 2 Terp 1 5,8 F6 67 3 KOG schelp 2 7,8 F6 67 4 HS 1 2,7 F4 69 4 Ruw ox or 1 6 F6 67 6 Pings 9 22,1 F6 67 7 Badorf 2 4,3 F6 67 8 KOG steen 54 114,8 F7 66 1 NT 28 87,4 F7 66 2 KOG steen 67 1 179,2 F7 66 3 KOG schelp 1 4,2 F7 66 4 Paff 2 4,9 D3 46 2 KOG steen Leeuwarden E2 1 67 232,4 D6 43 8 KOG steen Leeuwarden E2 1 7,7 F7 66 7 Mayen 1 14,9 F7 66 8 Pings 1x Grauware 6 17,2 F8 65 1 NT 17 63,9 F8 65 2 Pings 7 16,6 F8 65 3 Proto 1 2,6 F8 65 4 Mayen 1 3,4 F8 65 5 KOG steen 35 72,4 B7 18 13 KOG steen Leeuwarden F1 1 4 C6 30 10 KOG steen Leeuwarden F1 2 37,1 F9 64 1 NT 8 41,8 F3 70 7 Ruw ox br 1 1 6,4 F9 64 3 TS/Glad 1 1,7 F9 64 4 Proto 1 3,1 F9 64 5 Pings 1 1,5 F9 64 6 Terp 1 5,1 F9 64 7 KOG steen 11 36,3 G1 73 1 NT 17 69,4 G1 73 2 TN 1 3 G1 73 3 Glad/TS 2 9,2 G1 73 4 Badorf 2 3,5 G1 73 5 Pings 1 1,3 G1 73 6 Ruw ox ge 1 2,1 G1 73 7 KOG steen 23 46,1 C7 31 12 KOG steen Leeuwarden F1 1 11,4 G1 73 9 KOG schelp 2 7,9 G2 74 1 NT 34 161,1 G2 74 2 KOG steen 4 39 104,2 G2 74 3 Walb 1 1,6 G2 74 4 Paff 1 2,6 G2 74 5 Glad/TS 1 2,3 G2 74 6 Proto 2 3,1 G2 74 7 Pings 4 8,2 G2 74 8 Kar. Gr. w16 1 4,7 G2 74 9 AS 1 4,1 G3 75 1 NT 22 77,4 G3 75 2 KOG steen 31 84,1 D9 40 11 KOG steen Leeuwarden F1 1 11 G3 75 4 KOG schelp 3 12,8 G3 75 5 Paff 1 1 10,5 G3 75 6 Badorf 1 1,1 G3 75 7 Pings 5 6,3 G3 75 8 Ruw? ox or 1 2 G4 76 1 KOG steen 42 89 G4 76 2 NT 22 84,4 G4 76 3 Terp 1 2,6 G4 76 4 Kar. Gr w14 1 2,2 G4 76 5 Kar. Gr w13 1 3,6 G4 76 6 Proto 2 7,4 G4 76 7 Ruw ox bei 1 5,8 G4 76 8 Badorf 1 2,2 G4 76 9 Hunneschans 1 2 G4 76 10 Pings 3 7 E10 60 7 KOG steen Leeuwarden F1 1 7,2 G5 77 2 NT 21 79,5 G5 77 3 KOG steen 42 103,5 G5 77 4 Paff 1 2,1 G5 77 5 HS/KOG 1 6 G5 77 6 AS 1 2,8 G5 77 7 Badorf 2 3,1 G5 77 8 Pings 7 17,8 G5 77 9 AWD Opmerkelijk baksel 1 3,4 G6 78 1 Terp 4 8,8 G6 78 2 KOG steen 2 41 104 G6 78 3 NT 19 101,8 G6 78 4 HS Gasselte A 1 3,1 G6 78 5 Paff 1 3,4 G6 78 6 Pings 11 27,5 G6 78 7 Walb 1 1,2 G7 79 1 NT 4 16,4 G7 79 2 TN 1 5 G7 79 3 Ruw ox roze 1 1 20,4 G7 79 4 KOG schelp 1 4,1 G7 79 5 AWD 1 2,9 G7 79 6 KOG steen 13 31,8 G7 79 7 Pings 3 5,6 G8 80 1 NT 2 1,4 G8 80 2 AS/KOG 1 4 H1 86 1 NT 31 122,6 F5 68 8 KOG steen Leeuwarden F1 1 6,4 H1 86 3 Terp 3 3,6 H1 86 4 Pings 4 9 H1 86 5 Mayen 1 1,6 H2 85 1 NT 14 36,6 H2 85 2 Paff 1 0,7 H2 85 3 Mayen 1 6,4 H2 85 4 KOG steen 31 77,6 H2 85 5 Pings 6 14,8 C4 28 8 KOG steen Leeuwarden F2 1 5,5 D4 45 8 KOG steen Leeuwarden F2 1 6,9 H3 84 1 AWD Zelfde baksel als id 77.9 1 6,1 H3 84 2 Paff 1 4,5 H3 84 3 Pings 4 12 H3 84 4 Badorf 1 1,7 C11 35 13 Ruw ox or 3 wwt-E2 (?) 1 5 1 68,8 H3 84 6 NT 12 41,6 H3 84 7 KOG steen 26 54,8 H3 84 8 KOG schelp 1 12,4 F8 65 7 KOG steen Leeuwarden F2 1 5,2 B2 23 6 KOG steen Leeuwarden G1 1 21,4 H4 83 2 NT 26 165,4 H4 83 3 KOG steen 25 38,8 B8 17 12 KOG steen Leeuwarden G1 2 14,5 H4 83 5 KOG schelp 1 6,4 H4 83 6 Terp indet. 1 1 6,2 H4 83 7 Mayen 1 3,3 H4 83 8 Proto 1 3 H4 83 9 Pings 4 1 22,3 H5 82 1 NT 15 64,4 H5 82 2 HS/KOG 1 7,7 H5 82 3 KOG steen 37 96,9 C3 27 8 KOG steen Leeuwarden G1 1 8,5 D2 47 11 KOG steen Leeuwarden G1 1 6,8 H5 82 6 Proto 2 5,6 H5 82 7 Pings 1 1,3 H5 82 8 Badorf 1 0,8 H5 82 9 Badorf/Pings 1 0,9 H6 81 1 NT 4 6,9 H6 81 2 KOG steen 6 15,7 I1 87 1 NT 16 123 I1 87 4 KOG steen 1 14 61,4 I1 87 2 Proto 2 12,8 I1 87 3 TS/Glad 3 9,9 I2 88 1 NT 15 59,1 I2 88 2 AWH 1 10,5 I2 88 3 KOG steen 18 45,2 I2 88 4 Walb 1 2,2 I2 88 5 HS/KOG 1 5 I2 88 6 Pings 1 0,7 I2 88 7 Badorf 1 2 I2 88 8 Mayen 3 6,3 I3 89 1 Kar. Gr. w14 1 7,2 I3 89 2 NT 15 52,7 D6 43 9 KOG steen Leeuwarden G1 1 5 E2 52 13 KOG steen Leeuwarden G1 2 21,4 I3 89 5 HS/KOG Gasselte C 1 1 12,1 I3 89 6 Paff 1 4,9 I3 89 7 Proto 4 10,6 I3 89 8 Pings 1 1,2 I3 89 10 Ruw ox or 1 5,4 I3 89 9 Badorf 1 1,9 I3 89 11 KOG schelp 1 3 I4 90 1 NT 14 29,6 I4 90 2 Pings 1 3 B5 20 13 KOG steen Leeuwarden G1 (vroeg) 1 11 I4 90 4 Badorf 1 2,5 I4 90 5 KOG schelp 1 6,3 I4 90 6 Terp indet. 1 1 3,9 I5 91 1 NT 7 19 J1 95 1 NT 10 43,4 J1 95 2 KOG steen 8 23,8 J1 95 3 HS 1 3,1 J1 95 4 HS/KOG Gasselte A 1 9,2 J1 95 5 Pings 1 1,8 J2 94 4 Ruw ox ge 1 4,2 J2 94 1 KOG steen 10 39,2 J2 94 2 NT 13 91,6 J2 94 3 AWD VME 1 6,1 J1 95 6 Ruw ox or 2 6 J2 94 5 Mayen WIIIA 1 2 8,4 J4 92 1 NT 1 7,4 J4 92 2 KOG steen 1 2,3 K1 96 1 Terp 1 1,2 K1 96 2 Glad/TS 2 1 3,9 K1 96 3 Pings 2 3 K1 96 4 Walb 1 1,7 K1 96 5 Mayen 1 2,4 K1 96 6 NT 10 42,5 K1 96 7 KOG steen 14 27,9 K2 97 1 NT 3 14,8 K2 97 2 Terp 2 13,6 K2 97 3 KOG steen 3 14,2 K2 97 4 Pings 1 1,6 Bijlage 8. Verspreidingskaarten Midlum-West (Perceel 18; GIA 174).

Figuur 1. Verspreiding van het terpaardewerk aangetroffen op Midlum-West (ondergrond: Topo RD, Esri Nederland).

Figuur 2: Verspreiding van aardewerk in Angelsaksische stijl aangetroffen op Midlum-West (ondergrond: Topo RD, Esri Nederland).

142 Figuur 3: Verspreiding van het Hessens-Schortensaardewerk aangetroffen op Midlum-West (ondergrond: Topo RD, Esri Nederland).

Figuur 4: Verspreiding van het ruwwandig aardewerk aangetroffen op Midlum-West (ondergrond: Topo RD, Esri Nederland).

143 Figuur 5: Verspreiding van het kogelpotaardewerk aangetroffen op Midlum-West (ondergrond: Topo RD, Esri Nederland).

Figuur 6: Verspreiding van het draaischijfaardewerk uit de Karolingische periode aangetroffen op Midlum-West (ondergrond: Topo RD, Esri Nederland).

144 Figuur 7: Verspreiding van het Pingsdorf- en Paffrath-aardewerk aangetroffen op Midlum-West (ondergrond: Topo RD, Esri Nederland).

Figuur 8: Verspreiding van het proto steengoed aangetroffen op Midlum-West (ondergrond: Topo RD, Esri Nederland).

145 Bijlage 9. Lijst met afkortingen Terp Terpaardewerk TS Terra sigillata TN Terra Nigra-achtigaardewerk AS Aardewerk in Angelsaksische stijl HS Hessens-Schortensaardewerk Glad Gladwandig aardewerk Ruw Ruwwandig aardewerk KOG Kogelpotaardewerk Bad/ Badorf Badorf-aardewerk May/ Mayen Mayen-aardewerk Walb/ Walberberg Walberberg-aardewerk Kar.Gr. Karolingisch grijsaardewerk Paff Paffrath-aardewerk Pings Pingsdorf-aardewerk Proto Proto steengoed NT Aardewerk daterend uit de late middeleeuwen-nieuwe tijd AWD Draaischijfaardewerk AWD VME Draaischijfaardewerk daterend uit de vroege middeleeuwen AWH Handgevormd aardewerk AWH VVT Handgevormd aardewerk daterend uit de Volksverhuizingstijd Ox Oxiderend gebakken aardewerk Red Reducerend gebakken aardewerk Or Oranje Ge Geel Ro Rood Wi Wit Be Beige Br Bruin Zw Zwart Gr Grijs lgr Lichtgrijs dgr Donkergrijs st Steengruis gemagerd sc/sch Schelpgruis gemagerd Indet. Niet te determineren R Rand W Wand B Bodem L Lensbodem S Standring O Oor T Tuit

146