De Afsluitdijk en de Stelling van Den Helder 10-15 mei 1940

l. L. Uijterschout Sinds op 28 mei 1932 de Afsluitdijk was gesloten scheiden delen van het Nederlandse territoir ten door het dichten van het laatste stroomgat, de voordele van de betrokken bevolkingsgroepen, Vlieter, was er een nieuwe landverbinding tot maar stelde ook de landsverdediging voor een stand gebracht tussen het westen des lands en de probleem doordat er een nieuwe naderingsweg noordelijke provinciën. De weg over deze 30 km was gekomen naar het noordfront van de Vesting lange dijk, waarover mogelijk ook nog een spoor- Holland. Dat front had voordien een aanmerkelijk lijn zou worden aangelegd, betekende niet slechts geringere prioriteit genoten dan de andere fronten, een welkom trait-d'union tussen tot dusverre ge- zeker niet in de laatste plaats omdat die linie — grotendeels gevormd door het noordfront van de voormalige Stelling van Amsterdam — eerst kon Veertig jaar nadat ons land betrokken raakte worden aangevallen nadat een landingsoperatie in het geweld van de Tweede Wereldoorlog zou zijn uitgevoerd op de Noordhollandse kust is het niet eenvoudig nog ooggetuigen te waar het aan land brengen van massale hoeveel- vinden die destijds op hoog niveau hebben deelgenomen aan de besluitvorming over de heden aanvalsmiddelen uitermate bezwaarlijk werd militaire operaties ter verdediging van het geacht. Het ligt dan ook voor de hand dat er een Nederlandse territoir. Beschrijvingen uit de hachelijke situatie zou kunnen ontstaan indien tweede hand missen vaak de overtuigings- moderne gemechaniseerde en gemotoriseerde een- kracht die kenmerkend is voor het relaas van heden de dijk zouden kunnen benutten om zich hem die zelf alle factoren heeft moeten af- te werpen op wat logischerwijze gold als een rela- wegen en die daarbij zowel de grote lijn als tief onbedreigde nevensector. Dat zelfde kon wor- het detail in acht moest nemen. De schrijver den gezegd van het zuidfront van de Stelling van van dit artikel was er inderdaad zelf bij: als Den Helder, dat de landzijde van de marinebasis Chef van de Staf der Landmacht was hij ge- afschermde met enkele, door inundaties te com- steld onder bevel van de Commandant van pleteren, verdedigingsopstellingen. de Stelling van Den Helder en in zijn functie In het tactische denken uit de periode tussen de belast met de leiding over het optreden van de landmachteenheden in dat bevelsressort; beide wereldoorlogen was het nauwelijks een pro- tot zijn taak behoorde eveneens de gevechts- bleem de tegenstander een bepaalde naderings- verslagen van de onderscheidene eenheden mogelijkheid te ontzeggen, in het bijzonder niet en onderdelen te fiatteren en vervolgens ten wanneer de nadering kon worden geblokkeerd in behoeve van de officiële geschiedschrijving een door de verdediger beheerst defilé (d.i. een in te dienen bij de Opperbevelhebber van nauwe doorgang die slechts met een smal front Land- en Zeemacht. Dat hij bij uitstek ge- kan worden gepasseerd omdat er daarnaast geen kwalificeerd is voor het beschrijven van de manoeuvreruimte is). Aangezien nu de 90 meter oorlogshandelingen in deze sector lijdt geen brede Afsluitdijk in wezen een zeer langgerekt twijfel: de (marine)commandant van de Stel- defilé is, zou men het doorlopend beheersen daar- ling waardeerde zijn inbreng in de interser- van gemakkelijk kunnen verzekeren met geschuts- vicesamenwerking ten zeerste en betuigde en mitrailleuropstellingen van waaruit de — in de hem zijn bijzondere tevredenheid voor alles trant van de Eerste Wereldoorlog stormlopende — wat zijn stafmedewerker had gedaan voor het voorbereiden van de verdediging vóór en vijandelijke infanterie kon worden weggemaaid. het voeren daarvan in de oorlogsdagen. Een belangrijke voorwaarde was daarbij, dat de De redactie laat gaarne het woord aan deze vijandelijke artillerie geen kans mocht krijgen de oud-officier, een der laatsten die nog uit wapens te neutraliseren. Die gedachtengang leidde eigen ervaring kunnen spreken. tot een verdedigingsopbouw met een dusdanig statisch karakter dat de ligging van hindernissen

211 Afb. 1 Wonsstelling met inundaties en Duitse aanvalsassen

Vak Zurich: 3-I-33 Rl + 9e Res Grenscie + een cie beweegl. res 1 sie zw mitrs, 2 X Pag, 1 X 3,7 cm marinegeschut Vak Wons: 1-1-33 Rl + drie sies be- weegl. res, 3 sies zw mitrs, 2 X Pag, 1 X 3,7 cm marinegeschut Vak Makkum: 2-I-33 Rl + een sie be- weegl. res, 1 sie zw mitrs, 2 X Pag, 2 X 6-Veld Cp: kustwachtdet Harlingen, 1 sie zw mitrs, 1 X Pag, 1 X 6-Veld, 3 X 3,7 cm mar gesch en vuursectoren, de opstelling van de vuurorganen ties operatiën, intendance, geneeskundige dienst, en de plaats van de commandoposten eigenlijk al materieel, munitie, genie, geestelijke verzorging en op voorhand werd prijsgegeven aan een tegen- motordienst bemanden, bijgestaan door een aantal stander die bereid was zich al in vredestijd enige toegevoegde onderofficieren, motorordonnansen moeite te getroosten bij het doen van zijn verken- en overig personeel. Als Chef Staf Landmacht trad ningen. Bovendien werd maar al te vaak veron- op de schrijver van dit artikel, destijds kapitein achtzaamd dat zowel een latere verkenning als het van de generale staf; commandant van de Stelling uitschakelen van de vuurwapenopstellingen kinder- van Den Helder was schout-bij-nacht H. Jolles. spel zouden zijn voor een aanvaller die vrijelijk De sterkte van de landmachtonderdelen die in van de derde dimensie zou kunnen gebruik maken; oorlogstijd voor de Stelling beschikbaar zouden ook in de verdedigingsvoorbereiding van de Af- zijn, bedroeg omstreeks 10.000 man — niet inbe- sluitdijk werd te weinig aandacht besteed aan de grepen de verdediging van de Afsluitdijk en het inmiddels hand over hand toegenomen dreiging uit oostelijke bruggehoofd daarvan - - te weten vijf de lucht. bataljons infanterie welker aantal zou worden In het geheel van de Nederlandse defensieve strate- verdubbeld door het opnemen van de territoriale gie werd de Afsluitdijk niet beschouwd als een troepen die uit de noordelijke provincies zouden naderingsweg naar de Helderse marinebasis, maar terugtrekken, tien batterijen kust- en vier batte- vooral als een dreigende aanvalsas waarlangs kon rijen luchtdoelartillerie (7,5 cm Vickers), vier pelo- worden doorgestoten naar het hart van het land. tons luchtdoelmitrailleurs, een afdeling zoeklich- Om echter de verdediging daarvan zonder veel ten, een zelfstandige sectie luchtdoelartillerie (2 moeilijkheden te kunnen inpassen in de bestaande cm) tegen laagvliegende vliegtuigen, en ten slotte conceptie, werd die gekoppeld aan de inmiddels een compagnie bewakingstroepen voor het bevei- reeds ingespeelde organisatie van de Stelling van ligen van vitale punten en gebouwen in en rond Den Helder waar de Commandant der Marine het de Stelling. Dit landmachtpersoneel was voorname- bevel voerde. Diens hoofdkwartier, waarin uiter- lijk gelegerd in de oude forten van de Gemeen- aard de specifieke landmachtdeskundigheid ont- schapslinie, die de landzijde van de Stelling dekte: brak, werd daarom uitgebreid met een Staf Land- Fort Erfprins, Fort Dirks Admiraal, Fort Kijkduin, macht, bestaande uit twintig officieren die de sec- Westoever, en Oostbatterij. In laatstgenoemd ge-

212 bouwencomplex bevonden zich ook de commando- en die slechts mondjesmaat nieuwbouw mogelijk posten van de stellingcommandant en de chef staf maakten, hadden ook de verdedigingsvoorberei- landmacht alsmede de verbindingscentrale. De dingen in de Wonsstelling beïnvloed. Betonnen verbindingen met en tussen de verschillende onder- kazematten waren er niet, artillerie en luchtafweer- delen van marine en landmacht in de Stelling wa- wapens evenmin. De van aarde en hout opgetrok- ren uitstekend; de verst verwijderde verdedigings- ken gevechtsopstellingen waren — vanwege de ter positie, die te , beschikte over plaatse gebruikelijke hoge grondwaterstand — niet acht kabelverbindingen met de Stelling, bomvrij ingegraven maar in ophoging gebouwd; dienten- aangebracht in het dijklichaam. gevolge lagen zij voor vijandelijke verkenners, ge- vechtsvliegers en artilleriewaarnemers als het ware De Wonsstelling (af b. 1) op een presenteerblad uitgestald. Aan die zorg- wekkende situatie, die uiteraard niet bevorderlijk Het principe, dat men een brug het beste in eigen was voor het moreel van het door reserve-majoor hand kan houden door een bruggehoofd aan 's B. Smid gecommandeerde 1-33 RI dat de bezet- vijands zijde te blijven verdedigen, werd ook toe- ting vormde, kon nauwelijks iets worden verbeterd gepast bij het in staat van verdediging brengen door een beoosten de stelling voorbereide inunda- van de Afsluitdijk. Rond het oostelijke uiteinde tie die de verdediging zou moeten vergemakke- van de dijk was een stelling geïmproviseerd met lijken: door de sluizen te Makkum zou daartoe een tweeledige taak: verdedigen van de naderin- water moeten worden ingelaten uit het IJsselmeer gen naar de kop van de Afsluitdijk, en opvangen dat echter per seizoen en zelfs per windrichting van de eenheden die onder bevel van de Terri- sterk wisselende waterhoogten kende. toriale Bevelhebber in , Groningen en Drente het vertragende gevecht moesten voeren in Kornwerderzand en Den Oever (afb. 2 en 3) de noordelijke provincies. Deze stelling, genoemd naar het daarin centraal liggende terpdorp Wons, De eerste verdedigingspositie op de Afsluitdijk be- liep van de Waddenkust benoorden Zurich langs vond zich bij de Lorentzschut- en spuisluizen op (inbegrepen) Gooijum, Hajum en Wons naar het het Kornwerderzand, ongeveer 4 km van de Friese Usselmeer bezuiden Makkum. De te krappe defen- kust. De tweede positie lag aan het andere einde siebegrotingen van de voorafgaande jaren, waaruit van de dijk bij het Stevinsluizencomplex te Den de enorme achterstand niet kon worden ingelopen Oever, nabij de oostelijke punt van het voormalige

Afb. 2 Schema Kornwerderzand met kazematten en hoofdschootsrichtingen

Eerste linie K 1: 1 oo, 8 kpls en sldn; 2 zw mitrs K 2: 1 oo, 18 kpls en sldn; pantser- koepel, 1 X 5 cm, 6 zw mitrs K 3: gnk- en zoeklichtpers K 4: 2 oo, 20 kpls en slrin, 12mitrail- listen, vbd en zoeklichtpers; 2 zw mitrs (waarvan 1 buiten) K 5: 1 oo, 9 kpls en sldn; 2 zw mitrs K 6: 2 oo, 20 kpls en sldn (kustart); 2X5 cm, 1 zw mitr (buiten) K 7: zoeklichtpers K 8 en K 9: als K 5 Tweede linie 80 mitraillisten

213 Afb. 3 Schema Stelling Den Oever eiland Wieringen. Halverwege die beide stellingen, gehele stelling was omgeven met prikkeldraad- bij de werkhaven , was een zwak versperringen, terwijl ruimschoots was gebruik ge- detachement gelegerd dat voor zijn taak — het maakt van landmijnen. tegengaan van landingen die de rug van Korn- De stelling te Den Oever had meer de functie van werderzand zouden kunnen bedreigen — niet kon grendelstelling voor het geval dat Kornwerderzand beschikken over duurzame versterkingen, maar in zou worden uitgeschakeld dan wel een landing in voorkomend geval zou moeten optreden zonder de rug daarvan zou worden uitgevoerd. Acht kaze- noemenswaarde dekking. matten, welker schootssectoren nagenoeg geheel In Kornwerderzand was dat wel anders. De stel- op de dijk waren geconcentreerd, stonden daar op ling daar gold als een van de modernste in Neder- de speciale verbreding van het dijklichaam ten land. Aan de oostzijde bevond zich een tankver- oosten van de spuisluizen. Het detachement dat sperring over de gehele breedte van de dijk, be- met deze stelling was belast, kwam qua organisatie staande uit een dubbele rij in de bodem veranker- en bewapening in grote trekken overeen met dat de stalen I-balken, de zogenaamde asperges. Een van Kornwerderzand. zelfde, doch enkelvoudige versperring sloot de dijk af in de rug van de stelling. De hoofdschootsrich- Reserves tingen van alle wapens bestreken de dijk en de oostelijke versperring, doch ook naar de andere In de verdedigingsopzet van die periode werd erop zijde konden zo nodig vuren worden uitgebracht. gerekend dat de grensbewakings- en territoriale Het detachement Kornwerderzand, onder bevel eenheden op de voorbereide stellingen zouden van kapitein C. F. J. Boers, bestond uit zeven terugvallen, daarbij aan de aanvaller een zo groot officieren, ongeveer twintig onderofficieren en mogelijke vertraging opleggende. In die conceptie, circa tweehonderd minderen. De hoofdgevechts- die als een sneeuwbalsysteem zou moeten werken, kracht was ondergebracht in negen kazematten van betekende dat in wezen dat de uit het prijsgegeven 3 m dik zwaar gewapend beton, ten overvloede gebied binnen de stellingen terugkerende troepen nog voorzien van een dekkende grondlaag van ten moesten dienen ter noodzakelijke versterking van minste 30 cm dikte. ledere kazemat beschikte over de mankracht in de hoofdverdediging. Dat was ook twee periscopen voor waarneming en vuurleiding, dringend nodig, want op tal van belangrijke posi- twee van de kazematten waren voorzien van pant- ties ontbraken reserves. Het moest natuurlijk wor- serkoepels, en alle opstellingen waren onderling den betwijfeld of die eenheden zonder meer weer verbonden met ondergrondse telefoonkabels. als organieke verbanden inzetbaar zouden zijn, en In tweede lijn, ten westen van de spuisluizen, lagen het is daarom begrijpelijk dat het merendeel van nogmaals zes kazematten van waaruit de voorste de verantwoordelijke commandanten al bij her- lijn kon worden gesteund. In totaal beschikte het haling had gevraagd om het beschikbaar stellen detachement over twaalf zware mitrailleurs van van werkelijke reserves. Zo had ook de comman- het type Schwarzlose M08/15 en vier kanonnen dant van de Stelling van Den Helder ten behoeve van 5 cm waarmee de kop van de Afsluitdijk kon van zijn landmachtsectoren extra eenheden en worden bereikt; ten slotte dient vermeld dat de middelen aangevraagd, die hij in het bijzonder

214 dacht te zullen nodig hebben omdat de chef staf landers niet zouden zijn opgewassen tegen zijn landmacht verwachtte dat de vijf noordelijke batal- grotendeels uit Oost-Pruisen afkomstige, door jons in voorkomend geval niet tijdig, dan wel ge- Pruisische officieren aangevoerde en in Polen desorganiseerd in de Wonsstelling zouden aanko- reeds met het gevecht vertrouwd geraakte een- men, misschien zelfs pas als die stelling reeds in heid, die zich bovendien grondig had voorbereid gevecht zou zijn gewikkeld. door maandenlang te oefenen op „Handstreiche" Het als beweeglijke reserve aangevraagde infan- tegen verdedigde objecten en aanvalsacties tegen teriebataljon was evenwel niet beschikbaar, even- kazematten met beperkt front. Uitgaande van de min als de gevraagde batterijen luchtdoelartillerie, veronderstelling dat de tegenstand van de ver- vier pelotons luchtdoelmitrailleurs en batterijen snipperde vijf infanteriebataljons in zijn vak snel veldartillerie; bovendien kon de aanvraag van ver- zou ineenstorten, nam hij zich voor de verdediging kennings- en gevechtsvliegtuigen niet worden ge- op de Afsluitdijk bij verrassing te overrompelen in honoreerd. de vroege ochtend van de eerste aanvalsdag, met Het gevolg van dat alles was dat het zich liet aan- behulp van troepen die daartoe in de loop van de zien dat de verdediging nagenoeg uitsluitend pas- voorafgaande nacht met de pantsertrein via sief zou moeten worden gevoerd omdat de mid- Nieuwe Schans tot in Harlingen zouden worden delen voor een actieve verdediging ontbraken. overgebracht. Zou dat plan mislukken — op 10 mei moest de trein inderdaad nog voor Winschoten De tegenstander al onverrichterzake terugkeren omdat een geïm- proviseerde versperring met een compleet treinstel In het kader van het Duitse offensief tegen Frank- in een geopende spoorbrug de coupe-de-main ont- rijk, dat door Hitler in „Mein Kampf" al was afge- krachtte — dan zou een reguliere aanval op de schilderd als de aartsvijand die moest worden ver- dijk, met steun van eigen vuursteunmiddelen als- nietigd, diende de operatie tegen Nederland hoofd- mede jacht- en bombardementsvliegtuigen de uit- zakelijk voor het beveiligen van de rechterflank. voering van de opdracht moeten verzekeren; daar- Op de noordelijke vleugel van de in ons land bij zou tevens een landing in de rug van Korn- binnenvallende troepen — behorende tot het 18e werderzand worden uitgevoerd, mogelijk gemaakt en het 6e Leger — stond de l. Kavalleriedivision door de goede diensten van het daarvoor bestem- onder bevel van generaal-majoor Feldt. Deze een- de Sonderkommando. De mogelijkheid van een heid, de laatste in de Duitse krijgsmacht die nog amfibische operatie uit Friesland rechtstreeks naar bereden eskadrons telde hoewel het gevecht nor- de Noordhollandse kust werd nauwelijks overwo- maliter afgestegen werd gevoerd, bestond organiek gen: voor de Duitse landstrijdkrachten uit die tijd uit de divisiestaf, een verbindingsafdeling, een had een dergelijke oversteek weinig aanlokkelijks, pionierafdeling en een antitankcompagnie, een te meer niet omdat de benodigde vaartuigen dan cavaleriebrigade van vier regimenten, een artille- eerst nog moesten worden gevorderd. rieregiment en een aantal verzorgende compag- nieën. Met het oog op de uit te voeren opdracht Het verloop van de strijd — noordelijk Nederland nemen, de Afsluitdijk vermeesteren, een bruggehoofd ten westen daar- Het begin van de aanval, X-Zeit, was door Hitler van vormen en zich gereed houden voor een aan- vastgesteld op 10 mei te 03.55 uur, ongeveer 20 val op het noordfront van de Vesting Holland — minuten voor zonsopgang. Op dat tijdstip moes- was de divisie versterkt met twee gemotoriseerde ten de voorste eenheden de grens overschrijden batterijen luchtdoelgeschut, een brugslagafdeling, en gelijktijdig zou de Nederlandse luchtmacht een versterkte luchtsteunverbindingscompagnie, worden uitgeschakeld door bombardementen op een pantsertrein en een Marine-Sonderkommando. de militaire vliegvelden. De overval op het grens- Aan wapens beschikte deze versterkte divisie over detachement bij Nieuwe Schans, de inleiding tot ruim vijftig kanonnen van 75 mm, dertig antitank- de inzet van de pantsertrein, begon echter reeds kanonnen van 37 mm, bijna vijfenveertig mortie- drie kwartier eerder. Helaas leidden de schaarse ren van 54 en 81 mm, vier stukken 20 mm tl, zes a en vertraagde meldingen daarvan niet tot een tijdig zeven zwaardere stukken tl (waaronder 88 mm), algemeen alarm. Dat werd wel gegeven toen de ruim 350 lichte en zware mitrailleurs, alsmede de vliegvelden werden aangevallen, een actie die het persoonlijke bewapening. Ten slotte telde de ge- gros van het vliegende potentieel bij verrassing deeltelijk gemotoriseerde eenheid onder meer vernietigde. Het was namelijk al bijna normaal achttien pantserwagens. dat ons luchtruim 's nachts door vreemde vlieg- De divisiecommandant verwachtte dat de Neder- tuigen werd gebruikt; toen dat ook weer gebeurde

215 in de nacht van 9 op 10 mei werd daarin dan ook ongemoeid werd gelaten: de belangrijkste lucht- niet onmiddellijk reden voor alarm gezien. aanval op de dijk werd uitgevoerd op de vele Reeds om ongeveer 02.30 uur vlogen grote aan- autowrakken die, evenals grote hoeveelheden be- tallen vliegtuigen over en langs de Stelling van tonnen putringen, op de verkeersweg waren ge- Den Helder in westelijke richting; om 03.30 uur plaatst om het landen van gevechts- en transport- wierpen drie vliegtuigen parachutemijnen af in toestellen te verhinderen; in de veronderstelling het Marsdiep om de vaart naar en van de marine- met militaire colonnes te doen te hebben viel de basis te blokkeren. Het vliegveld De Vlijt op Texel, Luftwaffe herhaaldelijk deze wrakken aan. waar de Militaire Luchtvaart een jager- en bom- Zo lang de gevechtsaanraking van de Wonsstelling menwerperopleiding had gevestigd, werd, evenals nog niet meer inhield dan enkele vijandelijke ver- het vliegveld De Kooy ten zuiden van Den Helder, kenningen, achtten de commandant van de Stelling waar elf D XXI jagers waren gestationeerd, van van Den Helder en zijn chef staf landmacht het omstreeks 04.00 uur af herhaaldelijk gebombar- onjuist de bezetting terug te nemen. Terecht, zoals deerd en beschoten. Van de elf jagers waren er ook bleek uit een summiere luchtverkenning door 's avonds, nadat zij zich in luchtgevechten uitste- twee oude Fokker C-5 tweedekkertjes die, wonder kend hadden geweerd, nog slechts twee over. boven wonder, in de vroege ochtend van de derde Om 10.00 uur gaf de Territoriale Bevelhebber in oorlogsdag — 12 mei, de Eerste Pinksterdag — Friesland, Groningen en Drente de troepen onder erin slaagden vast te stellen dat de vijand zich zijn bevel opdracht, terug te trekken naar de Af- concentreerde tegenover Zurich en in dezelfde sluitdijk: hij was van oordeel dat de verspreide sector drie batterijen artillerie in stelling had ge- delen van zijn vijf bataljons hun kansloze strijd bracht. maar beter konden afbreken om zo snel mogelijk De aanval begon inderdaad op diezelfde zondag, te kunnen worden toegevoegd aan de mankracht doch met het zwaartepunt bij Wons; kennelijk had die de voornaamste linies en stellingen zou moeten het afslaan van vijandelijke verkenningen tegen verdedigen. Na waar mogelijk de voorbereide ver- Zurich de tegenstander doen geloven dat de ver- nielingen nog te hebben gesteld, trokken de troe- dedigers daar te sterk waren. De aanval werd pen in gevorderde auto's en op rijwielen snel terug voorafgegaan door in de loop van de ochtend buiten gevechtsaanraking met de vijand, die hen uitgevoerde luchtaanvallen met stekende en mi- niet eens in hetzelfde tempo kon blijven volgen. traillerende vliegtuigen, inleidende beschietingen De terugtrekkende detachementen arriveerden in van de artillerie en acties van pantserwagens. In de loop van 10 en 11 mei bij de Wonsstelling, de loop van de strijd, waarin de verdedigers zeer zonder de verdedigers daar te kunnen inlichten goede resultaten wisten te behalen met hun scha- over de aantallen eigen troepen die nog moesten mele bewapening, moesten enkele infanteristen worden verwacht, noch over de door de vijand zich ten noorden van Wons terugtrekken omdat inmiddels bereikte posities. Het gevolg was, dat hun opstelling onbruikbaar was geschoten. In het omstreeks 17.00 uur op de tweede oorlogsdag de nevenvak., Zurich, concludeerde men daaruit ten laatstkomende Nederlanders voor vijand werden onrechte dat nu de noordelijke vleugel van de aangezien en beschoten. stelling dreigde te worden afgesneden. In een Kort daarop verschenen de eerste verkennings- daarop gevoerd telefoongesprek met de bataljons- patrouilles en sloten eenheden v,an de cavalerie- commandopost — waar de bc op dat ogenblik divisie de Wonsstelling in. Inmiddels was echter niet aanwezig was — gaf een luitenant het funeste het gros van 33 en 36 RI, twee grensbataljons en advies: „Ik zou maar al vechtende terugtrekken een compagnie pioniers binnen de eigen linies op- op kop Afsluitdijk". Dat leidde een overhaaste gevangen en doorgezonden over de Afsluitdijk; terugtocht uit vak Zurich in, naar de kop van de een groot aantal burgervluchtelingen, waaronder Afsluitdijk waar een poging van de bc de troepen verscheidene ambtenaren met belangrijke docu- te hergroeperen mislukte doordat een vijandelijke menten en overheidsgelden, had eveneens zijn toe- artilleriebeschieting hun moreel de genadeslag gaf: vlucht in westelijke richting gezocht, op gevaar af majoor Smid kon nog slechts hopen dat de stelling de militaire bewegingen te hinderen of mede tot Kornwerderzand zijn telefonische verzoek zou ho- doelwit van de vijandelijke luchtactiviteit te wor- noreren en de vluchtelingen terugsturen. den. Troepen ter sterkte van ongeveer een batal- Het wegvallen van de vuursteun uit vak Zurich jon bleven, deels op basis van vrijwilligheid, in de had inmiddels de centrale sector bij Wons in opnamestelling achter om 1-33 RI te versterken. ernstige moeilijkheden gebracht. Weliswaar hadden Wie over de Afsluitdijk terugtrok, mocht van de Duitsers de ontruiming van de noordflank niet geluk spreken dat hij door de Duitse vliegers opgemerkt, maar het ontstane gat vergemakkelijkte

216 het hen bij Hajum door te breken en vervolgens in te lopen. Voor de verdediging tegen de Luftwaffe Wons binnen te dringen. De compagniescomman- kreeg Kornwerderzand uit de schaarse middelen dant, reserve-kapitein Van der Linden, week daar- een peloton lichte luchtdoelartillerie met drie stuk- op met het restant van de verdedigers terug naar ken van 2 cm en een peloton van vier luchtdoel- het zuidelijke vak, Makkum. Daar moest hij ech- mitrailleurs, die in de nacht van 12 op 13 mei ter ervaren dat ook dat deel van de stelling al was werden aangevoerd en onmiddellijk in open op- ontruimd: na door de bats cp te zijn geïnformeerd stelling op de eerste respectievelijk tweede linie over het prijsgeven van Zurich had de vakcom- werden opgesteld. Toen de luchtaanvallen de vol- mandant begrepen dat de Afsluitdijk voor hem gende ochtend werden herhaald, werden de mi- wel onbereikbaar zou zijn geworden. Hij had nog traillerende vliegtuigen dan ook warm ontvangen; enkele mensen uit Hajum en Wons kunnen op- vier toestellen vielen aan deze verrassing ten vangen en zich daarna, conform zijn instructies, prooi, en daarna bleven de anderen op veiliger met ter plaatse aanwezige vaartuigen over het hoogte. IJsselmeer op weg begeven naar de Noordholland- se kust waar zij in de loop van de avond arri- De eerste actie van de grondtroepen tegen de veerden. stelling begon al in de avond van 12 mei, toen een stoottroep een poging deed de ondermijnde Kornwerderzand prikkeldraad-hekversperring te slechten; de land- mijnen en het vuur waarmee de hindernis werd De ineenstorting van de verdediging in de Wons- bestreken verijdelden dat. stelling betekende dat de 1. Kavalleriedivision kon De werkelijke aanval begon eerst op 13 mei. Door- doorstoten naar de kop van de Afsluitdijk. De dat de luchtaanvallen het beoogde effect niet sor- bataljonscommandant, majoor Smid, verliet als een teerden, moest de artillerie zorgen voor het neu- der laatsten zijn commandopost maar zag, voor de traliseren van het verdedigende vuur. De inleiden- stelling Kornwerderzand aangekomen, geen kans de beschieting begon te 17.20 uur, geleid door meer de daarheen gevluchte bezetting van vak een luchtwaarnemer; de normale divisieartillerie Zurich te bewegen met hem terug te gaan om nam eraan deel en vuurde op de kazematten die alsnog de opdracht uit te voeren. Uit vrees dat de wel werden beschadigd maar niet uitgeschakeld. vijand de terugtrekkende troepen te dicht op de De 88 mm luchtdoelartillerie en een batterij 2 cm tl hielen zou kunnen zitten, had de chef staf land- konden de uitwerking ook al niet tot het gewenste macht opdracht gegeven de brug over de sluizen resultaat opvoeren. te laten springen. Bijgevolg kon men slechts man Te ongeveer 18.00 uur kwamen de grondtroepen voor man de hindernis passeren, en dat beeld in beweging. Het waren de wielrijders van de door vergrootte bepaald niet de animo voor een nadere Ikol von Edelsheim gecommandeerde afdeling die confrontatie met de komende vijand. Er zat dan zich op weg naar de stelling begaven, samen met ook niets anders op dan de troep zo snel moge- pioniers voor het ruimen van mijnen en versper- lijk af te voeren in de hoop dat een reorganisatie ringen en enkele stukken 2 cm tl voor directe in of nabij de Stelling van Den Helder nog moge- vuursteun. Over de totale sterkte verschillen de lijk zou zijn. Alle voertuigen moesten uiteraard gevechtsverslagen: de verdedigers schatten die op beoosten de brug worden achtergelaten; daar omstreeks 600 man, de aanvallers spreken over werden zij in het IJsselmeer gereden om later de vijf stoottroeperf, die overigens per opdracht een vijand geen dekkingsmogelijkheid te bieden en afwijkende samenstelling konden hebben. De be- het vuur van de verdedigers niet te hinderen. zetting van de stelling toonde een goede vuur- Voor de afvoer werden uit Den Helder dertig discipline en hield haar vuur in tot de aanvallers vrachtauto's naar de stelling gedirigeerd, waarmee tot op 750 m waren genaderd. Om de tegenstander de troep zonder verliezen naar Noord-Holland in het onzekere te laten over het effect van zijn werd overgebracht. luchtaanvallen en artilleriebeschietingen werd toen Luchtaanvallen op de stelling, die zich nu in het vuur slechts geopend uit een enkele kazemat, voorste lijn bevond, werden al op 12 mei uitge- en wel uit nr 6 waar van de beide 5 cm kanonnen voerd. Datzelfde lot trof het detachement Breezand een aan de richtmiddelen was beschadigd en waar evenwel in het geheel geen dekking was. Dat bovendien kort tevoren door twee kanonniers een deed de leiding in Den Helder besluiten Breezand door vijandelijk vuur geblokkeerd schietgat aan de te ontruimen en de bewaking daar op te dragen buitenzijde (!) was vrijgemaakt. Dat vuur, waar- aan een patrouille die gedurende de duisternis daar tegen de wielrijders op de open dijk vergeefs naar zou staan doch overdag dat risico niet behoefde dekking zochten, werd even later aangevuld met

217 vuur uit kazemat 2 dat de noordkant van de dijk bommen beschadigden slechts de buitenkant van bestreek. enkele kazematten terwijl de gevechtskracht van De aanval werd aldus tot staan gebracht nog voor het geheel niet kon worden aangetast. Kornwerder- de vijand binnen effectief schootsbereik van de zand was een doelmatige grendel gebleken die niet lichtere wapens was gekomen; zijn aftocht naar simpelweg kon worden opzijgeschoven om gene- de uitgangsstelling werd uiteraard bestookt met raal Feldt's cavaleriedivisie in staat te stellen tot alle wapens. Tegen 19.30 uur liet kapitein Boers een „militaire wandeling" naar de Vesting Holland het vuren staken. Wel liet hij in de loop van de over een richel die inmiddels door de onthutste avond en nacht van tijd tot tijd lichtkogels afvuren aanvallers werd betiteld als „der verdammte en storende dieptevuren over de dijk afgeven om Damm" en „der Totendeich". eventuele nachtelijke acties te doorkruisen. Maar de tegenstander liet zich zien noch horen. De eigen Capitulatie toestand verbeterde dank zij aanvoer uit Den Helder van benodigd materieel, waaronder de ver- Het voornemen van de 1. Kavalleriedivision een vanging van een tijdens de beschieting vernield groot deel van de beschikbare gevechtskracht te zoeklicht. laten oversteken op het smalste gedeelte van het IJsselmeer, tussen en Enkhuizen, om dan De volgende ochtend, 14 mei, nam de Duitse een groot bruggehoofd te vestigen in West-Fries- artillerie opnieuw de stelling onder vuur. Uit Korn- land tot de lijn Medemblik-Hoorn kwam niet meer werderzand waren de vijandelijke batterijposities tot uitvoering. Dat alternatief, waarvoor het toege- inmiddels wel opgemeten, maar bij gebrek aan voegde Marinesonderkommando de middelen had eigen artillerie en vliegtuigen was die informatie moeten verschaffen, zou stellig weinig kans van nutteloos. Overleg tussen de staven van zee- en slagen hebben gehad, zeker onder gevechtsom- landmacht te Den Helder leidde tot een unieke standigheden. Nu redde de Nederlandse capitulatie oplossing: de enkele dagen eerder binnengelopen de Duitsers van een hachelijk avontuur. kanonneerboot H. M. Johan Maurits van Nassau, bewapend met drie kanons van 15 cm (dracht Het bericht dat de opperbevelhebber zich genood- 18.500 m), zou fungeren als drijvende batterij en zaakt zag de wapens te doen neerleggen, kwam van een punt benoorden de Afsluitdijk de artille- voor de bezetting van Kornwerderzand en de daar- riebestrijding verzorgen. Het grote risico, dat die achter liggende werken van Den Oever en Den actie moest worden ondernomen zonder bescher- Helder als een donderslag bij heldere hemel. Dat ming van eigen vliegtuigen in een ondiepe zee het geslaagde optreden in deze sector zinloos werd zonder manoeuvreermogelijkheden, werd bewust gemaakt in de ondergang van het geheel kon door aanvaard. Het vuur van deze oorlogsbodem werd de commandant en het detachement niet dan met waargenomen met behulp van de periscopen van de grootste moeite worden aanvaard. Bijzonder Kornwerderzand, de correcties werden telefonisch triest was het dat het juist kapitein Boers moest doorgegeven naar Den Helder en vandaar per zijn die zich met een witte vlag naar de Duitse radio naar de vuurleiding aan boord. Na een hon- linies op de Friese kust moest begeven om ken- derdtal schoten waren de Duitse batterijen tot zwij- baar te maken dat de Nederlandse krijgsmacht gen gebracht, tot verbijstering van de divisiestaf ter plaatse de overeengekomen wapenstilstand zou die niet begreep vanwaar die zware artillerie zo eerbiedigen. plotseling de balans kon doen doorslaan. Gewaar- Te 20.15 uur werd desondanks te Den Helder de schuwd voor naderende vliegtuigen moest de ka- Oostbatterij met omgeving door dertig Duitse nonneerboot naar de basis terugkeren. Luchtaan- vliegtuigen gebombardeerd, die het kennelijk had- vallen onderweg werden goed doorstaan. Helaas den gemunt op de commandopost van C-Stg Den ging het schip op zijn latere tocht naar Engeland Helder. Het bijna vijf kwartier durende bombarde- door een nieuw luchtbombardement ter hoogte ment kostte nog vier militairen en verscheidene van Petten alsnog ten onder. burgers het leven en kon helaas niet worden af- De Duitse artillerie liet het verder afweten. Ook gestraft door de luchtafweer omdat die zich hield de grondtroepen drongen niet opnieuw aan: later aan de wapenstilstand, tot geluk van de Luftwaffe zou blijken dat een voor de middag van 14 mei die door toedoen van de luchtdoelbatterijen en bevolen aanval over de dijk was afgelast na het -mitrailleurs van de Stelling — door de Duitsers slagen van de maritieme actie tegen de artillerie- „der Luftbesen" genoemd — al niet minder dan opstellingen. Wel werd de stelling nog bestookt dertig vliegtuigen had verloren. door duikbommenwerpers (Stuka's) maar hun Op vordering van generaal Feldt moest schout-

218 bij-nacht Jolles zich, vergezeld van zijn chef staf recente bombardement waarvan zijn tegenspeler landmacht, in de nacht van 14 op 15 mei begeven overigens onkundig leek, toonde zich gegriefd naar de Duitse commandopost in hotel De Wijn- over de Duitse eis dat gijzelaars de naleving van berg te . Na aankomst aldaar, tegen 03.00 de overeenkomst moesten verzekeren: hij achtte uur 's nachts, werd onderhandeld over de wijze het beschamend niet op zijn woord te worden ver- waarop de overgave in sbn Jolles' bevelsressort trouwd. Anderzijds bleek aan Duitse zijde wrevel zou worden geregeld. In mijn herinnering was het te bestaan over het in volle gang zijnde onbruik- baar maken van oorlogsmaterieel en militaire in- . . . een vreemde nacht. In het hotel zat de Duitse stallaties, en vooral over de buitengaats blijvende generaal met zijn staf, grotendeels Pruisische offi- cieren, de monocle in het oog, aan een grote tafel. oorlogsbodems die volgens de schout-bij-nacht niet Wij voelden ons niet verslagen en hielden ons terzijde konden worden teruggecommandeerd. Te 06.15 tot wij werden uitgenodigd aan tafel te zitten. Na uur ondertekenden beide bevelhebbers de op afloop betuigde de generaal den schout-bij-nacht zijn schrift gestelde overeenkomst, waarvan de vol- medegevoel en deed ons correct uitgeleide. ledige tekst hier volgt vanwege de unieke situatie dat een soort deelcapitulatieovereenkomst werd De onderhandelingen verliepen zonder veel strub- opgemaakt terwijl de gehele krijgsmacht de wapens belingen. Sbn Jolles, toch al geërgerd door het reeds had gestrekt.

Übergabehandlung für den Befehlsbereich „Com- men zu verhindern, dafi irgendwelche Waffen mandant der Stelling van Den Helder" und Befestigungsanlagen sowie auch Anlagen nicht militarischer Art wie Telefonzentralen p.p. Am 15.5.1940 wurden in Sneek nachfolgende Be- zerstört werden.*) dingungen für die Übergabe des Befehlsbereichs 5.) Der Commandant der Stelling van Den Helder „Commandant der Stelling van Den Helder" aufge- hat alle Mafinahmen zu treffen, um die ihm setzt und durch Vnterschrift der beiderseitigen Be- unterstellten Truppen so früh als möglich für fehlshaber, für das Deutsche Reich von Generalmajor ihren Abtransport zusammenzuziehen. F el d t, für das Königreich der Niederlande von Schout bij Nacht Jolles rechtskraftig. Um eine restlose Durchführung der angeordneten Mafinahmen sicherzustellen, sind sofort als Geiseln 1.) Die gesamten Waffen und Munition sowie alles zu stellen und am ostwartigen Ende des Abschlufi- Gerat der Besatzung sind niederzulegen und ord- deiches der Zuider-See zu übergeben: nungsmafiig am 15.5.40 ab 18.40 Uhr (deutsche 3 Offiziere **) 5 Unteroffiziere und 2 Mannschaften. Zeit) zu übergeben. Sollten durch die beiderseitigen Oberbefehlshaber 2.) Sdmtliche im Bereich der Stelling van Den Helder der Niederlande und Deutschlands andere Abma- angelegten Sperren jeder Art und Landminen sind chungen als die oben Festgelegten getroffen sein so zu beseitigen, sowie Vorsorge zu treffen daft in sind die Abmachungen der höheren Dienststelle dem gesamten Gebiet jedweder Verkehr ungehin- maflgebend. dert vor sich gehen kann. Diese Mafinahmen sind bis 15.5.40., 14.40 Uhr (deutsche Zeit) durch- *) Diese Ziffer tritt nach Rückkehr des Schout bij zuführen. Nacht Jolles in seinem Befehlsbereich in Kraft. 3.) Alle Kanen und Unterlagen von den Befesti- **) Darunter ein Hauptmann. gungsanlagen, Minenfelder zur See sowie sonsti- ge wichtige Unterlagen sind zu übergeben. Sneek, den 15. Mei 1940 61S Uhr. 4.) Der Befehhhaber Commandant der Stelling van w.g. Feldt w.g. Jolles Den Helder hat sofort durch geeignete Mafinah- Generalmajor Schout bij Nacht

Slotsom Tweede Wereldoorlog bewees al snel dat de samen- De strijd om de Wonsstelling en om Kornwerder- werking van gemechaniseerde en gemotoriseerde zand betekende voor de verdedigers een confron- grondstrijdkrachten met een directe steun verle- tatie met een oorlog die totaal anders was dan die nend luchtwapen een dergelijke verdediging snel waarop zij in hun opleiding en oefeningen waren op de knieën kon brengen. Gebrek aan luchtver- voorbereid. Statische verdediging in voorbereide dedigingsmiddelen maakte derhalve de verdedigers stellingen mocht dan een passend antwoord zijn extra kwetsbaar, terwijl de verouderde en veel te geweest op de massale infanterieaanvallen uit de schaarse bewapening de kansen op succes nog Eerste Wereldoorlog, de modernere tactiek van de meer verkleinde.

219 Weliswaar kan worden geconstateerd dat op enkele dan met frontale aanvallen, en dus tegen enorme punten heldhaftige staaltjes van individuele plichts- offers, konden worden veronzijdigd. vervulling werden gepresteerd, maar dat geldt he- Het functioneren van onze te lang en te ernstig laas allerminst voor het gros van de Nederlandse verwaarloosde verdediging heeft dan ook bewezen landsverdediging, alle chauvinistische beschrijvin- dat de oude slagzin „de kracht van een versterkte gen ten spijt: Kornwerderzand was een van de plaats hangt in de eerste plaats af van het moreel zeldzame uitzonderingen, waarbij moet worden van hen die haar verdedigen" nog volledig waar bedacht dat moeilijk kan worden beweerd dat de is, maar dat die wil om stand te houden slechts cavaleriedivisie — zonder tanks en belast met het tot resultaten kan leiden indien ook de benodigde beveiligen van de flank van een secundaire operatie wapenen en strijdmiddelen aanwezig zijn, alsmede — serieus heeft willen doorstoten over een dijk de vereiste geoefendheid in het bedienen en han- waar de achtereenvolgende stellingen niet anders teren daarvan.

Maandelijks wordt de Militaire Spectator toegezonden aan alle leden van de Konink- lijke Vereniging van de Krijgswetenschap. Ten einde de toezending aan thans nog actief dienende officieren van Land- en Luchtmacht, tevens lid van de Koninklijke Vereniging ter Beoefening van de Krijgs- wetenschap, ook na hun dienstverlating zeker te stellen, wordt belanghebbenden verzocht de ledenadministratie van de Koninklijke Vereniging (Karel Doorman- laan 274, 2283 BB Rijswijk) in voorkomend geval ter zake in te lichten.

220