VU Research Portal
Afgebrand: het voortijdig vertrek van mr. Piet Hein Donner als Minister van Justitie Petiet, C.J.; Versteeg, H.A.J.M.
published in Proces 2007
document version Publisher's PDF, also known as Version of record
Link to publication in VU Research Portal
citation for published version (APA) Petiet, C. J., & Versteeg, H. A. J. M. (2007). Afgebrand: het voortijdig vertrek van mr. Piet Hein Donner als Minister van Justitie. Proces, 2007/3, 124-132.
General rights Copyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright owners and it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights.
• Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research. • You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain • You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal ?
Take down policy If you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediately and investigate your claim.
E-mail address: [email protected]
Download date: 25. Sep. 2021 072612_proces2_2007_bw.qxd 14-05-2007 10:05 Pagina 124
C.J. Petiet en H.A.J.M.Versteeg* Afgebrand: het voortijdig vertrek van mr. Piet Hein Donner als Minister van Justitie
De Onderzoeksraad voor Veiligheid heeft naar gevolgen zijn en daaraan zo nodig aanbevelingen aanleiding van de brand op het cellencomplex te verbinden.’ Schiphol-Oost, in de nacht van 26 op 27 okto- De Onderzoeksraad stelt in haar onder- ber, een onderzoek ingesteld en een eindrap- zoeksprocedure:‘De Onderzoeksraad voert het port aangeleverd. Dit eindrapport van de onderzoek uit, onafhankelijk van politieke en Onderzoeksraad over de brand in het cellen- maatschappelijke belangen. De raad beslist zelf complex leidde op 21 september 2006 tot de wanneer onderzoek nodig is, richt dit onder- beslissing van de ministers Donner en Dekker zoek naar eigen wens en inzicht in en publi- om hun ontslag aan de koningin aan te bieden. ceert daarover.’2 Hoewel de beslissingen rond de bouw van het Bij het onderzoek naar ‘de Schipholbrand’ cellencomplex veelal zijn genomen in voor- heeft de Onderzoeksraad de volgende twee gaande kabinetsperioden, gaf minister Donner vragen centraal staan:‘Waarom zijn bij de brand aan dat een minister niet alleen de verantwoor- elf celbewoners om het leven gekomen?’ en delijkheid draagt voor wat hijzelf beslist of voor ‘Hoe is de opvang en nazorg van de overige be- wat er gedurende zijn ambtsperiode wordt be- trokkenen verlopen?’.3 sloten, maar ook voor wat daaraan vooraf gaat.’1 Naar aanleiding van het eindrapport dat de Inleiding Onderzoeksraad op 21 september 2006 heeft uitgebracht, hebben de ministers Dekker van De brand in het cellencomplex Schiphol-Oost in VROM en Donner van Justitie besloten hun de nacht van 26 op 27 oktober 2005, waarbij elf ontslag aan te bieden aan de koningin. Men mensen om het leven kwamen, zal door veel gaat ervan uit dat dit besluit mede is genomen mensen gekoppeld worden aan minister Donner door de wijze waaróp in dit eindrapport werd en aan zijn aftreden als minister van Justitie. gesteld dat drie overheidsinstanties tekort zijn Naar aanleiding van de brand heeft de geschoten bij de brand. Onderzoeksraad voor Veiligheid een onderzoek Minister Donner stelt in zijn verklaring ingesteld. De Onderzoeksraad voor Veiligheid is over zijn aftreden aan de Tweede Kamer: ‘Maar per wet ingesteld om rampen,ongevallen en inci- met de voorliggende rapporten liggen veel fun- denten te onderzoeken. Artikel 3 van deze wet damentelere vragen op tafel dan de vraag naar geeft de taak aan van de Onderzoeksraad en ba- de verantwoording van het verleden. Die rap- kent af met welk doel het onderzoek moet wor- porten lijken bij de overheid een zodanige ver- den uitgevoerd: ‘De raad heeft, met het uitslui- antwoordelijkheid en aansprakelijkheid voor tende doel toekomstige voorvallen te voorkomen het voorkomen van rampen en gevaren te of de gevolgen daarvan te beperken, tot taak te vooronderstellen,dat de vraag aan de orde moet onderzoeken en vast te stellen wat de oorzaken of komen in hoeverre zo’n verantwoordelijkheid vermoedelijke oorzaken van individuele of cate- nog te dragen is.Als slechts het voorkomen van gorieën voorvallen en van de omvang van hun
* Auteurs zijn verbonden aan de sectie strafrecht van de Vrije Universiteit Amsterdam en lid van de commis- sie van toezicht detentiecentrum Schiphol. 1 Persbericht Ministerie van Justitie 21 september 2006. 2
124 PROCES 2007/3 072612_proces2_2007_bw.qxd 14-05-2007 10:05 Pagina 125
gevaren telt,dan dreigen rechtstaat en democra- In de Tweede Kamer werd furieus gerea- tie in het gedrang te komen.’4 geerd. De toenmalige Minister van Justitie Kort- In het onderstaande stuk zal kort worden hals móest van de parlementariërs actie onderne- ingegaan op de vragen:Waarom is men overge- men. De Tweede Kamer vond het een gaan op ‘unitbouw’ bij het cellencomplex onacceptabel gegeven dat er niet voldoende werd Schiphol-Oost (detentie- en uitzetcentrum) in opgetreden tegen de drugskoeriers ‘die ons land plaats van een gevangenis van beton, staal en overspoelden’. Met name het feit dat drugskoe- gepantserd glas; wat is de rol van minister Don- riers met een dagvaarding op zak werden ‘heen- ner bij dit gebeuren geweest; wat is het effect gezonden’ leidde tot grote verontwaardiging. van het rapport van de Onderzoeksraad voor de Men was gechoqueerd door het feit dat drugs- Veiligheid (verder eindrapport Onderzoeks- koeriers zonder straf konden wegkomen. In het raad); in hoeverre heeft dit rapport bijgedragen NRC stond het destijds als volgt omschreven:‘De tot het beëindigen van ‘het tijdperk Donner’; Kamerleden buitelden in de media over elkaar hoe reëel reageert de politiek op dit gebeuren heen om kritiek te leveren op de minister.’ Men en wat heeft men ervan geleerd? dreigde zelfs om het kerstreces te onderbreken voor een spoeddebat met de Minister over de 1. Het detentiecentrum kwestie. De uitdrukkelijke wens was dat drugs- koeriers werden opgepakt,vastgehouden,berecht Voor minister Donner op 22 juli 2002 aantrad en dat zij de aan hen opgelegde vrijheidsstraf vol- als minister van Justitie, voerde Benk Korthals ledig zouden uitzitten. Kortom, de toenmalige de scepter op het ministerie van Justitie. In zijn Minister van Justitie Korthals werd door de regeerperiode ‘rommelde het’ in relatie tot het Tweede Kamer enorm onder druk gezet. Hij in- en doorvoeren van drugs in Nederland.Met móest handelen. Korthals ‘had’ echter geen cel- name de luchthaven Schiphol kwam in beeld. len! Er werden zoveel koeriers opgepakt dat de Op Schiphol controleerde men personen op de gehele strafrechtsketen – openbaar ministerie, invoer van drugs. En … waar wordt gecontro- rechtbanken maar met name de penitentiaire in- leerd, wordt wat gevonden! In Nederland con- richtingen – ‘verstopt’ raakte! Daar heeft men troleert men actief en er worden mensen aan- voortvarend de volgende antwoorden op gevon- gehouden op de nationale luchthaven met den. verdovende middelen in de koffer, in de kle- In januari 2002 heeft de politiek ingestemd ding, op het lijf en/of in het lichaam! De ‘pak- met ‘Plan van aanpak drugssmokkel Schiphol’. In kers, plakkers en … de slikkers’. Nederland dit plan stonden extra maatregelen die zouden werd door de overige EU-landen wél aangeke- moeten voorkomen dat drugstransporten naar ken en aangesproken op dit gebeuren. Nederland plaatsvonden en het treffen van dus- danige maatregelen dat aangetroffen drugs in be- 1.1. Het ontstaan van de detentiecentra slag worden genomen en dat ‘adequate interven- In 2001 bleek steeds duidelijker, dat op Schiphol ties volgen jegens de drugskoeriers’.5 frequent drugs werden ingevoerd. De controle werd steeds intensiever en als gevolg van deze in- 1.2. De ‘tijdelijke wet voor penitentiaire tensievere controle werden meer en meer men- noodcapaciteit ten behoeve van drugskoeriers’ sen gearresteerd die deze drugs via Schiphol pro- De volgende stap was de inwerkingtreding van beerden in te voeren. Een zichzelf versterkende ‘de tijdelijke wet voor penitentiaire noodcapa- cyclus. Op 7 december 2001 werd een brief be- citeit ten behoeve van drugskoeriers’ (verder kend waarin mr.Wooldrik – de hoofdofficier van noodwet) op 8 maart 2002. De Tweede Kamer justitie van het ressort Haarlem waar Schiphol oefende een zeer grote pressie uit op minister onder valt – aandrong op terughoudendheid met Korthals om de drugskoeriers in strafinrichtin- aanhouden van drugskoeriers. Deze terughou- gen onder te brengen. De term ‘bolletjesslik- dendheid moest worden betracht gezien het ge- kers’ haalde bijna dagelijks de krant. De brek aan capaciteit binnen de strafrechtsketen. minister had echter geen celcapaciteit en, nog Men kon simpelweg de vele aanhoudingen per nijpender, hij had ook geen personeel om die week niet meer verwerken. honderden drugskoeriers in te sluiten en te
4 Verklaring Minister Donner aan Tweede Kamer over zijn ontslagaanbieding aan Koningin 21 september 2006. 5 Plan van aanpak drugssmokkel Schiphol, Kamerstukken II, 2001-2002, 28 192, nr. 1, p. 3.
PROCES 2007/3 125 072612_proces2_2007_bw.qxd 14-05-2007 10:05 Pagina 126
laten bejegenen. Strafinrichtingen bouw je niet Op deze hele gang van zaken is door velen in in een paar maanden tijd en ook personeel se- ons land stevig kritiek geleverd. Met name de lecteren en opleiden vergt tijd. Op grond van plots ontstane tweedeling van gedetineerden de noodwet konden er echter – geheel buiten – reguliere gedetineerden die onder de waarbor- de bestaande penitentiaire regelgevingen om – gen en regelingen van de Penitentiaire beginse- ‘voorzieningen’ worden geopend waar ver- lenwet vielen contra gedetineerde drugskoeriers dachten en veroordeelden van drugssmokkel die onder een ‘uitgeklede’ noodwetgeving wer- gedetineerd konden worden gehouden. Men den gedetineerd – stuitte op veel weerstand. Poli- noemde deze voorzieningen ‘detentiecentra’. tici (een aantal), vakbonden, wetenschappers, ad- Het personeel van zo’n voorziening of deten- vocaten en mensen van de rechterlijke macht tiecentrum was aanvankelijk niet in dienst van hebben hun visie via de media en in wetenschap- Justitie, maar werd ingehuurd van beveiligings- pelijke publicaties duidelijk kenbaar gemaakt. bedrijven. De dagprogramma’s waren in tegen- Tot dusver had men in Nederland een goed stelling tot de dagprogramma’s in reguliere in- systeem met betrekking tot gedetineerden, een richtingen minimaal, er waren bijvoorbeeld voorbeeldfunctie binnen Europa. Maar, met de geen faciliteiten voor sport, educatie of arbeid. ‘voorzieningen’ of de detentiecentra was men Gedetineerden zaten veel ‘achter de deur’. Een bang die voorbeeldfunctie kwijt te raken. De ander belangrijk punt was dat in de regelgeving kritiek richtte zich vooral op het onderscheid voor de detentiecentra (de noodwet) was opge- in rechtspositie, dagprogramma, het verplicht nomen dat degenen die er verbleven, met onderbrengen van meerdere personen in één meerdere mensen in de verblijfsruime (cel) verblijfsruimte en het personeel dat niet in werden ingesloten.Verplicht twee (of meer) ge- overheidsdienst was. Daarnaast voldeden de ge- detineerden op één cel. Heel efficiënt en ruim- bouwen niet aan de eisen die aan normale re- tebesparend. Op het hoofdkantoor van de guliere inrichtingen werden gesteld. Zo heeft Dienst Justitiële Inrichtingen werd een tijde- de toenmalige commissie van toezicht van het lijke directie bijzondere voorzieningen inge- detentiecentrum ‘kamp Zeist’, waar destijds de steld om het geheel te coördineren.6 mannelijke drugskoeriers in het oude kazerne- blok zouden moeten verblijven, in juni 2002 1.3. De gebouwen minister Korthals een brief geschreven over Nu was er wel een wettelijke mogelijkheid ge- onder andere de gebouwelijke situatie aldaar. In schapen waarmee men buiten de penitentiaire deze brief werd geconcludeerd:‘De commissie wetgeving om mensen kon insluiten en ook is van mening dat: de grote onervarenheid van kon men via de private beveiliging personeel het executieve personeel binnen de voorzienin- aantrekken, maar de belangrijkste vraag bleef gen, gecombineerd met de – door telkens te open:‘Waar sluit je die honderden mensen dan verkassen naar nieuwe locaties – overigens nog in op?’ Er staan immers geen gevangenissen niet opgeloste “aanloopproblemen”, de beper- leeg. Aanvankelijk heeft men, met honderden kingen die de noodwet het regime in een de- tegelijk, de drugskoeriers ingesloten in leeg- tentiecentrum oplegt én het negatieve effect staande complexen – al of niet – van Justitie, dat dit laatste op de beheersbaarheid van de zoals het leegstaande grenshospitium te Amster- voorziening heeft, in de huidige en (indien er dam, het oude leegstaande huis van bewaring te geen veranderingen worden doorgevoerd) in Roermond, leegstaande oude psychiatrische de toekomstige situatie, de basis legt voor alle klinieken te Santpoort en een oud kazerne- ingrediënten die men nodig acht voor een “ex- complex te Zeist. Gebouwen die in feite voor plosieve voedingsbodem”. In deze omstandig- het onderbrengen van gedetineerden niet heden zou letterlijk en figuurlijk een klein (meer) geschikt waren.
6 Zie voor verdere beschrijvingen over noodwet en detentiecentra: P.C.Vegter, Nood breekt wet?, Delikt en Delinkwent, 2002, afl. 4, p. 367-383; C.J. Petiet en H.A.J.M.Versteeg, Detentiecentra voor bolletjesslikkers, PROCES 2003, afl. 3, p. 146-158; C.J. Petiet en H.A.J.M.Versteeg, Het detentiecentrum Schiphol: van noodvoorziening tot volwaardig huis van bewaring?, Sancties 2005, afl. 4, p. 217-223 en M. Boone, Nood- wet drugskoeriers, in: E.R. Muller en P.C.Vegter (red.), Detentie, gevangen in Nederland, Deventer: Kluwer 2005, p. 299-320.
126 PROCES 2007/3 072612_proces2_2007_bw.qxd 14-05-2007 10:05 Pagina 127
vonkje tot een ernstig exces kunnen leiden.Wij op vliegveld Zestienhoven een hangar ver- adviseren u derhalve terughoudend te zijn bij bouwd tot uitzetcentrum en in december 2003 het openen van nieuwe voorzieningen en aan- werden aan de kopse kant van het cellencom- dacht te schenken aan onze aanbevelingen.’ 7 plex op Schiphol-Oost twee vleugels toege- De gebouwelijke situatie destijds was in- voegd. De J- en de – later afgebrande – K-vleu- derdaad onacceptabel. Dat werd ook toegege- gel, beide bestemd voor vreemdelingen. Iets ven. De minister heeft rekening gehouden met ruimer van opzet dan de oorspronkelijke zes de aanbevelingen van de commissie van toe- vleugels van het complex, want de ‘bewoners’ zicht. Drugskoeriers konden na verloop van tijd van de nieuwe vleugels zouden in principe lan- doorstromen naar reguliere strafinrichtingen, er ger (maximaal 26 dagen) op een vleugel moe- kwam meer justitiepersoneel, er kwamen ver- ten kunnen ‘vertoeven’ dan de drugskoeriers lofmogelijkheden en … men was in onderhan- die binnen veertien dagen werden overge- deling over aankoop en plaatsing van goed ge- plaatst. De vreemdelingen vielen onder een outilleerde, flexibele, moderne, efficiënte – en soepeler regime dan gedetineerden, men had naar de regelgeving en uitgevoerde onderzoe- meer vrijheden – voor zover men in deze situa- ken destijds brandveilige – units waar gedeti- tie over vrijheden kan spreken.Vreemdelingen neerde drugskoeriers in konden verblijven. die op grond van artikel 6 van de Vreemdelin- Deze units zouden de oude barakken van genwet, op de J- of K-vleugel van het cellen- Kamp Zeist en de oude paviljoens van de kli- complex Schiphol-Oost verbleven, konden nieken te Santpoort gaan vervangen. zich de hele dag tussen 8.00 uur en 21.00 uur U begrijpt het … op 22 april 2003 opende vrij over de desbetreffende vleugel van het de opvolger van minister Korthals bij Justitie, complex bewegen. Omdat er dan ook wel ‘be- minister Donner een nieuw fenomeen. Op wegingsruimte’ moest zijn, bevatten deze nieu- Schiphol-Oost stond nu een modern cellen- we vleugels een grotere binnenruimte, waar complex dat flexibel kon worden gebruikt, effi- meer activiteiten plaats konden vinden. ciënt was, van vele gemakken voorzien, voldeed aan en getest was op alle in de regelgeving ge- 2. Het rapport van de stelde vereisten en snel gebouwd. De container- Onderzoeksraad of unitbouw, al wel bekend bij andere sociale in- stellingen, deed ook binnen het gevangeniswe- Naar aanleiding van de brand op het cellencom- zen zijn intrede. Sinds de opening heeft het cel- plex Schiphol-Oost in de nacht van 26 op 27 ok- lencomplex Schiphol-Oost uit binnen- en bui- tober 2005, is door de Onderzoeksraad voor de tenland veel belangstelling gehad. Ministers, Veiligheid een rapport opgesteld van honderden vertegenwoordigers van alle politieke partijen pagina’s. Het is overigens niet het enige onder- en ook de koningin hebben het complex be- zoek naar de cellenbrand. Ook de onafhankelijke zocht. Er was kritiek, echter niet zozeer op het Commissie gemeentelijke verantwoordelijkhe- gebouw, meer op het sobere ‘noodwet’-regime den cellenbrand Schiphol (Commissie-Hen- en het gemis aan faciliteiten. In navolging van drikx) heeft een onderzoek ingesteld. Schiphol-Oost zijn meerdere complexen opge- zet.8 2.1. Effecten van het rapport Door een onderwerp zo onder een loep te be- 1.4. De uitbreiding van detentiecentra, naar kijken als gebeurt in het onderzoek door de uitzetcentra Onderzoeksraad voor de Veiligheid, komen Ook de minister voor Vreemdelingenzaken en zaken naar voren waar men voor de toekomst Integratie, Rita Verdonk, had – door het ge- uit kan leren. Men wordt geattendeerd op fa- voerde stringentere beleid – extra ruimte nodig cetten die in de praktijk ongemerkt langs elkaar voor het onderbrengen van mensen in vreem- heenlopen en/of elkaar bij calamiteiten tegen- delingenbewaring en mensen die wachtten op werken.Van alle kanten wordt dan ook bena- uitzetting. De flexibele snel te bouwen contai- drukt dat een dergelijk onderzoek een positief nercel bood ook hier een oplossing. Eerst werd effect heeft.
7 Brief d.d. 26 juni 2002 van de commissie van toezicht, gericht aan minister van Justitie Korthals inzake de situatie op detentiecentrum Zeist. 8 Medio 2003 was er in de detentiecentra plek voor meer dan 1200 drugskoeriers. Bijna een tiende van de totale celcapaciteit!
PROCES 2007/3 127 072612_proces2_2007_bw.qxd 14-05-2007 10:05 Pagina 128
Minister Donner stelt in zijn reactie op het voorvallen en de omvang van de gevolgen van conceptrapport, aangeboden op 7 juli 2006: die voorvallen, met het uitsluitende doel toe- ‘Allereerst moet ik benadrukken dat ik het komstige voorvallen te voorkomen of te beper- door u uitgevoerde onderzoek van groot belang ken’.12 In het eindrapport over de Schiphol- acht om inzicht te verkrijgen in de oorzaken en brand gaat de Onderzoeksraad in een aantal gevolgen van de brand op Schiphol-Oost in de onderdelen verder. Men gaat in op het gegeven nacht van 26 op 27 oktober 2005 waarbij elf ‘schuld en/of aansprakelijkheid’. Men moet personen om het leven kwamen. Hiermee kun- niet uit het oog verliezen dat er ten aanzien van nen en moeten lessen voor de toekomst wor- die schuldvraag nog een strafrechtelijk onder- den getrokken om de brandveiligheid van justi- zoek (Rijksrecherche) loopt. tiële en andere inrichtingen zoveel als mogelijk Het onderzoek door de Onderzoeksraad te verbeteren.’9 richt zich op drie overheidsinstanties, Dienst Naar aanleiding van de brand op Schiphol Justitiële Inrichtingen,Rijksgebouwendienst en en het onderzoek van de Onderzoeksraad is er de Gemeente Haarlemmermeer. Deze instan- door de VROM-inspectie een onderzoek ge- ties hebben het conceptrapport van de Onder- daan naar de brandveiligheid van cellencom- zoeksraad onder ogen gehad en in een 64 pagi- plexen (unitbouw).10 Diezelfde VROM-in- na’s tellend stuk een aantal in het conceptrap- spectie heeft een handreiking borging brand- port opgesomde feiten – feiten die relevant zijn veiligheid unitbouw uitgebracht. Niet alleen voor de door de Onderzoeksraad geformuleer- gevangenissen gebruiken de ‘container’ of een de conclusies – gecorrigeerd. Deze correcties andere vorm van unitbouw. Ook bij tijdelijke zijn echter niet alle overgenomen en hebben complexen voor studenten, asielzoekers, ver- niet geleid tot verandering van de conclusies. zorgingsinstellingen en in het bedrijfsleven Dan vereist een aantal punten wellicht een na- wordt unitbouw toegepast. Men onderschrijft dere nuancering. Wij zullen in de volgende – op grond van het onderzoek door de Onder- paragraaf één voorbeeld geven. zoeksraad – dat een aantal van deze vormen van unitbouw extra aandacht nodig heeft ter waar- 2.2.Was er wel een ‘rapport’-Siepel? borging van de brandveiligheid.Ten slotte is in Naar aanleiding van de brand op het cellencom- januari 2007 een door het ministerie van plex Schiphol-Oost, is door de Onderzoeksraad Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en voor Veiligheid een eindrapport opgesteld waar- het ministerie van VROM toegezegd ‘Actiepro- in een aantal conclusies is getrokken.13 gramma Brandveiligheid’ gepubliceerd, dat tot Eén van de conclusies (conclusie 5, waarin doel heeft het bewustzijn voor brandveiligheid wordt gesteld dat de hoofddirectie DJI en de scherp te krijgen bij de verantwoordelijken in locatiedirecteur hun verantwoordelijkheid ten alle fasen van het bouw- en gebruiksproces.11 aanzien van de brandveiligheid onvoldoende Verder zijn alle penitentiaire inrichtingen in hebben vervuld) is mede gebaseerd op een ‘rap- ons land preventief gecontroleerd op brandvei- port’ van ‘de commissie-Siepel’.14 De commis- ligheid. Bij een aantal inrichtingen zijn extra sie-Siepel was de commissie die toezicht hield maatregelen getroffen. op de 24 cellen van de Koninklijke Marechaus- see (KMAR), gevestigd in één van de zes vleu- Er is ook kritiek op het rapport. Er wordt ge- gels van het complex. Een commissie welke een steld dat de opdracht aan de Onderzoeksraad is: aantal keren per jaar de ‘politiecellen van de ‘het doen van aanbevelingen en het doen van KMAR’ op heel Schiphol (inclusief de cellen in onderzoek gericht op het vaststellen van wat de het complex op Schiphol-Oost) bezoekt en oorzaken of vermoedelijke oorzaken zijn van daar een verslag van maakt. Deze commissie
9 Brief van 11 augustus 2006 aan de Onderzoeksraad. 10 Kamerstukken II, 2006-2007, 24 587, nr. 194; Brandveiligheid van cellencomplexen, VROM-inspectie, 27 juli 2006. 11 Kamerstukken II, 2006-2007, 24 587, nr. 199. 12 Artikel 3 van de Rijkswet Onderzoeksraad voor Veiligheid. 13 De inhoud van de conclusies en de wijze waarop het rapport is gepresenteerd hebben mede geleid tot het besluit van de ministers Donner en Dekker om hun ontslag aan de koningin aan te bieden. 14 Eindrapport Onderzoeksraad, p. 176.
128 PROCES 2007/3 072612_proces2_2007_bw.qxd 14-05-2007 10:05 Pagina 129
rapporteerde aan de minister van Defensie. of het ‘rapport-Siepel’ inzake de brand(on)veilig- Deze commissie-Siepel had destijds niets van heid van het cellencomplex op Schiphol-Oost de doen met het gedeelte van detentiecentrum ambtenaren van Justitie bekend / dan wel toege- Schiphol-Oost, waar drugskoeriers – onder an- zonden was, ontkennend geantwoord. Maar was dere de ‘bolletjesslikkers’ – werden gedetineerd. er wel een ‘rapport’-Siepel? Dit detentiecentrum, dat onder de minister van De vraag of:‘het “rapport-Siepel” inzake de Justitie valt, omvatte destijds de overige vier brand(on)veiligheid van het cellencomplex op vleugels van het toenmalige complex, met een Schiphol-Oost de ambtenaren van Justitie be- eigen commissie van toezicht. De commissie kend / dan wel toegezonden was’, werd neer- van toezicht van het detentiecentrum (de ge- gelegd bij de directeur van het cellencomplex detineerdencellen voor de drugskoeriers) is ge- Schiphol-Oost en die heeft geantwoord: ‘Nee, baseerd op een andere wetgeving en rappor- een rapport over brand(on)veiligheid van de teert aan de minister van Justitie. Aangezien er commissie-Siepel is mij niet bekend en ook aan voor gedetineerden – bij wet – een formeel mij nooit toegezonden. Wel is het jaarverslag ‘klachtrecht’ is geregeld, bezoeken commissies over de jaren 2000/2003 bekend en toegezon- van toezicht bij Nederlandse strafinrichtingen den’. De minister heeft dit de Tweede Kamer (waaronder ook het detentiecentrum valt) de medegedeeld. In de loop van woensdagavond cellen wekelijks.15 25 oktober 2006 werd duidelijk dat met het In de eindrapportage staat onder andere ‘rapport-Siepel inzake de brand(on)veiligheid vermeld:‘Zowel de hoofddirectie van de DJI als van het cellencomplex’ niet werd gedoeld op de locatiedirecteur van het cellencomplex wat men in het algemeen onder een rapport ondernam onvoldoende actie naar aanleiding verstaat, een document dat ook als zodanig van de verontrustende conclusie van de com- wordt aangeboden en de status van een rapport missie16 dat de “brandpreventie aldaar zorgen heeft, maar dat werd gedoeld op een ‘bezoek- baart”.’Tevens werd in een verslag van een van verslag’. Een verslag dat de indruk weergeeft de vijf bezoeken (d.d. 3-9-2003) opgemerkt: van een bezoek dat op 3 september 2003 door ‘Op grond van deze bevindingen kan ik alleen twee leden van de ‘commissie-Siepel’ aan de maar concluderen dat een groot aantal celbe- 24 politiecellen, die mede gevestigd waren in woners zal omkomen bij brand.’17 het cellencomplex op Schiphol, is gebracht. Dit onderdeel uit het ‘eindrapport Onder- In het hierboven genoemde ‘bezoekverslag’ zoeksraad’ is een eigen leven gaan leiden.Wel- wordt weergegeven wat de bevindingen zijn licht dat dit onderdeel, nu bekend onder de van dat bezoek. Naast bevindingen over onder naam: het ‘rapport’-Siepel, toch nader belicht meer de medische dienst, klimaatbeheersing, kan worden.18 catering, camera’s, schoonmaak, telefoonkaar- ten, bevat het verslag ook een korte passage, be- Er zijn in november 2006 – naar aanleiding van staande uit twee alinea’s, naar aanleiding van het kamerdebat over de Schipholbrand – ‘koppen een gesprek met twee dienstdoende mare- gerold’ op het ministerie van Justitie. Vier top- chaussees met betrekking tot de brandpreven- ambtenaren zijn uit hun functie gezet. Voor tie. ‘Er zou geen ontruimingsplan zijn, er zou Nederlandse begrippen een zeer onorthodox ge- geen waterdruk op brandslangen staan én er is beuren.De koppen zijn gerold omdat de minister gezegd dat áls er brand komt, dan alsjeblieft niet van Justitie, Hirsch Ballin, een foutief antwoord als ik werk en dat men – bij een dergelijke aan de Tweede Kamer heeft gegeven. De minister situatie – wel 1 of 2 deuren wilde openen, maar had namelijk op de vraag van de Tweede Kamer daarna hard weg zou rennen.’19 De commissie-
15 Zie hiervoor hoofdstuk 4 PBW. 16 Hier wordt de commissie-Siepel bedoeld. 17 Eindrapport Onderzoeksraad, p. 108. 18 De auteurs zijn lid van de commissie van toezicht detentiecentrum Schiphol-Oost en bij de in dit stuk genoemde vergadering van 17 september 2003 aanwezig geweest. 19 Samenvatting van de twee bedoelde alinea’s uit het bezoekverslag 3 september 2003.
PROCES 2007/3 129 072612_proces2_2007_bw.qxd 14-05-2007 10:05 Pagina 130
leden mochten en konden – op grond van de dat in de DJI-vleugels van het complex (bij de gegevens die deze twee marechaussees aanleverden drugskoeriers) werkte, bleek wel op de hoogte – terecht stellen: ‘Op grond van deze gegevens kan van het ontruimingsplan te zijn en gaf wel ade- ik alleen maar concluderen dat een groot aantal gede- quate antwoorden op vragen naar de brandvei- tineerden zal omkomen bij brand.’20 ligheid. Dit verslag is destijds ook besproken in een In het eindrapport van de Onderzoeksraad vergadering op 17 september 2003 met de wordt maar heel summier ingegaan op de commissie van toezicht die de cellen voor de achterliggende facetten van dit bezoekverslag drugskoeriers bezoekt. Deze commissie had van ‘de commissie-Siepel’. In de enige alinea destijds niets van doen met de KMAR. Deze die ‘eindrapport Onderzoeksraad’ aan dit be- commissie rapporteert aan de Minister van zoekverslag wijdt wordt heel subtiel vermeld: Justitie. De vergadering had overigens tot doel: ‘het is aannemelijk dat het bezoek van de com- ‘bekijken of men tot één commissie (er fun- missie betrekking heeft op het oorspronkelijke geerden in het complex nu immers twee com- cellencomplex’. Met andere woorden: het cel- missies van toezicht) kon samengaan en daartoe lencomplex waar de brand heeft gewoed, was was het noodzakelijk om kennis te nemen van op dat moment nog niet in gebruik, of te wel: de werkwijzen van de commissies’.Dit was ook het verslag handelde in het geheel niet over het de formele status van het ‘bezoekverslag’ tijdens gedeelte waar de brand had gewoed. Dat was de de genoemde vergadering op 17 september Onderzoeksraad natuurlijk zeer wel bekend, 2003. Het verslag was om kennis te kunnen maar desondanks concludeert men: ‘Zowel de nemen van de werkwijze van de ‘commissie- hoofddirectie van de Dienst Justitiële Inrichtin- Siepel’bij de stukken gevoegd.De directeur van gen als de locatiedirecteur van het cellencom- het detentiecentrum Schiphol-Oost was bij plex ondernamen onvoldoende actie.’ deze vergadering van de commissies van toe- Verder wordt vermeld dat het bezoekver- zicht aanwezig. De directeur heeft tijdens die slag met de locatiedirecteur werd besproken.21 vergadering een aantal zaken die ‘complex- Dat die directeur zich dat echter niet voor de breed’ zijn uit het bezoekverslag verduidelijkt, geest haalt als hem wordt gevraagd naar een aan weerlegd (waterdruk op brandslangen, ontrui- hem toegezonden ‘rapport over de brandonvei- mingsplan aanwezig) en ‘zijn zorg’uitgesproken ligheid’ kunnen wij ons voorstellen. Het ging met betrekking tot de reacties van de twee om een bezoekverslag van een andere commis- dienstdoende marechaussees. Ook al vallen de sie van toezicht, een bezoekverslag dat formeel politiecellen van de Marechaussee – waar het niet tot bespreking was geagendeerd en een be- bezoekverslag over ging – niet onder zijn com- zoekverslag dat niet over zíjn cellen ging en petentie, had hij op dat moment totaal geen voor een gedeelte was weerlegd. zeggenschap over de manschappen van de Ma- rechaussee en was dat verslag bedoeld voor de 2.4.‘Rollen der koppen Dji’ verantwoordelijken van de Marechaussee (De- In het Tweede Kamerdebat is verder niet inge- fensie) en niet voor zijn dienst (Justitie). Uit de gaan op de vraag of hetgeen in dit bezoekver- notulen van de vergadering blijkt verder dat de slag stond, verder is uitgezocht. Er is niet ge- commissie van toezicht die de DJI-cellen be- vraagd of dit bezoekverslag wellicht is zocht, deze negatieve ervaring niet deelde. Het weerlegd. Er is niet gevraagd welke actie de DJI-personeel en het personeel van Securicor Marechaussee sedertdien naar aanleiding van
20 Letterlijk overgenomen uit het bezoekverslag dd. 03-09-2003. Het citaat in het eindrapport, p. 108, is ove- rigens niet correct. Men heeft daar opgenomen de woorden ‘bevindingen’ en ‘celbewoners’, hetgeen niet in overeenstemming is met de gebezigde zin in het verslag, waar men spreekt over ‘gegevens’ en ‘gedeti- neerden’. Op grond van de gegevens die de marechaussees aanleverden hebben de commissieleden gesteld dat bij brand een groot aantal gedetineerden zal omkomen. (Er zouden immers geen 1 of 2 deuren, maar 24 celdeuren bij zo’n calamiteit moeten worden geopend.Achter iedere deur zit een KMAR-arrestant.) 21 Alleen een goed lezer zal opmerken dat in de bijlagen van het rapport, op p. 255 en 256, kort wordt ge- memoreerd aan het feit dat dit bezoekverslag weer is opgenomen en – wat de brandpreventie betreft – de basis is van het jaarverslag 2000-2003, dat op 26 april 2004 naar de minister van Defensie is verzonden, die daarop overigens in een brief van 5 juli 2004 heeft geantwoord:‘Deze ruimten voldoen aan alle gestelde eisen en vallen per 1 april 2004 onder de verantwoordelijkheid van de Dienst Justitiële Inrichtingen.’
130 PROCES 2007/3 072612_proces2_2007_bw.qxd 14-05-2007 10:05 Pagina 131
dit rapport heeft genomen. Men heeft het ge- zo’n gevangenisdirecteur iets was vergeten! Wij geven in het eindrapport van de Onderzoeks- hebben het debat gevolgd. Wij hebben echter raad klakkeloos overgenomen. Er is in het debat niet één kamerlid horen zeggen dat men zélf in de Tweede Kamer naar aanleiding van het toch wellicht in het verleden wat bedachtzamer eindrapport van de Onderzoeksraad eigenlijk met de veranderingen in het gevangeniswezen alleen maar het volgende gesteld: in september had moeten omgaan. 2003 is er in een bezoekverslag geconcludeerd: Wij nemen aan dat de kamerleden ook niet ‘Op grond van deze gegevens kan ik alleen zijn vergeten dat zij de afgelopen jaren akkoord maar concluderen dat een groot aantal gedeti- zijn gegaan met de bezuinigingen bij het ge- neerden zal omkomen bij brand.’ In 2005 is er vangeniswezen van vele honderden miljoenen een brand, dus men heeft in de tussenliggende euro’s. Deze bedragen bezuinig je niet op het jaren niets gedaan aan brandpreventie en aan de eten van gedetineerden. Met een aardappel afgeven signalen. Zo is het dus niet! minder bezuinig je geen honderden miljoenen! De koppen zijn gerold omdat de directeur De afgelopen vier jaren zijn er – mede als ge- van het detentiecentrum Schiphol-Oost de volg van deze bezuinigingen – in het gevange- vraag naar een ‘rapport’ over de brandonveilig- niswezen grote veranderingen doorgevoerd. heid niet heeft geïnterpreteerd als een vraag Twee gedetineerden op één cel, aanpassingen naar een bezoekverslag. Misschien is hij dat be- van de dagprogramma’s, soberdere regimes, zoekverslag dat ooit is besproken zelfs vergeten. wegvallen van resocialiserende activiteiten en Zoals reeds gezegd, een bezoekverslag over een het gebruik van penitentiaire inrichtingen die deel van het cellencomplex waar hij geen direc- gebouwtechnisch van mindere kwaliteit waren.De teur van was, een bezoekverslag van een com- nieuwe tendens binnen het gevangeniswezen is missie van toezicht die niet aan hem rappor- gericht op ‘de nieuwe inrichting’. Een systeem teert, een bezoekverslag van een commissie die waarbij gedetineerden minder in contact zijn onder een andere minister dan de Minister van met personeel en meer elektronisch kunnen Justitie valt. Daardoor heeft de minister de worden gevolgd. Kamer verkeerd voorgelicht. Daardoor zijn er Het effect van de bezuinigingen op het nu ‘koppen gerold’. budget van het gevangeniswezen in ons land Wij kunnen ons niet aan de indruk ont- wordt merkbaar. Toezichthoudende instanties, trekken dat de Tweede Kamerleden na ‘het rol- wetenschappers én gevangenispersoneel heb- len der koppen’ vonden dat ze hun werk ben signalen afgegeven dat men zich zorgen hebben gedaan.Wederom is te stellen dat: ‘ka- maakt. Zorgen over onder meer de veiligheid merleden over elkaar heen buitelden’ om in van personeel én gedetineerden.Wij zullen het media hun mening te geven. Ditmaal over de signaal nu nogmaals geven. Niet in een rapport Minister van Justitie en zijn ambtenaren en ge- dat geen rapport is, niet in een verslag dat geen baseerd op wat in de eindrapportage van de rapport is, maar in dit artikel dat een artikel is Onderzoeksraad werd aangedragen. en in dit tijdschrift staat. De koppen zijn gerold, het grote publiek is De zwaarte van de sanctie op het verkeerd tevreden. (Zou het soms denken dat ‘de schul- voorlichten van de Tweede Kamer over een digen aan de brand’ zijn gevonden?) De Tweede rapport dat niet heeft bestaan, staat in schril Kamer is er nu klaar mee. Maar nog niet ieder- contrast met de ingrijpendheid van deze ma- een is er klaar mee. De nabestaanden niet, de jeure bezuinigingsmaatregelen. overlevenden niet, de overige betrokkenen niet en waarschijnlijk ook de oud-minister van Slotbeschouwing Justitie, Piet Hein Donner, niet. ‘Vergeten’. Nu vergeten mensen wel vaker Wellicht dat ‘de Politiek’ dit incident niet ver- iets. Een aantal kamerleden heeft wellicht ook geet en nadenkt voor men in relatie tot het ge- wat vergeten. Namelijk dat nu juist de Tweede vangeniswezen wederom aandringt op, of zelfs Kamer minister Korthals zo onder druk heeft ministers dwingt tot het nemen van, draconi- gezet met de ‘bolletjesslikkersproblematiek’ dat sche maatregelen. hij is overgegaan tot onorthodoxe maatregelen Wij besluiten nogmaals met de laatste ali- als het opzetten van detentiecentra en het in- nea’s van de verklaring van minister Donner voeren van de noodwet drugskoeriers. aan de Tweede Kamer over het aanbieden van Kwam wel erg goed uit, zo net voor de zijn ontslag aan de Koningin: Tweede Kamerverkiezingen van eind 2006, dat
PROCES 2007/3 131 072612_proces2_2007_bw.qxd 14-05-2007 10:05 Pagina 132
‘Verantwoording, daar gaat het om. Die neemt debat is niet mogelijk indien het in het teken men niet door weg te gaan, maar door hier te staat van het al dan niet aanblijven van een mi- staan. Als ik dat niet doe, is dat niet omdat ik nister. Een waardig debat dat recht doet aan de zou menen dat er geen verantwoording moge- ernst van deze vragen is mitsdien slechts moge- lijk is. Na een ramp ziet men vaak dat tal van lijk door mijn vertrek. Dat is een van de weini- zaken beter kunnen, die men voordien met de ge situaties waarin ministeriële verantwoorde- kennis van wat toen redelijkerwijze te voorzien lijkheid inhoudt dat men aftreedt. Om die was, voldoende kon en mocht achten. reden heb ik Hare Majesteit verzocht mij met Maar met de voorliggende rapporten lig- onmiddellijke ingang ontslag te verlenen. Rest gen veel fundamentelere vragen op tafel dan de mij slechts uw Kamer te danken voor het tot vraag naar de verantwoording van het verleden. dusver in mij gestelde vertrouwen; ik heb dat Die rapporten lijken bij de overheid een zoda- steeds als basis voor mijn functioneren ervaren.’ nige verantwoordelijkheid en aansprakelijkheid voor het voorkomen van rampen en gevaren te De minister heeft natuurlijk gelijk.De kamerle- vooronderstellen,dat de vraag aan de orde moet den zouden voor, tijdens en na het debat vast komen in hoeverre zo’n verantwoordelijkheid wéér over elkaar heen zijn gebuiteld, met vra- nog te dragen is.Als slechts het voorkomen van gen die niet in het teken van het hierboven ge- gevaren telt,dan dreigen rechtstaat en democra- schetste probleem staan, maar in het teken van tie in het gedrang te komen. het al dan niet aanblijven van een minister. Die vragen vergen een grondig en serieus Dat is jammer.Wij hadden minister Donner debat tussen regering en parlement. Dat geldt dat debat graag zien voeren. Het had een debat ook de vraag of overheidsdiensten niet meer op geweest van een ander niveau dan wat er zich de deskundigheid van anderen mogen vertrou- nu voor onze ogen heeft afgespeeld. wen. Ik zou dat debat graag voeren. Maar zo’n
132 PROCES 2007/3