en Schaatsen

Eeuwen in beweging Amsterdam en Schaatsen Eeuwen in beweging 170769_122017 Amsterdam en Schaatsen Eeuwen in beweging

Eeuwen in beweging 1 Inhoudsopgave

Inleiding Ouder dan de Elfstedentocht De Amsterdamsche IJsclub De oudste schaatsfoto’s

4 6 8 12

Het eerste offi ciële WK allround De Twintigplaatsentocht Sonja Henie in Gonne Donker Amsterdam

14 16 18 22

Schaatsende Het Elfstedenverhaal van Anne Frank op Sneeuw op Amsterdamse soldaten Willem Augustin het ijs de baan Viking

24 26 28 32 34

De Jaap Edenbaan Sjoukje Dijkstra Carry Geijssen Shorttrack Klapschaats

36 38 42 44 46

Schaatsen in het Olympisch Schaatsgeschiedenis op straat Levend erfgoed Colofon Stadion

48 52 54 56

2 Amsterdam en Schaatsen Eeuwen in beweging 3 Inleiding

e oudste schaatsen die in Nederland in 1893 wel. Hij was de eerste Dzijn gevonden dateren al van Nederlander die de wereldtitel verover- omstreeks 700. Het zijn botten van de. In 1895 en 1896 herhaalde hij zijn runderen of paarden die met pezen succes. De kunstijsbaan die in 1961 open- of palingvellen onder de voet werden de in Amsterdam is naar hem genoemd: gebonden. Met een prikstok duwde de de Jaap Edenbaan. Het is de oudste schaatser zich vooruit. Zo gleed hij over nog in gebruik zijnde kunstijsbaan van het ijs. Maar van sport was toen vermoe- de wereld. Er komen jaarlijks circa een delijk nog geen sprake. Vanaf wanneer half miljoen bezoekers. precies het schaatsen als sport werd beoefend, is moeilijk te zeggen. Wel is Soms kan er nu ook worden geschaatst bekend wanneer de oudste schaatsclubs in het Olympisch Stadion in Amsterdam. zijn opgericht die sportwedstrijden In 2014 werd er tijdens de Olympische hielden. Winterspelen in het Russische Sotsji en ter gelegenheid van een NK voor Eén van de oudste ijsclubs van ons land het eerst een tijdelijke kunstijsbaan aan- is de Amsterdamsche IJsclub, opgericht gelegd in het Olympisch Stadion. Dat eind december 1864. Woensdag 21 gebeurt tijdens de Olympische Winter- december 1864 om 8 uur ’s avonds spelen 2018 in het Zuid-Koreaanse werden de statuten vastgesteld op een PyeongChang weer, dit keer gekoppeld vergadering in gebouw Diligentia in de aan de Wereld Kampioenschappen Kalverstraat. De eerste wedstrijd zou op Allround. Daarmee komen de wereld- 5 januari 1865 worden verreden, maar kampioenschappen precies 125 jaar dat ging helaas niet door. Het was gaan nadat Jaap Eden op het Museumplein dooien. Op 16 februari kon de wedstrijd de titel veroverde, weer naar Amsterdam. alsnog plaatsvinden. Het register met de Vanaf 18 januari t/m 28 februari 2018 is lijsten van namen van de eerste bestuur- de Coolste Baan van Nederland geopend ders, gegevens over de wedstrijden en voor alle schaatsliefhebbers. financiële overzichten, maakt deel uit van het archief van de IJsclub dat wordt Dit boekje belicht de geschiedenis van bewaard in het Stadsarchief. het schaatsen in Amsterdam. Lees alles over de wedstrijden op het Museumplein In 1889 vond voor het eerst een wereld- en bij het Olympiaplein in Amsterdam; kampioenschap schaatsen allround over de twaalfstedentocht en de twintig- plaats. Dat was op het Museumplein in plaatsentocht, waarbij Amsterdam deel Amsterdam. Het kampioenschap eindig- uitmaakte van de route. En natuurlijk over Een man bindt zijn schaatsen onder bij het clubgebouw van de Amsterdamsche IJsclub. de onbeslist omdat niemand drie van de de grote schaatsers en schaatssters die Vereenigde Fotobureaux N.V., ca. 1930, Stadsarchief Amsterdam vier wedstrijdafstanden won. Dat lukte hier hun triomfen vierden.

4 Amsterdam en Schaatsen Eeuwen in beweging 5 1676 Ouder dan de Elfstedentocht

De oudste melding van de Elfstedentocht is uit 1749 als wordt geschreven over ‘Pier die d’ellef Steden van Vriesland op één dag heeft in het rond gereden’. Veertien jaar later verscheen het boek Historische Beschryvinge van Friesland: ‘Het is ook meer als eens gebeurt dat goede Schaatse-ryders op een winterse dag alle XI Steden van Friesland doorgereden en gezien hebben.’

De Twaalfstedentocht Claes Caeskoper was de gangmaker, Een kleine honderd jaar voor die meldin- afkomstig uit de gegoede Zaanse gen lag Amsterdam al op de route van burgerij. In zijn aantekeningen beschreef de Twaalfstedentocht, een monsterlijk hij kort en zakelijk zijn Twaalfstedentocht, lange tocht van bijna 300 kilometer want het enige wat hij vastlegde was de door Noord-Holland - langs Haarlem, volgorde van steden en dat het na Amsterdam, Weesp, Naarden, Muiden, vertrek uit Alkmaar begon te sneeuwen. Monnikendam, Edam, Purmerend, Hoorn, Enkhuizen, Medemblik en Alkmaar. Alleen door deze persoonlijke aanteke- Op 19 december 1676 vertrokken Claes ningen weten we van de Twaalfsteden- Ariszoon Caeskoper, Maijndert Arent, tocht, want verder werd er weinig Jakop Blau en Jakop Buur om vier uur ruchtbaarheid aan gegeven. Waar de in de ochtend – allemaal als inwoner Elfstedentocht in Friesland vanaf de van Koog aan de Zaan. Om half negen achttiende eeuw een terugkerend ’s avonds waren zij weer thuis. verschijnsel is geworden van dappere IJspret in 1619 in de buurt van Alkmaar, een van de twaalf steden. individuen met sinds 1909 een georga- Simon Fokke naar Hendrick Averkamp, 1722-1784, Rijksmuseum Amsterdam ‘Voelt niet één der ijsclubs in het niseerde tocht, gebeurde dat niet in Westen des lands zich geroepen in Noord-Holland. Sinds 1676 is deze tocht deze vorstperiode den 12-steden- slechts één keer herhaald door de De wind werd gedurende de dag steeds den 12-stedentocht te doen herleven?’ tocht te doen herleven?’ gebroeders Klaas en Willem Oostindie, stormachtiger. Pas na 24 uur waren ze Dagblad De Zaanlander reageerde net als hun voorgangers afkomstig uit thuis, waarna zelfs De Nederlandsche positief. ‘Waar zijn de Zaansche nazaten?’ Deze schaatsers reden bij volle maan, Koog aan de Zaan. Staatscourant erover schreef. Zelf deden vroeg het zich op 29 december 1938 wat twee dagen vóór de kortste dag van de schaatsers dat in de Algemeene retorisch af. ‘Voelen zij er niets voor om het jaar noodzakelijk was. Op 19 decem- Klunen en storm Kunst- en Letter-Bode van 1828. morgenavond bijeen te komen, overmor- ber 1676 kwam de zon pas iets na acht Op 29 december 1822 passeerden de In de twee eeuwen daarna heeft nooit gen de twaalf- stedenbaan te verkennen, uur op en was al om kwart voor vier broers Oostindië ook de twaalf steden iemand voor een derde keer de twaalf Donderdag de organisatie op papier vast ’s middags weer onder. Van de ruim van Noord-Holland, alhoewel zij deze Noord-Hollandse steden op één dag te stellen en diezelfde avond per radio zestien schaatsuren was meer dan de andersom aflegden. Omdat de Zuiderzee geschaatst, alhoewel De Telegraaf op 25 de twaalfstedentocht op Nieuwjaarsdag helft in het donker of schemer gereden. nog niet was bevroren, moesten ze dertig december 1938 een oproep deed: ‘Voelt uit te schrijven?’ kilometer méér afleggen dan in 1676, niet één der ijsclubs in het Westen des waarvan een groot deel klunend. lands zich geroepen in deze vorstperiode Het is er nooit van gekomen.

6 Amsterdam en Schaatsen Eeuwen in beweging 7 1864 De Amsterdamse IJsclub

Naast het Olympisch Stadion ligt het IJsbaanpad, een naam die direct verwijst naar zijn eigen verleden. Tussen 1937 en 1989 zat daar de Amsterdamsche IJsclub (AIJC) uit 1864 – een vereniging die al ruim anderhalve eeuw een grote invloed uitoefent op het schaatsen in deze stad. Een drukke dag op de populaire ijsbaan op het IJclubterrein, hardrijderij gehouden.’ Het was een dat we nu het groot succes, net als een tweede Museumplein hardrijderij een week later, wat leidde tot noemen. een akte op 21 december 1864 met als Onbekende fotograaf, openingszin: ‘Er wordt eene Vereeniging ca. 1910, Stadsarchief opgerigt, onder den naam van Amster- Amsterdam damsche IJsclub’. De acht oprichters waren werkzaam in de scheepvaart en bijna allemaal van Friese afkomst, schreef leden naar 2398. Op deze plek bleven de architect op hetzelfde plein samen de AIJC in zijn jubileumboek uit 1914, de schaatsers tot de verhuizing naar het met Theodorus Sanders een tribune had ‘zich door den aard van hun bedrijf te IJsbaanpad in 1937. gebouwd voor de harddraverijen. Een water of aan den waterkant vanzelf tot verhuizing van de ijsbaan was in de jaren het schaatsenrijden aangetrokken’. Henri Berlage dertig echter noodzakelijk omdat het In 1905 opende de AIJC een clubge- Museumplein steeds meer in gebruik In de beginjaren telde de vereniging zo’n bouw en bestuursgebouw aan de Van werd genomen voor andere activiteiten. 300 tot 500 leden, per seizoen wisselend Baerlestraat met een openingswoord In 1947 werden club- en bestuursgebouw Gekostumeerde hardrijderij van de in aantal. Twee factoren zullen een rol van Henri Berlage – twintig jaar nadat afgebroken. Amsterdamsche IJsclub op de Singelgracht. hebben gespeeld bij het ledenaantal: Emrik en Binger, 1870, Stadsarchief Amsterdam een koude winter en een goede ijsbaan. De belangrijkste wedstrijd uit de geschie- Op het weer hadden zelfs de Amster- Locaties van de ijsbanen van de AIJC denis van het AIJC is het WK allround van damse notabelen geen invloed, maar op 1893 – zie pagina 14. In de jaren ervoor Eene Vereeniging opgerigt de aanleg van een schaatsbaan dan weer 1875: Singelgracht had ze echter ook al de offi cieuze wereld- Het begon allemaal op 10 januari 1864, wel. Verhuizen in 1879 naar het Vondel- 1879: Van het Thorbeckeplein en kampioenschappen gehouden. In 1889 zoals De Amsterdamsche Courant park en vooral naar het terrein achter Reguliersgracht tot de brug en 1890 kende dit ‘Meesterschap der schreef: ‘Onder begunstiging van het het Rijksmuseum in 1887 zorgden voor tussen de Leidsestraat en het wereld’ geen winnaar, omdat niemand schoonste en tevens zachtste winter- een enorme ledengroei. In de winter van Koningsplein drie afstanden had gewonnen – een weder, hetwelk een groot gedeelte der 1879/1880 had de AIJC voor de eerste 1879: Vondelpark absolute voorwaarde in die tijd. In 1891 bevolking van de hoofdstad naar buiten keer meer dan duizend leden, een 1880: Museumplein slaagde de Amerikaan Joe Donoghue gelokt had, werd op den Buiten-Amstel verdubbeling in één jaar! De grootste 1883: Willemspark voor de eerste keer om wel aan deze eis vóór het gebouw der Amsterdamsche groei was in de winter van 1886-1887 1887: Museumplein te voldoen en werd daarmee de eerste Roei- en Zeilvereeniging De Hoop, de toen het terrein achter het Rijksmuseum 1937: het IJsbaanpad schaatswereldkampioen ooit, al was het door deze vereeniging aangekondigde in gebruik werd genomen: van 1447 1989: baan opgeheven offi cieus.

8 Amsterdam en Schaatsen Eeuwen in beweging 9 Schaatsen op de Amstel, op de voorgrond een koek-en-zopie. Jacob Cats, 1783, Stadsarchief Amsterdam

10 Amsterdam en Schaatsen Eeuwen in beweging 11 1880 De oudste schaatsfoto’s

Een prachtig onderdeel van de beeldbank van het Stadsarchief Amsterdam zijn de ke fotoseries van rond 1890 zijn we eind negentiende eeuw nog een geheel duizenden stereofoto’s uit de negentiende eeuw. Een stereofoto bestaat uit twee echter alsnog in staat om bewegend nieuw sportfenomeen was. Momentpho- opnames die vanuit een iets verschillend standpunt zijn gemaakt. beeld van schaatsers te maken. tografi e was daarmee de verre voorloper van de moderne bewegingswetenschap. Schaatsslag in beeld In 1888 en 1889 werden enkele schaat- Eeuwen in beweging sers achter het Rijksmuseum gefotogra- De eerste fotoserie staat in het boek feerd met behulp van een ingenieuze Wintertijd van Pim Mulier uit 1893. techniek. Over het ijs werden draadjes Hierop zien we Klaas Pander, een gespannen die waren verbonden met belangrijke wedstrijdschaatser uit enkele fotocamera’s op een rij. Als een Haarlem. De tweede reeks komt uit een draadje brak maakte het toestel een jubileumboek van De Amsterdamsche foto, bij elke camera opnieuw. Met vier IJsclub uit 1914. De laatste serie is een of acht foto´s heel kort achter elkaar soort van tekenfi lm, gemaakt met behulp werd zo een schaatsslag vastgelegd. van momentphotografi e en gebaseerd op het boek Skating van Charles Tebbutt De hersenen voegen die twee uit 1892. Hierop zien we de Amerikaanse verschillende beelden samen tot een schaatser Joe Donoghue, die in 1891 in vloeiend geheel met drie dimensies. Amsterdam de eerste wereldkampioen schaatsen werd, nog offi cieus. Dit heette momentphotografi e, een soort Stereofoto van schaatsers op het IJsclubterrein, op de achtergrond het Rijksmuseum. voorloper van de fi lm. Als de verschillen- Dankzij de negentiende-eeuwse technie- Onbekende fotograaf, ca. 1885, Stadsarchief Amsterdam de foto’s versneld achter elkaar worden ken van stereofotografi e en moment- vertoond, ontstaat er een fi lmisch effect photografi e zien we het Amsterdamse van beweging. In het digitale tijdperk is schaatsen van ruim 125 jaar geleden bijna Zo wordt het principe van onze ogen opnames vanaf de ijsbaan achter het het heel makkelijk om dat effect zichtbaar zoals de mensen het toen zelf ook zagen: nagebootst, die ook vlak naast elkaar Rijksmuseum, die werden gemaakt vlak te maken door er een zogenaamd driedimensionaal en in beweging. We staan als ze naar een object kijken. De nadat dit museum in gebruik was gif-bestand van te maken. Hierdoor hebben de eeuwen letterlijk in beweging hersenen voegen die twee verschillende genomen. Weer enkele jaren later werd ontstaat een bewegende foto, waarmee gebracht. beelden samen tot een vloeiend geheel er met deze techniek een koek-en-zopie- we een schaatsslag uit 1889 zien alsof die met drie dimensies. Bij stereofoto’s moet tent op de Keizersgracht vastgelegd. op fi lm is vastgelegd. Het werkt alleen op een speciale bril zorgen voor ongeveer een computerscherm en niet op papier. hetzelfde effect – als een heel verre Met behulp van een speciale bril zien we voorganger van de huidige 3D-fi lms. zo opeens de negentiende-eeuwse sport Er zijn drie van die fotoseries van in drie dimensies. Het enige wat we schaatsers bekend, die rond 1890 op de Er is ook een aantal stereofoto’s gemaakt eigenlijk nog missen zijn fi lmbeelden uit ijsbaan achter het Rijksmuseum werden van schaatsers met de oudste uit circa die tijd, maar die werden toen helaas nog gemaakt. Zo werd de techniek van het 1880 in het Vondelpark. Verder zijn er niet gemaakt. Dankzij enkele opmerkelij- hardrijden op de schaats onderzocht, wat

12 Amsterdam en Schaatsen Eeuwen in beweging 13 1892 Het eerste officiële WK allround

Op 23 en 24 juli 1892 was de oprichtingsvergadering van de Internationale Schaats- unie ISU, aanvankelijk als Internationale Eislauf Vereinigung. Dat dit hartje zomer gebeurde, was vanwege de Internationale Sporttentoonstelling die toen in Scheve- ningen was, de eerste grote expositie over sport in ons land. Voor de meeste mensen onder de 600.000 betalende bezoekers was dit een eerste kennismaking met sport – tevens een goede plek om een internationale sportkoepel op te richten.

Het eerste besluit “en vooral Eden werd donderend toe- Eén van de eerste besluiten van de gejuicht.” schaatsofficials betrof de spelregels bij internationale vierkampen. ‘Er werd Deftige pruikjes bepaald’, schreef Het Algemeen Het Nieuws van den Dag merkte op dat Handelsblad, ‘dat de Engelsche maten er in Haarlem een ongekend feest was daarbij niet meer worden gebruikt en in uitgebroken: ‘Nog nooit heeft uw Jaap Eden, de winnaar van het ’t vervolg bij internationale kampioen- correspondent zijn stadgenooten zoo eerste officiële WK Allround. schappen alleen over 500, 1500, 5000 uit den band zien springen, als toen Onbekende fotograaf, en 10000 M. zou worden gereden.’ heden in den middag het bericht kwam, ca. 1895, Noord-Hollands Archief dat onze Jaap ook op de 500 meter de ‘De deftigste pruikjes maakten vreemdelingen had verslagen en hij alzoo een sprongetje.’ kampioen der wereld was geworden. van 26 januari 1893 plaatste Eden tussen nog steeds een vierkamp met als afstan- De deftigste pruikjes maakten een de rouwadvertenties deze tekst: den de 500, 1500, 5000 en 10.000 Op de ijsbaan achter het Rijksmuseum sprongetje.’ De Telegraaf had volkomen ‘Geachte Landgenooten! Voor de talrijke, meter – zoals vastgelegd in 1892 in werd op 13 en 14 januari 1893 het eerste gelijk toen het samenvattend schreef: zeer gewaardeerde hartelijke blijken van Scheveningen. Dit evenement is daarmee officiële WK allround gehouden, volgens ‘De Nederlandsche Schaatsenrijdersbond hulde en sympathie, mij dezer dagen het oudste wereldkampioenschap dat de regels van de schaatskoepel. In de en Amsterdamsche IJsclub kunnen met geschonken, betuig ik mijn besten dank. volgens de oorspronkelijke opzet wordt jaren ervoor waren daar ook al wereld- genoegen op dit ijsfeest terugzien. Vriendelijk groetend, JAAP EDEN. gereden! kampioenschappen geweest, maar niet De mededinging was buiten verwachting Haarlem, Jan. 1893.’ volgens de internationaal vastgestelde en het succes schitterend voor onze De winnaars van 2018 moeten daarom regels. Voor de winnaar was er een beker Hollanders.’ De schaatskampioen volgde hiermee het maar een advertentie plaatsen met als ter waarde van 600 gulden en een brede voorbeeld van de Amsterdamse roeier tekst: ‘Geachte Schaatsgenooten! Voor oranje sjerp. De Haarlemse schaatser Nog dezelfde maand dankte Eden Janus Ooms, die in de voorgaande jaren de talrijke, zeer gewaardeerde hartelijke Jaap Eden won beker én sjerp, wat zowel hoogstpersoonlijk zijn fans met een zijn supporters ook al via advertenties blijken van hulde en sympathie, ons dezer in Amsterdam als in zijn eigen stad advertentie in de krant – iets wat kam- had bedankt voor de vele huldeblijken. dagen geschonken, betuigen wij onze uitbundig werd gevierd. “De stemming pioenen tegenwoordig via de sociale besten dank. Vriendelijk groetend, [naam was vol geestdrift”, aldus De Telegraaf, media doen. In Het Nieuws van den Dag Precies 125 jaar later is het WK allround van wereldkampioen]’.

14 Amsterdam en Schaatsen Eeuwen in beweging 15 1917 De Twintigplaatsentocht

In de nacht van 13 en 14 januari 1916 werd ons land getroffen door de Zuiderzee- vloed, een overstroming waarbij in de regio boven het IJ tientallen doden vielen. Slechts een jaar later was hetzelfde gebied decor voor een idyllische schaatstocht.

De oorlogswinter van 1917 en Buiksloot voerde de route weer terug De winter van 1917 zorgde voor enorme naar het Tolhuis. In die tijd waren dat problemen in Europa, dat toen al ruim inderdaad nog twintig onafhankelijke twee jaar werd verscheurd door de plaatsen, nog voor de grote Amsterdam- Eerste Wereldoorlog. De situatie aan se annexatie van 1921. het front was in de extreme vorst nog verschrikkelijker dan gewoonlijk. Zelfs Ongeveer 600 mensen meldden zich in het neutrale Nederland ontstond een aan voor deze Twintigplaatsentocht. tekort aan voeding en brandstof en Ter vergelijking: de Elfstedentocht een vroren de verbindingslijnen letterlijk vast. week eerder had slechts 150 deelnemers. ‘Dagenlang rammelden alle telefoons Er was ook veel schaatsplezier in ons op Het Handelsblad en verre stemmen land, want voor de eerste keer in bijna vroegen of ze ook mee mochten doen,’ 25 jaar lag er weer eens een dik pak ijs. aldus het organiserende dagblad. Bij Er was een Elfstedentocht, op de ijsbaan de inschrijfbalie in het Tolhuis stonden achter het Rijksmuseum zwierden honderden deelnemers drie kwartier als duizenden Amsterdammers en schaatsen- haringen in een ton om een startkaart Drukte aan de start van de Twintigplaatsentocht. de Marker meisjes poseerden als typisch te bemachtigen. Na veel gedoe stond Onbekende fotograaf, Nationaal Archief/Collectie Spaarnestad/Het Leven, 1917 Hollands verschijnsel voor de geïllustreer- iedereen dan eindelijk op het ijs. de tijdschriften. ‘Daar zwierden we, lekker weer laten afstempelen aan de eerste controle Monnickendam rijden door ‘t land vol Het Algemeen Handelsblad leverde een als van ouds, over de lange, gladde bij ‘t koekezoopje, verder - en je hoorde water, dat nu overal gestremd ligt, dan bijdrage aan het enorme aantal wintere- banen.’ de krassend zingende muziek van je schieten ons in de herinnering diezelfde venementen met de Twintigplaatsentocht schaatsen op ‘t ijs weer, dat ‘t alles om landschappen van een jaar her, toen de van 3 februari 1917. De schaatsers Een lust, een genot je heen een bonte lust werd, - en in ‘t boot ons elken dag bracht langs nieuwe werden uitgedaagd tot een tocht van Het Handelsblad had die dag een voorbij gaan groette je juichend allerlei tooneelen van watersnoodellende; toen 55 kilometer, vertrekkend vanuit het schaatsende verslaggever op het ijs, lieve vrienden, - op ‘t ijs zijn álle vrienden grauwe en dreigende luchten zwaar Tolhuis in Amsterdam-Noord. Via die het bijzonder naar zijn zin had. ‘Daar lief! - wien je te vlug af was.’ hingen boven wankele boerenwoninkjes Buiksloot, Landsmeer, Den Ilp, Oostzaan, zwierden we, lekker weer als van ouds, en diepondergeloopen streken.’ Zaandam, Het Kalf, Wormer, Jisp, over de lange, gladde banen. ‘t Werd Onderweg kwamen de herinneringen Wijdewormer, Neck, Purmerend, Kwadijk, een lust, een genot, een heerlijkheid. En aan de Zuiderzeevloed wel naar boven, De Twintigplaatsentocht is daarna nooit Middelie, Edam, Monnickendam, Broek voort ging het, steeds maar de vroolijke want de verslaggever zag alle ellende meer verreden. in Waterland, Zunderdorp, Nieuwendam groepjes achterop, vlug even de kaart weer voor zich: ‘Als we verder voorbij

16 Amsterdam en Schaatsen Eeuwen in beweging 17 1934 Sonja Henie in Amsterdam

Sonja Henie is één van de beroemdste schaatssters aller tijden. Ze won vanaf 1927 tien wereldtitels en driemaal olympisch goud en vervolgde daarna haar loopbaan als filmster en bij de Hollywood Ice Revue. In 1934 kwam ze naar Amsterdam om de eerste Nederlandse kunstijsbaan te openen, bij het Sportfondsenbad aan de Linnaeusstraat.

Alleen al haar aankomst in Amsterdam had genomen, zij het Amsterdamsche beheerste het nieuws, want eindelijk publiek, dat juichend stond te applaudis- kregen de Nederlanders eens de kans seeren, iets had meegedeeld van haar om de wereldster met eigen ogen te ongeëvenaard kunstenaarschap.’ zien. ‘Sonja Henie zal hedenavond om 21.50 uur te Amsterdam arriveeren met Tot vreugde van de Amsterdamse den Parijschen trein,’ aldus De Telegraaf kinderen werd er maandag op de radio op 21 november 1934. ‘Sonja droeg een gezegd dat Henie nog diezelfde middag elegante tijger-bontjas,’ schreef dezelfde om half vier een gratis show gaf. ‘De krant een dag later, ‘en een coquet aankondiging had zoo’n geweldig succes, fluweelen dopje – hoog model, latest dat het bijna angstwekkend werd,’ zo fashion – met een grappig veertje er schreef Het Nieuwsblad van Friesland. boven op, een veertje dat geen oogen- ‘Niet minder dan 16.000 kinderen blik niet danste, want de eigenaresse kwamen opdagen en eenige honderden er van vlinderde van den een naar moesten teleurgesteld worden. Er waren den ander.’ speciale politie-maatregelen noodig om De Noorse kunstrijdster Sonja Henie wervelt over de deze lawine van kinderen op te vangen nieuwe kunstijsbaan. Onbekende fotograaf, 1934, Nationaal Zo weergaloos en zo meeslepend en later weer te verspreiden. ‘t Geval Archief/Collectie Spaarnestad/Het Leven In het weekend van 24 en 25 november heeft aangetoond, dat Sonja Henie zich was de officiële opening met een ijsfeest, in de groote belangstelling van de jeugd waar Henie de adem van duizenden mag verheugen.’ Bij schoenenwinkel Zwartjes op de onder haar hoede, samen met Joan toeschouwers ontnam. Wederom Utrechtsestraat vond ze kunstschaatsen, Haanappel. De Telegraaf: ‘Coquette trippelpasjes Ik ook! die ze voor haar tiende verjaardag van gingen over in gedurfd snelle wendingen Annie Verlee was er in 1934 bij als negen- haar ouders kreeg. Zo’n beetje elke “Ik was totaal gebiologeerd.” en sprongen. Razend snelle pirouettes jarig meisje. “Ik was totaal gebio- dag stond ze op de kunstijsbaan, die wisselden af met gracieuze bewegingen logeerd”, zei ze in 2014 tegen schaats- in 1940 wegens financiële problemen Zo werd de basis gelegd voor de latere en op dit alles werd het stempel gezet historicus Marnix Koolhaas. “Zoiets had alweer werd gesloten. Gelukkig kwam successen van met name Dijkstra. Wat van een élégance zoo weergaloos en ik nog nooit gezien. Dat je zo prachtig er een baan in de Apollohal voor de begon bij een weergaloze voorstelling zoo meeslepend dat, toen zij haar kon dansen en springen op het ijs, en dagen zonder natuurijs, waar ze in 1950 in 1934 leidde in 1964 tot Nederlands demonstratie kunstrijden beëindigd had die pirouettes! Dat wilde ik ook.” Sjoukje Dijkstra ontmoette, acht jaar oud. eerste gouden medaille op de Winter- en zij stralend haar bloemen in ontvangst Verlee herkende het talent en nam haar spelen – meer hierover op pagina 38.

18 Amsterdam en Schaatsen Eeuwen in beweging 19 De Keizersrace, een 150 meter sprint wedstrijd op de bevroren Keizersgracht. Robin Utrecht, 2012, ANP

20 Amsterdam en Schaatsen Eeuwen in beweging 21 1937 Gonne Donker

Gonne Donker was de eerste Nederlandse vrouw op een WK allround, maar maar na een val op de 5000 meter Aalsmeer bijvoorbeeld reed zij de desondanks is haar opmerkelijke schaatsloopbaan verdwenen uit onze collectieve vervolgde ze haar race in een verkeerde 500 meter binnen een minuut en was herinnering. Haar sportieve ambities waren eigenlijk te groot voor ons land. baan. Haar Poolse tegenstander Zofia daarmee twaalf seconden sneller dan Nehringowa diende een protest in, haar naaste belager. Een jaar erna vermoedelijk omdat dit haar enige kans trouwde ze met Hendrik Zwarensteyn. Donker werd op 2 maart 1918 geboren was om op de derde plaats te eindigen Haar bekendheid was toen zo groot in Ilpendam als dochter van huisarts bij deze afstand. De jury was het met dat Polygoon de beelden van dit feest Jacobus Donker. Als kind had ze veel Nehringowa eens, waarna Donker werd opnam in zijn bioscoopjournaal. Er zijn belangstelling voor sport, zoals schaat- gediskwalificeerd – ook voor de eind- geen meldingen meer van wedstrijden sen, zwemmen en fietsen. ‘Een wervel- rangschikking. Tot op hoge leeftijd met Donker sinds haar huwelijk. wind,’ schreef Het Nieuws van den Dag reageerde Donker boos als ze de naam op 6 januari 1940, ‘soepel, kwiek, rad, hoorde of foto zag van Nehringowa. Tijdens de oorlogsjaren verrichtte de een beeldje van gezondheid en fleur, familie Donker verzetsactiviteiten, zo gaaf als gezond ijs van een dag, en een ‘Soepel, kwiek, rad, een beeldje van zei zoon John Zwarensteyn in 2010. schalksche kampioene.’ gezondheid en fleur, gaaf als gezond In 1952 is de familie Zwarensteyn naar ijs van een dag, en een schalksche de Verenigde Staten verhuisd, waar Protest kampioene.’ Gonne na zestien jaar huwelijk scheidde In de jaren dertig was Donker veruit de van Hendrik Zwarensteyn. Ze kreeg vier beste langebaanschaatster van het land, Zwarensteyn kinderen en vijf kleinkinderen. Tot haar alhoewel de Schaatsbond in die jaren Bij thuiskomst na dit wereldkampioen- dood op 5 februari 2005 woonde ze in amper belangstelling toonde voor een schap werd ze ontvangen door zowel de Verenigde Staten. serieuze vrouwencompetitie. Haar eerste de schaatsbond als haar vader, mede wedstrijd in januari 1933 won ze meteen, omdat ze net die dag haar 21e verjaar- slechts veertien jaar oud. Eind 1934 dag vierde. De Telegraaf: ‘Alom werd startte ze met trainingen op de ijsbaan de kranige rijdster met haar behaalde in de Linnaeusstraat, die in het vorige successen geluk gewenscht, hetgeen hoofdstuk werd beschreven. met een bloemenhulde gepaard ging. Een oogenblik stond Gonne Donker wat In 1937 deed Donker in Davos mee aan beduusd te kijken, daar een dergelijke het WK allround als eerste Nederlandse hartelijke ontvangst haar verraste.’ vrouwelijke schaatser ooit. ‘Dat meiske Haar volgende kans op succes was op zal ‘t wel leeren,’ aldus het tijdschrift de Olympische Winterspelen van 1940, Revue der Sporten. Dat was goed maar vanwege de Tweede Wereldoorlog voorspeld, want op het WK van 1939 werden die afgelast. was Donker de snelste op de 500 meter, Zofia Nehringowa op het Pools kampioen- ondanks sterke zijwind, dooi en natte Gonne Donker was een pionier in het In 1940 verscheen Donker nog wel op schap schaatsen in Warschau. Onbekende sneeuw. Ze leek zelfs op weg naar de vrouwenschaatsen. Onbekende fotograaf, Nederlandse banen, maar haar over- fotograaf, 1931, National Digital Archive, tweede plaats in het eindklassement, 1940, Historisch Centrum Leeuwarden macht was te groot. Bij wedstrijden in Poland

22 Amsterdam en Schaatsen Eeuwen in beweging 23 1940 Schaatsende soldaten

Zolang we op het ijs staan, leeft Nederland nog. Prinses Juliana liet zo in januari oordeelde Het Algemeen Handelsblad, zo’n wedstrijd voor militairen op de 1940 in ieder geval zien dat het dagelijkse leven gewoon doorging, ondanks de ‘hetgeen bleek bij oefeningen, waarbij ondergelopen atletiekbaan bij het oorlogsdreiging. Ze stapte op het ijs, onder toeziend oog van de nationale pers: schaatspatrouilles opdracht hadden, Olympiaplein. ‘De deelneming was open ‘Prinses Beatrix was mede van de partij. Gepakt in een reisdeken mocht zij op een verloren gegane punten in het zgn. voor de militairen, die zoowel in als om sleetje mee het ijs op om op haar manier te genieten van den stralenden winter- voorterrein te hernemen. Het mede- Amsterdam gelegerd zijn’, aldus De morgen.’ De koninklijke winterpret van 1940 was een nationaal belang. voeren van een lichten mitrailleur Telegraaf. Er deden zo’n honderd man ondervindt geen bezwaren. In luttele van verschillende onderdelen mee. ‘Het oogenblikken is het object bereikt.’ was een lust voor de jongens om op dit fraaie baanvlak de beenen uit te slaan, ‘Op het Nederlandse ijs staat ons het ijs is hier altijd even goed onder- leger paraat.’ houden en er werden dan ook prestaties geleverd, die het aanzien waard waren.’ Ook populaire weekbladen als Het Leven De winnaar van de 800 meter kreeg een en Panorama plaatsten uitgebreide zilveren medaille van de gemeente fotoreportages van militaire oefeningen Amsterdam, maar de meeste belangstel- op bevroren watervlaktes. De boodschap ling was voor de sigaren en sigaretten, was duidelijk: op het Nederlandse ijs die ook als prijzen werden uitgeloofd. staat ons leger paraat. Het zal op de vijand weinig indruk hebben gemaakt, De prinsesjes schaatsen maar dit propaganda-offensief was toch Uiteindelijk is er tijdens de Tweede vooral bedoeld voor de Nederlandse Wereldoorlog geen enkele gevechts- lezersmarkt. handeling op het ijs verricht, maar bleken al die voorbereidingen inderdaad vooral Militaire kampioenschappen propaganda. Zolang we maar op het ijs De wintermobilisatie van 1940 trof wel staan, leeft Nederland tenminste nog, veel schaatstoppers, zoals Herman Buyen al komt het nieuws vanuit Canada. uit Amsterdam. Precies in die prachtige ‘Uit Ottawa komt het bericht,’ seinde winter moest hij keer op keer toestem- persbureau Reuters daarom eind 1944, ming vragen aan de militaire autoriteiten ‘dat de Prinsesjes Beatrix en Irene Schaatsende militairen oefenen op de bevroren Hollandse waterlinie. voor deelname aan een wedstrijd. thans bezig zijn zich te oefenen in het Co Zeijlemaker, 1940, Nationaal Archief/Collectie Spaarnestad/Het Leven ‘Ook deze jongens hunkeren er naar om schaatsenrijden, zoodat zij bij terugkeer aan wedstrijden te kunnen deelnemen,’ in het vaderland deze echt-Nederland- aldus Het Nieuwsblad van Friesland. sche sport op onze ijsbanen kunnen Patrouilles op ijs voldoende gelegenheid voor schaats- ‘Welke aangesloten vereeniging zal de beoefenen.’ Ook onder de gemobiliseerde soldaten patrouilles van soldaten, ook weer met eerste zijn om een langebaanwedstrijd speelde het schaatsen een rol, want de de nationale pers erbij. ‘Het ijs is voor te houden voor militairen?’ Waarmee ook de koninklijke winterpret winter van 1940 was koud genoeg voor den verdediger, voorzoover hij met van 1944 van nationaal belang bleek. een Elfstedentocht. Er was daarom schaatsen is uitgerust, een bondgenoot,’ Op 6 januari 1940 was er in Amsterdam

24 Amsterdam en Schaatsen Eeuwen in beweging 25 1941 Het Elfstedenverhaal van Willem Augustin

Het bijzondere aan de Elfstedentocht is de bijhorende vertelcultuur. Minne Hoekstra bijvoorbeeld won in 1909 twéé prijzen bij de eerste georganiseerde Elfstedentocht: als snelste schaatser en als beste verteller over zijn tocht. Zijn verhaal werd zelfs uitgegeven in het boek De historische Elfstedentocht van 2 januari 1909. Ook daarna legden Elfstedenwinnaars hun ervaringen vast op schrift, tot in de jaren vijftig, net als vele andere deelnemers.

Schlittschuh laufen Dus gauw die schaatsen terug in de tas, Het allermooiste Elfstedenverhaal aller en ik meteen weer weg.” tijden is van Willem Augustin uit Amster- dam, die aan alle tochten van 1941 tot Leeuwarden, Leeuwarden en met 1997 heeft meegedaan. Het is te In Harlingen werd hij opgepakt wegens lang om in zijn geheel te plaatsen, maar het schenden van het uitgaansverbod. gaat over zijn eerste tocht, die van 1941, “Ik zal wel in slaap vallen,” zei hij op het een dag vóór zijn achttiende verjaardag. politiebureau, “maar je moet me dan wel Omdat Augustin de laatste trein naar wakker maken om vier uur. Want dan Leeuwarden had gemist, ging hij moet ik weer verder. Toen ben ik maar ‘s nachts op de fiets naar Friesland, dwars weer de borden gaan volgen naar door verduisterd oorlogsgebied en met Leeuwarden, Leeuwarden, Leeuwarden.” tien graden vorst. “Ik moest goed zoeken Hij kwam net op tijd aan om zich in te naar de borden naar Leeuwarden.” schrijven voor de Elfstedentocht, die inmiddels al van start was gegaan. Toeschouwers moedigen deelnemers aan de Elfstedentocht van 1941 aan. Om half twaalf ’s nachts stond hij in Onderweg kreeg Augustin te eten van Van Bilsen, 1941, ANP Den Oever en klopte bij iemand aan. een boer, waarna hij verfrist de tocht “Mijnheer, ik moet naar Leeuwarden toe. uitreed – ondanks die nachtelijke Ik zoek de Afsluitdijk.” Dat dit levensge- fietstocht. “’s Avonds om een uur of half Sindsdien is Augustin onlosmakelijk Op 31 oktober 2004 overleed hij door vaarlijk was vanwege het uitgaansverbod negen kwam ik aan, en dat was een verbonden aan de Elfstedentocht. de gevolgen van een val in zijn huis. hield de Amsterdammer niet tegen. goede tijd.” In een pakhuis viel hij daarna Op latere leeftijd verhuisde hij zelfs naar Hij blufte zich dan ook zonder moeite uitgeput neer op een stapel zakken. Hindeloopen om in de buurt van het In Amsterdam-West ligt nu de Willem langs een Duitse versperring op die dijk. “Ik was in een poep en een scheet weg Schaatsmuseum te wonen, de plek van Augustinstraat, tussen de Wim van “Ich moet Schlittschuh laufen,” zei natuurlijk.” Met zijn laatste geld kocht hij de grootste collectie over de Elfsteden- Estlaan en Gerrie Knetemannlaan – een Augustin terwijl hij zijn schaatsen toonde. de volgende dag een treinkaartje terug geschiedenis. “Ik ben hier elke ochtend, terecht eerbetoon aan de Amsterdammer “Ze wisten geloof ik niet eens wat dat naar Amsterdam, want hij had geen zin effe een bakkie halen. En ‘s middags met het mooiste Elfstedenverhaal aller was.” De soldaten maakten een weg- in nog een fietstocht. “Dat mag je best nog eentje om een uur of drie. Een soort tijden. werpgebaar. “Dat begreep ik meteen. weten.” aanloopje van me, gezelligheid.”

26 Amsterdam en Schaatsen Eeuwen in beweging 27 1941 Anne Frank op het ijs

Ook Anne Frank hield van schaatsen, alhoewel ze door gezondheidsklachten niet zo goed was in sport. In haar dagboek schreef ze dat ze met gym nooit meedeed omdat haar ledematen te snel uit de kom schoten. Volgens de Anne Frank Stichting deed ze wel aan heilgymnastiek bij een sportleraar of fysiotherapeut.

Echte kunstschaatsen op 11 april 1961afgedrukt in Het In de winter van 1938 leerde Anne Algemeen Handelsblad, de eerste schaatsen en stond vanaf toen graag publicatie in ons land. op het ijs in de Apollohal. Op 13 januari 1941 schreef ze in een brief aan haar Bijna een kwart eeuw later dook de foto Zwitserse neef Bernd Elias dat ze niets opnieuw op in het fotoboek De wereld liever deed dan daar schaatsen. Ze reed van Anne Frank. Blijkbaar was vergeten op schaatsen die ze had gekregen van dat de schaatsfoto al in 1961 in Amster- Margot, haar oudere zus. dam terecht was gekomen, want in een verhaal van Nico Scheepmaker op Juist in die tijd waren er drie Elfsteden- 13 september 1985 in De Leeuwarder winters op rij: in 1940, 1941 en 1942. In Courant werd hierover niets gemeld. Margot Frank (rechts) en de eerste twee winters zal Anne hoogst- Integendeel, volgens Joke Kniesmeyer haar vriendin Hetty Ludel waarschijnlijk buiten hebben geschaatst, van de Anne Frank Stichting had zij op de eerste kunstijsbaan maar daarna was dat niet meer mogelijk die foto nog maar net gekregen. Zoals van Nederland, het vanwege de anti-Joodse maatregelen. Scheepmaker schreef: ‘Op 22 april kreeg bevroren buitenbad van Sinds 15 september 1941 was het ze niet de Stichting van de lerares Nederlands het Sportfondsenbad in meer toegestaan om deel te nemen aan Mieke de Moor uit Bergen op Zoom een Amsterdam Oost. openbare bijeenkomsten en om gebruik foto van Anne Frank, schaatsend met vier Onbekende fotograaf, te maken van openbare inrichtingen. Op vriendinnetjes in het Vondelpark in 1941, 1938, © Anne Frank Fonds 1 november 1941 werd Joden verboden die zij ooit uit een oud Nederlands oefen- Basel, Zwitserland lid te zijn van een sportvereniging. boekje voor de MULO, waarschijnlijk voor de 3e of 4e klas, had gescheurd toen dat Een oude foto werd opgeruimd. De Anne Frank Margot Frank Er bestaat zelfs een foto van Anne op Stichting kende de foto niet.’ Van Margot Frank bestaat trouwens Op 4 augustus 1944 werd Margot het ijs, samen met haar vriendinnen, ook een foto op het ijs. Zij was sportiever opgepakt op het onderduikadres op onder wie Ansje de Leeuw. In 1961 werd Sindsdien is er weinig nieuwe informatie dan haar zus en deed naast schaatsen de Prinsengracht, samen met Anne, deze tentoongesteld op een expositie gevonden over deze bijzondere schaats- aan skiën en roeien. Ze was verder lid haar ouders en nog vier onderduikers. in Berlijn, georganiseerd door de foto van Anne Frank. De Anne Frank van tennisvereniging Temminck aan de Margot werd vermoord in Bergen-Belsen, Amsterdamse tekenaar Anton Witsel. Stichting blijft daarom geïnteresseerd Zuidelijke Wandelweg, waarvan eveneens net als haar zus. Hij had de foto weer gekregen van de in eventuele aanvullingen. een afbeelding bestaat, samen met haar vader van Ansje de Leeuw. De foto werd vriendinnen op de baan.

28 Amsterdam en Schaatsen Eeuwen in beweging 29 Wintergezicht op Amsterdam met schaatsers op het IJ. Charles Leickert, 1850, Rijksmuseum Amsterdam

30 Amsterdam en Schaatsen Eeuwen in beweging 31 1942 Sneeuw op de baan

Het NK Schaatsen van 1942 was op het IJsbaanpad in Amsterdam, naast het Olympisch Stadion. Dat was althans de bedoeling, want de tweede wedstrijddag werd afgelast wegens sneeuw op de baan. Teleurgesteld dropen de rijders en toeschouwers af, onwetend van het gevaar waaraan ze bloot hadden gestaan.

De Amsterdamsche IJsclub droeg de Pas in 1987 werd de werkelijke reden praktische verantwoordelijkheid voor de bekend waarom het kampioenschap in organisatie van het kampioenschap van Amsterdam werd gestaakt. Siem Heiden 24 en 25 januari. De schaatsbond, die sprak toen met Marnix Koolhaas van de tijdens de oorlog geen toestemming had VPRO, die een radioserie maakte over voor een koninklijke eretitel en daarom sport in de oorlog. net als de Nederlandse Schaakbond de vervelende afkorting NSB droeg, was Heiden, in 1928 met Wim Kos de eerste erbij om de regels in de gaten te houden. Nederlandse schaatser ooit op de Olympische Winterspelen, was organisa- Herman Buyen tor van het NK en werkte daarbij samen In aanloop naar de titelstrijd werd vooral met schaatsofficial Gerrit van Laer. Tussen veel verwacht van de Amsterdammer de wedstrijden door kregen ze een tip Herman Buyen, ook omdat hij het jaar dat de Duitsers op zondag een razzia ervoor al het NK had gewonnen. Voor hadden gepland onder de toeschouwers, Sneeuwschuiven op de baan van de Amsterdamse IJsclub. eigen publiek kreeg de heersend iets wat meer gebeurde bij sportwedstrij- Joop van Bilsen/Anefo, 1950, Nationaal Archief kampioen daarom de meeste kansen den in oorlogstijd. toegedicht. Na de eerste wedstrijddag leidde hij inderdaad het klassement, De teleurstelling was echter groot was simpel en doeltreffend: ze gooiden gemiddelde Duitser zo weinig van ondanks een valpartij op de 5000 meter toen de organisatie op zondag- zelf sneeuw op de baan om de Duitsers schaatsen afwist dat die niet meteen zou waardoor hij met zijn gezicht op het ijs ochtend het NK staakte vanwege een geloofwaardig excuus te geven. snappen dat sneeuw op de ijsbaan over de finish gleed. De teleurstelling de sneeuwval de nacht ervoor. bijzonder ongeloofwaardig is voor het was echter groot toen de organisatie Gered staken van een nationaal kampioenschap op zondagochtend het NK staakte Tijdens zo’n wedstrijd waren altijd veel Normaal gesproken zou die sneeuw op van één van de belangrijkste sporten van vanwege de sneeuwval de nacht ervoor. jonge mannen aanwezig, zowel op het ijs geen probleem zijn geweest, en ons land. ‘Niet alleen bij hen, die goed geklasseerd het veld als op de tribune, die dan als was die desnoods door de rijders zelf stonden, doch ook bij de anderen,’ krijgsgevangenen naar Duitsland konden verwijderd tijdens enkele extra schoon- De opzet slaagde echter en daarmee schreef Het Haarlems Dagblad. worden afgevoerd. Er dreigde dus groot maakbeurten. Heiden en Van der Laer hebben Heiden en Van der Laer het leven De wedstrijdleiding volhardde in haar gevaar, maar Heiden en Van der Laer weigerden dat echter hardnekkig, zoals van honderden mannen gered, die besluit en stuurde iedereen weg. Het NK konden daarover niets zeggen in het de kranten toen al schreven, en namen anders waren afgevoerd voor de Duitse werd pas op 7 en 8 februari in Zutphen openbaar, omdat ze dan zelf zwaar daarbij de woede van de rijders voor lief. oorlogsindustrie. afgehandeld, waar Buyen alsnog won. zouden worden gestraft. Hun oplossing Ze moesten ook de gok nemen dat de

32 Amsterdam en Schaatsen Eeuwen in beweging 33 1947 De Amsterdamse Viking

Al meer dan een halve eeuw winnen topschaatsers internationale prijzen op de Viking-schaats. Deze fabriek staat in Almere, maar de oorsprong van dit wereld- beroemde merk ligt in Durgerdam, in de werkplaats van Co Lassche.

Jacob – “Ze noemen me Co” – Lassche probleem aanliep dat winkeliers zijn werd in 1919 geboren en zat in de schaatsen pas wilden verkopen als Vogelbuurt op de lagere school. Hij was schaatser Jaap Havekotte de kwaliteit klasgenoot van Tip de Bruin, die later garandeerde. Havekotte behoorde toen een bekendheid werd met zijn boutique bij de nationale schaatstop en liep in in de herenmode op de Nieuwendijk. 1942 maar net de nationale titel mis Als 18-jarige jongen maakte Lassche zijn bij het allroundtoernooi in Zutphen. eerste schaatsen, waarmee hij met zijn vrouw veel bekijks trok. Na de oorlog – Zo bracht Lassche op Sinterklaasavond een periode waarin hij door verzets- 1947 een bezoek aan Havekotte. “Er De schaatsenfabriek in Durgerdam waar Co Lassche na 1952 zelfstandig schaatsen maakte. activiteiten in verschillende strafkampen werd bij wijze van surprise bij me thuis Onbekende fotograaf, 1952, Historisch Centrum Amsterdam Noord had gezeten – ging hij gewoon verder. gebeld,” vertelde Havekotte begin 1949 aan het tijdschrift Sportief over Lassche. “Hij kón het! Dat zag ik direct.” “Hij zei me dat hij een paar winkels was af geweest, maar dat de winkeliers ze februari 1948 een compagnonschap met niet wilden verkopen alvorens ze van een werkplaats in de Gerard Doustraat. Schaatsen uit blik mij een certificaat van deugdelijkheid Korte tijd later volgde een fabriek in de In een kelder in Durgerdam slaagde hadden verkregen. Het waren Noorse 3e Oosterparkstraat met een bijkantoor Lassche erin om schaatsen te maken uit schaatsen. Ik bekeek ze heel grondig in de Ceintuurbaan. de blikken, die de Geallieerden boven en kwam tot de conclusie dat ze slecht Nederland hadden uitgegooid tijdens waren, maar dat de maker desondanks De omzet groeide spectaculair, maar de voedseldroppings, de zogenaamde een eersteklas vakman moest zijn. de samenwerking tussen Lassche en Welfare-biscuitblikken. “Beter materiaal Hij kón het! Dat zag ik direct.” Havekotte kwam al in 1952 tot een eind was er toen niet voor handen,” vertelt vanwege een meningsverschil. Havekotte zijn zoon Bert, zelf inmiddels al tientallen Schaatsgrootheden ging verder met Viking, dat inmiddels jaren schaatsenslijper in Schellingwoude. Lassche maakte 25 paar schaatsen al meer dan een halve eeuw levert aan Zijn vader verzamelde die blikken daarom van beter materiaal en bood die aan de internationale schaatsgrootheden – bij het levensmiddelenbedrijf Griep in Havekotte aan. Die eiste alleenrecht van van tot Ireen Wüst. Nieuwendam en met zijn ervaring als verkoop en kreeg die ook. Begin 1948 koperslager bij scheepswerf ’t Kromhout Een paar lage noren, het eerste model werden deze exemplaren aangeboden Maar het begon dus allemaal in Durger- maakte hij er van alles mee, onder meer schaatsen dat Viking maakte in de fabriek op de Jaarbeurs in Utrecht, waarna er dam, zoals Havekotte zelf op hoge schaatsen voor eigen gebruik. Met de aan de Gerrit Doustraat. maar liefst 340 paar werden verkocht! leeftijd nog vaak tegen zoon Bert heeft fabricage deed Lassche veel praktische Viking, 1948-1950, Nederlands Er moesten dus snel nieuwe exemplaren gezegd: “Zonder Co zou ik nooit met de ervaring op, alhoewel hij tegen het Openluchtmuseum worden gemaakt. Het duo startte in Viking zijn begonnen.”

34 Amsterdam en Schaatsen Eeuwen in beweging 35 1961 De Jaap Edenbaan

Precies in het weekend dat als eerste Nederlander in 56 jaar het WK allround won, werd besloten tot de bouw van de Jaap Edenbaan. Op 21 februari 1961 was het daarom dubbel feest voor de Nederlandse schaatsers: een wereldtitel en de komst van de eerste kunstijsbaan van ons land. Het was een fundamentele doorbraak voor de schaatssport in ons land, want eindelijk konden de Nederlandse toppers in eigen land trainen.

Tekort aan sportaccommodaties ijsbaan, waarna zelfs het communistische De Jaap Edenbaan is niet alleen aan dagblad De Waarheid zich bemoeide met Van der Grift te danken, alhoewel de deze besluiteloosheid: ‘Geen prettig vreugde vanwege zijn wereldtitel het vooruitzicht voor een land dat een Jaap beslissende zetje was – al helemaal in een Eden voortbracht, maar ook reactionaire tijd dat Nederlands schaatssucces niet politici voortbrengt die de sport in ons vanzelfsprekend was. De eerste plannen land elke behoorlijke basis onthouden.’ voor een kunstijsbaan in Amsterdam zijn namelijk van veel eerder, al in 1955 was Stichting Sportinitiatieven Amsterdam er een voorstel voor een commerciële De Stichting Sportinitiatieven Amster- sporthal naast het Olympisch Stadion, dam, opgericht in 1958 met vooraan- inclusief een kunstijsbaan van 60 bij staande sportofficials als Ben Arts, Kick Er zijn regelmatig wedstrijden op de Jaap Edenbaan, zoals de KPN Marathon Cup. 26 meter. Het werd nooit uitgevoerd, Geudeker, Hans van Swol, Hans Tetzner Onbekende fotograaf, 2015, Jaap Eden IJsbaan ondanks het groeiende tekort aan en Adrie Zwartepoorte, speelde uiteinde- sportaccommodaties. lijk de doorslaggevende rol op bestuurlijk gebied. In december 1960 vertelde inderdaad het besluit om een kunstijs- naar Jaap Eden, ‘om de herinnering aan “Hierbij geef ik deze ijsbaan de naam stichtingsvoorzitter Jaspers voor het baan te bouwen in Amsterdam-Oost. Het deze roemrijke sportman vast te leggen’. van mijn grootvader Jaap Eden.” eerst over de plannen voor een ijsbaan Amsterdamse college van Burgemeester Precies drie maanden later maakte in Amsterdam, als reactie op voorzitter en Wethouders zegde diezelfde week kleinzoon Jaap Eden III dit officieel In 1958 richtte de Amsterdamse tafel- van de Nederlandse IJshockeybond, een garantie van een half miljoen gulden tijdens de opening: “Hierbij geef ik deze tennisser Cor du Buy het Sociaal Verbond mr. J. A. C. Bierenbroodspot, die hierover toe, waarmee het benodigde miljoen was ijsbaan de naam van mijn grootvader en Sportbelangen op, een stedelijke in het openbaar had gesproken. ‘Wij geregeld. Het enthousiasme was daarna Jaap Eden.” Met dank aan het wereld- politieke partij die meer aandacht wilde hebben er zolang mogelijk mee gewacht, zo groot dat nog voor de opening van kampioenschap van Van de Grift werd voor sport. “We hebben geen winter- om niet onvoorbereid voor de dag te de nieuwe baan hardop werd gedroomd zo de naam van Nederlands eerste wielerbaan, geen kunstijsbaan en er komen en Amsterdam niet nog meer de over de organisatie van het WK allround schaatswereldkampioen vastgelegd. zijn te weinig sportzalen, renbanen naam te geven van de stad waar alleen van 1963 in Amsterdam – helaas tever- en sportterreinen. Het Amsterdams maar plannen worden gemaakt.’ geefs. verenigingsleven komt in de verdrukking door de zalennood.” In november 1960 Met succes, want twee maanden later Op 22 september 1961 werd bekend dat riep ook de KNSB op tot een kunst- nam de Nederlandse Sport Federatie de nieuwe baan vernoemd zou worden

36 Amsterdam en Schaatsen Eeuwen in beweging 37 1962 Sjoukje Dijkstra

Het gaat te ver om Sjoukje Dijkstra een Amsterdammer te noemen, maar het Verjaarscadeau seizoen. Die pastoor heeft me trouwens fundament voor haar internationale loopbaan werd wel in Amsterdam gelegd. Op haar zesde verjaardag kreeg Dijkstra gewoon op het ijs laten liggen.” Er van haar vader haar eerste kunstschaat- volgde een tweede jaar in de Apollohal, sen. Een bijzonder goede keus, bleek maar door sluiting werd Dijkstra gedwon- In 1942 werd ze geboren in het Friese “Hij deed aan hardrijden, wielrennen, later, alhoewel ze heeft nooit geweten gen om uit te wijken naar Den Haag, Akkrum, maar nog voor haar eerste zeilen, allerlei sporten. In 1936 heeft hij waarom hij op dat idee kwam. “Misschien toen nog de enige ijsbaan van het land. verjaardag verhuisde ze naar Amstelveen zelfs meegedaan aan de Olympische heeft hij tijdens die Winterspelen van “En daar ontmoette ik Joan Haanappel.” waar vader Lou een dokterspraktijk Winterspelen. In zijn praktijk keurde 1936 Sonja Henie zien rijden en was In diezelfde tijd ontfermde Annie Verlee overnam. Via hem kwam Dijkstra als hij de Amsterdamse sportclubs.” hij zo onder de indruk dat hij zich heeft zich over Dijkstra en Haanappel. vanzelfsprekend in aanraking met sport. voorgenomen om ooit kunstschaatsen aan zijn dochter te geven, mocht hij die Geen verzuim krijgen.” In al die jaren verzorgde Lou Dijkstra het vervoer. “Om half vier haalde hij me van Het was in de winter van 1948 dat de school en deed mij dan in de auto de zesjarige Sjoukje op de ijsbaan in de schaatsen aan. Hij stemde zo zijn praktijk Apollohal stond, onder leiding van coach af op mijn trainingen, minstens twee of Jan Bauer. Haar vader stapte meteen op drie keer per week. Als ik schaatste, de coach af. “Hij stelde voor dat ik meer legde hij bezoeken af bij zijn Amsterdam- lessen mocht hebben als ik goed was. se patiënten.” Bauer meende vast weer eens zo’n typische vader voor zich te hebben, maar Het is in die tijd maar één keer voor- na een paar weken had hij door dat ik gekomen dat Dijkstra niet naar de ijsbaan inderdaad een talent was.” De trainingen ging. “Ik had die dag geen zin, want ik waren tijdens publieksuren achter wilde liever spelen op straat. Mijn vader touwtjes, maar dat was geen probleem: vond het prima, maar dan moest ik niet “Ik was zes jaar en alleen maar blij dat ik na een half uur klagen dat ik toch naar op het ijs stond.” de baan wilde. Zo spraken we het af, maar na een half uur wilde ik eigenlijk “Er reed een pastoor over de ijsbaan, alsnog schaatsen. Mijn vader wilde echt die niet keek waar hij ging. Hij viel niet meer, waarna ik nooit meer heb bovenop me en toen was mijn been afgezegd.” gebroken.” In 1962 won Dijkstra als eerste Neder- Het eerste seizoen liep wel slecht af. lander het WK Kunstschaatsen. Twee jaar “Er reed een pastoor over de ijsbaan, later behaalde zij goud op de Olympi- die niet keek waar hij ging. Hij viel boven- sche Winterspelen, óók een primeur voor Sjoukje Dijkstra geeft met Manfred Schnelldorfer een demonstratie op de Jaap Edenbaan. op me en toen was mijn been gebroken. ons land. Harry Pot/Anefo, 1963, Nationaal Archief Het was gelukkig aan het einde van het

38 Amsterdam en Schaatsen Eeuwen in beweging 39 IJsvermaak in het Vondelpark. Johan Braakensiek, 1887, Rijksmuseum Amsterdam

40 Amsterdam en Schaatsen Eeuwen in beweging 41 1968 Carry Geijssen

Carry Geijssen won in 1968 als eerste Nederlandse langebaanschaatser een gouden olympische medaille, eerder dan en Ard Schenk. Ze woonde nog in haar ouderlijk huis in de Kramatweg in Amsterdam-Oost en had daarmee het geluk dat ze opgroeide in de directe omgeving van de Jaap Edenbaan.

Geijssen was er in 1961 bij toen die baan Nederlands schaatsgeschiedenis. Het was werd geopend, veertien jaar oud en niet het jaar met de koudste winter van de wetende dat haar een internationale twintigste eeuw. Op de koudste dag schaatsloopbaan wachtte. “Ik had in het van die koudste winter werd de meest begin hele slechte schaatsen en daarom legendarische Elfstedentocht ooit vond ik het helemaal niet leuk om op gereden, die door Reinier Paping werd het ijs te staan. Het meest frustrerende gewonnen. Schenk en Verkerk reden was dat ik merkte dat ik goed kon rijden, in Graft voor de eerste keer tegen elkaar maar dat me dat niet lukte vanwege de – het begin van het Ard & Keessie- kwaliteit van de schaatsen. Pas toen ik tijdperk. En voor het Nederlandse een nieuw paar kreeg, kon ik eindelijk vrouwenschaatsen was dit schaatsjaar vrijuit rijden.” En dat gebeurde dus op doorslaggevend met onder meer de de eerste kunstijsbaan van het land, doorbraak van Geijssen. Vóór 1963 telde waar ze gewoon heen kon fietsen. Nederland amper mee in het internatio- nale schaatsen. Daarna wel, dankzij de De magische winter van 1963 kunstijsbanen en een nieuwe generatie Haar tweede geluk was dat ze als van mannelijke én vrouwelijke langebaan- beginnend schaatser de siberische winter schaatsers. Amsterdamse schaatster Carry Geijssen in actie op de Winterspelen in Grenoble. van 1962 en 1963 meemaakte. Overal Ron Kroon/Anefo, 1968, Nationaal Archief werden schaatswedstrijden op natuurijs Mijnheer Kalden georganiseerd met in Graft zelfs een Op 11 februari 1968 won Geijssen complete vierkamp voor mannen, onder olympisch goud op de duizend meter. “De buurt had geld ingezameld Fanny kreeg een fiets en Carry een auto. wie Ard Schenk en Kees Verkerk. Geijs- Burgemeester Samkalden ging meteen om me een auto te geven.” Samen met de andere Nederlandse sen was er als toeschouwer bij, inmiddels erna naar Amsterdam-Oost om haar schaatsters bezocht ze het stadhuis, zestien jaar oud en niet wetende dat ouders te feliciteren. “Mijn moeder geeft Bij thuiskomst wachtte Geijssen een waar de burgemeester net bijeen was ze later dat jaar met Schenk en Verkerk hem een hand. En zegt: Komt u binnen, grote ontvangst vanaf station Muider- met de commissie voor recreatie en werd uitgenodigd om plaats te nemen mijnheer Kalden. Tsja, hij was net poort. “Tot aan mijn huis iets verderop sport. “Je bent vandaag een kind van in de kernploeg van de KNSB. Zelf reed burgemeester en ze kende hem nog niet. stonden zo’n 25.000 mensen. De buurt Amsterdam,” zei mijnheer Kalden, ze die winter ook overal wedstrijden – En haar eigen broer heette Sam en dus had geld ingezameld om me een auto “dat met een gouden medaille, met het begin van haar loopbaan. dacht ze dat de burgemeester Sam te geven.” In bruikleen weliswaar, om een gouden rapport bent teruggekeerd. Kalden heette.” haar status als amateursporter niet in Je hebt Amsterdam ongelooflijk veel Zo blijkt 1963 het kanteljaar voor de gevaar te brengen. Hoe dan ook: plezier gedaan.”

42 Amsterdam en Schaatsen Eeuwen in beweging 43 1977 Shorttrack

Op de Jaap Edenbaan werden op 6 en 7 maart 1977 voor de eerste keer nationale alhoewel het tot onze tijd zou duren strijden – net als De Vries en Mettes kampioenschappen shorttrack gehouden. ‘Naast de drie Nederlandse teams — voordat zowel het publiek als de schaats- precies een halve eeuw eerder. Leiden, Amsterdam en de Lekstreek — nemen de vijf bekendste ploegen uit bond het echt serieus nam. In januari Engeland en een Schotse ploeg deel,’ aldus De Waarheid in een aankondiging. 1975 was er een experimentele wedstrijd In 1988 was shorttrack een olympisch in de Jaap Edenbaan tijdens het NK demonstratietoernooi in Calgary met kunstrijden. Volgens schaatshistoricus twee gouden medailles voor Nederland, ‘Tevens zijn er deelnemers uit Zwitser- Belgische shorttrackers reden, maar Marnix Koolhaas was de Hardrijders Club maar desondanks ging de meeste land, Oostenrijk en Denemarken. Op het dat zijn uitzonderingen. Het ging om Amsterdam enkele maanden later de aandacht naar de drieklapper van Van programma staan de 500 en 1000 meter de Haarlemmers S. de Vries en Gerrit eerste club die deze sport serieus nam, Gennip tijdens diezelfde Winterspelen – individueel, alsmede de 3000 en 5000 Mettes, nota bene de grootvader van maar daarvoor moesten de rijders wel de kleindochter van die shorttrackpionier meter aflossing.’ Zo bereikte deze sport Yvonne van Gennip. Vanwege hun naar België om mee te doen aan wed- uit de jaren twintig. eindelijk Nederland, het land met zijn sportieve achtergrond op de lange baan eeuwenoude schaatstradities. hadden ze echter moeite om zich op het Belgische ijs te handhaven. ‘Doordat Dat heeft heel lang geduurd, want in zij minder getraind waren in de bochten feite is shorttrack even oud als het moest Mettes zich met de derde plaats langebaanschaatsen. Bij de oprichting tevreden stellen,’ stond er in ieder geval van de International Skating Union in de in het overlijdensbericht van Mettes op 1892 werd gekozen voor de lange baan. 17 september 1943. De keuze van de nieuwe schaatsbond werd in Nederland inderdaad de stan- In Amsterdam gebeurde er sporadisch daard, maar internationaal was er wel ook nog wel eens wat met shorttrack, degelijk een ontwikkeling van het zoals met enkele wedstrijdjes vanaf 1934 shorttrack. Volgens de website op de kunstijsbaan aan de Linnaeuspark- Schaatshistorie.nl was deze tak rond weg. De Nederlandsche Vereniging ter 1890 vanuit het rolschaatsen ontstaan, Bevordering van het Hardrijden op de dat toen erg populair was – ook in Schaats wilde er in 1937 wedstrijden Nederland. In de Verenigde Staten organiseren, maar dat zorgde voor een werden in 1896 twee kunstijsbanen knallende ruzie met de Schaatsbond geopend met shorttrackwedstrijden die niets van shorttrack wilde weten. voor enorme toeschouwersaantallen. Desondanks werd er rond 1940 een foto gemaakt in de Apollohal van een De opa van Yvonne van Gennip shorttrackwedstrijd met onder meer In Nederland sloeg shorttrack alleen Jaap Havekotte – een incident. niet aan, mede door streng optreden van de nationale schaatsbond. Van twee Hardrijders Club Amsterdam Nederlandse schaatsers is bekend dat Pas diep in de jaren zeventig schoot het WK shorttrack voor dames en heren in de Jaap Edenhal. ze in 1925 in Vlaanderen tegen de beste shorttrack eindelijk wortel in Nederland, Rob C. Croes/Anefo, 1985, Nationaal Archief

44 Amsterdam en Schaatsen Eeuwen in beweging 45 1985 De klapschaats

Vanuit Amsterdam begon de grootste schaatsrevolutie ooit: de klapschaats. In 1978 Geheim onderzoek deze vernieuwing, waar ze zich dan ook legde Gerrit Jan van Ingen Schenau de basis als hoogleraar van de Vrije Universiteit Het Amsterdamse onderzoek naar de bijzonder weinig van aantrok. toen hij begon aan zijn wetenschappelijke onderzoek. klapschaats vond ondertussen plaats in absolute stilte. Ron Ket reed op Klak-klak-klak 10 februari 1985 op de Jaap Edenbaan Pas in 1994 voerden Eric van Kordelaar de eerste geregistreerde 500 meter, en Dick de Bles als coaches van het maar zonder journalisten. Henk Gemser gewest Zuid-Holland als eerste de was als toenmalig bondscoach ruim een klapschaats in voor hun jeugdrijders. jaar later de eerste, die in het openbaar Met spectaculair resultaat, want binnen positief sprak over de klapschaats. een jaar bereikte de ploeg met André Tien dagen later schreef Bert Wagendorp Vreugdenhil en Raymond Barendse als eerste sportjournalist een serieus de nationale top. Desondanks bleef artikel over de klapschaats, nog in de schaatswereld ongeïnteresseerd. De Leeuwarder Courant. ‘Er waren maar weinig mensen die mij hebben gefeliciteerd,’ zei Vreugdenhil Tussen de proefrit van Ron Ket en de later. verhalen van Gemser en Wagendorp had het geheim van de klapschaats echter al “Oh, dacht ik, daar komt die dan, even op straat gelegen. Op 18 oktober die nieuwe schaats. Klak-klak.” 1985 schreef Jaap van Kouterik het artikel ‘Van koebeen tot klapschaats’, dat De echte doorbraak was op een wereld- werd afgedrukt in dagblad De Waarheid. bekerwedstrijd vrouwen op 3.000 meter Van Kouterik was goed op de hoogte: eind 1996, die door Tonny De Jong op ‘Het nieuwste van het nieuwste is de klapschaatsen werd gewonnen. Gunda klapschaats. Enkele onderzoekers van de Niemann werd volkomen overrompeld, Vrije Universiteit zijn er al een tijdje mee zei ze in 2017 in de fi lm Tien jaar wachten bezig.’ Van Ingen Schenau had alleen nog op applaus. “Ik reed een paar ronden geen zin om erover te praten: ‘Ik heb er voor De Jong uit, maar ik bleef dat geluid Tonny de Jongs overwinning op klapschaatsen betekende de doorbraak van de klapschaats. eigenlijk al teveel over losgelaten. Ik ben maar achter me horen. Klak-klak-klak. Marcel Antonisse, 1996, ANP nu bezig met patenten en probeer de En het kwam maar dichterbij. Oh, dacht schaats in produktie te krijgen. Voorlopig ik, daar komt die dan, die nieuwe vertel ik er dus nog niets over.’ schaats. Klak-klak. Ik had geen enkele Twee jaar later maakte hij zijn eerste aldus Jos de Koning, tegenwoordig de kans. Ik had geen tactiek meer, geen prototype om er tot zijn verbazing achter belangrijkste wetenschappelijke kracht Niemand heeft echter deze publicatie nieuw plan. Er was niets meer over.” te komen dat het patent voor de achter de klapschaats. Hetzelfde geldt opgemerkt, want De Waarheid was in klapschaats al in 1894 was verleend. voor een ontwerp uit 1936 van een 1985 een klein progressief dagblad in de De klapschaatsrevolutie was voltooid. “Er is alleen geen bewijs dat het patent zekere R. Handl voor een schaats met slotfase van zijn bestaan, slechts vijf jaar Helaas maakte Van Ingen Schenau er van 1894 daadwerkelijk is gebouwd,” beweegbare hakplaat. voor opheffi ng. Verder had de conserva- maar weinig van mee, want in 1998 is tieve schaatswereld geen enkel geloof in hij overleden.

46 Amsterdam en Schaatsen Eeuwen in beweging 47 2014 Schaatsen in het Olympisch Stadion

In de winter van 2014 lag in het Olympisch Stadion de Coolste Baan van Nederland. Deze schaatsbaan was een initiatief van sportmarketingbureau House of Sports, waaraan de gemeente Amsterdam en partners als KPN meewerkten. Duizenden mensen stonden zo zelf op het ijs of bezochten het KPN NK allround en sprint in het slotweekend.

Bislett-gevoel WK allround werd georganiseerd, met De eerste publieke discussie over zo’n als winnaar. Ook Patrick buitenbaan op een historische locatie Wouters van den Oudenweijer van was in 2013 na een oproep van Marnix House of Sport was gegrepen door dit De IJSTIJD! Winterspelen op De Coolste Baan, waarbij kinderen het in teamverband tegen Koolhaas in De Volkskrant om de idee, sinds de jaren negentig de zaak- elkaar opnemen. 2014, De Coolste Baan van Nederland schaatssport nieuw leven in te blazen. Hij waarnemer van Ritsma. Dit zorgde voor stelde voor om weer eens grote evene- een dynamiek die ertoe leidde dat de menten in de buitenlucht te organiseren, tijdelijke schaatsbaan er inderdaad kwam. In maart 2017 werd bekend dat er van De Coolste Baan van Nederland in plaats van in overdekte schaatshallen. opnieuw een Coolste Baan wordt wordt de ISU WK allround van 9 tot en ‘In het aloude Bislett-stadion in Oslo en Ondernemerschap aangelegd. Van 18 januari tot en met 28 met 11 maart - precies 125 jaar na het in het Olympisch Stadion in Amsterdam Meer dan 100.000 mensen hebben februari wordt er weer geschaatst in het WK van 1893 in Amsterdam. leggen we voor een paar dagen een hierop uiteindelijk geschaatst. Bijna Olympisch Stadion. Het spectaculaire slot tijdelijke kunstijsbaan. Een aloud gevecht veertigduizend mensen zaten tijdens in weer en wind. Want ook dat is onder- de NK op de tribune. ‘Wat op mij verder deel van de teloorgang van het hard- een enorme indruk maakte was het rijden: het schaatsen is een veel te saaie ondernemerschap van het project,’ Schaatsen rond een voetbalwedstrijd indoor-sport geworden.’ zo oordeelde Gijsbregt Brouwer op Op 22 december 1929 lag er voor de eerste keer een ijsbaan in het Olympisch Stadion, de website SportNEXT na afloop. nota bene rond het voetbalveld waar Blauw Wit en Feyenoord een officiële competitie- ‘Wat op mij verder een enorme ‘De dertig medewerkers van House of wedstrijd speelden!‘Af en toe belandde er ’n voetballer op zijn klosjes op de ijsbaan,’ indruk maakte was het ondernemer- Sports hebben drie maanden non-stop schreef De Revue der Sporten, ‘waar hij elegant overheen gleed, en de Blauw schap van het project’ gewerkt, aangevuld met tientallen Wit-scheidsrechter maakte tot groot amusement van het publiek zelfs ’n tuimeling toen evenement freelancers om geschiedenis hij plots op het ijs terecht kwam.’ Het voorstel sloot aan bij een droom van te schrijven. De Coolste Baan van om weer eens een groot Nederland heeft laten zien dat er leven Voor 4 en 5 februari 1933 werden zelfs voorbereidingen getroffen voor een internatio- schaatsevenement te organiseren in de is na het schaatsen op de indoorbaan nale schaatswedstrijd, ‘zooals men in Nederland nog nooit tevoren heeft aanschouwd.’ buitenlucht. De Friese schaatslegende en misschien nog wel belangrijker: Deze vierkamp werd echter afgelast, ‘niet alleen in verband met de dooi, doch ook noemt dat het Bislett-gevoel, verwijzend dat lef en visie leiden tot een indrukwek- omdat het technisch onmogelijk is, de ijsbaan in het Stadion aan de internationale naar de legendarische openluchtbaan kend evenement en vernieuwende bepalingen te laten voldoen.’ waar in 1986 voor de laatste keer een sponsoring.’

48 Amsterdam en Schaatsen Eeuwen in beweging 49 Een schaatser op de onder water gezette atletiekbaan in het Olympisch Stadion. De baan liep rond het voetbalveld, waar tegelijkertijd een wedstrijd werd gespeeld. Vereenigde Fotobureaux N.V., 1929, Stadsarchief Amsterdam

50 Amsterdam en Schaatsen Eeuwen in beweging 51 2015 Schaatsgeschiedenis op straat

De Amsterdamse schaatsgeschiedenis ligt soms letterlijk op straat. Op het Museum- Het straatnaambordje van het Sonja Henie- plein bijvoorbeeld is een plaquette die herinnert aan het bijzondere schaatsverleden pad verwijst naar haar eerste Olympische van deze plek. Jaap Eden III verrichtte in 2015 de onthulling als kleinzoon van Jaap overwinning in 1928. Edwin van Eis, 2017 Eden, die daar in 1893 het eerste offi ciële WK allround won. Elders in Amsterdam komen we deze naam opnieuw tegen bij de Jaap Edenbaan, die in 1961 als eerste 400 meter kunstijsbaan werd geopend, wederom door zijn kleinzoon. op 17 september 1882 de Schaatsbond Straatnamen met schaatsgeschiedenis: opgericht, de huidige KNSB. ‘Vertegen- woordigd waren,’ zo somde De Tijd op, ■ Het IJsbaanpad naast het Olympisch ‘Amsterdamsche Skatingclub, idem Stadion. Hier lag van 1937 tot en met IJsclub, IJsclub , IJsclub 1989 de baan van de Amsterdamsche Haarlem en omstreken, IJsclub Tjalf te IJsclub Heerenveen, IJsclub Kralingen en omstreken, IJsclub Leeuwarden, Studen- ■ Willem Augustinstraat in de ten-IJsclub Leiden, IJsclub Steenwijk en Laan van Spartaan. IJsclub Winsum.’ Door een foto uit 1912 Zie pagina 26. weten we dat er toen op de zolder van Odeon zelfs een ijsbaantje lag, gemaakt ■ Janna van der Weglaan in de Laan uit reuzel, aluin en zwavel. Op de brug van Spartaan. In 1917 de eerste vrouw Lekkeresluis op de hoek van de Prinsen- die de Elfstedentocht uitreed. gracht en de Brouwersgracht werden in vervlogen tijden lekkere dingen verkocht. ■ Sonja Heniepad in Amsterdam-Noord. Tijdens schaatswinters stond daar dan Zie pagina 18. Deze gevelsteen met schaatser is te vinden in de Sint Luciënsteeg. Edwin van Eis, 2017 een koek-en-zopietent. ■ Kees Broekmanstraat in de Sport- Zo verstopt Amsterdam zijn bijzondere heldenbuurt op het Zeeburgereiland. Een schaatsende Kerstman ten.nl de situatie. En in het café ‘t Smalle schaatsgeschiedenis van zo’n achthon- Won in 1953 als eerste Nederlander Jos Pronk en Niko Mulder schreven het op de Egelantiersgracht is op een raam derd jaar. Pronk en Mulder hebben die een EK allround, in hetzelfde weekend boek ‘Acht eeuwen schaatsen in en om een schaatsende Kerstman afgebeeld, vastgelegd in stadswandelingen en als de Watersnoodramp. Amsterdam’ met veel meer voorbeelden, zo op het eerste oog wat haveloos met -fi etstochten van zeven tot vijftig kilome- vaak goed verstopt. Bij de ingang van het zijn neus in een neut – meteen links om ter lang – krioelend door steegjes, hofjes ■ Jaap Havekottelaan in de nieuwbouw- Amsterdam Museum zit een gevelsteen de hoek bij binnenkomst. en open water. De langere routes voeren wijk Plantage de Sniep in Diemen. met daarop een tafereel met kerk en ook langs de buitengebieden, zoals Zie pagina 34. schaatser. Naast de Oudemanhuispoort Wie het niet weet, ziet het alleen niet. Ouderkerk aan de Amstel. Het idee is om staat een gebouw van architect Piet Dat geldt al helemaal voor objecten in deze toertochten digitaal beschikbaar te ■ Sjoukje Dijkstralaan in Hoofddorp. Marnette. ‘De gevel aan de zijde van de het straatbeeld, waar zich iets bijzonders stellen via de website Verzamelkringde- Zie pagina 38. Kloveniersburgwal heeft op de begane heeft afgespeeld zonder dat er ergens poolster.nl, maar dat is nog niet gebeurd. grond een grote schaatsvormige venster- melding van wordt gemaakt. In het Het boek over de Amsterdamse schaats- partij,’ beschrijft de website Monumen- gebouw van Odeon op het Singel werd geschiedenis is hier echter ook te koop.

52 Amsterdam en Schaatsen Eeuwen in beweging 53 2018 Levend erfgoed

Het jaar 2018 is bijzonder voor het schaatsen, omdat het WK allround dan precies 125 jaar bestaat. Het is daarmee het oudste wereldkampioenschap, dat nog volgens de oorspronkelijke opzet wordt verreden – zoals in 1892 vastgelegd met een vierkamp.

Voor Amsterdam is het jaar 2018 extra Gerrit Jan van Ingen Schenau aan zijn bijzonder, omdat het WK allround dan onderzoek naar de klapschaats, wat voor de eerste keer sinds 1893 weer in uiteindelijk leidde tot de grootste onze stad wordt georganiseerd, om zo sportieve revolutie die deze sport heeft het 125-jarig bestaan te vieren. Het vindt meegemaakt. niet plaats op de originele plaats achter het Rijksmuseum, maar enkele kilometers Schaatsen dient hier als vermaak, als verderop, in het Olympisch Stadion. bedrijfstak en als wetenschappelijk onderzoeksgebied. Een geschiedenis van eeuwen Schaatsen in Amsterdam is zo al eeuwen Verder zijn vanuit Amsterdam belangrijke in beweging, en de geschiedenis gaat sportieve bijdrages geleverd aan het veel verder terug dan die 125 jaar WK schaatsen in al zijn vormen. Gonne Allround. De eerste melding van een Donker uit het nabijgelegen Ilpendam provinciale schaatstocht door Amsterdam was in 1937 de eerste Nederlandse is ouder dan de eerste melding van een vrouw ooit op een WK allround. Sjoukje Elfstedentocht. Op schilderijen worden Dijkstra begon als klein meisje met al eeuwenlang winterse taferelen in kunstschaatsen op de baan in de Apollo- Amsterdam vastgelegd. hal. Carry Geijssen was in 1968 de eerste Nederlandse langebaanschaatser met Maar de Amsterdamse invloed gaat olympisch goud. En het verhaal van nog veel verder. In Durgerdam legde Co Willem Augustin over zijn nachtelijke Lassche de basis voor de Viking-schaats, fietstocht in 1941 van Amsterdam naar die vanaf 1948 in samenwerking met Leeuwarden is het mooiste elfsteden- Jaap Havekotte uitgroeide tot de huidige verhaal aller tijden. Schaatsbaan op het Museumplein, op de achtergrond het Rijksmuseum. Edwin van Eis, 2014 gigant in Almere. In 1961 werd de Jaap Edenbaan geopend als eerste Historische cirkel 400 meter-kunstijsbaan van ons land – in- Amsterdam heeft daarmee een bijzonde- middels de oudste ter wereld. De eerste re schaatsgeschiedenis, die ook veel zegt in het Olympisch Stadion in 2014 voor Zonder dat iemand het eigenlijk in de profwedstrijd ooit in het langebaan- over de stad zelf. Schaatsen dient hier als de eerste keer de Coolste Baan werd gaten heeft, is de historische cirkel in schaatsen werd in 1972 op deze baan vermaak, als bedrijfstak en als weten- gebouwd als vernieuwend concept in een 2018 rond, precies 125 jaar na het eerste verreden. Op de Vrije Universiteit begon schappelijk onderzoeksgebied. Dat juist eeuwenoude traditie past daarom geheel WK allround. De geschiedenis heeft in de stedelijke schaatsgeschiedenis. zichzelf gestuurd.

54 Amsterdam en Schaatsen Eeuwen in beweging 55 Colofon

Nederlands kampioenschappen schaatsen op de Jaap Edenbaan. Onbekende fotograaf/Anefo, 1967, Nationaal Archief

Uitgave van de gemeente Amsterdam, verzorgd door het Stadsarchief in samenwerking met Sport en Bos ter gelegenheid van de Wereld Kampioenschappen Allround 2018.

Auteur: Jurryt van de Vooren Coördinatie en beeldredactie: Susanne van der Wolf, Cultuurwolf Vormgeving: Tineke Kooistra, Studio 10

Foto voorzijde: Schaatspret op de Amstelveense poel. Vereenigde Fotobureaux N.V., ca. 1929, Stadsarchief Amsterdam. Foto achterzijde: Schaatsen op de Keizersgracht. Selma Schoenmakers, 2012, Stadsarchief Amsterdam.

56 Amsterdam en Schaatsen