jaargang 48 2017-01 nummer 01 februari 2017

Maandblad van Vrijdenkersvereniging

Sinds 1856

IN DIT NUMMER ONDER MEER Polderen met een homohumanist Radicalisering volgens Jahjah Reizen met Seuren Een nieuwe Stemwijzer Moraal bij de borrel De autonome auto Rudy Kousbroek en religie Nader tot het atheïsme (Tegen-)natuurlijk? VRIJDENKERSBORREL

Een Vrijdenkersborrel (of Verlichtingsborrel of Tafel van de Rede) is een maandelijks feestje over helder denken, de moraal en het goede leven. Voor vrijdenkers, atheïsten, humanisten, skeptici en andere belangstellenden op zoek naar de rede. Er worden een aantal van deze evenementen in Nederland georganiseerd. Zou u er zelf eentje willen organiseren? Neem dan contact met ons op via [email protected].

LET OP: Tijd en plaats van de hieronder vermelde borrels kunnen veranderen. !!! Kijk dus altijd op onze website voor de actuele informatie.

Amsterdam – Vrijdenkersborrel Locatie: Café Heffer, Oudebrugsteeg 7, Wanneer: elke derde woensdag van de maand (zie agenda) Tijd: 20:00 – 22:00 uur (inloop vanaf 19:30 uur) Kosten: vrij toegang, drankjes voor eigen rekening Contact: [email protected]

Deventer – Vrijdenkersborrel Locatie: De Fermerie, Muggeplein 9, Deventer Wanneer: elke eerste donderdag van de maand (zie agenda) Tijd: 20:00 – 22:00 uur (inloop vanaf 19:30 uur) Kosten: vrij toegang, drankjes voor eigen rekening Contact: [email protected]

Den Haag – Haagse Verlichtingsborrel Locatie: Stadsbrasserie De Ooievaer, Turfmarkt 2, Den Haag Wanneer: elke tweede maandag van de maand (zie agenda) Tijd: 20:00 – 22:00 uur (inloop vanaf 19:30 uur) Kosten: €3,00, drankjes voor eigen rekening Contact: [email protected]

Utrecht – Vrijdenkersborrel Locatie: Café Willem Slok, Korte Koestraat 2, Utrecht Wanneer: elke eerste maandag van de maand (zie agenda) Tijd: 20:00 – 22:00 uur (inloop vanaf 19:30 uur) Kosten: vrij toegang, drankjes voor eigen rekening Contact: [email protected]

COVER Voorop: In discussie: (v.l.n.r.) Leon Korte- weg, Anton van Hooff en Boris van der Ham, Utrecht 25 nov. 2016 (na de boekpresenta- tie, zie pag. 35). Achterop: boven: vier foto’s van de borrel na de boekpresentatie op 25 nov. 2016, zie pag. 35; onder links: Willem Vermaat, Ver- lichtingsborrel Den Haag 12 dec. 2016; Bezoek onze website onder rechts: Floris van den Berg, Vrijden- devrijegedachte.nl kersborrel Amsterdam 14 dec. 2016. en onze Facebook- pagina foto’s: R. van Elst De Vrije Gedachte De Vrijdenker 2017-01 1

De Vrijdenker jaargang 48 ● nummer 01 ● februari 2017

I N H O U D

Titel Auteur(s) Pag. � Colofon De Vrijdenker / Informatie De Vrije Gedachte Redactie / Bestuur 2

� Wat een goede keuze is Lubach! Anton van Hooff 3

� Agenda: Sterven in stijl in Wageningen Redactie 3

� Polderen in humanismeland Nederland Floris van den Berg 4

� Anna Bikont – De misdaad en het zwijgen Enno Nuy 7

� Als je het leven zat bent Anton van Hooff 8

� Wat òns heilig is Jo Nabuurs 10

� Democratie in last… Wat te doen? Frans Couwenbergh 12

� Dyab Abou Jahjah – Pleidooi voor radicalisering Enno Nuy 14

� ‘Borrelpraat’ over moraal René van Elst 16

� Heerlijke reis Philip Vermoortel 19

� ‘Religious Freedom’ nu ook voor atheïsten René van Elst 20

� De zelfrijdende auto Thomas Spickmann 21

� Rudy Kousbroek spot met religie Rudy Schreijnders 22

� Het Utopia van de kat, de muis en het hek Lex Vink 27

� Apologie van Gerard Reve Anton van Hooff 29

� Natuurlijk tegennatuurlijk Tom van Ewijk 30

� Kathedraal (gedicht) Tom van Ewijk 33

� Door kleinigheidjes nader tot het atheïsme (1) Joseph H. McKenna 34

� Boek over vrijdenken en humanisme verschenen Dik Kruithof 35

� Dominee, pastoor of rabbi? (7) (J.G. ten Bokkel) 36 2 De Vrijdenker 2017-01 De Vrije Gedachte

COLOFON INFORMATIE De Vrijdenker De Vrije Gedachte

De Vrijdenker is een tien maal per jaar ver- De vrijdenkersvereniging De Vrije Gedach- schijnend tijdschrift, uitgegeven door de vrij- te is opgericht in 1856 onder de naam De Da- denkersvereniging De Vrije Gedachte, geraad. waarover meer in nevenstaand kader. Bestuur: Redactie: Richard Duijnstee Jan Bontje Gerhard Elferink – ledenadministrateur René van Elst – hoofd-, eind-, opmaakredacteur Els Geuzebroek Jacques Honkoop – penningmeester / Anton van Hooff vice-voorzitter Thomas Spickmann Leon Korteweg Dik Kruithof – secretaris Adres: Fabian van Langevelde – voorzitter Postadres: Postbus 398, 3500 AJ Utrecht Saskia Spigt Tel.: 0854016874 (0648240283) E-mail: [email protected] Website: devrijegedachte.nl IBAN: NL15INGB0000274551

(Leden- en) abonnementenadministratie: [email protected]

Kosten (met ingang van 2017): ▪ Lidmaatschap met abonnement € 60,— p.j. ▪ Lidmaatschap zonder abonnement € 28,— ,, ▪ Abonnement € 35,— ,, ▪ Student-lidmaatschap (t/m 25 jaar) met abonnement € 28,— ,, ▪ Prijs losse nummers € 3,50 Adres: Kopij: Postadres: Postbus 398, 3500 AJ Utrecht Reacties en nieuwe bijdragen, die betrekking Tel.: 0854016874 (0648240283) hebben op het vrijdenken, worden zeer op prijs E-mail: [email protected] gesteld. A.u.b. digitaal aanleveren. Website: devrijegedachte.nl IBAN: NL15INGB0000274551 Druk: Drukkerij Image Team Eemnes Leden- en abonnementenadministratie: ISSN: 1872-1478 [email protected] De Redactie van De Vrijdenker wijst erop dat door auteurs verkondigde meningen niet per se geheel of gedeeltelijk Lidmaatschap / abonnement op tijdschrift de mening van de Vrijdenkersvereniging De Vrije De Vrijdenker: Gedachte en/of de Redactie weergeven. De inhoud van het geschrevene blijft te allen tijde de verantwoordelijkheid Zie het nevenstaand Colofon van dit blad. van de desbetreffende auteur. Internet: ▪ Website: devrijegedachte.nl ▪ YouTube-kanaal: www.youtube.com/channel/UCGBnWeBAl4MF 2n9OnyQqzLw ▪ Facebook-pagina: https://www.facebook.com/DeVrijeGedachte/ De Vrije Gedachte De Vrijdenker 2017-01 3

want we zijn toch in het Anton van Hooff Wat een goede keuze ‘postfactual’ tijdvak (1943) is klassiek beland. historicus te Nijme- Lubachs naam werd al gen, redactielid van is Lubach! als kandidaat Vrijdenker De Vrijdenker en oud-voorzitter van van het Jaar genoemd De Vrije Gedachte. Anton van Hooff toen ik nog voorzitter was. Ik was toen huive- Zelfs mijn kinderen van 15, 13 en 7 blijven de afleveringen rig om een humorist te benoemen. Tenslotte is zijn doel de van Lubach op zondag terugkijken. En telkens moeten ze mensen hoe dan ook aan het lachen te maken. Het volgende weer lachen om de verrassende, uitbundige humor. Hun moment zouden de IJzeren Heinen van de vrijdenkerij wel ouders lachen ook, maar zeggen menigmaal tegen elkaar: eens het mikpunt van zijn spot kunnen zijn… ‘Wat slaagt hij er toch knap in om heel serieuze zaken op Maar hij heeft mij in de loop van een paar jaar ervan over- luchtige wijze scherp te stellen.’ tuigd dat hij op zijn komische wijze inderdaad de vrijheid Zo veegde hij in de laatste uitzending van het herfstseizoen van mening dient. Op de bijeenkomst, die viel op de zater- op grond van onweerlegbare cijfers de vloer aan met de dag vóór zijn zondag, kon hem niet in persoon het fraaie bewering dat senioren het zo slecht hebben. Onder hen is plastiekje van Saskia Spigt worden overhandigd. Die cere- het percentage armlastigen juist aanzienlijk minder dan over monie had eerder plaatsgevonden en was op video vastge- het geheel van de bevolking. Ja, maar Henk Krol was niet in legd. Als voorbeeld van zijn vrijzinnigheid werd een stuk cijfers geïnteresseerd. ‘Oh, maar dan moest hij wel uit Lubach op zondag vertoond waarin hij de iets aan de naam van zijn partij doen.’ En Roemers gruwel van confessioneel onderwijs laakt. Toen kwam met het verweer dat de enige groep die rijk moet iedereen gedacht hebben: ‘Ja, dit is er een was de rijken waren. Lubach spotte terecht dat dit van ons.’ een uitspraak was van het tautologische soort: ‘de Als oud-voorzitter probeer ik me strikt afzijdig te koudste maanden zijn de maanden waarin de tem- houden van het bestuursbeleid – ik heb ervaren peratuur het laagst is.’ hoe saboterend een betweterige, bemoeizuchtige Hij legde ook de vinger op een wonde plek in ons voorganger is. Maar ik hoor natuurlijk wel eens verkiezingssysteem: de helft van de kiezers is iets. De andere kandidaat werd slechts met een boven de 50 en het is juist deze groep die plichts- nipt stemmenverschil verslagen. Ik noem zijn getrouw naar de stembus gaat – Nederland is niet naam niet, maar ik denk dat zijn benoeming ach- het enige land dat een seniocratie dreigt te worden. teraf tot behoorlijk wat schaamte zou hebben SP, 50Plus en PVV vissen opportunistisch in deze geleid. Met Lubach kan De Vrije Gedachte voor rijke vijver en schrikken voor leugens niet terug, de dag komen.

AGENDA anderen zagen hierin een gerechtvaardigd middel om de eer van zichzelf of zijn naasten te redden. zo. 12 februari 2017, aanvang 14:30 u. Door de opkomst van het christendom ontstond gelei- Anton van Hooff: Sterven in Stijl delijk een taboe op zelfdoding. Daarmee veranderde Filosofiecafé Wageningen, ook het taalgebruik. Zo spraken de Romeinen tamelijk neutraal over mors voluntaria, ofwel ‘vrijwillige Stationsstraat 32, Wageningen. dood’. Maar rond 420 n.Chr. schreef kerkvader Grieken en Romeinen hadden een fantastische ver- Augustinus: ‘Wie zichzelf doodt, is een moordenaar’. scheidenheid aan opvattingen over de dood. Anton Anton van Hooff is klassiek historicus en auteur. Van van Hooff laat zien hoe de mens in de oudheid omging 2009 tot 2015 was hij voorzitter van vrijdenkersvereni- met de dood. Dat doet hij aan de hand van grafbeel- ging De Vrije Gedachte. In 1971 promoveerde Van den, grafreliëfs, literaire en filosofische teksten en Hooff met de dissertatie Pax Romana: een studie van vooral door talrijke grafschriften te laten spreken. Ze het Romeinse imperialisme. Tot 2008 brengen het omgaan met de dood op was hij als hoofddocent oude unieke wijze tot leven. Van Hooff gaat geschiedenis verbonden aan de uitgebreid in op de manier waarop Radboud Universiteit Nijmegen. Hij de Grieken en Romeinen hun doden is gespecialiseerd in de klassieke in ere hielden, welke voorstellingen oudheid. Hij publiceert regelmatig ze hadden van het ‘hiernamaals’, en in diverse kranten en tijdschriften. hoe men aankeek tegen het ver- Van zijn hand verschenen onder schijnsel zelfdoding. De filosoof Aris- andere de boeken Nero & Seneca, toteles bijvoorbeeld, wees de Athene en Marcus Aurelius. zelfgekozen dood af. Maar vele 4 De Vrijdenker 2017-01 De Vrije Gedachte

Polderen in humanismeland Nederland Vrolijke memoires van homohumanist Rob Tielman Floris van den Berg

Vanuit een humanistisch zelfbeschikkingsdenken zijn kan en moet ook beter, maar er is ontegenzeggelijk sprake kinderen niet het bezit van hun ouders, maar moeten zij van morele vooruitgang in Nederland sinds WO2. Die morele zodanig begeleid worden dat zij in toenemende mate in vooruitgang kan gemeten worden aan het opheffen van staat zijn zelf zin en vorm te geven aan hun bestaan. (p. paternalistische tradities en regels die de vrijheid van veel 161.) individuen beknotten. De verwezenlijking van vrijheid is handwerk. Het jaar 2001 is een mijlpaal, niet alleen voor Homohumanist, zo karakteriseert Rob Tielman (1946) zich- Nederland, maar wereldwijd. Het is het jaar van de legalise- zelf in zijn memoires Humanisme als zelfbeschikking (2016). ring van het homohuwelijk. Voor het eerst in de geschiedenis Ik kende term niet en een Google zoekopdracht leerde van de mensheid! waarom: Tielman heeft de term zelf bedacht. Het is een Tielman is een doener, een bestuurder in hart en nieren. heldere karakterisering als combinatie van homoseksueel en Aan mooie idealen zonder concretisering heb je niks. Tielman humanist. Niet alle humanisten zijn homoseksueel, maar vond inspiratie bij Jaap van Praag, grondlegger van het doordat humanisten het recht op zelfbeschikking centraal georganiseerde humanisme in Nederland én internationaal, hebben staan, zijn humanisten per en bij Benno Premsela, pleitbezorger definitie voor de emancipatie van Floris van den Berg (Naarden, voor de emancipatie en gelijkberechti- homoseksuelen. Homoseksuelen 1973) is milieufilosoof aan de ging van homoseksuelen. Tielman is hoeven niet per se humanist te zijn, Universiteit Utrecht, lid en voormalig bestuurslid van De een vrijdenker; hij laat zich niet knech- maar het is wel een heel voor de hand Vrije Gedachte, lid van het ten of in een hokje duwen. ‘Kinderen liggende combinatie. Tielman is Humanistisch Verbond en do- kiezen hun ouders niet en mensen humanist en zet zich in het bijzonder nateur van Skepsis. In sep- kiezen hun afstamming niet. […] Zo in voor de emancipatie van homosek- tember 2015 is zijn boek over heb ik mij nooit Joods gevoeld al suelen. Tielman definieert emancipa- het ecohumanisme Beter we- ten verschenen. zouden rechtzinnige Joden kunnen tie als ‘het toenemend vermogen zelf vinden, dat ik dat wel ben. Ik laat mij vorm te geven aan het eigen bestaan.’ (p. 155) ‘Emancipatie niet in een hokje stoppen en zeker niet door godsdienstige moet volgens Tielman leiden tot ‘de ongelijkvormigheid in drammers.’ (p. 21) Leuk om op te merken dat Tielman hier gelijkwaardigheid.’ (p. 181) Joden die hun kinderen in een Joods hokje duwen karakteri- Tielman studeerde in de jaren zestig sociologie in Nijme- seert als ‘godsdienstige drammers’. Geheel terecht. gen. Studenten waren daar verplicht lid te worden van het Alleen als Tielman er zelf bewust voor gekozen heeft, studentcorps. Het is katholieken niet vreemd om mensen labelt hij zichzelf. Door de decennia heen is Tielman verplicht lid te maken van hun autoritaire club. Tielman gebleven aan zijn idealen, van humanisme, van homo-eman- verhaalt hoe bij de vereniging ouderejaars aan het ‘Dachautje’ cipatie en van sociaaldemocratie. Dat laatste komt tot uiting aan het spelen waren met eerstejaars. Hij weigerde mee te in zijn lange actieve lidmaatschap van de PvdA. Conform het doen en heeft met veel stampij zich onttrokken aan het humanistisch ideaalbeeld van kritische zelfreflectie en zelf- lidmaatschap. Een volgend struikelblok tijdens zijn studie was ontplooiing, leeft Tielman zijn leven heel bewust en op grond het tentamen ethiek dat nodig was om het kandidaats te halen. van weloverwogen keuzes. Zo is hij geheelonthouder uit Het was niet de bedoeling om eigen opvattingen uiteen te gezondheidsoverwegingen en gebruikte hij nooit drugs, omdat zetten, maar om de (neo)thomistische katholieke leer op te hij bang was dat hij mogelijk iets stoms zou doen onder lepelen. Bij het hertentamen is dat dan ook wat Tielman deed: invloed. Tielman voerde in dat bij vergaderingen roken werd ‘Maar ik had wel voorgoed mijn bekomst van bijzonder afgeschaft op basis van het schadenbeginsel. Het slothoofd- onderwijs.’ (p. 38) stuk van de memoires gaat over het huis in Friesland waar Nederland anno nu is Utopia, een land waar een in Tielman met zijn partner is gaan wonen na hun beider historisch en geografisch perspectief ongekende mate van pensionering. Tielman laat zien dat het goed mogelijk is om zelfbeschikking van individuen is en ook nog een ongekende bewust te leven en te reflecteren over de keuzes die je maakt. mate van welvaart voor iedereen. We zijn geneigd dit voor Ik hoorde over Tielman rond 2005 toen ik in Amerika lief te nemen, maar deze utopie is niet vanzelf ontstaan. Er is Research Fellow was bij het Center for Inquiry Transnational hard gewerkt om de vrijheid van individuen om zelf hun leven bij filosoof Paul Kurtz. Daar kwam ik erachter dat Tielman vorm en zin te geven, te realiseren. Tielman samen met Kurtz voorzitter was geweest is een van de mensen die een leven lang Rob Tielman, Humanisme als van de internationale humanistische bewe- hebben gewerkt aan de verwezenlijking zelfbeschikking. Levensherinne- ging, de IHEU (International Humanist and van een samenleving waarin ruimte is voor ringen van een homohumanist. Ethical Union). Ik studeerde bij Kurtz, vrijheid en waar solidariteit is doordat er Humanistisch Historisch omdat ik via Paul Cliteur op het spoor van een sociaal vangnet is voor iedereen. Centrum / Papieren Tijger, het seculier humanisme van Kurtz was Natuurlijk, er zijn verbeterpunten en het Utrecht/Breda, 2016, 195 pgs. gezet. Kurtz is een vriend geworden, die in De Vrije Gedachte De Vrijdenker 2017-01 5

2012 op 86 jarige leeftijd overleed. Maar in de jaren voor zijn dood heeft Kurtz mij gestimuleerd om een Nederlands-Belgi- sche tak van zijn Center for Inquiry op te zetten. Ik heb toen voor het eerst contact opgenomen met Tielman met het verzoek om hij voorzitter wilde worden. Helaas is het Center for Inquiry Low Countries alweer ter ziele, maar in de paar jaar dat het heeft bestaan zijn er mooie activiteiten geweest, zoals de Atheïsmecampagne (2009) met het atheiïsmebill- board langs de A4 bij Schiphol, en het instellen van de jaarlijkse Atheïsmedag. Het hoofdwerk van Tielman is zijn sociologische disser- tatie Homoseksualiteit in Nederland: studie van een emanci- patiebeweging (1982). Hij schreef veel essays en columns, deze waren opgenomen in verschillende tijdschriften en Rob Tielman, nov. 2016 daarom moeilijk toegankelijk. Samen met Bert Gasenbeek, foto: René van Elst historicus en directeur van het Jaap van Praag-Instituut, heb ik een bundel met een selectie van de geschriften van Tielman daarvan, zoals de oprichting van de Universiteit voor Huma- samengesteld, Rob Tielman: een begeesterd humanist (2010), nistiek en de humanistische raadpersonen in ziekenhuizen en zodat Tielmans geschriften en daarmee zijn ideeën voor een gevangenissen. Ten vijfde laat het boek het belang zien van breder publiek toegankelijker werden. Thans houdt Tielman geduldig polderen en doorzetten om via de politiek gewenste een blog bij: http://robtielmanblogt.blogspot.nl. humanistische veranderingen door te voeren. En tot slot leest het boek plezierig en is het geïllustreerd met kleurrijke De memoires van zwart-witfoto’s. Tielman met als titel Huma- Tielman maakt duidelijk wat het verschil is tussen de nisme als zelfbeschikking. vrijdenkers en de humanisten. Vrijdenkersvereniging De Vrije Levensherinneringen van een Gedachte is opgericht in 1856, het Humanistisch Verbond in homohumanist (2016) hebben 1946. De vrijdenkers, die zich thans afficheren als atheïsti- mij zeer geraakt en zijn een sche-humanisten, richten zich vooral op theorie, op het kritiek bron van inspiratie. Deze leveren op religie en ongerechtvaardigde machtsclaims. Ni memoires zijn om verschil- dieu, ni maître is de lijfspreuk van de vrijdenkers. Het lende redenen interessant. Ten georganiseerde humanisme had een fundamenteel andere eerste wordt er een cultuurhis- insteek. De humanisten wilden de belangen behartigen van torisch beeld geschetst van de buitenkerkelijke mensen, die in de religieus verzuilde samen- wederopbouw en de maakbare leving achtergesteld werden. Van Praag erkende de maat- sociaal-democratische samen- schappelijke en sociaal-emotionele rol van religie en wilde leving van de tweede helft van hiervoor een seculier alternatief stellen. Tielman stelt: ‘Voor de twintigste eeuw. Al die het humanisme is het niet van belang of goden bestaan.’ (p. verworvenheden (zoals het 10) Humanisme is handen uit de mouwen, concreet aan de homohuwelijk) zijn niet uit de slag. Het Humanistisch Verbond maakte gebruik van de lucht komen vallen. Er is hard structuur van de verzuilde samenleving. Onder het mom van voor gewerkt. Tielman heeft gelijke monniken, gelijke kappen lukte het de humanisten om zich als bestuurder ingezet om maatschappelijk en juridische gelijkberechtiging te krijgen. de samenleving en het rechtssysteem rechtvaardiger te maken. Een voorbeeld hiervan, waar Tielman een belangrijke rol heeft Ten tweede zijn de memoires ook een levensverhaal, over hoe gespeeld, is de grondwetswijziging van 1982 waarin naast de Rob zichzelf vormt in relatie tot anderen. Tielman is openhar- vrijheid van religie het woord ‘levensovertuiging’ werd tig over zijn leven, inclusief zijn uit de kast komen en zijn toegevoegd in Artikel 1: ‘Allen die zich in Nederland bevin- zoektocht naar seksuele ontplooiing. Tielman is al decennia den, worden in gelijke gevallen gelijk behandeld. Discrimi- samen met zijn levenspartner Herman Bek, met wie hij een natie wegens godsdienst, levensovertuiging, politieke open relatie heeft. En ook daar is Tielman open over. Ten gezindheid, ras, geslacht of op welke grond dan ook, is niet derde is het boek een geschiedenis van (een deel van) de toegestaan.’ homo-emancipatie in Nederland. Ten vierde geeft het boek De strategie die Tielman kenmerkt is polderen. Dat wil inzicht in het georganiseerde humanisme en het belang zeggen: deelnemen aan de sociaalliberale democratie en via

VAN DE REDACTIE / OPROEP

Ons themanummer van november was gewijd aan utopieën en dystopieën. Wij willen de behandeling van dat onderwerp een vervolg geven, door u uit te nodigen om uw ideeën in te sturen voor een betere of zelfs ideale samenleving. Een alinea per idee is voldoende; langer mag ook. Wij wensen u veel inspiratie! 6 De Vrijdenker 2017-01 De Vrije Gedachte

instituties en politiek proberen zoveel mogelijk van de zetten voor het recht op zelfbeschikking en voor homo- humanistische agenda stapje voor stapje te verwezenlijken. emancipatie gaat hij lijnrecht in tegen waar een grote meer- Een zwakte van de vrijdenkers is dat ze weinig concrete derheid van gelovigen wereldwijd voor staat, namelijk de activiteiten ontplooien, in ieder geval na de Tweede Wereld- paternalistische inmenging in het persoonlijk leven van oorlog. Het enige dat zij doen is lezingen en symposia individuen die volgens een bepaald religieus stramien moet organiseren. De pogingen om artikel 23 (bijzonder onderwijs) verlopen en waar homoseksualiteit anathema is. Dat Neder- uit de grondwet te krijgen en een verbod op niet-therapeuti- land het eerste land ter wereld was waar in 2001 het huwelijk sche jongensbesnijdenis zijn tot op heden op niets uitgelopen. werd opengesteld voor personen van gelijk geslacht is een De maatschappelijke zichtbaarheid van De Vrije Gedachte is enorme overwinning op de maatschappelijke invloed van klein. Wellicht voelen mensen niet zo de noodzaak om lid te religie. In veel (islamitische) landen is homoseksualiteit worden van een organisatie die atheïsme en religiekritiek strafbaar, in Iran zelfs met de doodstraf. Je inzetten voor het promoot en een voorstander is van de vrijheid van expressie, zelfbeschikkingsrecht is altijd religiekritiek. Zo schrijft Tiel- omdat de invloed van religie op de samenleving en op de man: ‘Wereldwijd zijn de belangrijkste tegenspelers [van levens van de meeste mensen klein is en er een grote vrijheid homo-emancipatie] dogmatische (katholieke, islamitische en van expressie is. Waarom dan lid worden? Tielman is al orthodoxe) groepen die niets moeten hebben van het mensen- decennia lid van De Vrije Gedachte. Hij is er passief lid van, recht op zelfbeschikking.’ (p. 90) En: ‘Met name het anti- zoals ik passief lid ben van het Humanistisch Verbond. condoom-beleid van het Vaticaan heeft vele miljoenen Doordat het humanisme, zoals vormgegeven door Jaap van vermijdbare aidsdoden ten gevolge gehad.’ (p. 97) Dit is Praag, pragmatisch is en zich qua organisatie op dezelfde voet stevige religiekritiek. De paus is daarmee schuldig aan de plaatst als georganiseerde religie, raakt het dood van miljoenen mensen! Onbegrijpelijk dat er nog steeds atheïstisch karakter van het humanisme wel zoveel respect is voor de paus, ook van de kant van ongelovi- eens op de achtergrond. Soms zelfs zozeer, gen. dat er meer waardering en aandacht is voor Humanisme en vrijdenken zijn – idealiter – twee kanten religie dan voor vrijdenken en atheïsme, zoals van dezelfde medaille. Tielman en ◄Kurtz zijn twee personen is gebeurd met de Universiteit voor Humanis- bij wie beide kanten goed zichtbaar zijn. Bij Kurtz is de tiek die de afgelopen decennia in verontrus- vrijdenkerskant wat geprononceerder doordat hij expliciet tende mate is losgezongen van de rede en religiekritiek levert, zoals zijn boek The Transcendental waar religie in postmoderne outfit als een Temptation, waarin hij betoogt dat het enige onderscheid paard van Troje is binnengehaald. Dat is een tussen geloof en bijgeloof de mate is, waarin het geïnstitutio- gevaar van een humanisme dat niet expliciet naliseerd is. Religie is geïnstitutionaliseerd bijgeloof. atheïstisch is. In België is dit probleem er niet. Tielman hecht veel waarde aan het recht op zelfbeschik- Er is daar één vereniging, de Humanistisch king van het individu. Dat is de kern van het humanisme. Die Vrijzinnige Vereniging, die zowel de vrijden- zelfbeschikking komt niet als een deus ex machina, daar moet kers als de humanisten omvat. voor gewerkt worden: ‘Wie het zelfbeschikkingsrecht van Als socioloog focuste Tielman zich op homoseksualiteit mensen nastreeft, is vaak geneigd te denken dat vrijheid en de sociale en juridische acceptatie daarvan. Tielman is een betekent dat je je niet organiseert. Maar het gevaar is dat de pionier van de zogenaamde homostudies. Hij was bij zijn tegenstanders van vrijheid zich beter organiseren, waardoor benoeming in 1987 een van de eerste hoogleraren in Neder- die vrijheid voortdurend bedreigd wordt, mede door de land (aan de Universiteit Utrecht) die openlijk homoseksueel onverschilligheid van de voorstanders. Vrijheid is niet de was. Van groot belang zijn de uitgaven van het Pink Book afwezigheid van zelforganisatie, maar juist de zodanige waarin per land wordt gemeld hoe het staat met de rechten aanwezigheid daarvan dat zelfbeschikking gewaarborgd van homoseksuelen in dat land. In 1987 schreef de ambassade wordt.’ (p. 132). Dat is de reden dat Tielman zich inzet voor van Congo als antwoord op de vraag naar homoseksualiteit organisaties die streven naar concrete en vooral ook haalbare in Congo: ‘The practice of homosexuality does not exist in doelen. Congo.’ Een dergelijk reactie toont aan dat er nog een lange De filosofie van Tielman zou geduid kunnen worden door weg te gaan is. Toen ik enkele jaren geleden in Moskou een twee pilaren. Ten eerste het individualisme in de zin van het zomercursus humanisme gaf, bleek dat de acceptatie van recht op zelfbeschikking zoals geformuleerd door John Stuart homoseksualiteit daar een taboeonderwerp was, zelfs onder Mill in zijn boek On Liberty uit 1859. Ten tweede het sleutelen humanisten! Tielman benadrukt dat niet homoseksualiteit het aan stapsgewijze verbetering (piecemeal social engineering) probleem is, maar de maatschappelijke veroordeling daarvan. richting humanistische waarden, zoals betoogd werd door (p. 74) Het is treurig om te zien dat er, zelfs in Nederland, met Karl Popper in diens boek The Open Society and Its Enemies name in religieuze kringen, nog steeds bekrompen en achter- (1945). haalde ideeën over homoseksualiteit zijn. Tielman besteedt Dat wij in Nederland een grote mate van zelfbeschikking in zijn memoires aandacht aan de misvattingen over homo- hebben, is een groot goed. Homohumanist Tielman heeft daar seksualiteit. Hij maakt een treffende observatie: ‘homoseksu- een belangrijke bijdrage aan geleverd. Na het lezen van dit aliteit is geen keuze. Geloven is dat wel.’ (p. 82) ‘Hoe boek ben ik mij nog meer bewust van het handwerk dat liefdeloos is een godsdienst als je de liefde zelf verbiedt? (p. vrijheid vereist. En ik voel dankbaarheid. Want ook ik pluk 82) de vruchten van de mogelijkheid tot zelfbeschikking. Tielman is een atheïst en komt daar ook voor uit. Hij uit zijn religiekritiek echter meestal indirect. Door zich in te De Vrije Gedachte De Vrijdenker 2017-01 7

Anna Bikont – De misdaad en het zwijgen Nieuw Amsterdam, 570 pagina´s Enno Nuy Op 10 juli 1941 werden in het Poolse weinig op met joden en verzette zich schappelijke dorpje Jedwabne enkele honderden tegen de mythe dat de Polen zelf zo herinnering. joden door hun Poolse dorpsgenoten een schanddaad zouden hebben Aanvankelijk naar een plaatselijke schuur geranseld. begaan. hadden de joden Ze werden in de schuur opgesloten die minder te vrezen daarna in vuur en vlam werd gezet. Er De vraag is waar die afschuwelijke van de Russen dan kwam geen Duitser te pas aan deze jodenhaat in Polen vandaan kwam. De van de Duitsers en massamoord maar tot de dag van belangrijkste aanleiding daarvoor was in eerste instantie vandaag hebben de Polen de grootst gelegen in de veronderstelling dat de reageerden de joden Enno Nuy (Aerdt, mogelijke moeite om te aanvaarden joden massaal betrokken zouden zijn hoopvoller gestemd 1950) is onder- dat zij tot een zo afschuwelijke daad in geweest bij het aangeven van Polen bij op de aanstormende nemer en oud- hoofdredacteur staat waren geweest. de Sovjets en zodoende direct verant- Rus maar het van De Vrijden- De journaliste Anna Bikont, zelf een woordelijk zouden zijn geweest voor duurde slechts kort ker. joodse, ging op onderzoek uit en de deportatie van tienduizenden Polen alvorens de joden trachtte iedereen te achterhalen die naar de goelags in Siberië. Dat fabeltje even massaal als de Polen werden getuige was geweest van die verschrik- kon ontstaan doordat onder andere gedeporteerd. kelijke misdaad of die mensen die Hitler al vanaf het begin van de jaren erbij betrokken waren geweest gekend dertig de joden ervan beschuldigde het Onthutsend is de rol van de katholieke hadden. In De misdaad en het zwijgen bolsjewisme van de communisten te kerk in Polen, zowel toen als nu. Op doet zij verslag van haar onderzoek. hebben ontwikkeld. In werkelijkheid 15 mei 2001 tekent Anna Bikont op: Bikont geeft een bijna chronologisch hebben de joden nauwelijks enige rol “Een schokkend interview met primaat verslag van haar onderzoek van augus- van betekenis gespeeld bij het aange- Glemp voor het KAI. De geestelijke tus 200 tot juli 2004 in de vorm van ven van Polen bij de Sovjetautoriteiten zegt dat de lastercampagne om de persoonlijke notities over haar maar in het vergiftigde klimaat van die Kerk te dwingen zich te verontschuldi- gesprekken en interviews. Deze noti- jaren maakte de werkelijkheid geen gen voor de misdaden die op de joden ties worden telkens afgewisseld met enkele indruk op een volk dat maar zijn gepleegd, al aan de gang is, dat meer specifieke anekdotes of korte wat graag een zondebok zocht om het boek van Gross duidelijk in geschiedenissen. wraakgevoelens bot te kunnen vieren. opdracht is geschreven en dat de De joden leden even erg onder de moord in Jedwabne geen enkele religi- Wat misschien wel het meeste verbijs- Russen als de Polen maar zoals Anna euze ondertoon had. Waarna hij een tert is dat er niets veranderd lijkt te Bikont schreef: Er was geen gemeen- hele serie antisemitische clichés uit de zijn. Het antisemitisme in Polen lijkt schappelijk lot en er is geen gemeen- kast haalt, met juweeltjes als ‘de joden vandaag de dag nog even hevig als waren sluwer en wisten hoe ze de toen, in de jaren dertig en veertig. De Polen konden uitbuiten’ en ‘men hield historicus Jan Thomasz Gross was de niet van de joden door hun rare eerste die beschreef hoe in Jedwabne folklore’. En natuurlijk: ‘Zouden de niet de Duitsers maar de Polen zelf joden niet moeten toegeven dat ze de zich te buiten gingen aan rabiate Polen iets verschuldigd zijn, vooral jodenhaat. Het wemelde in die dagen voor de periode van samenwerking van de pogroms, moord- en slachtpar- met de bolsjewieken, voor hun bij- tijen en uiteindelijk culmineerde dat in drage aan de deportaties naar Siberië, die verschrikkelijke zomerdag in 1941. het in de gevangenis stoppen van Na het verschijnen van het boek van Polen?’” Gross richtte de pastoor in Jebwabne een Comité ter bewaking van de goede Zoals gezegd, ook vandaag de dag is naam van de stad op, waarin onder het antisemitisme in Polen virulent. meer een veroordeelde misdadiger Anna Bikont tekent uit de mond van werd opgenomen die betrokken was een onderwijzeres op: “De enige geac- bij een groepsverkrachting waarbij het cepteerde manier van leven hier is om slachtoffer achter werd gelaten met op zondag geld op de collecteschaal te een fles in haar vagina; enkele dagen leggen en daarna de hele week te na deze afschuwelijke misdaad over- zuipen, je vrouw te slaan en over joden leed het slachtoffer. De pastoor had te klagen”. En minstens even onthut- 8 De Vrijdenker 2017-01 De Vrije Gedachte

send is het relaas van Krzystof Anna Bikont heeft een enorme Godlewski, oud-burgemeester prestatie geleverd met dit boek. van Jedwabne die in de gemeen- Zeer gedetailleerd heeft zij teraad keer op keer bakzeil haalt opgetekend hoe deze tragedie en zijn dorpsgenoten er maar zich heeft voltrokken. Vele pas- niet toe kan bewegen het verle- sages in haar boek zijn nauwe- den eerlijk onder ogen te zien. lijks te lezen zonder erdoor geëmotioneerd te raken. In Verbijsterend en tranen opwek- Polen werden in de Tweede kend is het relaas van Chaja Wereldoorlog veruit de meeste Finkelsztejn die met er haar joden vermoord maar lang niet echtgenoot Izrael en hun vier allemaal door de nazi’s. Je kunt kinderen in slaagt te ontsnappen je nauwelijks nog voorstellen aan het bloedbad van Jedwabne dat joden ervoor zouden kiezen om de rest van de oorlog van in Europa te blijven na 1945. het ene naar het andere onder- Als er iets begrijpelijk is aan duikadres te sluipen. Een deze waanzinperiode uit het onvoorstelbare geschiedenis, menselijke bestaan is het wel een niet te bevatten aaneenscha- het zionisme. keling van rampspoed, ellende Anna Bikont en menselijke kwaadaardigheid.

Als je het leven zat bent

Anton van Hooff (mini-c.v. op pag. 3) Het was een nogal loos gebaar van het kabinet om op de poging daartoe niet langer strafbaar, want het ging om een valreep van zijn zittingsperiode, op 12 oktober, aan te kondi- individuele handeling die de gemeenschap niet schaadde.3 gen dat het zich niets zou aantrekken van het rapport Voltooid Leven dat Paul Schnabel en de zijnen hadden geproduceerd. Daarmee keerde de Europese wetgeving terug tot de nuchtere Dat stuk, het tweede inhoudsloze rapport van Schnabel in voorchristelijke principes zoals die in het Romeinse recht korte tijd1 was bedoeld geweest als antwoord op het burgeri- golden. Mors voluntaria, zoals de daad werd genoemd – want nitiatief Uit Vrije Wil (2010), dat had gepleit voor een waardig ‘zelfmoord’ bestond als woord noch begrip – werd volkomen zelfgekozen levenseinde van ouderen met een voltooid leven: begrijpelijk geacht in gevallen van eerverlies, ondraaglijk stervenshulp aan ouderen die daarom vragen, behoorde niet lijden en het bestaan zat zijn. De laatste categorie heette langer strafbaar te zijn. Och, zeiden de Schnabelaars, de taedium vitae, weerzin tegen het leven. Het is aan het bestaande euthanasiewetgeving gaf genoeg ‘uitwegen’. Een christendom te wijten dat de daad waarvoor ik het neologisme bejaarde die het leven zat was, leed ongetwijfeld aan een reeks eigendoding heb gemaakt4, zelfmoord werd. Kerkvader kwalen die bij elkaar opgeteld ondraaglijk lijden vormden. Augustinus verklaarde het goddelijk verbod op moord als ook geldig voor eigendoding: ‘Wie zichzelf doodt is een moorde- Dat de regering dit laffe standpunt afwijst, is natuurlijk prima, naar’ (Godsstaat 1,17). maar tot een wetsontwerp komt het niet meer. En na de verkiezingen zullen christelijke partijen de wereldsen, die De wetgevers van de negentiende eeuw waren dus wijzer dan ‘eigenlijk anders zouden willen’, wel weer gijzelen. de Kerk. Hoe dan dat onlogische artikel 294.2 door de zaak Het draait allemaal om het ongelukkige artikel 294.2 in het Dettemeijer in de Nederlandse wet terechtkwam heb ik Wetboek van Strafrecht. Dat zegt: ‘Hij die opzettelijk een uiteengezet in ‘Bevrijd artsen van euthanasierecht’ (De ander bij zelfdoding behulpzaam is of hem de middelen Vrijdenker 74.2 van maart 2016).5 daartoe verschaft, wordt indien de zelfdoding volgt, gestraft met een gevangenisstraf van ten hoogste drie jaren of een Door mijn Sterven in stijl. Leven met de dood in de klassieke geldboete van de vierde categorie’ (maximaal € 20.500). Deze oudheid6 krijg ik menige uitnodiging voor voordrachten. Zo bepaling is bizar want het stelt hulp bij een niet-strafbare sprak ik onlangs driehonderd artsen toe op een conferentie handeling strafbaar.2 Sinds de Code Napoléon het model werd van Medisch Contact. Al drie keer ben ik opgetreden samen voor de wetten van het Europese continent, was suïcide of een met Bert Keizer (zou overigens een goede kandidaat zijn voor de titel Vrijdenker van het Jaar). Hij, tegenwoordig verbonden De Vrije Gedachte De Vrijdenker 2017-01 9

aan de Levenseindekliniek in Den Haag, spreekt vanuit zijn ervaring als verpleeg- huisarts, ik toon vanuit de geschiedenis de willekeurigheid van artikel 294.2 WvS aan. Els Borst heeft, met al haar goede bedoelingen, door de euthanasie- wet van 2002 de zaak hopeloos gecom- pliceerd gemaakt door alleen artsen vrij te stellen van strafvervolging als ze althans aan strikte voorwaarden voldoen. De regering wil nu blijkens de brief van 12 oktober aan de Kamer de vrijwaring uitbreiden tot ‘stervenshulpverleners’. Zij zouden na zorgvuldig onderzoek van de motieven recepten mogen uitschrijven waarop bij de apotheek de dodingsmid- delen te halen zijn.

Bert Keizer, ik en velen met mij betogen: zoek niet allerlei gezochte ontsnappings- wegen om aan de strafbaarheid voor hulp bij een exit te ontkomen. Dood gewoon dat hele artikel 294.2 over hulp bij zelf- 1 Het andere is Ons Onderwijs 2032 waarmee , doding. onze vrijdenker van 2016, in op 7 februari Ja, maar raken we dan niet op een hellend vlak? Zullen er 2016, de vloer aanveegde. De ontmaskering van dat stuk vol open geen ongelukken gebeuren? Natuurlijk, zegt Bert Keizer dan, deuren en platitudes is terug te kijken op die zullen wel gebeuren. Zo gaat het immers altijd. Ik wijs in https://xyofeinstein.wordpress.com/2016/02/08/hilarische-video- dit verband op het debat over vrije abortus dat decennia van-arjan-lubach-over-onderwijs2032-en-onderwijsvernieuwing/ 2 geleden een hele generatie verscheurde. Ook toen werd het ‘Onze’ hoogleraar Jeroen ten Voort wees me erop dat het enige argument ‘hellend vlak’ door de doemdenkers gebruikt: andere geval hulp bij ontsnapping uit detentie is: een gevangene die uitbreekt, wordt niet gestraft, maar helper(s) wel. vrouwen zouden om de meest triviale redenen, zoals een 3 In Groot-Brittannië was een zelfmoordpoging tot 1961 komende skivakantie, de vrucht laten afdrijven. De praktijk strafbaar, in Ierland zelfs tot 1993. Doorgaans werd van heeft er echter toe geleid dat Nederland een van de laagste rechtsvervolging afgezien onder het motief dat de betrokkene niet abortusquota ter wereld heeft. Er heeft zich een breed scala zichzelf was geweest, maar er zijn zelfs in de twintigste eeuw van geboorteregulering ontwikkeld: voorlichting, anticoncep- enkele symbolische veroordelingen geweest van £ 20 of een week tiemiddelen, maar ook begripvolle opvang van vrouwen die gevangenis. een onbedoelde vrucht willen uitdragen. Ik weet wel dat achter 4 ‘Zelfdoding’ klinkt te zeer als een krampachtige vermijding van de stationsaffiches ‘Ongewenst zwanger en wat nu?’ christe- ‘zelfmoord’. Op het internet wordt bij ‘eigendoding’ naar mijn lijke pro-life-activisten zitten, maar mij doet het als vrijdenker publicaties verwezen. 5 Ik heb deze intrigerende zaak uitvoeriger geschilderd in ‘Hoe goed dat ook zwangeren die geen abortus willen, terecht hulp bij zelfdoding misdaad werd’, Geschiedenis Magazine 52.1 kunnen. Zo moeten ook mensen die om welke reden dan ook (februari 2016)8-11. Het Weekblad van het Regt besteedde in zijn het lichamelijke kolommen uitvoerig aandacht aan wat het ‘Een droevige roman’ bestaan tot het einde noemde. Een resumé: Dettemijer was een militair geneeskundige toe willen ‘uitleven’ die na huwelijk met zijn verloofde samen naar de Oost wilde gaan. die vrijheid hebben. Daarvoor was toestemming van de minister van Koloniën nodig. Angst voor het ver- Ze hadden een suïcidepact gesloten voor het geval goedkeuring pleeghuis mag niet werd geweigerd. De minister zei nee. Op de dag van de daad de reden zijn om het ontbeet Dettemeijer nog met zijn ‘schoonvader’ en speelde een leven voortijdig te partijtje schaak met hem voordat hij en zijn verloofde naar boven gingen en daar ‘wit poeder’ namen. Zij stierf (en bleek bij beëindigen. Leven autopsie nog maagd te zijn), maar hij overleefde. Toen hem werd en laten leven, wijsgemaakt dat braakmidddelen bij zijn meisje gewerkt hadden, sterven en laten zei hij: ‘Nu, als Jet weer beter wordt, dan zal ik wel wat nemen.’ sterven is het grond- Tussen drie en half vier kwam hij in het Binnengasthuis aan en beginsel van vrij- werd daar verpleegd. Hij werd hij aangeklaagd en veroordeeld denken. wegens moord (en nog wel ter dood!). Het Hoog Militair Gerechtshof sprak hem echter vrij, overwegende dat als zelfmoord niet strafbaar was, hulp daarbij het ook niet kon zijn. 6 Ambo/Anthos, Amsterdam 2015. 10 De Vrijdenker 2017-01 De Vrije Gedachte

Wat òns heilig is Jo Nabuurs ‘Wat ONS heilig is, dat is de eerbied voor In De Vrije Gedachte en De Vrijdenker werd regelmatig den mens boven de verstarde vorm, ons is een lans gebroken voor een wettelijke regeling voor heilig het aankweken van de menselijke gelijke rechten. redelijkheid, en heilig is ons de eerbied 3. Een wettelijke regeling voor crematie als onderdeel van voor het menselijk geweten, dat trots alles, de Wet op de Lijkbezorging. Het initiatief daartoe werd tegen veel “geloven op gezag” durft ant- uitsluitend genomen door vrijmetselaars en vrijdenkers, woorden met een heilig “neen”. met name Dr. Ph. van Lissa, A.H. Gerhard, dokter Jan Rutgers en dokter Vaillant. Op dit moment kiest méér dan Jo Nabuurs is Rede gehouden voor de Vrijdenkers Radio historicus en lid Omroepvereniging door J.M. Boonstra in 65% voor crematie in Nederland. Zo waar een opzienba- van DVG 1934. rend resultaat. 4. Einde van de meeste seksuele taboes, mede door In deze radiorede probeert de vrijdenker Boonstra een ant- toedoen van de Nieuw Malthusiaanse Bond en de Neder- woord te geven op allerlei claims van katholieken en protes- landse Vereniging voor Seksuele Hervorming. Met name tanten op respect voor de christelijke dogma’s... Ook voor in de NMB waren Dageradianen sterk vertegenwoordigd: niet-christenen zijn bepaalde opvattingen heilig, is zijn stel- Aletta Jacobs, C.V. Gerritsen en Jan Rutgers. Ook ling. Het verschil tussen beide overtuigingen ligt in de behoorde de NVSH tot de core business van vrijdenkers dogmatiek: voor vrij denkende mensen kan geen sprake zijn vanaf het ontstaan van de vereniging. van dogmatische, gesloten opvattingen. In het vervolg van 5. Secularisatie. Uiteindelijk het belangrijkste doel van de mijn betoog zal ik bepaalde passages uit Boonstra’s rede met vrijdenkersbeweging. Dit primaire doel van de vrijden- graagte citeren. kers-humanisten lijkt bijna voltooid. Maar door de Paci- In dit overzicht wil ik proberen aan te geven wat gedurende ficatie van 1917 (algemeen kiesrecht van de socialisten het bestaan van De Dageraad en De Vrije Gedachte maat- en vrijdenkers voor subsidiëring van het bijzonder = schappelijk bereikt is en wat (nog) niet. Ik richt me specifiek christelijk onderwijs) blijft een integrerend deel van de op de idealen, wensen van de vrijdenkers en met de vrijden- samenleving buiten de ruimte van de secularisatie. Voor kers sympathiserenden als de links-liberalen, socialisten, het CDA, SGP en Chr. Unie heeft secularisatie, met name anarchisten en humanisten in het algemeen. We dienen hierbij de volledige scheiding van kerk en wereld, de grens op twee dingen te letten. Op de eerste plaats kwamen bereikt. In het bijzonder op het gebied van onderwijs en verworvenheden tot stand in samenwerking met anderen, educatie. bijvoorbeeld bij de legalisering van crematie (in samenwer- 6. Vegetarisme. Dageradiaan Felix Ortt en de Vegetariërs- king met vrijmetselaars). Op de tweede plaats zien we dat bond begonnen meer dan een eeuw geleden met hun strijd vrijdenkers, hoewel een kleine minderheid, samen met andere voor respect voor dieren. Vegetarisme is inmiddels voor vrijzinnigen naar emancipatie streven van arbeiders, vrouwen veel mensen een vanzelfsprekende, concrete en dagelijkse en andere maatschappelijke groepen die tot dan geen rechten zaak. Vrijdenker Floris v.d. Berg is een van de belang- hadden. rijkste voorvechters geworden van een veganistische Vrijdenkers deden ertoe. Wel past mij prudentie en beschei- manier van leven. denheid bij het beoordelen van de prestaties van vrijdenkers, 7. Afschaffing van verplichte krijgsdienst. Nederland gezien mijn betrokkenheid bij de geschiedenis van De Dage- heeft tegenwoordig zoals veel landen een beroepsleger. raad. Dat was ooit anders. Aan het begin van de twintigste eeuw Aan de hand van twee lijstjes orden ik mijn overzicht van wat waren met name vrijdenkers zeer gekant tegen de mili- mijns inziens wel en wat niet bereikt is. taire dienstplicht. Bart de Ligt, Schermerhorn, Reyndorp, Mevr. Kapteyn-Muysken en Clara Wichmann speelden een prominente rol in de Internationale Anti-Militaristi- Bereikt: 1. Algemeen kiesrecht. In het Strijdprogramma van De sche Vereniging. Denk ook aan de affaire Groenendaal Dageraad van 1856/57 werd het streven naar Algemeen (dienstweigeraar) in 1921. Het bestuur van De Dageraad Kiesrecht al genoemd en daarbij liep De Dageraad steunde Groenendaal op niet te miskennen wijze. voorop. Hoewel sommigen wel enige reserves toonden 8. Vrije studie op de wijze van Multatuli. ‘Denk, peins, ten aanzien van het politieke bewustzijn van het volk. overweeg…. twijfel…. overweeg nogmaals, en weder, In 1918 was het zover, mede dankzij o.a. nieuw-liberalen en nog eens… altijd door, altijd opnieuw…. schroef uw en socialisten van verschillende signatuur. Ik kom hier denkvermogen op tot de hoogste mate van bevatting’. nog op terug. (Multatuli, Ideeën, eerste bundel. In: Multatuli, Volledige 2. Emancipatie van de arbeidersklasse, mede dankzij de Werken II. G.A. van Oorschot, Amsterdam 1951, 309. SDB, SDAP, Neo-Liberalen van de Dageradiaan Samuel Douwes Dekker, als boegbeeld van de vrijdenkersbewe- van Houten en de ARP. Emancipatie van vrouwen, mede ging, geeft een advies dat regelrecht ingaat tegen elke dankzij Multatuli en De Dageraad, mag genoemd worden. vorm van dogmatisch denken, waarbij alle vooroordelen De Vrije Gedachte De Vrijdenker 2017-01 11

opzij geschoven dienen te worden. Een zich af…..’hoe lang dieren nog moeten van de fundamentele doelstellingen van wachten voordat zij als wezens worden De Vrije Gedachte van dit moment erkend van wie het hoofd niet meer als ‘bevrijding van dogmatisme, vooroordeel wandversiering mag dienen en de huid niet en onwetenschappelijke houding’ bor- meer als manteltje’ (Paul Cliteur, God houdt duurt op dit idee van Multatuli voort, niet van vrijzinnigheid. Uitgever Bert Bakker, maar sluit evenzeer aan bij de uitgangs- Amsterdam, 329). punten van de oprichters van De Dage- 12. Ondogmatische denkhouding en tole- raad. De Amerikaanse vrijdenker Robert rantie t.o.v. andersdenkenden wat betreft G. Ingersoll► verwoordde lang geleden maatschappelijke en politieke vraagstukken. wat van die onderzoekende, wetenschap- Voor vrijdenkers-humanisten is een flexibele pelijke houding het gevolg was: ‘De en tolerante manier van denken en expressie zegepralen der wetenschap zijn onze altijd het hoofddoel geweest. Dat was/is wonderen. De boeken, gevuld met de belangrijker dan actie. In tijden van nood – feiten en de verschijnselen in de natuur denk aan het Interbellum – was handelen zijn onze heilige schriften en de kracht, noodzaak. Geldt dat misschien ook voor deze, die ligt in elke atoom, als in elke ster – in alles wat leeft onze tijd? Nu intimidatie via allerlei communicatiemedia en groeit en denkt, wat hoopt en lijdt, is de enig mogelijke in plaats van democratie is gekomen. Moeten vrijdenkers god’. (Boonstra, 14). vooral reflectie op de voorgrond stellen of stelling nemen Wat valt hier nog aan toe te voegen? Ingersoll expliciteert inzake maatschappelijke en ethische problemen? Nu in wat de ware vrijdenker-humanist nastreeft. En bereikt onze tijd de emotie, het gevoel, (het nationalisme) boven heeft? de ratio geplaatst lijken te worden, is de taak van 9. Kosmopolitische, internationale attitude. Door schade vrijdenkers-humanisten vrij duidelijk: denken, argumen- en schande wijs geworden door de grote en kleine teren en de emoties controleren. Zo waar een oude en oorlogen sinds 1856 zijn velen tot de conclusie gekomen een nieuwe taak. dat het nationalisme bijna altijd tot agressie en vaak tot 13. Volledige scheiding van kerk en staat. Zo lang bijzon- oorlog leidt. Vooral tijdens het Interbellum namen vrij- der / confessioneel onderwijs blijft bestaan, zo lang is er denkers en intellectuelen het voortouw bij de bestrijding geen volledige scheiding van kerk en staat. Zo lang er van het (extreme) nationalisme in de vorm van fascisme, ook politieke partijen bestaan op religieuze grondslag, is stalinisme en nationaal-socialisme. Kosmopolitisme (‘de er geen volledige…… mens is van de wereld’) brengt mensen van alle kleur en 14. Afschaffing van celstraffen was vanaf het begin van de overtuiging bij elkaar. In de praktijk lukt dat absoluut twintigste eeuw voor menige vrijdenker en socialist een niet. Maar onder vrijdenkende humanisten is m.i. altijd hartewens, met name voor Clara Wichmann, Bart de Ligt flink ingezet op de bestrijding van het extreme nationa- en andere vrijdenkers. Deze wens is met de invoering van lisme ten gunste van internationale vrede. werk-en taakstraffen slechts ten dele vervuld. Wichmann hoopte dat de wetsovertreders zo snel mogelijk geresoci- Niet bereikt aliseerd werden. 10. Algemene geboortebeperking: de bevolking ging in zeer 15. Recht op kosteloos onderwijs. Een streven van de eerste korte tijd in Nederland naar 17 miljoen. In de jaren tussen Dageradianen. Dat betrof ook de meer liberaal gezinden. 1948 en 1960 ijverden met name Anton Constandse en Verheffing van het gewone volk kon daarmee bereikt andere vrijdenkers voor geboortebeperking. Hij zag de worden. Ondanks alle onderwijswetten van 1806, 1857, geboorte-explosie onder katholieken en gereformeerden 1887 en die van de twintigste eeuw kun je anno 2016 niet als een gevaarlijke factor voor een veilig en welvarend beweren dat het onderwijs kosteloos is. Niettemin: er is Nederland. Veel Nederlanders emigreerden. Uiteraard wel sprake van gelijkstelling ook al beweren bepaalde speelde bij die emigratie de Koude Oorlog ook een rol. politieke partijen het tegendeel. Eigenlijk is de bevolkingsgroei in Nederland nooit meer tot stilstand gekomen. Elk voorstel – hoe voorzichtig dan Ten slotte ook gelanceerd – om het aantal geboorten te beperken, Er bestaat in Nederland volledige vrijheid van denken en wordt anno 2016 met boegeroep ontvangen. Niet het kind expressie, althans in de grondwet. We weten van de momen- wordt, maar de ouders met hun irrationele wensen worden tane zelfcensuur als het over religies, met name de Islam gaat. wettelijk beschermd. De burger wordt niet geblokkeerd door god of autoriteit. Maar 11. Humane behandeling van dieren. De Dageradiaan Felix als individu wordt men gemakkelijk ‘aangevallen’ door de Ortt, Jacob van Rees e.a. kwamen al rond 1900 op voor ideologisch gekleurde medemens. Ideologieën kennen alleen een humane behandeling van dieren. Ongetwijfeld is de genade voor de eigen aanhang. aandacht voor een goede behandeling van dieren toege- Slotopmerking: deze inventarisatie van wat bereikt is en wat nomen. Maar…. er zijn grote varkens- en kippenfarms niet, mag absoluut niet volledig genoemd worden. Integen- gekomen. De bio-industrie bestaat; het onverdoofd slach- deel. Bovendien zijn voor de een wel allerlei doelstellingen ten bestaat wereldwijd. Kortom: in deze sector is er niet bereikt, voor de ander niet. Er is nog veel te doen. veel bereikt. Ondanks de Dierenbescherming, Wakker Dier, én Floris v.d. Berg en Paul Cliteur. Cliteur vraagt 12 De Vrijdenker 2017-01 De Vrije Gedachte

Democratie in last… Wat te doen? Frans Couwenbergh

Democratie is altijd in last. Het wezen gelding worden Frans bezuinigingen begon de van democratie is dat daarin niemand gebracht. Couwenbergh 60% steeds ontevredener (1933) is voormalig zijn zin krijgt. Het alternatief is name- leraar Nederlands, te worden en vatbaar lijk dictatuur en daar hebben westerse In ons land heeft de schilder en voor populistische predi- mensen zich juist eindelijk van bevrijd. regenten-elite vanaf de portrettekenaar en kingen. Democratie is lastig, iedereen moet zestiger jaren zonder humanosoof. wat inleveren. Het begon al met ons revolutie maar puur Door de verkiezingszege groepsdier-zijn. Om je collectief zo door ‘marktwerking’ plaats moeten van Donald Trump voelen populisten sterk mogelijk te maken in concurren- maken voor een managers-elite, die overal in de westerse wereld een gun- tie met andere collectieven, moest elk haar bevoorrechte positie veiligstelde stige wind uit Amerika waaien, en individu zijn eigenbelang intomen middels een gekozen volksvertegen- gaan van de weeromstuit publicisten omwille van de groepsharmonie. woordiging. Dat lukte, doordat de en journalisten vol overgave het oor te Democratie is lastig, maar de minst kansarmere 60% van onze samenle- luisteren leggen bij de zogeheten ‘boze slechte van alle vormen van collectieve ving door gerichte beïnvloeding toch witte man’. Best moeilijk, want vooral besluitvorming, vooral in een com- vooral op partijen stemde die – mis- veel laagopgeleiden weten, in tegen- plexe massasamenleving, schien wel in hun woorden en affiches stelling tot het hogeropgeleide volks- gedurende de verkiezingstijd, maar – deel, hun belangen en verlangens niet In de miljoenen jaren dat mensen in hun stemgedrag in de Tweede adequaat te verwoorden. Ze gaan er geleefd hebben in kleine voed- van uit dat de ‘intellectuele selscharrelende groepjes werd bovenlaag’ die dat wél kan, hun gemeenschappelijke daardoor vooral de eigen privi- besluitvorming bereikt in lang- leges weet te beschermen. Ze durige palavers rond het nachte- geven daarom graag hun steun lijke kampvuur. De neiging tot aan een populist die ‘zegt waar gelijkheid, tot het tot gelding het op staat’. De ‘intellectuele brengen van de belangen en ver- bovenlaag’ is altijd getalsmatig langens van alle individuen in in de minderheid, maar lijdt een consensus, is in die lange- evengoed, zij het meestal lange tijd in onze natuur veran- minder schrijnend, onder de kerd. In die kleine groepen van crises en de bezuinigingen. rond 25 individuen was dat haalbaar. Maar we zijn in mas- Door dit alles twijfelt menig sa-samenlevingen komen te denker aan de huidige vorm van leven. Kamer in de eerste plaats het belang democratische besluitvorming. van de 10% rijksten van de samenle- Hoe zouden we de belangen en verlan- De massa-samenlevingen begonnen ving behartigden. Niettemin kreeg in gens van onze burgers dan beter tot 5000 jaar geleden in zeer wilde tijden, de zeventiger jaren ook die 60% het uitdrukking kunnen laten komen? waarin de mensen leefden in dictatu- steeds beter, en nergens in die 5000 Dat is volgens mij niet zo moeilijk. ren, veelal zelfs in slavernij, waarin jaar is de mens ooit vrijer en welvaren- Zelf ben ik altijd weer verrast als ik slechts de belangen van een kleine der geweest dan in de verzorgingssta- een stemwijzer heb ingevuld. Ook elite golden. Deze extreme ongelijk- ten van het door de vrije markt wanneer ik bij een bepaalde verkiezing heid, zo strijdig met onze menselijke economie bevrijde Westen. overweeg om eens op een andere partij natuur, nam slechts in traag tempo af. Maar vanaf de jaren 80 kwam dat tot te stemmen: ik kom steeds uit bij De godsdiensten preekten gelijkheid stilstand doordat in Amerika en ver- dezelfde partij. De stemwijzer brengt voor God en beloofden alleen gelijk- volgens in de meeste overige westerse mijn belangen en verwachtingen feil- heid in het hiernamaals. Uiteindelijk landen het financierskapitaal door neo- loos tot uitdrukking. En dat is dan nog leidde het natuurlijke verlangen naar liberale opvattingen losgemaakt werd niet eens de ideale stemwijzer: hij is gelijkheid in het hiernumaals tot revo- van de overheidsteugel. De ongebrei- samengesteld uit de punten uit de ver- luties, en sinds 1917 zelfs hier en daar delde geldspeculatie leidde tot omval- schillende verkiezingsprogramma’s. tot de dictatuur van het proletariaat. lende grootbanken, door de overheid Het is echter bekend dat met name Maar tot op de dag van vandaag heeft gestut met honderden miljarden, ook populistische partijen, eenmaal verte- het niet geresulteerd in een democratie bij ons, ten koste van de uitgaven voor genwoordigd in de Tweede Kamer, waarin de belangen en verlangens van de gemeenschap waar juist de allerrijk- lang niet altijd stemmen volgens hun alle burgers op bevredigende wijze tot sten het minst aan bijdroegen. Door de De Vrije Gedachte De Vrijdenker 2017-01 13

partijprogramma – dat trouwens soms hun visie zal gelden tot de volgende wel doordrongen zijn van hun demo- niet meer dan 1 A4-tje beslaat. regeerperiode en de hernieuwde Stem- cratische opdracht; ze moeten worden wijzer 2.0; die dan wellicht voor hen ingezworen en geïnstrueerd om niet Wat mij voor ogen zweeft is een stem- dezelfde uitkomst zal laten zien! hun eigen keuzes in te brengen maar wijzer, samengesteld uit het stemge- om te focussen op de diepste belangen drag van alle partijen gedurende de Bij de organisatie hoort, dat de burgers en verwachtingen van de cliënt en die afgelopen vier jaar, inzake alle punten tevoren hun bereidwilligheid tot mede- in zijn/haar stemwijzer-invulling tot waar de invuller van de stemwijzer werking te kennen moeten geven. Dat uitdrukking proberen te laten komen. zich over gaat uitspreken. betekent dat alleen mensen die prijs stellen op hun vertegenwoordigd Het is, nogmaals, een dure en tijdro- Het samenstellen van zo’n stemwijzer worden in de Tweede Kamer inzake vende onderneming, maar daarmee 2.0 lijkt me goed te doen1. hun belangen en verlangens, zullen kan men de hele regeerperiode van De volksraadpleging door middel van worden uitgenodigd om mee te doen vier jaar voort, ook voor de provinciale Stemwijzer 2.0 vergt heel wat meer aan dit onderzoek. verkiezingen en eventuele tussentijdse organisatie dan de verkiezingen tot nu Het betekent dat velen onder de laag- raadplegingen. De winst is dat we toe. Er kan maar een beperkt aantal opgeleiden niet mee zullen doen, om hiermee een optimaal betrouwbare en burgers op één dag naar het stemlokaal de eenvoudige reden dat ze zelden een niet manipuleerbare of te hacken komen, omdat het invullen van een pen vasthouden of schriftelijke vragen volksraadpleging hebben gerealiseerd. stemwijzer veel meer tijd vergt dan het waarbij moet worden nagedacht, invul- Waardoor bovendien de politieke aankruisen van een hokje op een len. Een simpel “NEE” invullen op een bewustwording en betrokkenheid van stemformulier. De mensen zullen in biljet gaat nog wel, maar zo’n … (pff!) heel veel burgers aanzienlijk is alfabetische volgorde moeten worden … hen niet gezien. Deze mensen gegroeid. Dit laatste kan tot effect benaderd, en op hun voorkeur voor zullen boos blijven en zich niet verte- hebben dat het aantal verstokte niet- ochtend of middag. genwoordigd blijven achten; dat er niet stemmers zal teruglopen. De drie begeleiders in elk lokaal naar hen geluisterd wordt kunnen ze Duurder? Als je kijkt naar de miljoe- moeten worden ingezworen. Ze dan echter niet langer met reden nen die in de huidige verkiezingen moeten een groot aantal dagen functio- roepen. doorgaans omgaan, zal deze methode neren, en zullen gerekruteerd moeten misschien niet eens meer kosten. worden uit gepensioneerden, die per Maar zal dat dan niet resulteren in een gewerkt uur betaald krijgen. nog schrillere elite-volksvertegen- Afgaande op mijn eigen verrassing bij woordiging? De bereidheid tot deel- de uitkomst ervan mogen we vermoe- De Stemwijzer 2.0 wordt, net als een name aan referenda lijkt sowieso al erg den dat Stemwijzer 2.0 de volksverte- staatsexamen, geheim gehouden tot hij laag, als je kijkt naar de opkomstcijfers genwoordiging in de Tweede (en in het stemlokaal geopend wordt. van de recente woonreferenda in Rot- Eerste) Kamer flink zal opschudden. Want de stemmende burger dient niet terdam en Arnhem. Ik kan me voorstellen dat een partij als door anderen beïnvloed te worden. Dat kan meevallen. de VVD zal slinken (de PVV al hele- Zij/hij mag de stemwijzer ook niet Ten eerste is de deelname aan de par- maal) en dat bijvoorbeeld de SP zal fotograferen. De begeleiders bena- tijverkiezingen veel hoger. groeien. De eerstgenoemde partijen drukken ten overvloede dat er nu niet Ten tweede wordt voor de door mij zullen dus rabiaat tegen zijn. Maar gestemd wordt op een partij, maar dat beoogde 2.0-verkiezing geen leeftijds- elke rechtgeaarde democraat zal er het gaat om ieders strikt-individuele drempel gelegd. Elk in politiek geïnte- voor zijn. visie op een aantal belangrijke punten resseerd meisje of jongetje mag van regeringsbeleid. bereidwilligheid tot het komen invul- Na afloop wordt Stemwijzer 2.0 gepu- len van de stemwijzer te kennen geven bliceerd en kan iedere geïnteresseerde en zal met enthousiasme worden ver- voor zichzelf nagaan op welke partij welkomd in het stemlokaal. Juffen en zij/hij blijkt gestemd te hebben. Het meesters zullen worden aangemoe- zal menigeen zeker verrassen, maar digd, kinderen in de hoogste groepen 1 Altijd even googelen … oei! er bestaat al te laten oefenen op een oude stemwij- een Kieswijzer 2.0 “Het is een eenvoudige zer. Politieke interesse kan niet te flowchart, maar het geeft de belangrijkste vroeg worden gewekt. verschillen tussen de grote politieke Tenslotte: nu zijn er veel door leeftijd partijen wel aardig weer. Vind je Erdogan of anderszins gehandicapten die wel lief? Dan stem je DENK. Wil je minder willen meedoen maar een gang naar Marokkanen? Dan is de PVV je partij. Als je denkt dat meer EU de oplossing voor een stemlokaal niet kunnen opbrengen. Nederland is, kom je vanzelf uit bij D66. Voor deze mensen zullen nu Op Twitter en Facebook lijken veel vrijwillig(st)ers geworven worden om mensen de aardigheid van deze stemwijzer hun stemwijzer aan huis te brengen en wel in te zien.” Het moge duidelijk zijn dat eventueel behulpzaam te zijn bij het mijn beoogde Stemwijzer 2.0 verfijnder en invullen ervan. Die helpers moeten deskundiger wordt samengesteld. 14 De Vrijdenker 2017-01 De Vrije Gedachte

Dyab Abou Jahjah – Pleidooi voor radicalisering Enno Nuy

Er was voorafgaand aan de publicatie veel te doen kritische beweging verdacht te maken en buiten de over dit boekje. Een paar schrijvers meenden dat het orde te plaatsen. niet uitgegeven mocht worden door hun uitgever. De radicalisering van jonge moslims die zich laten Schrijvers die zich tegen het vrije woord verzetten, verleiden door het fascistoïde gedachtengoed van snapt u het nog? Nu is het pamflet dat pleit voor moslimfundamentalisten als IS ziet Abou Jahjah radicalisering dan eindelijk verschenen – want vooral als een destructieve radicalisering. natuurlijk zwichtte de uitgever niet voor een paar Opvallend is dat voor Abou Jahjah het begrip ‘macht’ idioten – en we kunnen alleen maar concluderen dat centraal staat in zijn denken. ‘Macht’ als een bijna het sop de kool niet waard was. Jahjah is bekend Enno Nuy (Aerdt, neomarxistisch substituut voor ‘kapitaal’. Hij stelt de geworden door de Arabisch-Europese Liga, een 1950) is onder- macht vaak voor als was het een handelend subject organisatie die inmiddels alweer ter ziele is. De AEL nemer en oud- maar dat levert in de praktijk geen bruikbare metafoor -hoofdredacteur verzette zich tegen gedwongen assimilatie en van De op. Macht speelt immers een rol in iedere intermen- bepleitte integratie op basis van de eigen identiteit. Vrijdenker. selijke relatie. Dat kan tot spraakverwarring leiden, Laten we het erop houden dat de AEL vooral de bijvoorbeeld wanneer Abou Jahjah schrijft dat emancipatie van moslims in de westerse samenleving dichter- “beschaving niet zozeer het product van macht is, maar van bij wilde brengen. Wat hun programma problematisch maakte, de voortdurende rebellie ertegen, door toe-eigening ervan of was de steun aan het ontmantelen van de staat Israël en zeker door innovatie”. Er valt wel wat af te dingen op deze toen de AEL flirtte met Hamas en Hezbollah en cartoons over grote-stappen-snel-thuis-waarneming. de holocaust op hun website plaatste in reactie op de roem- ruchte Deense cartoons, raakte de organisatie besmet met een Hoe het ook zij, ook Abou Jahjah beschouwt “de democratie min of meer latent en diffuus antisemitisme. Erg populair is ondanks haar tekortkomingen als een grootse verworvenheid de AEL nooit geworden, ze haalde bij verkiezingen ooit eens van de beschaving. Democratie, met haar scheiding van 1,4 procent van de regionale stemmen. machten, haar mensenrechten en algemeen kiesrecht was niet een keuze van de macht, maar een concessie die de macht Abou Jahjah liet zich met name in Zomergasten 2016 kennen moest doen aan de krachten van het constructief radicalisme”. als een gepassioneerd spreker, die inmiddels afstand had Ik kan op zich wel leven met deze samenvatting van de Franse genomen van Hamas en Hezbollah en zich vooral bezig zei revolutie en de Verlichting, zolang we ons maar realiseren dat te houden met het nieuwe burgerschap dat door radicalisering er meer woorden gebruikt moeten worden om de werkelijk- tot een nieuwe, vrijere samenleving zou moeten leiden. In zijn heid recht te doen. nu gepubliceerde manifest legt hij zijn visie omstandiger uit. Dezelfde bedenkingen komen op wanneer Abou Jahjah het Marcel Möring, een van de criticasters voordat het boek heeft over de rol van ideologie en crises in het ontstaan van gepubliceerd werd, ziet in het boek vooral oude linkse wijn massabewegingen en radicalisme. Laten we, in navolging van in nieuwe modieuze zakken en concludeert dat “dit pleidooi Dijsselbloem, vaststellen dat de financiële crisis van 2008 en in ieder geval niet het soort proza is waarvoor iemand De de jaren daarna bepalend is geweest voor de toenemende Bezige Bij gedag hoeft te zeggen”. populariteit van populisten, dan zien we meteen dat radicalisme misschien voort kan Ik heb het boek gelezen en kom aan het vloeien uit een crisis maar dat het lastig is dat einde tot de conclusie dat ik niet veel proces te duiden in termen van radicalisme. wijzer ben geworden. Want juist als het Abou Jahjah lost dit vraagstuk op door een erop aankomt dat de schrijver ons na de onderscheid te maken tussen het xenofobe analyse uitlegt welk pad we zouden moeten nationalisme en protectionisme van antiglo- bewandelen om ons doel te bereiken, laat balistische populisten en de constructieve hij het volledig afweten en verzandt hij in radicalen anderzijds. De eerste groep herken vage beelden waar niets concreets uit af te ik wel, de tweede niet. leiden valt. De analyse is in grote lijnen wel duidelijk. In dit betoog over constructief en destructief Abou Jahjah onderscheidt twee soorten radicalisme beschouwt Abou Jahjah het zio- radicalisering, een constructieve en een nisme als destructief radicalisme omdat “het destructieve soort. Hij schetst hoe de een desolaat land van Palestina maakte en in gevestigde macht per definitie allergisch plaats daarvan een utopisch project wilde is voor alles wat radicaal is, zelfs wanneer vormgeven waarin geweld en onderdrukking het om een in essentie constructieve niet geschuwd werden. De utopie van een houding gaat. De occupy-beweging werd veilig land voor de joden, die een dystopie en algauw geframed als een linkse anarcho- een nachtmerrie bleek voor het Palestijnse beweging, een van de manieren om een volk. Maar zionisme is het kind van het De Vrije Gedachte De Vrijdenker 2017-01 15

Europees antisemitisme, en een reactie tegen het vernederen, het vervolgen en het uitroeien van Europese joden door de eeuwen heen. De trieste ironie van dit alles is dat het zionisme, als ideologie en als gewelddadig koloniaal project, nu een van de redenen is waarom veel Arabieren voor andere vormen van radicalisme kiezen”. Abou Jahjah► doet hier alsof het antisemitisme door Europa is uitgevonden en met de stichting van de staat Israël naar het Midden Oosten is geëxporteerd maar die voorstelling van zaken lijkt mij flagrant in strijd met de werkelijkheid.

Abou Jahjah kent een grote rol toe aan internet en suggereert dat internet van invloed is op de vorming van een middenklas- se-identiteit en van een politiek bewustzijn, maar ook op de opleving van activisme op het gebied van patriottisme en Afin, Abou Jahjah ziet een toekomst weggelegd voor wat hij anti-corruptie. Daar zijn zeker voorbeelden van te vinden maar de commons noemt, gemeenschappelijke structuren als tegen- naar mijn mening gaat Abou Jahjah te ver als hij schrijft dat gif voor de heersende macht. Airbnb of Uber lijkt hij als internet het speelveld is van de mondiale realiteit en daarom voorbeelden van zulke commons te zien maar hij ziet over het een belangrijke rol vervult bij de vorming van een klassenbe- hoofd dat het daarbij om gewone bedrijven gaat die inderdaad wustzijn. dwars ingaan tegen de bestaande economische orde maar wel Vervolgens komt hij tot een globale stratificatie van de geleid worden door hyperkapitalisten die helemaal niets van wereldbevolking die hij onderverdeelt in globals ($50 tot $200 regulering moeten hebben en bij uitstek deel uit willen maken per dag, circa 6 procent uitmakend), semiglobals ($20 tot $50 van de bestaande machtsstructuren om hun positie daar te per dag, 9 procent), protoglobals ($10 tot $20 per dag, 13 consolideren en verstevigen. Maar Abou Jahjah houdt vol dat procent), locals (56 procent) en protolocals (15 procent). De de commons, welke dat ook mogen zijn, zich politiek moeten wereldelite beslaat circa 1 procent. Deze stratificatie komt gaan manifesteren zodat er een diffuse vorm van volkssoeve- grotendeels wel overeen met die uit andere economische reiniteit ontstaat. Dus waar hij eerder nog de democratie prees analyses. Abou Jahjah ziet vooral de protoglobals als poten- is die nu opeens geheel verdwenen en hoe de nieuwe volks- tieel bedreigend voor ‘de macht’, daar zit dus het radicalise- soevereiniteit eruit moet komen te zien laat hij geheel in het ringskapitaal. ongewisse. Misschien verkeert Abou Jahjah teveel temidden Kennis wordt heel snel verspreid, met name uiteraard door van jonge kosmopolitische stedelingen, van wie inderdaad internet. Veel sneller dan macht en kapitaal. Dus, zegt Abou overal ter wereld een verfrissende invloed uit kan gaan. Je Jahjah, cultureel integreert het systeem mensen veel sneller vindt hen vooral in de grote metropolen. Vooralsnog echter dan structureel en economisch. En daarin ziet hij ook de is er niets wat erop duidt dat zij de voorhoede vormen van een grootste bron van conflicten in de moderne tijd: hoe meer nieuwe samenleving met een nieuw elan. Kijk eens naar mensen cultureel geïntegreerd in het systeem raken, hoe meer Engeland waar de Brexit voorkomen had kunnen worden als ze zullen worden geconfronteerd met hun sociale uitsluiting de jongere generaties massaal gebruik hadden gemaakt van en hoe minder gelukkig ze zullen worden. En precies op die hun democratisch stemrecht. Ze verkozen het thuis te blijven gevoelswereld spelen de populisten in. maar niet omdat ze commons aan het vormen waren die vorm en inhoud moeten gaan geven aan de nieuwe wereld. Het Tot zover in grote lijnen de analyse van Abou Jahjah. Zoals ontbrak hen aan een narratief voor het wenden van enige ik al zei, het meest interessante is de vraag of er een derde steven. weg is naast de keuze voor globalisering of nationalisme. Abou Jahjah kiest voor regime change op mondiaal niveau Dyab Abou Jahjah – Pleidooi voor radicalisering en dat is behoorlijk ambitieus. Hij vestigt zijn hoop op de De Bezige Bij, 146 pagina´s mondiale middenklasse die met haar opkomende cultura franca de entiteit is die het meeste potentieel heeft om de natiestaat te overvleugelen en een mondiaal subject te worden. En het zijn dus de protoglobals die het verzet tegen de macht moeten leiden.

Hier haak ik af. Ik zie geen beweging ontstaan die natiestaten CITATEN kan overstijgen. De tegenkrachten zullen altijd groter zijn en ook de middenklasse, hoe bevlogen ook, zal de natiestaat niet De rede is de herder die een omheining poogt te zetten op willen geven. Zeker in het huidige tijdsgewricht is het rond ‘s levens enorme kudde van wilde irrationele denkwijzen. volkseigene, de eigen cultuur, allesbepalend voor het gevoel – Paul Eldridge van welvaart en veiligheid van de burger. Zeker momenteel is of komt het roer in grote delen van de wereld in handen van De wetenschap is het grote tegengif de protectionisten en nationalisten, de populisten en… tegen het vergif van dweperij en bijgeloof. – Adam Smith, The Wealth of Nations V, 3, 3 16 De Vrijdenker 2017-01 De Vrije Gedachte

'Borrelpraat' over moraal René van Elst I. Willem Vermaat in Den Haag zijn dan geen handelingen die binnen René van Elst (Amsterdam, een moreel domein vallen. Ook tegen- 1950) is gepensioneerd Human Resources mede- Willem Vermaat, docent Milieuweten- woordig is die mening nog vrij popu- werker, opgeleid als socio- schappen aan de Universiteit van lair. In het boek God bewijzen van loog en (deels) jurist, Utrecht, sprak op 12 december 2016 Paas & Peels uit 2013 [op de foto hoofdredacteur en opmaker van De Vrijdenker en dona- tijdens een goedbezochte Haagse Ver- onderaan de pagina houdt Willem teur van Skepsis. lichtingsborrel. Vermaat wilde – als Vermaat het boek omhoog – niet om atheïst – de aanwezigen in Stadsbras- het aan te prijzen…] wordt hetzelfde een voorbeeld is 'Befehl ist Befehl'. serie De Ooievaer deelgenoot maken soort stelling beargumenteerd. Overi- Zowel de Bijbel als de Koran roept in van zijn gedachten over goddeloze gens, wie van dit boek bewijzen ver- allerlei passages op tot haat en geweld; moraal en hen uitdagen daar kritisch wacht, komt van een koude kermis dat in de Bijbel ook staat Gij zult niet over na te denken. Ik vat zijn betoog in thuis; de schrijvers vinden bewijzen doden is een voorbeeld van de vele mijn eigen woorden voor u samen. eigenlijk overbodig; de hoofdstuktitel inconsistenties in dat boek. Een incon- Geloven zonder argumen- sistente ethiek, daar heb je niets aan. ten is prima spreekt al Wat Dostoyevsky schreef is niet waar; boekdelen. eerder is het omgekeerde waar: als God bestaat is alles geoorloofd, tot het Als moraal inderdaad van vermoorden van mensen of groepen God komt, wat zijn dan de mensen aan toe. implicaties? Vermaat toont En is er zonder godsgeloof inderdaad een komisch filmpje God geen goed fundament voor de moraal? is Smart van Mitchell & Je zou kunnen zeggen: als de moraal Webb over het offer van van onszelf komt terwijl iedereen een Abraham. Zie: andere mening heeft en als er geen http://www.metatube.com/ objectieve moraal is, wat is dan waar en/videos/27349/God-Is en wat niet? En als atheïsme een goed Smart/ uitgangspunt is voor een autonome Willem Vermaat met borrelorganisatoren Shirley De boodschap van de Verschuren, Lex Sip en John Tsoutsanis. moraal, waarom liep het staatsathe- Bijbel is: we moeten Jezus isme in de Sovjet-Unie, China en volgen, we moeten God Cambodja dan uit op massale vernieti- Vier vragen komen aan de orde: Wat is volgen, we moeten een instrument zijn ging? Het antwoord op die laatste er problematisch aan de goddelijke in Gods handen. Het christendom en vraag begint met de vaststelling dat moraal? Waarom is goddeloze moraal andere religies vragen om gehoor- atheïsme eigenlijk niets is (geen noodzakelijk? Kan het (filosofisch) zaamheid. Het filmpje illustreert wat er hogere autoriteit, geen leer, geen voor- liberalisme dienen als basis voor een dan kan gebeuren. Een reëler en actue- schriften etc.) en dat er dus geen goddeloze moraal? Wat zijn dan de ler voorbeeld is de moord op Theo van moraal uit voortvloeit; bepalend voor implicaties daarvan? Gogh. Je kunt hierbij van heteronome het gebeurde in de genoemde landen ethiek spreken: iets is goed of fout was een ideologie die in de ogen van Eerst waarschuwt Vermaat dat omdat God/Allah het zegt. Zelf naden- de machthebbers hun handelen recht- filosoferen/nadenken over dingen waar ken komt er niet aan te pas; je bent vaardigde. je eerder niet bij stilgestaan had, heel overgeleverd aan de confronterend kan zijn. Je kunt nieuwe willekeur van een inzichten krijgen die strijden met wat ander, in casu de je meende te weten. Die kun je dan godheid. Eigenlijk niet òndenken en zeker als het om ethi- is het niet eens sche zaken gaat, ben je eigenlijk wel ethiek. Autonome verplicht om er iets mee te doen. ethiek daarentegen houdt in dat je zelf De schrijver Dostoyevsky gaf in zijn nadenkt en beargu- boek De gebroeders Karamazov ook menteert waarom een waarschuwing, namelijk tegen iets goed of fout is. goddeloosheid. In een discussie laat hij Overigens bestaat één van de personages zeggen dat als er ook seculiere God niet bestaat, alles is toegestaan; er heteronome moraal; De Vrije Gedachte De Vrijdenker 2017-01 17

Een vermeldenswaardige reactie op de mensen omvat, maar ook de toekom- lang buiten onze kolommen te houden. aankondiging van deze lezing was Ik stige generaties en de niet-menselijke Van den Berg beziet namelijk femi- acht niets superieur aan iets anders. dieren. Wij kunnen door het plunderen nisme en veganisme in een groter Het is een problematische gedachte- van de Aarde toekomstige generaties verband van afkeuring van alle mense- gang dat alles gelijkwaardig zou zijn. schaden. Niet in onze moral circle lijk handelen dat schade toebrengt aan Zulk relativisme leidt tot praktische betrekken van dieren is een vorm van menselijke en andere dieren. problemen; je staat daarmee vanzelf discriminatie. Er is gevochten voor de aan de kant van de status quo en de gelijkberechtiging van verschillende Het atheïsme is het onderwerp van een onderdrukkers. Als je alle meningen gediscrimineerde categoriën mensen, binnenkort uitkomende herdruk van moet respecteren zou je ook meningen bijv. vrouwen en homo's. Dat vloeit zijn boek Hoe komen we van religie moeten respecteren die oproepen tot voort uit het liberalisme. Maar met de af? De heruitgave houdt verband met haten en doden van mensen. Atheïsme intensieve veehouderij schaden wij (de het feit dat de EO van 16 t/m 20 hoeft niet tot zo'n relativistische vrijheid van) dieren. De vraag is of we januari 2017 een discussieprogramma opstelling te leiden. Je moet je afvra- bereid zijn de consequenties van het Rot op met je religie uitzendt, waarin gen wáár de beste argumenten voor liberalisme te aanvaarden door ook Van den Berg een belangrijke rol zijn. John Stuart Mill, de grondlegger toekomstige generaties en dieren in heeft. Helaas kwam de informatie van het liberalisme, kwam met een onze morele kring op te nemen. daarover te laat voor ons december- nummer. II. Floris van den Berg in Amsterdam Als de essentie van het filosofisch denken beschouwt hij het zoeken naar De Amsterdamse Vrijden- waarheid. Het vinden daarvan is moei- kersborrel van 14 decem- lijk, maar allerlei dwaalwegen zijn ber 2016 werd heel makkelijk te vinden en niet de opgeluisterd door een geringste daarvan is religie. Naast lezing van Floris van den waarheidszoeker noemt Van den Berg Berg◄. Voor een klein zich slachtofferfilosoof, omdat hij pro- maar aandachtig – mis- beert op te komen voor slachtoffers, schien ook wel select – waar dan ook, wie dan ook. Hij wil de publiek zette de Utrechtse toehoorders ervan overtuigen dat zij milieufilosoof in Café eigenlijk feministen zijn. Een feminist Heffer uiteen hoe je als gaat ervan uit, dat man en vrouw filosoof (maar ook als moreel gelijkwaardig zijn, dat zij goed uitgangspunt, that the only niet-filosoof) via logisch denken wel gelijke rechten hebben, en hij/zij keert purpose for which power can be right- uit moet komen op atheïsme, femi- zich tegen situaties waarin dat niet zo fully exercised over any member of a nisme èn veganisme. Ook zijn lezing is. In ons land zijn gelijke rechten voor civilized community, against his will, geef ik in mijn eigen woorden voor u man en vrouw al vergaand geregeld: is to prevent harm to others. [dat het weer; de overeenkomsten met het stemrecht, beloning, kinderopvang enige doel waarvoor gerechtvaardigde betoog van zijn collega Willem etc., maar verbetering is nog steeds macht kan worden uitgeoefend over Vermaat zullen u niet ontgaan. mogelijk. Twee soorten feminisme zijn enig lid van een beschaafde gemeen- te onderscheiden: groot feminisme, dat schap tegen zijn wil, het voorkómen is Het feminisme is het onderwerp van zich richt tegen het juridisch minder- van schade aan anderen.]. Dat bete- Van den Bergs in januari 2017 uitko- waardig zijn en sociaal gediscrimi- kent dat alles mag, behalve anderen mende nieuwe boek De vrolijke femi- neerd worden van vrouwen, en klein schaden. Je vrijheid houdt op waar die nist. De trouwe lezers van dit blad feminisme, gericht op het gladstrijken van een ander begint. Natuurlijk is er hebben daar in de afgelopen maanden van de laatste hobbels. Ons land is uit- discussie over wat schade dan precies al voorproefjes van mogen genieten. zonderlijk, want voor het groot femi- inhoudt; het minste verschil van Die stukken waren meestal door de nisme is hier niet veel meer te doen. inzicht is er over schade door fysiek redactie ingekort, vooral waar ze Maar we moeten verder kijken: geweld. Maar wie zijn die anderen betrekking hadden op het veganisme, wereldwijd worden vrouwen massaal waar het over gaat? In allerlei samen- waarvan besloten was om dat een jaar onderdrukt en is mysogynie (vrouwen- levingsverbanden (bijv. nationale) en haat) veelal de norm. Als aan vrouwen gemeenschappen (bijv. religieuze) geen gelijke rechten worden gegund, heeft men vooral oog voor de eigen mag dat best vrouwenhaat genoemd groep. De Australische filosoof Peter worden. Wij hebben daar in Nederland Singer► vindt dat wij onze moraal te weinig oog voor. Het is toch raar dat niet alleen moeten laten gelden voor wij bijv. gewoon zaken doen met anderen binnen onze eigen groep; hij Saoedi-Arabië, waar vrouwen structu- spreekt zich uit voor een ruimere reel gediscrimineerd worden. De soci- moral circle, die niet alleen alle ologische, theologische etc. 18 De Vrijdenker 2017-01 De Vrije Gedachte

achtergronden van die vrouwenhaat ander geen schade zijn niet zo interessant; de hoofdzaak berokkent. Daarte- is dat er wat tegen gedaan wordt. Dat genover staat het geldt voor alle vormen van onderdruk- paternalisme: de king, zoals in Saoedi-Arabië ook van neiging om anderen homoseksuelen en atheïsten. dwingend jouw wil op te leggen. Het zijn cultuur en tradities die onge- Vooral mannen voelig maken voor het leed van hebben die diepzit- anderen en religie is één van de groot- tende neiging, ste ongevoeligmakers. Veel mensen jegens vrouwen, denken niet na over het nut en de maar ook jegens morele waarde van tradities waarop zij andere groepen. Het zich beroepen. Vrijdenkers daarente- liberalisme gaat gen stellen steeds gezag en tradities ter daar tegenin. In discussie. Ook als mensen duizenden enkele landen, waaronder het onze, het onderdrukken van/leed berokkenen jaren lang dingen geloven en doen, wil hebben veel mensen sinds de seksuele aan andere slachtoffers steunt. Wie dat niet zeggen dat die waar, resp. revolutie een ongekende individuele zich op het feministische blad OPZIJ goed zijn. Meestal wil/kan/durft men vrijheid zonder paternalistische inmen- abonneert, krijgt een leren tas. Maar er de tradities niet ter discussie te stellen ging. Wij beseffen het uitzonderlijke zijn parallellen tussen de en vaak mag het ook niet. In ons land daarvan niet goed. Het is niet vanzelf- onderdrukking/uitbuiting van vrouwen mag het wel. Wij moeten die vrijheid sprekend en het is ook niet vanzelf- en dieren (zie Carol Adams, The benutten om een stem te geven aan sprekend dat het zo blijft. Bevochten sexual politics of meat). Het is niet onderdrukten waar ook ter wereld. Wij vrijheid moet je koesteren. De Vrij- consequent/consistent als je feminist moeten er bij de regering op aandrin- denkers in de jaren 20 steunden allerlei bent, maar niet opkomt voor dierlijke gen dat in het buitenlands beleid emancipatoire strevingen en die hele slachtoffers door af te zien van het rekening wordt gehouden met vrou- agenda is eigenlijk gerealiseerd. Zo eten van vlees. Dat vrouwen geen wenrechten. Vrouwenemancipatie is gezien hebben ze zichzelf bijna over- dieren zijn, is niet juist, we zijn alle- goed voor een samenleving als geheel, bodig gemaakt, maar het is belangrijk maal dieren. Je kunt geen feminist zijn niet alleen goed voor vrouwen. om die vrijheden op een georgani- zonder veganist te zijn, aldus Van den Dat de onderdrukking grotendeels van seerde manier te blijven bevechten. Berg. Zo zit ook zijn boek in elkaar, mannen uitgaat, betekent dat we niet zegt hij zelf: eerst positief over allerlei alleen aandacht moeten besteden aan Terugkomend op het meten van vrou- aspecten van het feminisme en dan regelgeving, maar ook aan wat het wenonderdrukking is de kernvraag: deze stelling, waarbij misschien drie- betekent om man te zijn; denk aan het kunnen vrouwen zich in vrijheid ont- kwart van het lezerspubliek afhaakt. macho-gedrag dat je overal ziet. Veelal plooien en vorm geven aan hun eigen Hij overweegt dat een vrouwelijke gaat het bij de onderdrukking van de leven? Er is negatieve vrijheid, inhou- feminist die als vegetariër geen vlees vrouw om beheersing van haar seksua- dend dat de overheid garandeert dat jij eet, maar wel melk drinkt, voorbijziet liteit. Je hebt dan een moraal voor vrij op straat kan en gelijke rechten aan de onderdrukking van koeien – mannen en een moraal voor vrouwen, hebt, en positieve vrijheid, die inhoudt vrouwelijke dieren, waarvan de kalfjes waarbij vrouwen worden kleingehou- dat je jezelf kunt ontplooien. Positieve worden afgenomen ten behoeve van den. Alle religies hebben voorschriften vrijheid voor vrouwen houdt in dat er onze melkconsumptie. En dan die – voor vrouwen op dit gebied. regelingen zijn bijv. t.a.v. deeltijdwerk vrouwelijke! – kippen die alsmaar en kinderopvang. Anders dan hier eieren moeten leggen. Van den Berg Een belangrijke vraag is wat belangrijk hebben vrouwen in een land als India pleit voor bewustwording van deze is en wat niet; hoe meet je vrijwel niets over hun eigen leven te problematiek. Mensen zouden af (vrouwen-)onderdrukking? We zoeken zeggen. Toch is ook in ons land vrou- moeten van hun kokervisie op de een antwoord op wenonderdrukking te vinden, overwe- wereld. Ondanks zijn tirade tegen basis van het gend in allochtone milieus: allerlei onrecht heet zijn boek De vro- liberalisme, dat uithuwelijking, vrouwenbesnijdenis lijke feminist omdat hij het een teken als filosofische (laat men in het buitenland doen), van beschaving vindt dat mannen en stroming de vrij- beperkte ontplooiingsmogelijkheden. vrouwen hier ongedwongen met elkaar heid van het Een staat faalt als binnen subculturen kunnen omgaan, zelfs in de sauna. individu centraal intolerantie en onderdrukking onge- stelt. In de libe- moeid worden gelaten. [foto's van borrels met Vermaat en Van den rale leer van Berg: R. van Elst] John Stuart Mill Van den Berg heeft wel kritiek op het mag een ieder hedendaags feminisme. Het bevreemdt doen wat hij wil, hem dat men opkomt voor een zolang hij een bepaalde categorie slachtoffers, maar De Vrije Gedachte De Vrijdenker 2017-01 19

Heerlijke reis Philip Vermoortel Ik was van plan om zo af en toe een hoofdstukje te lezen in zuilengang moest huren Philip Vermoortel Excursies in de tijd. Episodes uit de geschiedenis van onze om er te kunnen doce- (Brugge 1955) stu- deerde Germaanse beschaving, het nieuwste boek van Pieter A.M. Seuren, ren, vanwaar de naam filologie en promo- maar toen ik eenmaal begonnen was, kon ik niet meer stop- “Stoa” (90) en dat de veerde op de pen. Ik zal u proberen uit te leggen hoe dat komt. orde der Dominicanen parabel bij Multatuli. speciaal opgericht is om Hij is gewezen Het boek is om te beginnen erg vlot geschreven en dus mak- de Katharen uit te roeien hoogleraar aan de KU Leuven, waar hij kelijk te volgen en te begrijpen. De invalshoek is bovendien (ik heb altijd een zwak Europese en Nederlandse letter- bijzonder origineel. De auteur heeft namelijk, zoals de gehad voor de Katharen) kunde doceerde. ondertitel aangeeft, episodes uit onze beschavingsgeschie- (165). denis gekoppeld aan personen, thema’s en vragen, en die hij heeft hij met trefzeker meesterschap uitgekozen. Soms Seuren brengt ook (nagenoeg) vergeten erfgoed weer onder haakt hij een stuk geschiedenis vast aan een belangrijke his- de aandacht. Euboulides wordt in ere hersteld als uitvinder torische figuur zoals Plato, Aristoteles, Alexander de Grote van de vier paradoxen die Aristoteles zo kwelden (56) en de of Abélard, maar dat kan evengoed aan de Hanze of aan de zo goed als onbekende Johan Maurits van Nassau krijgt een vraag waarom wij een kalkoen een kalkoen noemen en geen hoofdstuk toebedeeld waarop hij trots kan zijn (gesteld dat turkoen of dindoen. Seuren zorgt ook voor afwisseling door hij dat nog zou kunnen) (230). Telkens weer weet de auteur bijvoorbeeld het beroemdste kroeglied aller tijden uit de fascinerende vragen te formuleren en ze ook nog flink Carmina Burana als kapstok te gebruiken (161) of door zich onderbouwd te beantwoorden. Waarom waren zoveel te ontpoppen als een volleerd kunsthistoricus: wanneer hij mensen bereid om zich in het onzekere avontuur van een het over de Hanze heeft, vergelijkt hij twee schilderijen van kruistocht te storten? (167) Waarom trotseerde men de Hans Holbein de Jongere op zo’n manier dat de lezer ze woeste oceanen om aan specerijen te geraken? (201) nooit meer zal bekijken als tevoren (190-191). Die aanpak Waarom kwamen de slaven meestal uit West- en niet uit zorgt ervoor dat deze heerlijke reis vanaf de dageraad van Oost-Afrika of uit andere continenten? (238) Hoe slagen de onze beschaving tot op de dag van vandaag geen seconde reclamejongens er telkens weer in om ons via de media te verveelt. Indien alle geschiedenisleraren zoveel zouden misleiden? (262) weten en het zo boeiend zouden kunnen vertellen, dan zou geschiedenis het lievelingsvak van alle leerlingen zijn. Dat Seuren niet zomaar een verhaal vertelt, maar dat doet vanuit een uitgesproken visie, maakt zijn boek alleen maar Ik heb in elk geval ontzettend genoten en vooral veel bijge- interessanter en soms zelfs grappig. Plato, Bernard van leerd en ik vind het bijzonder jammer dat ik niet alles zal Clervaux, Bertrand Russell en Richard Nixon krijgen er kunnen onthouden. Ik wist bijvoorbeeld niet (maar u mis- stevig van langs. Met zichtbaar genoegen beschrijft Seuren schien wel) dat Kandahar via Iskandaria van Iskander en de machteloze ergernis van de nochtans zeer door hem dus van Alexander de Grote komt, aan- bewonderde Aristoteles over de spits- gezien Iskander en Iskandaria de Arabi- vondigheden van Euboulides, die boven- sche equivalenten zijn van Alexander en dien erg aanschouwelijk en geestig Alexandrië. (71), dat het eerste deel van uitgelegd worden. Ik heb ook telkens de naam Gabriël van het Arabische moeten glimlachen bij subtiele tussen- “gabre” afgeleid is, wat “boodschapper” zinnen als die over bijvoorbeeld de ijdel- en “vriend” betekent en ook terug te heid van academici (60), over de vinden is in ons Bargoens “gabber” (99), “beperkte historische blikwijdte van dat “kalief” vertaald moet worden als moderne logici” (134) en over de “opvolger” (102), dat het Latijnse “sal” beloofde maagden in de moslimhemel: (zout) aan de basis ligt van “salaris” “Of dat desgewenst ook jonge mannen (202), dat het Portugese “bacalhão” het kunnen zijn wordt niet vermeld” (100). Latijnse “baculus” als wortel heeft, wat “stok” betekent en die duikt ook weer op Ontroerend zijn dan weer de bladzijden in ons “stokvis” (202), enzovoort. Maar over de hartstochtelijke liefde van ik heb veel meer bijgeleerd dan alleen de Abélard en Héloïse en van Alexander de herkomst van woorden en termen. Bij- Grote en Hephaistion, met – betreffende voorbeeld ook dat het schrift van het Alexander – krachtige zinnen als: “Als niet-Griekse Minoïsche rijk (en van nog hij zich gaf, gaf hij zich totaal, in zijn een paar andere beschavingen) tot op trouw, zijn liefdes, zijn woedes, zijn heden niet ontcijferd is (25), dat Zeno ambities, zijn moed en, niet te vergeten, van Kition zo arm was dat hij een stukje zijn rouw” (63) en “Ruim een half jaar 20 De Vrijdenker 2017-01 De Vrije Gedachte

later stierf Alexander zelf te brengen, werken van king van het leed van de slavernij die […] daarmee, bedoeld of literatuur en muziek, ik ooit gezien heb (237). Het pronke- onbedoeld, zijn belofte aan van beeldende kunst, rige portret van Johan Maurits van Hephaistion nakomend” van bouwkunst, van Nassau (225) spreekt boekdelen over (66). filosofie en van weten- de man, maar wekt naast een glimlach schap, en ook tradities, ook veel sympathie op. De talrijke his- Het boek van Seuren► past die vaak berusten op torische kaarten maken veldtochten en ook perfect in het gedachte- ideeën die we niet wereldreizen aanschouwelijk. Heel goed van De Vrije Gedachte. meer huldigen, maar die comfortabel voor de lezer is ook dat In zijn Voorwoord schrijft toch de zaak bij elkaar Seuren systematisch geboorte- en hij: houden.” sterfjaar vermeldt bij zijn protagonis- ten. En zijn suggesties voor verdere “Anders gezegd, ik zie de geschiede- Seurens aandacht voor het emanci- lectuur zijn mooi meegenomen. nis als een lang tijdsverloop patie-aspect als bevrijding uit de waarin men leeft in een mengsel van kerkers van onwetendheid en In zijn inleiding schrijft Seuren dat hij waarheid, fantasie en leugen en onmacht – Kants “Ausgang des zich tot Europa zal beperken en het is waarin langzaam, heel langzaam, de Menschen aus seiner selbst ver- perfect duidelijk wat hij daarmee koele waarheid de overhand krijgt. En schuldeten Unmündigkeit” – loopt bedoelt, maar gelukkig doet hij het intussen slaagt de waarheid erin, als een rode draad door zijn bescha- eigenlijk niet. Integendeel. De hele ondanks de leugens en misvattingen vingsverhaal heen. In het bijzonder oude en nieuwe wereld komen aan bod waarmee zij is vermengd en waardoor in de hoofdstukken over het vroege en dat maakt de manier waarop de zij vaak wordt overheerst, werken van christendom, de vroege islam, de lezer na deze Excursies vanuit en naar grote, soms eeuwige, waarde tot stand kruistochten en de katholieke eman- Europa kijkt uiteraard alleen maar cipatie van 1840 tot 1960 laat de rijker. Warm aanbevolen. auteur niet na te wijzen op de stag- nerende werking die kerken en ------godsdiensten op de ontwikkeling en Pieter A.M. Seuren, Excursies in de tijd. de vooruitgang van het mensdom Episodes uit de geschiedenis van onze hebben uitgeoefend. beschaving, Pharos 2016, 276 pagina’s, € 25, ISBN 978 90 79399 86 4. U kunt dit boek bestellen via de boekhandel of Het boek is bovendien rijkelijk ver- door overmaking van € 24,90 op bankre- lucht met uitstekend gekozen illu- kening NL17 RABO 0300 6927 65 t.n.v. straties in vierkleurendruk. De Pharos uitgevers onder vermelding van “geketende slaaf”◄ van Clara “Excursies” en voorzien van uw naam, Sörnäs is de aangrijpendste uitdruk- adres, postcode en woonplaats.

'Religious Freedom' nu ook voor atheïsten

René van Elst (mini-c.v. op pag. 16)

Op 16 december 2016 tekende de Amerikaanse president Obama een wijzigingswet betreffende de Wet op de interna- tionale godsdienstvrijheid, de International Religious Freedom Act. De oorspronkelijke tekst is hier te vinden: https://www.state.gov/documents/organization/2297.pdf Deze wet van 1998► legde de grondslag voor het Ameri- kaanse buitenlands beleid inzake de godsdienstvrijheid en regelt hoe een speciale commissie de regering daarover adviseert en ook rapporteert over schendingen van de gods- dienstvrijheid over de hele wereld. De Vrije Gedachte De Vrijdenker 2017-01 21

Voor de tekst van de wijzigingswet van 2016 zie https://www.congress.gov/bill/114th-congress/house- bill/1150 De zelfrijdende auto De wijzigingswet draagt de naam van Frank Rudolph Wolf, voormalig Republikeins congreslid, die vaak Thomas Spickmann opkwam voor onderdrukte minderheden in de wereld (maar ook anti-gay en anti-abortus was – en waarschijn- In de afgelopen twee jaar werd ik Thomas lijk nog is) en die zich sterk heeft gemaakt voor de oor- in de media steeds weer met de Spickmann spronkelijke wet. nieuwste ontwikkelingen in de (1973) is Het bijzondere van de vernieuwde wet is dat daarin voor voertuigindustrie geconfronteerd. constructeur het eerst aan atheïsten en andere niet-godsdienstige per- en redacteur De voorspelling is dat over een van De sonen rechtsbescherming wordt gegund: 'De vrijheid paar jaar auto’s massaal helemaal Vrijdenker van denken, geweten en godsdienst wordt geacht theïsti- vanzelf kunnen rijden. Taxi- en sche en niet-theïstische geloofsovertuigingen (beliefs) te vrachtwagenchauffeurs zullen beschermen en het recht om geen godsdienst te belijden daardoor overbodig worden. Dit zal ten koste van werkgelegen- of te practiseren.' heid gaan en voor vervoersbedrijven vallen op grote schaal Helaas wordt atheïsme hier dus, zoals wel vaker, een loonkosten te besparen. Gewone automobilisten kunnen tijdens geloof genoemd; niettemin mogen we deze wetswijzi- het rijden lekker naar achter leunen. Er wordt hard aan gewerkt ging een verbetering om zelfrijdende auto’s, waarvan inmiddels een aantal prototy- noemen. De wet veroor- pes beschikbaar zijn, te optimaliseren. Dit is in diverse kranten deelt nu ook gerichte maat- te lezen. Ons staat dus een revolutie te wachten. Ik ben regelen tegen niet-theïsten, daarentegen sceptisch betreffende deze aankondigingen. Aan humanisten en atheïsten twee voorbeelden uit de afgelopen eeuw kan ik laten zien dat wegens hun beliefs. niet per se alle technische beloftes waargemaakt kunnen Volgens juridisch hoogle- worden. raar ◄Caroline Mala Corbin van de Universiteit van Miami kan de wet leiden tot een andere kijk van rechters op atheïsten in eigen land. Er is altijd dis- cussie geweest over de vraag of atheïsten dezelfde bescherming als gelovigen genoten van het Eerste Amendement op de Grondwet; de IRFA maakt duidelijk dat zij dezelfde bescherming moeten genieten, zegt Corbin. (Het bedoelde Amende- ment luidt: Het congres zal geen wet aannemen omtrent het vestigen van een religie, of het verbieden van de vrije uitoefening daarvan; of het belemmeren van de vrijheid van meningsuiting, of van de pers; of het recht • Honderd jaar geleden is men begonnen om bij de bouw van van het volk om zich vreedzaam te verenigen, en de huizen of de productie van andere goederen asbest te regering te petitio- verwerken. Het heeft een hoge treksterkte en is ter isolatie neren voor een uiterst geschikt, maar helaas ook kankerverwekkend als het herstel van grie- loskomt, zoals in de loop der tijd steeds meer bleek. Er ven.) Corbin wees waren talloze sterfgevallen. Daarom mag dit materiaal in er ook op dat Europa tegenwoordig niet meer gebruikt worden. Bij Obama► de eerste asbestsaneringen in oude gebouwen moeten uiterst strenge president was die in veiligheidsmaatregelen genomen worden. de rede bij zijn ambtsaanvaarding • Halverwege de laatste eeuw bestond een grote euforie over niet-gelovigen omtrent kernenergie. Voorspeld werd dat deze niet alleen sprak; deze nieuwe voor het kweken van stroom geschikt zou zijn, maar ook wet past in zijn nalatenschap aan de niet-gelovigen. Het voor het aandrijven van allerlei apparaten of bijvoorbeeld is nu maar zeer de vraag wat de volgende president auto’s. Alles leek mogelijk te zijn. Nooit meer zou het ermee gaat doen, aldus Corbin. nodig zijn om energie te besparen. Uiteraard werden een paar schepen en onderzeeërs gebouwd die door atoomreac- Informatie ontleend aan religionnews.com (dec. 19, 2016), toren i.p.v. dieselmotoren aangedreven werden. Verder sites van de Amerikaanse overheid en Wikipedia. resteert alleen nog de mogelijkheid om stroom te produce- ren, maar om veiligheidsredenen dienen reactoren vanwege hoge gezondheidsbedreigende straling door dikke betonnen 22 De Vrijdenker 2017-01 De Vrije Gedachte

omhullingen omsloten te worden. Zelfs dan bestaat een vertrouwt, kan in ernstige problemen komen, bijvoorbeeld ernstig risico. Na ontploffingen zoals 1986 in Tsjernobyl door met de eigen auto in een rivier te belanden. Gelukkig of 2011 in Fukushima werden de betrokken regio’s heb ik meestal wel even de tijd om voor iets anders te kiezen radioactief besmet en moesten de bewoners geëvacueerd dan wat mijn TomTom mij aanraadt. worden. Een groot aantal mensen overleed. Onder degenen die de kernrampen overleefden zijn velen ernstig Deze mogelijkheid bestaat bij een helemaal zelfstandig ziek. Daarom is in Duitsland ervoor gekozen om alle rijdend voertuig, dat in principe alleen voor een gesloten en kerncentrales op den duur stil te leggen. controleerbaar systeem geschikt is, niet. Daar is het soms een kwestie van een halve seconde. Als een bepaald verschijnsel, bijvoorbeeld een obstakel of een kleuter, niet gezien wordt gebeurt een ongeluk, wat bij handmatige bediening en door- gaande attentie waarschijnlijk niet het geval zou zijn. Voor- speld worden dergelijke incidenten zolang de techniek nog niet al te gevorderd is. Daarna zou het aantal verkeersdoden dat aan zelfrijdende auto’s te danken is, moeten afnemen. Wat dit betreft ben ik sceptisch. Want diverse voertuigonderdelen, zoals belangrijke sensoren, kunnen versleten raken of gema- nipuleerd worden en daarom op gegeven moment niet meer De techniek waardoor een auto vanzelf kan rijden wordt als functioneren. Vrijwel zeker zal autorijden op een of andere het hulpmiddel van de toekomst beschouwd. In principe sta manier veranderen, maar er is ik open voor ondersteunende systemen die het leven voor mij en blijft een systeem nodig gemakkelijker maken. Belangrijk is wel dat er genoeg tijd waar de chauffeur continu de blijft om afwijkende keuzes te maken als dit noodzakelijk mogelijkheid heeft om in te blijkt. Als ik in het ingenieursbureau waar ik werk met behulp grijpen. Ik wil op snelwegen van erkende software statische berekeningen doorvoer geen vrachtwagens zien rijden waarvan de resultaten niet geloofwaardig zijn ben ik vrij om waar niemand in zit. Zoiets van methode te veranderen. Bij het autorijden maak ik gebruik lijkt op een monster dat plot- van mijn navigatiesysteem als ik mij in een onbekende seling ergens tegenaan kan omgeving bevind, want anders verdwaal ik vrijwel zeker. botsen en daardoor grote Maar door programmeerfouten of plaatselijke nog niet gere- ravage kan veroorzaken. De overeenkomst met asbestverwer- gistreerde wijzigingen kan het voorkomen dat een aanbevolen king en kernenergie is dat de veiligheid in het openbaar leven route niet genomen kan worden. Wie blind op de techniek achteruitgaat.

Rudy Kousbroek spot met religie Rudy Schreijnders

In dit artikel wil ik aansnijden wie Rudy Schreijnders meer van zijn vader. Op het internaat Rudy Kousbroek (1929-2010) was en studeerde aan de UvA vindt hij het vreselijk, maar het heeft (Nederlands) en aan de waarom hij voor mij een (intellectueel) UvH, werkte als hem ‘gevaccineerd’ voor de ellende voorbeeld is. Inhoudelijk ga ik in op redacteur bij het CBS, van zijn latere internering in het de vraag hoe hij van zijn geloof is was voorlichter van Japanse burgerinterneringskamp: hij gevallen, waarom hij spot met het Greepeace en hoofd heeft er kunnen wennen aan een geloof en voorbeelden geven van die communicatie bij beperkte bewegingsvrijheid op een Humanitas; hij begon in spot die afkomstig zijn uit zijn essay- 2011 aan een proefschrift over Rudy afgesloten terrein, aan strenge regels, bundels (met tussen haakjes verwijzin- Kousbroek. vroeg naar bed, corvee doen, onbegrij- gen naar de titels). Zo spot Kousbroek pelijke verbodsbepalingen, arbitraire met het katholicisme, stelt hij geloof Wie was Kousbroek? opsluiting en een pak slaag. Als hij in gelijk aan bijgeloof, vraagt hij zich af Herman Rudolf (Rudy) Kousbroek het interneringskamp herenigd wordt of een dialoog tussen gelovigen en wordt op 1 november 1929 in Pema- met zijn vader kan hij die periode – ongelovigen mogelijk is, in hoeverre tang Siantar op het eiland Sumatra in ondanks de geleden ontberingen – als de moraal afkomstig is van het geloof, het toenmalige Nederlands-Indië gebo- gelukkig typeren. spot hij met de islam en ten slotte met ren. Hij houdt van zijn moeder om Gerepatrieerd naar Nederland het hindoeïsme. haar dierenliefde, maar houdt nog maakt hij zijn middelbare school af en De Vrije Gedachte De Vrijdenker 2017-01 23

vertrekt hij – om te ontsnappen aan de Verder heeft Kousbroek mij geleerd nis te vragen. Hij verwacht dat hij Nederlandse bekrompenheid – naar over alfa- en bèta-grenzen heen te eraan zal gaan en vergelijkt zijn positie Parijs. Die stad is een leerschool voor kijken en dieren als medereizigers in met iemand die een vliegtuig heeft hem: bepalend voor zijn vorming is mijn leven te zien. gemaakt waar je in theorie mee kunt dat de Franse studenten met wie hij vliegen. Hij moet meteen de proef op omgaat, ongelofelijk veel discussiëren. Hoe is Kousbroek van zijn de som nemen door van de Eiffeltoren Fransen doen dat agressief en met veel geloof gevallen? te springen. Behalve door een instinc- talent. Die oefening gebruikt hij later Kousbroek verliest al vroeg zijn geloof tief verzet, wordt Kousbroek ook in zijn essays. in God. Op elfjarige leeftijd zegt de bewogen door een soort nieuwsgierig- Schrijver Simon Vinkenoog vraagt dominee op zondagsschool namelijk heid. De beelden uit het erotische hem eind jaren vijftig voor het week- tegen hem dat de dieren geen onsterfe- verhaal komen hem in de loop van de blad Haagse Post te komen werken en lijke ziel hebben. Na hun dood zullen nacht voor ogen en hij denkt: dat zal ik voor Kousbroek is dit het begin van ze tot stof vervallen. Zijn eerste reactie dus nooit meemaken. (De vrolijke zijn essayistische productie. Vanaf is verdriet en ongeloof: wezens die zo wanhoop) De nacht gaat echter voorbij 1965 schrijft hij, onder het pseudo- prachtig en ingewikkeld in elkaar zonder dat hij sterft en hij kan de niem Leopold de Buch, in het week- zitten en tot zulke subtiele reacties in directrice de volgende morgen vertel- blad Vrij Nederland over politiek in staat zijn, kunnen toch niet in het niets len dat hij het bewijs geleverd heeft (en over alle andere aspecten van) verdwijnen? Als dat waar is, dan moet dat God niet bestaat. (Terug naar Frankrijk en een jaar later wordt hij hetzelfde voor mensen gelden. (Mede- Negri Pan Erkoms) medewerker van het Algemeen Han- reizigers : over de liefde tussen delsblad (vanaf oktober 1970 NRC mensen en dieren) Sinds die tijd ziet Waarom spot Kousbroek met Handelsblad). het geloof? Als dichter zou hij nooit de Ik heb Kousbroek nog voor zijn top bereiken, maar als essayist dood gevraagd wat hij ervan zou lukt dat wel: in 1978 ontvangt vinden als ik een proefschrift hij de P.C. Hooft-prijs 1975 over zijn werk zou schrijven. Na voor zijn gehele essayistische enige aarzeling (is mijn werk oeuvre en in 1994 kent de Rijks- dat wel waard?) is hij ermee universiteit hem een akkoord gegaan. Ik vroeg hem eredoctoraat in de wijsbegeerte bij die gelegenheid wat hij zelf toe. Hij overlijdt op 4 april 2010 de kern van zijn werk vond: zijn in Leiden en wordt zes dagen essays over Nederlands-Indië, later begraven op Nieuw Eyken- Japan of Frankrijk misschien? duynen in Den Haag. Tot mijn verbazing antwoordde hij me dat het zijn essays tegen Kousbroek als intellectu- de religie waren! eel voorbeeld Willem Jan Otten heeft Al in mijn tienerjaren ben ik op geschreven dat Kousbroek het het spoor gekomen van de arti- geloof niet wil onderzoeken. Hij kelen van Kousbroek. Ik twijfel wil alleen bespotten wat hij er er niet aan dat onze gemeenschappe- Rudy Kousbroek▲ godsdienst als een niet van begrijpt. Kousbroek vindt dat lijke voornaam aanvankelijk de reden soort Sinterklaasverhaal. Van kerke- demagogisch: niet onbegrip, maar juist is dat die artikelen me zijn opgevallen, lijke zijde wordt ernstig onderschat het doorzien van geloof is wat zijn dat ik begonnen ben met ze te lezen en wat het voor kinderen betekent dat lachlust opwekt. Het lijkt hem het ver- er gefascineerd door ben geraakt. Nog dieren uitgesloten worden van het standigst nooit serieus over het geloof voor ik begon aan de studie Neder- sprookje. (De Aaibaarheidsfactor) te zijn en het belachelijke ervan te landse Taal- en Letterkunde aan de Als 12-jarige vertelt Kousbroek ’s laten zien en hij schrijft in Hoger Universiteit van Amsterdam, ging ik avonds voor het slapengaan een ver- honing, zijn boekje dat voornamelijk zijn artikelen en essaybundels verza- volgverhaal op de slaapzaal van het over het geloof gaat, dat spotten het melen. internaat (op Sumatra, waar hij enige is dat zin heeft. Kousbroek is in mijn leven een geboren is). Hij verwerkt er een eroti- Kousbroek vindt dat de beste intellectueel inspirerend voorbeeld sche passage in. De directrice hoort dit reactie op het geloof is het belachelijke geweest: hij heeft mij aangezet tot en neemt zijn opvoeding persoonlijk ervan te tonen. Hij heeft daarop reac- nadenken en vrijdenken, tot kritisch ter hand. Ze sluit hem op in de badka- ties gekregen waarin gewaarschuwd blijven staan tegenover de ideologieën mer en hij moet voor de volgende werd voor het bespotten van de religie, die tijdens mijn leven in de mode ochtend vergiffenis aan God vragen. want dat zou alleen maar geweld waren en er niet door meegesleept Doet hij dat niet dan zal hij sterven. oproepen. Het bewijst hoe we opgeslo- worden. Zijn essays over religie Kousbroek realiseert zich dat hij zo ten zitten in een kooi met gewetenloze hebben mij aangespoord een atheïsti- kan testen of God bestaat en besluit – misdadigers: die mag je niet hinderen sche levenshouding aan te nemen. met angst in zijn hart – geen vergiffe- want dan worden ze boos en gevaar- 24 De Vrijdenker 2017-01 De Vrije Gedachte

lijk. Toch is spot de enige adequate gewerkt door Paus Leo XII (1760 onderwijs, slechte hygiëne en gezond- reactie. De gelovigen moeten erdoor 1829, paus van 1823-1829). De paus heid, en criminaliteit. (Hoger honing) gaan denken: wat een nonsens is dit vond dat men in deze boze tijd, nu zo Gelovigen zijn volgens Kousbroek toch eigenlijk en wel zo dat zij zich weinig mensen in de hemel kwamen, net mensen die denken dat er een man- gaan schamen. (Hoger honing) de kinderen het sterven niet mocht netje in de radio zit. Aan zijn opvattin- beletten. (Restjes en Hoger Honing) gen mag niemand twijfelen, want dat Kousbroek spot met het katho- Nu worden overal ter wereld wil dat mannetje niet. Zijn volgelingen licisme voortdurend mensen doodgeschoten. zijn het met elkaar oneens, maar ze Kousbroek typeert het katholicisme in Vindt de Paus van al die doden: pech geloven allemaal dat ze Zijn wil echt Hoger honing als: ‘zoetelijke taal, arg- gehad, niets aan te doen, Maria kan kennen en uit Zijn naam mogen listige biechtvaders, verboden boeken, niet aan de gang blijven met kogels praten. Hierdoor worden ze aangezet geniepige verklikkers, bekrompen afbuigen? Of kan ze het wel, maar tot handelingen die ze anders niet fanatisme, kwaadaardige schijnheilig- doet ze het niet? Kousbroek zou dat bij zouden overwegen: ‘voordehandlig- heid, baden met kleren aan (…); gende dingen' schrijft Kousbroek kortom het model van een preutse vol ironie, 'zoals moord, marte- en achterbakse politiestaat (…).’ ling, doodslag, en leugen, laster (p. 24) Het doel is mensen wat op en intimidatie’. (Einsteins pop- de mouw te spelden (zoals eeuwig penhuis : Essays over filosofie 1, leven of valse troost) en afstand p. 73) Naar de maatstaven van doen van eerlijkheid, eigenwaarde Kousbroek is dat mannetje alleen en zelfstandigheid. De waarde van al daarom een boosdoener, en nog een ouderwetse, gedegen roomse wel uit hoofde van zijn beroep. opvoeding, zo schrijft Kousbroek (Einsteins poppenhuis : Essays vol ironie, ligt in de combinatie over filosofie 1) van het breken van iemands wil (een soort hersenspoeling) en het Voor Kousbroek staat levenslang afhankelijk maken. Hij geloof gelijk aan bijgeloof zou er alles aan doen om zijn kin- Kousbroek kan beweren dat er op deren daarvan weg te houden. deze wereld een kiezelsteentje (Hoger Honing) bestaat dat vliegrampen veroor- Kousbroek heeft zich vrolijk zaakt en iedere keer dat iemand er gemaakt over de beperkte macht per ongeluk tegenaan trapt, veron- van Maria. Zij kan de kogel die op gelukt er een vliegtuig. Het komt de Paus werd afgevuurd [op 13 door een onbekende vorm van mei 1981 door Ali Agca – Redac- energie die de wetenschap nog tie], slechts een beetje van rich- niet ontdekt heeft. Niemand kan ting doen veranderen. De Paus bewijzen dat zijn bewering niet wordt wel getroffen en raakt waar is. Zo’n bewering is welis- gewond. Dit past bij de instinc- waar onweerlegbaar, maar ook tieve voorstelling van een wonder: zinloos. Het godsbegrip is even- bovennatuurlijke vermogens zijn niet eens een voorbeeld van zo’n bewering: almachtig. Was de Paus niet geraakt, een mens van vlees en bloed buitenge- er is geen manier denkbaar om aan te niemand zou weten dat er zich een woon harteloos vinden. Een arts die tonen dat God er niet is en er is voor wonder had voltrokken. (Restjes) De nalaat bijstand te verlenen, is strafbaar. Kousbroek daarom geen wezenlijk paus heeft daarop een feestelijke dank- Waarom wordt Maria dan geroemd? verschil tussen een bijgeloof en religie. dienst gehouden om uitdrukking te (Hoger honing) Een wetenschapper kan daarom niet geven aan zijn dankbaarheid aan de Kousbroek heeft zich verder afge- bijgeloof op wetenschappelijke Heilige Maagd voor het afbuigen van vraagd waarom Maria drie herders- gronden verwerpen en tegelijkertijd in deze kogel. Kousbroek vraagt zich meisjes in Portugal niet vertelt dat ze God geloven: wie A zegt, moet ook B daarop af of de paus niet beter een het erg vindt dat vrouwen geen priester zeggen. (Einsteins poppenhuis : dankdienst had kunnen houden voor mogen worden. Waarom houdt ze in Essays over filosofie 1) de uitvinder van de penicilline, het de Filippijnen geen pleidooi voor con- poliovaccin of de pokkeninenting, doomgebruik? Dat zou volgens Kous- Is dialoog tussen gelovigen en omdat daarmee miljoenen mensen het broek pas echt een mirakel zijn in ongelovigen mogelijk? leven is gered. Was dat misschien niet tegenstelling tot de reizen van de Paus De dialoog tussen gelovigen en niet- aan een hemelse interventie te danken? om over de hele te verkondigen dat gelovigen is bij de kerken in trek. De Of, erger nog, zijn zulke zegeningen geboortebeperking tegen Gods wil is. kerk is natuurlijk niet echt geïnteres- God helemaal niet welgevallig? De De gevolgen van overbevolking zijn seerd in de uitkomst van die dialoog: geneesheren in Rome die inentingen immers bekend: armoede, slecht andersdenkenden zijn geen gelijkwaar- bij wet wilden invoeren, werden tegen- dige partij, omdat ze nu eenmaal De Vrije Gedachte De Vrijdenker 2017-01 25

anders denken. Het is verder uiteraard oplossingen om mensen in nood te ondenkbaar dat de kerk zou moeten helpen. (Einsteins poppenhuis : Essays toegeven dat haar leer op een dwaling over filosofie 1) berust. (Einsteins poppenhuis : Essays over filosofie 1) Kousbroek gelooft niet dat de Kousbroek ergert zich dan ook aan moraal afkomstig is van de niet-gelovigen als zij zich tegenover godsdienst gelovigen gedragen als mensen die Volgens Kousbroek heeft de Verlich- dankbaar mogen zijn dat hun houding ting de afgelopen tweehonderd jaar getolereerd wordt. Zij tonen namelijk meer goed gedaan voor de mensheid Rudy op een Karbouw, 1938 respect voor een andere overtuiging, dan de katholieke kerk in tweeduizend zonder zich af te vragen of dat respect jaar. (Hoger honing) De dierenbe- wel wederzijds is. Van gelovige zijde scherming is bijvoorbeeld te danken wist het antwoord: ze had te weinig aanvaardt men het respect van niet- aan de wetenschappelijke belangstel- ketters op de brandstapel laten zetten. gelovigen daarentegen als vanzelfspre- ling voor het dier en niet aan de chris- Kousbroek ziet er de typische neiging kend, alsof het niet anders zou kunnen. telijke moraal die zich tweeduizend van het geloof in om altijd voor het Gelovigen staan er echter nooit bij stil jaar zich nooit bekommerd heeft om slechte te kiezen. Waarom heeft dat hun opvattingen voor niet-gelovi- het lot van de dieren. (Medereizigers : Bloody Mary niet gedacht dat God gen kwetsend zouden kunnen zijn. over de liefde tussen mensen en haar strafte omdat zij te veel ketters Niet-gelovigen kunnen helemaal niet dieren) vervolgd had? (Hoger honing) Het gekwetst worden in hun heiligste Kousbroek vindt het dan ook hoofd van het katholieke Instituut voor gevoelens: zelf geven zij immers toe onnozel van gelovigen als ze denken Huwelijk en Gezin was van mening dat zij die niet hebben. (Anathema’s 2) dat wie niet gelooft onmogelijk een dat binnen het huwelijk een Hiv-geïn- Door hun tolerantie werken niet- goed mens kan zijn. Veel mensen, fecteerde partner geen condoom mag gelovigen volgens Kousbroek mee aan gelovig of niet, zullen de neiging gebruiken om zijn of haar partner te hun maatschappelijke ongelijkheid en hebben iemand die in het water is beschermen. Ieder normaal mens valt benadelen zij zichzelf. Zijn wij als gevallen er weer uit te helpen; het de harteloosheid en immoraliteit ongelovigen misschien te verdraag- enige dat de religie daaraan toevoegt is hiervan op. Het is Kousbroek dan ook zaam en moeten we af en toe wat het voorschrift hem weer in het water een raadsel hoe iemand die niet gelooft agressiever zijn zodat onze standpunt terug te duwen wanneer hij volgens een boodschap kan hebben aan de beter begrepen en beter gerespecteerd die godsdienst van het verkeerde christelijke moraal. (Hoger honing) worden? Maar wat daarvoor nodig is, geloof, onrein of iets anders ontoelaat- is geloofsijver en die is bij niet-gelovi- baars is. In de ogen van Kousbroek Kousbroek spot met de Islam gen per definitie dun gezaaid. (Ein- kan godsdienst daarom niet de oor- Kousbroek heeft meerdere reacties steins poppenhuis : Essays over sprong van de moraal zijn. Het is juist ontvangen met als strekking: als u dit filosofie 1) een bron van discriminatie, schijnhei- of dat zo bezwaarlijk vindt aan het Ongelovigen trekken inderdaad ligheid, seksisme en meten met twee christendom, waarom zegt u dan niets niet naar verre landen om daar hun maten. Met het geloof halen we niet over de islam, daar is het even erg of boodschap van ongeloof te gaan iets moreel superieurs, maar doodge- nog erger. Hij vindt het een terecht brengen. Toch zou dat geen zinloze woon de achterlijkheid in huis. (Hoger verwijt. (Hoger honing) Hij heeft in onderneming zijn. Allerlei nietsver- honing) zijn eigen woorden ‘gelijkelijk het moedende Papoea’s land aan alle religies’. (Het raadsel en Inuit worden nog der herkenning, p. 20) In fundamenta- steeds bekeerd tot listische landen als Iran of Saoedi-Ara- godsdiensten die in de bië is de Evangelische Omroep aan de beschaafde, westerse macht en lijkt het op onze negentiende wereld al bezig zijn eeuw. Maar met één groot verschil: er uit te sterven. Dat lijkt bestaan geen Multatuli’s, die het gebed hem een onverdiende van de onwetende schrijven en geen straf voor mensen die vereniging van Godloochenaars zoals het toch al moeilijk De Dageraad. Het is een cultuur hebben. Sommige zonder spotters. (Einsteins poppenhuis gelovige mensen : Essays over filosofie 1) wijden hun leven aan De islam bevindt zich in een zon- een menslievende taak. Op het eerste Kousbroek geeft van deze stelling derlinge positie omdat het object is gezicht pleit het dus niet voor atheïsten twee voorbeelden: ▲Bloody Mary van raciale discriminatie en als gevolg dat zij minder geneigd zijn tot een der- Tudor (1516-1558) meende dat het een daarvan een buitengewone tolerantie gelijke opoffering. Daar staat tegen- straf van God was als ze geen kinderen geniet. Is dat terecht, vraagt Kous- over dat zij volgens Kousbroek op kon krijgen of als de oogst tegenviel. broek zich af? In een islamitisch cultu- zoek gaan naar echte en doelmatige Waarom had ze straf verdiend? Ze reel programma werd beweerd dat het 26 De Vrijdenker 2017-01 De Vrije Gedachte

westen en het christendom een poel woedende religieuze van onreinheid en dwaling zijn. De gemeenschap heeft het aan- islam daarentegen is een oase van leggen van een waterleiding kuisheid, zuiverheid en juiste inzich- gedwarsboomd omdat ten. Het was zo demagogisch, infantiel daarbij het Gangeswater en onverdraagzaam dat Kousbroek niet gefilterd zou worden. Het geloven kon wat hij hoorde. Niemand filteren haalt de heiligheid maakte zich er echter druk om: dat zou namelijk uit het water, want op zich bewonderenswaardig zijn als die blijft in het filter zitten. het niet selectief op uitsluitend de Natuurlijk hadden de islam werd toegepast. (Hoger honing, hindoes ook kunnen denken 1997!) dat het filteren het water Kousbroek maakt zich wel vrolijk juist heiliger maakt of dat over de islam. Neem bijvoorbeeld het het er niets toe doet. Kous- Standbeeld van Gandhi, vasten gedurende ramadan. broek vraagt zich daarop af Churchilllaan, Amsterdam waarom de intuï- tie van gelovigen altijd de manifestatie van het kwaad. Het goede verkeerde kant uit werkt, gaat immers langzaam en het kwade altijd in het nadeel van gaat snel en daarom kunnen spoorwe- mensen – tegen vaccinaties, gen alleen maar verspreider van het tegen onderwijs voor meis- kwaad zijn. (Hoger honing) jes, tegen geboortebeper- king, tegen hygiëne, tegen Conclusie emancipatie – waarom is Rudy Kousbroek parafraseert een dat niet omgekeerd? (Hoger bekend gezegde: wie als kind niet honing) gelooft, heeft geen gevoel, en wie het Mahatma Gandhi was na zijn adolescentie nog doet, heeft een tegenstander van de geen verstand. Er is voor hem maar westerse geneeskunde die één werkelijke uitweg: alle religieuze Mohammed dacht dat de aarde plat hij misdadig heeft genoemd en hij ver- partijen hun kop onder de kraan was en daarom kwam het eenvoudig- dedigde de Ayurvedische hindoege- houden en zeggen: we geloven niet weg niet bij hem op dat er plekken op neeskunde. Daarin wordt het verloop meer. Weg met die onzin. (Hoger aarde kunnen bestaan waar de zon van een ziekte niet alleen voorspeld uit honing) maandenlang niet onder gaat. (Hoger verschijning, spraak, kledij en gedrag honing) Kousbroek kan een plakboek van de boodschapper die naar de ------maken met berichten over de discrimi- geneesheer gezonden wordt, maar ook natie van vrouwen en de houding uit de stand van de sterren of het Gebruikte essaybundels van Rudy Kous- tegenover homoseksualiteit in de postuur en de spraak van de genees- broek: islam. Het gaat hem – zo schrijft hij heer zelf. Omdat deze geneeskunde De Aaibaarheidsfactor. Met tekeningen met zijn kenmerkende ironie – uiter- goedkoper is en van heilige afkomst, van Hepzibah Kousbroek, Thomas Rap, aard om een zuiver theologische vinden hindoes het even betrouwbaar 1969 belangstelling en om liefde voor de als de moderne, westerse geneeskunde. Anathema’s 2. Meulenhoff, z.j., [1970] godsdienst. Hij heeft passie voor Kousbroek meent dat dergelijke Einsteins poppenhuis : Essays over filo- vragen als: waarom is er nooit een antieke medische stelsels behalve wat sofie 1. Meulenhoff, 1990 fatwa uitgesproken tegen zelfmoord- kruiden en toevalstreffers weinig De vrolijke wanhoop : Autobiografische aanvallen en het vermoorden van goeds en veel verkeerds te bieden essays waarin opgenomen een interview tegenstanders (als de islam zo ver- hebben. met Lien Heyting. Anathema’s 8, Meu- lenhoff 1993 draagzaam en vredelievend is als Toen Gandhi zich in een Britse Terug naar Negri Pan Erkoms. Meulen- beweerd wordt, ligt dat toch voor de gevangenis bevond, werd bij hem blin- hoff, 1995 hand)? (Hoger honing) dedarmontsteking geconstateerd. De Hoger honing. Meulenhoff, 1997 Britse arts die hem behandelde, wilde Het raadsel der herkenning : fotosyn- Spotten met het hindoeïsme daarop een Ayurvedische arts halen these 3. Uitgeverij Augustus, 2007 Kousbroek heeft zich ook vrolijk omdat hij dacht dat Gandhi daar de Medereizigers : over de liefde tussen gemaakt over het hindoeïsme. Het voorkeur aan zou geven, maar deze mensen en dieren. Uitgeverij Augustus, water van de Ganges in India is heilig koos toch maar voor de misdadige 2009 voor de hindoes (en één van de groot- Europese geneeskunde. Hij hield ove- Restjes : Anathema’s 9. Uitgeverij ste bronnen van infectie te wereld). De rigens ook de spoorwegen voor een Augustus, 2010. De Vrije Gedachte De Vrijdenker 2017-01 27

Het Utopia van de kat, de muis en het hek Lex Vink Terwijl Nederland nog in de ban is van de Jeroen Bosch Niet minder betekenisvol is dat je op de tentoonstelling van vorig jaar in 's-Hertogenbosch, loopt in andere wandtapijten, álle andere wandtapij- het Leuvense museum 'M' nu de tentoonstelling Op zoek naar ten in de Leuvense tentoonstelling, een Utopia. Nog tot midden januari, helaas te laat voor dit nummer gesloten hek ziet, waarachter de utopische van De Vrijdenker. De inspiratie in Leuven komt van Thomas scenes zich afspelen. Het utopische paradijs More, humanist, staatsman en schrijver van het boek Utopia. is dus afgesloten van de buitenwereld. Ook Precies 500 jaar geleden rolde dit iconische werk van de het Utopia van Thomas More is op de Lex Vink (Zuid persen in Leuven bij drukker Dirk Martens. tekening in het tentoongestelde boek gesitu- Beijerland, Een blikvanger op de Leuvense tentoonstelling is een eerd op een ruimtelijk afgesloten eiland, 1943) was befaamd in Brussel vervaardigd wandtapijt met een voorstel- omgeven door oceaan. luchtverkeers- ling van Bosch' Tuin der Lusten. Dit wandtapijt is door het Met andere woorden, het is leuk om te leider op Schiphol en Escorial in Madrid in bruikleen gegeven aan het museum in dromen van Utopia, maar de realiteit gebiedt werkte bij de Leuven. Nog andere wandtapijten met utopische, paradijse- ons in te zien dat iedere medaille zijn luchtvaart- lijke voorstellingen worden getoond, alsmede zeldzaam keerzijde heeft. De muis zijn dood is de kat organisatie kaartmateriaal en wetenschappelijke instrumenten uit die tijd. zijn brood, om het bekende spreekwoord te Eurocontrol te Net als elk schilderij van Bosch barst ook deze Tuin der parafraseren. De hemel is voor de uitverko- Brussel tot zijn pensionering in Lusten bijna uit zijn voegen door de details die over het hele renen, de hel is er voor de 'ander', de ver- 2004. oppervlak zijn uitgespreid. Het is onmogelijk tijdens een doemde. De godsdiensten wisten daar bezoek alle details in je op te nemen. Gelukkig wees mijn overigens ook wel raad mee. Leuvense gids mij op enkele bijzondere details, die mij aan het denken zetten en de aanleiding werden voor deze bijdrage. In de overgangstijd van Middeleeuwen naar Nieuwe Tijd schiep More zijn eiland Utopia. Een paar honderd jaar bleef Helemaal links onderaan op het linkerpaneel van Bosch' dat een aardig maar theoretisch droombeeld. Vooral de oorspronkelijk schilderij Tuin der Lusten▼ en ook op het mannen en vrouwen van de filosofische Verlichting bleven wandtapijt, maar daar verschijnt hetzelfde detail op het paneel zich met het onderwerp bezig houden. Boegbeeld Voltaire liet rechts onderaan, zie je een kat met een muis in zijn bek. zijn schepping El Dorado, een materieel Utopia vol met goud Illustratief, zo zei mijn gids, voor het besef dat wat de utopie en edelstenen, omgeven door een schier ondoordringbare is voor de een, de kat, een dystopie is voor de ander, de muis. bergketen, ontdekken door Candide. Er heerste absolute gelijkheid. Na veel overpeinzing kwam Candide evenwel tot de conclusie dat het alom aanwezige goud van El Dorado niet in overeenstemming was met de menselijke aard. Candide verlangde naar zijn eigen geliefde en wilde rijker worden dan andere mensen. Hij keerde terug en besloot zoals hij het verwoordde 'zijn eigen tuin te cultiveren', daarmee de beper- king in de vorm van een muur rond het eigen persoonlijk paradijs bevestigend. Blijf zover mogelijk weg van ruzies en pro- blemen, werd Candide's credo. Vivre caché est vivre heureux, 'verborgen leven is gelukkig leven' is nog steeds een Franse zegswijze.

De Amerikaanse revolutie pro- beerde een paar stenen van de muur af te breken met de woorden van Thomas Jefferson► over Pursuit of Happiness, het nastre- ven van geluk. Prachtige uitgangs- punten, maar als je je rekenschap geeft van de genocide op de Indianen (die als jagers/verzamelaars in zekere zin in een paradijs zonder grenzen leefden) en de behandeling van Afrikaanse slaven, zie je toch weer de contouren van het hek rond het paradijs van de naar Amerika uitgeweken Europeanen. 28 De Vrijdenker 2017-01 De Vrije Gedachte

pende rashonden tussen de desks, zitballen en zitzakken, je kan het zo gek niet verzinnen of het is er. Geld moet rollen, en het rolt inderdaad overvloe- dig naar de enkele succesvolle bedrijven. Maar het rolt niet naar de vele start-ups die het niet halen in de ratrace naar het technologische Utopia. En het rolt nog minder naar de mobile homes van degenen die de aansluiting met het nieuwe Utopia hebben gemist, de mensen buiten het hek in de voorstellin- gen uit de 16e eeuw.

Maar hoe het ook zij, ondanks nieuwe muren zoals de muur tussen Israël en Palestina, de aandrang van Wilders c.s. om in Europa nieuwe muren op te trekken, de Mexicaanse muur van Trump, is de mensheid met vallen en opstaan wel verder gekomen in de strijd voor utopische idealen. Het positieve nieuws dat honger en armoede wereldwijd sterk zijn teruggedrongen moeten we blijven bena- drukken. Zelfs over de factor arbeid gaan we anders De Franse revolutie▲ dan. Utopie onder de noemer van denken: van uitbuiting naar basisloon. vrijheid, gelijkheid, solidariteit. Een prachtig vooruitzicht dat velen in Europa begeesterde, totdat buitenlandse inmenging Utopische vergezichten moeten ons blijven aanmoedigen de en daarop volgende interne twisten onder de revolutionairen strijd voort te zetten. de oorspronkelijke idealen naar de achtergrond dwongen. Daarna ging een nieuwe keizer er met de buit van door, tot zijn verlies bij Waterloo, waarna de tegenstanders hun anciens régimes weer voor decennia konden vestigen.

De Russische revolutie was een volgende utopische klaroen- stoot. De weerklank was aanvankelijk wereldwijd. Maar de beperkende wending naar 'socialisme in één land' betekende dat een muur weer werd opgericht, culminerend in een ijzeren gordijn en de Berlijnse muur, tot aan de totale ineenstorting van dit utopisch experiment.

Van de Duitse poging een Germaanse Utopie neer te zetten kunnen we bezwaarlijk zeggen dat dit een Utopie zou zijn, al dachten de edelgermanen zelf daar anders over. De dystopie voor de niet-Germaan lag er te dik bovenop. Buiten het hek rond het Germaanse oervolk stond de inferieure 'ander', met de Joden, de Zigeuners en de Slavische volkeren als eerste slachtoffers. Om in de beeldspraak van dit stuk te blijven, als muizen voor de kat. Overigens dien je wel te beseffen dat de genocide op Untermenschen in wezen niet verschilt van de genocide op Indianen in Amerika.

In onze tijd blijft het beeld van Jeroen Bosch' schilderijen onverminderd actueel. Bosch' hooiwagen►, getransformeerd tot een automobiel van het merk Porsche of Maserati, is nu in Silicon Valley aangekomen. Technologie start-ups, die in Californië als paddenstoelen uit de grond schieten, proberen met zogenaamd durfkapitaal een onvoorstelbaar Utopia te scheppen voor degenen die binnen zijn, zowel binnen de muren van het start-up bedrijf als financieel binnen. Salarissen met minstens zes nullen voor jonge gasten die net van school komen, gigantische werkruimtes met ijskasten vol gratis bier, slaapruimtes om tijdens het werk een uiltje te knappen, muziekinstrumenten à gogo om even te ontspannen, loslo- De Vrije Gedachte De Vrijdenker 2017-01 29

komen, zou ik Hem drie keer achter elkaar langdurig in Zijn Geheime De apologie van Opening bezitten, en daarna een pre- sent-eksemplaar geven, niet gebro- cheerd, maar gebonden - niet dat Gerard Reve gierige en benauwde - met de opdracht 'Voor de oneindige, zonder woorden'." Anton van Hooff Voor de rechtbank kon Reve alleen (mini-c.v. zie pag. 3) een slotwoord houden. Daarin wees hij de steun af die sommigen meenden te geven door te beweren dat de drei- Als lid van het Comité Nederlandse gende beknotting van het vrije woord 1 Onafhankelijkheidsdag – je doet wat ‘nauwelijks ‘verschilde met wat Sov- Gerard Reve (l.) komt aan bij het Paleis van Justitie om jezelf van de straat te houden – heb jetdissidenten overkwam. De boete die ik op 13 december in het Nationaal hij hoogstens zou krijgen noemde hij zegt dat ook de beperkingen die de wet Archief te Den Haag een voordracht een ‘ongerief’ dat toch meer dan alleen aan homoseksueel verkeer oplegt, in gehouden over de Apologie van maar nauwelijks verschilde van vijf of zijn geval niet gelden, omdat, naar hij Willem van Oranje uit 1580 in verge- zeven jaren strafkamp. ‘Ik prijs mij aanneemt, God net als hij meerderjarig lijking met andere verdedigingsschrif- gelukkig, dat ik in Nederland woon, is. ten. Natuurlijk begon mijn verhaal met waar ik terecht sta onder de overvloe- Ook zijn ontmaskering van het begrip de moeder van alle apologieën, die van dige bescherming die de wet van een godslastering is kostelijk: ‘ik wil hier Sokrates in 399 vC. Ik wilde laten zien moderne, beschaafde rechtsstaat mij op een inconsequentie wijzen volgens dat al die verweerschriften grote over- biedt.’ welke ik, als ik zou schrijven: “God is eenkomsten vertonen: een Hij eindigde zijn slotwoord met de een grote klootzak,” wel, maar als ik spreker/schrijver die ten diepste ver- volgende verzuchting: ‘of God een lam zou schrijven: “Maria is een vuile ontwaardigd is over het onrecht dat is met bloedig doorboorde poten dan hoer”, niet strafbaar ben.’ hem dreigt te worden aangedaan, een wel een éénjarige, muisgrijze Ezel, die Er is zoveel vrijmoedigheid te genieten religieuze levensovertuiging en het zich door mij driemaal achtereen lang- in Reves pleidooien dat ze het verdie- verdacht maken van de aanklagers. Al durig in zijn Geheime Opening laat nen in de vrijdenkerscanon te worden bij de voorbereiding bedacht ik dat als bezitten, welk verschil vermag het uit opgenomen. Één stuk hoort er zeker moderne voorbeelden de pleidooien te maken, Hij zolang Hij de zonden in, dat waarin hij, nota bene zelf gelo- van Gerard Reve in het Ezelsproces der wereld wegneemt, en zich ontfermt vig, uitlegt wat godsdienstvrijheid is: van 1966 zouden dienen. over ons allen.’ ’In de eerste plaats: het recht om er Voor de jonge lezertjes: in 1996 werd In hoger beroep bij het Gerechtshof een godsdienst op na te houden, en die Reve aangeklaagd wegens smadelijke hield hij een eigen pleitrede. Wat was openlijk en ongehinderd te belijden; godslastering op grond van twee pas- er mis mee om aan seksueel verkeer ten tweede: het recht om er géén gods- sages in Nader tot U. Her christelijke met God te denken? Hoe moest Maria dienst op na te houden, een recht bloed begon vooral te schiften bij een anders bezwangerd zijn? ‘Zonder sek- waaraan in ons land nog wel het een stukje waarin Reve zich voorstelde dat sualiteit schijnt het nu eenmaal, zelfs en ander mankeert … en ten derde: het God zelf in de gedaante van een ezeltje in Gods heilsplan, niet te kunnen: men recht om het geloof in het algemeen, hem thuis kwam opzoeken. Dan zou krijgt nu eenmaal geen goede eieren of enige godsdienstige idee in het bij- de gastheer zeggen: "Mijn Heer en zonder een haan.’ En dan komt een zonder, welke dan ook, te bestrijden en mijn God! Geloofd weze Uw Naam tot passage die mij als classicus goed te bespotten.’ in alle Eeuwigheid! Ik houd zo ver- doet: Reve verwijst naar klassieke schrikkelijk veel van U", zou ik probe- voorbeelden. ‘Maar zelfs seksuele toe- Uiteindelijk werd Reve in 1968 vrijge- ren te zeggen, maar halverwege zou ik nadering van een als Dier geïncar- sproken. De rechtbank oordeelde dat al in janken uitbarsten, en Hem begin- neerde Godheid is niets nieuws. Ik wil de passages weliswaar godslasterlijk nen te kussen en naar binnen trekken, slechts wijzen op Zeus, die als zwaan waren, maar geen smalend karakter en na een geweldige klauterpartij om Leda overweldigt, die als stier Europa hadden. In het hoger beroep bij het de trap naar het slaapkamertje op te schaakt, en die, als arend, de beeld- Gerechtshof voerde Reve zelf zijn ver- schone jongeling Ganymedes rooft, die dediging. Hij werd vrijgesproken. 1 Om het misverstand te voorkomen dat ik zou zijn verworden tot een aanhanger van de hem, behalve voor het bijschenken van Toen het vonnis ter cassatie werd rechtse nationalist Thierry Baudet: dit comité zijn drinkbeker, ook nog voor heel voorgelegd aan de Hoge Raad, beves- wil dat de Acte van Verlatinge van 26 juli ander divertissement dienstbaar moet tigde deze het vonnis.2 1581 gevierd wordt als de Nederlandse zijn: de Godheid, Edelgrootachtbaar onafhankelijkheidsverklaring. Ik, die College, is van oudsher niet kieskeu- republikein ben sinds ik kon denken, rig, ‘maar lust van het hele varken’.’ beschouw dat stuk als het begin van de oudste nog bestaande vrijstaat ter wereld. Deze en veel andere passages zijn van 2 Een uitvoerig artikel over het proces is Helaas heeft die zijn verleden verloochend typisch Reviaanse dubbelzinnigheid: geschreven door Inge van der Bijl. Het is te door zich in 1813 door Groot-Brittannië een ernst en ironie, bijvoorbeeld als hij vinden op: Oranjemonarchie te laten opdringen. https://www.ziedaar.nl/article.php?id=288 30 De Vrijdenker 2017-01 De Vrije Gedachte

Natuurlijk tegennatuurlijk Tom van Ewijk

Leo en Max blijken. Het was in 1940 dat de Duitsers Nederland op de Mijn oom Leo, jongste broer van mijn knieën dwong. Dat was op tien mei, zes dagen na mijn moeder, was het stilgezwegen buitenbeentje verjaardag. Het moet ongeveer een maand later zijn geweest, van de familie. Hij was homoseksueel en dat ik logeerde bij mijn grootouders, bij wie ook hun oudste woonde in de Deurloostraat (Amsterdam) dochter en mijn tante Lena inwoonde. En wat stond daar op samen met Max, die notabene ook nog het dressoir in de huiskamer: het schip van oom Leo. "Oh!" Tom van Ewijk (1934) is joods was. Ze hadden het goed die twee, ze riep ik, "dat is toch van oom Leo! Heeft u dat gekregen?" filosofisch handelden in textielwaren. Buitengesloten "Houd je mond, " snauwde tante, "daar praten we niet over." geschoold, door de familie was Leo niet, hij kwam Ik schrok, begreep er natuurlijk niets van. Thuis vertelde ik journalist van professie, regelmatig op bezoek bij mijn grootouders, het mijn moeder. Die zei: "Echt weer iets voor Lena. Nee, werkzaam als had redelijk contact met zijn broers en kind, oom Leo was de laatste tijd erg ziek en hij is overleden. vertaler en zusters, maar zijn geaardheid kwam nooit En nu hebben opa en oma die boot gekregen." essayist, auteur van o.a. ter sprake, dat was strikt taboe. Ik herinner Dat was toen voor mij een bevredigend antwoord, maar dat Maatschappij of mij oom Leo nog goed, ook al was ik oom zomaar dood was kon ik moeilijk verteren. “Bid maar Haatschappij destijds (1939) een ventje van vijf. Een veel voor hem," raadde moeder mij aan. Dat heb ik inderdaad (Aspekt 2009). opgewekte man, een levensgenieter, onbe- een paar dagen gedaan, maar zoiets houd je als zesjarige niet rispelijk in het pak. Ook zijn huis in de vol. Pas jaren later, op mijn elfde, kwam ik de doodsoorzaak Deurloostraat staat mij nog voor de geest. In de hal een groot van oom Leo en ook zijn partner Max te weten. De twee, de aquarium waar ik niet genoeg naar kon kijken, en op een kastje een als homo en de ander als joodse homo, begrepen aan de een donkerbruin scheepsmodel, tot in details uitgewerkt, van hand van wat er in Duitsland plaatsvond, dat straks ook zij als een karveel uit de dagen van de VOC. Het spelletje met oom eersten aan de beurt waren. Ze besloten een dergelijk levens- Leo was dat ik onder de divan kroop en hij mij dan moest einde niet af te wachten en een zelfgekozen einde te effectu- zoeken en naar buitentrekken. Ook herinner ik mij juffrouw eren. Nadat zij hun zaken op orde hadden gebracht gingen zij Pannekoek, de huishoudster die voor Leo en Max kookte en voor het gas in de keuken in de Deurloostraat. Ze hadden van de kamers onderhield. Een vriendelijke vrouw die door de te voren juffrouw Pannekoek op de hoogte gebracht van hun beide heren zeer gewaardeerd werd, wat aanstonds mag plan en de reden waarom. Zij moet dit begrepen hebben en heeft hun besluit geeerbiedigd. Als blijk van hun dankbaarheid en waardering voor haar goede zorgen lieten zij haar tiendui- zend gulden na, voor die tijd een aanzienlijk bedrag. Dat kwam de familie ter ore die er grote schande van sprak. Juffrouw Pannekoek probeerde het uit te leggen, maar ze werd niet geloofd, vooral vanwege die tienduizend gulden. Wat anders? Blijkbaar ging ze vrijuit, want de zaak had voor haar verder geen gevolgen. En persoonlijk ben ik ervan overtuigd dat zij ter wille van Leo en Max goed gehandeld heeft. Dat zij voor jarenlange trouwe dienst haar die tien mille hadden nagelaten, lijkt me zeer aannemelijk, hoewel de familie haar ervan betichtte dat zij die som als zwijggeld had aangenomen. Dat is op zich niet ondenkbaar, maar beide heren waren zeer op haar gesteld en zij op hen. Dat weet ik van mijn vader die zich er niet zo druk om maakte.

Goedmoedig Ik vertel dit verhaal omdat ik in een goedmoedige stemming ten opzichte van homo’s ben opgegroeid. Goedmoedig omdat ze bij ons thuis homoseksualiteit niet bepaald toejuichten, maar er nogal onverschillig en lacherig over deden. Alleen mijn moeder had er wat moeite mee die toch maar ‘zo’n broer’ had gehad. Maar in de dagelijkse omgang waren er geen problemen. Er werd bij ons thuis veel gemusiceerd en in de wintermaanden organiseerden we huisconcerten. Onder de musici bevonden zich ook weleens homo’s en lesbiennes die we niet als een andere diersoort beschouwden en met wie we het prima konden vinden. Niettemin was ik van huis uit wel De Vrije Gedachte De Vrijdenker 2017-01 31

enigszins bevooroordeeld, maar verre van vijandig. Daar Komrij kwam bij dat ik in die jaren nogal eens dacht aan oom Leo en Het was pas eind jaren ’80 dat Gerrit Komrij▼ mijn vraag zijn partner. Dat gebeurde haast vanzelf als ik las over of dacht beantwoordde. Ik kreeg zijn weergaloze boek ‘Humeuren en aan de toen nog niet zo lang geleden wereldoorlog 1940-’45. Temperamenten’ in handen en in het hoofdstukje "Nichterig- Ik wist wat er met hen had kunnen gebeuren. En wat ik naar heid" spreekt hij zijn afkeer uit van homoseksuelen die zich aanleiding daarvan ook dacht was dat die twee veel van elkaar als vrouwen gedragen. Hij krijgt dan het gevoel alsof hij moet moeten hebben gehouden, om samen tot een dergelijke overgeven. Nog meer gruwt hij van vrouwen die zich als beslissing te komen. mannen gedragen, maar als homo geeft hij in dit boek af op Ik begon te begrijpen dat liefde niet uitsluitend tussen man en vrouw bestaat. Maar zo dacht niet iedereen erover, merkte ik in gesprekken met anderen, onder wie ook vrienden. Voor- naamste argument was dat het tegennatuurlijk was, dus eigenlijk een afwijking. Daar kon ik niets tegenin brengen. Ik was een rechtlijnige hetero die in zijn vrienden zonder meer jongemannen zag zoals ikzelf, niet gekweld door onrustig makende bijgedachten en verlangens gepaard met vage schuldgevoelens. Maar dat oom Leo en Max elkaar oprecht hadden liefgehad, stond voor mij buiten kijf.

Relnichten Als jongeman en kunstenaar hoorde ik bij de Katholieke Kunstenaarsgroep Amsterdam die op de eerste zondag van de maand kerkte in ‘Ons lieve Heer op Solder’ het voormalige schuilkerkje dat deel uitmaakte van Museum Amstelkring aan "heupwiegende of met valse wimpers knipperende" seksege- de Nieuwezijds Voorburgwal. Onze zielenherder, zelf een noten. "Mietjes met melige stembuiging en malle zuchtjes zeer verdienstelijke kunstschilder, was een priester met voor slakend, een zacht eitje dat fluwelig zijn nek zit te verrekken die tijd – de jaren vijftig – zeer vrije opvattingen. Zijn als een slangemens uit poppelappen", hij wordt er "een schaapskudde was verre van schaapachtig, dus dat kwam goed hogedrukketel van woede van." Hij ergert zich aan hun uit. Wij waren bepaald geen slaafse gelovigen en dat onze "giechelen, leuteren, kissebissen, vernietigend kijken en zich herder in zijn preken van het Vaticaan geen steen heel liet, poederen in de hoop door deze fopvertoning een ander werd met veel instemming beluisterd. Onder ons bevonden mannetje te lokken". Ongenadig krijgen de macho-homo’s en zich ook homoseksuele kunstenaars en kunstenaressen die hun cultus er van langs. "Koekblikwijsheid en lesbische door clerus en geloofsgenoten van hun eigen parochie zowat geestdrijverij reutelen omhoog uit de behaarde borst..." "Er als paria’s werden beschouwd. Maar voor onze priester zijn er met knotsen, kettingen, gespen en paardeharen boeze- (dezelfde die later schrijver Reve doopte) [pater Lambert roenen maar de broek is nog niet uit of daar gaan, hup, met Simon - Redactie] waren ze als vanzelfsprekend welkom, hij een gilletje de benen omhoog". Komrij heeft een afschuw van kende geen onderscheid. Bovendien had voor hem geloof of ze en schrijft: "Ik houd van de nicht die als een man op mij religieuze gezindheid niets uit te staan met seksuele geaard- afkomt." Hij vindt het "onbegrijpelijk dat iemand die van heid, ook al dacht de paus er anders over. Wij als katholieke mannen zegt te houden zijn eigen mannelijkheid zo luchthar- kunstenaarsgroep (voor zover je nog van echt katholiek kon tig verkwanselt." spreken) deelden zijn opvatting en onze homo’s en lesbo’s Dat deze gal gespuwd wordt uit onverdachte hoek lijkt mij hoorden er zonder bezwaren bij. In de omgang waren ze als duidelijk. Komrij wijst vileinig maar scherp op die andere artiesten net zo gewoon of extravagant als de hetero’s. soort binnen het kader van zijn seksuele geaardheid. Hij Eigenlijk weinig of geen verschil. maakte mij het gesprek met homofielen in mijn omgeving een Maar op straat kwam je types tegen die je homobeeld stuk gemakkelijker. Wat dachten zij van wat ik had gelezen verstoorden en weerzin opwekten. De homo’s die ik had leren in "Humeuren en Temperamenten?". De een was het volko- kennen, kon ik geen relnichten of mietjes noemen. Hier was men met Komrij eens, de ander ook wel, maar ja, je had nu in mijn ogen duidelijk een andere soort aan de wandel. Een eenmaal verschillen zoals je die toch ook bij hetero’s aantrof? ridicule soort die nogal verschilde van de homo’s die ik kende. Daar viel weinig op te zeggen. Er waren er ook die vonden Op zich geen ontdekking, want hetero’s kunnen evenzeer dat Komrij de mietjes en homomacho’s terecht hekelde omdat onderling sterk verschillen en zich ridicuul gedragen, maar ze zichzelf maar ook hen ridiculiseerden en de maatschappe- daar sta je dan als hetero niet zo bij stil. Ook de homo’s met lijke acceptatie van homofilie bemoeilijkten, om niet te wie ik in mijn werk als journalist te maken had, manifesteer- zeggen onmogelijk maakten. Dit is een argument dat wijst op den zich niet opvallend. Ik beschouwde ze als ‘oom Leo’s’. de weerzin en de vooroordelen jegens homofilie die dikwijls Maar een open gesprek over hun seksuele voorkeur herinner tot primitieve reacties leiden. De afwijzende, soms zelfs ik me niet. De vraag wat ze vonden van die homofiele agressieve houding van de meeste godsdiensten wakkert die poesjenellen, waar ik geen sympathie voor kon opbrengen, reacties aan. Daar komt nog een hardnekkig vooroordeel bij kwam wel in mij op, maar ik stelde ze uit kiesheid toch maar als zou homofilie in één adem met pedofilie moeten worden liever niet. genoemd. En natuurlijk is de wereld van de homo’s een Sodom. Alsof hetero’s vertoeven in het Nieuw-Jeruzalem. 32 De Vrijdenker 2017-01 De Vrije Gedachte

Seksualiteit bij de mens nummer’ (helaas zonder adequate geboortenplanning). Er zit Hetero of homo, ze zijn allebei gevormd door de natuur. Ik dus veel meer in de woorden man en vrouw dan alleen dat ze zie natuur als geest in de stof. Taalkundig is geest een het met elkaar doen en kinderen krijgen. Dikwijls is er sprake mannelijk zelfstandig naamwoord. Maar in zijn ware, vrijwel van bevreemdende, soms zelfs bizarre combinaties van ondoorgrondelijke betekenis zou geest evenzeer mannelijk èn mannelijke en vrouwelijke eigenschappen in een en dezelfde vrouwelijk kunnen worden genoemd als mannelijk noch persoon. Soms heeft het de schijn dat ze willekeurig gekozen vrouwelijk. Een feit is wel dat in de stof de natuur, als een zijn. Alleen al om deze reden zou bijvoorbeeld homofilie niet van de scheppende uitingen van de geest, een mannelijk en als afwijking mogen worden aangemerkt. Homofilie is niet een vrouwelijk beginsel heeft. Bij fauna en flora lijken deze van vandaag en het lijkt mij niet geheel onwaarschijnlijk dat beginselen redelijk herkenbaar verdeeld en toegepast, maar sinds het ontstaan van de mens iets wat een langdurige en dan wel met talrijke verrassende variaties en uitzonderingen. geestelijke stroming of ontwikkeling is, zich op den duur in Bij mensen echter is er soms totaal geen touw aan vast te onze genen vestigt en zich in de stof manifesteert. Eveneens knopen. We stuiten hier op een intrigerend fenomeen: de mens kan men hier denken aan biseksualiteit, travestie en, nog veel is namelijk de enige diersoort die wordt geobsedeerd door het nadrukkelijker, aan iemand die zich in het verkeerde lichaam eigen lichaam en deszelfs seksualiteit. Van de opperdieren of voelt geboren: de vrouw die zich innerlijk man en de man die primaten is de mens de enige soort zonder noemenswaardige zich innerlijk vrouw voelt. In mijn ogen een vingerwijzing beharing. Dit maakt ons uitermate gevoelig voor aanrakingen, dat de geest van de natuur de stof als het ware te sterk kan nog versterkt door erogene zones. Door zijn naaktheid lijkt worden. Het lichaam wordt slechts als voertuig ervaren zonder ons lijf ons ook voortdurend te verbazen en op te winden. We identiteit. kijken er naar met een niet aflatende gulzige, om niet te zeggen infantiele belangstelling. Van alle primaten zijn we Tegennatuurlijk? veruit de nieuwsgierigste. En glurend naar het lichaam van Een overleden broer van mij had er destijds moeite mee dat anderen kan het sleutelgat van onze nieuwsgierigheid niet zijn jongste zoon homofiel was. Wat ik daar van vond? Nou groot genoeg zijn. Nieuwsgierigheid waaruit verlangens en ja, er geen probleem van maken, accepteren en gewoon een fantasieën opzwalpen met liefhebbend vader blijven, een scala van bizarre tot zei ik. Oh, maar ik houd vaak gruwelijke seksuele evengoed wel van hem, praktijken waarbij zelfs evenveel als van de twee babies worden misbruikt. andere. Dat geloofde ik Geen primaat is zo van graag, want hij was lang de seks bezeten als de Homo beroerdste niet. Maar ja, sapiens. De porno-indu- het was toch eigenlijk wel strie zorgt daarbij voor de tegennatuurlijk, moest instandhouding van het hem niettemin van het sleutelgat. We zijn er zo hart. Tja, als tegennatuur- aan verslingerd dat we niet lijkheid bestáát, maar dan doorhebben dat we er ons is de natuur zelf ook tegen- tot de bodem mee ontluis- natuurlijk, merkte ik op. teren en vernederen. Wat ik daarmee bedoelde? Het feit dat wij ‘naakte Nou, kijk, in de natuur apen’ zijn wekt allerlei verwarrende en tegenstrijdige reacties maken de dieren van homofiele neigingen geen enkel pro- op. We kunnen er maar niet aan wennen. Niet aan het feit dat bleem. Zijn mond viel open. Bestaat dat bij dieren...? Hij kon we een lichaam hebben,maar vooral ook niet dat we een het niet geloven, dacht dat ik grappig wilde zijn. Maar het valt lichaam zijn. Aangenomen dat in het zijn van het lichaam zich niet meer te ontkennen dat uit observaties door biologen is ons wezen en karakter uiten, dan is het zeker dat we juist daar gebleken dat ook onder dieren homofiele verhoudingen de draad kwijtraken. Ik denk hier ook aan de anima en animus bestaan. En niet bij één soort, maar bij ongeveer 1500 soorten, in ons onderbewuste, zoals door Carl Jung uitgewerkt in zijn waaronder zelfs bepaalde insecten. Ik heb ze niet uit het hoofd psychologie. In de menselijke psyche spelen de anima (vrouw) geleerd, maar van een paar soorten ben ik op de hoogte. in de man en de animus (man) in de vrouw hun complexe en Bekend is homofilie onder meer bij vrijwel alle apen, maar beslissende rol. Je zou kunnen stellen dat in ieder mens – en op de lange lijst staan onder meer mannetjesgiraffen, leeuwen, het maakt niet uit hoe hij of zij seksueel geaard is – zich een honden, schapen (met name de rammen), dolfijnen, flamin- merkwaardig huwelijk tussen man en vrouw afspeelt, zonder go’s, ganzen, eenden, albatrossen. Al deze diersoorten zouden mogelijkheid tot echtscheiding. In de zichtbare werkelijkheid zich dus tegennatuurlijk gedragen, maar dan is er nog veel echter lijken man(nelijk) en vrouw (elijk) gesplitst omwille meer tegennatuurlijk in de natuur. Het wijfje van het zee- van de progenituur. Maar dat is dus voor wat de mens betreft paardje schiet haar kuit in de broedbuidel van het mannetje te eenvoudig, want de ervaring leert dat die splitsing lang niet dat vervolgens de eitjes bevrucht en verder zwemt met een altijd precies volgens plan verloopt en ook dat het niet altijd zwanger buikje, waarin de jonge zeepaardjes zich ontwikke- de bedoeling schijnt te zijn. Bovendien is in onze hypergeëro- len. Helemaal de omgekeerde wereld zien we bij de vecht- tiseerde samenleving de geslachtsdaad – en dan alleen beoor- kwartels waar het de grotere en mooier gekleurde hennetjes deeld op zijn voortplantingsfunctie – het enige ‘verplichte zijn die met elkaar vechten en baltsen voor de haantjes die De Vrije Gedachte De Vrijdenker 2017-01 33

straks de eieren bebroeden en de verzorging van de kuikens op zich mij afkomt". En ik voeg daaraan toe dat ik ook houd nemen. Het zijn een paar voorbeelden uit een overstelpende veelheid van de lesbo die als een vrouw op mij afkomt. Ze zijn aan levens- en rollenpatronen in de dierenwereld, waarin het er met velen en als homopaar, gehuwd of ongehuwd, omgekeerde rollenpatroon geen zeldzaam verschijnsel is. Als ik er gaan zij hun dagelijkse gang en leven hun leven vanuit mag gaan dat homofilie of vormen ervan, zoals biseksualiteit, zonder opvallend aan de weg te timmeren, tenzij in zowel bij mensen als bij dieren voorkomt, dan is er wel een groot hun hoedanigheid als kunstenaar, politicus of anders- verschil, al is de mens in biologisch opzicht eveneens een dier. Maar zins. Maar ook zij moeten op hun hoede zijn voor bij mensen wordt homofilie vertroebeld door de rede en het woord buurtgenoten of hand in hand wandelend op straat of Gods. Bij dieren niet. Die lopen niet rond met frustraties, schuldge- in het park. De natuur heeft geen moeite met ze. Per voelens of traumatische ervaringen. Geen mus verlaat het nest met slot betekent homo – man én vrouw – gewoon mens. een jeugdtrauma, geen tijger trekt zelfstandig de wildernis in met een moederbinding. En dieren leven niet in een maatschappij die riegelt van de vooroordelen en primitieve emoties. Die rede van ons is echt niet zo redelijk om er trots op te zijn. Wetenschappen die homofilie psychologisch, biologisch en sociologisch proberen te duiden, of instanties die het als maatschappelijk probleem met geëigende therapieën – liefst christelijk – te lijf gaan, zijn bij dieren Kathedraal onbekend. Wederzijdse aantrekkingskracht tussen individuen van hetzelfde geslacht is een natuurlijk fenomeen dat bij sommige soorten Tom van Ewijk (mini-c.v. zie pag. 30) varianten vertoont. Bij de wilde grauwe gans, bijvoorbeeld, is waargenomen dat het voor deze vogels kenmerkende triomfgeroep De kathedraal aan het grote stadsplein de liefdesband bepaalt, waarbij de seksuele relatie van ondergeschikt dateert van het hemelvaarttijdperk. belang is. Bij mannetjesgiraffen speelt onderlinge seks juist een vrij Aan weerszijden torent een reuzenraket. opvallende rol. Albatrosvrouwtjes vormen vaak innige stelletjes, waarvan er eentje paart met een mannetje, om dan samen met haar Ze zijn nooit van de grond gekomen. vrouwelijke partner te broeden en voor het nageslacht te zorgen. Opvallend daarbij is dat dit laatste ook mensen niet vreemd is: een Veel werkers voor een hongerloon lesbisch paar dat via een donor kinderen krijgt. In zo’n geval kan eindigden hier naamloos met een doodsmak van liefde worden gesproken. Nu is de vraag of dit ook bij homofiele dieren het geval is. Dat lijkt me niet aannemelijk. Maar bij sommige door een misstap van de steiger soorten bestaan zeker wederzijdse genegenheid en trouw. Van vogels in de prestigeslag van het stadsbestuur. als de genoemde grauwe gans en albatros hoeft daar niet aan te worden getwijfeld. Een feit is wel dat seks, evenals bij de mens, niet In de absis links van koor en hoofdaltaar altijd begint en ophoudt bij het verwekken van progenituur. ligt die middeleeuwse aartsbisschop – ooit bekend als fervent ketterjager – Weerstand Maar is homofilie in de dierenwereld een natuurlijk gegeven, in de in zijn gebeeldhouwde capsule. mensenwereld wordt dat niet zo gezien omdat die wereld daarvoor veel te ingewikkeld in elkaar zit, zoals ik al heb aangeduid. Homofilie En over grafstenen met sleetse namen bij de mens toont verschillende aspecten, waarvan sommige weer- van een eens bewierookte elite stand en agressie oproepen. Daarbij wordt dan wel over het hoofd gezien dat heterofilie ook behept is met bedenkelijke aspecten. Toch drentelen door middenschip en zijbeuken is het moeilijk om bepaalde verschijnselen te accepteren, zelfs als je de toeristen uit Babylonië. ze wil begrijpen. Ik hoef hier mijzelf maar te noemen. Triest en verfoeilijk zijn in mijn ogen de zogenaamde ‘afwerkplekken’ waar tussen het struikgewas ‘ontmoetingen’ tussen mannen met homofiele gevoelens plaatsvinden. Dat durf ik wel te zeggen omdat ook homo’s Dom van Keulen, foto R. van Elst die ik ken dit verafschuwen. De Gay Parade op Roze Zaterdag vind ik meer een anti- dan een pro-homo-manifestatie. Amusant om te zien op de beeldbuis, maar ik zet niet mijn hoed op om erheen te gaan. De poesjenellen mogen kleur geven aan het leven in de binnenstad, mij zullen ze niet meer aanspreken zoals vroeger, toen ik nog een aantrekkelijke jongen voor ze was. Tragisch zijn voor mij de homofielen op gevorderde leeftijd die met netpanty's aan in het donker met elkaar zitten te foezelen. Maar ook zij horen thuis in die wereld van frustraties en onvervulde verlangens waarvan we allemaal deel uitmaken. En die wereld zal nooit en te nimmer veranderen en er zal altijd waakzaamheid zijn geboden voor haat en redeloze agressie. Intussen houd ik me bij Komrij, want ook als heterofiel val ik hem bij waar hij zegt: "Ik houd van de nicht die als een man op 34 De Vrijdenker 2017-01 De Vrije Gedachte

genadig is door niet zijn oorspronke- Originele titel: Little things can lijke straffen voor overtredingen van make an atheist, blog op website Door zijn rechtvaardige wetten toe te The Huffington Post, dec. 2016. passen. Hoe dan ook, 'genade' wijst op kleinigheidjes in gebreke zijn. 5. Jezus als een 'zoon van God' is net zo verdacht als alle andere 'godenzo- nader tot het nen' wier moeders door godheden zwanger waren gemaakt. Dat was heel atheïsme (1) gewoon in de tijd waarin het christen- dom opkwam, en het christendom nam Joseph H. McKenna eenvoudigweg het god-mens-verhaal over. Bij dieper duiken in de literatuur van 6. Het is godslasterlijk om te zeggen Dr. Joseph Hugh McKenna (59) is het ongeloof en 'vrijdenken' van de dat God geen andere manier zou hoofddocent Geschiedenis van laatste drie eeuwen, is het interessant kunnen bedenken om zijn geprikkelde religieus gedachtegoed, Universi- om de 'kleine dingen' te zien die als gevoel voor rechtvaardgheid tevreden teit van Californië, Irvine. Website: redenen gegeven zijn voor het verwer- te stellen dan zijn eigen onschuldige uponreligion.com. pen van het christendom en God. Hier zoon te executeren. Elke menselijke Vertaling: René van Elst; publicatie volgt een selectie in mijn eigen vader zou opgehangen worden voor met toestemming van de woorden van wat diverse auteurs van zo'n aanpak. auteur/copyright-houder. 100 tot 300 jaar geleden te berde 7. Geen enkel systeem van strafrecht hebben gebracht: kan een onschuldige de plaats laten pokken of een koorts of door uit te innemen van een schuldige en dus is glijden op ijs. 1. Als God belangrijke informatie aan de plaatsvervangende dood van Jezus 10. God had maar zes dagen nodig om slechts enkele mensen 'openbaart' en een immoreel idee. Het is een idee het heelal te maken, maar kon hij de die informatie verborgen houdt voor gebaseerd op dat van de geldstraf, van hele mensheid niet ineens redden in de rest van de wereld, spreekt daaruit het betalen van een boete in geld ten een week? Duizenden jaren gingen aan een onrechtvaardige bevoorrechting behoeve van een iemand anders; dat is Jezus en zijn volgelingen vooraf en van de kant van God. Als God een toelaatbaar, maar dat iemand het tweeduizend jaar zijn sinds Jezus ver- verlossende boodschap voor het schavot opgaat voor een ander wordt lopen, maar nog steeds zijn de meeste mensdom had, waarom maakte God nergens aanvaard. mensen niet gered. die boodschap dan niet kenbaar voor 8. Als Jezus op Aarde kwam om te 'lij- 11. Als het de bedoeling van Jezus was iedereen op hetzelfde tijdstip? den' voor onze zonden, dan zou hij geweest om een nieuw religieus stelsel 2. Informatie kan alleen 'geopenbaard' heel lang hebben moeten leven; hij op touw te zetten dan zou hij het zelf worden genoemd als zij voordien 'ver- zou een invaliderende, tientallen jaren tijdens zijn leven opgeschreven borgen' was. Maar beweerd geopen- durende ziekte moeten hebben gehad, hebben, zoals tientallen eerdere Joodse baarde informatie bestond al hij zou hebben moeten meemaken dat profeten. Maar Jezus schreef niets op. honderdduizenden jaren in de wereld zijn kinderen en zijn vrouw eerder dan 12. Jezus wordt in de evangeliën en was over de hele aardbol te vinden. hij stierven, hij zou dement moeten beschreven als oneerbiedig jegens zijn De geboden van Mozes waren geens- zijn geworden en een oude dag van moeder toen hij twaalf was en zins een 'openbaring' aangezien elke aftakeling en strompelen gehad opnieuw als volwassene. stam op de planeet al millennia eerder moeten hebben; hij zou in geestelijke 13. Jezus volgde zijn eigen voorschrift tot zulke leefregels was gekomen. en lichamelijke pijn moeten zijn niet: hij hield niet van zijn vijanden 3. Als God werkelijk tot de wereld gestorven op zijn 93ste en niet op zijn maar hekelde hen met ongegronde bit- sprak, zou de wereld ter zake eensge- 33ste. Maar hoe ging het: Jezus stierf terheid. zind overtuigd zijn. Maar wat we in de bloei van zijn leven na drie uur 14. Eeuwige kwelling als straf zonder horen is een cacafonie van elkaar lijden op een vrijdagmiddag en toen rehabilitatie voor de gestraften is mis- tegensprekende stemmen van talloze spoedde hij zich terug naar het para- schien wel het immoreelste idee dat religieuze sekten. Alleen al door die dijs waar hij vandaan kwam. Vele mil- ooit iemand heeft bedacht. En toch verschillen van opvatting zijn ze onge- joenen mensen hebben meer geleden preekte Jezus de hel. Het zou beter loofwaardig. Ze hebben allemaal dan Jezus. En vele miljoenen zouden zijn voor ons allemaal als we voor gelijk met hun beschuldigingen naar bereid zijn te sterven als ze wisten dat eeuwig tot niets worden gereduceerd elkaar en ze zitten allemaal fout met ze levend terug konden komen na drie dan dat één kind voor eeuwig moet hun eigen beweringen. dagen om verslag uit te brengen over kronkelen in de hel. 4. Zeggen dat God 'genade' heeft met het hiernamaals. de mensheid kan alleen betekenen dat 9. Als het Jezus' doel was te 'sterven' Wordt vervolgd. Gods wetten van zichzelf onwerkbaar voor de mensheid, zou de manier wreed zijn en genade vereisen om ze waarop geen verschil hebben gemaakt. te verzachten of dat God ten onrechte Hij zou gestorven kunnen zijn aan De Vrije Gedachte De Vrijdenker 2017-01 35

Boek over vrijdenken en humanisme verschenen Dik Kruithof, secretaris DVG

Op 25 november 2016 werd in het Utrechtse UCK het nieuwe boek van Bert Gasenbeek (red.), Vrijdenken & humanisme in Nederland, 40 Plekken van herinnering gepresenteerd. Het boek bestaat uit veertig korte verhalen bij plekken verspreid over heel Nederland. Tijdens de presentatie vertelden auteurs aan de hand van gebouwen, begraafplaatsen, steden en monumenten waarom deze plekken herinneringen dragen aan de geschiedenis van Vrijdenken en Humanisme. Zo kwamen, om een indruk van de inhoud van het boek te geven, het beeld van Bonifatius, het huis van de gebroeders Koerbagh, het Domelamuseum, de schacht van de Oranje Nassaumijn, het huisje van Spinoza en de Heemraadssingel in Rotterdam en de Schapekamp in Oosterwolde voorbij als plekken waar geschiedenis is gemaakt. Lees het boek, dan weet u wat daar gebeurd is! Na de schrijvers gaf de voor- zitter van het Humanistisch Verbond Boris van der Ham Hierboven met de klok mee vier van de auteurs, met de titels zijn goedkeuring aan het boek: van de door hen geschreven hoofdstukken: Piet de Rooij het bevat verrassende en boei- (Tolerant Amsterdam), Miriam van Reijen (Benedictus de ende verhalen en leest als een Spinoza, Rijnsburg), Anton van Hooff (Mariënhof, Oosterwolde) trein, aldus de voorzitter. en Elise van Alphen (De seksuele hervormingsbeweging, Intermezzi op de piano werden Rotterdam). verzorgd door Herman Beks. Daarna bedankte Bert Gasen- Moderator Wim Berkelaar (l.) bespreekt met Bram ten Hoor en Gerla Warringa de fotografie voor het boek beek de beide fotografen, Gerla Warringa en Bram ten Hoor, vertelde hoe het boek tot stand gekomen was en bood zijn proeflezers Rob Tielman en Ina Gasenbeek een eerste exemplaar van het boek aan. Vervolgens was het nog lang druk tijdens de afsluitende borrel. Het boek is inmiddels als jubileumgeschenk toegestuurd aan alle leden van De Vrije Gedachte en we hebben al veel enthousiaste reacties ontvangen. Het kost € 19,95 en is te koop bij Uitgeverij THOTH en het Humanistisch Historisch Cen- trum.

Foto’s boekpresentatie: R. van Elst. Meer foto’s op de cover.

Rob Tielman (l.) ontvangt van Bert Gasenbeek een exemplaar Boris van der Ham, van het boek voorzitter van het Humanistisch Verbond, recenseert het boek als eerste 36 De Vrijdenker 2017-01 De Vrije Gedachte

Dominee, pastoor of rabbi? (7)

[vervolg van hoofdstuk XII] gebruikt om dierlijker dan eenig Dominee, pastoor of rabbi? dier te zijn. (In oorlogen van is de titel van een boekje, Wie zou nu bij die beloofde opstanding recht hebben op dat Christelijke natiën werden na zonder auteursnaam uitgege- stofje? 't Zou een gevecht geven van belang! 1854 reeds 2.250.000 menschen ven, maar geschreven door Mag ik asjeblief dat stukje uit uw arm? Ik heb het noodig doodgeschoten, gestoken of J.G. ten Bokkel, dat in 1890 1 door de vereniging De Dage- voor 't compleet maken van mijn neus. geslagen. Zegge 2 /4 millioen. Onmogelijk, vriend, ik kan 't niet missen uit mijn arm. Wat een veredeling na achttien raad werd uitgegeven. Het eeuwen Christendom!) — Ook was een groot succes, dat Ja maar, 't behoort mij, ik heb het 't eerste gehad. ook veel reacties en polemie- En ik het laatste. merkte b.v. Jezus niet veel van ken uitlokte. Meer drukken Ik kan toch niet met een halve neus loopen! het nut dier opstandingsleer. De volgden; 47.000 exemplaren Ik nog minder met een lammen arm; ik mis ook al een Schriftgeleerden en Farizeeën werden verkocht. Jan stuk uit mijn longen, dat zit nu aan de kuiten van dien (tegenwoordig zouden we Gerhard ten Bokkel (1856- langen kerel ginds, en hij wil 't niet teruggeven. zeggen de dominee's en catechi- 1932) was jarenlang lid van Dat kan mij niet schelen, ik wil mijn neus hebben. seermeesters) vervolgden en De Dageraad en is ook En je krijgt hem niet. kruisigden hem, terwijl hij hoe- auteur voor en redacteur van Arme onmachtige Almacht! genaamd geen last had van de het gelijknamige tijdschrift Thans, nu velen begrijpen dat die stoffelijke opstanding Sadduceeën, die niet geloofden geweest. In een nog onvoor- spelbaar aantal afleveringen eene onmogelijkheid zoude zijn, gooien de dominees 't op aan eene opstanding en aan biedt de Redactie u dit den geest, die volgens hen niet stoffelijk is. Wat hij dan wèl engelen. grootste succesnummer van is, zeggen ze niet, 'k denk dat ze 't verzwijgen uit De zich spiritisten noemenden onze vereniging ter lezing bescheidenheid. Maar overigens weten en zeggen ze alles trachten thans de onsterfelijk- aan. Hier en daar heb ik van dien geest. Wij, — dat is dus die geest, — wij ontwik- heid te bewijzen door 't oproe- eigen noten toegevoegd. kelen meer en meer; wij worden al volmaakter en volmaak- pen van geesten. Zien of hooren René van Elst, ter, en zullen in geheele volmaaktheid en zondeloosheid na kan men die geesten niet, doch hoofdredacteur den dood 't eeuwige licht aanschouwen, en de heerlijkheid met of zonder tusschenkomst en de 'k weet-niet-wat-al-meer. Nu, onmogelijk is 't niet. 't van een geloovige schrijven ze allerlei onbeduidende en Is echter raar dat men zoo niets van dat ontwikkelen merkt, nietszeggende mededeelingen op leitjes en laten verder en niets meer van volmaaktheid bespeuren kan bij een 70- tafels ronddraaien en door de kamer schuiven. jarige dan bij een 20-jarige. 't Tegendeel ziet men eer, zou Zoo bezitten we een paar bladzijden druks, door ik denken. Als zoo'n 70-jarige lang genoeg leeft zullen we Multatuli's geest zoogenaamd gedicteerd aan dominee zien dat hij kindsch wordt, dat de geest geheel verdwijnt in Huet in eene taal en stijl, die meer dan ongunstig afsteken plaats van zoo verbazend te ontwikkelen. — Als we hier bij de ongeëvenaard schoone taal, waarvan Multatuli zich eene school hadden waar de leerlingen der hoogste klasse tijdens zijn leven wist te bedienen. dommer en slechter waren dan die der laagste klasse, 't Komt mij voor, dat, tengevolge van het bizonder onbedui- zouden we de school spoedig sluiten. Om dezelfde reden dende dier mededeelingen, al die manifestatiën beneden de zou onze lieve Heer sluiten, wanneer die eene school van aandacht zijn van een ontwikkeld mensch. 't Is tijd vermor- voorbereiding was voor den hemel. sen. Een gesprek met den domsten, vervelendsten boeren- "Als de aarde eene leerschool voor den hemel is, betreur ik kinkel is leerzamer en amusanter dan elke mededeeling, die zeer dat mijn onbekende voogd mij niet op een beter insti- we tot hiertoe van de geesten ontvingen. Tafels laten tuut heeft gedaan." (Multatuli.) draaien en omvallen kan ik zelf wel, daar heb ik geen De bewijzen die de heeren bijbrengen voor het onsterfelijk- geesten voor noodig. Desnoods huur ik een slagersknecht. heidsdogma zijn van zóó kinderachtigen aard, dat het onbe- En vooral, de vertooningen lijken zooveel op goochelarij en grijpelijk is hoe ze er mee aan durven komen. er werden reeds zoovele "mediums" ontmaskerd als gooche- In de omstandigheid dat de mensch de onsterfelijkheid ver- laars, dat we maar wachten zullen op wat duidelijker gees- langt en begeert, ligt het bewijs, dat we ze deelachtig zullen ten-manifestatiën, liefst bij daglicht. worden, zegt dominee. — Zoo? Dat doet me pleizier. Dan 't Zou om te rillen zijn, als werkelijk onze arme zielen na weet ik ook zeker, dat mijne vrouw nu een meisje zal krij- den dood maar steeds moesten verschijnen op commando gen, waarnaar ze zoo verlangt (ze heeft al drie jongens.) En van Huet en consorten, om een handje te helpen bij tafel- onze meid trekt dan zeker een twintigje van de 100.000, zij dansen, klopgeesterijen en 't schrijven van onbeduidendhe- "verlangt en begeert" al meer dan 4 jaar, het trouwen wacht den, van tijd tot tijd afgewisseld door 't uitblazen van eene er op. kaars, of 't om de ooren slaan van een ongeloovige. De 't Geloof aan onsterfelijkheid werkt verheffend en verede- Christelijke hemel heeft mij nooit erg toegelachen, en de hel lend; laten we dat varen, dan worden we gelijk aan de nog minder; maar men zou ze waarachtig verkiezen boven dieren, meent dominee weer. — Over die verheffing en ver- een bestaan, zooals de spiritisten de zielen toeschrijven. edeling zeiden we al iets [zie hoofdstuk VIII] en zullen nog Laten we dus blijven hopen, dat we nooit zoo diep meer zeggen, waaruit blijkt, dat Goethe niet ten onrechte zullen behoeven te dalen. Mephisto laat beweren, dat de mensch zijn verstand slechts Wordt vervolgd. De vrijdenkersvereniging ‘De Vrije Gedachte’ stelt Vindt u ook dat de vereniging op de kaart van zich ten doel: levensbeschouwelijk Nederland thuishoort? Wilt u het bevorderen van het vrijdenken. ook dat de vereniging nieuwe activiteiten organi- seert? Steun dan de vereniging! Het vrijdenken is een atheïstisch-humanistische levenshouding gekenmerkt door: U kunt de vrijdenkersvereniging ‘De Vrije Gedach- te’ steunen door: • Rationeel denken en onderzoeken van de werke- • mee te doen bij activiteiten en uw mening te lijkheid daarbij strevend naar: geven, • bevrijding van dogmatisme, vooroordeel en • als vrijwilliger te helpen bij de organisatie van onwetenschappelijke houding, activiteiten, of door een regiokring te starten, • vasthouden aan principes van toetsing en • ingezonden brieven te sturen aan kranten en bewijsvoering. uzelf daarin expliciet als vrijdenker te benoemen, • geld te schenken aan de vereniging of een legaat • Moreel handelen vanuit het besef van: na te laten. U kunt hierover vrijblijvend een in- • eigen verantwoordelijkheid voor gedachten en formatief gesprek voeren en u daarvoor aanmel- daden, den via ons mailadres (zie onder), • menselijke waarde, • andere belangstellenden te attenderen op de acti- • solidariteit met de medemens, de natuur en het viteiten van de vereniging, milieu, • te reageren op publicaties e.d. van ‘De Vrije • de eindigheid en onherhaalbaarheid van elk Gedachte’, individueel leven. • lid te worden van vrijdenkersvereniging ‘De Vrije Gedachte’ (zie het informatiekader in dit Een vereniging ontleent bestaansrecht aan haar blad), doelstellingen en aan haar ledental. Veel doelstellin- • abonnee te worden van het blad ‘De Vrijdenker’ gen kunnen worden bereikt bij voldoende aantallen (zie het Colofon van dit blad). (actieve) leden. Opkomen voor de situatie van men- sen met een atheïstisch-humanistische levenshou- Heeft u vragen of ideeën? Het bestuur hoort ze ding is erg actueel. In de komende periode wil ‘De graag! Of wilt u praten over nalaten of schenken? Vrije Gedachte’ graag nieuwe activiteiten organi- Neem contact op via [email protected]; voor seren, ook in de regio’s, en meer voor het voetlicht andere contactmogelijkheden zie het informa- treden. Dit vergt creativiteit, tijd en energie van het tiekader in dit blad. bestuur, meer vrijwilligersinzet en een financiële impuls. U kunt hierbij helpen.

Het driekleurig viooltje is sinds de 19de eeuw het internationale symbool van de vrijdenkerij. Dit bloempje heeft in het Frans de naam pensée, die gedachte betekent. De bloem heeft deze naam gekregen omdat de vorm ervan op die van een menselijk gezicht zou Bezoek onze website lijken en omdat de bloem in augustus vooroverbuigt alsof hij diep devrijegedachte.nl in gedachten is. La libre pensée, een term die Victor Hugo in 1850 en onze Facebook- geïntroduceerd zou hebben, betekent letterlijk de vrije gedachte en is pagina de Franse benaming voor het vrijdenken. (Bron: wikipedia.org.) De Vrijdenker 2017-01

strikte scheiding tussen kerk en staat – weren van indoctrinatie uit opvoeding en onderwijs – bevorderen van een kritisch onderzoekende, wetenschappelijke houding – ontmaskeren van religie, pseudo-wetenschap en andere waanvoorstellingen – vrijheid van expressie – respect voor de waardigheid van de mens als wezen met een eindig en eenmalig bestaan – erkenning van het volledige zelfbeschikkingsrecht van de mens over eigen lijf en leden – respect voor andere levende wezens en het milieu