DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED

LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI (2018 – 2022) KGATIŠO YA BORARO

14 DECEMBER 2018 DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI-KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

DIKAGARE

1 MATSENO 4

1.1 Maikemišetšo a SLP 5

1.2 Ditshwanelo tša go Epa tša Moepo wa Venetia 5

2 KETAPELE 6

2.1 Boitsebišo 6

Seswantšho 1: Lefelo la Moepo wa Venetia 6 2.2 Dipalopalo tša Bašomi 7

2.3 Metse ya Bašomi ba Moepong wa Venetia 8

3 LENANEO LA GO HLABOLLA BAŠOMI 10

Matseno 10

3.1 Go Dira Dilo ka go Dumelelana le Melao ya Mananeo a go Ruta Batho Mošomo 10

3.2 Mešomo Yeo Batho Bao ba e Kgonago ba sa Hwetšagalego Gabonolo 11

3.3 Leano la go Ruta Batho go ba le Bokgoni bja Mošomo 12

3.4 Leano la go Thuša Motho go Fihlelela Mošomo o Itšego 22

3.5 Leano la go Hlahla Bašomi 23

3.6 Leano la Tefelo ya Dithuto le la go Tlwaetša Barutwana 24

3.7 Leano la go Hira Bašomi ka Tekatekano 27

4 LENANEO LA MOEPO LA GO HLABOLLA SETŠHABA 35

4.1 Matseno 35

4.2 Tirišano le Bao ba Kgahlegelago Moepo 35

4.3 Maemo a Setšhaba le Ikonomi 36

4.4 Dipalopalo tša Baagi ba Lefelong la Moepo 39

4.5 Boitsebišo bja Megolo ya Malapa 41

4.6 Boitsebišo bja Mošomo 43

4.7 Thuto 49

4.8 Meetse ka Magaeng 50

4.9 Mohlagase 51

4.10 Kelela-tšhila le go Tlošwa ga Ditlakala 52

2 DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI-KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

4.11 Dintlo 53

5 LEANO LA DINTLO LE MAEMO A BODULO 60

5.1 Go Kaonefatša go Hwetšagala ga Dintlo le Maemo a Bodulo 60

5.2 Leano la Rena 60

5.3 Tšwelopele ya Rena 60

5.4 Lenaneo la go Thuša Bašomi Gore ba be le Dintlo 60

6 LEANO LA GO HWETŠA DITIRELO TŠE KAONE-KAONE 63

6.1 Matseno 63

6.2 Tšwelopele ya Leano la go Hwetša Ditirelo tše Kaone-kaone 63

6.3 63 Go Hlabolla Dikgwebo Potlana le Baaba-ditirelo 6.4 Tutuetšo Tabeng ya Ditirelo tše Kaone-kaone 65

6.5 Tshepedišo ya go Hwetša Baaba-ditirelo 65

7 MOGATO WA GO LAOLA GO FOKOTŠWA GA BAŠOMI 69

7.1 Matseno 69

7.2 Dipoledišano tša Nakong e Tlago 69

7.3 69 Magato a go Phema go Lobja ga Mešomo le go Fokotšega ga go Hirwa ga Batho

7.4 Mekgwa ya go Rarolla go Lobja ga Mešomo Moo go Loba Mošomo go ka se Phemegego 70

8 THEKGO YA DITŠHELETE 71

9 BOITLAMO 72

3 DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI-KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

1. MATSENO

Khamphani ya De Beers Consolidated Mines Proprietary Limited (“DBCM”) e butše semmušo Moepo wa Venetia ka di-14 tša August 1992. Moepo wa Venetia o hwetšagala polaseng ya Venetia 103-MS, yeo e lego mo e ka bago dikhilomithara tše 80 ka bodikela bja le dikhilomithara tše 36 ka leboa-bohlabela bja motse wa Alldays Profenseng ya . Moepo wo o wela ka tlase ga Mmasepala wa Selegae wa Musina Seleteng sa Vhembe. Gabotsebotse, moepo wo ga o kgole le mmila wa R521 wo o lego magareng ga motse wa Alldays le wa Pontdrift; e lego mo e ka bago dikhilomithara tše 540 ka leboa la , go etša ge go bontšhitšwe go Seswantšho 1 (Bona Seswantšho 1).

Ga bjale moepo wa Venetia ke molete gomme go šomišwa dikepo tša go swana le metšhene ya go bora maswika le mokgwa wa go thuthupiša maswika. Maswika ao a sa nyakegego le ao go rafšago maswika a bohlokwa go ona a laišwa diloring ka difošolo. Ga go šomišwe mekgwa ya sebjalebjale. Kgauswi le moepo go na le lefelo la go lahlela maswika ao a sa nyakegego, gomme maswika a bohlokwa a kgobelwa kgauswi le moepo, a pšhatlwa gomme gwa ntšhiwa ditaamane go wona. Go na le lefelo leo go lona go lahlelwago ditšhila tšeo di šalago ge go ntšhiwa taamane maswikeng (ditšhila tša go swana le leraga, santa le letsopa). Ka gona, mokgwa wa rena wa go rafa ditaamane ga o šomiše dikhemikhale.

Go ya ka leano-tšhomo leo re nago le lona ga bjale, Moepo wa Venetia Open Pit (VOP) o tlo epa go fihla botlaseng bja dimithara tše 450 mafelelong a mogato wa go epa wa Cut 4 (mo e ka bago ka 2022). Ka nako yeo, moepo o ka se sa lebelelwa o loketše go ka epša ka gore go epa go feta moo go tla be go le kotsi. Maikemišetšo a Moepo wa Venetia wa ka Tlase ga Lefase (Venetia Underground Project [VUP]) woo gabjale o sa kgaoditšego, ke go tlo tšwetša pele moepo wa gona bjale wa Venetia wa molete (VOP) ka gore go epiwe ka tlase ga lefase gore go hwetšwe maswika a mabedi a bohlokwa a go rafa taamane (kimberlitic), e lego K01 le K02, ao a tlago go telefatša projeke ya gona bjale ya VOP ka mengwaga e ka bago e 20, e lego go thoma ka 2022 go fihla ka 2045 (e lego nako yeo ka yona moepo wa VOP o rulaganyeditšwego go kgaotša go epša).

Moepo wo o thomile go agwa ga e sa le go tloga ka 2012 ka tlase ga taolo ya Venetia Underground Project (VUP). Dirafša di tlo fihlelelwa go šomišwa melete e mebedi ya go iša fase, e lego molete wa go iša fase ka dimithara tše 1080. Go oketša moo, re tlo bona go tšwa ka godimo gore re epile go fihla mo re nyakago go fihla gona. Ke moka, molete woo o tlo šoma bjalo ka phaephe ya go tsenya moya ka moepong, gomme wa šoma gape e le tsela ya go tšwa ka moepong wa ka tlase ga lefase.

Dilo tše dingwe tše di hlokagalago gore mošomo o tle o tšhabe diatla moepong wa ka tlase ga lefase di tla dirwa ke rakonteraka wa meepo, yoo a tlago go okamela mešomo ka moka ya ka tlase ga moepo (go akaretša le diaparo tša bašomi ba moepong, melete ya go tsena ka moepong, go swaragana le mabu, tšhomišo ya meetse, go lokišwa ga metšhene le go netefatša gore metšhene ya go fehla moya e šoma gabotse). Ge rakonteraka yoo a se no fetša mošomo wa gagwe, o tla fetišetša marapo go beng ba moepo, (“DBCM”), e le gore mošomo o tle o thome go tšhaba diatla go thoma ka 2022 go fihla ka 2024. Mošomo wo VOP e o dirago gona bjale wa go epa taamane go ya fase, o ka se fetoge gakaalo go fihlela ge go epilwe go fihla dithaneleng.

Leswika la go rafa taamane la K01 le tlo epša go šomišwa mokgwa wo o bitšwago Sub Level Caving mining, moo K01 e tlago go tšweletša 4 Mt ka ngwaga. Leswika la K02 lona le tlo epša go šomišwa mokgwa wo o bitšwago Modified Sub Level Caving mining, gomme lona la tšweletša 1.9 Mt ka ngwaga. Se se lekana le 5.9 Mt, yeo e lekanago le tšweletšo ka moka ya moepo wo o šomago gona bjale. Mekgwa ya go rafa e tlo akaretša go bora maswika, go tsenya dithuthupiši ka mašobeng a maswika ao gomme maswika ao a thuthupišwa, go kgoboketšwa ga maswika ao a nago le taamane le maswika ao a sa nyakegego, go pšhatlaganywa ga maswika ka lekga la pele, go gogelwa ka ntle ga moepo maswika ao a nago le taamane le go lahla maswika a sa nyakegego.

4 DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI-KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

1.1. Maikemišetšo a SLP

Ka go dumelelana le Molaotheo wa MPRDA, No. 28 wa 2002 (“MPRDA”), le go phethagatšwa ga dilo tše di letetšwego go ya le ka Ditshwanelo tša go Epa tšeo di neilwego khamphani ya DBCM, go letetšwe gore Moepo wa Venetia o tsenye letsogo go kaonefatšeng maemo a tša leago le a ikonomi a batho bao ba dulago kgauswi le wona ka go netefatša gore o phethagatša seo se bolelwago ke tokomane ya Leano la go Hlabolla Setšhaba le Bašomi (Social and Labour Plans).

Maikemišetšo a Leano la Moepo wa Venetia la go Hlabolla Setšhaba le Bašomi ke go tlo diriša mananeo a go hlabolla setšhaba le bašomi ka go dumelelana le ditekanyetšo tše di tsebjago tša go hlabolla setšhaba. Moepo o tlo dira seo ka go ela hloko dinyakwa tša baagi, ikonomi le tikologo gomme o tla dira seo go tloga mathomong go fihla mafelelong, e lego go tloga ge o rulaganya mošomo, ge mošomo o le gare o kgatlampana le ge o fihlile mafelelong. Moepo wa Venetia o tlo fihlelela se ka go dira dilo tše di latelago:

• Ka go hira bašomi ba go tšwa ditikologong tša Blouberg le Musina, gomme ka go dira bjalo wa kaonefatša maphelo a bona le ikonomi. • Ka go tsenya letsogo dikaonefatšong tša intaseteri ya moepo; • Ka go tšwetša pele mošomo wa Moepo wa Venetia wa go hlabolla badudi ba seleteng sa Capricorn le sa Vhembe, kudukudu bao ba lego ka tlase ga Mmasepala wa Selegae wa Blouberg le wa Musina.

1.2. Ditshwanelo tša go Epa tša Moepo wa Venetia

Khamphani ya DBCM e fetošitše ditshwanelo tša yona tša go epa motheong wa Ntlha ya Bošupa, go Karolo ya Bobedi ka go MPRDA, bakeng sa Moepo wa yona wa Venetia ka di-02 tša September 2008. E le gore DBCM e dire dilo ka go dumelelana le ditshwanelo tša go epa tše di boletšwego ka mo godimo, e fane ka tokomane ya yona ya Leano la go Hlabolla Setšhaba le Bašomi ya go thoma ka 2007 go fihla ka 2012. Ditaelo tša ka morago ga moo tša tokomaneng yeo di ile tša latelwa go tloga ka 2013 go fihla ka 2017.

E le gore e fihlelele dilo ka moka tša tokomane ya Leano la go Hlabolla Setšhaba le Bašomi yeo e sepedišanago le Ditshwanelo tša go Epa: M29/2009; DMR Reference No. LP; 30/5/1/2/5/58MR yeo e neilwego DBCM bakeng sa Moepo wa Venetia, DBCM e hlamile tokomane e mpsha ya Leano la go Hlabolla Setšhaba le Bašomi ya go thoma ka 2018 go fihla ka 2022 motheong wa Taelo 46 yeo e badilwego sammaletee le Ditaelo 43 le 44 tša Molaotheo, gomme e tla bitšwa gore ke Kgatišo ya Boraro ya Leano la Moepo wa Venetia la go Hlabolla Setšhaba le Bašomi. Kgatišo ye ya boraro e tla tšeela legato kgatišo ya letšatši-kgwedi la di-15 tša January 2013 le dikgatišo tše dingwe ka moka.

5 DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI-KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

2. KETAPELE

2.1. Boitsebišo

Leina la Khamphani De Beers Consolidated Mines Proprietary Limited Leina la Moepo Venetia Mine Nomoro ya Tshwanelo ya go Epa M29/2009 Nomoro ya Tšhupetšo ya DMR LP: 30/5/1/2/5/58MR Aterese ya Lefelo la Moepo 01 National Road, Musina, 0900 Aterese ya Poso ya Moepo PO Box 668, Musina, 0900 Dinomoro tša Mogala tša Moepo 015 575 2487 Setšweletšwa Ditaamane, Taamane ya (Megogola), Taamane (E tlwaelegilego) le Taamane (ya go tšwa ka Maswikeng) Mengwaga ya Moepo Mengwaga e 28 (2045) Ngwaga wa Ditšhelete Go thoma ka di-1 tša January go fihla ka di-31 tša December Nako ya go Tliša Dipego Pele ga di- 31 tša March ngwaga o mongwe le o mongwe Yo a Ikarabelago Molaodi-pharephare: Gerhardus P. Nortje

Seswantšho 1: Lefelo la Moepo wa Venetia

6 DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI-KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

2.2. Dipalopalo tša Bašomi Ga e sa le go tloga ka di-31 tša October 2018, Moepo wa Venetia o hirile batho ba 1318. Palong ye ga re bale dikonteraka. Bašomi ba basadi ba dira diperesente tše 21, 5 gomme palong yona yeo, diperesente tše 14 ke Basadi ba ka Moepong. Bašomi bao ba sa itekanelago ba dira diperesente tše 2, 7. Bašomi ba HDSA ba diperesente tše 29 ba šoma maemong a bolaodi, ba diperesente tše 48 ba legorong la bao ba amogetšego tlwaetšo e kgethegilego gomme ba diperesente tše 72 ba legorong la bašomi bao ba nago le bokgoni.

Bašomi ba diperesente tše 57, 3 ba wela ka tlase ga Mmasepala wa Selegae wa Musina le wa Blouberg, gomme ditikologo tše ke mafelo a motheo ao Moepo o lebišitšego tlhokomelo ya wona go tšona. Palo ya bašomi ba nako e tletšego go ya ka mešomo yeo ba e dirago e bontšhitšwe go Lepokisi 1.

Lepokisi 1a: Bašomi ba nako e tletšego le ba motšwa-o-swere go ya ka maemo a mešomo ya bona go tloga ka di-31 tša October 2018

Maemo a mošomo Monna Mosadi Batšwa- Palo- ntle moka A C I W A C I W M F Bolaodi bja godimodimo 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Bolaodi bja godimo 3 2 0 9 1 0 0 2 0 0 17 Ba tlwaetšo e kgethegilego, 23 5 2 41 13 3 1 8 2 2 101 ditsebi tša mošomo le bolaodi bja magareng Bašomi ba go kgona ba 194 12 2 69 52 7 0 24 0 0 360 mešomo ya diatla, ba go rutega, bolaodi bja tlasana, baokamedi, diforomane le bahlokomedi

Ba go kgona mošomo 624 5 0 4 150 4 0 8 0 0 795 ganyenyane le go dira diphetho tše itšego Ba go se kgone mošomo le 28 0 0 1 16 0 0 0 0 0 45 go direlwa diphetho PALO-MOKA YA BAŠOMI BA 824 24 4 120 198 14 1 41 2 2 120 NAKO E TLETŠEGO Bašomi ba motšwa-o-swere 48 0 0 4 34 0 0 1 1 0 88

PALO-MOKA 872 24 4 124 232 14 1 42 3 2 1318 Tlhokomedišo: Bolaodi bja maemo a godimo ke bašomi ba Karolo 4 le 5; ba tlwaetšo e kgethegilego ke ba Karolo 6; ba go ba le bokgoni ke ba Karolo 7 le CL, ba go kgona ganyenyane ke bohle ba Karolo B, gomme ba go se kgone ke ba karolo ya No Grade.

7 DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI-KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

Lepokisi 1b: Bašomi ba dikonteraka go ya ka maemo a mešomo ya bona go tloga ka di-31 tša October 2018

Maemo a Mošomo Monna Mosadi Batšwa-ntle Palo-moka

A C I W A C I W M F Bolaodi bja godimodimo 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Bolaodi bja godimo 3 0 0 3 1 0 0 0 0 0 7 Ba tlwaetšo e kgethegilego, 118 4 1 93 32 0 0 3 3 0 254 ditsebi tša mošomo le bolaodi bja magareng Bašomi ba go kgona ba 448 6 0 205 69 0 0 5 28 2 763 mešomo ya diatla, ba go rutega, bolaodi bja tlasana, baokamedi, diforomane le bahlokomedi Ba go kgona mošomo 654 0 0 36 47 3 0 15 3 0 758 ganyenyane le go dira diphetho tše itšego Ba go se kgone mošomo le go 701 1 0 20 195 0 0 2 10 0 929 direlwa diphetho PALO YA BAŠOMI BA NAKO 1924 11 1 357 344 3 0 25 44 2 2711 E TLETŠEGO

Ka ge khamphani ya DBCM e le yona e laolago Moepo wa Venetia go etša ge go hlaloswa ka go MPRDA, e a dumela gore go letetšwe gore e netefatše gore dilo di dirwa ka go dumelelana le melao ya MPRDA, gaešita le ge e ka hira konteraka e nngwe gore e šome moo moepong.

Go ya ka seo re sa tšwago go bolela ka sona, DBCM e tla dira se se lego matleng a yona go netefatša gore dikonteraka tšeo e di hirago di dira dilo ka go dumelelana le dinyakwa tša Lenaneo la go Hlabolla Bašomi le la go Hira Bašomi ka Tekatekano (Human Resources Development and Employment Equity Programmes) tšeo di hlalositšwego ka go Taelo 46 ya MPRDA, e bile e tla tsebiša le bašomi ba yona ka dinyakwa tšeo, ya ba ya tsebiša le bašomi ba dikonteraka tšeo e di hirilego.

2.3. Metse ya Bašomi ba Moepong wa Venetia

Moepo wa Venetia o wela ka tlase ga Mmasepala wa Selegae wa Musina, gomme Lepokisi 2 le le lego ka mo tlase le bontšha metse yeo ba bantši ba bašomi ba moepong wo ba tšwago go yona. Bašomi ba diperesente tše 57,3 ba dula mafelong a kgauswi le moepo gomme ba diperesente tše 18 ba tšwa ditikologong tše dingwe Profenseng ya Limpopo.

8 DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI-KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

Lepokisi 2: Metse ya Bašomi ba Moepong wa Venetia

Lefelo la Mmasepala Metse, Ditoropo le Metsana Nomoro Peresente

Musina Toropo ya Musina, Nancefield, , Sagole, Muswodi, Folovhodwe 515 35.52% Blouberg Alldays, Grootpan, Devrede, , Ga-Kibi, Ga-Makgato, Babirwa, 306 21.54% Longden, Juniorsloop, Dendron, , Motsana wa Harrietswich, Kromhoek,

Thohoyandou , , Makonde, Nzhelele, Manenzhe, Mudimeli, Shayandima, , 95 7.36% Masisi, , Dzimauli, Mashau

Polokwane , Mashashane, Ramokgopa, , Botlokwa, Seleka, Modjadji, 73 6.15% , Chuenespoort, Phalaborwa, , Kgapane

Louis Trichardt Polokwane, Makhado, Xitachi, , Sinthumule 88 5.89%

Limpopo Namakgale, Bela Bela, , Letaba, Modjadjieskloof, Burgersfort, Steelpoort, 42 5.02% Groblersdal, Lydenburg, , Ga-Mphahlele, Lephalale, Ellisras, Ga- Seleka, Elim, Vhulaudzi, Vongani, Jane Furse, Trichardtsdal, Modimolle, Mokopane, Bakenberg, Ga-Makibelo, Tshilamba,Venda, Valdezia, Thabazimbi, , . A Mangwe Johannesburg, Cape Town, Koffiefontein, Windhoek, Nederland, Zimbabwe, 261 18.53% Bloemfontein

9 DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI-KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

3. LENANEO LA GO HLABOLLA BAŠOMI

3.1. Matseno Morero wa Mananeo a go Hlabolla Bašomi (Human Resources Development Programmes) a khamphani ya DBCM ke go thekga Mananeo a Mešomo ya Moepong (Mining Works Programmes), Leano la Bosetšhaba la go Kaonefatša Bokgoni bja Bašomi (National Skills Development Strategy) le maikemišetšo a DBCM a go tliša diphetogo. Mananeo a Thuto le Tlhabollo (Learning and development [L&D]) a Moepong wa Venetia, a dumelelana le leano-tšhomo la DBCM, dithulaganyo tša kgwebo tša moepo le maikemišetšo a wona. Tabeng ye, e le gore mananeo-thuto a a atlege goba re be le wona, re sekaseka le dithuto tše dingwe tša go swana le Mananeo a go Hirwa ga Batho ka Tekatekano (Employment Equity Plans), Mananeo a go Ruta Batho go ba le Bokgoni bja Mošomo (Skills Development Plans), megato ya go Hlabolla Bašomi (Human Resources planning processes), go Ruta Bašomi go Kaonefetša Bokgoni bja Bona (Performance and Talent Management) le dinyakwa tša semolao. Lenaneo la go Hlabolla Bašomi le tla sepela ka thulaganyo Moepong wa Venetia ntle le gore go senywe mašeleng ao re a amogelago ngwaga le ngwaga.

Khamphani ya DBCM e a lemoga gore e le gore e fihlelele maikemišetšo a yona e swanetše gore e latele ditekanyetšo tša maemo a godimo go tša kgwebo ka gore e šomiše bašomi bao ba nago le bokgoni kudu. DBCM e ikemišeditše ka botlalo gore e tla dula e ruta bašomi ba yona ka moka gore e be dikgwari e le gore bašomi ba dire mešomo ya bona ka polokego, ka bokgoni le ka katlego. Ka mananeo-thuto a, Moepo wa Venetia o netefatša gore bašomi ba ba le ditshwanelego tša maleba tša mošomo le bokgoni tšeo di dumelelanago le dinyakwa tša gona bjale le tša nakong e tlago tša DBCM.

Mananeo a khamphani ya DBCM a go Hlabolla Bašomi a tla dira dilo ka go dumelelana le dilo tše di latelago: • Dipakane tša kgwebo • Leano la go ruta batho go ba le bokgoni bja mošomo, leo le akaretšago: ▪ Mananeo a go ruta setšhaba ▪ Mananeo a go tlwaeletša batho mošomo ▪ Mananeo a go ruta batho gore ba be le bokgoni bja mošomo • Mananeo a go thuša batho go fihlelela mešomo e itšego • Leano la go hlahla bašomi

3.2. Go Dira Dilo ka go Dumelelana le Melao ya Mananeo a go Ruta Batho Mošomo Mananeo a DBCM a go Hlabolla Bašomi (Human Development Programmes) a hlamilwe le go tsenywa tirišong ka go dumelelana le National Skills Development Framework yeo e hlaloswago ka go Skills Development Act 97 ya 1998 le ka go dumelelana le dinyakwa tše tlwaelegilego tša Mining Qualifications Authority. Dinyakwa tše di latelago di bohlokwa kudu tabeng ye:

Leina la SETA: Mining Qualifications Authority (MQA) Nomoro ya Tumelelo: 16/MQA/0312/AC4/170412 Nomoro ya Motšhelo ya MQA: L910750852 Wa Mananeo a go Ruta Batho Mošomo: Neetash Daya Letšatši-kgwedi la go Tliša Leano la go Di-30 tša April ngwaga le ngwaga le Kaonefatša Bokgoni bja Bašomi: WSP, nomoro ya SDL T999990012 yeo e tsentšwego mo e le Lemetletšo 1

10 DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI-KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

3.3. Mešomo Yeo Batho Bao ba e Kgonago ba sa Hwetšagalego Gabonolo Tlwaetšo ya rena ya maemo a godimo ga se ya go no ruta bašomi gore ba be le bokgoni, eupša gape ke ya go dira gore Moepo wa Venetia o be le bokamoso bja go atlega le go dula o šoma. Ke ka baka leo maikemišetšo a magolo a mananeo-thuto a DBCM e le go ruta batho gore ba tsebe mešomo yeo e nyakegago kudu.

Tlwaetšo ya bašomi e tlo etišwa pele e le gore dinyakwa le maikemišetšo a moepo di fihlelelwe. Se se akaretša go lemoga mapheko le go a rarolla e le gore re kgoboketše bašomi ba lekanego bao ba nago le bokgoni bao ba tla dirago gore moepo o atlege. Se se bohlokwa kudu re lebeletše mešomo yeo e tšewago e le ya bohlokwahlokwa moepong, yeo go lego thata go hwetša batho bao ba e kgonago. Lepokisi 3 le bontšha mešomo yeo ya bohlokwahlokwa ge e bapetšwa le mešomo ya Moepong wa Venetia yeo batho bao ba e kgonago ba sa hwetšagalego gabonolo.

Lepokisi 3: Mešomo Yeo Batho Bao ba e Kgonago ba sa Hwetšagalego Gabonolo

Maemo a Mošomo Mabaka a go se Hwetšagale ga Batho Tharollo / Lenaneo- le Ditlhohlo thuto Millwright (T) Go hloka mangwalo a mošomo le Go Ithuta o le Kgole le Mananeo a maitemogelo go Tlwaeletša Batho Mošomo

Riggers Go hloka mangwalo a mošomo le Go Ithuta o le Kgole le Mananeo a maitemogelo go Tlwaeletša Batho Mošomo

Engineering Operatives Go hlokega ga batho ba go kgona Go ruta batho go kgona mošomo mošomo wo gabotse wo Boilermakers Go hloka mangwalo a mošomo le Go Ithuta o le Kgole le Mananeo a go maitemogelo Tlwaeletša Batho Mošomo Fitters Go hloka mangwalo a mošomo le Go Ithuta o le Kgole le Mananeo a maitemogelo go Tlwaeletša Batho Mošomo Instrumentation Mechanician Go hloka mangwalo a mošomo le Go Ithuta o le Kgole le Mananeo a maitemogelo go Tlwaeletša Batho Mošomo

Technicians Go hlokega ga batho ba go kgona Lenaneo la go Ruta Batho Mošomo mošomo wo wo ka go Lebanya

Mining Engineer (G) Go hlokega ga batho bao ba Lenaneo la go Ruta Barutwana swanelegelago mošomo wo Mošomo wo

Mine Planning Manager Go hlokega ga batho bao ba Lenaneo la go Ruta Batho Mošomo swanelegelago mošomo wo wo ka go Lebanya

Geotechnician Go hlokega ga batho bao ba Lenaneo la go Ruta Batho Mošomo swanelegelago mošomo wo wo ka go Lebanya

11 DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI-KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

3.4. Leano la go Ruta Batho go ba le Bokgoni bja Mošomo Morero wa leano le la DBCM ke go nea batho tlwaetšo ya maemo a godimo gore ba kgone mošomo ka bobona, khamphaning, kgwebong le nageng ka bophara. Leano le le bontšha maikemišetšo a khamphani a go hlama mekgwa e mebotse ya go šoma le dithulaganyo, tšeo di tlago go loutša bokgoni bja bašomi khamphaning, tikologong le nageng ka bophara.

Maikemišetšo a magolo a Leano la DBCM la go Ruta Batho go ba le Bokgoni bja Mošomo Moepong wa Venetia ke go dira gore dilo di be ka tsela e latelago:

• go be le bašomi ba go swanelega bao ba nago le bokgoni; • bašomi ba newe sebaka sa go kaonefatša bokgoni bja bona; • bašomi ba newe sebaka sa go bontšha bokgoni bja bona ka tekanyo e kgolo; • go hlolwe dibaka tša go kaonefatša mabokgoni; le • go thea sehlopha sa bašomi ba dikgwari, bao ba tlišago diphetogo le bao ba dulago ba le gona.

“Fomo ya Q” – E bontšha dipalopalo tša bašomi ba Moepong wa Venetia le maemo a bona a thuto, gomme e tsentšwe go Lemetletšo 2.

Lepokisi 4: Boitsebišo bja Thuto bja Mošomi – 31 October 2018 Monna Mosadi Palo- Sehlopha moka A C I W FN Palo- A C I W FN Palo- moka moka Thuto e 10 0 0 0 0 10 0 0 0 0 0 0 10 Tlwaelegilego: NQF 1 le ka tlase Ga se ya hlaloswa 4 0 0 2 0 6 0 0 0 2 0 2 8

Grade10/Std8/N1 - 54 2 0 1 0 57 0 0 0 1 0 1 58 NQF Level 2 Grade11/Std9/N2 - 52 1 0 2 0 55 6 0 0 0 0 6 61 NQF Level 3 Grade12/Std10/N3 583 11 1 56 0 651 144 6 0 17 0 167 818 - NQF Level 4 Ditifikheiti, Nated 68 1 0 11 0 80 2 0 0 3 0 25 105 4, 5, 6. NQF Level 5 2 Didiploma - 58 2 0 20 0 80 2 5 0 6 0 40 120 NQF Level 6 9 Bachelor’s degrees - 28 1 1 16 2 48 2 3 0 7 2 35 83 NQF Level 7 3 Honours Degrees - 13 5 2 15 0 15 6 0 0 4 0 10 45 NQF Level 8 Master’s degrees - 1 1 1 1 2 1 2 0 1 2 0 5 10 NQF Level 9 Palo-moka 871 124 4 124 4 1027 232 14 1 42 2 291 1318

12 DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI-KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

3.4.1. Mananeo a go Ruta Setšhaba a) Setifikheiti Seo se Kaonefaditšwego sa Thuto ya Batho ba Bagolo Moepo wa Venetia o fane ka thuto ya ABET go bašomi ka moka ba wona ga e sa le go tloga ka 1998. Bašomi bao ba swanelegago ba ile ba newa sebaka sa go tsena diklase tše, tšeo di bego di swarwa moepong ka moka. Gona bjale Moepo wa Venetia o sa na le bašomi ba 11 bao ba sego ba aloga mphatong wa bošupa goba Grade 9. Le ge Moepo wa Venetia o nyaka go netefatša gore bašomi ba wona ba newa dibaka tša go kaonefatša bokgoni bja bona ka go dumelelana le maikemišetšo a moepo go tša kgwebo, seo se swanetše go dirwa ka nako, go sa senywe tšhelete e bile se dirwe ka go dumelelana le dikganyogo tša mošomi. Bašomi bao re boletšego ka bona, bao ba sego ba aloga mphatong wa bošupa goba Grade 9, gomme ba sa dutše ba nyaka go hwetša tlwaetšo dithutong tša AET, ba tla dumelelwa go ingwadiša dikolong tša praebete tšeo di neago dithuto tša AET, gomme moepo o tla ba thekga ka ditšhelete.

Ka ge ditlhohlo tša tša thuto moepong di be di rarolotšwe, tša gore motho a hirwe moepong, go ile gwa hlangwa Foundational Learning Certificate (FLC) gore go sepedišanwe le diphetogo tše di lego ka go Skills Development landscape le go thewa ga ofisi ya Quality Council for Trades and Occupations (QCTO). Morero wa lenaneo-thuto la FLC ke go ruta bašomi ba moepong le badudi ba kgauswi le moepo gore ba kgone go bala, go ngwala le go kwešiša dipalo. Ka ge setifikheiti se se nyakega bakeng sa Level 2, 3 le 4 gore motho a tlwaeletšwe mošomo, barutwana ba 152 ba ka ntle ga moepo ba alogile dithutong tše nakong ya SLP II (2013 – 2017). Lenaneo-thuto la FLC le thuša moepo gore o hwetše batho bao ba swanelegago bakeng sa go tlwaeletšwa mošomo, goba le bakeng sa dibaka tša mešomo yeo ga bjale e se nago batho, e bile go na le maloko a setšhaba a 105 ao ga bjale a ngwadišitšwego lenaneo-thutong le. Ka morero wa gore go be le kgatelo-pele le go tšwetša pele dithuto tša batho ba bagolo Moepong wa Venetia, gona bjale re lebišitše šedi e kgolo tabeng ya gore re be le bašomi bao ba nago le setifikheiti sa Mphato wa Marema-tlou (Grade 12).

Badudi ba bantši ba kgauswi le moepo ga se ba fetša Mphato wa Marema-tlou ka lebaka la mabaka a mmalwa, gomme ga ba boemong bja gore ba ka boela sekolong. Nyakišišo ya moepo e bontšha gore maloko a mangwe a setšhaba a re a ka rata go ba le setifikheiti sa Mphato wa Marema-tlou, a kaonefatše dithuto tše dingwe tša wona, goba a ngwale dithuto tše oketšegilego gore a kgone go kaonefatša ditifikheiti tša wona. Setifikheiti Seo se Kaonefaditšwego sa Thuto ya Batho ba Bagolo (seo ga bjale Moepo wa Venetia o se tsomago) se nea maloko a setšhaba sebaka sa go dira bjalo, e bile setifikheiti se se kgopetšwe go ba Kgoro ya tša Thuto, le gona ditlhahlobo di ngwalwa kgweding ya July ngwaga o mongwe le o mongwe. Ditifikheiti tšeo di netefatšwa ke Umalusi, yeo e fanago ka ditifikheiti tša Marema-tlou. Setifikheiti seo se kaonefaditšwego sa thuto ya batho ba bagolo ke lenaneo-thuto la dibeke tše masome-nne leo le nago le dithuto tše lesome tšeo motho a ka kgethago gore o ithutela dife gare ga tšona. Maloko a setšhaba ao a alogilego Mphato wa senyane, ao a feitšego Mphato wa Marema-tlou goba ao a ratago go kaonefatša dipoelo tša wona tša Marema-tlou, a tla dumelelwa go ingwadiša.

Lepokisi 5: Setifikheiti Seo se Kaonefaditšwego sa Thuto ya Batho ba Bagolo 2018 2019 2020 2021 2022 Palo-

moka

Mohuta wa Lenaneo-thuto

Ba Ba Bafsa Ba Bafsa Ba Bafsa Ba Bafsa Ba Bafsa Ba Bafsa

Setifikheiti Seo se Kaonefaditšwego 10 10 10 10 10 50 sa Thuto ya Batho ba Bagolo

13 DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI-KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

b) Mananeo-thuto a TVET Ka ge moepo o le kgole le batho, se se dira gore go be thatanyana gore maloko a setšhaba a tle moepong go tlo ithutela mešomo, kudukudu bakeng sa dithuto tšeo di sa rutwego dikholetšeng tša tikologong (Technical and Vocational Education and Training Colleges [TVET]). E bile dithuto tša mohuta wo di nyaka bahlahli gomme Moepo wa Venetia o ikemišeditše go thuša tabeng ye. Go thata go hwetša maloko a setšhaba ao a nago le dinyakwa tša N2 gore a newe tlwaetšo ya mošomo go tša boentšeneare e le gore re kgone go a hira, ke ka baka leo lenaneo-thuto le le nyakega.

Go tlo hirwa khamphani ya tikologong gore e thuše maloko a setšhaba ka go ingwadiša, go hwetša dilo tše di tlo šomišwago go ithuta, bahlahli le go ngwala ditlhahlobo lefelong la maleba la kgauswi le moepo. Šedi e tlo lebišwa kudu dithutong tšeo moepo o di nyakago gore o kgone go hira setšhaba, mohlala ke dithuto tša N go tša Boentšeneare. Maloko a setšhaba ao a tlago go hwetša Setifikheiti Seo se Kaonefaditšwego sa Thuto ya Batho ba Bagolo a tlo newa sebaka sa pele sa go ingwadiša Mananeo-thutong a TVET.

Lepokisi 6: Mananeo-thuto a TVET 2018 2019 2020 2021 2022 Palo-

moka

Mohuta wa Lenaneo-thuto

Ba Ba Bafsa Ba Bafsa

Ba Ba Bafsa Ba Bafsa Ba Bafsa Ba Bafsa

Mananeo-thuto a TVET 0 5 15 15 15 50

3.4.2. Go Tlwaeletša Barutwana Mošomo Morero o mogolo wa DBCM ke go bulela bafsa dibaka tša mošomo intasetering ya meepo, ke ka baka leo Khamphani ye e nyaka go tlwaeletša barutwana mošomo gore e kgone go fihlelela maikemišetšo a yona a go tliša diphetogo. Ka baka leo, Khamphani e fana ka dibaka tša go tlwaeletša barutwana mošomo dithutong tše mmalwa tša maemo a bolaodi, bookamedi le mešomo e mengwe ya diatla. Bontši bja dibaka tšeo di lego gona di ithekgile ka dinyakwa tša Khamphani tše bjalo ka dikgoba tša gona bjale tša mešomo le tša nakong e tlago, maikemišetšo a DBCM a go hira batho ka tekatekano, gotee le dibaka tša mešomo ya bohlokwahlokwa yeo batho bao ba e kgonago ba sa hwetšagalego gabonolo. Maikemišetšo a mananeo a DBCM a go tlwaeletša barutwana mošomo ke ao a latelago: • Go thuša barutwana gore ba be le bokgoni le maitemogelo; • Go thuša bašomi le maloko a setšhaba gore ba be le mangwalo a mošomo ao a amogelwago nageng ka moka; • Go tlwaetša batho ba ka moepong le setšhabeng go tseba mošomo • Go hira batho ba fapafapanego le go tliša dikaonefatšo mošomong; le • Go tswalela sekgoba magareng ga dinyakwa tša gona bjale tša thuto le mošomo.

Mananeo a DBCM a go tlwaeletša barutwana mošomo leanong la yona (SLP III) a lebiša šedi mešomong e latelago: • Maemo a Bolaodi le a Bookamedi; • Boentšeneare • Go Rafa Ditšweletšwa Maswikeng

14 DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI-KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

3.4.2.1. Mananeo a go Tlwaeletša Batho Maemo a Bolaodi DBCM e kwane le dikhamphani tše dingwe gore di e thuše go tlwaeletša batho maemo a bolaodi go etša ge go bontšhitšwe go Lepokisi 7. Bao ba tlago go tlwaeletšwa maemo a bolaodi ke bašomi ba gona mo moepong gomme ba rutwa mošomo wo ba dutše ba o dira e bile ba rutwa le ka klaseng.

Lepokisi 7: Mananeo a go Tlwaeletša Batho Maemo a Bolaodi Leina la lenaneo-thuto NQF level Morero wa lenaneo la go tlwaeletšwa mošomo

NQF Level Lenaneo le le tla hlamela molaodi go kgona go dira dilo tše latelago: 3 • Go ruta, go etelela pele le go hlohleletša dihlopha tša Go laola dihlopha tša bašomi gore di šome ka thata. bašomi ba go šoma ka thata • Go netefatša gore bašomi ka moka dihlopheng ba ntšha ka ga tšhwene.

Dipalopalo tša bao ba kgethwago gore ba tlwaeletšwe Maemo a Bolaodi nakong ka moka ya lenaneo-thuto di bontšhitšwe go Lepokisi 8.

Lepokisi 8: Mananeo a go Tlwaeletša Batho Maemo a Bolaodi 2018 2019 2020 2021 2022 Palo-

moka

Mohuta wa Lenaneo-thuto

Ba Ba Bafsa Ba Bafsa Ba Bafsa Ba Bafsa Ba Bafsa Ba Bafsa

Go laola dihlopha tša 0 15 0 15 0 30 bašomi ba go šoma ka thata

3.4.2.2. Mananeo a go Tlwaeletša Batho Boentšeneare Karolo e kgolo ya lenaneo la DBCM la go tlwaetša batho ke gore ba be le bokgoni mošomong wa boentšeneare. Morero wa gore re tlwaeletše batho mošomo wa boentšeneare ke ka gobane re hloka batho ba mohuta wo Moepong wa Venetia le ka gobane batho ba go tseba mošomo wo ga se ba bantši nageng ka bophara. Moepo wa Venetia o fana ka tlwaetšo mešomong e latelago:

• Mekheniki • Ba tša mehlagase • Fitting and Turning • Millwright • Rigger • Plater / Welder • Mekheniki wa dilo tša go šoma ka diesel • Auto electricians

Mananeo a DBCM a go Tlwaeletša Batho Mošomo a akaretša bobedi barutwana bao ba šomago ba Karolo 18(1) le bao ba sa šomego ba Karolo 18(2) go etša ge go hlaloswa ke Molaotheo wa go Ruta Batho go ba le Bokgoni bja Mošomo (Skills Development). Barutwana ba Karolo 18(1) ke bao khamphani e šetšego e ba hirile gore ba šome ka nako e tletšego, bao ba lego kgauswi le go tseba mošomo gabotse, bao ba newago sebaka sa go feleletša dithuto tša bona. Barutwana ba Karolo 18(2) 15 DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI-KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

gantši ke bao ba šomago mešomo ya nakwana, bao ba tsebago mošomo ganyenyane goba ba se nago maitemogelo, bao ba newago mošomo ka nako e itšego bakeng sa go ba thuša gore ba fetše tlwaetšo ya bona. Tlwaetšo ya Karolo 18(2) e thuša bao ba sa tšwago go hirwa gore ba tlwaele mošomo le go o kgona, ka go kgethega bašomi bao ba dulago ditikologong tša moepo.

Lepokisi 9 la ka mo tlase le bontšha palo ya barutwana ba Karolo 18.1 le 18.2 bakeng sa ngwaga o mongwe le o mongwe Leanong la Moepo la go Hlabolla Setšhaba le Bašomi gotee le mešomo yeo ba tlago go tlwaeletšwa yona.

Lepokisi 9: Mananeo a go Tlwaeletša Batho Boentšeneare 2018 2019 2020 2021 2022 Palo- moka

Mohuta wa Lenaneo-thuto

Ba Ba Bafsa Ba Bafsa Ba Bafsa Ba Bafsa Ba Bafsa Ba Bafsa

Ba tša Mehlagase 18.1 0 0 0 1 0 1

Ba tša Mehlagase 18.2 4 0 1 2 3 10

Fitter 18.1 0 1 0 0 0 1

Fitter 18.2 7 0 3 1 4 15

Boilermaker 18.1 0 0 1 0 1 2

Boilermaker 18.2 2 0 3 1 3 9

Bomekheniki 18.1 1 0 1 0 0 2

Bomekheniki 18.2 3 0 0 1 2 6

Rigger 18.1 0 0 0 0 0 0

Rigger 18.2 2 0 0 1 1 4

Palo-moka 19 1 9 7 14 50

3.4.2.3. Mananeo a go Tlwaeletša Batho go Rafa Ditšweletšwa Maswikeng Moepo wa Venetia gape o tlwaetša bao ba ithutelago go rafa ditšweletšwa maswikeng, o latela dinyakwa tša maleba. Mananeo a a go tlwaetša a ngwadišitšwe le ba Kgoro ya Bašomi e bile a dumelelana le ditshwanelego tša motheo tša NQF. Mananeo a a bohlokwa kudu ka gore a tla rarolla mathata a bašomi le go hlahlobja ga bašomi.

Mananeo a go tlwaeletša batho mošomo wa go rafa ditšweletšwa a Moepo wa Venetia a dumelelana le Setifikheiti sa Naga: Ditshwanelego tša Mineral Processing NQF Level 2.

Lepokisi 11 le bontšha kakanyetšo ya dipalopalo tša bao ba holwago ke tlwaetšo ye ngwaga le ngwaga. 16 DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI-KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

Lepokisi 11: Mananeo a go Tlwaeletša Batho go Rafa Ditšweletšwa Maswikeng 2018 2019 2020 2021 2022 Palo-

moka

Mohuta wa Lenaneo-thuto

Ba Ba Bafsa

Ba Ba Bafsa Ba Bafsa Ba Bafsa Ba Bafsa Ba Bafsa

Go Šoma ka Diminerale L2 4 4 4 4 4 20

3.4.2.4. Mananeo a Mangwe a go Ruta Batho Mešomo Khamphani ya DBCM e tšeela godimo kudu mananeo a go tlwaeletša batho mešomo, e lego mešomo ya go swana le go diriša metšhene, go otlela le go dira mešomo e mengwe ya bohlokwa. Mananeo-thuto a Moepo wa Venetia a dumelelana le ditekanyetšo tša National Qualifications Framework le tša Mining Qualifications Authority e bile a thuša batšeakarolo gore ba swanelege go ngwadišwa le NQF.

Mananeo-thuto a Moepo wa ka Tlase ga Lefase (Underground Mining) le a go ruta batho mešomo, ao Moepo wa Venetia a sego a hlwa a dumelelwa go ba le wona, a tla swarelwa lefelong la tša thuto la Murray and Roberts Cementations Bentley Park, gomme a tšweletša bašomi ba ka tlase ga lefase. Projeke ya ka tlase ga lefase ya Venetia (Venetia Underground Project [VUP]) e tlo thuša go nea batho le dihlopha tša bašomi bokgoni ka go dumelelana le dinyakwa tša mešomo ya bona. Mananeo-thuto a Murray and Roberts Cementation a dumelelana le ditekanyetšo tša National Qualifications Framework le tša Mining Qualification Authority ka go realo a nea batšeakarolo bokgoni bja gore ba swanelege go ngwadišwa le NQF.

Ka ge Lefelo la Thuto la Moepo wa Venetia (Venetia Mines Skills Development Centre) le se la hlwa le newa MQA bakeng sa go swara mananeo-thuto a go epa ka tlase ga lefase, mananeo-thuto ao a feditšwego Lefelong la Thuto la MRC a tla šoma feela go MQA ya Lefelo la Thuto la Murray and Roberts Cementation. Taba ya gore Moepo wa Venetia o newe tumelelo ya go swara mananeo-thuto a go epa ka tlase ga lefase e sa šogwa. Mananeo a go ruta batho mešomo a Moepo wa Venetia a bontšhitšwe go Lepokisi 12.

Lepokisi 12: Mananeo a Moepo wa Venetia a go Ruta Batho Mešomo Lenaneo-thuto Morero

Go ithutela Lenaneo le ke la bao ba šomago goba ba nyakago go šoma karolong ya Dense Dense Medium Medium Separation bao ba nyakago gore go bonwe bokgoni bja bona karolong ye. separation Go ithuta ka Lenaneo le ke la bao ba šomago goba ba nyakago go šoma karolong ya Crushing bao Crushing ba nyakago gore go bonwe bokgoni bja bona karolong ye.

Go ithuta ka Lenaneo le ke la bao ba šomago goba ba nyakago go šoma karolong ya Diamond Diamond Recovery Recovery bao ba nyakago gore go bonwe bokgoni bja bona karolong ye.

Go ithuta ka Lenaneo le ke la bao ba šomago goba ba nyakago go šoma karolong ya Scrubbing le Scrubbing le Screening bao ba nyakago gore go bonwe bokgoni bja bona karolong ye. Screening Go ithuta ka Water Lenaneo le ke la bao ba šomago goba ba nyakago go šoma karolong ya Water Reticulation Reticulation bao ba nyakago gore go bonwe bokgoni bja bona karolong ye

Go ithuta go ba Bao ba tlwaeletšwago mošomo wo ba kgona go emela bašomi dikarolong ka Moemedi wa tša moka tša mošomo wa tša maphelo le tšhireletšego. Maphelo le Tšhireletšego

17 DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI-KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

Go hlahloba Melao ya lefelong la mošomo yeo e tsebišitšwego ke Tona ya Diminerale le moepo, Mohlagase e nyaka motho wa šedi gore a hlahlobe lefelo la mošomo le go dira gore mekotikoti, mo le bolokege le gore motho yo bjalo a be le ditshwanelego tša maleba tše a di go lahlwago dilo fihleletšego ka lenaneo-thuto le le ngwadišitšwego le Mining Qualifications Authority. le mekgobo ya maswika le go netefatša gore di bolokegile Go rutwa ka Morero wa lenaneo le ke go ruta motho ganyenyane ka mošomo wa bolaodi, e lego go ba molaodi se se tla mo thušago le nakong e tlago ge a ithutela bolaodi bjo bo oketšegilego le yo a atlegago boeteledi pele. (NQF2) Lepokisi 13 le bontšha kakanyetšo ya dipalopalo tša bao ba holwago ke mananeo-thuto a ngwaga le ngwaga.

Lepokisi 13: Lenaneo la go Tlwaeletša Batho Mošomo 2018 2019 2020 2021 2022 Palo-

moka

Mohuta wa Lenaneo-thuto

Ba Ba Bafsa

Ba Ba Bafsa Ba Bafsa Ba Bafsa Ba Bafsa Ba Bafsa

Go ithuta ka Dense Medium separation 3 3 2 4 3 15

Go ithuta ka Crushing 3 4 3 4 3 17

Go ithuta ka Diamond Recovery 0 2 2 3 2 9

Go ithuta ka Scrubbing le Screening 3 4 3 4 3 17

Go ithuta ka Water Reticulation 3 4 2 4 2 15

Go ithuta go ba Moemedi wa tša Maphelo 20 20 20 20 20 100 le Tšhireletšego

Go hlahloba moepo, mekotikoti, mo go lahlwago dilo le mekgobo ya maswika le 5 5 0 0 0 10 go netefatša gore di bolokegile

Go rutwa ka go ba molaodi yo a atlegago 15 15 15 15 15 75

3.4.2.5. Tlwaetšo Yeo e Newago Bašomi Go kaonefatša bokgoni bja bašomi ke karolo ya bohlokwa Lenaneong la Moepo wa Venetia la go Ruta batho Mošomo. Go tlwaetša bašomi go akaretša go rutwa go ba le bokgoni mešomong e fapafapanego, go laolwa ke dinyakwa e bile go tswalana le maikemišetšo a Moepo wa Venetia. Moepo wa Venetia o nea bašomi tlwaetšo o diriša mananeo-thuto a latelago.

18 DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI-KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

Lepokisi 14: Lenaneo la go Nea Bašomi Tlwaetšo

Lenaneo la go Nea Bašomi Tlwaetšo Morero Go šomiša pendant Morutwana yo o tla kgona go hlalosa gore Crane e šoma bjang, go e controlled overhead crane šomiša ka tšhireletšego le go e hlokomela ka go dumelelana le ditaelo tša bahlami ba yona le melao-tirišo. Go šomiša lori ya go Morutwana yo a phasitšego thuto ye o tla kgona go hlalosa gore Truck kuka dilo tše boima Mounted crane e šoma bjang, go e šomiša ka tšhireletšego le go e hlokomela ka go dumelelana le ditaelo tša bahlami ba yona le melao- tirišo. Go šomiša dilori tša go kuka Morutwana yo a phasitšego thuto ye o tla kgona go šomiša koloyana ye go dilo (Telescopic boom kuka dilo ka tlhokomelo le go paka dithoto mafelong a fapafapanego a mošomo, le handler) go e hlokomela ka go dumelelana le ditaelo tša bahlami ba yona le melao-tirišo.

Go šomiša counter- Motho yo a phasitšego thuto ye o kgona go šomiša counter- balanced lift balanced lift truck truck ka tsela e šireletšegilego Go šomiša Mobile Elevating Motho yo a phasitšego thuto ye o kgona go šomiša Mobile Elevating Work Work Platform (MEWP) Platform ka tšhireletšego. Go bea leihlo, go bega le go Motho yo a phasitšego thuto ye o tla kgona go hlalosa dilo tše di fa ditšhišinyo tša mabapi le nyakegago gore motho a kgone go šomela mafelong a godimo. go šomela mafelong a godimo

Go šomiša Skid Steer Morutwana o tla kgona go šomiša Skid Steer Loader le go tseba gore se stata Loader bjang, se tingwa bjang le gore se šomišwa bjang.

Go kuka dilo ka motšhene Thuto ye ke bakeng sa morutwana yo a ithutetšego bomekheniki (rigging). le go di šuthiša (Thuto ya motheo, ya magareng le ya godimo)

Go šomiša Mobile cranes Morutwana yo a phasitšego thuto ye o tla kgona go hlalosa gore Mobile Crane e šoma bjang, go e šomiša ka tšhireletšego le go e hlokomela ka go dumelelana le ditaelo tša bahlami ba yona le melao- tirišo. Go šomiša Reach truck Morutwana yo a phasitšego thuto ye o tla kgona go šomiša reach truck go kuka dilo ka tlhokomelo le go paka dithoto mafelong a fapafapanego a mošomo, le go e hlokomela ka go dumelelana le ditaelo tša bahlami ba yona le melao-tirišo. Go šomiša Rough Terrain Morutwana yo a phasitšego thuto ye o tla kgona go šomiša lift truck go Forklift Truck kuka dilo ka tlhokomelo le go paka dithoto mafelong a fapafapanego a mošomo, le go e hlokomela ka go dumelelana le ditaelo tša bahlami ba yona le melao-tirišo. Go otlela terekere Morutwana o tla kgona go otlela Terekere le go bontšha gore o tseba kamoo Terekere e statago ka gona, e tingwago ka gona le kamoo e šomišwago ka gona. Go sepetša dilo tše kotsi Morero ke go ruta motho go kgona go laiša dilo tše kotsi loring ka tšhireletšego, go di mmileng sepetša le go di fološa go ya ka dinyakwa tša molao le tša mokgatlo. Go thuša bašomi nakong Go ruta motho ka thušo ya tšhoganetšo le go nea thušo ya pele mošomong. ya kotsi ya tšhoganetšo le go nea thušo ya pele mošomong

Lepokisi 15 le bontšha dipalopalo tša batho bao ba holwago ke mananeo-thuto a ka mo godimo.

19 DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI-KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

Lepokisi 15: Mananeo a go Ruta Bašomi ka Mešomo ya Bona Mohuta wa Lenaneo-thuto 2018 2019 2020 2021 2022 Palo-

moka

Ba Ba Bafsa Ba Bafsa Ba Bafsa Ba Bafsa Ba Bafsa Ba Bafsa

Go šomiša pendant controlled overhead

crane 30 30 30 30 30 90 Go šomiša lori ya go kuka dilo tše boima 10 10 10 10 10 50

Go šomiša dilori tša go kuka dilo (Telescopic boom handler) 8 8 8 8 8 40

Go šomiša counter-balanced lift truck 4 4 4 4 4 20 Go šomiša Mobile Elevating Work Platform

4 4 4 4 4 20 (MEWP)

Go bea leihlo, go bega le go fa ditšhišinyo

tša mabapi le go šomela mafelong a 100 100 100 50 50 400 godimo

Go šomiša Skid Steer Loader 4 4 4 4 4 20 Go kuka dilo ka motšhene le go di šuthiša (Thuto ya motheo, ya magareng le ya godimo) 4 4 4 4 4 20

Go šomiša Mobile cranes 2 1 2 1 2 8

Go šomiša Reach trucks 1 0 2 1 2 6

Go šomiša Rough Terrain Forklift Truck 1 0 2 0 1 4

Go otlela terekere 1 0 1 0 1 3

Go sepetša dilo tše kotsi mmileng 10 10 10 5 5 40

Go thuša bašomi nakong ya kotsi ya tšhoganetšo le go nea thušo ya pele 50 50 50 50 50 250

Bašomi ba newa tlwaetšo ngwaga ka moka gore go fihlelelwe dinyakwa tša mošomo. Morero wa go ruta bašomi ka mešomo ya bona ke go ba thuša go godiša bokgoni bja bona, go matlafatša tšhireletšego le go kaonefatša go kwa molao. Se ga se thuše intaseteri ya moepo feela, eupša se thuša le go hlabolla setšhaba le go matlafatša ikonomi ya ditikologo tša kgauswi le moepo. Khampani ya DBCM e nyaka go 20

DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI-KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

phetha se ka go diriša tlwaetšo ye ka go akaretša maloko a setšhaba, ka go realo ya godiša bohlokwa bja Moepo wa Venetia le bja ditikologo tša kgauswi le moepo.

21

DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI-KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

3.5. Leano la go Thuša Motho go Fihlelela Mošomo o Itšego

3.5.1. Thušo ya go Fihlelela Mošomo o Itšego Khamphani ya DBCM e a lemoga gore bašomi ba swanetše go kwešiša gabotse gore ba nyaka go ithutela eng e le gore ba oketše bokgoni bja bona. Se se bohlokwa ka gore se tla thuša mošomi gore a gatele pele khamphaning yeo a e šomelago. Ka go netefatša gore bašomi ba phegelela mešomo yeo ba e kgonago le yeo ba ka e fihlelelago, khamphani ya DBCM e ikemišeditše go thuša bašomi go fihlelela dilo tšeo ba ka di kgonago go e na le go kitimiša mešomo yeo ba ka se e kgonego. Ka baka leo, DBCM e na le mešomo yeo e ka fihlelegago gomme e thuša bašomi gore ba kgone go e phegelela. Taba ya go phegelela mošomo o itšego khamphaning ya DBCM e lebelelwa e le mogato woo o ka fihlelelwago ka tirišano ya DBCM le mošomi. Taba ya go ipeela dipakane tša mešomo e itšego le go di fihlelela e ithekgile ka mošomi, mola tema ya Khamphani e le go thekga mošomi ge a dutše a phegelela mošomo woo le go mo hlama ka dilo tše di latelago:

• Go lemoša mošomi ka dikgonagalo tša mošomo le ditlhohlo tša wona; • Go thuša ka go hlahloba tšwelopele ya gagwe; • Go mo thuša ka mafelo a go direla ditlhahlobo; • Go mo thuša go fihlelela ditshwanelego tše itšego tša thuto; • Go mo thuša ka go mo hlahla dikarolong tše a hlaelelago go tšona; le • Go mo thuša ka go mo hlahla goba go mo tlwaetša dilong tše di sego thata gakaalo.

Go hlamilwe leano la mešomo-kakaretšo le la go lebanya bakeng sa go hlahla bašomi le go thea ditekanyetšo tša boetapele le tša mešomo khamphaning ya DBCM. Leano la mešomo-kakaretšo le bontšhitšwe ka mo tlase go Seswantšho 2.

Seswantšho 2: Leano la go Fihlelela Mošomo o Itšego

22

DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI-KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

DBCM e hlamile le leano la go fihlelela mešomo e itšego ka go lebanya bakeng sa bašomi ba latelago:

• Ba go Šoma Moepong; • Baentšeneare; • Balaodi ba Bašomi; • Ba go Rafa Ditšweletšwa Maswikeng; • Balaodi ba Bao ba Šomago ka Diminerale; • Baokamedi ba Bagwebi; • Ba go šoma ka ditaba tša Setšhaba le tša Khamphani; le • Ba tša Tšhireletšo, tša Polokego, tša Maphelo le Tikologo.

Mananeo a a go thuša batho go fihlelela mešomo e itšego a tla dirišwa go thuša bašomi gore ba ka phegelela mešomo efe, e lego se se tla ba thušago go kgatha tema mešomong e fapafapanego. Le ge bašomi ka moka ba na le sebaka sa go ka tlwaetšwa, khamphani ya DBCM e tlo kgetha bao ba ka tlwaetšwago kapela go ya ka dinyakwa tša yona le go ya ka leano leo le lego ka mo godimo.

3.5.2. Bašomi Bao ba Kgobokeditšwego Leano la go kgoboketša bašomi (ba go tlo hirwa ka morago) le bašomi bao ba kgobokeditšwego di lebelelwa e le mokgwa wa bohlokwa wa go netefatša gore khamphani e tla dula e na le bašomi bao ba dirago mešomo yeo batho ba yona ba sa hwetšagalego gabonolo le go atlegiša leano le. DBCM le Moepo wa Venetia di kgobokeditše bašomi ba bantši ka morero wa go akgofiša go tlwaetšwa ga batho ba nago le bokgoni, kudukudu ba go tšwa magorong a HDSA. Se se akaretša go tlwaetša bašomi ba khamphani, kudukudu go ba tlwaeletša maemo a bohlokwa a bjalo ka a boeteledi pele, bolaodi le go ba ditsebi tša mešomo ya diatla. Khamphani ya DBCM le Moepo wa Venetia di kgobokeditše bašomi ba latelago.

Lepokisi 16: le bontšha bao ba tlago go newa tlwaetšo kapela ngwaga le ngwaga 2018 2019 2020 2021 2022 Palo- moka

Mohuta wa Lenaneo-thuto

Ba Ba Bafsa Ba Bafsa Ba Bafsa Ba Bafsa Ba Bafsa Ba Bafsa

Mananeo-thuto a Bookamedi bja 2 2 2 2 2 10 ka Tlasana le bja Magareng

3.6. Leano la go Hlahla Bašomi Khamphani ya DBCM e dumela gore go hlahla batho ke mogato wa bohlokwa go tlwaetšeng bašomi ba yona gore ba gatele pele, kudukudu tabeng ya go fetišetša tsebo le bokgoni. Taba ya go hlahla batho e tlo etišwa pele mananeo-thutong a fapafapanego a khamphani, go akaretša:

• Setifikheiti Seo se Kaonefaditšwego sa Thuto ya Batho ba Bagolo • Lenaneo-thuto la TVET • Go Tlwaeletša Batho Mošomo • Go Tlwaeletša Barutwana Mošomo • Bao ba Tlwaeletšwago Maemo a Bolaodi • Bao go bonalago ba ka ba le bokgoni mešomong e itšego

Batho ba mananeo-thutong a ba tlo newa bahlahli go ba thuša go tseba mešomo ye ba ka ithutelago yona, go ba le bokgoni, tsebo le maitemogelo. 23

DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI-KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

3.7. Leano la Tefelo ya Dithuto le la go Tlwaetša Barutwana

3.7.1. Leano la Tefelo ya Dithuto Mokgatlo o mongwe le o mongwe o hloka talente le tsebo gore o atlege. Mokgatlo le ge e le ofe o a tseba gore o swanetše go netefatša gore dikokwane tše tše pedi di a hlokomelwa le go šoma gabotse. Go theoša le mengwaga, khamphani ya De Beers Consolidated Mines Proprietary Limited (“DBCM”) e gatile megato e fapafapanego go netefatša gore ka mokgatlong wa yona go dula go na le talente.

Ka ge Afrika Borwa e gatelela taba ya gore go hlolwe mešomo le go tlwaetša bafsa, DBCM e sekasekile mekgwa ya yona ya go tlwaetša barutwana bao ba alogilego dithutong tša bona e lebeletše kudu ba go kgona mešomo ya diatla le basadi ba go ka šoma moepong. Ge go hwetšwa gore ga go na bafsa bao ba ithutetšego mešomo ya diatla ditikologong tša moepo, DBCM e thuša go rarolla bothata bjo ka lenaneo la De Beers la go lefelela barutwana dithuto tša bona.

Lenaneo la go lefelela dithuto tša barutwana le thuša dikarolong tše tharo, tšeo ka moka di sepedišanago le dithuto tša moepong. Dikarolo tšeo ke Boentšeneare bja go Lokiša Dilo le Mehlagase, Go Šoma ka Tšhipi le tša Meepo. Dikarolo tše ke dithuto tšeo di phegelelwago ke Melao ya Meepo (Mining Charter). Go theoša le mengwaga, pego ya EE ya ditefelo tša dithuto tša barutwana e tlile ka diphetogo ya bonagatša 100% EE le 100% ya basadi. Se se fihleletšwe ka go lebiša tlhokomelo e kgolo go barutwana ba metseng ya kgauswi le moepo wa De Beers.

Palo ya bao ba lefeletšwego dithuto e hweditšwe ka thušo ya leano la tša kgwebo la Moepo wa Venetia, palo ya dialoga tše di tlwaeletšwago mošomo go tšwa ditikologong tša kgauswi le moepo le dinyakwa tša maikemišetšo a khamphani ye a go tliša diphetogo.

Lepokisi la ka mo tlase le bontšha palo ya dithuto tšeo Moepo wa Venetia o nyakago go di lefelela ngwaga le ngwaga:

Lepokisi 17: Leano la Tefelo ya Dithuto 2018 2019 2020 2021 2022 Palo- moka

Leano la Tefelo ya Dithuto

Ba Ba Bafsa Ba Bafsa Ba Bafsa Ba Bafsa Ba Bafsa Ba Bafsa

Boentšeneare 1 1 1 1 1 5

Go Šoma ka Tšhipi 1 2 1 1 1 6

Go Šoma Moepong 1 1 1 1 1 5

Go Okamela Bašomi 0 1 0 0 0 1

Tša Ditšhelete 0 0 0 1 0 1

Palo-moka 3 5 3 4 3 18

3.7.2. Leano la Thuto ya Thušo ya tša Ditšhelete Ka 2012 Moepo wa Venetia o ile wa tla ka Lenaneo la Thuto ya Thušo ya tša Ditšhelete go thuša barutwana ba go tšwa malapeng a go diila a ditikologong tša moepo, le bao ba ingwadišitšego kholetšeng le ge e le efe ya setšhaba, bao ba nyakago thušo ya ditšhelete. Go fapana le ba ba thušitšwego ka ditšhelete ke De Beers, barutwana ba ba ka ithutela mešomo le ge e le efe ye ba e ratago. 24

DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI-KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

Thušo ye ya go ingwadiša, tefelo ya dithuto le go rekelwa dipuku e tla tšwela pele go fihlela mengwageng e mehlano e tlago.

Lepokisi 18: Leano la Thuto ya Thušo ya tša Ditšhelete 2018 2019 2020 2021 2022 Palo-

moka

Mošomo o Ithutelwago

Ba Bafsa Ba Bafsa Ba Bafsa Ba Bafsa Ba Bafsa Ba Bafsa Ba

Thuto ya Kholetše ya Barutwana ba Malapeng a 10 10 10 10 10 50 go Diila Thuto ya Kholetše ya Batho 10 10 10 10 10 50 ba sa Itekanelago

Palo-moka 20 20 20 20 20 100

3.7.3. Go Tlwaeletša Barutwana Mošomo Khamphani ya DBCM e tlwaeletša barutwana le boramatlotlo mošomo ge ba le maikhutšong le go hwetša maitemogelo. Dialoga gape di newa tlwaetšo di dutše di šoma, moo sealoga se sengwe le se sengwe se newago mohlahli. Le ge barutwana ba ba hirilwe ke khamphani ya DBCM, ba newa tlwaetšo mešomong e fapafapanego gomme ngwaga le ngwaga go romelwa palo e itšego ya bona Moepong wa Venetia.

Khamphani ya DBCM e tlwaetša dialoga mešomong e latelago: Thutafase, boentšeneare bja go lokiša dilo le bja tša mehlagase, tša meepo le go šoma ka tšhipi. Lepokisi le le latelago le bontšha barutwana bao ba tlago go newa tlwaetšo Moepong wa Venetia ka 2018 – 2022.

Lepokisi 19: Leano la go Tlwaeletša Barutwana Mošomo Lenaneo la go Tlwaeletša Barutwana 2018 2019 2020 2021 2022 Palo- Mošomo moka Boentšeneare 1 1 1 1 1 5 Go Šoma ka Tšhipi 1 1 1 1 1 5 PALO-MOKA 2 2 2 2 2 10

TLHOKOMEDIŠO:* Barutwana ka moka ba moepo ba išwa Anglo Development Centre kua Rustenburg mengwageng ya bona e meraro ya tlwaetšo, ka morago ga moo ba newa mešomo khamphaning.

3.7.4. Leano la go Ithuta ga Motho ka Noši Karolo ya bohlokwa ya go tlwaeletšwa mošomo Moepong wa Venetia ke leano la khamphani ya DBCM la gore motho a ithutele mošomo ka noši. Leano le le nea bašomi ka moka thekgo ya mašeleng bakeng sa dithuto tša nakwana tša gore ba hwetše mangwalo a maleba, ge feela dithuto tšeo di sepedišana le mešomo ya moepo. Leano le le nea bašomi sebaka sa go oketša bokgoni bja bona go ya ka dipakane tša bona le tša khamphani. Lepokisi 20 le bontšha tokišetšo ya ngwaga le ngwaga ya thušo ya ditšhelete bakeng sa leano la go ithuta ga motho ka noši.

25

DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI-KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

Lepokisi 20: Leano la go Ithutela ga Motho Mošomo ka Noši 2018 2019 2020 2021 2022 Palo- moka

Mohuta wa Lenaneo-thuto

helete helete

š

T

ka Moka ka

šhelete ya ya šhelete

šhelete ya ya šhelete ya šhelete ya šhelete ya šhelete

T Ngwaga

T Ngwaga T Ngwaga T Ngwaga T Ngwaga

Tokišetšo ya thekgo R 150 R 150 R 200 R 200 R 200 R900 ya ditšhelete 000 000 000 000 000 000

26

DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI-KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

4. LEANO LA GO HIRA BAŠOMI KA TEKATEKANO

4.1. Matseno Moepo wa Venetia o ikemišeditše go kaonefatša ikonomi ya Afrika Borwa le go thea palo e lekanego ya bašomi nageng. Ka baka leo, Moepo wa Venetia o thekga maikemišetšo le melaotheo e megolo ya MPRDA le Molaotheo wa go Hira Bašomi ka Tekatekano (Employment Equity Act No. 59 of 1998 [“EEA”]). Ka gona Moepo wa Venetia, ka boikemišetšo bja wona tabeng ya go hira bašomi ka tekatakano (Employment Equity), o tla tšwela pele o katanela dilo tše di latelago:

• Go fediša kgethollo mošomong; • Go thekga taba ya go hirwa ga bašomi ba fapafapanego; • Go lokiša go hloka tekatekano mo go bakilwego ke kgethollo ya kgale; • Go netefatša gore batho ka moka ba newa dibaka tša go swana; • Go ba le batho ba go fapafapana nako e telele bakeng sa go hola mokgatlo le bašomi; • Go netefatša gore go latelwa melao ya MPRDA le ya EEA; le • Go tšeela godimo tema yeo e kgathwago ke bašomi ka moka.

Gore maikemišetšo a a atlege go nyakega gore go thalwe lenaneo la dinako, dipakane le mekgwa e tlago go latelwa yeo e tlago go thuša Moepo wa Venetia go kgona go phetha boitlamo bja wona bja go Hira Bašomi ka Tekatekano. Ka baka leo, Moepo wa Venetia o tlile ka leano la mengwaga e meraro leo le ka se thušego moepo go no latela boitlamo bja wona go ya ka MPRDA le EEA, eupša gape le tla thuša moepo go fihlelela maikemišetšo a Khamphani a go ba le bašomi ba fapafapanego ba go ba le bokgoni. Leano le ke la go tloga ka 2018 go fihla ka 2020. Ge leano le fetwa ke nako, go tla hlangwa le lengwe gore le sepedišane le dinako tša Leano la Moepo wa Venetia la go Hlabolla Setšhaba le Bašomi.

4.2. Dipakane tše di Tlago go Fihlelelwa Leanong la Ngwaga le Ngwaga Go hlamilwe dipakane tše itšego bakeng sa ngwaga o mongwe le o mongwe go netefatša gore batho ba hirwa ka tsela ya maleba . Dipakane tšeo di hlalositšwe ka mo tlase. Lepokisi 21: Dipakane tše di Tlago go Fihlelelwa Ngwaga le Ngwaga

NAKO DIPAKANE

NGWAGA WA 1 January 2018 – • Re tlo lwela go fihlelela dinyakwa tša tekatekano ya bašomi PELE: 2018 31 December 2018 ka go hira batho ba legoro la HDSA ge sekgoba se bulega, gwa hirwa basadi ba ma-Afrika pele ge go kgonega. • Moepo wa Venetia o nyaka go fihlelela 40% (goba 50%) ya go hirwa ga basadi ba legorong la HDSA (ge ba bangwe ba rola modiro le go hlatlošwa) maemong ka moka a mošomo • Re nyaka go bea leihlo pakane ya go hira batho ka tekatekano ngwaga le ngwaga le go netefatša gore e a fihlelelwa. Ge go ka hlaga mathata, a tla rarollwa le maloko a maleba. • Re tlo phatlalatša le go tsenya tirišong melao ya DBCM ya mabapi le thuto le go hlabolla bašomi le setšhaba • Re tlo feleletša Melao ya RPL bakeng sa Moepo wa Venetia go dumelelana le ditaelo tša DBCM. • Re tlo ahlaahla pego ya mokgatlo wa batho ba sa itekanelago; re thee sehlopha sa batho ba go se swane gore ba

27

DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI-KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

nyakišiše ditšhišinyo tša bona, re dire lenaneo la go phetha ditšhišinyo tša bona tša bohlokwa mabapi le PWD go tloga ka 2018 go fihla ka 2020 go dumelelana le mašeleng a lego gona le dilo tše dingwe

• Re tlo lwela go fihlelela 80% (goba 85%) ya leano la go hira batho ka tekatekano go thuša gore leano leo le atlege NGWAGA WA 1 January 2019 – • Re tlo lwela go fihlelela dinyakwa tša tekatekano ya bašomi BOBEDI: 31 December 2019 ka go hira batho ba legoro la HDSA ge sekgoba se bulega, 2019 gwa hirwa basadi ba ma-Afrika pele ge go kgonega. • Moepo wa Venetia o nyaka go fihlelela 40% (goba 50%) ya go hirwa ga basadi ba legorong la HDSA (ge ba bangwe ba rola modiro le go hlatlošwa) maemong ka moka a mošomo. • Re nyaka go bea leihlo pakane ya go hira batho ka tekatekano ngwaga le ngwaga le go netefatša gore e a fihlelelwa. Ge go ka hlaga mathata, a tla rarollwa le maloko a maleba. • Re tlo dira dilo tša bohlokwa tša leano la PWD bakeng sa 2019 • Re tlo lwela go fihlelela 80% (goba 85%) ya leano la go hira batho ka tekatekano go thuša gore leano leo le atlege NGWAGA WA 1 January 2020 – • Re tlo lwela go fihlelela dinyakwa tša tekatekano ya bašomi BORARO: 31 December 2020 ka go hira batho ba legoro la HDSA ge sekgoba se bulega, 2020 gwa hirwa basadi ba ma-Afrika pele ge go kgonega. • Moepo wa Venetia o nyaka go fihlelela 40% (goba 50%) ya go hirwa ga basadi ba legorong la HDSA (ge ba bangwe ba rola modiro le go hlatlošwa) maemong ka moka a mošomo • Re nyaka go bea leihlo pakane ya go hira batho ka tekatekano ngwaga le ngwaga le go netefatša gore e a fihlelelwa. Ge go ka hlaga mathata, a tla rarollwa le maloko a maleba • Re tlo dira dilo tša bohlokwa tša leano la PWD bakeng sa 2020 • Re tlo lwela go fihlelela 80% (goba 85%) ya leano la go hira batho ka tekatekano go thuša gore leano leo le atlege

4.3. Mapheko a Mošomong le Ditharollo Ka go dumelelana le dinyakwa tša EEA, Moepong wa Venetia go ile gwa dirwa nyakišišo melaong ya tshepedišo ya go hira, mekgweng le lefelong la mošomo go leka go bona gore ke mapheko afe ao a kgomago o šoro go hirwa ga bašomi le go fihlelelwa ga dipakane tša moepo. Nyakišišo yeo e dirilwego e bontšhitšwe lepokising la ka mo tlase:

28

DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI-KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

Lepokisi 22: Mapheko a Moepong wa Venetia le Ditharollo

Magoro Mapheko (Tlhaloso) Tharollo (Tlhaloso) Mekgwa ya Ga e gona N/A go tsoma bašomi Go Mafelo a lekatana a tikologong ya moepo • Moepo o phara ditsebišo gohle go kwalakwatša ga a na thekinolotši. kwalakwatša mešomo metseng ya kgole mešomo le go diriša mokgwa wa Dropbox go kgoboketša difomo tša bakgopedi ba mošomo. • Mokgwa wo o swanetše go bewa leihlo gore o atlege Go kgethwa ga Go fokola mmeleng go ka palediša motho • Re lebelela dinyakwa tša go bašomi go hwetša mošomo o itšego sepedišana le mošomo o itšego • Re lemoša batho ka dikalafo go ya ka Occupational Health Code of Good Practice tšeo ba ka di dirišago gore ba be le matla, ba kaonefale, bjalobjalo Dikgetho Ga di gona N/A

Legoro la mošomo le Ga di gona N/A dipoelo Moputso le • Go nyakega go fetofetoga ga • Go swanetše go nyakwe tharollo e nngwe mehola tshepedišo ya gona bjale ya mehola • Go swanetše go lekolwe dilo lefsa go yeo e sa fetofetogego bona gore di Medical Aid tše dingwe • Medical Aid wa PWD ga o lefelele di thuša bjang thušo, dingaka le senamelwa bakeng sa bašomi ba Maemo le dipeelano Melao ya maikarabelo a botswadi, boimana Re tla di hlahloba lefsa le go fetoša mo go tša mošomo le setswetši. nyakegago – di dumelelane le leano la Khamphani ya De Beers Lefelo la mošomo le Ga di gona N/A meago

Thuto le tlwaetšo Ga go na melao ya RPL Go swanetše go kgoboketšwe melao ya RPL le go e saena Dipoelo le diteko Ga di gona N/A

Leano la go • Go hlokega ga leano la go • Re tlo nyaka mekgwa ya go hwetša hlatlolana le la hlatlolana mafapheng ka moka maitemogelo a maitemogelo mošomo • Go hlokega ga bao ba ka • Re tlo hwetša mekgwa ya go rulaganya, tlwaeletšwago mošomo go tsenya tirišong mekgwa ya tlwaetšo le go e bea leihlo. Re tlo dira se mafapheng ka moka, kudukudu mešomong ya bohlokwahlokwa

29

DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI-KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

Mekgwa ya Ga e gona N/A kgalemelo

Go se lobe • Employee Value Proposition • Re tlo hwetša mekgwa e mefsa ya go bašomi ba (EVP) e hweletše ka baka la go se lobe bašomi itšego • Re tlo diriša dibaka tša AA fokotšega ga kgwebo bašoming ba maitemogelo • TRP ga e hlake tabeng ya • Re tlo kgoboketša le go tsenya megolo, le tšheleteng yeo tirišong melao ya PWD gore e mošomi a šalago ka yona swanelegele go atlega • Go se swane ga megolo • Re tlo sekaseka mekgwa e mešomong e swanago mefsa ya go lefa bašomi • Re tlo dira gore megolo e dumelelane le moano wa gore ge batho ba šomile go swana, ba gole go swana

Ditumelo tša Dinyakišišo tša bašomi di utolla gore go • Re tlo nea bašomi ba moepong Khamphani bolela ga se gwa bolokega tlwaetšo • Re tlo utolla dipoelo tša nyakišišo ya dipoledišano Mafapheng ka moka le go tla ka leano la kgatelo-pele

Madulo a kaone • PPE bakeng sa basadi • Go na le sehlopha sa go šoga taba ye le go tla ka tharollo • Mafelo a go antšha bana • Taba ye e beilwe leihlo • Dinyakwa tša PWD • Go tla kgethwa sehlopha sa tla ka leano la go phetha dilo tše go ya ka mašeleng ao a lego gona

Mananeo a Ga a gona N/A temošo ka HIV le AIDS le thibelo

Mookamedi goba Ga ba gona N/A baokamedi ba go netefatša go hirwa ga bašomi ka tekatekano

Tšhelete ya go E tswalantšwe le taba ya “Madulo • Go na le sehlopha sa go loga leano thekga leano la go a Kaone” – Mathata a ditšhelete a la go phetha dilo tše go ya ka hirwa ga bašomi ka tla šitiša go fihlelelwa ga dilo tše tekatekano ka moka tšhelete yeo e lego gona

Go kopana ga Ga e gona N/A komiti ya go nea bašomi nako ya go se be mošomong

30

DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI-KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

4.4. Boitsebišo bja go Hira ka Tekatekano le Dipakane E le gore go bonwe gore ke mehuta efe ya batho bao ba sego ba tsenywa mafapheng a fapafapanego a moepong le go newa maemo a itšego, Moepo wa Venetia o ile wa dira nyakišišo moo moepong gomme wa bapetša dipalopalo tša bašomi ba wona kgahlanong le bašomi ba Afrika Borwa le ba selete sa moo o lego gona. Lepokisi 23 le bontšha dipalopalo tša gona bjale tša bašomi go ya ka bong le morafo Moepong wa Venetia ga e sa le go tloga ka di-31 tša October 2017. Lepokisi la pele le bontšha bašomi ka moka, go akaretša le bao ba sa itekanelago, gomme la bobedi le bontšha feela bao ba sa itekanelago.

Lepokisi 23a: Boitsebišo bja Bašomi ba Moepo wa De Beers Venetia go tloga ka di-31 tša October 2018 (Senepe sa boitsebišo bja bašomi ka moka, go akaretša le bao ba sa itekanelago): Maemo a mošomo Monna Mosadi Batšwa-ntle Palo- moka A C I W A C I W M F Bolaodi bja godimodimo 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Bolaodi bja godimo 3 2 0 9 1 0 0 2 0 0 17 Ba tlwaetšo e 23 5 2 41 13 3 1 8 2 2 101 kgethegilego, ditsebi tša mošomo le bolaodi bja magareng Bašomi ba go kgona ba 194 12 2 69 52 7 0 24 0 0 360 mešomo ya diatla, ba go rutega, bolaodi bja tlasana, baokamedi, diforomane le bahlokomedi Ba go kgona mošomo 624 5 0 4 150 4 0 8 0 0 795 ganyenyane le go dira diphetho tše itšego Ba go se kgone mošomo le 28 0 0 1 16 0 0 0 0 0 45 go direlwa diphetho PALO-MOKA YA BAŠOMI BA 824 24 4 120 198 14 1 41 2 2 120 NAKO E TLETŠEGO

Bašomi ba motšwa-o-swere 48 0 0 4 34 0 0 1 1 0 88

PALO-MOKA 872 24 4 124 232 14 1 42 3 2 131 8

31

DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI-KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

Lepokisi 23b: Boitsebišo bja Bašomi ba Dikonteraka go tloga ka di-31 October 2018 (Senepe sa boitsebišo bja bašomi ka moka, go akaretša le bao ba sa itekanelago):

Maemo a Mešomo Monna Mosadi Batšwa-ntle Palo- moka A C I W A C I W M F Bolaodi bja godimodimo 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Bolaodi bja godimo 3 0 0 3 1 0 0 0 0 0 7 Ba tlwaetšo e 118 4 1 93 32 0 0 3 3 0 254 kgethegilego, ditsebi tša mošomo le bolaodi bja magareng Bašomi ba go kgona ba 448 6 0 205 69 0 0 5 28 2 763 mešomo ya diatla, ba go rutega, bolaodi bja tlasana, baokamedi, diforomane le bahlokomedi Ba go kgona mošomo 654 0 0 36 47 3 0 15 3 0 758 ganyenyane le go dira diphetho tše itšego Ba go se kgone 701 1 0 20 195 0 0 2 10 0 929 mošomo le go direlwa diphetho PALO YA BAŠOMI BA NAKO E 192 11 1 357 344 3 0 25 44 2 271 TLETŠEGO 4 1

E le karolo ya Lenaneo la go Hira Bašomi ka Tekatekano (Employment Equity Plan), Molaotheo wa go Hira Bašomi ka Tekatekano (Employment Equity Act) o nyaka gore mohiri a tsebe dipalopalo tše di letetšwego e le gore a be le bašomi ba go swanelega go tšwa dihlopheng ka moka (go akaretša le bao ba sa itekanelago) legorong le lengwe le le lengwe la mošomo. Dipalopalo tšeo di tla thuša gore leano le le atlege. Moepo wa Venetia o hlamile molao go bea dipakane maemong a latelago a mabedi:

• Dipalopalo tša bosetšhaba tša bašomi ba maemong a Bolaodi bja Godimodimo, Bolaodi bja Godimo le maemo a bao ba hweditšego tlwaetšo e kgethegilego. • Dipalopalo tša selete tša Bašomi ba go Kgona ba Mešomo ya Diatla, ba go Kgona Ganyenyane le ba go se Kgone.

Lepokisi 25 go ya go 30 le bontšha dipalopalo tša go hirwa ga batho ka tekatekano tšeo Moepo wa Venetia o tlago go lwela go di fihlelela e le karolo ya Leano la go Hira Bašomi ka Tekatekano. Lenaneo la go Hira Bašomi ka Tekatekano la 2018 – 2020 le tsentšwe mo e le Lemetletšo 3 gomme “Fomo ya S,” yeo e bontšhago Dipalopalo tša go Hirwa ga Bašomi ka Tekatekano Moepong wa Venetia, e go Lemetletšo 4.

32

DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI-KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

4.5. Maloko a HDSA a Maemong a Bolaodi Ka ge re lemoga gore go nyakega ga diphetogo intasetering ya moepo ke taba ya bohlokwahlokwa nageng ka moka, Moepo wa Venetia o tloga o ikemišeditše go netefatša gore o tla hira batho ba fapafapanego le go netefatša gore maloko a HDSA a ba gona maemong ka moka a bolaodi a bao ba dirago diphetho. Moepo wa Venetia o tloga o dumela gore batho ba fapafapanego ba tiiša mokgatlo.

Mafelelong a August 2017, diperesente tše 62 tša bao ba lego maemong a bolaodi Moepong wa Venetia e be e le batho ba legorong la HDSA. Se se bapetšwa le pakane ya Molaotheo wa Moepo ya gore moepong go be le diperesente tše 40 tša balaodi bao e lego maloko a HDSA. Ka go dumelelana le boitlamo bja DBCM bja go fihlelela pakane ya Molaotheo wa Moepo ya gore lefapha le lengwe le le lengwe la bolaodi le be le palo e itšego ya baemedi, dipalopalo tše di latelago di rulagantšwe bakeng sa ngwaga o mongwe le o mongwe wa leano-tšhomo, go etša ge go bontšhitšwe go Lepokisi 31 le 32.

Lepokisi 31: Maloko a HDSA a Maemong a Bolaodi Ngwa Legoro la Mošomo Monna Mosadi Palo- HDSA ga moka A C I W FN A C I W FN 2018 Bolaodi bja Godimo-dimo 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0%

Bolaodi bja Godimo 5 1 0 10 0 1 0 0 1 0 18 44%

Bolaodi bja Magareng 30 6 2 39 4 17 2 1 11 0 112 62%

Bolaodi bja ka Tlasana 81 5 1 38 0 25 3 0 17 0 170 78%

2019 Bolaodi bja Godimo-dimo 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0%

Bolaodi bja Godimo 5 1 0 10 0 1 0 0 1 0 18 44%

Bolaodi bja Magareng 30 6 2 39 4 17 2 1 11 0 112 62%

Bolaodi bja ka Tlasana 80 5 1 35 0 27 3 0 17 0 168 79%

2020 Bolaodi bja Godimo-dimo 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0%

Bolaodi bja Godimo 5 1 0 10 0 1 0 0 1 0 18 44%

Bolaodi bja Magareng 30 6 2 38 4 18 2 1 11 0 112 63%

Bolaodi bja ka Tlasana 80 5 1 35 0 27 3 0 17 0 168 79%

2021 Bolaodi bja Godimo-dimo 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0%

Bolaodi bja Godimo 5 1 0 10 0 1 0 0 1 0 18 44%

Bolaodi bja Magareng 30 6 2 38 4 18 2 1 11 0 112 63%

Bolaodi bja ka Tlasana 80 5 1 35 0 27 3 0 17 0 168 79%

2022 Bolaodi bja Godimo-dimo 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0%

Bolaodi bja Godimo 5 1 0 10 0 1 0 0 1 0 18 44%

Bolaodi bja Magareng 30 6 2 38 4 18 2 1 11 0 112 63%

Bolaodi bja ka Tlasana 80 5 1 35 0 27 3 0 17 0 168 79% 33

DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI-KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

Lepokisi 32: Bokgoni bja Bohlokwahlokwa

Ngwa Legoro la Mošomo Monna Mosadi Palo- HDSA ga moka % A C I W FN A C I W FN

2018 Bokgoni bja 694 8 1 37 0 126 2 0 4 0 872 96% Bohlokwahlokwa 2019 Bokgoni bja 686 8 1 36 0 128 2 0 4 0 865 96% Bohlokwahlokwa 2020 Bokgoni bja 682 8 1 36 0 128 2 0 4 0 861 96% Bohlokwahlokwa 2021 Bokgoni bja 682 8 1 36 0 128 2 0 4 0 861 96% Bohlokwahlokwa 2022 Bokgoni bja 682 8 1 36 0 128 2 0 4 0 861 96% Bohlokwahlokwa

34

DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI-KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

5. LENANEO LA MOEPO LA GO HLABOLLA SETŠHABA

5.1. Matseno Moepo wa Venetia o polaseng ya Venetia 103-MS le ya 104-MS, tšeo di lego mo e ka bago dikhilomithara tše 80 ka bodikela bja Musina le dikhilomithara tše 36 ka leboa-bohlabela bja motse wa Alldays Profenseng ya Limpopo. Moepo wo o wela ka tlase ga Mmasepala wa Selegae wa Musina (go etša ge go bontšhitšwe go Seswantšho 3 ka mo tlase) seleteng sa Vhembe. Gabotsebotse, moepo wo ga o kgole le mmila wa R521 wo o lego magareng ga motse wa Alldays le wa Pontdrift; e lego mo e ka bago dikhilomithara tše 540 ka leboa la Johannesburg. Bašomi ba bantši ba Moepong wo ba wela ka tlase ga Mmasepala wa Selegae wa Musina le wa Blouberg, gomme ditikologo tše ke mafelo a mathomo ao Moepo o lebišitšego tlhokomelo ya wona go tšona.

Lenaneo la go hlabolla setšhaba la Moepo wa Venetia (Mine Community Development Programme) le theilwe leanong la khamphani ya DBCM la go hlabolla setšhaba le Nyakišišong ya Ikonomi ya Setšhaba ya Moepo wa Venetia (Socio- Economic Assessment [SEAT 2016]). Nyakišišo ya ikonomi ya setšhaba e lebiša tlhokomelo tabeng ya gore Moepo wa Venetia o tlo hola bjang baagi ba Mmasepaleng wa Selete wa Vhembe, kudukudu ba mebasepaleng e mebedi ya ditikologong tšeo, e lego Mmasepala wa Selegae wa Blouberg le wa Musina.

Lenaneo la go hlabolla setšhaba la Moepo wa Venetia le hlamilwe go nagannwe ka diprojeke tša go hlabolla setšhaba tšeo di lego ka go Integrated Development Plans (IDPs) ya Mmasepala wa Selegae wa Blouberg le wa Musina. Moepo wa Venetia o ikemišeditše go phetha diprojeke tšeo di tlago go hola setšhaba. Moepo wa Venetia o ka se hole setšhaba feela le ikonomi, eupša gape wona le badirišani ba wona o tla dira gore go be le dikaonefalo seleteng seo. Seo se tlo matlafatša ditswalano tša moepo le setšhaba gomme sa netefatša gore Moepo wa Venetia o tšwela pele o lebelelwa e le mogwera go hlabolleng setšhaba le go fokotša bodiidi.

5.2. Tirišano le Bao ba Kgahlegelago Moepo Go theoša le mengwaga, Moepo wa Venetia o agile ditswalano tše dibotse le baagi ba Blouberg le ba Musina, Baetapele ba Setšhaba le ba Setšo gotee le Pušo ya Profense ya Limpopo. Ditswalano tše di feleleditše ka gore go dirwe dilo tše mmalwa go hlabolla setšhaba, kudukudu go tša thuto le kgwebo. Dilo tšeo di akaretša Lenaneo la Moepo wa Venetia la go Hlabolla Dikgwebo Potlana le la go Hlabolla Dikolo tša Limpopo tša Metse-magaeng.

Ka 2016, Moepo wa Venetia o ile wa rulaganya lenaneo la Socio-Economic Assessment Tool (SEAT) gore o kwešiše gakaone mehola ya Moepo ditikologong tša kgauswi le go kwa gore baagi ba nagana eng ka moepo. Nakong ya nyakišišo ye, re ile ra ngwala ka pegong ya Moepo wa Venetia (SEAT) maina a batho ba bantši bao re boledišanego le bona bao ba nago le kgahlego Moepong wa Venetia gotee le maikutlo a bona.

Ka go boledišana le Mmasepala wa Selegae wa Musina le wa Blouberg re ile ra lemoga mananeo a mmalwa a go hlabolla setšhaba ao re swanetšego go a dira. Mananeo ao a tsentšwe dithulaganyong tša mmasepala wa Musina le wa Blouberg (Integrated Development Plans [IDPs]).

Diprojeke tša Moepo tša go Hlabolla Setšhaba tšeo di tsentšwego ka tokomaneng ye ya Leano la go Hlabolla Setšhaba le Bašomi di lemogilwe ka lesolo la dinyakišišo la SEAT goba nakong ya dipoledišano tša mebasepala (IDP).

Moepo wa Venetia o tla tšwela pele o tsenya letsogo megatong ya IDP, le mešomong e mengwe ya go thuša setšhaba ditikologong tša moepo. Se se tla kgonega ka go tšea karolo ka mafolofolo mananeong a go hlabolla setšhaba le go phethagatšweng ga Leano la Moepo wa Venetia la go thuša setšhaba.

35

DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI-KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

Le gona Moepo wa Venetia o lesolong la go thea lekgotla la dipoledišano (Community Engagement Forum), leo morero wa lona o mogolo e lego go netefatša gore bohle bao ba kgahlegelago moepo wa rena ba bokana ka mehla go sekaseka ditaba tša bohlokwa. Lenaneo-thero la CEF le tla akaretša ditaba tšeo di tšewago di le bohlokwa gore setšhaba se thušwe le go hlabollwa.

5.3. Maemo a Setšhaba le Ikonomi

5.3.1. Kakaretšo ya Lefelo la Moepo Profense ya Limpopo, e lego profense ya ka leboa-boa la Afrika Borwa, e arolelana mellwane le dinaga-mabapi e lego , Zimbabwe le Botswana. Profense ye ke ya bogolo bja disekwere-khilomithara tše 125,754 (125,754km²) e lego diperesente tše 10,3 nageng ka moka ya Afrika Borwa. Go ya ka dipalopalo tša Afrika Borwa go tšwa nyakišišong yeo e dirilwego setšhabeng ka 2016, Profense ye e na le batho ba 5 799 090, moo diperesente tše 53 e lego basadi gomme diperesente tše 47 e lego banna.

Moepo wa Venetia o ikarabela ka mafelo a mabedi, e lego Mmasepala wa Musina le Mmasepala wa Blouberg. Mmasepala wa Selegae wa Musina o Mmasepaleng wa Selete wa Vhembe Profenseng ya Limpopo, Afrika Borwa. Mebasepala ya Selegae ya Seleteng sa Vhembe e sa tšwa go segwa lefsa ke Lekgotla la go Sega Mebasepala (Municipal Demarcation Board) ka go dumelelana le Karolo 21(5) ya Pušo ya Selegae: Molaotheo wa go Arola Mellwane ya Mebasepala wa 1998, gomme ya tsebišwa ka kgatišong ya ditsebišo ya Profense (Provincial Gazette) (Tsebišo 53 ya 2015). Ka 2015, Selete se sefsa sa Vhembe seo se sa tšwago go segwa se na le mebasepala e mene ya selegae, e lego Mmasepala wa Selegae wa Musina, Mmasepala wa Selegae wa Makhado, Mmasepala wa Selegae wa Mutale le Mebasepala e Mefsa yeo e sego ya hlwa e newa maina. Mmasepala wa Musina o goma Zimbabwe ka leboa, le Mozambique ka bohlabela, Mmasepaleng wa Selegae wa Makhado le wa Thulamela ka borwa, le Mmasepaleng wa Selegae wa Blouberg le Botswana ka bodikela. Mmasepala wo o na le mellwane e meraro ya go tsena dinageng tše tharo, e lego Pont Drift (Botswana), Beit Bridge (Zimbabwe) le Pafuri (Mozambique). Eupša mollwane wa Pafuri go fetwa go wona feela ka Kruger National Park e bile go sepelwa ka koloi ya 4x4.

Mellwane e mefsa ya Mmasepala wa Selegae wa Musina e akaretša di-ward tša peleng tše hlano tša Mmasepala wa Selegae wa Mutale (e lego dinomoro tše latelago tša pele tša di-Ward: 8, 9, 10, 11 le 12). Mmasepala wa mellwane e mefsa wa Musina ke wa bogolo bja mo e ka bago disekwere-khilomithara tše 10 347 (10 347km²). Mošate wa Mmasepala wo ke Toropo ya Musina. Musina ke toropo ya ka leboa-boa la Profense ya Afrika Borwa ya Limpopo. Musina e kgauswi le magahlano a Limpopo River le Sand River gotee le mollwane wa Zimbabwe (ke gore, Beit Bridge).

Mmasepala wa Selegae wa Blouberg o Mmasepaleng wa Selete wa Capricorn profenseng ya Limpopo, Afrika Borwa. Mmasepala wa Selete wa Capricorn o bopša ke mebasepala e mene ya selegae, e lego Mmasepala wa Selegae wa Blouberg, Mmasepala wa Selegae wa Polokwane, Mmasepala wa Selegae wa Molemole le Mmasepala wa Selegae wa Lepelle Nkumpi. Mmasepala wa Selegae wa Blouberg o goma Botswana ka leboa. Mmasepala wa Blouberg o sa tšwa go segwa lefsa gore o akaretše karolo e nyenyane kudu ya Mmasepala wa Selegae wa peleng wa Aganang. Mmasepala wo o mo e ka bago dikhilomithara tše 95 go tloga Polokwane gomme karolo ya wona e kgolo ke metse-magaeng. Dikarolo tše dikgolo tša wona ke dipolase tša batho gomme go dirwa tša temo (kudukudu go rua diphoofolo tša naga).

Mošate wa Mmasepala wo wa Selegae ke Senwabarwana (yeo gape e tsebjago e le Bochum). Alldays ke motse- setoropo Mmasepaleng wa Blouberg (bona Seswantšho se se lego ka mo tlase), woo peleng e bego e le lefelwana la tša temo go thuša dipolase tša kgauswi. Morero o mogolo e sa dutše e le go thuša balemi ba kgauswi le moo, eupša gabjale lefelo le le fetogile motse Mmasepaleng wo. Alldays ke motse wa kgauswiuswi le Moepo wa Venetia.

36

DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI-KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

SESWANTŠHO 4 : MMASEPALA WA SELEGAE WA MUSINA WA MELLWANE E MEFSA ( 2 0 1 5 )

SESWANTŠHO 5 : MELLWANE YA MMASEPALA WA SELEGAE WA B L O U B E RG ( 2 0 1 5 )

37

DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI-KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

Go hweditšwe mafelo a mahlano ao a golago tikologong ya mmasepala wa selegae wa Blouberg gomme ona ke; Senwabarwana, Alldays, Eldorado, Tolwe le Puraspan-Avon-Indermark corridor. Gare ga mafelo a, a mararo a ona a wela ka tlase ga Moepo wa Venetia. Mafelo ao ke Alldays, Eldorado le Tolwe. Motse-gare wa mmasepaleng wo o netefatša gore ditsela tše dintši tša bohlokwa tša selete se di kgabaganya tikologong ye, moo e lego gore tsela ya R521 (Polokwane go ya Alldays) le ya D1200 ( go ya Senwabarwana le GaMankgodi) di kopanya metse ya mmasepala wo le naga ka bophara. Ditsela tše dingwe, tšeo le tšona di lego bohlokwa tikologong ke D1589 yeo e kopanyago Blouberg le metse ya mmasepala wa selete wa Waterberg le Botswana gotee le tsela ya D1468 (Senwabarwana go ya Vivo le Indermark), yeo e swanetšego go etišwa pele ka baka la bohlokwa bja yona ikonoming.

38

DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI-KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

5.3.2. Dipalopalo tša Baagi ba Lefelong la Moepo

5.3.2.1. Dipalopalo tša Baagi Lepokisi 33 le bontšha dipalopalo tša baagi go ya ka selegae, selete le profense tša 2001 le 2011 motheong wa go balwa ga batho mo go dirilwego ka 2001 le 2011.

LEPOKISI 33: DIPALOPALO TŠA BAAGI LE KOKETŠEGO Lefelo 2001 2011 Koketšego ka Ngwaga

Motse-setoropo wa Musina (Toropo) 19 121 42 678 8.4% Mmasepala wa Musina (mollwane wa 39 310 68 359 5.7% 2011) Diwate tša Mutale (mollwane wa 31 327 36 296 1.5% 2011) Musina ya mollwane o mofsa (2015) 70 636 104 655 4.0% Mmasepala wa Selete wa Vhembe 1 197 952 1 294 722 0.8% Motse-setoropo wa Alldays (Toropo) 7 2 987 45.6% 0 Mmasepala wa Blouberg 171 721 162 629 -0.5% Mmasepala wa Selete wa Capricorn 1 164 281 1 261 463 0.8%

Go tšwa lepokising la ka mo godimo, go molaleng gore Mmasepala wa Selegae wa Musina o godile kudu ga e sa le go tloga ka 2001 go fihla ka 2011 ka koketšego ya ngwaga le ngwaga ya diperesente tše 4,0, kudukudu ge re o bapetša le Selete le Profense tšeo di bilego le koketšego ya ngwaga le ngwaga ya diperesente tše 0,8 ka bobedi. Go ya ka dipalopalo tša baagi ba Afrika Borwa tša morago bjale tša 2016, Mmasepala wa Selegae wa Musina o oketšegile ka kakaretšo ya diperesente tše 7,3 ka ngwaga go tloga ka 2011 go fihla ka 2016, gomme seo se re botša gore palo ya morago bjale ya batho ba mmasepaleng wo ke ba 148 853.

Motse-setoropo wa Musina o gotše le go feta ka koketšego ya ngwaga le ngwaga ya diperesente tše 8,4 magareng ga 2001 le 2011 goba ka koketšego ya batho ba e ka bago ba 2 400 ka ngwaga. Koketšego ye ya lebelo e ka ba e bakilwe ke gore mellwane ya Musina ya go tsena Zimbabwe le Botswana, le mollwane wa Beit bridge ke ditsela di nnoši tša go tsena Afrika Borwa ge o etšwa Zimbabwe. Dipalopalo tša 2011 tša mmasepala wa mellwane e mefsa wa Musina di dira feela diperesente tše e ka bago tše 8 tša batho go palo-moka ya batho ba Seleteng sa Vhembe.

Baagi ba mmasepala wa mellwane e mefsa wa Musina ke batho ba 10 sekwere-khilomithareng sa naga, ge ba bapetšwa le ba Selete sa Vhembe (batho ba 51 go sekwere-khilomithara) le ba Profense (batho ba 43 go sekwere- khilomithara).

Mmasepala wa Selegae wa Blouberg ga se wa ba le koketšego go tloga ka 2001 go fihla ka 2011 ka tlhaelelo ya koketšego ya ngwaga le ngwaga ya -0,5. Se ke bothata, kudukudu ge re bapiša le Selete le Profense tšeo di bilego le koketšego ya ngwaga le ngwaga ya 0,8 ka bobedi. Se se ka ba se bakilwe ke taba ya gore Mmasepala wa Blouberg ga o na mafelo a magolo a mešomo, gomme batho ba hudugela mafelong ao go nago le dibaka tša mešomo a go swana le Polokwane gaešita le Gauteng. Go ya ka dipalopalo tša morago bjale tša 2016, Mmasepala wa Selegae wa Blouberg o fokotšegile ka batho ba diperesente tše -0,3 ka ngwaga go tloga ka 2011 go fihla ka 2016, gomme seo se re botša gore palo ya morago bjale ya batho ba mmasepaleng wo ke ba 160 204.

Motse-setoropo wa Alldays o oketšegile ka lebelo go tloga ka 2001 go fihla ka 2011 ka koketšego ya ngwaga le ngwaga ya diperesente tše 45, 6. Se se ka ba se bakilwe ke bašomi ba dipolaseng tša moo le ba moepong bao ba hudugetšego moo ka baka la dintlo tša RDP goba ge molao wa mabapi le bašomi (le dinyakwa tša dintlo) o be o thoma go šoma (go swana le wa MPRDA, 2002). 39

DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI-KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

Dipalopalo tša baagi ba Mmasepala wa Blouberg ke mo e ka bago batho ba 17 sekwere-khilomithareng sa naga, ge ba bapetšwa le ba Selete sa Capricorn (batho ba 58 go sekwere-khilomithara) le ba Profense (batho ba 43 go sekwere-khilomithara).

5.3.2.2. Merafo ya Lefelong Mo e ka bago diperesente tše 96 tša baagi ba Mmasepaleng wa Selegae wa Musina ke Batho-baso, mola (diperesente tše 3) tša Batho-bašweu e le morafo wa bobedi wa batho ba bantši, e lego seo se bontšhago dipalopalo tša profense. Mmasepaleng wo, batho ba e ka bago diperesente tše 66 ba bolela se-Venda e le segagabo bona, ba latelwa ke diperesente tše 6 tša bao ba bolelago Sesotho le tše 5 tša bao ba bolelago Sepedi.

Dipalopalo tše dintši tša batho ba Mmasepala wa Selegae wa Blouberg ke Batho-baso (99%), ba latelwa ke diperesente tše 0,6 tša Batho-bašweu. Sepedi se bolelwa ke batho ba diperesente tše 94 e le segagabo bona.

KERAFO 1: LELEME

Afrikaans Seisemane se-Ndebele se-Zulu Sepedi Sesotho se-Venda se-Tsonga A Mangwe

94%

66%

6% 8% 3% 3% 5% 3% 2% 0% 1% 1% 1% 1% 0% 1% 0% 1%

Mmasepala wa Musina Mmasepala wa Blouberg

5.3.2.3. Mengwaga le Bong Ka godingwana ga karolo ya boraro ya baagi ba Mmasepala wa Selete wa Vhembe (diperesente tše 35) le ba Selete sa Capricorn (diperesente tše 34) ba ka tlase ga mengwaga e 15. Dipalopalo tša mebasepala ye e mebedi di nyakile di swana le tša dilete tša tšona ka gore diperesente tše 35 tša baagi ba Mmasepaleng wa Musina ke ba ka tlase ga mengwaga e 15 gomme ba Mmasepaleng wa Blouberg ke diperesente tše 39. Se se bontšha gore go na le bothata bjo bogolo tabeng ya thuto le tabeng ya go tlo hira batho ba mengwageng yeo e sa tlago.

Baagi ba mengwaga e 15 go ya go 64 ke diperesente tše 59 Mmasepaleng wa Musina le tše 54 Mmasepaleng wa Blouberg.

KERAFO 2: MENGWAGA YA BAAGI

40

DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI-KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

0-4 5-14 15-34 35-64 65+

6% 7%

23% 21%

37% 33%

22% 26% 13% 13%

Mmasepala wa Selegae wa Musina Mmasepala wa Selegae wa Blouberg

Mebasepaleng ye ka bobedi, basadi (e lego diperesente tše 54) ba feta banna (e lego diperesente tše 46). Se se ka ba se bakwa ke go huduga ga banna gore ba yo nyaka mešomo mafelong a mangwe.

5.3.2.4. Bogolo bja Malapa Bogolo bja lapa ke pontšho ya palo ya batho bao ba dulago ka ntlong e tee gomme ba phela ka mogolo o tee. Lepokisi la ka mo tlase le bontšha tekanyetšo ya bogolo bja malapa a mebasepaleng ye e mebedi.

LEPOKISI 34: BOGOLO BJA LAPA KA KAKARETŠO Lefelo 2001 2011 Motse-setoropo wa Musina (Toropo) 3.5 3.7 Mmasepala wa Musina (Mollwane wa 2011) 3.4 3.4 Diwate tša Mutale (Mollwane wa 2011) 4.6 3.8 Musina ya mollwane o mofsa (2015) 3.8 3.5 Masepala wa Selete wa Vhembe 4.5 3.9 Motse-setoropo wa Alldays (Toropo) 1.9 4.0 Mmasepala wa Blouberg 4.6 3.9 Mmasepala wa Selete wa Capricorn 4.3 3.7

Lepokisi la ka mo godimo le bontšha gabotse gore bogolo bja malapa a Mmasepala wa Selegae wa Musina wa mellwane yeo e sa tšwago go segwa bo fokotšegile ganyenyane go tloga go ditho tše 3,8 ka 2001 go ya go tše 3,5 ka 2011. Go fapana le seo, Motse-setoropo wa Musina o bile le koketšego e nyenyane ya bogolo bja malapa go tloga ka 2001 go fihla ka 2011.

Bogolo bja malapa Mmasepaleng wa Selegae wa Blouberg bo fokotšegile go tloga go ditho tše 4,6 ka 2001 go ya go tše 3,9 ka 2011. Go fapana le seo, Motse-setoropo wa Alldays o bile le koketšego ya bogolo bja malapa, eupša se se ka ba se bakilwe ke gore bašomi ba dipolaseng le ba meepong le malapa a bona ba hudugetše moo ka baka la molao le go hwetšagala ga dintlo tša mmušo.

Go fokotšega ga bogolo bja malapa Mebasepaleng ye ka bobedi go lekana le seo se diragetšego dileteng le diprofenseng.

5.3.2.5. Boitsebišo bja Megolo ya Malapa Lepokisi la ka mo tlase le bontšha kakaretšo ya mogolo wa lapa ka ngwaga Mmasepaleng wa mellwane e mefsa wa Musina le Mmasepaleng wa Blouberg. 41

DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI-KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

LEPOKISI 35: MOGOLO WA MALAPA A MMASEPALENG WA MELLWANE E MEFSA WA MUSINA LE MMASEPALENG WA BLOUBERG Mogolo Legoro la Mogolo Musina LM Musina LM Blouberg LM Blouberg LM 2001 2011 2001 2011

Ga go na mogolo WA FASE 11% 13% 35% 16% R1 – R4 800 35% 6% 14% 7% R4 801 – R9 600 23% 14% 27% 14% R9 601 – R19 200 13% 26% 13% 27% R19 201 – R38 400 9% 20% 5% 23% R38 401 – R76 800 WA MAGARENG 4% 9% 4% 7% R76 801 – R153 600 3% 6% 1% 4% R153 601 le go feta WA GODIMO 2% 6% 1% 4% Palo-moka 100% 100% 100% 100%

Lepokising la ka mo godimo, re a bona gore go na le phapano e kgolo megolong ya ngwaga le ngwaga ya malapa a Mebasepala ye ka bobedi magareng ga 2001 le 2011, kudukudu mogolong wa bašomi ba maemo a magareng le a godimo.

Mmasepaleng wa Selegae wa Musina, koketšego ya diperesente tša malapa ao a sa hwetšego mogolo magareng ga 2001 le 2011 ke tlhoba-boroko, ka malapa a go dira diperesente tše 13 ka 2011 a go se amogele mogolo, e lego se se rago gore malapa ao a ithekgile ka mmušo, tšhelete ya motla-o-dutše le batho gore a kgone go phela. Eupša ka kakaretšo, palo ya malapa a legorong la mogolo wa fase a fokotšegile go tloga go diperesente tše 91 ka 2001 go ya go tše 79 ka 2011.

Le ge Mmasepaleng wa Selegae wa Blouberg palo ya malapa ao a sa hwetšego mogolo a fokotšegile go tloga ka 2001 go fihla ka 2011, malapa a diperesente tše 16 ao a sa dutšego a sa hwetše selo ke tlhoba-boroko ka ge a ithekgile ka mmušo, tšhelete ya motla-o-dutše le batho gore a kgone go phela. Eupša le gona mo, ka kakaretšo palo ya malapa a legorong la mogolo wa fase a fokotšegile go tloga go diperesente tše 91 ka 2001 go ya go tše 86 ka 2011, mola diperesente tša malapa a legoro la mogolo wa magareng di oketšegile go tloga go tše 5 go ya go tše 11, gomme diperesente tša malapa a legoro la mogolo wa godimo di oketšegile go tloga go 1 go ya go tše 4 go thoma ka 2001 go fihla ka 2011.

Ge re bapiša, go fapana ga maemo a boiphedišo gare ga mebasepala ye go bonala go gaketše, ka ge e bile le dipalo tša go swana ka 2001 tša batho ba go hwetša mogolo wa fase, moo malapa a Mmasepala wa Selegae wa Musina a bilego le dikaonefalo tše dikgolo ka 2011, ge re bapiša le malapa a Mmasepala wa Selegae wa Blouberg. Phapano ye e bakilwe ke gore malapa a Mmasepaleng wa Blouberg ke a magolo ge a bapišwa le a Mmasepaleng wa Musina, e lego se se rago gore batho ba bantši ka lapeng ba swanetše go phela ka mogolo o monyenyane.

Lepokisi la ka mo tlase le bontšha mogolo wa ngwaga wa malapa a Motse-setoropong.

LEPOKISI 36: MOGOLO WA NGWAGA WA MALAPA A TOROPO YA MUSINA LE MOTSE-SETOROPO WA ALLDAYS Mogolo Legoro la Mogolo Toropo ya Toropo ya Alldays Alldays Musina Musina 2001 2011 2001 2011 Ga go na mogolo WA FASE 25% 13% 3% 24% 42

DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI-KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

R1 – R4 800 8% 6% 14% 4% R4 801 – R9 600 18% 14% 11% 12% R9 601 – R19 200 15% 26% 9% 18% R19 201 – R38 400 14% 20% 26% 17% R38 401 – R76 800 WA MAGARENG 9% 9% 26% 6% R76 801 – R153 600 6% 6% 9% 11% R153 601 le go feta WA GODIMO 4% 6% 3% 8% Palo-moka 100% 100% 100% 100%

Lepokisi le le bontšha gabotse gore go fapana le maemo a Mebasepala ya Selegae, diperesente tša malapa ao a sa hwetšego mogolo motse-setoropong wa Musina di fokotšegile kudu go tloga go tše 25 ka 2001 go ya go tše 13 ka 2011. Go fokotšega ganyenyane ga malapa a legoro la go hwetša mogolo o monyenyane go tloga go diperesente tše 81 ka 2001 go ya go tše 79 ka 2011 go a kgahliša, mola legoro la ba mogolo wa magareng le se la fetoga gakaalo. Diperesente tša legoro la mogolo wa godimo di oketšegile go tloga go tše 4 ka 2001 go ya go tše 6 ka 2011.

Mabapi le Alldays, re a lemoga gore go bile le koketšego e kgolo ya malapa ao a sa hwetšego mogolo go tloga ka 2001 (ke diperesente tše 3) go fihla ka 2011 (ke diperesente tše 24). Diperesente tša malapa a legoro la bao ba hwetšago mogolo wa fase Alldays le tšona di oketšegile go tloga go tše 63 ka 2001 go ya go tše 75 ka 2011.

5.3.2.6. Boitšebišo bja Bašomi Lepokisi la ka mo tlase le bontšha dipalopalo tša batho ba go se šome (ka diperesente) Profenseng, Seleteng, Mebasepaleng ya Selegae le Metse-setoropong. Dipalo tše ke tša 2001 le 2011.

LEPOKISI 37: DIPALOPALO TŠA BATHO BA GO SE ŠOME MMASEPALENG O MONGWE LE O MONGWE WA SELEGAE Lefelo 2001 2011

Motse-setoropo wa Musina (Toropo) 43.9% 26.2%

Mmasepala wa Musina (Mollwane wa 2011) 24.9% 18.7%

Diwate tša Mutale(Mollwane wa 2011) 56.1% 52.3%

Musina ya mellwane e mefsa (2015) 31.3% 25.1%

Mmasepala wa Selete wa Vhembe 53.0% 38.7%

Motse-setoropo wa Alldays (Toropo) 4.0% 25.7%

Mmasepala wa Blouberg 41.7% 39.2%

Mmasepala wa Selete wa Capricorn 45.9% 37.2%

Lepokisi la ka mo godimo le bontšha gore go dirilwe tšwelopele e kgolo go fokotšeng palo ya batho ba go se šome Profenseng, Dileteng, Mebasepaleng ya Selegae le Motse-setoropong wa Musina. Eupša palo ya batho ba go se šome motse-setoropong wa Alldays e oketšegile kudu ka matla.

Motse-setoropo wa Musina le Selete sa Vhembe ka go kgethega di bile le go fokotšega mo gogolo ga batho ba go se šome. Di fokotšegile ka diperesente tše 17,7 le tše 14,3 magareng ga 2001 le 2011. Dipalo tša batho ba go se šome Mmasepaleng wa mellwane e mefsa wa Musina di fokotšegile ka diperesente tše 6,2 go thoma ka 2001 go fihla ka 2011. Re bona gape gore dipalopalo tša bao ba sa šomego Mmasepaleng wa Selegae wa Musina 43

DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI-KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

(diperesente tše 25) di tlase kudu go feta tša Selete sa Vhembe (diperesente tše 39) le tša profense ya Limpopo (diperesente tše 39).

Selete sa Capricorn ka go kgethega se bile le go fokotšega mo gogolo ka diperesente tše 8,7 tša batho ba go se šome magareng ga 2001 le 2011. Dipalopalo tša batho ba go se šome Mmasepaleng wa mellwane e mefsa wa Blouberg di fokotšegile ka diperesente tše 2,5 go tloga ka 2001 go fihla ka 2011. Re bona gape gore dipalopalo tša batho ba go se šome Mmasepaleng wa Blouberg (diperesente tše 40) di godingwana go feta tša Selete sa Capricorn (diperesente tše 37) le tša profense ya Limpopo (diperesente tše 39).

Lepokisi la ka mo tlase le bontšha maemo a bokgoni a bašomi ba Mmasepaleng wa Selegae wa Musina le wa Blouberg bakeng sa ngwaga wa 2003 ge o bapetšwa le wa 2013.

LEPOKISI 38: BAŠOMI BAO BA HIRILWEGO GO YA KA BOKGONI

Musina LM Musina LM Blouberg LM Blouberg LM 2003 2013 2003 2013

Ba bokgoni bjo bogolo 9% 12% 16% 9% Ba go kgona 21% 30% 34% 21% Ba go kgona ganyenyane le ba go 70% 59% 50% 70% se kgone Palo-moka 100% 100% 100% 100%

Lepokising la ka mo godimo re kgona go bona gore bontši bja batho (diperesente tše 59) bao ba bego ba hirilwe Mmasepaleng wa Selegae wa Musina ka 2013, e be e le bao ba nago le bokgoni bjo bonyenyane goba bao ba se nago bjona, ba latelwa ke diperesente tše 30 tša ba go ba le bokgoni, le diperesente tše 12 feela tša bao ba nago le bokgoni bjo bogolo. Le gona re a bona gore diperesente tša ba go kgona le ba go kgona kudu di oketšegile go tloga ka 2003 go fihla ka 2013 gomme tša bao nago le bokgoni bjo bonyenyane le bao ba se nago bokgoni di fokotšegile. Eupša sa go kgahliša kudu ke gore diperesente tša bašomi ba go kgona kudu di oketšegile ka mo e ka bago 35, e lego se se bontšhago gore Mmasepala wo wa Selegae o na le bašomi ba go ba le bokgoni bjo bogolo.

Mmasepaleng wa Selegae wa Blouberg, bontši (diperesente tše 40) bja bao ba bego ba hirilwe ka 2013, e be e le ba go ba le bokgoni bjo bonyenyane goba bao ba se nago bjona, ba latelwa kgauswi ke diperesente tše 39 tša ba go ba le bokgoni le diperesente tše 21 tša ba go kgona kudu. Re a bona gore diperesente tša bašomi ba go kgona le ba go kgona kudu di oketšegile go tloga ka 2003 go fihla ka 2013 gomme tša bao ba nago le bokgoni bjo bonyenyane le bao ba se nago bokgoni di fokotšegile. Re bona go bile le koketšego ya diperesente tše 23 tša bao ba nago le bokgoni bjo bogolo, e lego se se bontšhago gore Mmasepala wo wa Selegae o na le bašomi ba go ba le bokgoni.

Ge re lebelela Kerafo ya ka mo tlase, go molaleng gore le ge lefapha la tša temo (agricultural sector) le na le bašomi ba bantši Mmasepaleng wa Selegae wa Musina, bašomi ba wona ba fokotšegile ka diperesente tše e ka bago tše 19 go tloga ka 2003 go fihla ka 2013. Ga bjale lefapha la Dithoto (Retail trade sector) le maemong a bobedi a godimo go hloleng mešomo ka diperesente tše 16, e lego mo e ka bago diperesente tše 6 go feta ka 2003, moo ditirelo tša mmušo (government services) di lego maemong a boraro ka diperesente tše 12, e lego mo e ka bago peresente e tee go feta ka 2003.

44

DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI-KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

KERAFO 3: TEMA YA MMASEPALA WA MUSINA GO HLOLENG DIBAKA TŠA MOŠOMO

2003 2013

55%

36%

16%

10% 11%12% 10% 7% 8% 11% 4% 2% 2% 2% 4% 3% 3% 4% 0% 0%

Kerafo ya ka mo tlase e bontšha gabotse gore lefapha la ditirelo tša mmušo (government services) le di eta pele tabeng ya go hira Mmasepaleng wa Selegae wa Blouberg, e bile seo se oketšegile ka diperesente tše ka bago tše 7 go tloga ka 2003 go fihla ka 2013. Ga bjale lefapha la ditirelo tša Leago (Social services) le maemong a bobedi tabeng ya go hlola mešomo ka diperesente tše 27, e lego mo e ka bago diperesente tše 2 go feta ka 2003. Le gona re a bona gore lefapha la tša temo (agricultural sector) le bile le go fokotšega mo gogolo ga bašomi, le theogile go diperesente tše 21 ka 2003 go ya go tše 12 ka 2013.

KERAFO 4: TEMA YA MMASEPALA WA BLOUBERG GO HLOLENG DIBAKA TŠA MOŠOMO

2003 2013

27% 30% 25% 23% 21% 18% 15% 12% 7%

3% 3% 4% 4% 1% 2% 1% 1% 1% 2% 2%

45

DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI-KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

Dipalopalo tše di latelago di re bontšha ikonomi ya Mebasepala go ya ka GVA1, koketšego ya GVA le tema ya mafapha go GVA. Mabapi le Mmasepala wa Selegae wa Musina, dipalopalo tše ke tša pele ga ge Mmasepala wo o ka segwa lefsa ka ge dipalopalo tša ikonomi di se gona maemong a diwate.

Lepokisi la ka mo tlase le bontšha tema ya GVA (R’ milione) go tloga ka 2003 go fihla ka 2013 bakeng sa Afrika Borwa, Limpopo, Mmasepaleng wa Selete wa Vhembe le wa Capricorn le Mmasepaleng wa Selegae wa Musina le wa Blouberg dithekong tša 2005 tše di sa fetogago.

LEPOKISI 39: TEMA YA GVA YEO E SA FETOGAGO KA 2005 GO YA KA DITHEKO TŠA MILIONE RANTA

Ngwaga Afrika Borwa Limpopo Vhembe Musina LM Capricorn Blouberg LM DM DM 2003 1 273 129 86 578 15 734 1 638 19 434 969 2004 1 330 390 89 063 16 421 1 782 19 939 971 2005 1 401 067 92 888 17 423 1 912 20 908 994 2006 1 478 491 97 331 18 592 2 016 22 061 1 027 2007 1 561 077 101 573 19 817 2 222 23 075 1 057 2008 1 619 802 104 074 20 931 2 397 23 871 1 094 2009 1 598 059 102 925 21 2 23 651 1 083 186 457 2010 1 647 275 105 680 21 2 24 012 1 097 649 505 2011 1 703 801 108 012 22 2 24 410 1 121 209 589 2012 1 745 352 109 291 22 2 24 758 1 144 724 689 2013 1 777 954 111 249 22 2 25 036 1 157 925 610

Gore go fiwe kakaretšo ya kamoo Mmasepala wa Selegae o šomilego ka gona ikonoming, go hlahlobja koketšego ya ngwaga le ngwaga go GVA tikologong yeo lebakeng la mengwaga e lesome. E le gore go bonwe gore ke mafapha afe Mebasepaleng ya Selegae ao go nago le kgonagalo ya gore a di goge pele, le gore ke mafapha afe ao a gogago ka kgara, go hlahlobja dipalopalo tša koketšego tša GDPR2.

1 Gross Value Added (GVA) ke go balwa ga boleng bja dithoto le ditirelo tše di tšweleditšwego tikologong e itšego, intasetering goba lefapheng le itšego la ikonomi. Akhaontong ya bosetšhaba, GVA ke ditšweletšwa pele ga ge di ka rekwa; e šoma go lekalekanya diakhanto tša bosetšhaba tša tšweletšo. GVA e tswalanywa le tekanyo go GDP, ka ge bobedi bja tšona di šoma go bala ditšweletšwa. Tswalano yeo e hlaloswa e le: GVA + metšhelo go ditšweletšwa – thekgo ya ditšhelete go ditšweletšwa = GDP. Ka ge dipalo-moka tša metšhelo go ditšweletšwa le dithekgo tša ditšhelete go ditšweletšwa di hwetšagala feela seemong sa ikonomi ka moka, GVA e šomišwa go bala Gross Regional Domestic Product (GDPR) le dipalopalo tše dingwe tša ditšweletšwa tša mekgatlo e menyenyane ge e bapetšwa le ikonomi ka moka. 2 Gross Regional Domestic Product (GDPR) ya selete ke palo-moka ya boleng bja dithoto ka moka le ditirelo tšeo di tšweleditšwego seleteng seo lebakeng le itšego la nako.

46

DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI-KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

LEPOKISI 40: DIPALOPALO TŠA KOKETŠEGO YA GDPR TŠA MMASEPALA WA SELEGAE WA MUSINA LE WA BLOUBERG

Lefapha Musina LM Musina LM Koketšego Blouberg LM Blouberg LM Koketšego 2003 2013 Musina 2003 2013 Blouberg Lefapha la Temo 11 6% 1.9% 5% 3% -1.8% % Lefapha la 39 37% 0.3% 8% 3% -11.8% Meepo % Lefapha la 2 2% 9.9% 2% 1% 3.0% Ditšweletšwa % Lefapha la 1 1% 13.1% 4% 3% -2.4% Ditlabakelo % Lefapha la tša 1 2% 12.7% 2% 1% -6.0% go Aga % Lefapha la 9 16% 11.6% 17% 15% 0.0% Dithoto % Lefapha la 12 11% 4.9% 13% 12% 1.1% Dinamelwa % Ditirelo tša 11 13% 9.2% 12% 16% 6.2% Kgwebo % Lefapha la tša 2 2% 4.5% 10% 12% 3.4% Leago % Ditirelo tša 11 11% 5.1% 26% 33% 3.6% Mmušo % Palo-moka 100% 100% 4.8% 100% 100% 1.8%

Go ya ka lepokisi la ka mo godimo, go molaleng gore palo-moka ya GDPR ya Mmasepala wa Selegae wa Musina e bontšha koketšego ka diperesente tše 4,8 ka ngwaga, moo e fetago tša naga (diperesente tše 3,4), tša profense (diperesente tše 2,5) le tša selete (diperesente tše 3,8) nakong e swanago. Lefapha la ditlabakelo (utilities sector) le bile le koketšego e kgolokgolo ya diperesente tše 13, gwa latela lefapha la tša go aga (construction sector) ka diperesente tše 12,7 ka ngwaga. Lefapha la meepo (mining sector) le bile le koketšego e nyenyane go di feta ka diperesente tše 0,3 ka ngwaga. Ga go lefapha le ge e le lefe leo le bilego le go fokotšega magareng ga 2003 le 2013.

Le ge palo-moka ya GDPR ya Mmasepala wa Selegae wa Blouberg e bontšha koketšego ya diperesente tše 1,8 ka ngwaga, ke diperesente tša tlase ge di bapetšwa le tša naga (diperesente tše 3,4), tša profense (diperesente tše 2,5) le tša selete (diperesente tše 2,6) nakong e swanago. Lefapha la Ditšhelete le la tša Kgwebo (Finance & Business services) a bile le koketšego ya diperesente tše 6,2, gwa latela la ditirelo tša mmušo (government services) ka tše 3,6 ka ngwaga gomme lefapha la tša leago (community and personal services) la ba le koketšego ya diperesente tše 3,4. Mafapha a fapafapanego a bone go fokotšega dikarolong tše itšego go akaretša le lefapha la meepo (-11.8%), lefapha la tša go aga (-6.0%), lefapha la ditlabakelo (-2.4%) le lefapha la tša temo (-1.8%).

Kerafo ya ka mo tlase e bontšha tema ya mafapha a Mmasepala go GVA bakeng sa Mmasepala wa Selegae wa Musina.

47

DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI-KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

KERAFO 5: TEMA YA MAFAPHA A MMASEPALA WA MUSINA GO GVA (2013)

37%

16% 13% 11% 11%

6% 2% 1% 2% 2%

Go tšwa kerafong ye, re a bona gore lefapha le le kgathago tema e kgolo Ikonoming ya Mmasepala wa Selegae wa Musina ke lefapha la meepo (mining sector), ka diperesente tše 37 tša mmasepala go GVA, gwa latela lefapha la dithoto (retail trade sector) ka diperesente tše 16, lefapha la ditirelo tša kgwebo (business services) ka tše 13, lefapha la ditirelo tša mmušo (government services) ka tše 11 le la dinamelwa ka tše 11. Lebaka la gore intaseteri ya meepo e kgathe tema e kaakaa go GVA ya selegae ke ka gobane Moepo wa De Beers Venetia, woo ga bjale e lego moepo o mogologolo wa go tšweletša ditaamane Afrika Borwa, o Mmasepaleng wa Selegae wa Musina. Taba ya gore lefapha la dithoto, la ditirelo tša kgwebo le la dinamelwa (transport sector) a atlege kudu ke ka baka la moo toropo ya Musina e lego gona ge e bapetšwa le Zimbabwe le mollwane wa Beitbridge le dibaka tše di lego gona tša mešomo le ditirelo.

Kerafo ya ka mo tlase e bontšha tema ya mafapha a Mmasepala go GVA bakeng sa Mmasepala wa Selegae wa Blouberg. Go tšwa kerafong ye, re a bona gore lefapha le le kgathago tema e kgolo ikonoming ya Mmasepala wa Selegae wa Blouberg ke lefapha la ditirelo tša mmušo (government services), ka diperesente tše 33 tša mmasepala go GVA, gwa latela lefapha la ditirelo tša kgwebo ka tše 16, lefapha la dithoto ka tše 15 le lefapha la dinamelwa le la ditirelo tša leago ka diperesente tše 12.

48

DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI-KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

KERAFO 6: TEMA YA MAFAPHA A MMASEPALA WA BLOUBERG GO GVA (2013)

33%

16% 15% 12% 12%

3% 3% 3% 1% 1%

5.3.2.7. Thuto Lepokisi la ka mo tlase le re bontšha maemo a thuto Mmasepaleng wa mellwane e mefsa wa Selegae wa Musina le wa Blouberg, gomme se bontšha maemo a godimodimo a tša thuto, go tšwa dipalopalong tša 2001 le 2011.

LEPOKISI 41: MAEMO A THUTO MMASEPALENG WA SELEGAE WA MUSINA LE WA BLOUBERG

Maemo a Godimodimo a Thuto Musina LM Musina LM Blouberg LM Blouberg LM 2001 2011 2001 2011

Bao ba sego ba tsena sekolo 30% 15% 45% 28% Bao ba nago le thuto e itšego ya poraemari 16% 11% 15% 14% (Grade R – Grade 6) Ba6) o ba alogilego poraemari (Ba phasitše 9% 7% 5% 5% Grade 7) Bao ba nago le thuto e itšego ya 29% 41% 22% 32% sekhondari (Grade 8 - Grade 11) Bao ba alogilego sekhondari (Ba phasitše 11% 20% 8% 15% Mphato wa Marema-tlou, Grade 12) Ba thuto ya kholetše goba ya yunibesithi 5% 6% 5% 5% Palo-moka 100% 100% 100% 100% Go tšwa boitsebišong bjo, go molaleng gore le ge palo ya batho ba Mmasepaleng wa Selegae wa Musina ba mengwageng ya bo-20 le go feta moo, bao ba sego ba tsena sekolo e sa dutše e le godingwana, diperesente tša batho bao di fokotšegile kudu magareng ga 2001 (diperesente tše 30) le 2011 (diperesente tše 15). Diperesente tša bona batho bao ka 2011 di ka tlasenyana ga tša Selete le tša Profense ya Limpopo (diperesente tše 17). Bontši bja batho ba mengwageng ya bo-20 le go feta moo Mmasepaleng wa Selegae wa Musina ba na le thuto e itšego ya sekhondari, eupša ga se ba fetša Mphato wa Marema-tlou.

Le ge palo ya batho ba mengwageng ya bo-20 le go feta moo Mmasepaleng wa Selegae wa Blouberg bao ba sego ba ya sekolong e sa dutše e le godingwana, diperesente tša batho ba di fokotšegile kudu magareng ga 2001 (diperesente tše 45) le 2011 (diperesente tše 28). Eupša diperesente tša bona batho bao ka 2011 di sa dutše di feta tša Selete le tša Profense (diperesente tše 17). Bontši bja batho ba Mmasepaleng wa Selegae wa Blouberg ba mengwaga ya ka godimo ga e 20 ba na le thuto e itšego ya sekhondari, eupša ga se ba fetša Mphato wa Marema-tlou. 49

DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI-KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

Ka kakaretšo, maemo a thuto mebasepaleng ye ka bobedi a hlatlogile magareng ga 2001 le 2011, kudukudu diperesente tša batho bao ba nago le thuto e itšego ya sekhondari goba bao ba feditšego sekhondari.

Eupša maemo a thuto go batho ba Mmasepala wa Selegae wa Musina a dula a le godimo go feta a batho ba Mmasepala wa Blouberg.

KERAFO 7: MAEMO A THUTO A BATHO BA MENGWAGA YA GO FETA E 20

Bao ba nago le thuto e itšego ya Bao ba feditšego poraemari Bao ba sego ba tsena sekolo poraemari

Bao ba nago le thuto e itšego ya Mphato wa Marema-tlou Thuto ya kholetšeng goba ya sekhondari yunibesithi

41%

32%

28%

20%

15% 14% 15% 11%

6% 7%

5% 5%

Mmasepala wa Selegae wa Musina Mmasepala wa Selegae wa Blouberg

5.3.2.8. Meetse ka Magaeng Go hwetša meetse ka diphaephe go thuša gore batho ba phele gabotse mmeleng. Go hwetšagala ga meetse go kgongwa kudu ke maemo a ikonomi Mmasepaleng wa Selegae wa Musina le wa Blouberg. Mmasepaleng wa Musina, magae a mantši (diperesente tše 75) a na le meetse a diphaephe ka dintlong goba ka jarateng ge re bapetša le magae a diperesente tše 51 Mmasepaleng wa Selegae wa Blouberg. Mo e ka bago diperesente tše 19 tša magae a Mmasepaleng wa Blouberg ga a na meetse a go sepela ka diphaephe. Dipalopalo tše di bontšha gabotse gore baagi ba Mmasepaleng wa Musina ba phela maemong a kaone go phala ba Mmasepaleng wa Blouberg.

Mothopo o nnoši wa meetse a go sepela ka diphaephe lefelong le ke Letamo la Glen-Alpine leo le hwetšago meetse Nokeng ya Mogalakwena, e lego noka e nnoši yeo e sa pšhego lefelong le. Magae ao a se nago meetse a go sepela ka diphaephe a ikepetše meetse goba a kga meetse ditankeng, goba dinokeng le didibeng e lego seo se ka bakelago batho malwetši. Eupša go na le metsana e mentši yeo e ikepetšego meetse eupša ga e na dipompo tša go a goga. E bile gantši ditanka ke tše dinyenyane kudu go ka thuša metsana.

50

DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI-KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

KERAFO 8: METHOPO YA MEETSE

Blouberg LM Musina LM

Ga ba na meetse a 19% diphaephe 7%

Meetse a diphaephe a diterateng 30%

18%

51% Pompi ka gae goba ka jarateng 75%

5.3.2.9. Mohlagase Magae a diperesente tša ka godingwana ga 76 Mmasepaleng wa Selegae wa Musina a na le mohlagase wa mabone, e lego koketšego ya go tloga go magae a diperesente tše 59 ka 2001. Tikologong ya mmasepala wa Blouberg, batho ba bantši ba šomiša mohlagase wa Eskom woo ba ithekelago wona (prepaid). Baagi ba bantši ba tikologong ya Mmasepala wa Blouberg ba thabetše go tsentšhetšwa mohlagase mengwageng e lesome e fetilego – diperesente tša dintlo tše di tsentšwego mohlagase di oketšegile go tloga go tše 41 ka 2001 go ya go tše 88 ka 2011. Go ya ka mmasepala, metse ka moka e be e šetše e tsentšheditšwe mohlagase mafelelong a 2012.

Diperesente tše dintši tša magae ao a nago le mohlagase wa mabone di swana kgauswi le tša dilete tše pedi tšeo go tšona magae a diperesente tše 87 a nago le mohlagase wa mabone. Batho ba bantši ba Mmasepaleng wa Blouberg ba šomiša dikgong go apea.

KERAFO 9: DITIRELO

51

DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI-KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

Musina LM Blouberg LM

88%

75% 76%

66% 62% 66%

51% 54%

31%

21%

7,5% 10%

Dintlwana tša go Go tloša ditlakala Meetse a diphaephe Mohlagase wa Mohlagase wa go Mohlagase wa go itutetša folaša ka magaeng goba mabone apea ka jarateng

5.3.2.10. Kelela-tšhila le go Tlošwa ga Ditlakala Lepokisi 43 le Kerafo 12 di bontšha diperesente tša magae a Mmasepaleng wa Selegae wa Musina le wa Blouberg ao a nago le kelela-tšhila le mokgwa wa go tlošwa ga ditlakala.

LEPOKISI 42: KELELA-TŠHILA LE GO TLOŠWA GA DITLAKALA

TIRELO YA KELELA-TŠHILA MUSINA LM MUSINA LM BLOUBERG BLOUBERG LM 2001 2011 LM 2011 2001 Ntlwana ya go folašetša kelela-tšhileng 48% 66% 4.5% 7.5%

Go tlošwa ga ditlakala beke le beke 42% 61% 1% 21%

Phetogo e kgolo tabeng ya bohlweki tikologong ya Mmasepala wa Selegae wa Musina mengwageng e lesome e fetilego e bile go dirwa ga dintlwana tša go folaša tše di nago le kelela-tšhila. E bile palo ya batho bao ba sa tlošetšwego ditlakala beke le beke e fokotšegile kudu. Dikaonefatšo tše di kgonegile ka baka la gore metse ya mmasepaleng wo e bjalo ka ge eka ke ya ditoropong.

Go fapana le moo, go sa na le mošomo o mogolo wa go kaonefatša ditirelo tikologong ya Blouberg. Le ge go bile le dikaonefalo ga e sa le go tloga ka 2001, bothata ke gore magae a diperesente tše 92 ga a na dintlwana tša go folaša gomme diperesente tše 79 ga di thušwe ka go lahlwa ga ditlakala beke le beke. Se se ka oketša dikgonagalo tša malwetši a go swana le kholera le letšhollo.

52

DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI-KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

5.3.2.11. Dintlo Go ya ka dipego tša Afrika Borwa, go na le mehuta e latelago ya bodulo: • Mohuta wa madulo ao a rulagantšwego gabotse: - Ntlo ya ditena ka seteneng goba jarateng goba polaseng - Folete goba dirumu tša difoleteng - Dintlo tše dintši ka jarateng e tee - Ntlo ya toropong (dintlo tše di kgomaganego ka jarateng e tee) - Ntlo yeo e kgomaganego - Ntlo/folete/rumu ya ka morago ga ntlo - Rumu/folete yeo e rentwago ka jarateng goba ka ntlong e kgolo /dikotase/folete ya thokwana • Mohuta wa madulo ao a sa rulaganywago gabotse: - Madulo ao a sa rulaganywago gabotse (mekhukhu; ya ka morago ga dintlo) - Madulo ao a sa rulaganywago gabotse (mekhukhu; e sego ya ka morago ga dintlo, ka mohlala, ya mafelong a baipei goba polaseng) • Mohuta wa dintlo tša setšo: - Dintlo tša setšo/rantabola/dintlo tše di agilwego ka dikago tša se-Afrika

Kerafo ya ka mo tlase e bontšha mehuta ya mafelo a bodulo a malapa a Mmasepaleng wa Selegae wa Musina le wa Blouberg.

KERAFO 10: MOHUTA WA MAFELO BODULO A MALAPA A MMASEPALA WA MUSINA

A Setšo A A 10% mangw mang e we 1% 1% Ga go

lefše A A sa rulaganywago rente 14% lefeletšw 24% e

28%

Go lefša A Ga se a rente rulagant fetšwa 43% šwego go 75% lefelelw a 4%

Seswantšho se se bontšha gabotse gore diperesente tše 75 tša malapa a Mmasepaleng wa Selegae wa Musina a dula dintlong tše di rulagantšwego gabotse, gwa latela a diperesente tše 14 a go dula madulong a sa rulaganywago gabotse le a diperesente tše 10 a go dula madulong a setšo. Seswantšho se bile se bontšha gore malapa a diperesente tše 32 a Mmasepaleng wa Musina a na le dintlo tša wona, mola a diperesente tše 43 a renta (mafelong a rulagantšwego goba a sa rulaganywago) gomme a diperesente tše 24 a sa lefelele rente.

Eupša go etša ge go bontšhitšwe ka mo tlase, Mmasepaleng wa Selegae wa Blouberg, diperesente tše 93 tša malapa a dula madulong ao a rulagantšwego gabotse, gwa latela a diperesente tše 4 ao a dulago madulong ao a sa rulaganywago gabotse le a diperesente tše 3 ao a dulago madulong a setšo. Mo e ka bago malapa a diperesente tše 58 Mmasepaleng wa Blouberg a na le dintlo tša wona, mola a diperesente tše 9 a renta (mafelong a rulagantšwego goba a sa rulaganywago53) gomme a diperesente tše 30 a sa lefelele rente.

DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI-KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

KERAFO 11: MOHUTA WA MAFELO A BODULO A MALAPA A MMASEPALA WA BLOUBERG

A sa rulaganywago; A mangwe; 2% 4% A setšo; 3% A mangwe; 1%

Ga go lefše rente; 30% A lefeletšwe; 54%

Go lefša rente; A 9% rulagantšw ego; 93% Ga se a fetšwa go lefelelwa; 4%

Bontši bja madulo ao a rulagantšwego gabotse Mmasepaleng wa Selegae wa Musina ke dintlo tša ditena seteneng goba jarateng goba polaseng, moo bontši bja badudi ba ka dintlong, e lego dintlo tša bona. Eupša diperesente tše dintši (42%) tša malapa ao a dulago dintlong tše rulagantšwego gabotse a a renta. Badudi ba bantši bao ba dulago mafelong ao a sa rulaganywago gabotse ba a renta (62%), mola bontši bja bao ba dulago dintlong tša setšo (46%) ba sa lefe rente dintlong tšeo.

Bontši bja madulo ao a rulagantšwego gabotse Mmasepaleng wa Selegae wa Blouberg ke dintlo tša ditena seteneng goba jarateng goba polaseng, moo bontši bja badudi ba ka dintlong, e lego dintlo tša bona (55%). Bontši bja badudi ba mafelong ao a sa rulaganywago gabotse le bona ba na le madulo a bona (49%), gotee le bao ba dulago ka dintlong tša setšo (56%). Ka gona go bonala batho ba se na bothata bja madulo Mmasepaleng wa Blouberg.

54

DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI-KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

5.4. Tlhabollo ya Moepo Setšhabeng Mogatong wa go kgatha tema ga bao ba kgahlegelago moepo, wo o rulagantšwego ke modirela- ditirelo yo a ikemetšego, (Kayamandi Development Services), go ile gwa dirwa nyakišišo go kwešiša gore maloko a setšhaba, metse le ba mmušo ba re dinyakwa tša bona ke dife. Moepo wa De Beers Venetia o hlahloba boitsebišo bjo mengwageng e mengwe le e mengwe e meraro, e le karolo ya Nyakišišo ya Ikonomi ya Setšhaba (SEA), gore o kgone go kwešiša gakaone dikotsi le mehola ya moepo ditikologong tša kgauswi le wona. Mošomo wo o kopanywa le nyakišišo ya go nyaka go tseba gore setšhaba le ba mmušo ba re dinyakwa tša bona tša kgonthe ke dife. Ke moka dinyakwa tšeo di a hlahlobja gomme gwa hwetšwa gore di ka phethagatšwa bjang. Tše dingwe tša dinyakwa tšeo di ka phethwa nakong ya mananeo a Corporate Social Investment (CSI) gomme tše dingwe, go ithekgile ka bogolo bja tšona, di ka tsenywa leanong la nakong e tlago la go hlabolla setšhaba, e lego Leano la go Hlabolla Setšhaba le Bašomi.

5.4.1. Go Nyakišiša Dinyakwa tša Badudi Nakong ya mogato wa SEA, Badudi ba Blouberg le ba Musina gotee le batho bao ba nago le kgahlego ditabeng tša moepo ba boletše dinyakwa tša bona ka tsela e latelago:

Lepokisi 43: Dinyakwa tša Badudi BA NAGO LE DINYAKWA KGAHLEGO MOEPONG Blouberg LM • Thušo ka lesolo la go ruta badudi ba Mmasepaleng wa Blouberg ka tlhago, go ba ruta ka bohlokwa bja tlhago le tikologo ya bona le go di tšeela godimo • Mmasepala o amogetše thušo go ba Lefapha la Setšo le Bokgabo go hlama leano la tša boeti. Karolo ya leano le ke go ba le mafelo a tša setšo le boepi ba mašope. Go kgopetšwe gore Moepo wa Venetia o thuše go ageng mafelo a • Thušo ka go dirwa ga ditsela. Mmasepala wa Blouberg o nyaka gore ngwaga le ngwaga go dirwe ditsela tša sekontiri • Thušo ya go kaonefatša sepetlele sa Bochum • Go dumelwa gore go hlokega lefelo la dipapadi Blouberg (kgonagalo ke gore go katološwe lepatlelo la Alldays) le akaretše mehuta e fapafapanego ya dipapadi • Thušo ya go aga mafelo a dipapadi go dikologa Mmasepala wa Blouberg • Go nyakega gore go agwe lefelo la go itšhidulla (gymnasium) (go lwantšha go nona) Moepo o kgopelwa gore o thuše tabeng ye • Go hlokega thekgo e kgolo diprojekeng tša temo. - Go tsošološwa ga lepaka la marotho la Itsuseng/Tlhokang Pelaelo - Go thoma diprojeke tše difsa tša temo Tweefontein, Eldorado, Goudmyn, Towerfontein le Slaaphoek - Go thongwe dirapana tša dijo ditikologong ka moka tša mmasepala

Badudi ba Alldays • Go tsenywe bonyenyane diaphollo tše 5 goba mabone a diterateng mafelong a di RDP moo ba bantši ba bašomi ba Moepo wa Venetia ba dulago • Go alwe ditena ditseleng tša mafelong a di RDP moo ba bantši ba bašomi ba Moepong wa Venetia ba dulago • Badudi ba Alldays ba dumela gore Moepo wa Venetia o diriša meetse a Noka ya Limpopo, gomme le bona ba nyaka meetse ao. Go kgopetšwe gore moepo o bone ge e ba se se ka kgonega ka ge Kromhoek e le dikhilomithara tše e ka bago tše 50 go tloga Alldays, gomme moepo wona e le dikhilomithara tše 30 feela

55

DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI-KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

Musina LM • Le ge Moepo wa Venetia o lokišitše ditsela, go kgopetšwe thekgo e kgolo ya gore go lokišwe ditsela tše dingwe Badudi ba Musina • Thušo ka go kaonefatša Sepetlele sa Musina • Thušo ka go agwa ga dikliniki tše oketšegilego Musina le go e dikologa • SAPS e kgopetše thušo ka ofisi ya yona ya sathalaete kua Nancefield gore e tsenywe fenitšhara le go šireletšega • SAPS e kgopetše mabone a diterateng goba diaphollo motseng go thibela bosenyi Badudi ba • Go hlokega kliniki kua Taaibosch gomme setšhaba se kgopela Moepo wa Venetia Taaibosch gore o thuše tabeng ye • Setšhaba se kgopetše thušo ka go hlwekišetšwa meetse ka ge a na le letswai • Moepo wa Venetia o kgopelwa gore o thuše go tsenya sekontiri ditseleng tša dipese Balaodi ba • Moepo wa Venetia o kgopelwa gore o thuše ka go tsenya sekontiri ditseleng tša Setšo Ga- dipese Makgato Balaodi ba • Lefelo la batšofadi la Babirwa le hloka ofisi gomme le kgopetše Moepo gore o thuše Setšo ba • Go kgopetšwe gore go lokišwe kabo ya mohlagase Lepakeng la Itsuseng/Tlhokang Babirwa Pelaelo go netefatša gore metšhene e ka šoma, e le gore kgwebo e tsoge • Moepo o kgopetšwe gore o thuše ka go tsenya sekontiri ditseleng tša dipese

Balaodi ba Setšo • Moepo o kgopetšwe go kaonefatša motse wa Ga-Kibi gore o gogele baeti Ga-Kibi • Gore motse wa Ga-Kibi o thušwe go gogela baeti ka ge go na le dintšhu tše dintši • Go hlokega kliniki Ga-Kibi gomme Moepo wa Venetia o kgopetšwe thušo ya go e aga • Moepo o kgopelwa gore o thuše go tsenya sekontiri ditseleng tša dipese

Balaodi ba Setšo ba • Moepo o kgopetšwe go thuša ka go epa meetse ka ge meetse e le bothata motseng Bahananwa wo • Go kgopetšwe thušo ya go agelwa letamo go oketša kabo ya meetse motseng wo • Go kgopetšwe thušo ya go aga leporogo tseleng ya go ya sekolong – ge pula e ena bana ga ba kgone go feta gore ba ye sekolong • Moepo wa Venetia o kgopetšwe go thuša ka go aga kliniki • Moepo wa Venetia o kgopetšwe gore o thuše ka go tsenya sekontiri ditseleng tša dipese

56

DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI-KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

5.4.2. Diprojeke tša Moepo le Mananeo a go Hlabolla Setšhaba. Ka morago ga go tseba dinyakwa tša badudi nyakišišong ya Moepo ya Venetia (SEA), moepo o ile wa swara seboka le baemedi ba setšhaba le ba setšo bakeng sa maele le go bolela ka diprojeke tšeo di ka akaretšwago Leanong la Moepo wa Venetia la go Hlabolla Setšhaba le Bašomi. Morero e be e le gore ba re thuše go bona dilo tše di ka dirwago go kaonefatša maemo setšhabeng le tše di ka phethwago nakong e tlago (mengwageng e mehlano).

Dipoledišanong tšeo, re ile ra dumelelana ka diprojeke tše di latelago gore di tsenywe Leanong la Moepo wa Venetia la go Hlabolla Setšhaba le Bašomi:

57

DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI – KGATIŠO YA BOBEDI: JANUARY 2018 DITSHWANELO TŠA GO EPA: M29/2009 LEPOKISI 44: DIPROJEKE TŠA MOEPO TŠA GO HLABOLLA SETŠHABA (2018-2022)

LEGORO LA PROJEKE MMASEPALA LEINA LA PROJEKE 2018 2019 2020 2021 2022 PALO- MOKA

Mananeo a Thuto Musina le Lenaneo-thuto la Afrika Borwa 26 300 14 150 11 650 11 650 63 750 000 Blouberg - 000 000 000 000 Mešomo ya go Hlabolla Musina Go lokiša Tsela ya Harper kua Musina 9 000 9 000 Setšhaba - 000 - - - 000

Musina Go lokiša ditsela tše mmalwa tša 2 000 3 750 3 750 14 000 4 500 000 Toropong ya Musina - 000 000 000 000 Blouberg Mabone a Ditseleng Alldays (Mogato 2) 1 675 1 675 - - 000 - - 000 Blouberg Mafelo a Barekiši Senwabarwana 2 088 075 2 088 075 - - - - Blouberg Go Ala Tsela ya Alldays ka Ditena 2 323 988 2 323 988 - - - - Musina Go Kaonefatša Seteišene sa 3 700 11 400 Mohlagase sa Nancefield 7 700 000 - 000 - - 000 Musina Lefelo la Ditirelo la Musina – 5 495 5 495 Seteišene sa go Lekola Dikoloi - - - 872 - 872 Musina Kholetše ya Vhembe ya TVET 3 710 3 710 - - 000 - - 000 Musina Projeke ya Meetse ya Musina 2 000 6 000 8 000 (Meetse a oketšegilego a go epša le - 000 000 - - 000 metšhene ya go pompa meetse) Blouberg Projeke ya meetse kua Alldays 1 019 288 1 019 288 - - - - Blouberg Projeke ya meetse kua Taaiboschgroet

1 019 288 1 019 288 - - - - Blouberg Go aga lefelo la batšofadi kua Hospital 2 000 4 500 6 500 View Senwabarwana - 000 000 - - 000 Blouberg Go kaonefatša Mafelo a tša 5 500 5 500 Maphelo Blouberg le go reka - - - 000 - 000 didirišwa

58

DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI: KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

Blouberg Holo ya Setšhaba ya Taaiboschgroet

1 125 750 1 125 750 - - - -

Blouberg Mafelo a Barekiši Alldays 2 088 075 2 088 075 - - - - Musina Go Kaonefatša Setediamo sa Lesley

Manyathela 1 036 235 1 036 235 - - - -

Blouberg Go Kaonefatša Lefelo la Dipapadi la Alldays 1 040 844 1 040 844 - - - - Go Hlabolla Dikgwebo le Blouberg Polase ya Dibjalo ya Eldorado

go Hlola Mešomo 2 186 400 2 186 400 - - - - Blouberg Polase ya Pherefere ya Blouberg 2 210 2 210 000 - - - - 000 Blouberg Kgwebo ya Ditšweletšwa : Projeke

ya go Dira Peanut Butter 4 137 800 4 137 800 - - - -

Musina Go Aga Lefelo le Lefsa la Intaseteri ya Dikgwebo Potlana 2 000 000 4 894 399 6 894 399 - - - PALO-MOKA 54 825 53 053 30 712 17 610 156 201 - 655 071 288 000 014

Ditaba ka botlalo tša mabapi le diprojeke tše di lego ka mo godimo le mangwalo a go thekga mešomo ye di karolong ya Lemetletšo 5:

59 DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI- KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

6. LEANO LA GO HWETŠAGALA GA DINTLO LE MAEMO A BODULO

6.1. Go Kaonefatša go Hwetšagala ga Dintlo le Maemo a Bodulo

Go tliša diphetogo, go hlalosa bokamoso bja rena Maemo a bodulo a seriti ke karolo ya leano la rena la nakong e tlago, leo le tlago go hola setšhaba ka morago ga ge meepo ya rena e tswaletšwe. Re nyaka gore bašomi ba rena ka moka ba be le dintlo tše kaonekaone le maemo a bodulo a seriti, e bile re dumela gore go fana ka madulo a bjalo go tla thuša gore re se lobe bašomi. Mafapha a rena ka moka mo Afrika Borwa a fihleletše dinyakwa tša molaotheo wa moepo mafelelong a 2014, gomme re gare ka diprojeke tša go aga dintlo, gore re fokotše bothata bja go hloka dintlo. Maikemišetšo a rena ke go dira gore bašomi bao ba nago le maswanedi ba kgone go ithekela dintlo mafelong a maleba kgauswi le moepo.

6.2. Leano la Rena Re šoma le mekgatlo le mmušo go kaonefatša maemo a bodulo ka go thuša bašomi ba mebasepaleng ya rena go ba le dintlo. Mekgatlo ya rena ya kgwebo e šoma ka thata go thuša bašomi go ba le dintlo le go ba nea tšhelete ya go hwetša dintlo, gomme maemong a mangwe, e thuša ba go swanelega go hwetša kadimo ya ditšhelete. Go nyakega mekgwa e fapafapanego go thuša bašomi ba fapafapanego go ba le madulo. Ka mohlala, re bulela bašomi dibaka tša go renta goba go reka ntlo ya khamphani le dintlo tše difsa. Re lwela go thea mananeo a go thuša bašomi ba bantši go lwantšha bothata bja dikoloto, go ba thuša gore ba adingwe tšhelete ya go lefelela dintlo. Go thuša bašomi go ba le dintlo go hola bona ka noši le malapa a bona. E bile go hola setšhaba le mmasepala, ka ge motse o tla be o hlabologile. Bašomi bao ba rekago goba go renta ntlo ba iphokoletša morwalo wa go ithekga ka khamphani.

6.3. Tšwelopele ya Rena Go dula go na le ditlhohlo tabeng ya go hweletša bašomi dintlo. Tlhoba-boroko ke metšhelo le palo e kgolo ya dikgopelo tša kadimo ya ditšhelete tša go lefelela dintlo tšeo dipanka di di ganago. Go diega ga mmušo go aga dintlo ditikologong tša meepo le go palelwa ga ditirelo le tšona di oketša mathata. Re tshwenywa le ke ikonomi yeo e golago ka go nanya le go lobja ga mešomo lefapheng la meepo. Maiteko a rena a go fokotša mathata a a akaretša go ruta bašomi ka go ba le ntlo le go e hlokomela, go ba ruta go diriša tšhelete, go phema dikoloto le go ba thuša go hwetša ditirelo tše di ka ba holago.

6.4. Lenaneo la go Thuša Bašomi Gore ba be le Dintlo Khamphani ya De Beers Consolidated Mines Proprietary Limited (“DBCM”) e na le bašomi ba nago le bokgoni ba 434, bao ka moka ba dulago dintlong tša khamphani moepong wa Venetia. Khamphani ga e nee bašomi ba nago le bokgoni bjo bonyenyane madulo ka ge ka moka ba dula metseng ya kgauswi le moepo.

Ka 2015, khamphani ya DBCM e tsebišitše ka lenaneo la yona la Facilitated Home Ownership Programme (FHOP) bakeng sa bašomi ba mogolo wa ka tlase ga R25 000 ka kgwedi. Lenaneo le le nea bašomi ba go swanelega sebaka sa go hwetša R100 000 (pele ga motšhelo) go reka ntlo, go e aga goba go e lokiša.

60 DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI- KGATIŠO YA

BORARO – 14 DECEMBER 2018

61 DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI- KGATIŠO YA

BORARO – 14 DECEMBER 2018

Le ge lenaneo le la FHOP le šetše le šoma e bile le thekgwa ka ditšhelete (R110m), go sa na le ditlhohlo tša gore ke bašomi bafe bao ba ka newago tšhelete yeo le bao ba nago le dikoloto, e lego ditlhohlo tše di ka rarollwago go dirišwa modirela-ditirelo yo a ineetšego le khamphani ya DBCM. Ditlhohlo tše dingwe e bile go hwetšagala ga lefelo la go dulega kgauswi le Musina le go dikadika ga bašomi go tsenela kgwebo ya dintlo maemong a a ikonomi. DBCM e rerišana le pušo ya tikologong le mekgatlo ya ditšhelete go rarolla bothata bja go hwetša naga le ditšhelete.

Khamphani e nyaka go se sa lefa bašomi tšhelete ya dintlo le tšhelete e nngwe yeo e sa ba thušego go ba le dintlo (mo e ka bago R20 milione ka 2016) gore ba newe tšhelete yeo e boletšwego ka mo godimo le go thuša bašomi bao ba swanelegago go thušwa go lefelela dintlo tša bona.

62 DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI- KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

7. LEANO LA GO HWETŠA DITIRELO TŠE KAONE-KAONE

7.1. Matseno Go gola ga ikonomi metseng ya ditikologong tša moepo wa rena ke taba ya bohlokwa kudu mererong ya Moepo wa Venetia. Ke tabakgolo magareng ga rena le setšhaba e bile seo se thekgwa ke megato ya rena Lenaneong la go Hlabolla Dikgwebo Potlana le Baaba-ditirelo. Ka gona go bohlokwa go lemoga gore Moepo wa Venetia o ikemišeditše go latela dipakane tša Molaotheo wa Moepo tša go reka dilo go baaba-ditirelo ba kaone-kaone, gomme go thekga seo o dirišitše Leano la Moepo wa Venetia la go Hwetša Ditirelo tše Kaone-kaone (Venetia Mine Procurement Progression Plan).

7.2. Tšwelopele ya Leano la go Hwetša Ditirelo tše Kaone-kaone Morero wa Leano la Moepo wa Venetia la go Hwetša Ditirelo tše Kaone-kaone ke go tseba baaba-ditirelo ba oketšegilego le go ba thekga, gomme le thekgwa ke dibaka tša gore re tlo reka ditlabakelo le go tsoma ditirelo re lebeletše kudu baaba-ditirelo ba batho-baso ba ditikologong tša moepo.

Maikemišetšo a nabilego a Leano la go Hwetša Ditirelo tše Kaone-kaone ke a latelago: • Go hwetša baaba-ditirelo ba bafsa Profenseng ya Limpopo, kudukudu dikhamphani tša batho- baso. Go ba le boitsebišo bja baaba-ditirelo le barekiši go netefatša gore ditshenyegelo tša nakong e tlago tša HDSA di a tšwelela le go begwa ka nepo. • Go dumelelanya ganyenyane-ganyenyane ditshenyagalelo ka go bea dipakane tša kgonthe mengwageng e mehlano e tlago. • Go kgothaletša baaba-ditirelo ba DBCM, bao go letetšwego gore ba kgathe tema Limpopo, go tla ka diphetogo moo ba kaonefatšago dikgwebo tša bona goba go gwebišana gore ba abelane tsebo, kudukudu tabeng ya Dikhamphani tša Dinageng Dišele. • Go kgothaletša baaba-ditirelo bao ba šaletšego morago Limpopo go dirišana goba go tiiša dikgwebo tša bona ka gare ga Limpopo. • Go boledišana le borakgwebo bao e ka bago baaba-ditirelo ka Mananeo a Moepo wa Venetia a go Hlabolla Dikgwebo Potlana le Baaba-ditirelo. • Go nea baaba-ditirelo ba kgauswi le moepo ka go kgethega sebaka sa pele sa go aba ditirelo le dithoto. • Go dula re fana ka dibaka tše go bao ba kgahlegelago moepo wa rena. • Go tsebiša badudi ka tšwelopele ya dibaka tše. • Go netefatša gore Balaodi ba Moepo ba tseba mekgwa ya go hwetša baaba-ditirelo ba tikologong mananeong a bona a go bontšha kgatelopele. • Go fokotša dikonteraka tše dikgolo tše di dirwago ke sehlopha; go hlola dibaka bakeng sa dikgwebo potlana le dikgwebo tša magareng tša tikologong ya moepo • Go boledišana le bao ba kgahlegelago moepo, ka mohlala setšhaba, mebasepala le dikonteraka tše kgolo go tseba le go hlabolla dikgwebo potlana le baaba-ditirelo tša tikologong.

7.3. Go Hlabolla Dikgwebo Potlana le Baaba-ditirelo Moepo wa Venetia o ikemišeditše kudu go matlafatša le go godiša dikgwebo potlana tša ditikologong tša kgauswi le moepo le setšhabeng.

Ka baka leo, ka 2009, khamphani ya DBCM e ekišitše khamphani ya Anglo American ka go thekga ka ditšhelete borakgwebo ba mafelong ao e šomelago go wona. The De Beers Zimele Venetia Business Hub ke lenaneo la go hlabolla dikgwebo potlana leo le ekišago Lenaneo la Anglo Zimele Businesses gomme le lwela go fediša bodiidi le go hlola mešomo ditikologong tša moepo.

63 DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI- KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

Tema ya rena go hlabolleng setšhaba ditikologong tša moepo e dirwa ka lenaneo la De Beers Zimele. Lenaneo le le thuša dikgwebo tše difsa go ba le maitemogelo, go dira dipeeletšo, go di thuša ka ditšhelete le ka bookamedi le go di nea tlhahlo.

Ka ge re na le mafelo a kgwebo go dikologa Afrika Borwa moo re šomelago gona, re lebelela Zimele e le bohlokwa mogatong wa rena wa go fediša bodiidi, go hlokega ga mešomo le go hloka tekatekano setšhabeng ka go hlola dibaka tša mešomo ditikologong. Dikgwebo tšeo Zimele e di thušago ga di swane go lebeletšwe kgonagalo ya tšona ya gore di ka atlega, kgolo ya nakong e tlago le go swarelela. Tšona di akaretša ditirelo tša go hlatswa diaparo, batšweletši ba diaparo tša go itšhireletša le bahlohleletši ba khamphani ya diaparo tša fešene, le batšweletši ba dijo le baagi. Mo Afrika Borwa, Zimele e thušitše ka ditšhelete dikgwebo potlana tše 233 (Small and Medium Enterprises [SMEs]), ya hlola mešomo e 2 335 gomme ya dumelela dikadimo tša tšhelete ya go dira R60,7 milione (Ditolara tša US tše 4,4 milione). Mo e ka bago seripa-gare sa batho bao Zimele e ba thekgago ke basadi. Ka 2016, khamphani ya De Beers e ile ya dira phetho e kgolo ya go kopanya Lenaneo la go Hlabolla Dikgwebo Potlana le Baaba-ditirelo le la Baaba-ditirelo ba Tikologong (Local Procurement) go matlafatša mananeo a go hlabolla setšhaba le ikonomi a meepong ya Afrika Borwa. Se se dirile gore go nyakege gore Zimele e se thuše batho feela ka tša ditšhelete, eupša gape e thuše le ditabeng tša go aga. E bile mokgatlo o ile wa tla ka leano le legolo la go dira seo, gomme la thekgwa ka mekgwa e fapafapanego gore le kgone go šoma le go bewa leihlo go netefatša gore le dula le šoma.

Go ile gwa dirwa nyakišišo e tseneletšego ya ditlhoko le dikabo lefelong leo khamphani ya De Beers e šomelago go lona, dihlopheng le dikonterakeng tšeo di bopago motheo wa mogato wa leano la go hwetša baaba-ditirelo ba tikologong. Go ile gwa dirwa le nyakišišo ka dikotsi le ditlamorago go netefatša go etišwa pele le go phethwa ga leano leo magorong a fapafapanego a ditšweletšwa le ditirelo, e lego “A”, “B” le “C”. Morero wa magoro a e be e le go tsebiša baaba-ditirelo ka mogato wa go tsebja le go hlahlobja. Go oketša moo; go ile gwa dirwa nyakišišo ya gore setšhaba se hloka eng le gore go na le dibaka dife tša kgwebo, e le gore ikonomi ya ditikologong tša moepo e tle e dule e matlafetše le ka morago ga ge Moepo wa Venetia o tswaletšwe. Lenaneo la Zimele le tla etelela pele mogato wa go kopanya dibaka tše le borakgwebo gore mošomo o tšhabe diatla.

Khamphani ya De Beers e thomile go šomiša leano la go Hlabolla Baaba-ditirelo (Supplier Development) ka morago ga 2015, moo baaba-ditirelo ba mmalwa ba ilego ba hwetšwa le go thekgwa ke Moepo. Ka 2016, khamphani ya De Beers e ile ya thea semolao Lenaneo la go Hlabolla le go Thekga Dikgwebo (Business Development Support) leo le akaretšago go hlahla, go ruta le go tlwaetša. Go ile gwa thwalwa moaba- ditirelo wa sekgwari gore a phethagatše lenaneo la go Hlabolla Dikgwebo Potlana le Baaba-ditirelo (Enterprise and Supplier Development) go thekga leano la go tliša diphetogo. Ka 2016, dikgwebo potlana tše hlano (SMME) di be di šetše di tsentšwe lenaneong la go Hlabolla Baaba-ditirelo ke Moepo wa Venetia.

Ka 2017, Moepo wa Venetia o ile wa tiiša maiteko a wona a go hwetša baaba-ditirelo ba oketšegilego eupša sa bohlokwahlokwa wa lebiša šedi go šomišaneng le boradikonteraka, bahlami ba didirišwa (Original Equipment Manufacturers), dikgwebo tše di ikemetšego le baaba-ditirelo ba bangwe bao ba nago le kgahlego. Tirišano e tšewa e le bohlokwa go fokotšeng mathata a kgwebo le go palelwa, mola ka nako e swanago re diriša ESD le mokgwa wa Private-Public Partnership.

E le karolo ya go fetoša tsela yeo lenaneo la Zimele le šomago ka yona; Moepo wa Venetia o hlamile lenaneo la Enterprise Development Incubation leo le tlago go tšweletša dikgwebo tša go atlega tšeo di ka naganelwago go hlahlwa le go thušwa. Maitekong a go diriša lenaneo la go Hlabolla Dikgwebo Potlana le Baaba-ditirelo le la Baaba-ditirelo ba Tikologong; go letetšwe gore go dirišwe R100 milione le go feta moo go thuša dikgwebo potlana dikgweding tše di tlago tše 24 go ya go tše 36.

64 DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI- KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

7.4. Tutuetšo Tabeng ya Ditirelo tše Kaone-kaone

7.4.1. Baaba-ditirelo ba Dinageng Dišele – Tema ya Bona go Hlabolleng Setšhaba le Ikonomi Khamphani ya DBCM e tla katana ka gohle go ya ka ditumelelano tša yona tša molao go netefatša gore Baaba-ditirelo ba yona ba Dinageng Dišele ba ntšha diperesente tše 0,5 tša ditšweletšwa tša ngwaga le ngwaga tše di tšwago go DBCM go hlabolla ikonomi le metse ya ditikologong tša kgauswi le moepo.

7.4.2. Dikhamphani tša Moepong - Bašomi Khamphani ya DBCM e tla katana ka gohle go ya ka ditumelelano tša yona tša molao go netefatša gore dikonteraka tša yona di latela dinyakwa tša Lenaneo la go Hlabollwa ga Bašomi (Human Resources Development Programme) le tša Lenaneo la go Hirwa ga Bašomi ka Tekatekano (Employment Equity Programme) go etša ge go hlalositšwe go Taelo 46 ya Molaotheo, gape e tla tsebiša bašomi ba yona ka seo gotee le bašomi ba dikonteraka tša yona.

7.4.3. Magato a go Thekga Baaba-ditirelo go Hlabolla Setšhaba le Ikonomi Khamphani ya DBCM e tla šomiša bookamedi bja maleba, melaotheo e mebotse ya tša kgwebo le mekgwa e mengwe ya tshepedišo le ya go hwetša baaba-ditirelo go thekga le go hlahla diprojeke tša go Hlabolla Ikonomi ya Tikologong (Local Economic Development) le tša go Hlabolla Setšhaba le Ikonomi (Socio Economic Development), gomme seo sa thuša gore go fihlelelwe morero wa tokomane ye.

7.4.4. Tshepedišo ya go Hwetša Baaba-ditirelo Khamphani ya DBCM e hlamile tshepedišo ya go bega ditshenyagalelo tša ge go etšwa tšhelete ya go lefelela dilo tše di boletšwego go SAP. Ditshenyagalelo tšeo di tsenywa legorong la go rekwa ga dilo tša moepong le go abja ga ditirelo. Boitsebišo bjo bja tirišo ya tšhelete bo hlahlobja dikgweding tše dingwe le tše dingwe tše nne go bona gore mananeo a khamphani a šoma bjang go fihlelela dipakane tše di beilwego. “Fomo ya T” le Maina a Dikonteraka – di bontšha Baaba-ditirelo ba Moepo wa Venetia gomme di tsentšwe mo e le Lemetletšo 6.

Lepokisi 45: Dipakane tša go Hwetša Baaba-ditirelo –Tša Bosetšhaba 2018 2019 2020 2021 2022 Tšhelete 52% 54% 56% 58% 60% Ditirelo 70% 72% 74% 76% 78% Ditšweletšwa 68% 72% 74% 76% 78% Dikhamphani tša Ditšhabatšhaba – Setšhaba le Ikonomi 0.50% 0.50% 0.50% 0.50% 0.50%

Lepokisi 46: Dipakane tša go Hwetša Baaba-ditirelo –Tša Profenseng 2018 2019 2020 2021 2022 Tšhelete 1% 1% 1% 1% 1% Ditirelo 16% 18% 19% 20% 22% Ditšweletšwa 15% 17% 18% 19% 20%

65 DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI: KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

Lepokisi 47: Leano la Tikologo la go Hwetša Baaba-ditirelo go akaretša le go Hlabolla Baaba-ditirelo Karolo Mošo Pele ga Yo a Ikarabelago Makga Letšatši la Mafelelo mo mošomo Dibaka tše di Lego Dira lenaneo la Baaba-ditirelo Tseba dibaka tša ditirelo tše di ka abjago (o Mookamedi wa Gabedi ka Ngwaga le Ngwaga ka Gona ba Tikologong (Sebaka se newe šomiša dikonteraka tša bjale, tšhelete e Ditirelo Ngwaga October le April setšhaba pele) beilwego, setoko, bjbj.) bakeng sa gona bjale, mengwageng ya magareng le yeo e sa lego kgole Tsoma ditirelo le dilo tše di ka hwetšwago Mookamedi wa Gabedi ka Ngwaga le Ngwaga ka tikologong (sebaka se newe setšhaba pele) Ditirelo Ngwaga October le April motheong wa lenaneo leo le nagannwego e sa le pele Tsoma dibaka tša go kopanya baaba-ditirelo Mookamedi Gabedi ka Ngwaga le Ngwaga ka ba tikologong le dikonteraka tše dikgolo (JVs) wa Tlhabollo Ngwaga October le April ya Baaba- ditirelo Tsoma dibaka tša go fokoletša dikonteraka Mookamedi wa Gabedi ka Ngwaga le Ngwaga ka tše dikgolo go baaba-ditirelo ba tikologong Ditirelo Ngwaga October le April (Sub-contracting) Netefatša gore dibaka ka moka tša go aba Mookamedi wa Gabedi ka Ngwaga le Ngwaga ka ditirelo tše kgolo di newa setšhaba pele Tlhabollo ya Baaba- Ngwaga October le April ditirelo Palo ya Baaba- Eba le boitsebišo bja Baaba- Dula o hlahloba boitsebišo bja baaba-ditirelo Mookamedi wa Gabedi ka Ngwaga le Ngwaga ka ditirelo ba ditirelo ba Tikologong le go bo (matšatši a ditirelo, mafelo a boingwadišo, Ditirelo Ngwaga October le April Tikologong boloka bjbj.) ditikologong tša moepo. Hlahloba palo ya baaba-ditirelo setšhabeng go Mookamedi wa Gabedi ka Ngwaga le Ngwaga ka hwetša ba oketšegilego bakeng sa dibaka tše Ditirelo Ngwaga October le April di lego gona Hlahloba baaba-ditirelo go hwetša ba ditirelo Molaodi wa HUB Gane ka January, April, July le tša mohuta wo: palo (bašomi, dithulusi, bjbj.); Ngwaga October borulaganyi (bjo rulagantšwego / bjo sa rulaganywago, bjbj.); maitemogelo le botumo. Dula o hlahloba dibaka tša baaba-ditirelo ba Molaodi wa HUB Gabedi ka Ngwaga le Ngwaga ka ditikologong tše dingwe Ngwaga October le April

66 DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI: KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

Tsela ya go Hlahloba lefsa mekgwa ya go Nyakišiša sebaki sa dikgoba tša magareng ga Molaodi wa Ditirelo Ngwaga le Ngwaga le Ngwaga ka Hwetša Baaba- hwetša baaba-ditirelo dibaka tša kabo ya ditirelo le go hwetšagala ga Ngwaga November ditirelo tšona, gomme o tle ka leano la go di tswalela Tseba kamoo o tla dirago gore dibaka tše di Molaodi-mogolo Ngwaga le Ngwaga le Ngwaga ka hwetšagale gabonolo go baaba-ditirelo ba wa tša Kgwebo Ngwaga February tikologong Hlahloba mogato le mekgwa ya Molaodi-mogolo Ngwaga le Ngwaga le Ngwaga ka Purchasing and Tender go dira gore wa tša Kgwebo Ngwaga February dibaka tše di hwetšagale gabonolo go baaba-ditirelo ba tikologong Tsoma mekgwa ya go lefa kapela go akaretša Molaodi- Ngwaga le Ngwaga le Ngwaga ka baaba-ditirelo ba tikologong ba EME le ba QSE mogolo wa Ngwaga February tša Kgwebo Bokgoni bja Go hlama le go diriša Lenaneo Hlahloba bokgoni bja baaba-ditirelo ba Molaodi wa HUB Gabedi ka Ngwaga le Ngwaga ka Moaba-ditirelo la go Hlabolla Baaba-ditirelo tikologong go ya ka dibaka tša ditirelo tša Ngwaga October le April bona Dira lelokelelo la baaba-ditirelo bao ba ka Molaodi wa Gabedi ka Ngwaga le Ngwaga ka tsenywago lenaneong la go hlabolla baaba- Tlhabollo ya Ngwaga October le April ditirelo (Lenaneo la dikgwedi tše 18) Baaba-ditirelo Kgetha bao ba ka Tlwaetšago le go Hlahla Molaodi wa Gabedi ka Ngwaga le Ngwaga ka baaba-ditirelo go ya ka dibaka tša ditirelo Tlhabollo ya Ngwaga October le April tša bona Baaba-ditirelo Phetha mananeo a go Tlwaetša le go Molaodi wa Tlhabollo Ka go se Kgaotše Ka go se Kgaotše Hlahla go ya ka dibaka tša ditirelo ya Baaba-ditirelo Go Tsoma Go kgoboketša baaba-ditirelo ba Rulaganya dilo tše di hlokagalago (bašomi, Molaodi-mogolo Ngwaga le Ngwag le Ngwaga ka Baaba-ditirelo tikologong tšhelete, bjbj.) gore baaba-ditirelo ba tikologong wa tša Kgwebo Ngwaga November le Baaba- ba hwetšagale ditirelo ba Hlahloba mekgwa ka moka ya gona bjale ya go Molaodi-mogolo Ngwaga le Ngwaga le ngwaga ka Tikologong hwetša baaba-ditirelo, megato, tšhelete le wa tša Kgwebo Ngwaga February tshepedišo gomme o di kaonefatše gore o hwetše baaba-ditirelo ba tikologong ya moepo

67 DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI: KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

Go Bea Hlama Leano la go Bea Leihlo le la Eba le dipakane tša go hwetša baaba-ditirelo ba Molaodi-mogolo wa Ngwaga le Ngwaga le ngwaga ka Leihlo le go go Hlahloba gomme o le latele tikologong le go di hlahloba tša Kgwebo Ngwaga November Hlahloba Bjalo ka komiti ya ka tlasana ya Social Way Molaodi-mogolo Gatee Feela Mošomo o Feditšwe Committee, thea komiti ya go hlahla go wa tša Kgwebo hwetšwa ga baaba-ditirelo tikologong Tseba bao ba ikarabelago, gomme o abaganye Molaodi-pharephare Ngwaga le Ngwaga le ngwaga ka Local Procurement KPIs bakeng sa Balaodi ka Ngwaga January moka le baswari ba ditšhelete go ya ka dibaka tša maleba tša ditirelo

68

DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIATERY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI- KGATIŠO YA BOBEDI: JANUARY 2018 DITSHWANELO TŠA GO EPA: M29/2009 8. MOGATO WA GO LAOLA GO FOKOTŠWA GA BAŠOMI

8.1. Matseno Moepo wa Venetia o tlo tšwela pele o swaragana le go fokotšwa ga bašomi ga nakong e tlago ka go boledišana le makgotla a maleba ao a emelago bašomi. Bao ba akaretšwago ba dumelelana le melaotheo e latelago e le gore: • Go thibelwe go lobja ga mešomo le go se hirwe ga batho ka gore khamphani e matlafatšwe le go nea bašomi mešomo e mengwe, le go tsoma ditharollo tša go fela ga mešomo le mekgwa ya go thibela go fokotšega ga go hirwa ga batho. • Go thušwe batho go ipereka le go itlhokomela, ka morero wa gore go be le dibaka tša mošomo bakeng sa bao ba sa šomego. • Go kaonefatšwe maphelo a bao ba feletšwego ke mošomo le bao ba amilwego ke seo. • Go kgothaletšwe dipoledišano tše di tšwelago pele magareng ga Moepo wa Venetia, mokgatlo goba mekgatlo le makgotla a mangwe ka mathata le ge e le afe ao batšeakarolo ba nago le wona, le ka kgonagalo ya go ba le diprojeke tše di ka hlolago mešomo. • Go boledišanwe ka bolokologi ka mathata ao a amago bokamoso bja bašomi, le go rerišana ka ditharollo tše di ka thibelago go fokotšwa ga bašomi. • Go logišanwe maano goba go boledišanwe ka mekgwa yeo e amago mešomo, gomme nako le nako go hlahlobje tšwelopele yeo e dirilwego.

8.2. Dipoledišano tša Nakong e Tlago Morero o mogologolo wa Dipoledišano tša Nakong e Tlago tša Moepo wa Venetia (Venetia Mine Future Forum) o bewa ka boripana ka mantšu a latelago: • Go kgothaletša dipoledišano tše di tšwelago pele magareng ga Moepo wa Venetia le mokgatlo goba mekgatlo ka bokamoso bja moepo; • Gore go lemogwe mathata, ditlhohlo le ditharollo tše di ka bago gona mabapi le tšweletšo le go hirwa ga bašomi; • Go lemoga mekgwa ya go kaonefatša tšweletšo le ya go hira bašomi • Go tsenya tirišong mekgwa yeo batšeakarolo ba dumelelanego ka yona.

Go Lemetletšo 7 go na le tokomane ya Dipoledišano tša Nakong e Tlago (Future Forum [FF]) le ya Ditumelelano (Terms of Reference [TOR]). Ditokomane tše tša FF TOR di saennwe ke batšeakarolo ka moka, gomme tokomane ya FF e tšere ditaelo tša yona go TOR.

8.3. Magato a go Phema go Lobja ga Mešomo le go Fokotšega ga go Hirwa ga Batho Boitsebišo bjo Lenaneo la Moepo la Mošomo (Mine Work Programme) bo theilwego gona bo bontšha gore Moepo wa Venetia o šaletšwe ke mengwaga e 28 gore o tswalelwe. Eupša se se ka šitišwa ke mabaka a fapafapanego a ikonomi, e ka ba a ka moepong le ka ntle ga moepo. Seo se ka ama gampe bokamoso bja ikonomi bja go šoma ga moepo. Mathata ao a sa phemegego ao seo se tlo a bakago Moepong wa Venetia ke go lobja ga mešomo le go tswalelwa ga moepo pele ga nako.

Nakong ya go šoma ga Moepo wa Venetia, go tla dirwa maiteko ohle go thibela go lobja ga mešomo le go tswalelwa ga moepo pele ga nako. Gare ga maiteko ao, go tla akaretšwa ao a latelago: • Go tla šongwa ka thata gore go boledišanwe le baemedi ba bašomi le bao ba kgahlegelago moepo go hwetša ditšhišinyo tša kamoo go ka fokotšwago ditshenyagalelo tša moepo, go ka kaonefatšwago tšweletšo moepong le go thibela go lobja ga mešomo. • Go tla hlahlobja lefsa di-shift le go šoma di-overtime • Go tla fokotšwa palo ya dikonteraka lefelong la moepo • Bašomi ba tla newa dibaka tša go rola modiro kapela 69 DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI: KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

Ge maiteko a ka mo godimo a ka pala, go tla tšewa magato a latelago a semolao: • Ge mogato wa go fokotša bašomi o thongwa, batšeakarolo ba tla tšebiša Lekgotla la Meepo le Diminerale (Minerals and Mining Development Board) goba Molaodi-pharephare ka seemo sa moepong, gomme Moepo wa Venetia o tla nea Molaodi-pharephare boitsebišo bjo bo nyakwago ke Lekgotla. • Moepo wa Venetia le/goba batšeakarolo ka moka bao ba amegago ba tla latela ditaelo tše ba di newago tšeo di ka ntšhwago mogatong wo. • Karolo 189 ya Molaotheo wa Ditaba tša Bašomi wa 1995, o tla laola mogato wa go fokotša bašomi wo o tlago go latelwa.

8.4. Mekgwa ya go Rarolla go Lobja ga Mešomo Moo go Loba Mošomo go ka se Phemegego Moepo wa Venetia o ikemišeditše go netefatša gore ka go dirišwa ga leano la wona la HRD, go tla ba le mokgwa wa go hira bašomi. Go tlaleletša leanong leo, moo go lego molaleng gore go lobja ga mešomo go ka se phemege, bašomi bao ba felelwago ke mošomo ba tlo rutwa mešomo e mengwe. Se se tla fihlelelwa ka mananeo-thuto a itšego go thuša bašomi gore ba be le mabokgoni a mešomo e mengwe le maitemogelo tšeo di tlago go ba thuša gore ba hirwe dikhamphaning tše dingwe ka ntle ga moepo.

Moepo wa Venetia o tla dira se se latelago o boledišane le batšeakarolo bao ba akaretšwago: • O tla hlahlobišiša bokgoni bja bašomi bao ba amegago • O tla nyaka mananeo a go tlwaeletša batho mošomo ao a sepedišanago le dikgahlego tša bašomi bao ba amegago gotee le mehuta ya mešomo yeo e tla dulago e hwetšagala tikologong ya Limpopo • O tla netefatša gore mananeo-thuto a yona a tsenywa tirišong

Se se tla netefatša gore bao ba feletšwego ke mošomo ba hirwa dikhamphaning tše dingwe le go ikhola ka dibaka tša mešomo yeo e hwetšagalago gona bjale. Mekgwa ya ge moepo o tswalelwa e hweditšwe le go dirišwa bakeng sa go fokotša mathata a boiphedišo bathong.

Go etša ge go boletšwe pejana, boitsebišo bjo Lenaneo la Moepo la Mošomo (Mine Work Programme) bo theilwego go bjona bo bontšha gore Moepo wa Venetia o šaletšwe ke mengwaga e 28 gore o tswalelwe. Motheong wa lenaneo la gona bjale la moepo, go fokotšwa ganyenyane-ganyenyane ga bašomi go tla thoma mengwageng e latelago e meraro ka go dumelelana le go fokotšega ga mošomo wa moepong wa molete (Open Pit). Mogato wa go fetoša moepo wa molete (Open Pit) go ya go moepo wa ka tlase ga lefase (Underground) o kgauswi le go fetšwa.

Moepo wa Venetia o tlo diriša mekgwa e hlokagalago go fokotša mathata a boiphedišo bathong, karolong ya Limpopo, Seleteng sa Capricorn le sa Vhembe le metseng ya Mmasepaleng wa Selegae wa Blouberg le wa Musina.

70 DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI: KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

9. THEKGO YA DITŠHELETE Ka go dumelelana le boitlamo bjo bo lego ka go Leano la go Hlabolla Setšhaba le Bašomi, Moepo wa Venetia o tlo thekga mananeo a latelago ka ditšhelete: • Lenaneo la go Hlabolla Bašomi • Lenaneo la go Hlabolla Setšhaba • Leano la Dintlo le Maemo a Bodulo • Mogato wa go laola go fokotšwa ga bašomi

Lepokisi 48: Thekgo ya Ditšhelete Thekgo ya 2018 2019 2020 2021 2022 PALO-MOKA Ditšhelete (ZAR) Lenaneo la go Hlabolla 5 211 620 4 553 870 5 059 840 6 095 682 5 752 630 Bašomi 26 673 642 Go Hwetša Ditirelo tše 4 509 243 4 395 938 4 154 895 20 848 468 3 545 213 887 4 243 176 784 Kaone-kaone 371 281 928 251 Go Hlabollwa ga - 58 640 634 48 197 248 31 753 132 17 610 000 156 201 014 Setšhaba ke Moepo Dintlo le Maemo a ------Bodulo Go Fokotšwa ga 24 000 000 24 000 000 24 000 000 24 000 000 24 000 000 120 000 000 Bašomi

TLHOKOMEDIŠO: Thekgo ya ditšhelete ya go fokotšwa ga bašomi ga e nape e bolela gore mengwageng yeo e bontšhitšwego mo lepokising go tlo fokotšwa bašomi Moepong wa Venetia.

71 DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI: KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

10. BOITLAMO Boitlamo bja mabapi le Leano la Moepo wa Venetia la go Hlabolla Setšhaba le Bašomi bo dirwa legatong la Khamphani ya De Beers Consolidated Mines Proprietary Limited (“DBCM”) ke Mrn. Petrus Gerhardus Nortje, Molaodi-Pharephare – DBCM Venetia Mine.

Nna, yoo ke saennego ka mo tlase le go newa matla ke Khamphani ya De Beers Consolidated Mines Proprietary Limited (“DBCM”), ke ikana gore ke tla latela boitsebišo, dinyakwa, ditshepišo le maemo tšeo di boletšwego ka mo godimo, le go tsebiša bašomi ka moka ba Moepong wa Venetia ka Leano le la go Hlabolla Setšhaba le Bašomi.

E saennwe ka kgweding ya ______lefelong la letšatši 2018. la

Mosaeno

Leina

72 DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI: KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

LEMETLETŠO 1 LEANO LA GO KAONEFATŠA BOKGONI BJA BAŠOMI

73 DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI: KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

LEMETLETŠO 2 “FOMO YA Q” – MAEMO A THUTO

74 DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI: KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

LEMETLETŠO 3 LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HIRA BAŠOMI KA TEKATEKANO

75 DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI: KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

LEMETLETŠO 4 “FOMO YA S” – DIPALOPALO TŠA GO HIRWA GA BAŠOMI KA TEKATEKANO

76 DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI: KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

LEMETLETŠO 5 MANGWALO A THEKGO YA BALAODI BA TIKOLOGO LE BOGOLO BJA PROJEKE

77 DE BEERS CONSOLIDATED MINES PROPRIETARY LIMITED LEANO LA MOEPO WA VENETIA LA GO HLABOLLA SETŠHABA LE BAŠOMI: KGATIŠO YA BORARO – 14 DECEMBER 2018

LEMETLETŠO 6 “FOMO YA T” LE MAINA A DIKONTERAKA TŠA BAABA- DITIRELO

78

LEMETLETŠO 7 DIPOLEDIŠANO TŠA NAKONG E TLAGO TŠA MOEPO WA VENETIA LE DITUMELELANO

79