Er Is Geen Toen Zonder Nu

Er is geen toen zonder nu

Redactie Nancy van Asseldonk, Fieke Tissink en Menje Almekinders Voorwoord

"Alles wat gisteren gedacht en gedaan is, stolt langzaam tot contemporaine geschiedenis", dichtte Gerrit Kouwenaar in 1962. Een gewone dag, die overal anders is, maar ook gelijk. 24/7. Mensen staan op, gaan naar werk, brengen kinderen naar school, halen kinderen op en keren huiswaarts van werk, gaan 's avonds uit met hun geliefden of dwalen eenzaam door de donkere stad. Er is geen elders waar het anders is. Elke dag komen plekken tot leven waar mensen zijn, is er ruimte voor nieuwe gedachten en gebeurtenissen. En toch, geen dag, geen plek is gelijk.

Afgelopen studiejaar hebben studenten, docenten, onderzoekers en professionals uit het werkveld zich gebogen over de vraag hoe verschillende erfgoedwaarden beschreven en gewogen kunnen worden. Door verschillende brillen bekeken we twee verschillende wijken in Amsterdam. Welke stedenbouwkundige en architectonische waardering geven historici en monumentenzorgers aan gebouwen en stedenbouwkundige structuren? Hoe is de wijk ontstaan of ontworpen en hoe heeft zij zich in de loop der tijd ontwikkeld? Welke gebeurtenissen of opvattingen lagen daaraan ten grondslag, wat zien we daar nu nog van terug en wat vinden we vandaag de dag het behouden waard? We keken naar de wijken vanuit het perspectief van gebiedsontwikkeling. Wat is de economische waarde van een plek met een rijke geschiedenis? Historische plekken en gebouwen kunnen voor een waardevermeerdering zorgen, maar geschiedenis kan ook in de weg zitten. Een ontwerp dat ooit het antwoord was op stedenbouwkundige en sociale problemen van toen, sluit niet altijd meer aan op de vraag van vandaag. Tot slot keken we door de ogen van de gebruikers, toen en nu. Hoe hebben zij van een huis een thuis gemaakt, van een wijk hun buurt?

Het resultaat van deze zoektocht ligt voor u. Wij geven in deze publicatie dan ook geen antwoord op de vraag die we stelden, omdat we zover nog niet zijn. En misschien is de vraag wel nooit te beantwoorden, omdat immers geen plek gelijk is. Wel laten de artikelen van studenten zien hoe zij hebben gekeken, welke methoden zij daarvoor gebruikten en wat het resultaat daarvan was. Veel onderzoek leverde - zoals het hoort - vooral vervolgvragen op. Ook deze delen we met u in deze publicatie. We hopen dan ook komende jaren verder te gaan met dit onderzoek. Niet alleen de overheid of de markt, maar de samenleving als geheel draagt de verantwoordelijkheid voor de inrichting en de invulling van de publieke ruimte. Ook erfgoed maakt hier onderdeel van uit. De academie volgt het proces van vermaatschappelijking van erfgoed op de voet, en leidt haar studenten ervoor op hier een rol in te spelen.

Dit onderzoek is grotendeels uitgevoerd door de studenten van de afstudeergroep Making Heritage Count, waarvoor dank. Twee oud-studenten ondersteunden ons bij de organisatie van bijeenkomsten. De nodige input kwam van gastdocenten en experts. Collega's en de leden van de klankbordgroep stelden kritische vragen over onderzoeksmethode en theoretisch kader. Partners keken en dachten met ons mee, een waardevolle én noodzakelijke link met de praktijk waarvoor we opleiden. Menje Almekinders en Fieke Tissink, dank voor het meedenken en -lezen, Renske Nieuwboer voor het vormgeven en fotograaf Liesbeth Dingemans voor het in beeld brengen van de twee wijken.

Nancy van Asseldonk

Projectleider Making Heritage Count, mei 2018

2 3 Inhoudsopgave

6 Inleiding | Nancy van Asseldonk 12 Drie dimensies | Malou Minkjan 16 Ruimtelijke beleving en omgevingspsychologie | Menje Almekinders

Casus Oude Houthaven en Zeeheldenbuurt 20 Er is geen elders waar het anders is | Gerrit Kouwenaar 26 Biografie | Nancy van Asseldonk 31 Tijdlijn biografie 36 Opgepoetst erfgoed | Donna Weel 40 Relatietherapie voor overheid en burgerinitiatief | Lotte Hopstaken 43 Bijzondere plekken, dagelijkse routines | Nancy Asseldonk en studenten

Casus Wildemanbuurt en Sloterplas 54 Er is geen elders waar het anders is | Gerrit Kouwenaar 60 Biografie | Malou Minkjan, Anke Vandermullen en Tessa Conijn 66 Tijdlijn biografie 70 Grijze plantsoenen | Malou Minkjan 73 Erfgoedtoerisme, vloek of zegen? | Anke Vandermullen 76 Hangjongeren of erfgoedzorgers | Tessa Conijn

80 Er is geen elders waar het anders is | Gerrit Kouwenaar 86 Oud en nieuw | Riemer Knoop 89 Tot besluit | Menje Almekinders, Nancy van Asseldonk en Fieke Tissink 91 Literatuur 98 Colofon

4 5 Juist nu de rol van burgers in het proces Nieuw-West), gelegen aan de Sloterplas.3 de beginjaren was er discussie over van waardering toeneemt, is het van Het onderzoek maakt onderdeel van doel en uitwerking van onderzoek in het Inleiding belang dat naast fysieke en economische het langer lopende lectoraatsonderzoek hoger onderwijs, maar inmiddels heeft Nancy van Asseldonk waarden, we ook gaan nadenken over Straatwaarden van het lectoraat Cultureel onderzoek in het hbo een stevige basis de inzet van maatschappelijke waarden erfgoed aan de Reinwardt Academie. Dit gekregen. Sinds 2007 hanteert de HBO- van erfgoed in herbestemmingen, inleidend hoofdstuk gaat in op de centrale raad te term praktijkgericht onderzoek gebiedsontwikkeling en de inrichting van vraagstelling van het onderzoek en de en in de Wet op het Hoger Onderwijs en de openbare ruimte. Maar hoe? Gaat het onderzoeksmethoden. Wetenschappelijk Onderzoek is sinds 2010 om een nieuw instrumentarium, nieuwe opgenomen dat hogescholen “ontwerpen tools? Of om het herontwerpen van ontwikkelactiviteiten of onderzoek gericht afgelopen decennia op diverse fronten van omgaan met de gebouwde omgeving Praktijkgericht onderzoek 5 Erfgoedbenaderingen in de processen van waardering? En waardering Van een afgestudeerde erfgoedprofessional op de beroepspraktijk” verrichten. verbreed. Allereerst is het denken over betekent verhalen verzamelen – kleine van ruimtelijk erfgoed waarbij zowel monumentenzorg beheer en behoud aan verandering en grote gebeurtenissen – en burgers en aan de Reinwardt Academie verwachten In de huidige Nederlandse conditie is materiële als immateriële, economische als Een bruikbare definitie van praktijkgericht onderhevig. Van terug restaureren naar gemeenschappen verbinden met erfgoed. wij dat hij of zij in staat is om zelfstandig veel van het land bebouwd, bestemd of in maatschappelijk motieven meegenomen onderzoek hanteert Daan Andriessen, de oorspronkelijke staat, naar het tonen Van belang is samenwerking tussen onderzoek te verrichten. Dat betekent gebruik. De tweede helft van de twintigste worden, leidt dat vervolgens tot andere lector Methodologie van Praktijkgericht van verschillende tijdlagen, tot de tijd haar erfgoeddisciplines én tussen academische het gestructureerd en op een navolgbare eeuw laat een enorme bouwproductie keuzen in behoud, ontwikkeling en beheer? Onderzoek: “praktijkgericht onderzoek gang laten gaan en een gebouw - in haar en niet-academische kennis. Maar het manier verzamelen en analyseren van zien. Inmiddels werken we op een ‘tabula is onderzoek waarvan de vraagstelling uiterste consequentie - laten verworden gaat verder dan dat. Niet alleen heeft een informatie om dit vervolgens toe te passen scripta’, een beschreven lei. Werken met wordt ingegeven door de beroepspraktijk tot een ruïne. Een theoretisch debat, dat plek betekenis voor haar bewoners, zij Onderzoeksvraag in een beroepsproduct; een beroepsproduct en vanuit het bestaande, waarbij het steeds De Reinwardt Academie, waar al geruime is bijvoorbeeld een tentoonstellingsontwerp, en waarvan de opgedane kennis direct langzaamaan zijn weg naar de praktijk willen ook zeggenschap uitoefenen over 6 minder gaat om het vanaf de tekentafel kan bijdragen aan die beroepspraktijk.” vindt. Lector Riemer Knoop gaat hier in zijn de toekomst van de omgeving waarin tijd aandacht is voor het immateriële een erfgoedroute, een advies voor een ontwerpen van bijvoorbeeld volledig nieuwe Andriessen maakt hiermee onderscheidt slotbeschouwing dieper op in. ze wonen en werken. Erfgoed wordt zo erfgoed, wil een bijdrage leveren aan instelling, een inrichtingsplan voor een woonwijken, maar het transformeren van tussen praktijkgericht onderzoek en onderdeel van een breder maatschappelijk de hierboven geschetste ontwikkeling depot, een ontsloten collectie of archief, gebieden en gebouwen. Naast fysieke theoriegericht onderzoek. Theoriegericht Sinds de jaren tachtig is monumentenzorg proces, waarbij meer ruimte is voor en vragen. Zij richt zich hierbij met een educatief programma, een evenement, transformaties is hierbij een groeiende onderzoek richt zich op onderzoeksvragen bovendien niet meer (alleen) het terrein van burgerparticipatie en co-creatie en de name op de vermaatschappelijking van et cetera. Een beroepsproduct in het aandacht voor sociale samenhang. Hoe die lacunes in bestaande theorie specialisten. Industrieel erfgoed kwam leeg focus niet uitsluitend op overheid en erfgoed. Doelstelling van dit onderzoek hoger onderwijs is het resultaat van een veranker je sociale kwaliteiten? Een buurt kunnen invullen. Dat betekent dat te staan, maar was nog niet tot de canon markt ligt. Deze nieuwe benadering is het in kaart brengen van bestaande methodische aanpak, dat wil zeggen dat bestaat niet uit stenen alleen, maar uit de aanleiding voor praktijkgericht en van monumentenzorg doorgedrongen. vraagt om zowel nieuwe werkwijzen waarderingsmethodieken en het studenten gefaseerd te werk gaan en mensen die vorm en invulling geven aan theoriegericht onderzoek verschilt, maar Daarnaast nam het bewonersverzet tegen en tools, als nieuwe competenties voor verkennen van methoden om immateriële hierbij gebruik maken van een palet aan hun buurt. Tijdens de crisis kregen bottom- de onderzoekcyclus en de gebruikte grootschalige stadsvernieuwingsprojecten erfgoedprofessionals. Malou Minkjan gaat erfgoedwaarden in het ruimtelijke domein onderzoeksmethoden. Zo begint het met up initiatieven meer kans, en ook nu zien methoden en technieken zijn (deels) eind jaren zeventig toe. Waardering en in Drie dimensies dieper in op de hierboven bloot te leggen. De hoofdvraag voor de een analyse van de situatie of opdracht, op we een brede beweging van stadmakers gelijk. Onderzoeksvragen in praktijkgericht zorg voor jonger erfgoed nam binnen in het kort geschetste ontwikkeling in de afstudeergroep bij aanvang van het project basis waarvan een heldere, relevante en die zich inzetten voor - en soms strijden om onderzoek hebben dus een andere focus monumentenzorg toe. De waarde van monumentenzorg. luidde: te beantwoorden hoofdvraag geformuleerd - de inrichting van hun buurt, dorp of stad. wordt. Hierna volgt de uitvoering van het – namelijk de praktijk – dan theoriegericht historische binnensteden en industriële onderzoek. terreinen werd bovendien ook door Hoe kunnen onderzoek in de praktijk, volgens vooraf Dit raakt aan de wereld van Probleemstelling ontwikkelaars opgemerkt. Vanaf de geselecteerde methoden en technieken. Tot monumentenzorg. Naast klassieke Samengevat spelen in gebiedsontwikkeling erfgoedwaarden in de jaren negentig is er meer aandacht slot worden de bevindingen vertaald naar Doel en kwaliteit van selectie, restauratie en instandhouding zowel fysieke, economische als voor een integrale aanpak en een meer context van de ruimtelijke werkveld en toegepast in beroepsproduct onderzoek van onroerend erfgoed gaat het vandaag maatschappelijke motieven een rol. Voor interdisciplinaire benadering: planologen, of bijvoorbeeld eindwerk. Als de focus van praktijkgericht onderzoek de dag meer en meer om hergebruik, de cultuurhistorische en bouwkundige ontwikkeling – in ontwerpers, projectontwikkelaars en anders is, wat betekent dat dan voor herbestemming en inpassing in grotere waardering van onroerend erfgoed cultuurhistorici werken samen vanuit fysiek, economisch en Over de vraag wat precies onderzoek de uitvoering? De methoden die in gehelen van historische gebouwen, is instrumentarium beschikbaar, de overtuiging dat een combinatie van maatschappelijk opzicht – is, en in het bijzonder in het hoger theoriegericht onderzoek gehanteerd stadsgezichten, landschappen en ontwikkeld in de van de 20ste eeuw. Dat culturele en economische waarden het beroepsonderwijs, is veel geschreven. worden, kunnen ook in praktijkgericht gemeenschappen. Dat is niet alleen erfgoed van economische waarde in beschreven en gewogen woon- en leefklimaat versterkt. Erfgoed Lange tijd is er een onderscheid gemaakt onderzoek toegepast worden. Het verschil een cultuurhistorische, maar ook een gebiedsontwikkeling kan zijn, is afgelopen werd één van de factoren die bijdragen aan worden? tussen ‘fundamenteel onderzoek’ en zit niet zozeer in de gebruikte methoden economische en maatschappelijke decennia in diverse projecten aangetoond. 4 een duurzame leefomgeving en onderdeel ‘toegepast onderzoek’. Fundamenteel zelf, als wel in de wijze waarop methoden opgave. Hierbij gaat het bovendien niet Ook hier is afgelopen jaren veelvuldig onderzoek zou los van directe praktische van gebiedsontwikkeling. Deze benadering 1 Een brede onderzoeksvraag, die gefaseerd gebruikt worden in relatie tot de praktische alleen om geregistreerde monumenten, over gepubliceerd. Maar hoe kan erfgoed is multidisciplinair en gebiedsgericht; zij en aan de hand van twee casussen verder toepassingen plaatsvinden in academische relevantie.7 In onderstaande tabel is dit maar ook om miljoenen vierkante meters een maatschappelijke (meer)waarde zoekt de verbinding met actuele ruimtelijke is uitgewerkt. In de volgende paragraaf setting. Op deze manier werd nieuwe schematisch weergegeven: leegstaand of op termijn leegkomende zijn in gebiedsontwikkeling? Wat kunnen opgaven. Echter, waar bewoners in de meer over het onderzoek en de fasering. kennis ontwikkeld, die vervolgens in de gebouwen met een geschiedenis, zoals we leren van praktijken als placemaking praktijk toegepast zou kunnen worden. jaren zeventig en tachtig op de bres 2 Deze publicatie toont het resultaat van het Praktische relevantie industrieel erfgoed, kerken, boerderijen of emotienetwerken. Kunnen we zo stonden en streden voor het behoud van onderzoek, dat met vierdejaars studenten In de praktijk blijkt deze tweedeling en maatschappelijk erfgoed. Aan de ook erfgoedwaarden in kaart brengen hun buurt, lijken zij in de jaren daarna is uitgevoerd. Het onderzoek Making niet houdbaar: ook in het hoger andere kant is er op diverse plekken en die vervolgens een rol geven in het • Is de onderzoeksvraag relevant voor naar de achtergrond te zijn verdrongen. Heritage Count (MHC) is opgezet met beroepsonderwijs wordt nieuwe kennis sprake van toenemende verstedelijking ruimtelijk domein? Voor zowel overheid, het erfgoedveld? Gebiedsontwikkeling is economie, erfgoed behulp van een KIEM-subsidie. KIEM gegenereerd en academisch onderzoek en ligt er – na jaren van stilstand – een ontwikkelaars als ontwerpers is het van • Hoe zorgen we ervoor dat de speelt hierin een - zij het bescheiden - rol. staat voor Creatieve Industrie - Kennnis is lang niet altijd fundamenteel van aard. enorme bouwopgave. Wat betekent dat belang een instrumentarium te hebben resultaten ook daadwerkelijk worden Soms een ‘hinderrol’ voor ontwikkelaars, Innovatie Mapping en heeft tot doel het Sinds het begin van de 21ste eeuw wordt voor bestaande stedelijke structuren om de waarde van erfgoed te bepalen. maar steeds vaker ook als bron van opzetten van samenwerkingsverbanden aan hogescholen onderzoek verricht gebruikt? en landschappen? In welke mate kan inspiratie. Erfgoed is een kwaliteit die tussen kennisinstellingen en private partijen binnen de zogenaamde lectoraten. In er voortgeborduurd worden op eerdere 1 Zie bijvoorbeeld Sander Gelinck, Frank Strolenberg, ingezet kan worden in gebiedsontwikkeling, Machteld Linssen, en Fabiola van der Schoot. Rekenen te stimuleren. Partners in dit onderzoek 3 Op de site maps.amsterdam.nl is een kaart met de Methodologische grondigheid levensfasen van een (stedelijk) landschap? zowel door behoud en/of transformatie van op herbestemming: idee, aanpak en cijfers van 25 + 1 zijn Gemeente Amsterdam, Monumenten gebiedsindeling beschikbaar. De indeling in buurten, En wie gaat daarover? objecten, maar ook als bron van inspiratie gerealiseerde projecten. Rotterdam: nai010 uitgevers, en Archeologie, DSP-groep, The Beach, wijken, gebieden en stadsdelen is een bestuurlijke inde- • Hoe zorgen we dat de resultaten zo 2014. ling (onder andere gebruikt voor statistisch onderzoek, bij (ver)nieuwbouw. De voorbeelden waarin Stipo en Urhahn. De partners hebben betrouwbaar en valide mogelijk zijn? In de klassieke omgang met onroerend 2 De samenleving bestaat niet alleen uit gemeen- bijv. in het sociaal domein), die niet per sé overeenkomt erfgoed waarde toevoegt aan een gebied, twee casussen aangedragen. Allereerst erfgoed staat de materiële integriteit schappen, maar uit netwerken van mensen met met wat bewoners als hun ‘buurt’ beschouwen. Zo • Hoe kan het onderzoek een bijdrage zijn inmiddels legio. De Oude Houthaven - Zeeheldenbuurt - van het gebouw en het weer zichtbaar tegengestelde belangen. Het lectoraat onderzoekt o.l.v. behoort de Zeeheldenbuurt bij de Spaarndammerbuurt leveren aan reeds bestaande kennis? Hester Dibbits i.s.m. Marlous Willemsen en Imagine gelegen in Westerpark (stadsdeel West), en de Houthaven-Oost - in de volksmond de Oude maken van de intentie van de maker Een recente ontwikkeling, ook in het IC de mogelijkheid emotienetwerken als methode in ingesloten door de westzijde van het Houthaven - maakt onderdeel uit van de Houthavens. centraal. Vanuit een sterke academische, 5 Wet op het hoger onderwijs en wetenschappelijk onroerend erfgoed, is de toegenomen het gehele proces van erfgoed maken te gebruiken. centrum en de oostzijde van het Westelijk De Wildemanbuurt in de gemeentelijke gebiedsindeling monodisciplinaire traditie werd het bestaat in de beleving van bewoners ook wel uit twee onderzoek, artikel 1.3, lid 3. belangstelling voor het narratief: het Het concept van netwerken is ontleend aan de sociale Havengebied. De tweede casus is de monument lange tijd als geïsoleerd wetenschappen. Zie verder: Dibbits, Hester. “Uit de wijken: de Wildeman- en Blomwijkcerbuurt 6 Andriessen, Daan, Praktisch relevant én metho- verhaal van een plek, de culturele Wildemanbuurt in Osdorp (stadsdeel object bestudeerd. Het vraagstuk hoe bubbel. Erfgoedprofessionals in tijden van toenemen- 4 Andriessen, Daan, Praktisch relevant én methodisch grondig?: dimensies van onderzoek in het hbo. biografie en de ‘lieux de mémoire’. Een (Utrecht: Hogeschool Utrecht, 2014), 12. om te gaan met gebouwd erfgoed is de polarisatie”, Boekman Extra 7. Erfgoedpraktijken. disch grondig?: dimensies van onderzoek in het hbo. bedachtzame en tegelijk creatieve wijze Meerstemmig en digitaal (april 2017), 12-17. (Utrecht: Hogeschool Utrecht, 2014), 10. 7 Ibidem, 15.

6 7 Andriessen maakt vervolgens een het gebruikt kan worden in de praktijk? eeuwwisseling op, al werd het eerder in De landschapsbiografie heeft de potentie landschap. Terwijl juist hier - gezien de onderscheid in praktijkgericht onderzoek Sluit het aan bij vragen die uit de praktijk Fase I Oriënteren 1979 al geïntroduceerd door Samuels.10 deze brug te slaan, waarbij beelden en vermaatschappelijking van erfgoed - vraag tussen practice based evidence en komen? Ook kan aangeven worden in Samuels, afkomstig uit de humanistische verhalen niet verwijzen naar een verloren naar is. Wie zijn de bewoners en gebruikers evidence based practice. In het eerste hoeverre het onderzoek nieuwe inzichten Wat wil je weten? geografie, beschouwde landschappen niet wereld, maar naar een landschap dat tot van de onderzochte landschappen - of in geval verzamelt de onderzoeker bewijs oplevert. Tot slot is de aandacht voor • Bepalen en afbakenen onderwerp slechts als het resultaat van anonieme, op de dag van vandaag geschiedenissen stedelijke context, de buurten en straten? (gegevens) in de praktijk om tot nieuwe valorisatie in praktijkgericht onderzoek sociale, economische en demografische in zich draagt.14 De landschapsbiografie Wat betekent het voor hen? Dit brengt ons • Bronnen zoeken kennis te komen. Centraal staat het afgelopen decennia toegenomen, waarbij ontwikkelingen, maar benadrukte dat ook legt meer dan voorheen de koppeling bij het naturalistisch onderzoek. ontwikkelen van nieuwe kennis. In het het gaat om de mate waarin het onderzoek • Opstellen probleemomschrijving individuen en groepen hun stempel op met actuele erfgoedvraagstukken. Hoe tweede geval verzamelt de onderzoeker daadwerkelijk gebruikt gaat worden. een landschap drukken. Gelijktijdig werd wordt vandaag de dag met het (stedelijk) Naturalistisch onderzoek juist bewijs dat uit onderzoek naar voren is Fase II Ontwerpen het biografieconcept in de archeologie landschap omgegaan? Hoe kunnen In 2016 verscheen De waarde van het gekomen en vertaalt dit naar een specifieke geïntroduceerd, ditmaal echter niet toekomstige transformaties voortborduren alledaagse, een onderzoek naar buurten praktijksituatie. Het verbeteren van de Valide en betrouwbaar Hoe geef je daar antwoord op? gebaseerd op Samuels, maar op op de culturele waarden en identiteiten en vooral de mensen die er wonen. Welke praktijk staat centraal.8 • Formuleren hoofd- en deelvragen antropologische studies van de materiële van vandaag? Van een wereld die voorbij invloed hebben bewoners op hun buurt? 11 • Zorgvuldigheid • Bepalen methode(n) van onderzoek cultuur. Niet alleen mensen, maar ook is naar een landschap dat tot op de dag Hoe kijken zij naar hun wijk? In Tilburg, Practice-based evidence • Systematische en transparante • Opstellen plan van aanpak objecten, landschappen en monumenten van vandaag geschiedenissen in zich Breda en Roosendaal is gekeken naar hebben een levensgeschiedenis en dragen draagt, die input (kunnen) leveren aan de het dagelijkse leven in drie verschillende, verslaglegging de verschillende betekenislagen die ze in ontwerppraktijk. twintigste-eeuwse, wijken. Maar vooral ook: • Weten Fase III Uitvoeren • Triangulatie de loop der geschiedenis opbouwen in zich hoe is hun perspectief op de wijk anders • Generaliseren mee. Wat zijn de kenmerken van een biografie? dan dat van professionals, beleidsmakers • Nieuwe kennis Bruikbaar Hoe verzamel je gegevens? Allereerst dat zij veranderende patronen en politici? Waar door professionals • Verzamelen en verwerken gegevens De belangstelling voor de in het gebruik van een landschap door buurten eerder gezien worden als Evidence-based practice • Nuttig • Analyseren gegevens landschapsbiografie eind 20ste eeuw de eeuwen heen belicht. Ten tweede: “concentratieplekken van problemen • Participatief (praktijkvragen) • Opstellen rapport kwam voort uit een aantal ontwikkelingen, in plaats van een strikt chronologische waarvoor hoe dan ook beleid moet worden • Verbeteren • Innovatie of beter gezegd knelpunten, die vanaf benadering, waarin tijdsvakken gescheiden ontwikkeld”, blijkt uit het onderzoek dat • Contextualiseren • Valorisatie Fase IV Presenteren de jaren negentig aan de oppervlakte zijn als losstaande ontwikkelingsfasen, in de alledaagse wijk “een forse dosis • Bruikbare kennis kwamen. Allereerst speelde de sterk ligt de nadruk meer op opeenvolgende onverschilligheid [heerst] en soms zelfs gespecialiseerde en in disciplines transformaties in tijd, waarbij elk tijdperk weerzin tegen alles wat met professionals Hoe deel je de resultaten? onderverdeelde onderzoeksrichtingen in van invloed is op het navolgende tijdperk, en maakbaarheid te maken heeft.”16 Nog Onderzoekscyclus • Evalueren onderzoek 12 Waar het hierboven over de focus - de Tot slot kort iets over de onderzoekscyclus. het academische onderzoek een rol. door bewuste of onbewuste processen los van de onderzoekresultaten, is voor aanleiding en het doel van praktijkgericht • Bepalen vervolgstappen Gelijktijdig werd erfgoed een economische van herinneren en vergeten. Ten derde ons interessant hoe het onderzoek naar de Het onderzoek aan de Reinwardt • Communiceren resultaten onderzoek - ging, is de volgende vraag hoe Academie is in een aantal opeenvolgende factor in de ruimtelijke ontwikkeling. De is de biografie discipline-overstijgend alledaagse betekenis van een buurt voor de kwaliteit van onderzoek geborgd kan fasen verdeeld. In de praktijk doorloopt verbreding betrof niet alleen de omgang en een combinatie van methoden uit haar bewoners in zijn werk is gegaan. De worden. Hierbij gaat het onder andere om met het object, maar ook het object verschillende disciplines, zoals de methode van het naturalistische onderzoek een student meestal niet de gehele Methoden en technieken de validiteit en betrouwbaarheid van het zelf; hele gebieden werden interessante archeologie, historische geografie en kan een aanvulling zijn op de biografische onderzoekscyclus. Vaak wordt er aan De onderzoeker staan verschillende onderzoek. Dit kan echter op gespannen locaties voor gebiedsontwikkeling. Terwijl architectuurgeschiedenis. Ten vierde legt methode die hierboven geschetst is. projecten voor een opdrachtgever gewerkt, onderzoeksmethoden en -technieken voet staan met de onafhankelijkheid de wereld van ontwerp en planning de de biografie het verband tussen de studie waarbij het onderwerp of de vraag al ter beschikking. Het aanbod literatuur en de praktische haalbaarheid, ofwel blik richtte op hergebruik en transformatie van lokale gemeenschappen en lange Dagelijks leven is overal en voor vastligt en ook diverse bronnen al gegeven alleen al voor het hoger onderwijs de bruikbaarheid van het onderzoek. van landschappen, was het academisch termijngeschiedenis; hoe hebben lokale iedereen zichtbaar, maar tegelijkertijd kunnen zijn. Of de methode van onderzoek is overweldigend.9 Veel toegepaste Praktijkgericht onderzoek speelt zich onderzoek sterk verkokerd in academische gemeenschappen hun identiteit uitgedrukt vanzelfsprekend en onopvallend. Hoe is vooraf bepaald, zoals het geval is onderzoekstechnieken door studenten immers niet in een laboratorium af. disciplines, met daarbinnen een verdeling in of ontleend aan het landschap? Tot kan het alledaagse dan toch vastgelegd bij publieksonderzoek in een museum. aan de Reinwardt Academie zijn literatuur- Aan welke eisen moet praktijkgericht naar specialisaties en tijdvakken. Relaties slot wordt, zoals eerder opgemerkt, en begrepen worden? In naturalistisch Ook is het niet zo dat alle fasen en en bronnenonderzoek, interviews (van onderzoek voldoen om de kwaliteit tussen verschillende perioden en tussen de koppeling gelegd met actuele onderzoek worden verschillende onderzoeksacitiveiten elkaar in tijd logisch vragenlijsten tot open interviews en van het onderzoek te waarborgen? sociale en natuurlijke processen werden erfgoedvraagstukken. Hoe wordt vandaag onderzoekstechnieken ingezet, waarbij het opvolgen, in de praktijk verloopt onderzoek focusgroepen) en observaties (met name Over validiteit en betrouwbaarheid is in nauwelijks gelegd. De samenhang de dag met het landschap omgegaan en er vooral om draait te kijken en observeren, vaak chaotischer dan in een geabstraheerd van museumbezoekers). In deze paragraaf theoretisch onderzoek al veel gezegd en tussen de deelterreinen ontbrak, evenals hoe kunnen toekomstige transformaties te luisteren en de verhalen op te tekenen model. Hoofd- en deelvragen kunnen gaan we daar niet dieper op in. Wel kijken geschreven, in praktijkonderzoek zoekt de relatie met actuele ruimtelijke en de culturele waarden en identiteiten van die mensen vertellen. Meest voor de hand lopende een onderzoek bijgesteld worden, we naar twee onderzoeksmethoden, men naar alternatieven eisen om tot goed maatschappelijke opgaven. De nadruk vandaag meenemen? ligt het afnemen van surveys.17 Overal en of andere onderzoeksmethoden blijken die in feite meerdere methoden en onderzoek te komen. Validiteit gaat over lag op onderzoek naar de verzameling De onlangs verschenen bundel Landscape over alles worden enquêtes afgenomen, nodig om extra of betere data te verkrijgen. technieken combineren, en die voor de geldigheid van het onderzoek (‘meet ik overgebleven materiële resten in het Biographies bevat een verzameling wat een grote hoeveelheid data oplevert. Dit is echter in de latere beroepspraktijk het MHC-onderzoek relevant zijn: de wat ik wil meten’), betrouwbaarheid over landschap, dat wat nog resteerde uit artikelen waarin het biografieconcept De vraag is echter of dit een goed zicht niet anders. landschapsbiografie en het naturalistisch de herhaalbaarheid van het onderzoek. een verloren gegane wereld.13 De kloof in praktijk is gebracht. De biografie geeft op de belevingswereld van mensen. onderzoek. Omdat praktijksituaties continue in Het naaststaande schema kan als een tussen onderzoek en ontwerp was groot. als methodiek heeft inmiddels ook in Om een buurt te doorgronden, is meer verandering zijn, is praktijkonderzoek niet de beroepspraktijk meer aandacht nodig dan een vragenlijst, maar duiding van cyclus beschouwd worden, onderzoek De landschapsbiografie 10 Marwyn Samuels, “The Biography of Landscape; herhaalbaar als in een laboratoriumsetting. gekregen; recent verscheen in binnenuit. Een enquête onder bewoners is een iteratief proces. Op basis van de In de landschapsbiografie vormt de Cause and Culpability”, in: D.W. Meinig (ed.), The Betrouwbaarheid in praktijkgericht opdracht van de Rijksdienst voor het naar het erfgoed van de wijk waarin onderzoeksresultaten kunnen nieuwe levensgeschiedenis van het landschap - of Interpretation of Ordinary Landscapes. Geographical onderzoek wordt bereikt door middel van Essays, (New York: Oxford, 1979), 51 – 87. Cultureel Erfgoed bijvoorbeeld de ze wonen, levert waarschijnlijk andere onderzoeksvragen geformuleerd worden. het nu ruraal of stedelijk is - het verhaal: zorgvuldigheid en een systematische en 11 Met name de bundel essays onder redactie van IJselmeerbiografie, die “richting [geeft] resultaten dan observeren en in gesprek Ook in het onderzoek Making Heritage een beschrijving van gebeurtenissen die transparante verslaglegging, zodat de Arjun Appadurai met daarin een bijdrage van Igor aan de agenda IJsselmeergebied 2050, gaan over de betekenisvolle plekken in Count zijn bovenstaande fasen doorlopen. leiden tot ruimtelijke transformaties, vaak gang van het onderzoek voor de lezer altijd Kopytoff is van invloed geweest: Igor Kopytoff, “The om de waardevolle karakteristieken te dezelfde buurt. Over MHC later meer, eerst meer over de aan de hand van materiële overblijfselen cultural biography of things: commoditization as na te gaan en te controleren is. Validiteit integreren in de ruimtelijke opgaven, zoals gebruikte onderzoeksmethoden. die ons resten, maar ook met behulp van process”. In: Arjun Appadurai, The social life of things: kan in praktijkgericht onderzoek geborgd commodities in cultural perspective. Cambridge: Cam- de energietransitie of het vergroten van Zoals de biografie niet één methode is, andere onderzoekstechnieken, zoals 15 worden door triangulatie, waarbij een bridge University Press (1986), 64-91. de waterveiligheid.” De biografie slaat maar veeleer een verzameling methoden, bronnenonderzoek. Het concept van combinatie van methoden en onderzoeken 12 Helder overzicht van de stand van het academisch de brug naar ontwerpers en planners met is dit ook in naturalistische onderzoek het de landschapsbiografie kwam rond de gecombineerd worden. onderzoek in de verschillende disciplines in Koos een meer integraal, cultuurhistorische 9 De Reinwardt Academie heeft afgelopen jaren Bosma en Jan Kolen, red. Geschiedenis en ontwerp: levensgeschiedenis, maar minder nog naar 16 Peter Beijer, Ellen de Groot, Jolanda Hoeflak, en Ook wat betreft de bruikbaarheid onderzoeksvaardigheden steviger in het curriculum handboek voor de omgang met cultureel erfgoed de de huidige gebruikers van datzelfde Vincent Platenkamp. De waarde van het alledaagse: (Nijmegen: Vantilt, 2010). van beleidsdrang naar bewonersperspectief in de van praktijkgericht onderzoek zijn verankerd. Enkele boeken waar mee gewerkt is, zijn: Ben Baarda. Dit is onderzoek!: handleiding voor 13 Jan Kolen, J. & H. Renes, “Landscape biography: stadswijk. TrancityxValiz, 2016, 10-11. kwaliteitseisen denkbaar. Is bij het ontwerp kwantitatief en kwalitatief onderzoek (Groningen: key issues”, in: J. Kolen, H. Renes and R. Hermans 14 Ibidem, 41-42. 17 De Reinwardt Academie traint studenten in het van het onderzoek duidelijk gemaakt Noordhoff Uitgevers, 2014) en Verhoeven, Nel. Wat is (ed.). Landscape Biographies; geographical, historical 15 De biografie verscheen in meerdere delen, zie: RCE, afnemen van publieksonderzoeken, zie: Sas, Jan, voor wie het onderzoek nuttig is en hoe onderzoek?: praktijkboek voor methoden en technieken and archaeological perspectives on the production and “Verhaal van het IJselmeer verteld in biografie” (versie “Publieksonderzoek bij erfgoed”. In: Ruben Smit, (red.), (Amsterdam: Boom uitgevers, 2016). Daarnaast heeft transmission of landscapes. (Amsterdam: Amsterdam 2 november 2017), https://cultureelerfgoed.nl/nieuws/ Publiek. Erfgoed cahier #01. Amsterdam: Reinwardt 8 Ibidem, 20-23. academie haar eigen Schrijfwijzer ontwikkeld. University Press, 2015), 22-23. verhaal-van-het-ijsselmeer-verteld-in-biografie. Academie (2015), 54-61.

8 9 basis van de vooronderzoeken hebben - en in het bijzonder jongeren - verdiept. Kopytoff, Igor, “The cultural biography of things: studenten een eerste onderzoeksontwerp Of erfgoed hier een rol in speelt of zou commoditization as process”. In: Arjun Appadurai, The social life of things: commodities in cultural gemaakt en hoofdvraag geformuleerd. kunnen spelen, leest u in Hangjongeren of perspective. Cambridge: Cambridge University Tijdens een bijeenkomst met de partners erfgoedzorgers? Press (1986), 64-91. zijn de onderzoeksvragen bijgesteld en aangescherpt. Ook is nagedacht De resultaten zijn tot slot gepresenteerd Kouwenaar, Gerrit, en Pier Pennings. Er is geen elders waar het anders is: een gedicht. over de verschillende in te zetten en besproken met de partners. De Amsterdam: Querido, 1993. onderzoeksmethoden. Menje Almekinders bevindingen zijn terug te lezen in de duikt in haar bijdrage Ruimtelijke bijdrage Tot besluit, waarin een terugblik Leeuwen, Jacqueline van. “Erfgoed op de beleving en omgevingspsychologie op het onderzoek en aanbevelingen voor kaart zetten. Mental mapping als methode om erfgoedgemeenschappen te laten vertellen.” dieper in op de omgevingspsychologie een mogelijk vervolg. De eindconclusies Faro. Tijdschrift voor cultureel erfgoed, september als onderzoeksmethode; zou dit voor en evaluatie van het onderzoek wordt 2014. het erfgoedveld - en in het bijzonder het voorafgegaan door een prikkelend onderzoek en onderwijs aan de Reinwardt essay van lector Riemer Knoop, over de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, “Verhaal van het IJselmeer verteld in biografie” (versie Academie - een geschikte methode zijn om complexe tegenstelling tussen oud en 2 november 2017), https://cultureelerfgoed.nl/ de vermaatschappelijking van erfgoed te nieuw in de hedendaagse werkelijkheid nieuws/verhaal-van-het-ijsselmeer-verteld-in- onderzoeken en duiden? en wat dat van de toekomstige biografie. erfgoedprofessional vraagt. Samuels, Marwyn “The Biography of Landscape; De studenten hebben vervolgens in Cause and Culpability”, in: D.W. Meinig (ed.), de periode van oktober tot en met Vooruitlopend op het slot, is zeker dat The Interpretation of Ordinary Landscapes. Van Diemenstraat, rechts de Houtmankade. Busselman, Frans (1927- Groenpad, gezien vanaf de Notweg. Serie: Nieuw-West ‘50-’60 speelplaatsen, december hun onderzoek uitgevoerd erfgoed bijzonder én alledaags kan zijn, dat Geographical Essays, (New York: Oxford, 1979), 1993), 1985. SAA, Collectie Stadsarchief Amsterdam: foto-afdrukken, afb. 1964. SAA, Archief van de Dienst Ruimtelijke Ordening en rechtsvoorganger: 51 – 87. OSIM00007003180. foto’s, afb. 10009A000758. en hiervan in een tussentijds rapport erfgoed van ons allen én hoogst persoonlijk verslag uitgebracht. De resultaten zijn is. Het gedicht Er is geen elders waar het Sas, Jan, “Publieksonderzoek bij erfgoed”. In: verwerkt in de artikelen die in deze anders is van Gerrit Kouwenaar uit 1962, Ruben Smit, (red.), Publiek. Erfgoed cahier #01. publicatie zijn opgenomen, verdeeld over opgenomen tussen de artikelen door, Amsterdam: Reinwardt Academie (2015), 54-61. beide casussen. De eerste casus is de verwoordt poëtisch het bijzondere van het 20 Veldt, Edwin van der, Schrijfwijzer. Amsterdam: Oude Houthaven en Zeeheldenbuurt. alledaagse. Reinwardt Academie, september 2017 (versie De biografie door Nancy van Asseldonk 1.8). beschrijft de geschiedenis van de buurt Literatuur Verhoeven, Nel. Wat is onderzoek?: praktijkboek aan de hand van zowel fysieke als sociale Andriessen, D.G, Dan Greve, Marieke Hilhorst, voor methoden en technieken. Amsterdam: Boom Kenniscentrum Innovatie en Business (Utrecht), transformaties: besluiten die genomen uitgevers, 2016. worden, plannen die uitgevoerd worden, en Lectoraat Methodologie van Praktijkgericht Onderzoek (Utrecht). Praktisch relevant én maar ook de plannen die in een la methodisch grondig?: dimensies van onderzoek belanden en het net niet werden. Wie heeft in het hbo. Utrecht: Hogeschool Utrecht, welke invloed uitgeoefend op het gebied, Kenniscentrum Innovatie & Business, 2014. van bestuurders en stedenbouwers, tot Baarda, Ben. Dit is onderzoek!: handleiding voor ambachtslieden, arbeiders en krakers. kwantitatief en kwalitatief onderzoek. Groningen: Donna Weel onderzocht het verband Noordhoff Uitgevers, 2014. tussen de economische opwaardering van een wijk en erfgoed in haar artikel Beijer, Peter, Ellen de Groot, Jolanda Oude Houthaven, 2018. Liesbeth Dingemans. Groenpad, 2018. Liesbeth Dingemans. Hoeflak, en Vincent Platenkamp. De waarde Erfgoed opgepoetst. Lotte Hopstaken van het alledaagse: van beleidsdrang vraagt zich in Relatietherapie voor overheid naar bewonersperspectief in de stadswijk. en burgerinitiatief af wat er nodig is om TrancityxValiz, 2016. de idealen van burgerparticipatie en de geval. Observeren, informele gesprekken Bij zowel de landschapsbiografie als oplevert die gebruikt kunnen worden in de Bosma, Koos, en Jan Kolen, red. Geschiedenis weerbarstige praktijk wat dichter bij elkaar op straat of diepte-interviews met enkele het naturalistisch onderzoek wordt praktijk, hopen we in de eindconclusie te en ontwerp: handboek voor de omgang met te brengen. De casus Oude Houthaven bewoners en ondernemers in de buurt, gebruik gemaakt van verschillende kunnen zeggen. cultureel erfgoed. Nijmegen: Vantilt, 2010. - Zeeheldenbuurt sluit af met het artikel gericht observeren, aandachtig kijken, onderzoekstechnieken, bronnenonderzoek, Bijzondere plekken, dagelijkse routines. Dibbits, Hester. “Uit de bubbel. rondlopen en luisteren naar stadsgeluiden. observaties, interviews, et cetera. “Voor Erfgoedprofessionals in tijden van toenemende Making Heritage Count Dit artikel is het resultaat van het keuzevak Dit vraagt om aanwezigheid in een buurt naturalistisch onderzoek bestaat geen De eerste oriëntatie door het polarisatie”, Boekman Extra 7. Erfgoedpraktijken. Erfgoed en stad, waarbij een groep Meerstemmig en digitaal (april 2017), 12-17. op verschillende momenten van de dag. kookboek - het belangrijkste criterium is de onderzoeksteam, bestaande uit 19 studenten verhalen over de buurt heeft Informele gesprekken op straat leveren geloofwaardigheid van de verslaglegging.” seniordocenten Nancy van Asseldonk geschreven. Gelinck, Sander, Frank Strolenberg, Machteld al snel een globale indruk van een buurt, Hiermee is meteen een antwoord gegeven en Fieke Tissink en junioronderzoeker Linssen, en Fabiola van der Schoot. Rekenen op al wordt daarmee niet iedereen bereikt. op twee van de drie kwaliteitscriteria, herbestemming: idee, aanpak en cijfers van 25 Menje Almekinders, was een verkenning De tweede casus is de Wildemanbuurt Diepte interviews kunnen levensverhalen validiteit en betrouwbaarheid, van het + 1 gerealiseerde projecten. Rotterdam: nai010 van de bestaande literatuur en een en Sloterplas. De biografie van de wijk uitgevers, 2014. blootleggen. Behalve mensen laten onderzoek. Door verschillende technieken gespreksronde met de individuele partners. is samengesteld uit de vooronderzoeken vertellen, is het laten tekenen van ‘mental te combineren en door de resultaten Deze inventarisatie resulteerde in een Knoop, R.R, Michiel Schwarz, Nancy van 18 van Tessa Conijn, Malou Minkjan en Anke maps’ een veelgebruikte methode. En op een systematische en transparante Asseldonk, en Reinwardt Academie (Amsterdam). bibliografie, die online publiek toegankelijk Vandermullen. Hierbij is zowel aandacht tot slot participeren in een wijk, door wijze te noteren, wordt de validiteit en Straatwaarden: In Het Nieuwe Speelveld van is, zodat zij ook voor verder onderzoek voor het gedachtengoed van het AUP Maatschappelijke Erfgoedpraktijken: Schetsen boodschappen in de wijk te doen of uit eten betrouwbaarheid van het onderzoek gebruikt kan worden. Een beknopte als de uitwerking ervan in de Westelijke Uit Het Onderzoeksproject Straatwaarden, 2015- te gaan, aanwezig te zijn op speelplaatsen vergroot. Hiermee is nog niet per sé aan 2016. Amsterdam: Reinwardt Academie, 2017. bibliografie is achterin deze publicatie tuinsteden en Osdorp in het bijzonder. en buurtpleintjes, of deel te nemen aan het derde kwaliteitscriterium - bruikbaarheid opgenomen. Malou Minkjan gaat in Grijze plantsoenen activiteiten en evenementen in de buurt. - voldaan. Is het onderzoek ook nuttig? Kolen, Jan, Hans. Renes and Rita Hermans in op de cultuurhistorische waarde van (ed.). Landscape biographies: geographical, Door betrokkenheid van de partners in het Daarnaast werden door de partners in deze het kwetsbare groen in de wijk. Hiervoor historical and archaeological perspectives on MHC- onderzoek, is allereerst geborgd the production and transmission of landscapes. oriëntatie twee casussen aangedragen: heeft zij zowel archiefonderzoek als dat de juiste vragen gesteld worden. Meer Amsterdam: Amsterdam University Press, 2015. de Oude Houthaven door de DSP-groep veldwerk verricht. In Erfgoedtoerisme, hierover in de volgende paragraaf. Of en in en de Wildemanbuurt door The Beach. vloek of zeken? belicht Anke Vandermullen 18 Meer over het maken van mental mappings als hoeverre het onderzoek nieuwe inzichten 20 Het gedicht verscheen in 1962 zonder titel in het Vervolgens is in september gestart met de mogelijke gevolgen van toerisme en tool om erfgoed in kaar te brengen in: Jacqueline een groep studenten aan het onderzoek. kerstnummer “Geen uur zonder drukwerk -Print round van Leeuwen. “Erfgoed op de kaart zetten. Mental 19 Peter Beijer, Ellen de Groot, Jolanda Hoeflak, en toerismespreiding voor de erfgoedwaarden the clock” van Drukkersweekblad en autolijn 53 (1962). mapping als methode om erfgoedgemeenschappen te Vincent Platenkamp. De waarde van het alledaagse: Gezamenlijk is literatuur bestudeerd, van en rondom de Sloterplas. Tessa Conijn In 1993 werd het opnieuw uitgegeven met foto’s van laten vertellen.” Faro. Tijdschrift voor cutureel erfgoed, van beleidsdrang naar bewonersperspectief in de waarna studenten dit aangevuld hebben heeft zich in de waardering door bewoners Pier Pennings onder de titel Er is geen elders waar het september 2014. stadswijk. TrancityxValiz, 2016, 119. met individueel literatuuronderzoek. Op anders is.

10 11 maatschappelijk draagvlak groeide. In de ruimtelijke ordening. waardering van belang. Mensen hebben Nederland werden er aan het einde van De jaren tachtig in Nederland gaan meer geld over voor een monument, of Drie dimensies de twintigste eeuw meerdere verenigingen gepaard met een terugtrekkende overheid. voor een pand binnen een beschermd Malou Minkjan en stichtingen opgericht primair gefocust De overheid is meer marktgericht en stadsgezicht.12 De monumentenzorg op het inventariseren en onderzoeken van het monumentenbeleid decentraliseert. kost dus niet alleen geld, maar levert groen erfgoed. Niet alleen groen erfgoed Het beschermen van monumenten aantoonbaar ook geld op. Het is daarom van voor 1850 was voor deze partijen van door wet en regelgeving is als gevolg zonde deze economische baten afzijdig te belang, ook jonger groen werd onderzocht. hiervan minder vanzelfsprekend en houden binnen het erfgoeddiscours. Een voorbeeld dat door de Rijksdienst onroerend erfgoed valt in een meer voor de Monumentenzorg werd gevolgd. onderhandelbaar aspect binnen de markt In de Nota Belvedère, samengesteld door Inleiding die heden ten dage nog steeds actief stijlen en periodes werd inmiddels door In aansluiting met het Monumenten gedreven ontwikkelingen van de ruimtelijke het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Erfgoed is een dynamisch begrip, evenals zijn in de monumentenzorg. De Stuers’ historici als onjuist beschouwd omdat deze Inventarisatieproject – en selectieproject ordering. Voor de monumentenzorg Wetenschap en gepubliceerd in 1999, de sector zelf. Elke generatie heeft een kritiek werd daarnaast erkent door de methode ‘een vals en tijdloos beeld gaf’ werd historisch groen uit de periode betekent dit dat er belangrijke relaties wordt deze nieuw tot stand gekomen eigen perspectief op de wereld, waarden overheid door hem aan te stellen als van gebouwen doordat nuances en de 1850-1940 onderzocht en benoemd tot ontstaan tussen projectontwikkelaars, relatie tussen erfgoed en de marktpartijen staan daarom niet vast, maar zijn steeds referendaris binnen de afdeling Kunsten ‘continuïteit van het alledaagse bouwen’ rijksmonument.9 Hoewel groen erfgoed architecten, stedenbouwkundigen, nader onderzocht en wordt er een visie aan verandering onderhevig. Een gebouw en Wetenschap van het ministerie van werden genegeerd. Wat door hoogleraar wezenlijk anders is dan gebouwd erfgoed corporaties, beleggers, gemeenten, geschetst over de toekomstige integratie dat tien jaar geleden klaar was voor de Binnenlandse Zaken. De eerste inventaris Stedelijke identiteit en monumenten Gabri is het niet gek dat deze aansluitend worden belangengroeperingen en gebruikers. van cultuurhistorische waarde binnen sloop, kan nu getransformeerd zijn tot van waardevolle Nederlandse monumenten van Tussenbroek “de mythe van het gewaardeerd. De ensemblewaarde van Dit betekent ook dat het geven van een de ruimtelijke inrichting.13 Meer dan een een zogenaamde ‘hotspot’ waar iedereen en ander kunstvoorwerpen werd door onveranderlijke” wordt genoemd. “Ze lijken groen en gebouwd erfgoed is vandaag de cultuurhistorische waardering niet langer decennium later publiceert de Rijksdienst gezien wil worden. De waardering voor de afdeling Kunsten en Wetenschappen weliswaar onveranderlijk de tijd te hebben dag nog steeds relevant. een doel op zich werd, maar eerder een voor Cultureel Erfgoed een reflectie op de erfgoed zegt misschien meer over de gepubliceerd in 1903. Alleen gebouwen doorstaan, maar oude, gerestaureerde middel in de onderhandelingspositie van periode na de Nota Belvedère. gebruikers dan over het gebouw of object van voor 1850 die ‘belangrijk waren als gebouwen geven voornamelijk weer hoe er Naast de overheid kan er geconcludeerd onroerend erfgoed.10 zelf. Dit perspectief op de erfgoedzorg is kunstuiting of vanwege eene er aan in een bepaalde periode over de omgang worden dat er meerdere, veelal particuliere Het resultaat van de Nota Belvedère heden ten dage algemeen gedragen, maar verbonden historische herinnering’ werden met die gebouwen werd gedacht” zegt Van spelers van belang zijn geweest voor de Maatschappelijke ontwikkelingen die wordt hierin beschreven aan de hand 4 aan het begin van de monumentenzorg geselecteerd. Tussenbroek in zijn rede uitgesproken bij ontwikkeling van de monumentenzorg. hierbij ook van invloed zijn geweest, van vier bewegingen: de dynamisering dacht men hier anders over. Dit artikel de aanvaarding van het hoogleraarschap De publicatie van Victor de Stuers, zijn de opkomende globalisering en het van het erfgoedbegrip, een verjonging 7 gaat over de ontstaansgeschiedenis van Doelstelling van het publiceren van deze bij de Universiteit van Amsterdam in 2015. kritiek geuit door architectuurhistorici, verzwakken van eerder belangrijke sociale van het erfgoed, een toenemende de Nederlandse Monumentenzorg in lijst was het vergroten van de kennis Het formalistische-stilistische denken werd inventarisaties en onderzoek opgepakt structuren als het geloof. Waar vroeger burgerbetrokkenheid, en ook behoud de periode tussen 1860 en 1980; welke over de nationale ‘Monumenten van uiteindelijk door de monumentenzorg niet door diverse stichtingen, bonden en de leefwereld voor iedereen vaak ophield door herontwerp van onroerend erfgoed spelers zijn van belang geweest en welke Geschiedenis en Kunst’ en zodoende helemaal opzij geschoven, wel werden vereniging zorgde gezamenlijk voor een bij de grens van een dorp of stad, is door door architecten en ontwerpers.14 Deze motieven lagen aan de grondslag van hun de liefde voor het vaderlands erfgoed de monumenten niet meer louter als verruimde blik binnen de monumentenzorg. economische en technologische groei bewegingen geven aan dat een groter handelen? aan te wakkeren. Ook na de Tweede kunstobject beschouwd, maar ook als Hoewel de monumentenzorg binnen de hele wereld een speelveld geworden. palet aan spelers in de monumentenzorg is Wereldoorlog en nadat de Rijksdienst historisch product met als gevolg dat er gebiedsontwikkeling historische gebouwen Binnen deze context werd het belang ontstaan. Het toewijzen en de waardering De cultuurhistorische basis voor de Monumentenzorg werd opgericht, meer aandacht besteed werd aan de benaderde als eilanden, los van de van erfgoed steeds groter. Juist door van erfgoed is echter nog een taak bleef de focus van de monumentenzorg historische en ruimtelijke context waar vele contexten en gelaagdheden die globalisering groeit ook de behoefte aan van de professional blijkt uit enkele van de monumentenzorg gedurende een lange periode gericht een gebouw mee te maken heeft, zoals wij nu als relevant beschouwen, stond lokale onderscheiding en identificatie. waarderingskaarten, horende bij de Nota.15 Aan de grondslag van de Nederlandse op de gebouwen van voor 1850. Veel bijvoorbeeld de latere ingrepen. Daarnaast de Monumentenzorg zelf dus wel open Niet alleen de monumentenzorg ziet De Nota Belevedère is ook voor groen monumentenzorg ligt de oprichting van aandacht was er voor de representatie kwam er meer aandacht voor nieuwere voor invloeden van buitenaf, zij het vanaf de jaren tachtig het belang in van erfgoed een belangrijk keerpunt geweest. de afdeling Kunsten en Wetenschappen van de klassieke stijlperiodes en voor bouwperiodes en werd het onderzoeksveld mondjesmaat. Naast cultuurhistorisch werd erfgoed, ook de publieke belangstelling Ook binnen de landschapsarchitectuur bij het ministerie voor Binnenlandse gebouwen gebouwd na 1600 gold dat verbreed. Ook tuinen en landschappen bijvoorbeeld ook bouwhistorisch onderzoek neemt daarom toe. Regionale en lokale werd het van belang de cultuurhistorische 1 Zaken in 1875. Deze afdeling begon met name het werk van grote architecten kwamen bijvoorbeeld onder de aandacht als relevant beschouwd voor de waardering overheden zien onroerend erfgoed nu waarden in acht te nemen bij met ontwikkelen van een gestructureerd van belang was. De essentialistische van de monumentenzorg.8 van monumenten. Ook kreeg later in als katalysator voor economische groei herontwikkeling. Voorbeelden van en waardenstellend onderzoek naar de artistieke authenticiteit werd door de deze periode groen erfgoed een meer in plaats van een belemmering.11 Een projecten zijn onder andere te vinden bij ‘overblijfsels der vaderlandsche kunst’. Rijksdienst van Monumentenzorg als Met de ingang van de Wet op prominente rol op de monumentenlijst. ontwikkeling die bijvoorbeeld is terug te HNS Landschapsarchitecten. Dit bureau Ook gebouwd erfgoed maakte hier uitgangspunt genomen met als gevolg dat Monumentenzorg in 1961 was de Groen erfgoed werd niet meer alleen zien in het Westergasterrein in Amsterdam. voert ontwerpend onderzoek uit om onderdeel van uit. Een belangrijke rol bij bij restauratie dit vaak ten koste ging van Rijksdienst voor de Monumentenzorg al beschouwd als een groene buffer rondom Een voormalig industrieterrein dat na een uiteindelijk verschillende types groen zoals de oprichting van deze afdeling speelde de bouwhistorische kenmerken en er vaak eerder wettelijk bevoegd groen erfgoed in een monument, ook het groen zelf werd periode van leegstand en tijdelijk gebruik, landschappen, maar ook stedelijk groen, te 2 de particulier Victor de Stuers. De Stuers latere ingrepen werden uitgewist omdat bescherming te nemen. Groen erfgoed is nader onderzocht en omschreven. is doorontwikkeld tot een dynamisch transformeren waarbij een verbinding wordt schreef in 1873 het artikel ‘Holland op zij als niet waardevol werden beschouwd. de aanduiding van historische groenaanleg recreatiegebied, aantrekkelijk voor diverse gecreëerd tussen meerdere thema’s zoals zijn smalst’. Dit is een fel artikel waarin 16 Deze latere ingrepen werden beschouwd waarbij het gaat om duidelijk ontworpen Groeiende belangen in de horeca- en festivalondernemers. hernieuwbare energie en infrastructuur. De Stuers ingaat op de wijze waarop de als aantasting van de authenticiteit. en begrensde gebieden bedoeld tet tastbare overblijfselen van het verleden Monumentale panden waren vooral ‘een verfraaiing of voor gebruik. In eerste monumentenzorg Met de toenemende publieke belangstelling De Energielinie is bijvoorbeeld een 3 werden verwaarloosd. Zijn mening was herinnering van vaderlandse schoonheid’ instantie werd groen erfgoed enkel Hiervoor werd duidelijk dat de sectorale voor oude panden, is niet alleen behoud interessant en gewaagd project waarin dat het onder de verantwoordelijkheid en moesten als zodanig beschermd beschermd wanneer er sprake was van erfgoed benadering in grote mate door bescherming, maar vooral ook de mogelijkheid van het plaatsen van van de overheid valt om zorg te dragen blijven.5 een totale ensemblewaarde tussen een onafhankelijk is. De monumenten zelf behoud door ontwikkeling de tendens windmolens op de stelling van Amsterdam voor het behoud van deze panden. gebouw en het groen er omheen. Na worden beschermd van invloeden van in de monumentenzorg. Onroerend en de Nieuwe Hollandse Waterlinie Het artikel bracht een publiek debat op Een omslag vond plaats in de jaren de omslag in de jaren 70 kwam er meer buitenaf, omdat de authenticiteit vooral erfgoed wordt vaker actief betrokken bij wordt onderzocht. Opbrengsten van de gang wat uiteindelijk ook resulteerde 70 wanneer de Rijksdienst voor de aandacht voor de eigen tuinhistorische beschouwd wordt als snapshot uit het herontwikkkelingsprojecten waarbij het energiewinning zouden deels besteed in de oprichting van de Nederlandsche Monumentenzorg kritiek ontving geuit door waarde van het groene erfgoed. Een verleden en de monumentenzorg zelf cultuurhistorische karakter duidelijk wordt worden aan het behoud van beide linies en Oudheidkundige Bond in 1899 en de Bond architectuurhistorici. De formalistische- inventarisatie, uitgevoerd door de staat ook los van andere ruimtelijke geprofileerd. Economische belangen ontwikkelingen. In de jaren tachtig Heemschut in 1911. Beide particuliere stilistische architectuurgeschiedenis commissie Buitenplaatsen, van historische spelen hierbij een steeds grotere rol. 12 J. Rouwendal, Oud goud: Economische waardering initiatieven ter bevordering van de die door de monumentenzorg werd buitenplaatsen van voor 1850 volgde, wat en negentig vindt er een kentering Volgens prof. dr. J. Rouwendal, verbonden van cultureel erfgoed. (Amsterdam, 2013),7, 9. wettelijke monumentenbescherming aangehouden vonden de historici niet resulteerde in het benoemen van ongeveer plaats wanneer de publieke interesse aan de Erasmus Universiteit en gericht op 13 OCW, Nota Belvedère: Beleidsnota over de relatie meer relevant.6 De strakke indelingen in 540 nieuwe ‘groene’ rijksmonumenten. voor erfgoed enorm toeneemt en de ruimtelijke economie, is daarom voor de cultuurhistorie en ruimtelijke ordening. (Den Haag, 1999), 7. 1 K. Bosma en J. Kolen, ed., Geschiedenis en De aandacht voor groen erfgoed binnen eerdergenoemde spelers niet meer de monumentenzorg ook een economische ontwerp: Handboek voor de omgang met cultureel 4 M. Kuipers, “Culturele Grondslagen in de Monumen- 14 J. Jansen, e.a., Oude sporen in een nieuwe eeuw; de monumentenzorg bleef en ook het enige zijn die omgang vinden in onroerend erfgoed. (Nijmegen: Vantilt, 2010) , 40. tenwet”, in: Dr. M. van Thoor, ed., Bulletin KNOB 111. erfgoed. Welke ontwikkelingen zorgden 10 J. Janssen, e.a., Karakterschetsen: Nationale de uitdaging na Belvedère. (Amersfoort, 2013), 27. (Delft: KNOB, 2012), 12. RCE, Eenheid en verscheiden- 2 RCE, Eenheid en verscheidenheid: Achtergronddocu- 7 G. van Tussenbroek, De mythe van de onverander- voor deze omslag en wat was het gevolg Onderzoeksagenda deel Erfgoed en Ruimte: Deel 1 – 15 OCW, Nota Belvedère: Beleidsnota over de relatie ment. (Amersfoort, 2014), 19. heid: Achtergronddocument. (Amersfoort, 2014), 19. lijkheid: veranderende opvattingen over Amsterdamse Kennisagenda. (Amsterdam, 2013),13, 20-21. cultuurhistorie en ruimtelijke ordening. (Den Haag, voor de monumentenzorg? Deze paragraaf 3 G.J. Hoogewerf, Bij de herdenking van “de commis- 5 K. Bosma en J. Kolen, ed., Geschiedenis en monumenten. (Amsterdam, 2015), 5-6. 11 J.Jansen, e.a., De relatie tussen erfgoed en ruimte- 1999), 27. gaat over de verhouding tussen erfgoed en sie tot het opsporen, het behoud en het bekendmaken ontwerp: Handboek voor de omgang met cultureel 8 K. Bosma en J. Kolen, ed., Geschiedenis en lijk ordening: Van gearrangeerd huwelijk tot dynamische 16 HNS Landschapsarchitecten, “Werkwijze”, http:// van overblijfsels der vaderlandsche kunst uit vroeger erfgoed. (Nijmegen: Vantilt, 2010), 40. 43-44. ontwerp: Handboek voor de omgang met cultureel verhouding. (Amersfoort: Netwerk Erfgoed & Ruimte, www.hnsland.nl/nl/werkwijze/, geraadpleegd 29 tijden”. (Amsterdam, 1960), 2. 6 Ibidem, 44. erfgoed. (Nijmegen: Vantilt, 2010), 44. 9 Ibidem, 23. 2012), 3. november 2017.

12 13 bovendien onderstreept de energiewinning Veelal gaat dit om tijdelijke initiatieven waarde van het alledaagse is daarom voor In de derde, en tevens ook de meest pand een andere bestemming te geven Kuipers, M., “Culturele Grondslagen in de het zelfvoorzienende karakter van de binnen gebiedsontwikkelingen, waarbij een andere aanpak gekozen. Aan de hand actuele erfgoed benadering, erfgoed als dan waarvoor het gebouwd was. De Monumentenwet”, in: Dr. M. van Thoor, ed., Bulletin KNOB 111. Delft: KNOB, 2012. fortgebouwen.17 gebruik wordt gemaakt van leegstand van vele (diepte) interviews en observaties vector, ligt de focus vooral op de gebruiker. authenticiteit, waarbij voornamelijk de focus om een experimentele, creatieve of vertaald in de zogenaamde ‘Atlas van Nadat het belang van een samenwerking lag op artistieke stilistische kenmerken, OCW, Nota Belvedère: Beleidsnota over de Een terugtrekkende overheid in de jaren sociale onderneming te starten. Door de het alledaagse’, wordt de buurt op binnen de monumentenzorg tussen de moest zo goed mogelijk worden relatie cultuurhistorie en ruimtelijke ordening. Den tachtig binnen de context van de snel afgelopen economische crisis, die ook verschillende manieren in kaart gebracht. overheid, de marktpartijen en de burger beschermd, een rol die voornamelijk was Haag, 1999. toenemende globalisering zorgde ervoor de vastgoedsector heeft geraakt, zijn Feitelijke gegevens zoals buurtgrenzen, de na de jaren tachtig in Nederland is weggelegd door de overheid. Vanaf de RCE, Eenheid en verscheidenheid. dat er binnen de monumentenzorg veel projecten vertraagd of vastgelopen. locatie van verschillende voorzieningen en toegenomen, groeide ook het besef dat jaren tachtig ontwikkelde zich een nieuw Achtergronddocument. Amersfoort, 2014. grotere belangen ontstonden bij de Een relatief hoog percentage leegstand de fietsen wandelpanden zijn zichtbaar, een consistente samenwerking soms perspectief binnen de monumentenzorg. marktpartijen en burger. Het beschermen is onder andere daardoor het gevolg.19 maar ook bijzondere, niet-vanzelfsprekende lastig is te faciliteren. Door naturalistisch Onroerend erfgoed krijgt een grotere Romeijn, D. en Meerman, M., (eindredactie), ‘City for sale’, VPRO, 2017. Uitgezonden zondag 5 van monumenten is niet alleen meer Daarnaast geldt ook dat door een kenmerken en aanwijzing. Deze laatste onderzoek kan duidelijk worden wat voor aantrekkingskracht als drager van identiteit november 2017. een kwestie van benoemen, maar vooral terugtrekkende overheid er minder gegevens worden clues genoemd en geven de burger het belang is van erfgoed, om binnen een maatschappij onderhevig aan een kwestie van herontwikkeling. Een subsidies worden verstrekt en sociale bijvoorbeeld aan dat een supermarkt niet zo hun aandeel in de monumentenzorg een sterk toenemende globalisering. Oude Rouwendal, J., Oud goud: Economische duurzame herbestemming, waar alle voorzieningen verschralen. De overheid alleen wordt bezocht om boodschappen te te vergoten. Hierbij gaat het om de panden als fabrieken en kerken worden waardering van cultureel erfgoed. Amsterdam, 2013. belanghebbenden bij betrokken zijn, doet nu een beroep op ondernemerschap. halen, maar ook voor sommige bewoners waardering van bewoners en gebruikers en succesvol getransformeerd tot nieuwe 22 zorgt zowel voor economische groei Burgerinitiatieven die hierop inspelen, ook een ontmoetingsplek is. Daarnaast komt om het blootleggen van reeds bestaande commerciële, publieke bestemmingen. Tussenbroek, G. van, De mythe van de als voor een groter maatschappelijker wel broedplaatsen genoemd, trekken vaak in het onderzoek naar voren dat bewoners sociale structuren die relevant zijn voor het Behoud door ontwikkeling is nu de tendens onveranderlijkheid: veranderende opvattingen draagvlak. Ook in de omgang met een jong, stedelijk en creatief publiek. Dit ook zelf het heft in handen nemen; zoals herontwikkelingsproces in kwestie. binnen de monumentzorg waardoor er over Amsterdamse monumenten. Amsterdam, 2015. groen erfgoed is vernieuwing zichtbaar. is van positieve invloed op de omgeving, bij een speeltuin waar jongeren niet de een nauwere relatie ontstaat tussen de Landschapsarchitecten gebruiken de waardoor de buurt ook voor andere moeite nemen hun afval in vuilnisbakken Conclusie overheid, de marktpartijen in de ruimtelijke cultuurhistorische waarde als inspiratiebron ondernemingen aantrekkelijker wordt. weg te gooien en bij een verwaarloosde Verstedelijking is een trend die zichtbaar ordening en de burger. Het belang van voor nieuwe structuren in oude Ook voor de gemeenten is dit succes voortuin van een studentenwoning. In is over de hele wereld. Deze mondiale de burger speelt echter pas de laatste landschappen. Zodoende vindt ook groen zichtbaar die daarom in veel gevallen een samenwerking met de verantwoordelijken trend is al eeuwenlang van invloed op de jaren een meer consistente rol binnen de erfgoed een pad naar volgende generaties. ondersteuningsbeleid hebben opgezet. zorgden omwonenden hier zelf voor maatschappij, echter neemt de druk op herontwikkeling van onroerend erfgoed. 23 De tijdelijkheid van deze initiatieven verbetering. Het onderzoek, dat is steden de laatste decennia steeds meer Het belang van een goede samenwerking Driedimensionale geldt echter, ondanks het succes, nog uitgevoerd aan de hand van zogenaamde toe. Ook in Amsterdam is de invloed van tussen de overheid, de markt en de burger steeds. Vaak moet er uiteindelijk worden naturalistische onderzoeksmethode, verstedelijking de laatste jaren nadrukkelijk is binnen het kader van een toenemende samenwerking in de 20 plaatsgemaakt voor een regulier bedrijf. geeft aan dat in leefomgevingen talloze aanwezig. De beoogde grootschalige verstedelijking steeds groter geworden, monumentenzorg sociale structuren bestaan die van stadsuitbreiding van Amsterdam is zeker in Amsterdam waar de ruimte De Nota Belvedère werd bijna twintig In het post-Belvedère tijdperk ligt daarom permanente invloed zijn op de omgeving. geen unicum in de ontwikkeling van schaars is. Een duurzame herontwikkeling, jaar geleden gepubliceerd, het de focus meer op een permanente invloed Deze structuren zijn niet met elkaar te de stad. Vaker zag Amsterdam zich waarbij de cultuurhistorische waarde Belvedère tijdperk is achter de rug en van de burger op zijn of haar eigen vergelijken en ook niet of nauwelijks uit te genoodzaakt om op grootschalig niveau en de economische aantrekkingskracht de monumentenzorg kijkt verder naar de omgeving, waarbij er wordt gezocht naar drukken in cijfers. Toch zijn het de cijfers ruimte te creëren voor nieuwe inwoners. van onroerend erfgoed, zowel als volgende uitdagingen. Hoewel de Nota een goede verhouding tussen zogenaamde waar doorgaans gemeentelijk beleid op Zo zijn de Zeeheldenbuurt en de Oude de verschillende belangen van de Belvedère definitief heeft gezorgd voor systeemwereld, het gereguleerde circuit, is gebaseerd en waarmee getracht wordt Houthaven deels het resultaat van de burger worden meegenomen in de het betrekken van onroerend erfgoed in en de leefwereld, waar ruimte is voor verbeteringen door te voeren. grote stadsuitbreidingen in de zeventiende planontwikkeling, zijn essentieel in het de ruimtelijke ontwikkeling zijn die nieuwe het experiment. Kenmerkend aan de eeuw, deels van de uitbreiding die eind behoud van onze stedelijke identiteit. uitdagingen er nog volop. De meest leefwereld is het handelen op basis van De burger is geen homogene groep. negentiende eeuw, naar het plan van Jan recente erfgoedbenadering, erfgoed als gevoel en emotie en minder op basis Doormiddel van naturalistisch onderzoek Kalff, werd gerealiseerd. Of neem het Literatuur vector, gaat over nu en de nabije toekomst. van regulering en logica. Wanneer aan worden verschillende belangen en Algemeen Uitbreidingsplan van Amsterdam Beijer, P., e.a., De waarde van het alledaagse: Wat zijn deze uitdagingen na het Belvedère bewoners wordt gevraagd wat er bijzonder opvattingen zichtbaar. Het uitvoeren (AUP), dat voltrok zich van grofweg 1934 van beleidsdrang naar bewonersperspectief in de stadswijk. Haarlem: TrancityxValiz, 2016. tijdperk en hoe wordt daar door de is aan hun buurt, zal er immers niet vaak van een naturalistisch onderzoek is tot 1960, met de Westelijke Tuinsteden als monumentenzorg en alle andere betrokken worden gereageerd met een uitgebreide daarom tevens relevant binnen het kader resultaat. De nieuwe wijken werden door Bosma, K. en Kolen, J. ed., Geschiedenis mee omgegaan? en beargumenteerde redevoering, maar van herontwikkeling. Daarnaast geeft de Dienst Publieke Werken, onder leiding en ontwerp: Handboek voor de omgang met zal er eerder gesproken worden over naturalistisch onderzoek inzicht in de van Cornelis van Eesteren, ontworpen cultureel erfgoed. Nijmegen: Vantilt, 2010. 21 In de samenwerking tussen verschillende indrukken en gevoelens. reeds aanwezige sociale structuren die aan de hand van uitgebreid onderzoek monumentenzorg, burger en marktpartijen Franke, S., Niemans, J., en Soeterbeek, F., Een voorbeeld van een onderzoek waarbij van invloed zijn op de omgeving. Een naar bestaande stedelijke stromingen. “Gedreven pioniers” in: Franke, S., Niemans, J., ligt de focus vooral op de samenwerking de waarde van een buurt wordt onderzocht invloed die relevant is voor een duurzame Zo werd stedenbouw minder een kwestie en Soeterbeek, F., ed., Het nieuwe stadmaken. tussen overheid en markt. In het realiseren vanuit het perspectief van bewoners is het herontwikkeling waarbij wordt gestreefd van esthetiek, voorheen van groot belang, Haarlem: TrancityxValiz, 2015, 9. van een meer consistente interdisciplinaire onderzoek De waarde van het alledaagse naar een actieve rol van de burger. Ook maar vooral een kwestie het creëren van samenwerking binnen de monumentzorg Groffen, B., e.a., Evaluatie Belvedère: Op na(ar) uitgevoerd onder leiding van onder ander met betrekking tot groen erfgoed kan een functionele leefomgeving waar men 2009. Nijmegen, 2008. zijn meerdere factoren van belang: het Peter Beijer. De waarde van het alledaagse een naturalistisch onderzoek worden zich optimaal kon ontplooien. Wat uniek is betrekken van alle partijen, niet slechts is een onderzoek naar de leefbaarheid uitgevoerd. Groen is bij uitstek een plek van aan de huidige ‘stadsuitbreiding’ is het feit HNS Landschapsarchitecten, “De Energielinie”, http://www.hnsland.nl/nl/projects/de-energielinie. een deel, de betrokkenheid van alle van verschillende wijken in Noord-Brabant. ontmoeting en bezinning en daarom vaak dat het in dit geval niet om een werkelijke partijen gedurende het hele proces en het Leefbaarheid wordt vaak uitgedrukt in lastig verbonden aan persoonlijke herinneringen. uitbreiding gaat, maar om een stedelijke HNS Landschapsarchitecten, “Werkwijze”, http:// herkennen en bespreken van verschillende meetbare begrippen als sociale cohesie, Met inzicht in deze herinneringen, het www.hnsland.nl/nl/werkwijze/. 18 verdichting. Nieuwe woningen worden opvattingen binnen de partijen zelf. In participatie en overlast. De betekenissen creëren van een zogenaamde ‘lieu de grotendeels gerealiseerd binnen de huidige Hoogewerf, G.J. ,Bij de herdenking van “de de organisatie van een interdisciplinaire en de belangen van deze begrippen mémoire’, maar ook door praktisch inzicht, stedelijke grenzen. Wat inhoudt dat reeds samenwerking is daarom een regisserende commissie tot het opsporen, het behoud en het verschillen per individu en geven daarom zoals een veel gebruikte looproute, of bestaande stedelijke structureren zullen bekendmaken van overblijfsels der vaderlandsche rol wenselijk, die de komende jaren een nauwelijks een inzicht in de waardering een voetpad, wat beter een fietspad had worden onderworpen aan de nieuwe visies kunst uit vroeger tijden”. Amsterdam, 1960 meer gereguleerde vorm zal aannemen. van bewoners zelf. In het onderzoek De kunnen zijn, ontwerp je een duurzame die gelden in de ruimtelijke ordening. herstructurering van de omgeving, zonder Jansen, J., e.a., De relatie tussen erfgoed en Onroerend erfgoed speelt hier echter een ruimtelijk ordening: Van gearrangeerd huwelijk Met name de consistente invloed van de 19 S. Franke, J. Niemans en F. Soeterbeek, “Gedreven dat toe-eigening door bewoners en de belangrijke rol in. tot dynamische verhouding. Amersfoort: Netwerk burger op het behoud en ontwikkeling van pioniers” in: S. Franke, J. Niemans en F. Soeterbeek, sociale infrastructuur daarmee worden Erfgoed & Ruimte, 2012. onroerend erfgoed kan verbeterd worden. ed., Het nieuwe stadmaken. (Haarlem: TrancityxValiz, tegengewerkt. 2015), 9. Waar aan het begin van de Lokale burgerinitiatieven zijn er al volop. Jansen, J., e.a., Oude sporen in een nieuwe 20 Romeijn, D. en Meerman, M., (eindredactie), ‘City monumentenzorg het maatschappelijk eeuw; de uitdaging na Belvedère. Amersfoort, for sale’, VPRO, 2017. Uitgezonden zondag 5 novem- draagvlak van het cultuurhistorisch 2013, 17 HNS Landschapsarchitecten, “De Energielinie”, ber 2017. belang van onroerend erfgoed gestaag http://www.hnsland.nl/nl/projects/de-energielinie, 21 S. Franke, J. Niemans en F. Soeterbeek, “Gedreven 22 P. Beijer, e.a., De waarde van het alledaagse: van groeide, was het nog niet gebruikelijk Janssen, J., e.a., Karakterschetsen: Nationale geraadpleegd 29 november 2017. pioniers” in: S. Franke, J. Niemans en F. Soeterbeek, beleidsdrang naar bewonersperspectief in de stadswijk. Onderzoeksagenda deel Erfgoed en Ruimte: Deel monumenten te zien binnen de context 1 – Kennisagenda. Amsterdam, 2013. 18 B. Groffen, e.a., Evaluatie Belvedère: Op na(ar) ed., Het nieuwe stadmaken. (Haarlem: TrancityxValiz, (Haarlem: TrancityxValiz, 2016), 7, 13, 43 van de ruimtelijke ordening en het 2009. (Nijmegen, 2008), 73. 2015), 10. 23 Ibidem, 95, 127.

14 15 persoon zich in begeeft.8 De waardering actuele beleving van zowel de experts14 zorg, door burger en overheid.16 Het Ruimtelijke beleving en omgevingspsychologie van de kijker kan in twee kaders geplaatst als de niet-experts. De biografie lijkt aannemelijk dat het bijdragen aan worden: het collectief-maatschappelijke elimineert daarmee de discussie over waardetoekenning door gebruikers één Menje Almekinders kader en het individueel-persoonlijke het onderscheid in betekenisgeving en van de aspecten is die leidt tot een kader.9 In het collectief-maatschappelijke waardering tussen expert en niet-expert grotere bereidheid in het participeren in kader passen onder meer wereldbeelden, door beide waarderingen te vatten in het behoud en beheer van erfgoed.17 Dat geloofssystemen en Zeitgeist. Tot het een erfgoeddefiniëring. Daarmee vormt is een belangrijke waarneming en een individueel-persoonlijke kader behoren de biografie als onderzoeksmethode en van de redengevingen voor onderliggend ideeën, waarden en concepten.10 waardebepaling van een plek of object een onderzoek. Echter stelt Braaksma ook dat

3 Geheugen of herinnering passen binnen logische methodologische basis voor de empirisch onderzoek hiernaar vanwege de Vermaatschappelijking van verschenen. De hernieuwde waardering onderzoeksmethode naar de niet- beide kaders. Dit tezamen bepaalt de erfgoedprofessional die wordt opgeleid aan weinige participatie-praktijkvoorbeelden resulteerde in 2011 tot de aanwijzing van expertbeleving van plekken en objecten beleving van het landschap en kleurt ons de Reinwardt Academie. nog onvoldoende is. erfgoed een deel van de Westelijke Tuinsteden als binnen de Bachelor Cultureel Erfgoed van We bevinden ons in een proces van perspectief op objecten en plekken. Een voorbeeld van een biografie is de wederopbouwgebied van nationaal belang de Reinwardt Academie. vermaatschappelijking - het proces waarbij Cultuurhistorische IJsselmeerbiografie Een ander argument om niet- door de Rijksdienst voor het Cultureel 15 een groter deel van de samenleving de van de RCE. In deze culturele biografie expertwaardering op te nemen in de Erfgoed (RCE). Vanuit het constructivisme benaderd, heeft Biografie van het landschap verantwoordelijkheid gaat dragen - van komen de resultaten van verschillende erfgoeddefiniëring van plekken en de ruimte om ons heen geen intrinsieke Binnen dit paradigma ontwikkelde Jan erfgoed. Dit heeft niet alleen implicaties wetenschappelijke benaderingen samen in objecten, is de politieke dimensie en Het professionele discours richt zich waarde. De waarde wordt eraan toegekend Kolen de Biografie van het landschap voor (het gevoel van) eigenaarschap en het (2005); een onderzoeksmethode voor het vier cultuurhistorische karakteristieken voor machtspositie van expertkennis in het bovenal op het Algemeen Uitbreidingsplan door de kijker. Bij het kijken naar de ruimte, 18 behoud en beheer van erfgoed, maar ook dit enorme gebied. Deze karakteristieken huidige systeem. De machtspositie (AUP) als waardevol voor Nieuw-West. ziet iedereen iets anders. Dat maakt de ontrafelen van de gelaagde geschiedenis voor de definiëring en toewijzing van wat zijn vertaald naar richtinggevende die de expert nu nog toegekend krijgt En terecht, zou elke kenner van dat plan kijker betekenisgever; de blik bepaalt de van landschap. De biografie toont “(...) erfgoed is. De vragen spelen in welke mate ontwikkelprincipes om tegemoet te in waardering en selectie van erfgoed, denken. Maar hoe denken bewoners betekenis en waarde van hetgeen dat wordt de schakels tussen lange historische en hoe ‘de gebruiker’ of ‘de maatschappij’ komen aan de meer toekomstgerichte loopt niet gelijk op met de ontwikkeling en gebruikers daarover? Ervaren zij de bekeken. Een voorbeeld hiervan geeft ontwikkelingen en herinneringen, en tussen stem kan hebben in de waardering en 11 professionals, zoals ontwerpers planologen van de democratisering van het ruimtelijk uitkomsten van dat eens zo baanbrekende Tessa Conijn in het artikel Hangjongeren ruimtelijke processen en betekenissen.” benoeming van plekken en objecten tot en bestuurders. Echter, is deze culturele domein (zie de IJsselmeerbiografie als stedenbouwkundige plan ook als of erfgoedzorgers?. De speelrekken van Door de resultaten als een biografie te erfgoed, en daaropvolgend hoe dit de zorg biografie het resultaat van professionele voorbeeld). Daarnaast is aangetoond dat monumentaal? En is er een verschil Aldo van Eyck in de Wildemanbuurt zijn presenteren, wordt een verbinding gemaakt voor het erfgoed beïnvloedt. betekenisgeving en waardering van het beleid dat aansluit op wat burgers beweegt, waarneembaar in waardering van de voor de expert belangrijke representanten tussen de (historische) interactie tussen Doordat erfgoed steeds meer onderdeel onderzoeksgebied en ontbreekt het aan realistischer, efficiënter en dus effectiever omgeving bij het wél bekend zijn met de van het AUP. Sommige omwonenden zien mensen en het object of de plek, en tussen uitmaakt van de ruimtelijke ontwikkeling, de actuele niet-expert beleving. Deze is, omdat het rekening houdt met hun erfgoedwaarden en het niet bekend zijn deze iconische speelrekken echter als het verleden en herinneringen. Daaruit heeft deze vermaatschappelijking ook kunnen vervolgens historisch geïnspireerde had wellicht als extra hoofdstuk kunnen opvattingen, wensen, verwachtingen, met de erfgoedwaarden van dit plan? veroorzakers van overlast. Immers, ze 19 implicaties voor de manier waarop we worden opgenomen, of kunnen meewegen irritaties en klachten. In de trend van de Dit hoofdstuk is een verkenning van bieden ruimte aan hangjongeren. thema’s worden geëxtraheerd die als in Nederland met ruimtelijke ordening in de selectie van karakteristieken of de verschuiving in de verantwoordelijkheid ten verschillende onderzoeksmethoden binnen J.F. Coeterier zet omgevingspsychologisch ontwerpinstrument in de ruimtelijke omgaan.1 De Reinwardt Academie stelt 12 ontwikkelprincipes. Dat dit niet het geval opzichte van het behoud en beheer van het domein van de omgevingspsychologie, onderzoek in om het proces van ordening kunnen dienen. Dat maakt de zich ten doel deze ontwikkelingen scherp is, is tekenend voor de status van de niet- erfgoed, past dan ook een sterkere positie die de Reinwardt studenten in sommige betekenisgeving, waardering en biografie transdisciplinair; verschillende in het oog te houden, zodat vanuit het expert beleving binnen de professionele voor de niet-expertwaardering van dat gevallen hebben toegepast en mogelijk vervolgens beleving van het landschap historische disciplines komen hierin onderwijscurriculum hierop kan worden waardering van erfgoed, en daaropvolgend erfgoed. kunnen toepassen om bovenstaande te onderzoeken.5 Hij beschrijft samen met ieder hun eigen terminologie ingesprongen.2 Dit hoofdstuk is daar een de stand van democratisering van de Binnen het spectrum van betekenisgeving vragen te beantwoorden. omgevingspsychologie als “(...) die richting en perspectief, als ook stakeholders uitwerking van. buiten het wetenschappelijke veld, zoals ruimte. door niet-experts onderscheidt Braaksma in de psychologie die zich bezighoudt twee typen erfgoed waarvan de laatste met de relatie mens – omgeving zoals architecten, landschapsarchitecten en Hoe ziet deze situatie eruit wanneer we Omgevingspsychologie 13 voor onderliggend onderzoek interessant die psychisch ervaren wordt. Als de planners. Daarmee poogt de biografie Omgevingspsychologie inzoomen op de Wildemanbuurt, één van is. Allereerst spreekt ze over ‘expliciet en het constructivistische mens het subject is en de omgeving het de zogenaamde ‘taalkundige’ brug te de twee casussen binnen het onderzoek en niet-expertwaardering: erfgoed’. Dit is erfgoed dat op een paradigma object, gaat het om de relatie tussen de slechten tussen historisch georiënteerde Making Heritage Count? Sinds een en toekomstgerichte disciplines, en hun impliciet erfgoed expliciete wijze, in de vorm van woorden De Biografie van het landschap vormt objectieve, fysieke verschijnselen om 20 aantal jaar is er een sterke toename van Beleving, betekenisgeving en waardering en beelden, als zodanig wordt geduid. het startpunt van de zoektocht naar ons heen en onze subjectieve beleving samenwerking binnen de ruimtelijke professionele interesse en waardering worden zowel in antropologie, psychologie Daarnaast onderscheidt Braaksma een methode voor het in kaart brengen daarvan, tussen de objectieve en de ordening te bevorderen. voor de Westelijke Tuinsteden, dat deel als sociologie onderzocht, allen met hun ‘impliciet erfgoed’. “Impliciet erfgoed van de maatschappelijke (niet-expert) subjectieve werkelijkheid.”6 Hij stelt dat Omgevingspsychologie wordt vanuit de van de stad waar de Wildemanbuurt biografie naar voren geschoven voor eigen methoden. Omgevingspsychologie wordt geconstrueerd [...] zonder dat de waardering en beleving van een plek betekenisgeving alleen mogelijk is met leent van alle drie de wetenschappelijke onderdeel van uitmaakt. Dit is te 4 het blootleggen van de historische en betreffende historische objecten in taal of object. De biografie is één van de geheugen. Wat we niet kennen, nemen we 21 herkennen aan de aanwijzing in 2007 domeinen onderzoeksmethoden om worden gerepresenteerd als erfgoed.” eerste onderzoeksmethode die binnen niet waar. Geheugen van een object wordt van de stadsuitbreiding van architect beleving van de omgeving te meten. Vaak spreekt de waardering voor het erfgoedveld is ontwikkeld waarin opgebouwd door ermee om te gaan.7 en stedenbouwkundige Cornelis van Patricia Braaksma legt als eerste dergelijk erfgoed door niet-experts uit betekenisgeving en omgevingspsychologie Malou Minkjan ontdekt in haar bijdrage 8 J. Kolen, De biografie van het landschap. Drie essays Eesteren als gemeentelijk beschermd vanuit het erfgoeddomein de relatie hun handelen. Dit in tegenstelling tot het samenkomen. Om te begrijpen waar Grijze plantsoenen dat de gemeente actief over landschap, geschiedenis en erfgoed. (Amsterdam: stadsgezicht en het daaropvolgende tussen omgevingspsychologie en expliciet maken of construeren van erfgoed de onderzoekdomeinen ‘erfgoed’ en inzet op dit principe bij het bepalen van de Vrije Universiteit Amsterdam, 2005), 28-4. ontstaan van het Van Eesterenmuseum, gebruikerswaardering. Als context schetst via talige of beeldende representaties. ‘omgevingspsychologie’ elkaar vinden, huidige essentie van het groene raamwerk 9 J.F. Coeterier, Hoe beleven wij onze omgeving?; de gemeentelijke aanwijzing van de wijk resultaten van 25 jaar omgevingspsychologisch Braaksma enkele argumenten voor de Impliciete waardering vindt plaats wanneer schets ik allereerst het wetenschappelijke in de Wildemanbuurt. De gemeente streeft onderzoek in stad en landschap. (Wageningen: Alterra integratie van die gebruikerswaarderingen. geschiedenis en erfgoed onbelangrijke als uitwijkmogelijkheid voor toerisme in paradigma die de twee verbindt. Daarna een nieuwe betekenisgeving na door WUR, 2000), 40. Allereerst stelt ze dat actieve rollen spelen in handelen en denken. Hier 2015 en de onderzoeken die recent zijn volgt een verkenning van de stand van omwonenden en gebruikers van het groen, 10 J. Kolen, De biografie van het landschap. Drie participatievormen als co-creatie en is een rol voor de erfgoedprofessional zaken van het wetenschappelijke snijvlak door in te zetten op een optimaal gebruik essays over landschap, geschiedenis en erfgoed. (Am- meebeslissen het waarderen van objecten weggelegd die via de representatie van waarop de twee zich heden ten dage sterdam: Vrije Universiteit Amsterdam, 2005), 87. ervan. Goed functionerend groen zal door en plekken als erfgoed bevordert, net het handelen de betekenisgeving aan bevinden. Deze wordt aangevuld met 11 J. Kolen, K. Bosma en H. Renes, “De landschaps- 1 Riemer Knoop, “Het Straatwaarden-project” in: gebruikers en bewoners positief gewaard als de daaropvolgende gezamenlijke object of plek kan ontleden, duiden en Riemer Knoop en Michiel Schwarz, reds., Straatwaar- reflecties op de toepassingsmogelijkheden biografie: instrument voor onderzoek, planning worden, zo is de gedachte. zodoende onderdeel kan maken van de den: In het nieuwe speelveld van maatschappelijke van omgevingspsychologie als Na deze kennisopbouw kan waarde worden en ontwerp” in: Koos Bosma en Jan Kolen, reds., erfgoedpraktijken. Schetsen uit het onderzoeksproject Geschiedenis en ontwerp: handboek voor de omgang erfgoedwaardering en het professionele toegekend. Bepalend voor waardering Straatwaarden, 2015-2016. (Amsterdam: Reinwardt 3 Zie bijvoorbeeld M. Steenhuis, P. Meurs, V. van Ros- met cultureel erfgoed. (Nijmegen: Vantilt, 2010), 212- discours erover. Academie, 2017), 12-22, 14. sem, J. Schilt, L. Voerman, en M. Walda. De nieuwe zijn culturele noties, het wereldbeeld 237), 237. 14 Smith noemt dit het authorized heritage discourse van de kijker en de Zeitgeist waar deze 2 Zie voor meer informatie over de manier waarop grachtengordel: de realisatie van het Algemeen Uitbrei- 12 Binnen de vectorbenadering spreken we dan van (L. Smith, Uses of Heritage (London, New York: Rout- 16 P. Braaksma, Erfgoedconstructies in landschap- via de bachelor Cultureel Erfgoed aansluiting wordt dingsplan van Amsterdam. (Bussum: Uitgeverij THOTH, erfgoed als middel. Lees meer hierover in: Netwerk ledge, 2006)) spraktijken van burgers. (Wageningen: Wageningen gezocht op het werkveld ‘Erfgoed en Ruimte’ Nancy 2017) en I. Nio, A. Reijndorp, W. Veldhuis, A. Blom, Erfgoed en Ruimte. Karakterschetsen, Nationale 15 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Ministerie University, 2017). en H.Coumou. Nieuw-West: parkstad of stadswijk: de 5 J. F. Coeterier, Hoe beleven wij onze omgeving?; Onderzoeksagenda Erfgoed en Ruimte, Deel 1 Ken- van Asseldonk, “Erfgoed en Ruimte aan de Reinwardt voor Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, Cultuurhis- 17 Ibidem, 167. Academie” in: Riemer Knoop en Michiel Schwarz, vernieuwing van de westelijke tuinsteden Amsterdam. resultaten van 25 jaar omgevingspsychologisch nisagenda. Amersfoort: Rijksdienst voor het Cultureel torische IJsselmeerbiografie. Synthese met ruimtelijke 18 Ibidem, 53. reds., Straatwaarden: In het nieuwe speelveld van (Haarlem: TrancityxValiz, 2017). onderzoek in stad en landschap. (Wageningen: Alterra Erfgoed, 2014. karakteristieken als bouwstenen voor ontwikkeling. maatschappelijke erfgoedpraktijken. Schetsen uit het 4 J. Kolen, De biografie van het landschap. Drie essays WUR, 2000). 13 M. de Klein, Innovating landscape research through (Amersfoort, 2017). https://cultureelerfgoed.nl/sites/ 19 Ibidem, 57. onderzoeksproject Straatwaarden, 2015-2016. (Am- over landschap, geschiedenis en erfgoed. (Amsterdam: 6 Ibidem, 11. geographic information science. (Amsterdam: Vrije default/files/publications/rce014-brochure_ijsselmeer- 20 Ibidem, 162. sterdam: Reinwardt Academie, 2017), 26-37. Vrije Universiteit Amsterdam, 2005). 7 Ibidem, 25. Universiteit Amsterdam, 2017), 10. bio_synthese_0.pdf, geraadpleegd op 12 maart 2018. 21 Ibidem, 51.

16 17 Braaksma ontdekte bijvoorbeeld dat te meten. Dit gebeurt aan de hand van van de erfgoedprofessional. Dit opent Het vervolgens inzetten van de één of meerdere onderzoeksmethoden, H. Coumou, Nieuw-West: parkstad of stadswijk: deelnemers aan de natuurbescherming naturalistisch onderzoek. Dat betekent mogelijkheden voor een steviger positie daaruit voortkomende inzichten in waarbij de zogenaamde tegenargumenten de vernieuwing van de westelijke tuinsteden Amsterdam. Haarlem: TrancityxValiz, 2017. in de Groningse Tjongervallei historische dat de gedragingen in de natuurlijke van de erfgoedprofessional binnen de gebiedsontwikkeling en ruimtelijke als aandachtspunten fungeren. De landschapselementen positief waarderen. omgevingen worden onderzocht en ruimtelijke ordening, en biedt mogelijk ordeningsvraagstukken, vergt een Reinwardt Academie heeft al bewezen Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Ministerie In dit geval is dat niet omwille van het de daaruit afgeleide betekenissen als als zodanig een antwoord op de roep om mentaliteitsverandering bij alle daartoe goed te kunnen omgaan met een dergelijke voor Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, historische karakter op zich, maar specifiek worden geacht voor een bepaalde meer democratisering van het ruimtelijke behorende disciplines. Hoe dat in zijn werk pionierende werkvorm. Kijk bijvoorbeeld Cultuurhistorische IJsselmeerbiografie. Synthese 22 met ruimtelijke karakteristieken als bouwstenen als leefomgeving van de dieren. In situatie. Op het onderzoek naar de domein. zou moeten gaan, is niet het onderwerp naar het Straatwaardenonderzoek dat voor ontwikkeling. Amersfoort, 2017. deze casus waren de karakteristieke betekenis van het gedrag of het handelen van onderzoek van deze bijdrage. Wel is nieuwe manieren van omgang met erfgoed Smith, L., Uses of Heritage. London, New York: historische landschapselementen van volgt de vertaling naar wetmatigheden, Is de naturalistische methode zoals is deze verkenning een aanzet om inzicht heeft opgeworpen. Wellicht kan het Routledge, 2006. de Tjongervallei al benoemd, waardoor cultuur in dit geval.25 Dit gebeurde aan toegepast in de Waarde van het alledaagse te krijgen in de toepasbaarheid van het prototypen parallel plaatsvinden aan wo- Specht, M., De Pragmatiek van de impliciete betekenisgeving relatief de hand van zogenaamde grounded ook een geschikt startpunt om de niet- omgevingspsychologische domein op kennisopbouw. Dit biedt zelfs uitgesproken Burgerparticipatie: Hoe burgers omgaan met makkelijk hieraan verbonden kon worden. theory: eerst kijken en dan theorie expert waardering mee te nemen in de tot het erfgoedonderwijs aan de Reinwardt kansen. Het simultaan laten verlopen van complexe vraagstukken omtrent veiligheid, Daar waar het objecten of plekken betreft opbouwen.26 Soms werden de sociaal- nu toe weinig participatieve systematiek Academie, in het bijzonder toegespitst op theoretische kennisopbouw op wo-niveau leefbaarheid en stedelijke ontwikkeling in drie die nog niet als zodanig geduid zijn, kan ruimtelijke praktijken van focusgroepen van het waarderen van plekken of beleving van niet-experts. en praktijkgericht onderzoek op hbo-niveau Europese steden. Amsterdam: Vrije Universiteit Amsterdam, 2012. de erfgoedprofessional deze impliciete onderzocht in een groepsinterview. Deze objecten tot erfgoed? In dat geval is Terugkijkend op het proces dat creëert ruimte voor onderbouwde trial and betekenisgeving inzetten als onderdeel van focusgroepen kwamen tot stand via er immers nog weinig sprake van een Making Heritage Count afgelopen error (of grounded theory, zie De waarde Steenhuis, M., P. Meurs, V. van Rossem, J. de waardebepaling. vooraf opgestelde criteria en bestonden sterk geïnstitutionaliseerd professioneel studiejaar heeft doorlopen, parallel van het alledaagse) die zeer toegepaste Schilt, L. Voerman, en M. Walda, De nieuwe uit bijvoorbeeld ouderen, jongeren of discours dat kaders verschaft om die aan het onderwijsprogramma en de inzichten kan opleveren voor beide grachtengordel: de realisatie van het Algemeen Uitbreidingsplan van Amsterdam. Bussum: Braaksma suggereert dat inwoners van dezelfde straat. De andere betekenisgeving en waardering in te afstudeeronderzoeken van studenten onderzoekstrajecten. Uitgeverij THOTH, 2017. praktijktheoretisch onderzoek geschikt is onderzoekstechnieken waren observeren, plaatsen en aan af te meten. van de bachelor Cultureel Erfgoed, om deze impliciete betekenissen bloot te participeren, informele gesprekjes, diepte- Braaksma noemt binnen het domein van lijkt een directe implementatie van leggen, en zo onderdeel te maken van een interviews en het tekenen van mental- de belevingswaarde de volgende criteria omgevingspsychologie in het curriculum Literatuur 27 Asseldonk, Nancy van “Erfgoed en Ruimte aan bredere waardering die plaats kan krijgen in maps. waarmee niet-expertwaardering in die van 2018-2019 te vroeg. Daar zijn de Reinwardt Academie” in: Riemer Knoop erfgoedpraktijken en ruimtelijke ordening.23 systematiek past: schoonheid, gevoel, meerdere argumenten voor aan te en Michiel Schwarz, reds., Straatwaarden: In Binnen de praktijktheoretische benadering De toepassing van deze methode vraagt emotie en verhalen.28 Deze criteria bieden wijzen. De hierboven aangehaalde het nieuwe speelveld van maatschappelijke vindt onderzoek naar betekenisgeving om een scherp beeld van de onderzochte maatstaven om de belevingswaarde onderzoeken zijn nog maar het topje van erfgoedpraktijken. Schetsen uit het onderzoeksproject Straatwaarden, 2015-2016. plaats door sociale fenomenen in praktijken groepen. Het is van belang in de gaten te van niet-experts tot waarderingscriteria de omgevingspsychologische ijsberg. Amsterdam: Reinwardt Academie. 2017, 26-37. te plaatsen. “Een praktijkbenadering houden met welk doel waardetoekenning te verheffen. Zo beredeneerd, lijkt het Het is geen uitputtende weergave van begrijpt menselijk handelen dus vanuit plaatsvindt door groepen mensen. antwoord positief. Dat maakt deze methode alle binnen dat domein beschikbare Bazelmans, Jos “Waarde in meervoud. Naar handelingen, regels, manieren van denken, Daarnaast hanteren verschillende toereikend om door erfgoedprofessionals in onderzoeksmethodes. Allereerst zal ook een nieuwe vormgeving van de waardering van erfgoed” in: Simon van Dommelen en Cees- en de materiële artefacten, die gezamenlijk groepen verschillende criteria voor te zetten voor het ophalen van de beleving het onder water liggende deel van de Jan Pen, reds., Cultureel erfgoed op waarde een activiteit vormgeven.”24 Het zou waardetoekenning. Tezamen vormen van de niet-expert, en daaropvolgend als omgevingspsychologische ijsberg in beeld geschat. Economische waardering, verevening interessante inzichten kunnen opleveren deze gegevens de kaders waarbinnen één van de maatstaven in te brengen in moeten worden gebracht. Vervolgens en erfgoedbeleid. Den Haag: Platform31. 2013, om de door Malou Minkjan aangehaalde hun beleving en waardering te lezen en te de systematiek van het waarderen van dient daarbinnen een selectie gemaakt te 13-24. 29 buurtinitiatieven die zich inzetten voor interpreteren. objecten en plekken. worden op basis van de toepasbaarheid Beijer, P., E. de Groot, J. Hoeflak en V. het groenonderhoud langs deze lat te op het erfgoeddomein en de bruikbaarheid Platenkamp, De waarde van het alledaagse: van leggen. Wat zegt hun handelen, hier het Het naturalistische belevingsonderzoek Deze wetenschappelijke benadering van ervan voor de aan de Reinwardt Academie beleidsdrang naar bewonersperspectief in de onderhouden van het groen, over hun zoals is toegepast in de De waarde datacategorisering, analyse en interpretatie opgeleide erfgoedprofessionals. Om stadswijk. Amsterdam: TrancityxValiz, 2016. waardering voor dat groen als onderdeel van het alledaagse lijkt een geschikte geeft handvatten om betekenisgeving studenten aan de slag te laten gaan Braaksma, P., Erfgoedconstructies in van het erfgoed van de wijk? Eezelfde onderzoeksmethode naar Braaksma’s en waardering van plekken en objecten met deze methoden, dienen tevens de landschapspraktijken van burgers. Wageningen: type vraag kan toegepast worden op impliciete erfgoed. De hoe-vraag biedt te kunnen meten en interpreteren vanuit docenten ze zich eigen te maken. Zie dit Wageningen University, 2017 de jongeren die De Hood frequenteren ruimte om impliciete betekenisgeving en een erfgoedwetenschappelijk kader. als een verkenning, een vingeroefening . Coeterier, J.F., Hoe beleven wij onze omgeving?; uit de bijdrage van Tessa Conijn. De beleving van plekken bloot te leggen. Dit in Dat maakt deze methode tot een goede van de omgevingspsychologie als methode resultaten van 25 jaar omgevingspsychologisch suggestie is dan ook om in een vervolg tegenstelling tot de sturing en afbakening aanvulling op het onderwijscurriculum van bij praktijkonderzoek op de Reinwardt onderzoek in stad en landschap. Wageningen: op Making Heritage Count het concept van de wat-vraag (“wat vindt u van”) die de bachelor Cultureel Erfgoed. Echter, zou Academie. Alterra WUR, 2000. van impliciet erfgoed en de hierboven enkel expliciete betekenisgeving aantoont. in een vervolg op Making Heritage Count Kolen, J., De biografie van het landschap. Drie beschreven praktijktheoretische benadering Tessa Conijn bewijst in Hangjongeren onderzocht moeten worden hoe de grote Ten tweede staat de toepassing essays over landschap, geschiedenis en erfgoed. te testen. Dat levert een beeld op van de of erfgoedzorgers? dat dit inderdaad scope van De waarde van het alledaagse van omgevingspsychologie op Amsterdam: Vrije Universiteit Amsterdam, 2005. toepasbaarheid ervan door Reinwardt het geval is. Jongeren zijn de geschikt gemaakt kan worden voor de erfgoedvraagstukken nog in de studenten, en wat vervolgens wat extra focusgroep in haar onderzoek. Middels Reinwardt Academie, zodat ook onderzoek kinderschoenen. De implementatie Kolen, J., K. Bosma en H. Renes “De landschapsbiografie: instrument voor onderzoek, aandacht in het curriculum vraagt. observaties en interviews ontdekt ze in een afgeslankte vorm door een kleiner van omgevingspsychologie in HBO- planning en ontwerp” in: Koos Bosma en Jan een positieve waardering door hen onderzoeksteam en in een kleiner erfgoedonderwijs vraagt om een nadere Kolen, reds., Geschiedenis en ontwerp: handboek Sociologie en naturalistisch voor de stedebouwkudige opzet van tijdsbestek waardevolle gegevens oplevert. uitwerking van de verschillende voorhanden voor de omgang met cultureel erfgoed. Nijmegen: de Wildemanbuurt, afkomstig uit het zijnde omgevingspsychologische Vantilt. 2010, 212-237. onderzoek AUP en dus hooggewaardeerd door de onderzoeksmethoden specifiek toegespitst Een andere onderzoeksmethode Conclusie Leezenberg, M., en G. de Vries, erfgoedexperts. Deze bevinding staat In deze bijdrage is aangetoond dat op erfgoed. Met andere woorden gaat Wetenschapsfilosofie voor naar beleving die onder de geesteswetenschappen. Amsterdam: Amsterdam tegenover het officiële beeld dat de omgevingspsychologie methoden biedt het over nog ontbrekende kennis. omgevingspsychologie geschaard kan algemene waardering van bewoners voor Kennisontwikkeling is in eerste instantie University Press, 2001. om sociale systemen te onderzoeken, Kleijn, M. de, Innovating landscape research worden, hanteert Beijer in De waarde van wederopbouwwijken laag is. Zeker waar het domein van het wetenschappelijke het alledaagse, wat zijn onderzoekswortels en om het handelen, betekenisgeven through geographic information science, een transformatieopgave ligt, zijn dit soort onderwijs en niet van het hoger Amsterdam: Vrije Universiteit Amsterdam, 2017. heeft in de sociologie. Via systematisch en waarderen van plekken, objecten genuanceerde observaties waardevolle en erfgoed daarbinnen te interpreteren. beroepsonderwijs. Daarmee lijkt de kwalitatieve dataverzameling wordt uit toevoegingen aan het debat en kunnen Reinwardt Academie niet het aangewezen Knoop, Riemer “Het Straatwaarden-project” feitelijke gedragingen betekenisgeving in: Riemer Knoop en Michiel Schwarz, reds., ze meewegen in ontwerpoplossingen. Dat 28 P. Braaksma, Erfgoedconstructies in landschap- instituut om omgevingspsychologie geëxtraheerd om de beleving van Straatwaarden: In het nieuwe speelveld van maakt deze methode tot een waardevolle spraktijken van burgers. (Wageningen: Wageningen in te zetten in de queeste van de maatschappelijke erfgoedpraktijken. Schetsen uit alledaagse woonwijken door bewoners toevoeging aan het onderzoeksarsenaal University, 2017), 23. vermaatschappelijking van het het onderzoeksproject Straatwaarden, 2015- 29 Zie voor een uitgebreid relaas over de diversiteit van erfgoeddomein. 2016. Amsterdam: Reinwardt Academie. 2017, 22 Ibidem, 83. het begrip ‘waarde’ en de toepassing daarvan binnen 12-22. 23 Ibidem, 163. 25 P. Beijer, E. de Groot, J. Hoeflak, en V. Platenkamp, de systematiek van het waarderen Jos Bazelmans, 24 M. Specht, De Pragmatiek van Burgerparticipatie: De waarde van het alledaagse: van beleidsdrang naar “Waarde in meervoud. Naar een nieuwe vormgeving Met reden is hierboven gekozen voor Netwerk Erfgoed en Ruimte. Karakterschetsen, Nationale Onderzoeksagenda Erfgoed en Ruimte, Hoe burgers omgaan met complexe vraagstukken om- bewonersperspectief in de stadswijk. (Amsterdam: van de waardering van erfgoed” in: Simon van Domme- het werkwoord ‘lijken’. De aanbeveling Deel 1 Kennisagenda. Amersfoort: Rijksdienst trent veiligheid, leefbaarheid en stedelijke ontwikkeling TrancityxValiz 2016), 113. len en Cees-Jan Pen, reds., Cultureel erfgoed op waar- is namelijk om in een vervolg op Making 26 Ibidem, 114. voor het Cultureel Erfgoed, 2014. in drie Europese steden. (Amsterdam: Vrije Universiteit de geschat. Economische waardering, verevening en Heritage Count juist te prototypen met Nio, I., A. Reijndorp, W. Veldhuis, A. Blom, en Amsterdam, 2012), 83. 27 Ibidem, 114. erfgoedbeleid (Den Haag: Platform31, 2013), 13-24.

18 19 Oude Houthaven en Zeeheldenbuurt Er is geen elders waar het anders is Gerrit Kouwenaar - fotografie Liesbeth Dingemans

7 uur elke ochtend beginnen er evenveel nieuwe dagen als er mensen op aarde leven: 2 800 000 000 overal gaan zonnen op: warme en koude, lieflijke en gruwelijke, chinese en amerikaanse, nederlandse en russische. ze rijzen op uit zeeën, bergketens, polders, oerbossen, stadsprofielen. de aarde krijgt zijn gezicht terug. de mens opent zijn ogen. het geluid komt als een windvlaag, een langzaam optrekkende motor van energie. wekkers ratelen. duiven koeren. olifanten trompetteren. douches ruisen. kelen gorgelen. fluitketels fluiten. geslurp van thee, koffie, vruchtensap, oeroepâlki, maté, spuitwater, melk, alkaselzer. brood. de eerste sigaret. het collectief afscheuren van kalenders. goede morgen in 217 talen, 1089 dialekten.

8 uur de feiten zijn nog routine. de dag is nog toekomst. de wereld is nog niet groter dan een ontbijttafel.

het uitgeslapen radionieuws stamt uit een andere dimensie. vliegtuigrampen en grensincidenten, alles wat gisteren gedacht en gedaan is, stolt langzaam tot contemporaine geschiedenis. tussen de eerste en de tweede kop thee wordt de verleden tijd onmerkbaar voltooid.

een grotere wereld dringt binnen met de gedienstige post. papieren verjaarskussen, handdrukken, oorvijgen. een dode oom, een mooie postzegel.

de klok maalt verder. tijd is geld. geld is de wortel van alle kwaad. het leven is mooi. het leven is droevig. het leven is.

nieuwe gedachten, nieuwe gebeurtenissen krijgen hun eerste contouren.

20 21 10 uur onwezenlijke rust is neergedaald in de huizen, waar de ontvolkte bedden gaan dromen van de luie nacht.

kennis is macht, roepen de scholen. aap noot mies, antwoorden de kinderen. de moeders stofzuigen, lezen oude minnebrieven of koesteren kleuters en geraniums.

rustig zijn nu ook eensklaps de steden. tuinen zijn het, kerkhoven, poolvelden, ademloze sportstadions. een knaapje op een driewieler verbeeldt het snelverkeer, een voddenman de handelsgeest.

maar daar gaan de deuren opnieuw open: de werkbijen, de koninginnen, de moeders, de meisjes van smart en plezier, de mevrouwen, de juffrouwen zwermen naar buiten: realistische eenheid van zorgzamen, zorgelijken en ijdelen.

wat moeten wij vandaag nu weer eten? wat moet ik morgen aantrekken op de diplomatencocktail?

de aardappelen zijn duur. de oesters zijn goedkoop.

9 uur de mens overschrijdt de grens tussen binnen en buiten. hij slaat deuren dicht, wandelt, rept zich voort, rijdt in auto’s en trams, op fietsen en karbouwen van minuut naar minuut, van bed naar brood, van huis naar werk. snelwegen, akkers, steden worden geboren. de zon stijgt en wentelt, het wiel wordt uitgevonden. de dolle klok bijt in de staart van de vluchtende tijd. het startschot van fabriekssirene en prikklok: de wedstrijd begint. computers, telexapparaten, telefoons, schrijfmachines, telegraafsleutels schrapen hun kelen. deze éne seconde: 6 miljoen gemanicuurde vingers slaan dezelfde datum aan. scheepsladingen graan, chinese hongersnoden objectiveren tot koersen. linten worden doorgeknipt, arbeiders vallen in scheepsruimen, chirurgen heffen lancetten, kardinalen slaan kruisen, raketten worden afgevuurd. mijne heren, in antwoord op uw gewaardeerd schrijven kunnen wij u het volgende mededelen: de dag is begonnen. de mens werkt.

22 23 11 uur wat zullen wij vandaag eten? wat zullen wij vandaag drinken? wat zullen wij vandaag roken? waarmee moeten wij ons schoonwassen? waarmee moeten wij ons vermaken? waarmee kunnen wij de buren de ogen uitsteken? wat is het mooiste? wat is het grootste? wat is het duurste? wat is het goedkoopste? wat is het beste? van behoefte naar verlangen is één stap. van verlangen naar begeerte een tweede. van begeerte naar nieuwe behoeften een derde.

12 uur alles draait immers om het eten? om de pap? en om het zout in de pap? en om de suiker? en om het sigaretje en het kopje koffie en de griesmeelpudding na?

zolang er brood op de plank is, leven wij niet bij brood alleen.

de zakenlunch met een lichte rosé omdat er ‘s middags opnieuw zaken gedaan moeten worden. het stukkenzakje: tien boterhammen met bloedworst en het blauw geëmailleerde flesje met slappe koffie. de 47 cm stokbrood met het teentje knoflook en het halve litertje pinard. het pannetje bruine-bonen-met-spek, door pleuntje in een bonte handdoek geknoopt naar vader op het veld gebracht.

een enorm uitgebreid menu biedt de wereld: van gestoofde inktvis tot geroosterde regenwormen, van gegrilleerde reerug tot gepofte marmotjes. maar wij kunnen niet steeds kiezen.

24 25 werden goederen opslagen en verwerkt van het Noordhollandsch Kanaal (1819- het Klapmutsenveem, zo genaamd naar de in zoutpakhuizen en haringrokerijen. De 1824) tussen Amsterdam en Den Helder in kleur en het materiaal van de hoeden van Biografie van de Oude Houthaven en eerste zoutkeet van Adriaen Jansz Engel opdracht van Willem I - in vijf jaar gegraven de arbeiders. Het complex Oranje Nassau verschijnt in 1615, meerdere volgden. In door duizenden arbeiders - was slechts is nu beter bekend onder de naam Het Zeeheldenbuurt grote zoutpannen gepompt zeewater werd een tijdelijke oplossing. Schepen werden Veem. door ‘keetmeiden’, vaak boerendochters groter, met als gevolg dat ze moelijker Nancy van Asseldonk uit Waterland, op turfvuur aan de kook aanmeerden in de verzandde haven en Hierna volgde de bouw van een tweede gebracht. De gedroogde zoutkristallen vastliepen. De aanleg van het Westerdok complex in 1898, Koelit, ontworpen door werden opgeslagen in pakhuizen.4 In 1652 (1832) moest het probleem verhelpen; J.A. van Straaten. Dit kleinere complex werd een deel achter de Leeuwenburg hier konden schepen onafhankelijk van staat dwars op de Van Diemenstraat. In Inleiding zichtbaar is.2 Centraal in deze biografie was gebouwd van blauwe arduinsteen, aangewezen voor het roken van bokking, de getijden in het IJ, toen nog in open Koelit werden huidenvellen opgeslagen Rijdend vanaf Amsterdam Centraal staat de vraag: wat zien we als we de kreeg het de bijnaam ‘het Blaauwhooft’. waar de straat Bokkinghangen nu nog verbinding met de Zuiderzee, laden en van de firma Brummer en Co. Aan de Station richting de Westelijke Eilanden wijk over een langere periode bekijken en Het tweede bolwerk lag in een bocht naar verwijst. Aan de binnenzijde van de lossen. De Westerdoksdijk sloot het dok andere zijde van Het Veem, oostelijk, passeer je het voormalige industriële daarbij de veranderingen in beeld brengen iets meer naar het zuiden en kreeg de stadsmuur werden lijnbanen aangelegd af. Vanaf het midden van de negentiende verschenen nog twee pakhuizen. De eerste Westerdokseiland. Hier verscheen aan de hand van het cultuurhistorisch naam ‘de Bocht’, met daarop molen de waar touw werd geslagen. Zo ontstond eeuw zocht men naar alternatieven. De van W. Hamer voor de Delimaatschappij nog geen tien jaar geleden een nieuw erfgoed in de wijk, materieel én ‘Verrevanger’. Vanaf de bolwerken is er de Zeeheldenbuurt als uiteinde van de techniek ontwikkelde zich in rap tempo (1913). De Delimaatschappij bracht sinds stuk stad, grootstedelijk wonen in hoge immaterieel? prachtig uitzicht over het IJ. Aan de lange historische binnenstad, deels resultaat verder, zeilschepen maakten plaats voor 1869 grond aan de oostkust van Sumatra dichtheden met prachtig uitzicht over rijen met palen tussen de Leeuwenburg en van bewuste stadsplanning, deels stoomschepen. Het Noordzeekanaal werd in cultuur en zou groot worden in de de stad, de Nieuwe Waal, meren schepen het IJ. Verderop, ten noorden van de Van rietland naar bolwerken doordat vaklieden zich hier vestigden. na elf jaar graven in 1876 door koning tabakshandel. De pakhuizen dragen namen Spaarndammerbuurt, stampt de gemeente aan (het huidige Westerdok). Buiten de Bijna twee eeuwen verandert er niet veel Willem III geopend. Aan de oostzijde als Pertjoet, Petan, Betawan, Mintjirim, een nieuwe woon- en werkbuurt uit de en lijnbanen muur lag rietland, drassige land dat in open in de structuur van het gebied, behalve sloten de Oranjesluizen de Zuiderzee af Begoemit en Wampoe. Tweede pakhuis grond met circa 2700 woningen. Tussen verbinding met het IJ stond en bij vloed dat de zoutketen in de achtiende eeuw van het IJ. De havenactiviteiten hadden was pakhuis Koningin Emma van G. van beide nieuwbouwlocaties liggen de Polders en buitenverblijven onder water liep. langzaamaan vervangen worden door zich tot dat moment voornamelijk aan de Arkel voor Vriesseveem (1914). Op twee 5 Zeeheldenbuurt en de Oude Houthaven, In 1220 gaf graaf Willem I toestemming woningen en pakhuizen. oostelijke kant van de stad geconcentreerd. plaatsen bevinden zich twee smalle stegen verscholen achter de Van Diemenstraat. voor de aanleg van een stormvloedkering Op de kaart van Balthazar Florsz van Schepen kwamen nu niet langer via de - smal omdat bedrijfsterrein kostbaar was - Het IJ is vanaf de Van Diemenstraat, een ter bescherming van het achterland Berckerode uit 1625 is de eerste fase Waterwegen en houthandel Zuiderzee, maar rechtstreeks via het die de bijna gesloten wand met pakhuizen drukke verkeersader, nauwelijks zichtbaar. tegen overstromingen uit het IJ en de van de stadsmuur goed zichtbaar. Noordzeekanaal naar Amsterdam. Het aan de Van Diemenstraat ontsluiten naar Zuiderzee. Deze IJdijk liep van Velzen tot 7 Aan de Oude Houthaven verscheen eind Rechtsboven is de Haarlemmerpoort Van groen naar waterweg Oostelijk Havengebied was op dat moment het IJ. Een groot deel van de pakhuizen is voorbij Muiden en was lange tijd de enige vorige eeuw het destijds veelbesproken zichtbaar, die toegang gaf tot de stad. De polders achter de stadsmuur met weids nog in ontwikkeling, maar verplaatst zich behouden gebleven en geven hiermee de verbinding tussen Amsterdam en Haarlem.3 appartementencomplex op de kop van Het Bickers-, Prinsen- en Realeneiland uitzicht over het IJ waren een geliefde plek gaandeweg meer naar de westelijke kant huidige Oude Houthaven haar industrieel Pas in 1632 werd de Haarlemmertrekvaart- de Silodam, dat nu nietig overkomt (op oude kaarten nog aangeduid als voor Amsterdammers om in hun vrije tijd de van de stad. karakter. en weg aangelegd tussen Haarlem en tegenover het in aanbouw zijnde, luxe Het Voor-, Midden- en Achtereiland) drukke, vervuilde stad achter zich te laten. Amsterdam op initiatief van beide steden. appartementencomplex op de Pontsteiger. ontstonden als gevolg van de verzanding De directeur van de Hortus Botanicus stelt Houtloodsen en vemen Werkplaatsen en fabrieksterreinen De polders ten noorden van de IJdijk Met een hoogte van 90 meter torent de van het gebied binnen de stadsmuur. dan ook in 1843 voor hier een plantsoen Wegens gebrek aan ruimte voor opslag In de tweede helft van de negentiende - de Overbrakersbuitenpolder, ook wel Pontsteiger hoog uit boven de omringende Scheeps-gerelateerde werkplaatsen die aan te leggen. Omdat dit volgens het van hout in de binnenstad namen eeuw neemt de industrialisatie en Rietlant genaamd - lagen buitendijks en pakhuizen en de woonblokken van in de binnenstad voor overlast zorgden, gemeentebestuur te kostbaar is, wordt houthandelaren het initiatief voor aanleg daarmee de arbeidsproductiviteit toe. hadden een agrarisch functie. Langs de woningbouwverenigingen. vestigden zich op de nieuwe eilanden. in eerste instantie alleen een park aan en exploitatie van een nieuwe haven. Nieuwe fabrieken trokken goedkope dijk bevonden zich de buitenverblijven Aan de binnenzijde van de stadsmuur beide zijden van de Willemspoort (huidige Om de toegankelijkheid van de haven arbeidskrachten aan van buiten de stad. van Amsterdammers. De drassige Enkele jaren geleden stelden een aantal werden lijnbanen aangelegd voor het Haarlemmerpoort) aangelegd; later vindt te waarborgen, neemt het stadsbestuur Telde Amsterdam in 1850 circa 220.000 polders liepen bij vloed onder water. In de partijen in de Oude Houthaven een plan slaan van touw. De lijnbanen geven de alsnog uitbreiding plaats tot aan bolwerk echter zelf de verantwoordelijkheid voor inwoners, rond 1900 waren dat er al meer achttiende eeuw werd het rietland geplempt op voor de ontwikkeling van de haven. De loop aan van de huidige Barentszstraat, het Blaauwhoofd op de plaats van de in de aanleg. Het IJ wordt gedeeltelijk dan 500.000. De havengerelateerde met bagger uit het IJ en tot weiland stad rondom de Oude Houthaven rukte het oudste deel van de Zeeheldenbuurt. de jaren dertig van de negentiende eeuw drooggelegd met de aanleg van een dijk werkplaatsen aan de Zoutkeetsgracht gemaakt. op en deze gouden parel verdiende een Rond 1660 werd de stadsmuur in een gesloopte stadsmuur. Ontspannen in het en acht smalle insteekhavens, afgewisseld verplaatsten zich in de loop van de toekomstbestendig plan. Het plan ‘Goud halve cirkel naar het oosten van de stad groen op steenworp afstand van de drukke met brede stroken grond voor de negentiende eeuw naar de houthaven Als Amsterdam begin Zeventiende eeuw voor Hout’ werd met instemming van doorgetrokken, waarmee de hoefijzervorm binnenstad bleek niet van lange duur, het opslag van hout. De afschaffing van het aan de IJ-oevers. Op de leeggevallen naar 100.000 inwoners groeit en uit haar het stadsdeelbestuur en met bewoners ontstond die nog altijd zichtbaar is. Vanaf ‘Plantsoen’ moest al snel weer wijken voor cultuurstelsel rond 1870 maakte de weg vrij ruimte aan de Zoutkeetsgracht was plaats voegen barst, besluit het stadsbestuur de uitgewerkt, maar verdween desondanks in de achttiende eeuw werd het rietland de aanleg van het Westerkanaal. In 1869 voor particulieren om zich in Nederlands- voor fabrieksterreinen. In 1863 vestigt de 1 stad uit te breiden. Het eerste deel van de een la. Dat roept niet alleen de vraag op geplempt met bagger uit het IJ en tot besloot het gemeentebestuur tot de aanleg Indië - en met name Java - te vestigen. Amsterdamsche Meel- en Broodfabriek stadsmuur, aangelegd tussen 1610-1613, hoe de stad verandert, maar ook wie daar weiland gemaakt, aan de dijk die naar van het Westerkanaal, dat in het verlengde Grondstoffen als thee, suiker en koffie, zich hier, vanaf 1871 de ‘Stoommeel- en loopt van het IJ naar de Heiligeweg met 8 invloed op heeft. Haarlem voerde stonden boerderijen en van de Singelgracht en Kostverlorenvaart maar ook nieuwe producten als rubber en broodfabriek Holland’ geheten. Brood aan het IJ een nieuwe haven, de Nieuwe uitspanningen. Het aan stadszijde van kwam te liggen, waarmee de tabak werden aangevoerd om in Nederland werd tot halverwege de negentiende eeuw Waal. De stadsmuur bestond uit bolwerken In deze biografie van de Zeeheldenbuurt de stadsmuur aangeplempte gebied bereikbaarheid van de Houthaven vanuit bewerkt te worden. nog ambachtelijk gebakken in de vele met daartussen een gordijn, de stadswal. en Oude Houthaven kijken we niet werd al snel in gebruik genomen door de stad werd verbeterd. In 1875 moet honderden bakkerijen in de stad, van meel Het eerste bolwerk van de stadsmuur lag alleen naar de stedenbouwkundige werkplaatsen, het gebied dat nu tussen het populaire stadspark plaatsmaken. Aan de Barentszkade vestigen zich vemen, afkomstig van één van de vele molens. aan het IJ, bolwerk Leeuwenburg met veranderingen, maar ook naar degenen de Barentszstraat en Zoutkeetsgracht ligt. De heer M. Kalff schrijft hierover in 1878: particuliere bedrijven die pakhuizen molen de Bok. Omdat dit eerste bolwerk die daar een rol in hebben gespeeld: Met de stadsuitbreiding begin negentiende “Ons prachtige Haarlemmerplantsoen, met exploiteren en goederen tijdelijk opslaan Met de komst van de brood- en stadsbestuur, ondernemers en bewoners. 2 Voorbeelden van de nostalgische blik zijn: ‘Déjà vu: eeuw verloor de stadsmuur haar functie; de zijn schilderachtige heuveltjes, heerlijke voordat ze verder vervoerd worden, zoals meelfabrieken werd het werk lichter, Zonder in nostalgie terug te blikken op de Een heel mensenleven in de Spaarndammerbuurt’, bolwerken in de Zeeheldenbuurt werden wandeldreven en lommerrijke bosjes, pakhuis Het Veem, Koelit en Koningin het brood goedkoper en verloren 9 veranderingen die een oude volksbuurt YouTube video 3:07, (18 december 2017). Een over- tussen 1830 en 1832 gesloopt. Molen de Emma. Grote pakhuizen die vanaf de de korenmolens hun functie. In de zicht in beelden is te zien op: Amsterdam - Verzamelde helaas ten enenmale verwoest, doorsneden ondergaat of juist te waarschuwen voor Verrevanger werd afgebroken in 1878, de door het Westelijke Kanaal.”6 Houthaven goed bereikbaar zijn en via daaropvolgende decennia groeit de Historische Filmbeelden, ‘1960-1969: Historie van het Bok werd op 4 januari 1879 door brand het proces van gentrificatie dat tevens Westerpark en de Spaarndammerbuurt te Amsterdam het spoor in de Van Diemenstraat een - oude filmbeelden’, YouTube video 2:25, (27 oktober verwoest. Begin negentiende eeuw was de directe aansluiting op het zich uitbreidende 7 Idem, 42. 2017); en: ‘1970-1979: De Spaarndammerbuurt in scheepvaart snel toegenomen. De aanleg spoorwegnet hebben. De eerste aanvraag 8 Jenny Bierenbroodspot en Jerzy Gawronski. “Zee- Amsterdam in de zeventiger jaren - oude filmbeelden Zoutketen en bokkinghangen voor de bouw van een pakhuiscomplex heldenbuurt, Een Cultuurhistorische Effectrapportage.” ‘, YouTube video 27:10, (8 november 2017). Het De zeventiende en achtiende eeuw was van Het Nederlansche Veem, een (Amsterdam: Bureau Monumenten & Archeologie, 4 Ton Heijdra, Westerpark: barren, sparren en koperen Parool bericht regelmatig over gentrificatie in de stad, stonden in het teken van de scheepvaart. aaneenschakeling van pakhuizen, 2001), 68. bijvoorbeeld: Hansje Cozijnsen “Worstelen met de knopen. (Alkmaar: De Milliano, 2007), 13. De Zeeheldenbuurt bestond in deze ontworpen door de Friese broers Roelof 9 In 1800 telde de stad nog 32 korenmolens, in gentrificatie in de Spaarndammerbuurt”, Het Parool, 13 5 Jenny Bierenbroodspot en Jerzy Gawronski. “Zee- de tweede helft van de 19de eeuw werden velen periode voornamelijk uit werkplaatsen en januari 2018. En: Michiel Couzy, “Spaarndammerbuurt: heldenbuurt, Een Cultuurhistorische Effectrapportage.” en Foeke Kuipers in 1896. De pakhuizen afgebroken; bewaard is alleen molen De Gooyer op van volkswijk tot ‘Wassenaar in West”, 10 september enkele bedrijfswoningen. In de haven van (Amsterdam: Bureau Monumenten & Archeologie, werden van A tot en met G geletterd. Het de Funenkade. ‘Wit of bruin’, Ons Amsterdam, (novem- 2017. 2001), 7-9. 1 Jan Willem Snel en Paul van Soomeren (red.), Goud de Nieuwe Waal meerden schepen aan, Nederlansche Veem was ontstaan uit een ber-december 2015), http://www.onsamsterdam.nl/ Voor Hout. (Amsterdam: Het Veem, DSP-groep en DS 3 Ook wel de Hooge Dijk, Spaarnsdamsch Zeedijk, tussen de walmuur en de Zoutkeetsgracht 6 Ton Heijdra, Westerpark: barren, sparren en koperen fusie tussen het Purperhoedenveem en component/content/article/15-dossiers/699-wit-of- landschapsarchitecten, 2012), 2. Spaarrndammer- of Haarlemmerdijk. knopen. (Alkmaar: De Milliano, 2007, 57. bruin.

26 27 broodfabriek en breidt regelmatig uit. Zo stadsbestuur voor waren gegaan. speculanten. Zij bouwden met eigen of standbeeld van Domela Nieuwenhuis oude binnenstad en grachtengordel zou herstelt het vertrouwen, waarna het verzet is er in 1872 sprake van schaalvergroting, In 1874 dient architect Gosschalk een geleend geld voor de markt. Het gebied uit 1931 in het Westerpark herinnert er gespaard blijven, maar de negentiende- afneemt. De wijken worden opgeknapt, en zowel met de uitbreiding van de fabriek plan in voor de ‘omtrek der Zaag- en tussen Barentszstraat en Van Diemenstaat nog aan. Voor met name ongeschoolde eeuwse gordel zou grotendeels gesloopt in plaats van grootschalige vernieuwing als de bouw van een directiewoning. De Willemspoorten’ met een alternatieve was gemeentegrond; een deel van de arbeiders en havenarbeiders met worden ten faveure van kantoortorens, worden panden gerenoveerd of vervangen achtiende-eeuwse pakhuizen werden oplossing voor de slechte kelderwoningen nieuwe gemeentegrond werd uitgegeven onregelmatige inkomsten waren de huren hotels en parkeergarages. door kleinschalige nieuwbouw, het grotendeels gesloopt voor uitbreiding van in de Jordaan en vraagt een concessie aan particulieren, een deel werd gebouwd nog altijd stevig. Dit leidde regelmatig ‘compacte bouwen’. Ironisch genoeg de fabriek. Na een verwoestende brand in aan. Het plan wordt doorverwezen naar door de woningbouwverenigingen die tot protesten.16 Ook in de houthaven lag Vanwege de woningnood kreeg de veranderde met het opknappen van de 1894 wordt in 1896 de fabriek herbouwd het dagelijks bestuur, waar het in een la eind negentiende eeuw worden opgericht. het werk regelmatig stil, zoals tijdens nieuwbouw prioriteit, de saneringsplannen wijken - ondanks de leuze ‘bouwen voor naar een ontwerp van J.F. Klinkhamer. De verdwijnt. Als in 1875 een makelaar buiten De arbeidershuizen werden snel en de Spoorwegstaking in 1903. Het zijn lieten nog even op zich wachten. de buurt’ - ook de samenstelling van de broodfabriek besloeg eind negentiende de planvorming om enkele bouwkavels goedkoop gebouwd. De opkomende overigens niet alleen de mannen die Ondertussen vertrokken de koopkrachtigen bevolking. Gezinnen waren in de jaren eeuw de Bokkinghangen en deel van het aan de westzijde van de Kostverlorenkade banken maakten het mogelijk om voor staken en protesteren. Tijdens het uit de oude volkswijken naar nieuwbouw dat de vernieuwing duurde naar elders Barentsplein. Behalve dat de broodfabriek veilt, beseft het stadsbestuur dat zij vaart het eerst met risico te bouwen. Met Aardappeloproer in 1917 komen de of groeikernen buiten Amsterdam. Tot in vertrokken. De nieuwe bewoners zijn een voor werkgelegenheid zorgde, had de moet maken. De gemeente kan de bouw geleend geld bouwden particulieren en vrouwen in opstand tegen hoge prijs de jaren zeventig stond de revolutiebouw heterogene mix van allochtonen, jongeren fabriek ook een sociale functie in de buurt. niet tegenhouden, maar omdat er geen bouwbedrijven woningblokken nog voordat voor aardappelen. De crisis van 1929 is bekend als “ellendig bouwtype, toonbeeld en kunstenaars en hoger opgeleiden. Voor kinderen uit de buurt was er één keer verkavelingsplan is voor het gebied, gaat alle woningen verhuurd of verkocht waren. ook in de Zeeheldenbuurt voelbaar, de van verwerpelijk kapitalisme”. Hier Het proces van gentrificatie, dat eind per dag gratis brood. het al snel mis.12 De ondernemersgeest van Banken verleenden bouwkredieten, wat werkeloosheid in de houthaven neemt toe. woonden degenen die zich niets beters jaren tachtig in de Jordaan en de Pijp particulieren dwong de gemeente nu snel ruimte maakte voor speculanten om snel konden veroorloven.18 Ongeschoolden, begint, strekt zich ook dan al richting In 1884 bouwt de Stoomkoffiepellerij met een nieuw plan te komen. woningen te bouwen, een revolutie in de In de beeldvorming overheerst vaak het uitkeringsgerechtigden, studenten Spaarndammer- en Zeeheldenbuurt uit. Insulinde een pakhuis aan de woningbouw, vandaar de naam revolutie- of beeld van ‘rood, communistisch bolwerk’, en arbeidsimmigranten. Ondanks de Zoutkeetsgracht, waar ook gewerkt werd. De opdracht ging nu naar Jan Kalff, speculatiebouw. Opdrachtgevers waren maar dat is slechts ten dele waar. De instroom van immigranten, kromp de stad Krakers en yuppen Koffie werd eind 19de eeuw populair. “Ruim directeur Publieke Werken; zijn plan sloot particulieren en kleine ondernemers, die eerste helft van de twintigste eeuw in de jaren zestig en zeventig van circa In 1990 gaat de Zeeheldenbuurt op in het tweehonderd koffiepiksters sorteren hier de aan bij de bestaande structuur van sloten er niet zelf gingen wonen maar bouwden kende een rijk buurten verenigingsleven 880.000 inwoners in 1960 naar 680.000 nieuw opgerichte stadsdeel Westerpark. koffiebonnen. De piksters zitten aan lange en paden in de polders, zodat geen dure om snel te verkopen of te verhuren, de met speeltuinverenigingen, voetbal- en in 1985.19 Aan het levendige buurten De stadsdelen maken onderdeel uit van tafels met een berg bonen voor zich waar onteigeningen nodig waren. Het plan zogenaamde ‘huisjesmelkers’.13 korfbalverenigingen en fanfares voor elke verenigingsleven komt een einde. De oude de decentralisatie van het bestuur, dat ze het afval en de slechte bonen uitpikken. bevatte daarnaast meer woningbouw, gezindte. Behalve kerken en socialisten buurtgrenzen die voor de oorlog voelbaar vanaf de jaren tachtig in gang is gezet In 1911 wordt de fabriek weer gesloten wat ten koste ging van groenaanleg. Echter, niet alle nieuwbouw was zorgden ook de fabrieken voor de waren, zoals de ‘barren’ tegen de ‘sparren’, om bewoners meer te betrekken bij de omdat het goedkoper is om de koffiebonen De Zeehelden- en Spaarndammerbuurt speculatiebouw. De in 1851 nodige ontspanning door voetbal en vervagen. besluitvorming. De stadsvernieuwing komt voor verscheping in Indië te pellen. De werden aan beide zijden van het opgerichte ‘Vereeniging ten behoeve toneelavonden te organiseren. Dit bood ten einde, de ambtelijke projectgroepen gebouwen worden hierna nog door allerlei Westerkanaal rastervormig ingevuld. Het der Arbeidersklasse’ (VAK) was de tegenwicht aan de bijeenkomsten van de Actiecomité Zeeheldenbuurt die in de buurten overleg voerden met andersoortige bedrijfjes gebruikt.”10 raster volgde de lijn van de voormalige eerste woningbouwvereniging in vakbonden. De woningbouwverenigingen Eind jaren zestig presenteert de gemeente bewoners, worden opgeven. De vele zeedijk, nu de Van Diemenstraat. Aan Nederland. Met als doel de erbarmelijke tenslotte richtten zich op de opvoeding en haar plan voor grootschalige sanering verenigingen en buurtorganisaties, Stadsplannen en speculanten de zuidzijde van het raster is de schuin woonomstandigheden te beëindigen controleerden of bewoners zich gedroegen; met de ‘Nota Stadsvernieuwing. De overblijfsel van de verzuiling begin 20ste lopende Barentszstraat herkenbaar. Om richtten zij zich op de bouw, het beheer en bewonerscommissies organiseerden voorbereiding’ (1969). De gemeenteraad eeuw, fuseren tot één stichting.20 Een 14 Niftrik en Kalff zoveel mogelijk woningen te kunnen de verhuur van woningen voor arbeiders. uitstapjes voor kinderen en dansavonden stemde voor de sloop van een groot nieuwe ronde van renovatie gaat van De industrialisatie trok arbeiders uit de realiseren was in dit nieuwe plan nauwelijks Voor de arbeiders in de nieuwe fabrieken voor ouderen. Eén van de verenigingen is deel van de volkswijken, ruim verkavelde start, na de stadsvernieuwing in de jaren wijde omgeving aan, waarmee de vraag ruimte voor parken. Kenmerkend zijn ook aan de Zoutkeetsgracht bouwde de VAK de nog altijd aanwezige Zuiderspeeltuin op nieuwbouw - geïnspireerd op het zeventig nu onder de naam ‘stedelijke naar goedkope arbeiderswoningen toenam. de smalle, maar door de nabijheid van het een blok in het Westerplantsoen. Een het Barentszplein, die in 1910 opgericht concept van de tuinstad - zou ervoor in vernieuwing’. De verkrotting was succesvol De stad groeit snel, het inwonersaantal water en de relatief korte straten, heeft het strategische plek, goed zichtbaar voor werd. In 1903 richtten havenarbeiders de plaats komen. De bewoners van de aangepakt, vanaf de jaren tachtig en verdubbelt in 50 jaar naar ongeveer eiland een meer open karakter behouden de wandelaars in het gebied. “Molenaar voetbalvereniging Sparta op, later Spaarndammerbuurt kwamen als eersten negentig was er meer aandacht voor 500.000 rond 1900. Buiten de stadsmuur dan bijvoorbeeld De Pijp. Arie Bosman van de Beer heeft grote omgedoopt in Spartaan. Berucht waren in verzet tegen de beoogde kaalslag. economisch herstel en bouwen voor de was een chaotische situatie ontstaan; bezwaren tegen de ‘verschrikkelijke hoogte’ de voetbalwedstrijden tussen de ‘barren’ Als argument brachten bewoners niet de kapitaalkrachtigen, zoals zichtbaar in de werkplaatsen, boeren en molenaars Het plan wordt op 14 en 21 februari 1877 van de huizen; de nok van het blok ligt uit de Barentszstraat en de ‘sparren’ uit de slechte staat van de woningen naar voren, Oude Houthaven. 17 vestigden zich daar waar plaats was. Het vastgesteld en luidt het einde in van een drie meter boven de ‘zwichtstelling’ van Spaarndammerbuurt. maar juist het sterke sociale karakter van stadsbestuur voelt de noodzaak een plan gebied met sloten, molens en bruggetjes de molen, waardoor hij bijna geen wind de oude volkswijken. Demonstraties en Vanaf de jaren zeventig staan steeds meer te ontwikkelen om de groei in goede banen en het begin van een woonwijk met rechte meer vangt. Zijn bezwaar haalt echter Stadsvernieuwing en stevig verzet maakten dat de gemeente in vemen leeg, de grote zeevaartrederijen zijn straten en pleinen. Het is de start van een niets uit en de huizen komen er gewoon.”15 de verschillende buurten in overleg ging uit Amsterdam vertrokken. In 1981 worden te leiden. De eerste opdracht ging naar buurtverzet stadsingenieur Niftrik. Zijn plan ging uit van bouwexplosie, zowel door speculanten De ‘Amsterdamsche Vereeniging tot het met de bewoners. Behalve inspraak was twee pakhuizen aan de Van Diemenstraat - die een graantje mee willen pikken en bouwen van Arbeiderswoningen’ (AVA), het resultaat de herwaardering van de gekraakt en getransformeerd door de een nieuwe, ‘Hausmanniaanse’-inrichting Verpaupering geld verdienen aan de woningnood - als opgericht in 1875, volgde met de bouw negentiende-eeuwse revolutiebouw. Bang krakers naar ateliers, bedrijfsruimten, met een daarbij passend, aan het IJ Na de Tweede Wereldoorlog is de filantropen die een einde willen maken aan van een eerste blok nieuwbouw in de voor gedwongen verhuizingen en verhoging galerie en theater onder de naam Het gelegen park; de gehele Spaarndammer- binnenstad verpauperd. Had voor de de erbarmelijke woonomstandigheden van Zeeheldenbuurt. Enkele jaren later, begin van de huren, komen ook de bewoners Veem. Ook in de andere leegstaande en Zeeheldenbuurt werd stadspark. oorlog de verkrotting in de Amsterdamse arbeiders. twintigste eeuw, realiseert de vereniging van de Zeeheldenbuurt in opstand. Het pakhuizen vestigen zich in de loop van de De voorgestelde veranderingen waren binnenstad alle aandacht van het nog twee woonblokken met binnentuinen Actiecomité Zeeheldenbuurt (ACZ) verzet jaren tachtig een mix van kleine bedrijven. van een modernistisch gehalte zonder stadsbestuur gehad, na de oorlog Speculanten en filantropen bij het Barentszplein. zich met name tegen de plannen voor een Ondertussen werkt de gemeente aan een rekening te houden met de bestaande richtte men zich op de wederopbouw: De nieuwe bebouwing in de kantoorpand op de Bokkinghangen, op plan voor de herontwikkeling van de IJ- structuur. Dit plan was te ingrijpend en nieuwbouw buiten de stad, zoals de Zeeheldenbuurt is in twee zones te Arbeiders en oproerkraaiers de locatie van de oude broodfabriek. De oevers, waar ook de Oude Houthaven deel alleen met kostbare grondonteigeningen Westelijke tuinsteden. De negentiende- verdelen. De Barentszstraat, op de De buurt stond bekend als ‘rood’ bolwerk. gemeente stelt een ambtelijke werkgroep van uitmaakt. Overheid en markt treden realiseerbaar. De raad verwerpt het plan eeuwse volkswijken verloederden, niet plaats van de voormalige stadsmuur, De eerste socialisten vergaderden in het aan die met de buurt overlegt en gaat samen op; de publiek-private Amsterdam op 8 april 1868. In het ontwerp van Niftrik alleen waren de woningen van matige vormt de grens tussen beide delen. Het Volkspark, later in het Westerpark. Het tenslotte overstag: in plaats van kantoren Waterfront Financieringsmaatschappij is van de bolwerken, de stadsmuur en het kwaliteit, ze werden bovendien niet of oude deel ten zuiden van de straat, waar komen er sociale woningen. (AWF), opgericht in 1991, geeft stadspark niets meer zichtbaar, over de nauwelijks onderhouden. Bij verbetering de lijnbanen lagen, was in handen van Rem Koolhaas de opdracht een afgebroken bolwerken is nieuwe bebouwing 13 Herman de Liagre Böhl, Steden in de steigers. van de binnenstad dacht men in de jaren Stadsvernieuwing in Nederland 1970-1990. (Amster- Het conflict tussen stadsbestuur en stedenbouwkundig plan te ontwikkelen. ingetekend; het stadspark volgde de lijnen 12 Om toegang te krijgen tot hun kavels, willen de zestig nog aan het opruimen van krotten dam: Uitgeverij Bert Bakker, 2012), 14. buurtactivisten komt eind jaren zeventig In 1992 presenteert hij zijn visie. In de van de stadsmuur. In de zomer van 1871 kopers de Kostverlorenvaart gedempt. De toegang en saneren - lees: moderniseren - van de komt Nifrik met een nieuw plan, maar naar de Haarlemmerweg bleek geblokkeerd door een 14 Het eerste blok woningen van de vereniging ten einde. Wethouder Schaeffer betrekt directe omgeving van het Centraal Station werd in 1853 gerealiseerd op het eiland Oostenburg, volksbuurten. Het ideaal was ‘cityvorming’: dit verdwijnt in een la nog voordat het huis; de eigenaar vroeg te veel geld voor zijn grond bewoners meer bij de stadsvernieuwing en zijn kantoren, winkels en publieksfuncties om op te kunnen kopen door de nieuwe kaveleigena- waar het in 1917 aan Werkspoor werd verkocht en werken in kantoortorens in de binnenstad, 11 gepland, de eilanden zijn voor woningbouw. tot stemming komt. Het duurt dan nog ren De gemeente wijst het voorstel van de hand. De gesloopt. Veel woningen van de vereniging staan er wonen in grootschalige nieuwbouw buiten 18 In Amsterdam werden in de periode 1942-1960 Tegenstanders geven het de bijnaam bijna tien jaar voor er een realistischer Kostverlorenvaart is een doorgaande waterroute en van echter nog aanwezig en inmiddels rijks- of gemeentelijk het centrum en ruim baan voor de auto. De slechts vijf woningen onbewoonbaar verklaard, terwijl plan ligt, maar pas nadat particulieren het essentieel belang voor de industrie die de gemeente monument. de verkrotting in de binnenstad nog altijd niet was op- ‘Manhattan aan het IJ’ vanwege de hoge aan de overkantkant van het water in gedachten had. 15 Tussen bolwerk De Bogt en bolwerk Westerbeer, de 16 Wethouder Wibaut maakt huren onder de kostprijs gelost. Herman de Liagre Böhl, Steden in de steigers. bebouwingsdichtheden. De graansilo’s 10 Ton Heijdra, Westerpark: barren, sparren en koperen De gemeente vraag de bezitters van de kavels geza- huidige Spaarndammerbuurt. Ton Heijdra, Westerpark: mogelijk met de invoering van de ‘sociale achterlijk- Stadsvernieuwing in Nederland 1970-1990. (Amster- knopen. (Alkmaar: De Milliano, 2007), 44-45. menlijk een grondexploitatiebedrijf op te richten om met barren, sparren en koperen knopen. (Alkmaar: De heidsbijdrage’. Idem, 82. dam: Uitgeverij Bert Bakker, 2012), 15,17. 20 Ton Heijdra, Westerpark: barren, sparren en koperen 11 Ibidem, 60. de gemeente over rondruil te overleggen. Idem, 62. Milliano, 2007), 66. 17 Idem, 106. 19 Idem, 21. knopen. (Alkmaar: De Milliano, 2007), 162.

28 29 op de Silodam en het woningblok op Bierenbroodspot, Jenny en Jerzy Gawronski. Pontsteiger: In 2009 en 2013 heeft het hoek Barentszplein wacht sloop voor de “Zeeheldenbuurt, Een Cultuurhistorische Dagelijks Bestuur van stadsdeel Westerpark Effectrapportage.” Amsterdam: Bureau straatnaambesluiten genomen voor de nieuwe aanleg van een weg, kantoren en flats. Monumenten & Archeologie, 2001. woonwijk Houthaven. De naamgeving van de De Rijksdienst voor de Monumentenzorg straten sluit aan bij de historie van het gebied en vraagt zich af “in hoeverre in het plan Couzy, Michiel, “Spaarndammerbuurt: van de gebruikte straatnamen in de directe omgeving. kenmerken die het gebied van origine heeft volkswijk tot ‘Wassenaar in West”, Het Parool, 10 Over de toekomstige naam van de Pontsteiger is september 2017. nog geen besluit genomen. in dit concept zijn betrokken? Een gedegen historische analyse is in het rapport niet te Cozijnsen, Hansje, “Worstelen met de gentrificatie Silodam: Sinds het eind van de negentiende vinden”.21 in de Spaarndammerbuurt”, Het Parool, 13 eeuw heeft hier een grote graansilo gestaan, die januari 2018. later is uitgebreid met een tweede. Beide silo’s zijn buiten gebruik en verbouwd tot woningen. De gemeente trekt zich terug en besluit Gemeente Amsterdam, “Bolwerken van de IJ-oevers gefaseerd per deelgebied Amsterdam”, https://www.amsterdam.nl/kunst- te ontwikkelen waarbij meer rekening cultuur/monumenten/gebouwen-gebieden/ Zeeheldenbuurt gehouden kan worden met de historische bolwerken-amsterdam/. Barentszstraat en Barentszplein: Willem Barentszoon probeerde Indië via de Noordelijke bebouwing. De gekraakte vemen en Heijdra, Ton. Westerpark: barren, sparren en IJszee te bereiken met Jacob van Heemskerck graansilo’s worden getransformeerd koperen knopen. Alkmaar: De Milliano, 2007. in 1596. Hij overwinterde op Nova Zembla en naar bedrijfsverzamelgebouwen en overleg op de terugtocht in 1597. appartementencomplexen. Het zijn de jaren Het Parool, ‘Déjà vu: Een heel mensenleven in de Spaarndammerbuurt’, YouTube video 3:07, (18 Bokkinghangen: Een bokkinghang is een schuur, negentig en het tij is dan al gekeerd: in de december 2017) waar haring wordt opgehangen om gerookt te silo’s is niet slechts sociale woningbouw, worden. Gerookte haring heet bokking. Bij keur maar een mix van sociale huurwoningen, Huyser, A. “Het Eerste Amsterdamse Parkje.” Ons van 1652 werd dit gedeelte bij het Barentszplein koopwoningen en bedrijfsruimten. Amsterdam, 1991. voor deze rokerijen aangewezen. Waarmee we zijn aanbeland in de 21ste Jaarboek Monumentenzorg, 1992. Zwolle: Dirk Hartoghstraat: Zeevaarder, ontdekte in 1616 eeuw en de ontwikkelingen die in de Waanders Uitgeverij/Zeist: Rijksdienst voor de de westkust van Australië. inleiding geschetst zijn. Vanaf 2000 is monumentenzorg, 2012. het Westerdokseiland ontwikkeld met Van Heemskerkckstraat: Jacob van Heemskerck Knegtmans, Peter Jan. Amsterdam: Een (1576-1607) werd in 1596 door Amsterdam grootschalige appartementencomplexen, Geschiedenis. Amsterdam: SUN, 2011. uitgezonden om een zeeweg naar Indië via het met daartegenover het nieuw opgespoten noorden te zoeken. Hij werd later admiraal en eiland IJdock met het Paleis van Justitie Liagre Böhl, Herman de. Steden in de steigers. sneuvelde bij Gibraltar tegen de Spanjaarden. Kaart van Amsterdam. Getekend en gegraveerd Blad 9 van de eerste editie van de kaart van met jachthaven, dat in 2013 opgeleverd Stadsvernieuwing in Nederland 1970-1990. Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker, 2012. Houtmankade: Cornelis (ca. 1540-1599) en door Balthazar Florisz. van Berckenrode (1591- Amsterdam in negen bladen, vervaardigd is. Op de kop van de Silodam verscheen zijn broer Frederik Houtman (overleden 1625) 1645). 1e uitgave, uitgegeven door Philips door Balthasar Florisz. van Berckenrode eerder, in 2002, het door MVRDV Snel, Willem Jan, en Paul van Soomeren (red.), maakten in1595/1597 de eerste reis onder Molevliet,1625. SAA, Collectie Stadsarchief en uitgegeven door Philips Molevliet, 1625. ontworpen appartementencomplex Goud Voor Hout. Amsterdam: Het Veem, DSP- Nederlandse vlag naar Oost-Indië in opdracht Amsterdam: kaarten van geheel Amsterdam, afb. SAA, Collectie Collectie Atlas Kok, afb, 010035000349. KOKA00047000006. met parkeergarages als landmark. groep en DS landschapsarchitecten, 2012. van Amsterdamse kooplieden. Cornelis werd later landvoogd op Ambon, Frederik op de Molukken. Hiertegenover verschijnt nu woontoren Stork, Harry. De moord- en brandbuurt: de de Pontsteiger, met daarachter de Amsterdams Spaarndammer- en Zeeheldenbuurt Van Linschotenstraat: Jan Huygen van nieuwbouwwijk de Houthavens, waarvan tussen 1930 en 1960. Amsterdam: Spraakwater/ Linschoten (1563-1611) was ontdekkingsreiziger; Tijdlijn biografie 1625 niet meer dan 20 procent sociale huur. Strategier, 2007. hij schreef een aantal reisverhalen over Oost- en West-Indië. Ondanks de artikelen in het Parool ‘Wit of bruin’, Ons Amsterdam, (november- 1770 en diverse debatavonden over de december 2015), http://www.onsamsterdam.nl/ Van Neckstraat: Jacob van Neck (1564-1638) transformatie van de stad in Pakhuis de component/content/article/15-dossiers/699-wit- reisde tweemaal voor de Verenigde Oost-Indische Zwijger en Arcam, is van verzet geen of-bruin Compagnie naar de Molukken en legde de basis voor de handel tussen Holland en Oost- sprake. Indië. Daarna enige maken burgemeester van Straatnamen Amsterdam geweest. Onderstaand overzicht met de verklaring van Literatuur de straatnamen in de Oude Houthaven en Roggeveenstraat: Zeevaarder Jacob Roggeveen Aardse, H. “Cultuurhistorische verkenning Zeeheldenbuurt is ontleend aan de Stadsatlas (1659-1729) maakte in 1721/1723 een reis naar en advies. Spaarndammers en Zeehelden.” Amsterdam. Straatnamen en brugnamen Oost-Indië om Zuid-Amerika heen; ontdekte op Amsterdam: Bureau Monumenten & Archeologie, verklaard. Straatnamen ontstonden tot de Pasen 1722 het eiland dat sindsdien Paaseiland Maart 2012. zestiende eeuw spontaan, vaak een verwijzing heet. naar een dichtbijgelegen kerk, klooster of Aardse, Hester. “Stad Om Het IJ. hoeve. In de zestiende een zeventiende eeuw Westerdoksdijk: De afsluitdijk, aangelegd tussen Cultuurhistorische verkenning en waardering ontstond er enige systematiek in naamgeving, 1830 en 1834, waardoor de Nieuwe Waal tot het als uitgangspunt voor gebiedsontwikkeling.” maar pas vanaf midden negentiende eeuw Westerdok werd gevormd. Toen eind jaren tachtig Amsterdam: Monumenten & Archeologie, is straatnaamgeving wettelijk geregeld. van de negentiende eeuw de spoorweg tot het November 2, 2016. Straatnamen kunnen verwijzen naar de Stationseiland werd doorgetrokken, moest een ontstaansgeschiedenis van een stad of wijk. gedeelte van het dok gedempt worden en werd Amsterdam - Verzamelde Historische Of ze zeggen iets over wat we in een bepaalde de Westerdokskade aangelegd. Filmbeelden, ‘1960-1969: Historie van het periode belangrijke lokale of zelfs nationale Westerpark en de Spaarndammerbuurt te geschiedenis vinden door straatnamen te Zoutkeetsgracht en Zoutkeetsplein: In de Amsterdam - oude filmbeelden’, YouTube video vernoemen naar historische gebeurtenissen, zeventiende en achttiende eeuw stonden aan 2:25, (27 oktober 2017), https://www.youtube. personen of verdwenen plekken. beide zijden van deze gracht de zoutketen; com/watch?v=jg4boKK2t48; dat waren loodsen waar het grove zout voor Oude Houthaven huishoudelijk gebruik bewerkt werd. Amsterdam - Verzamelde Historische Van Diemenstraat: De Barentszkade wordt bij Filmbeelden, ‘1970-1979: De Raadsbesluit in 1878 omgedoopt in de Van Spaarndammerbuurt in Amsterdam in de Diemenstraat; Anthony van Diemen (1593-1645) zeventiger jaren - oude filmbeelden ‘, YouTube was Amsterdams koopman en gouverneur- video 27:10, (8 november 2017), https://www. generaal van Nederlands Oost-Indië van 1636 youtube.com/watch?v=y3QIU3SA_r0 tot 1645. Hiermee werd teruggegrepen op een roemrijk verleden van ontdekkingsreizigers. De Bakker, Martha (red.), Stadsatlas Amsterdam, straatnamen in de nieuw te ontwikkelen woonwijk Straatnamen en brugnamen verklaard. worden dan ook vastgelegd en verwijzen Amsterdam: Uitgeverij Amsterdam Publishers, allemaal naar 17de eeuwse zeevaarders en 2006. ontdekkingsreizigers. 21 Jaarboek Monumentenzorg, 1992. (Zwolle: Waan- ders Uitgeverij/Zeist: Rijksdienst voor de monumenten- Kaart van Amsterdam, ontworpen en gegraveerd zorg, 2012), 18. door Pieter Mol. 1e uitgave, ca. 1770. SAA, Collectie Collectie Atlas Splitgerber, afb. ANWK00026000001.

30 31 Plan voor de uitbreiding van Amsterdam opgemaakt in 1875. Kaart van Amsterdam met Hoofdingang van de uitspanning Welgelegen het plan tot uitbreiding van de stad opgemaakt aan het latere Zoutkeetsplein. Tekening G. door J. Kalff. Gedrukt door J. Smulders & Co. en van Heerde, 1863. SAA, Collectie Stadsarchief uitgegeven door J.C. Loman. 1875 t/m 1876. SAA, Amsterdam: tekeningen en prenten, afb. Collectie Atlas Kok, afb. KOKA00396000001. 010097010442.

Roggeveenstraat. Bovenkruier-houtzaagmolen Welgelegen, situatieschets van de tuin en de 'Het Klaverblad', gebouwd 1841 en afgebroken omgeving / renvooi. Tekening Heerde, G. van, in 1877, t.h.v. de huidige Roggeveenstraat 1863 SAA, Collectie Stadsarchief Amsterdam: gezien naar het Westerplantsoen en molen bouwtekeningen, afb. 010056919136. 'Blauwhoofd'. Jacob Olie(1834-1905), 1861. SAA, 1863 Collectie Jacob Olie Jbz., afb. 10019A000551. 1875 1868 1896

Plan tot uitbreiding van Amsterdam (Van Niftrik). 1868. SAA, Collectie Koninklijk Oudheidkundig Genootschap, afb. KOG-AA-3-04-62 Houtmankade, gezien naar brug nr.346 tussen Tasmanstraat (links) en van Diemenstraat(rechts). Links het Westerkanaal, links achter het Volkskoffiehuis. Jacob Olie (1834-1905), 1896. SAA, Collectie Jacob Olie Jbz., afb. 10019A000598.

Heien van de funderingen voor de graansilo (de eerste in Nederland) van de firma Korthals Altes bij de Van Diemenstraat. Ontwerp van het ruim 100 m. lange gebouw: J.F. Klinkhamer(1854-1928). Jacob Olie (1834-1905), 1896. SAA, Collectie Jacob Olie Jbz., afb. 10019A001215

Zoutkeetsgracht, nieuwbouw van de Stoom Meel- en Broodfabriek Holland (arch. J.F. Klinkhamer). Jacob Olie (1834-1905), 1896. SAA, Collectie 32 33 Jacob Olie Jbz., afb. 10019A000504. Onderstaande kaart toont de stedenbouwkundige structuur van de Zeeheldenbuurt en Oude Houthaven. Nieuw aangelegd is de Pontsteiger, die de Houthavensverbind met de Distelveerweg in Amsterdam-Noord. Blad 2 van de Kaart van Op de plaats van de beide voormalige bolwerken Amsterdam in 9 bladen, vervaardigd door de kwam geen bebouwing, maar bleef de open ruimte Dienst der Publieke Werken. 1967 t/m 1968. SAA, gespaard. Hier liggen het Zoutkeetsplein en het Collectie Stadsarchief Amsterdam: Kaartseries Barentszplein. In het midden van de Barentszstraat schaal 1:10.000 door de Dienst der Publieke ontstond een klein pleintje waar de nieuwe Van Werken en rechtsopvolgers in 4 en 9 bladen, afb. Heemskerckstraat en Van Linschotenstraat ANWQ00094000001. uitkomen op de oudere Barentszstraat. Het pleintje heeft geen naam. Kaart van Amsterdam Watergraafsmeer en gedeelten van aangrenzende gemeenten, bewerkt door het eerste Hoofdbureau der afdeling Publieke Werken, 1902. SAA, Collectie Atlas Kok, afb. KOKA00284000001.

Luchtfoto Spaarndammer en Zeeheldenbuurt, 1985. SAA, Collectie Archief van de Dienst Ruimtelijke Ordening: foto's, afb. 1902 1967 B00000037169. 1920 2018

Waarderingskaart Spaarndammerbuurt. De architectonische en stedenbouwkundige waardering is vastgelegd in de Welstands-ordekaarten voor de 19e-eeuwse Ring, Bron: maps.amsterdam.nl, Waarderingskaart architectonische en stedenbouwkundige kwaliteit.

Nieuwe ophaalbrug over het Westerkanaal ter Barentszstraat 91-93, ca. 1920. SAA, Collectie Paars – Orde 1: De geregistreerde en beoogde rijks- en gemeentelijke monumenten; hoogte van de Westerkeersluis door de Firma Stadsarchief Amsterdam: foto-afdrukken, afb. Rood – Orde 2: Monumentwaardige bouwwerken met een nadrukkelijke architectonische verbijzondering en bouwwerken met een bijzondere Werkspoor Amsterdam. Op de achtergrond OSIM00003002783 cultuurhistorische betekenis; pakhuizen aan de Houtmankade, rechts de Oranje – Orde 3: Karakteristieke bouwwerken met architectonische en/of stedenbouwkundige meerwaarde; oude, dubbele ophaalbrug, 1919. SAA, Collectie Geel – Basisorde: Voor de periode kenmerkende bouwwerken met basiskwaliteit, of bouwwerken die door ingrijpende wijzigingen hun architectonische Richardus, af. 010003025157. meerwaarde hebben verloren.

34 35 woningen te bouwen.11 Ook rondom de van de overige woningen die worden zijn ook terug te zien in de omliggende Oude Houthaven wordt flink gebouwd. opgeleverd zullen de eerder genoemde buurten van de Oude Houthaven. Opgepoetst Erfgoed Maar is dit wel de juiste oplossing? richtlijn van 6 ton per woning meer dan 50 Donna Weel Maarten van Poelgeest, oud-wethouder procent overschrijden.13 In de Spaarndammerbuurt en de in Amsterdam, zegt dat steden juist meer Zeeheldenbuurt hebben verschillende geliefd worden en de vraag nog meer zal Het proces van stijgende huizenprijzen buurtbewoners hun onvrede geuit. stijgen. Hoe meer er gebouwd wordt des wordt bevorderd door onder andere het Joost Zonneveld, zelfstandig journalist, te aantrekkelijker de stad wordt. Er komen verkopen van sociale huurwoningen op onderzoeker en tekstschrijver, schrijft in meer voorzieningen en ontstaat meer plekken waar de verkoop van woningen het artikel ‘De Zeeheldenbuurt is (bijna) af’

8 reuring. Nieuw aanbod zal de vraag juist al goed loopt. De sociale huurwoningen (2013) dat steeds meer bewoners moeite De stad Amsterdam is constant in met weinig erfgoed zijn liefhebbers van de stad verandert. groter maken en de woningprijzen doen werden vervangen door duurdere huur- of hebben dat de Zeeheldenbuurt onderdeel beweging. Het bestemmingsplan van erfgoed ondervertegenwoordigd. Naast In de jaren zestig was gentrificatie stijgen. De vraag is of de huizenprijzen koopwoningen.14 Dit heeft het gentrificatie wordt van de binnenstad. Zij zien de de Oude Houthaven is één van de de samenstelling van bewoners in buurten nog een spontaan proces. Krakers en zullen dalen wanneer er genoeg aanbod proces aangejaagd, waarbij de overheid huizenprijzen stijgen en andere auto’s op vele projecten waar de stad zich nu met veel en weinig erfgoed, verschillen creatieven zorgden voor de opwaardering is.12 een duwtje in de rug heeft gegeven. Door straat verschijnen. Ook de buurtbewoners op focust. De historische parels in de ook de prijzen van de woningen in de van een buurt. Tegenwoordig is de verkoop van sociale huurwoningen van de Spaarndammerbuurt zien hun Oude Houthaven geven het gebied een desbetreffende buurten van elkaar. het een aangestuurd proces. Door Het Pontsteigergebouw is één van de aan de middenklasse veranderde de buurt veranderen. Door de toegenomen aantrekkelijk uitstraling. De aanstaande Door de toegenomen populariteit van bestemmingsplannen, beleid en regels nieuwbouwprojecten rondom de Oude samenstelling van de buurten. In de populariteit van de Spaarndammerbuurt bouw van de nieuwe woningen maakt buurten met veel erfgoed stijgen hier de wordt het proces aangestuurd en heeft Houthaven. De gemiddelde prijs van de 66 Silodam werden 142 koopwoningen stijgen de huur- en koopprijzen en het gebied interessant voor veel mensen. huizenprijzen, de huurprijzen, de prijzen bijna elke buurt binnen de ring van woningen in het Pontsteigergebouw van verkocht en 15 sociale huurwoningen verandert het winkelaanbod, met als gevolg Het havenkarakter van het gebied wordt van producten in winkels en de prijs van Amsterdam ermee te maken. Volgens Cody elk 200 vierkante meter is 1,7 miljoen euro, verhuurd.15 In Korthals Altes kwamen 103 dat de oorspronkelijke bewoners zich er opgepoetst en klaargestoomd voor de consumpties op het terras. Het aanbod in Hochstenbach is gentrificatie het gevolg vierkante meter prijs is 8500 euro, ruim de vrije huursector woningen beschikbaar niet meer thuis voelen.20 nieuwe bewoners. De heersende opvatting deze buurten past zich aan op de vraag van een doelbewust beleid dat tien jaar helft meer dan de indicatieve prijzen geeft en 78 sociale huurwoningen.16 Uit de en de tijd waarin we leven zijn belangrijke van de nieuwe bewoners.5 De stijgende geleden op papier is gezet. Het doel: de Ton Damen aan in het Parool. De prijzen jaarcijfers van de Amsterdamse federatie De rol van erfgoed factoren voor hetgeen wij waarderen. woningprijzen, het veranderende aanbod welgestelde middenklasse een plek bieden van woningcorporaties is gebleken Tegenwoordig hechten wij waarde aan en de komst van nieuwe bewoners kunnen in de stad. Enerzijds heeft de overheid Maar welke rol speelt erfgoed in dit dat sinds 1998 stadsdeel west 5510 proces? De ruimtelijke en culturele de oude uitstraling van gebouwen en worden toegeschreven aan het proces dat een zichtbare rol in dit proces en zorgt corporatiewoningen aan particulieren heeft proberen wij dergelijke gebouwen te gentrificatie genoemd wordt. Gentrificatie het huidige beleid deels voor de stijging kwaliteiten van ons land zijn van verkocht, met uitschieters in de jaren 2006, groot belang voor de internationale behouden door er een nieuwe invulling is het aantrekkelijker maken van een buurt. van de huizenprijzen. Anderzijds moet er 2007 en 2014. Deze verkoop betreft alle aan te geven.1 Oude gebouwen die hun Dit gaat samen met de opwaardering van ook een vraag zijn van de welgestelde positionering. De Oude Houthaven kent woningen inclusief vrije sector en verkoop een bijzondere cultuurhistorie, waarbij oorspronkelijke functie verloren hebben, een buurt, waarbij verdringing en uitsluiting middenklasse. Op internationaal niveau 17 na majeure investering. In 2016 zijn er de oude sporen, patronen, objecten worden herbestemd en ingezet om de bloei van lagere inkomensgroepen plaatsvindt. heerst er veel concurrentie tussen door woningcorporaties in stadsdeel west 2 en structuren van het gebied nog en groei van de stad te bevorderen. Het is een klassenongelijkheid die stedelijke gebieden. Ze beconcurreren 234 sociale huurwoningen verkocht aan plaatsvindt op buurtniveau.6 Het oppoetsen elkaar bij het aantrekken van steeds voor een deel zichtbaar zijn en particulieren. Van de vrijehuur sector zijn onderdeel uitmaken van de omgeving. Erfgoed wordt door hoger opgeleiden van erfgoed in een buurt kan bijdragen ondernemingen, toeristen en inwoners. Dit 17 woningen verkocht aan particulieren.18 gezien als een belangrijke stedelijke aan de opwaardering van een buurt, wat concurreren van steden op internationaal Ze geven een beeld van de historische Hoeveel sociale huurwoningen rondom ontwikkelingen en situaties die hebben voorziening. Zij hechten waarde aan oude kan bijdragen aan gentrificatie. Maar hoe niveau is een factor waarmee overheden de Oude Houthaven zijn verkocht is niet 3 plaatsgevonden. Gezamenlijk vormen gebouwen in hun leefomgeving. Ze zijn draagt het erfgoed in de Oude Houthaven een aantrekkelijke stad willen maken bekend. zelfs bereid hier meer geld voor neer te bij aan gentrificatie? Is er überhaupt sprake voor het aantrekken van ondernemingen, zij de identiteit van de Oude Houthaven. leggen. Oude gebouwen hebben een van gentrificatie in deze buurt? En hoe is toeristen en inwoners. Buurten worden Deze karakteristieken van de Oude positieve uitstraling op de leefomgeving dit terug te zien? Deze publicatie gaat over opgewaardeerd tot hippe wijken, Onvrede Houthaven vormen aanknopingspunten en geven een plek karakter. Historische erfgoed in de Oude Houthaven en hoe dit overheden moedigen de markt aan en Door de stijgende woningprijzen in de voor toekomstige ontwikkelingen in het gebouwen zijn drager van onze culturele samenhangt met gentrificatie in dit gebied. richten de buurten in naar de wensen van Oude Houthaven is het gevolg dat de gebied die bijdragen aan de leefbaarheid 21 identiteit. Daarnaast is erfgoed een de welgestelde creatieve middenklasse. Dit samenstelling van de wijk veranderd. in Amsterdam. Bewoners rondom de Ten eerste is de wijk alleen nog voor Oude Houthaven hebben aangegeven sterk handelsmerk. Door het oppoetsen Gentrificatie alle ter bevordering van de concurrentie op van cultuurhistorische gebouwen wordt internationaal niveau. Volgens Jos Gadet een bepaalde groep mensen betaalbaar. dat ze deze karakteristieken belangrijk Vanaf 2014 zijn de woningprijzen in Uiteindelijk kan gentrificatie op buurtniveau vinden en daarom zichtbaar moeten een gebied opgewaardeerd en zo Amsterdam met bijna 45 procent gestegen. is het aantrekken en behouden van de 9 leiden tot een homogeen welgestelde blijven. Enkele karakteristieken, zoals aantrekkelijker gemaakt. Dit heeft onder Voor sommige eenoudergezinnen en middenklasse goed voor de economie. andere effect op de woningprijzen en Beleidsmakers verkiezen daarom een bevolkingssamenstelling. Op stadniveau de monumenten Pakhuis het Veem en alleenstaanden die binnen Amsterdam ziet dat er anders uit. Toenemende Korthals Altes, zijn vandaag de dag nog de samenstelling van de buurten in het willen verhuizen, zijn de Amsterdamse hippe koffietent die de middenklasse 4 gentrificatie kan uiteindelijk leiden tot steeds zichtbaar. In het waarderingsproces desbetreffende gebied. huizen vaak te duur. Veel gezinnen in graag bezoekt boven bijvoorbeeld een belwinkel.10 een opgewaardeerde stadskern, terwijl van deze monumenten is niet alleen de Amsterdam wonen te krap, op minder dan de buitenwijken te maken krijgen met cultuurhistorische waarde meegenomen, Waardering zestig vierkante meter. Maar niet alleen 19 De afgelopen tien jaar zijn de woningprijzen armoedeconcentraties. Ten tweede maar ook de economische waarde. Mensen die veel om erfgoed geven zijn gezinnen met lage inkomens hebben het heeft de komst van nieuwe bewoners tot bereid meer voor een woning te betalen in lastig. Ook gezinnen met middeninkomens in de Oude Houthaven ook gestegen. Afbeelding 1 is een weergave van de gevolg dat de identiteit van de wijk en de Beleidsmakers denken dat het een gebied met een rijke culturele historie hebben moeite om zich te huisvesten. Zij sociale banden tussen de oude bewoners herbestemmen van industrieel erfgoed dan mensen die hier minder om geven. Het komen vaak niet in aanmerking voor een woningprijzen per vierkante meter in en rondom de Oude Houthaven. Momenteel veranderen. De oude bewoners voelen zich een plek kan opwaarderen en kan worden gevolg hiervan is dat mensen die bereid sociale huurwoning, maar verdienen te minder thuis in ‘hun’ wijk. Deze gevolgen ingezet als tool om hoger opgeleiden, zijn om meer voor de woning te betalen weinig om een huis te kunnen kopen.7 Een is er chaos op de woningmarkt, de vraag naar een woning is groter dan het aanbod. bedrijven en toeristen te trekken. Pakhuis oververtegenwoordigd zijn in buurten met ander punt is dat voorzieningen steeds 13 Ton Damen, “Pontsteiger door hete markt een het Veem en graansilo Korthals Altes zijn Koers25 is een beleid dat door gemeente ‘miljoenengebouw”, Het Parool, 22 juni 2016. veel erfgoed. Logischerwijs zijn mensen meer worden aangepast aan de behoefte Afbeelding 1. Stijgende woningprijzen per beide gered van de sloop en hebben een Amsterdam wordt uitgevoerd om in vierkante meter in de Oude Houthaven. 14 Cody Hochstenbach, Inequality in the gentrifying die niet zoveel om erfgoed geven in van hoger opgeleiden. Kortom, de stad herbestemming gekregen. Nadat Pakhuis deze buurten ondervertegenwoordigd. is nog maar voor een bepaald deel van 2025 binnen de stadsgrenzen 50.000 Afbeelding samengesteld uit de interactieve European City, (Amsterdam: Amsterdam Institute for kaartensite van de gemeente Social Science Research, 2017), 217. het Veem lange tijd heeft leeggestaan Omgekeerd is dit hetzelfde: in buurten de bevolking toegankelijk, waardoor de Amsterdam (maps.amsterdam.nl), themakaart 15 Silodam, “http://www.silodam.org/de-silodam”, is het pand in 1981 gekraakt met als samenstelling van de bevolkingsgroepen in “Woningwaarde - Verkoopprijs per m2”. 1 G. van Tussenbroek, De Mythe van de onverander- geraadpleegd 23 januari 2018. doel het creëren van werkruimtes. De lijkheid: veranderende opvattingen over Amsterdamse 16 Buro van Stigt, “http://www.burovanstigt.nl/product/ ‘krakers’ hebben zichzelf ondergebracht monumenten. (Amsterdam: Amsterdam University 8 Jeroen Slot, Laure Michon, De toekomst van de stad: 11 Gemeente Amsterdam, “Koers 2025”, https:// graansilos/”, geraadpleegd 23 januari 2018. Press, 2015), 13. Amsterdam tussen groei en roofbouw? (Amsterdam: www.amsterdam.nl/bestuur-organisatie/volg-beleid/ 17 Amsterdamse federatie van woningcorporaties, 20 Joost Zonneveld, “De Zeehelden buurt is (bijna) af”, 2 Jan Rouwendal, Oud goud, economische waardering 5 Ibidem, 12. Onderzoek: Informatie en Statistiek, 2016), 1-2. koers-2025-amsterdam/, geraadpleegd 13 december Jaarcijfers 2017, (Amsterdam: 2018), 5 (tabel 16). NUL20, no. 71, november 2013. van cultureel erfgoed. Amsterdam: Vrije Universiteit, 6 Jeannine Julen en Hanne Obbink, “De keerzijde van 9 Jeannine Julen en Hanne Obbink, “De keerzijde van 2017. 18 Ibidem, 7 (tabel 23). 21 Hester Aardse, Stad om het IJ Cultuurhistorische 2013. de ‘buurt in opkomst”, Trouw, 21 maart 2017. de ‘buurt in opkomst”, Trouw, 21 maart 2017 12 Mirjam de Rijk, “Onderzoek De 7 megaproblemen 19 Cody Hochstenbach, Inequality in the gentrifying verkenning en waardering als uitgangspunt voor 3 Ibidem, 13. 7 Michiel Couzy, “Gat tussen vraag en aanbod op de 10 Pakhuis de Zwijger, Tegenlicht Meet Up: City for op de huizenmarkt”, De Groene Amsterdammer, 31 European City, (Amsterdam: Amsterdam Institute for gebiedsontwikkeling, (Amsterdam: Monumenten en 4 Ibidem, 4. woningmarkt”, Het Parool, 14 december 2017. Sale?, 8 november 2017. mei 2017. Social Science Research, 2017), 211. Archeologie, 2016), 5.

36 37 in Vereniging Het Veem en bieden In dezelfde periode ging het het proces versterken, waarvan erfgoed werkplekken en ateliers aan voor kleine Belverdereprogramma (1999) van start, er één is. Ten tweede is het lastig om een culturele bedrijven. In 1989 werd graansilo waarbij de kijk op het erfgoed veranderde. duidelijk antwoord te geven, omdat binnen Korthals Altes gekraakt er werden ateliers, Erfgoed wordt behouden door ontwikkeling, het onderzoek van Jan Rouwendal Oud feestzalen en galeries gevestigd. In 1990 oftewel de factorbenadering van het Goud aan de hand van dataonderzoek kreeg het pand een monumentenstatus erfgoed. Het rijk wilde erfgoed uit zijn is gedaan. Deze data hadden betrekking en in 1997 tot 1999 werd het pand museale sfeer halen en inzetten om de op de keuzes die mensen maakten, herbestemd tot een woon- en werkflat. ruimtelijke kwaliteit te verbeteren.24 bijvoorbeeld van het kopen van een Deze herbestemming is één van de woning. Data zijn meer objectief, omdat wat vroegste grootschalige herbestemmingen De karakteristieken in de Oude mensen zeggen anders kan zijn dan wat zij in Amsterdam.22 Beide panden zijn Houthaven vormen de identiteit van daadwerkelijk doen. Binnen mijn onderzoek herbestemd, maar het proces voorafgaand het gebied en zijn een essentieel heb ik geen gebruik van data gemaakt die is anders verlopen. Pakhuis het Veem is onderdeel van de Amsterdamse de keuzes van mensen vastleggen, maar bottom-up herbestemd (door de krakers), geschiedenis. De gekleurde vlakken in Welstand - Niveaus door middel van een enquête. Daardoor is terwijl Korthals Altes uiteindelijk top-down is afbeelding 2 geven de architectonische Beschermd het onderzoek subjectiever en kan er geen herbestemd (door de ontwikkelaar). en stedenbouwkundige kwaliteit weer. Bijzonder duidelijk antwoord worden geformuleerd. De waarderingskaarten geven een Gewoon Eenvoudig De krakers hebben een grote rol gespeeld inzage in de stedenbouwkundige en Literatuur in de panden. Dankzij de krakers werden architectonische waardering van alle Afbeelding 3. Interactieve kaartensite van de Aardse, Hester, Stad om het IJ Cultuurhistorische gemeente Amsterdam (maps.amsterdam.nl), verkenning en waardering als uitgangspunt voor de panden niet gesloopt en werd het panden uit de periode 1850-1965. Aan themakaart "Welstand - De schoonheid van gebied weer interessant, wat mensen ieder pand is een orde toegekend, gebiedsontwikkeling, Gemeente Amsterdam, Amsterdam". 2016. heeft aangetrokken. Pakhuis het Veem en waarbij orde 1 het hoogst haalbaar is. en 300.000. Ter vergelijking met de Korthals Altes illustreren een succesvolle Vaak heeft een pand van orde 1 een Bockma, Harman, “Moet de stad dan arm herbestemming die voor een opwaardering monumentenstatus. Pakhuis het Veem en Oude Houthaven, de gemiddelde WOZ- blijven?”, De Volkskrant, 22 augustus 2015. van het gebied hebben gezorgd. De Korthals Altes vallen beide onder orde 1 waarde op landelijk niveau is 216.000 25 Borren, Bien en Ton Damen, “Sprong WOZ- oorspronkelijke functie is verloren, maar en hebben een hoge stedenbouwkundige en ligt daarmee een stuk lager. De Stenen Hoofd met strand Amsterdam Plage. Martin Alberts, 2006. SAA, Collectie Stadsarchief Zeeheldenbuurt zit meer op lijn met het waarde in Amsterdam na explosie woningprijzen”, Amsterdam: foto’s eigen fotodienst, afb. 010122051098. door het te herbestemmen blijft het gebouw en architectonische waardering. De Het Parool, 9 februari 2017. behouden en krijgt het een plek in de criteria die voor de verschillende landelijke niveau dan de Oude Houthaven. Maatschappelijke Erfgoedpraktijken: Schetsen hedendaagse maatschappij. Leegstaande ordewaarderingen zijn opgesteld vormen Couzy, Michiel, “Gat tussen vraag en aanbod op de woningmarkt”, Het Parool, 14 december 2017. Uit Het Onderzoeksproject Straatwaarden, 2015- panden hebben een negatieve invloed op de basis voor de welstandbeoordeling. De 2016. Amsterdam: Reinwardt Academie, 2017. 23 Conclusie de leefbaarheid van een buurt. welstandbeoordeling is een uitdrukking In de tijd dat de krakers Pakhuis het Veem Couzy, Michiel, “Spaarndammerbuurt: van Rijk, Mirjam de, “Onderzoek De 7 van de mate van inspanning die bij het en Korthals Altes kraakte was er nog geen volkswijk tot ‘Wassenaar in West”’, Het Parool, 10 september 2017. megaproblemen op de huizenmarkt”, De Groene opstellen van een plan (bijv. zonnepanelen sprake van cultuurhistorie in het beleid. Amsterdammer, 31 mei 2017. toevoegen op een monumentaal pand) De panden stonden op het punt gesloopt Damen, Ton, “Woningcorporaties verkopen wordt verwacht ten aanzien van de te worden, maar door onder andere een minimaal aantal woningen”, Het Parool, 21 Rijk, Mirjam de, “Onderzoek Onbetaalbaar wonen omgeving en het bouwwerk op zichzelf. november 2017. is een gevolg van politieke keuzes”, De Groene actieve rol van de krakers (gebruikers) zijn Amsterdammer, 8 maart 2017. Afbeelding 3 is een waardenkaart van het de panden behouden. Vervolgens dient Damen, Ton, “Pontsteiger door hete markt een welstandniveau, de Oude Houthaven en er een verandering, waarbij de kijk op ‘miljoenengebouw’”, Het Parool, 22 juni 2016. Rouwendal, J. Oud goud, economische de Zeeheldenbuurt vallen onder de term erfgoed veranderd (Belverdereprogramma). waardering van cultureel erfgoed. Amsterdam: Vrije Universiteit, 2013. ‘bijzonder’, waarbij er wordt verwacht Erfgoed wordt behouden door ontwikkeling, Dommelen, Simon van, en Cees-Jan Pen. dat de plannen een bijdrage leveren aan Cultureel erfgoed op waarde geschat: oftewel de factorbenadering van het economische waardering, verevening en Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Eenheid de kwaliteiten van de omgeving en aan erfgoed. Erfgoed dient uit zijn museale erfgoedbeleid. Den Haag: Platform31, 2013. en verscheidenheid. Achtergronddocument. het bouwwerk zelf. Het aanzien van de sfeer te worden gehaald ter verbetering Amersfoort, 2014. stad speelt hierbij een belangrijke rol. Het Duijn, Mark van, Jan Rouwendal, Richard van de ruimtelijke kwaliteit. Waarna Schreuder, Arjen, “De triomf van de stad is gebied waar de Pontsteiger wordt gebouwd Boersema, “Redevelopment of industrial heritage: monumentzorg ervoor heeft gezorgd insights into external effects on house prices”, kwetsbaar”, NRC 15 juni 2016. valt onder de term ‘gewoon’, waarbij het dat Korthals Altes niet gesloopt zou Regional Science and Urban Economics 57, beleid inzet op beheer van de bestaande worden, maar een herbestemming zou 2016. Slot, Jeroen, Laure Michon, De toekomst van Gebouwen en bruggen kwaliteit. Hierbij speelt het aanzien van de de stad: Amsterdam tussen groei en roofbouw?, Orde 1 krijgen. Tegenwoordig speelt erfgoed een Onderzoek, Informatie en Statistiek Gemeente stad een minder grote rol. Aan de hand van Gemeente Amsterdam, Bestemmingsplan Oude Orde 2 belangrijke rol in gebiedsontwikkeling het Houthaven – toelichting, Gemeente Amsterdam, Amsterdam, 2016. Orde 3 deze afbeeldingen kan worden gesteld dat geeft een gebied karakter en draagt bij aan 2014. Basisorde de Oude Houthaven en de Zeeheldenbuurt de identiteitsvorming. De afgelopen jaren Gelinck, Sander, en Frank Strolenberg. Nader te bepalen een hoge stedenbouwkundige en Gemeente Amsterdam - Onderzoek, Informatie “Herbestemmen en de nieuwe realiteit”. Renda is de markt erachter gekomen dat erfgoed Special, 28 februari 2013. architectonische waardering hebben en dat en Statistiek Maps.Amsterdam, Welstand de Monumenten loont. Dat komt omdat wij tegenwoordig schoonheid van Amsterdam, https://maps. deze plekken een belangrijke rol spelen in Tussenbroek, G. van, G. van Tussenbroek, Rijksmonument meer waarde hechten aan panden met amsterdam.nl/welstand/?LANG=nl (versie het aanzien van de stad. een oude uitstraling, waarop de overheid onbekend). en Titus Translations. De mythe van de Gemeentelijk monument onveranderlijkheid: veranderende opvattingen De WOZ-waarde dient als een indicatie met haar beleid en de markt slim inspelen. Hochstenbach, Cody, Inequality in the gentrifying over Amsterdamse monumenten. Amsterdam: Interactieve kaartensite van de voor de populariteit van een buurt. Afbeelding 2. Mensen die waarde hechten aan erfgoed European City, Amsterdam Institute for Social Amsterdam University Press, 2015. gemeente Amsterdam (maps.amsterdam.nl), Gemeente Amsterdam zegt: “immers: zijn ook bereid om meer te betalen voor Science Research (AISSR), 2017. themakaart "Waarderingskaart architectonische als de vierkante meter waarde hoog is, Het Veem, DSP-groep en DS en stedenbouwkundige kwaliteit". een woning met erfgoedwaarde. Door het krijg je relatief weinig oppervlakte voor Jager, Jeroen de, “Monumentale stad in trek om landschapsarchitecten, Goud voor Hout. oppoetsen van erfgoed wordt een gebied Amsterdam, februari 2012. je geld. Dus zal de buurt een bepaalde te wonen, nieuwere stad blijft achter”, NOS, 27 opgewaardeerd en zo aantrekkelijker mei 2015. aantrekkingskracht hebben waarvoor je gemaakt. Dat heeft effect op de Zonneveld, Joost, “De Zeehelden buurt is (bijna) bereid bent te betalen”. De gemiddelde woningprijzen en de samenstelling van Janssen, Joks, Eric Luiten, Hans Renes, Jan af”, NUL20 no. 71, november 2013. WOZ-waarde in de Oude Houthaven de buurten in het desbetreffende gebied. Rouwendal, Van gearrangeerd huwelijk tot ligt tussen de 400.000 en 700.000 en dynamische verhouding, Netwerk Erfgoed & Het is ingewikkeld om aan te tonen of het Ruimte (2012). bevestigd de populariteit van de buurt. 22 Arcam, “https://www.arcam.nl/korthals-altes/ erfgoed binnen de Oude Houthaven een kathedraal van de moderne tijd”, geraadpleegd 23 De gemiddelde WOZ-waarde in de rol heeft gespeeld in dit proces. Ten eerste Julen, Jeannine en Hanne Obbink, “De keerzijde maart 2018. Zeeheldenbuurt ligt tussen de 200.000 kent gentrificatie verschillende factoren die van de ‘buurt in opkomst’”, Trouw, 21 maart 2017. 23 Mark van Duijn, Jan Rouwendal, Richard Boersema, Knoop, R.R, Michiel Schwarz, Nancy van 25 ANP, “WOZ-waarde woningen op recordhoogte in “Redevelopment of industrial heritage: insights into 24 Joks Janssen, Eric Luiten, Hans Renes, Jan Asseldonk, en Reinwardt Academie (Amsterdam). Amsterdam”, Het Parool, 9 november 201 external effects on house prices”, Regional Science Rouwendal, Van gearrangeerd huwelijk tot dynamische Straatwaarden: In Het Nieuwe Speelveld van and Urban Economics 57, 2016, 92. verhouding, Netwerk Erfgoed & Ruimte, 2012, 3.

38 39 Na het wegzetten van het plan vond een instituten binnen een platform belangrijk is.6 Relatietherapie voor overheid en burgerinitiatief wisseling van de wacht plaats binnen Behoeftentabel De les die uit het geobserveerde traject de gemeente. De Jager werd in 2014 In onderstaande tabel zijn de behoeften valt te trekken is dat er qua methodiek Lotte Hopstaken vervolgens overgenomen door Gerlof van de verschillende belanghebbenden nog een hoop valt te halen voor de Bouwmeester en het GvH-plan belandde samengevoegd, deze zijn vergaard uit gemeente. Zo wordt er wel gebruik zo op een lijst als één van de velen de verschillende gesprekken met de gemaakt van een participatie “meter” (de projecten. In 2012 ontstond een ander betrokkenen. Met het VWEH-initiatief participatieladder) maar wordt er geen initiatief, bestaand uit de eigenaren van is echter niet gesproken. In kortstondig hoog niveau geambieerd, en heeft er wel de 26 tijdelijke woonboten: Vereniging telefonisch contact met Maartje Berkhout, een participatietraject plaatsgevonden, Woonschepen Eigenaren Houthavens. de woordvoerder van het initiatief, gaf zij maar pas ná het schrijven van de plannen. De participatiesamenleving verdiepen in de burgerinitiatieven binnen verhalen uit voort, waarna getracht is een In 2012 dienden zij een verzoek in om hiervoor de volgende reden: “Ik wil niet De volgende methoden, maar vooral de “In de hedendaagse de Oude Houthaven en hoe hun relatie met zo realistisch mogelijk beeld te schetsen. een vaste ligplaats te krijgen in de haven meedoen met het onderzoek, omdat ik wijze waarop deze methoden gehanteerd participatiesamenleving wordt van […] de gemeente Amsterdam bevorderd kan De verhalen zijn tekenend voor de situatie om een aantal redenen. Zo zouden ze al hiermee zou bevestigen dat het Goud worden, kunnen in dergelijke situaties iedereen die dat kan [...] gevraagd worden. waarin de haven verkeert. vaak hebben moeten verhuizen en waren voor Hout-initiatief een burgerinitiatief uitkomst bieden. verantwoordelijkheid te nemen voor zijn de kinderen nu gewend aan de buurt. is. Dit is het naar onze mening niet.” of haar eigen leven en omgeving”, sprak Erfgoedbenaderingen De Oude Houthaven Daarnaast wilden ze dat aan de situatie van Er valt te stellen dat de buurt verdeeld Participatieladder koning Willem-Alexander tijdens zijn eerste Voor een goed begrip van de materie De Oude Houthaven is een goed onzekerheid een einde kwam. Het verzoek is over hun visie op de toekomst. De Participatieladder is een tool waarbij 1 troonrede in 2013. Dit was de eerste keer is het belangrijk eerst toe te lichten hoe bewaarde, emotioneel beladen parel in het werd in eerste instantie afgewezen. Buurtbewoonster Ine Reijnen: “Ik ken de verschillende niveaus van participatie dat er publiekelijk werd gesproken over de maatschappij de afgelopen decennia Westelijk-havengebied van Amsterdam. fakkeldrager van Goud voor Hout, Paul worden onderscheiden. Voorafgaand aan Nederland als participatiesamenleving, een tegen erfgoed heeft aangekeken. Deze De haven heeft een geschiedenis waarbij Toen in 2014 het bestemmingsplan van Soomeren was de inititiatiefnemer projecten wordt het geambieerde niveau term die sindsdien vaak de revue passeert. benadering is namelijk niet altijd hetzelfde verschillende burgerinitiatieven aan de orde van de Oude Houthaven officieel werd van Goud voor Hout, en in dit traject vastgesteld en achteraf wordt getoetst of dit De burger wordt met klem opgeroepen om geweest en verandert met de tijd. Over de zijn gekomen, zoals in de jaren tachtig. afgerond, is het verzoek opnieuw tegen het bestemmingsplan hebben we daadwerkelijk behaald is. Stadsdeel West meer te participeren, omdat de overheid afgelopen honderd jaar zijn voornamelijk Dergelijke initiatieven waren het gevolg van ingediend. De eigenaarskwestie van intensief samengewerkt. Omdat het rete hanteert deze methode momenteel niet zich steeds verder terugtrekt. Daarnaast de sectorale, factorale en vectorale Amsterdamse stedelijke ontwikkelingen. In het water werd herzien en het verzoek belangrijk is!”. Buurtbewoner Govert van op de juiste wijze. Er zijn strengere kaders staat de burger, die steeds vaker wil benaderingen leidend geweest. Binnen dit onderzoek is gekeken naar de huidige werd door Bouwmeester goedgekeurd. der Linden daarentegen zegt: “Onze nodig, consistenter gebruik en vooral participeren en zelfs initiëren als gevolg van deze benaderingen gaat sector uit van burgerinitiatieven (2010 – heden) en hun Om dit mogelijk te maken moest het Vereniging van Eigenaren bestaat uit ambitie om een hoger niveau te behalen. groeiende processen als globalisering en het beschermen van erfgoed tegen een relatie tot de contextuele ontwikkelingen. bestemmingsplan echter worden 157 appartementen waarvan een deel De inzet van de platformbenadering individualisatie. Op het eerste gezicht lijken veranderlijke context middels weten aangepast, om zo een woonbestemming voor Goud voor Hout is, een deel voor bevordert het gebruik van de ladder dus in vraag en aanbod hier perfect op elkaar aan regelgeving, waar factor erfgoed ziet als In 2010 sloegen Vereniging Het Veem, mogelijk te maken. Over de aanpassing woonbootbewoners en een deel die het feite al.7 te sluiten, maar dit blijkt in de praktijk toch kans om in te zetten in de leefomgeving DSP-groep en DS landschapsarchitecten van het bestemmingsplan, en daarmee niet uitmaakt.” vaak complex. en gebiedsontwikkeling. Vanaf de jaren de handen ineen om zich in te zetten het negeren van het nog liggende GvH- ’80 trad de overheid namelijk steeds voor het water van de Oude Houthaven. plan, zei huidig stadsdeelwethouder en VWE GvH Gemeente Begin september 2017 begon ik met meer terug en werd de ontwikkeling van De veranderingen die in de omliggende verantwoordelijke Jeroen van Berkel het afstuderen aan de Reinwardt Academie. gebieden aan de markt overgelaten. buurten plaatsvonden in het kader van volgende: “In deze hebben we het plan Woonboten Woonboten Woonboten Toen het afstudeeronderzoek nog in de nieuwe stedelijke ontwikkelingen hadden Goud voor Hout niet meer meegenomen, blijven (deels) verdwijnen blijven Faciliteren deze waren we als het ware “vergeten”.5 kinderschoenen stond, bezochten we met Momenteel bevinden we ons middenin grote invloed op de haven. Zo kwamen Water als woon Water als Water als woon de afstudeergroep één van de partners de vector benadering. Naast de markt er ten behoeve van de ontwikkelingen in De buurt werd pas ingelicht over deze en werkgebied werkgebied en werkgebied van ons traject, de DSP-groep. Het kantoor ziet de overheid een steeds duidelijkere de naburige Houthaven 26 woonboten aanpassing toen de herschrijving van het was gelegen in Pakhuis Het Veem aan de rol voor de burger. Erfgoed wordt tijdelijk in de Oude Houthaven te liggen. bestemmingsplan al van start was gegaan. Geen Wel Geen Meebeslissen chartervaart chartervaart chartervaart Oude Houthaven in Amsterdam. Paul van gezien als iets dat met de dynamische De initiatiefnemers stelden dat het karakter De GvH-initiatiefnemers reageerden Soomeren, oprichter van de DSP-groep, maatschappij meebeweegt. Hierbij wordt van de Oude Houthaven per definitie woedend en gingen hiertegen in bezwaar. en Hester Aardse, werkzaam bij bureau het narratief steeds belangrijker, waardoor dynamisch is en dat veranderingen Dit bezwaar resulteerde in het besluit van Coproductie Monumenten en Archeologie, vertelden burgers belangrijker worden dan ooit. De schadelijk zouden zijn voor het gebied.3 Om Bouwmeester om de aanpassing te staken Erfgoed als platform ons over de rijke historie van de haven verschuiving die zichtbaar is op het gebied zich hiervoor in te zetten, werd er een krant en met elkaar in gesprek te gaan. Concluderend kan gesteld worden dat ook terwijl we keken naar een adembenemend van erfgoedbenaderingen heeft dus ook gepubliceerd met vier toekomstscenario’s in de Oude Houthaven frictie is als het gaat over idealen versus praktijk. In het panorama vanuit het kantoor. Al snel een directe invloed op burgerinitiatieven. voor het water van de haven, het Goud Adviseren Participatietraject proces met de burgerinitiatieven GvH en werd duidelijk dat eerder genoemde De overheid ziet graag dat burgers een voor Hout-plan. Het plan werd voorgelegd Twee jaar lang hebben zowel de GvH- 2 VWEH zijn een aantal dingen behoorlijk maatschappelijke ontwikkelingen ook grotere rol spelen. Deze benadering aan de stadsdeelwethouder die destijds initiatiefnemers, de VWEH-initiatiefnemers fout gegaan. Dit heeft in beginsel te maken binnen de Oude Houthaven hadden staat echter nog in de kinderschoenen, verantwoordelijk was, Dirk de Jager. De en de gemeente Amsterdam geprobeerd met het feit dat de vectorale benadering plaatsgevonden, dan wel nog bezig waren. wat vaak zorgt voor onwennigheid. De Jager zette het plan naar eigen zeggen tot een oplossing te komen middels een Raadplegen nog zo jong is. De meerwaarde van De DSP-groep bleek onderdeel van een ontwikkelingen binnen de Oude Houthaven weg bij een stedenbouwkundige binnen participatietraject. Elke maand kwamen ze burgerinitiatief wordt binnen de gemeente burgerinitiatief dat zich inzette voor het zijn illustratief voor deze zoektocht en de gemeente zodat die ernaar kon kijken, samen om het te hebben over de toekomst nog niet organisatiebreed gedragen, wat de behoud van het karakter van de haven. laten zien dat er een gapend gat zit tussen waarna het in de ambtelijke molen terecht van de haven. Beide initiatieven werd initiatieven niet ten goede is gekomen. Informeren Van Soomeren vertelde dat hun plan om idealen en de praktijk. kwam. Ondanks verschillende pogingen gevraagd een toekomstvisie te ontwikkelen, dit te realiseren echter geen steun had van Van Soomeren is er vanuit de waarbij beide partijen claimden de Aan het rijtje sector-factor-vector valt nog ontvangen van de gemeente en dat het nu Dit onderzoek is gebaseerd op gemeente nooit terugkoppeling geweest cultuurhistorische waarde van het gebied een component toe te voegen: platform. in een ambtelijk bureau lag te verstoffen. verschillende vormen van onderzoek. over de status. De gemeente stelt nu dat het beste intact te houden. De partijen De verschillende participatievormen. Ruimte Wanneer de gemeente erfgoed als platform Aardse voegde hieraan toe “dat hier Allereerst heeft er literatuuronderzoek het plan nooit mogelijk is geweest door het zijn er niet uitgekomen, wat resulteerde in voor Burgers in West. Kaders en uitgangspunten gaat benaderen, zal de relatie tussen voor participatie bij plan- en beleidsvorming en simpelweg nog geen manier van aanpak plaatsgevonden. De interviews die daarop complexe eigenaarschap van de haven. het alsnog accorderen van de aanpassing gemeente en initiatief verbeteren. Deze uitvoering. (Amsterdam: Stadsdeel West, 2012), 10. voor was binnen de gemeente”. volgden bleken heel belangrijk voor dit De Jager heeft hier echter over gezegd van het bestemmingsplan. Maar liefst benadering gaat nog verder dan de vector onderzoek. Vooraf is een inventarisatie dat de uitkomst vermoedelijk anders was 183 belanghebbenden hebben hiertegen en wordt gekenmerkt door vergaande Ik vroeg me af hoe het mogelijk was gemaakt van de betrokken partijen, waarna geweest, als hij het plan meer prioriteit had een zienswijze ingediend, maar naar 4 maatschappelijke integratie. Rollen binnen dat de overheid zo expliciet vraagt om er met de vertegenwoordigers van de gegeven. eigen zeggen zal dit voor de gemeente het speelveld worden gekenmerkt door burgerinitiatief, terwijl er nog geen manier burgerinitiatieven en de oude én huidige hoogstwaarschijnlijk geen verschil meer burgers, collectieven en intituten, die van omgang bestaat. Hoe kan het dat er verantwoordelijken binnen de gemeente maken. De gemeente beweert naar alle continu met elkaar uitwisselen. De theorie constant wordt gesproken over participatie, is gesproken. Gezien de verschillende stemmen te hebben geluisterd. gaat uit van het feit dat het engageren terwijl een uitgebreid en door de buurt- belangen die in deze gesprekken werden 3 WJ. Snel en P. van Soomeren, Goud voor Hout. (Am- 6 M. de Waal, “Heritage as Platform”, in: R. Knoop, van burgers en het aanmoedigen van gedragen plan wordt verworpen? Ik behartigd, kwamen hier uiteenlopende sterdam: Het Veem, DSP-groep en DS landschapsar- ed., Straatwaarden, (Amsterdam: Reinwardt Academie, besloot hier verder in te duiken en me te chitecten, 2012), 17. samenwerkingen tussen collectieven en 2017), 117-153. 2 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Karak- 4 D. de Jager, voormalig stadsdeelwethouder Amster- 5 J. van Berkel, lid Dagelijks Bestuur Stadsdeel West, 7 Gemeente Amsterdam, Stadsdeel West, Uitwerking- 1 Ministerie van Veiligheid en Justitie, Burgerparticipatie ter-schetsen Nationale Onderzoeksagenda. (Amers- dam-West, geïnterviewd door Lotte Hopstaken op 15 geïnterviewd door Lotte Hopstaken op 23 november snota Ruimte voor burgers in West. (Amsterdam, -), in veiligheid. (Den Haag, 2017). foort, 2014), 12-14. november 2017. 2017. 3, 4 en 5.

40 41 ont

& praatje n

m k bezoekers- oetin Bijzondere plekken, dagelijkse routines

ollectieve

g data s C activiteite Netwer Nancy van Asseldonk en studenten*

ICT gebruikers-

toevalligheid onderzoek

levendig voorzieningen verwelkomend

betaalbaar vastgoed- bruikbaar aarde interactie w net innovatie werken Inleiding zichtbaar zijn, of de kunstwerken die een Over het begrip identiteit: trot inspirerend beheer & s Een zee van monumenten, zo ziet de verhaal vertellen van geschiedenissen “Het woord identiteit is afgeleid uit de Gebruik & flexibiliteit management Faciliteiten Amsterdamse binnenstad er vandaag die niet meer zichtbaar zijn, verhalen van samentrekking van de Latijnse begrippen samenwerking d type de dag uit. Rijks- en gemeentelijke een zeevaardersverleden, een koloniale idem (hetzelfde) en entitas (entiteit; wezen). Sociale ontspannen gebruikers enhang huurders groei monumenten, gezamenlijk zijn het er meer geschiedenis of recentere, alledaagse Het ontstaan van het concept identiteit lijkt & doorstroom 2 diversiteit sam georganiseerd dan 8500. Het centrum is sinds 1999 geschiedenissen. Vervolgens is de Oude verder ook te zijn beïnvloed door het begrip Plek beschermd stadsgezicht, de grachtengordel Houthaven en Zeeheldenbuurt verkend ‘identidem’ dat herhaaldelijk betekent en & T V gezondheid nabijheid erbindingen sinds 2010 UNESCO Werelderfgoed. aan de hand van twee workshops: de dat een door de tijd heen via herhaalde verkeers- oegankelijkheid ziekteverzuim Identitygame en Superroutine, waarover bevestiging ter vorming van identiteit historie De zorg voor losse monumenten en gegevens hieronder meer. onderstreept. Identiteit veronderstelt iets fort duurzaam voor historische (binnen)steden en continuïteit eleving & B landschappen heeft zich in de loop der te zijn wat in alle omstandigheden aan n Com aantrekkelijk belevings- g zitgelegenh onderzoek eeuwen ontwikkeld van de conservering zichzelf gelijk blijft en als continuïteit verbonde Identitygame verdelin beloopbaar van losse gebouwen tot de bescherming De Identitygame is een voortzetting op wordt beleefd. Het betekent echter niet transport-n van complete gebieden. Behalve een de al langer bestaande Placegame en dat identiteiten statisch zijn. Integendeel, ak groen ei soorte overzichtelijk d m schoon g ilie identiteiten veranderen voortdurend. De veilig e gem g toename van het aantal beschermde nog in ontwikkeling. De Placegame is een e u- ve monumenten en sites, zien we ook een cultuurhistoricus Willem Frijhoff omschreef ns methode om op een systematische manier v gedrags- gebruik begaanbaar onderzoek identiteit beknopt als de combinatie o verschuiving van verantwoordelijkheid. Van een plek te inventariseren en analyseren,

toegankelijk de eerste initiatieven om monumentaal met als doel de community vanaf het eerste van het zelfbeeld en het van buitenaf hygiëne toegeschreven beeld, én de wisselwerking criminaliteit erfgoed te beschermen in de 19de eeuw moment bij (gebieds-)transformatie te 3 naar de verregaande institutionalisering in tussen beide.” gebruik betrekken. Die community kan bestaan uit voetgangers- de 20ste eeuw. Wat staat ons in de 21ste parkeer- ontwikkelaars, eigenaren, ondernemers, gebruik eeuw te wachten? Terwijl de aandacht voor bewoners, lokale beleidsexperts en nieuwe Identiteit is met andere woorden geen erfgoed in het ruimtelijk domein nog steeds initiatiefnemers. Deze lokale stakeholders gegeven, maar een proces of activiteit. toeneemt, slinken overheidsbudgetten. van de plek kunnen aan de hand van Identiteit gaat over ‘zich identificeren’, of Placediagram, gebaseerd op het diagram van Project for Public Spaces (PPS). We zien leegstand en krimp in sommige de game met elkaar in gesprek over door anderen ‘geïdentificeerd worden’. gebieden tegenover verstedelijking de kwaliteiten en knelpunten van de te “Iemands individuele identiteit is per en gentrificatie elders. Actueel op dit onderzoeken plek. Het maakt onderdeel definitie sociaal bepaald, omdat individuen moment is de vermaatschappelijking van uit van de Placemaking-methode die in de zich identificeren met groepen en de erfgoedzorg. De erfgoedspecialist jaren zeventig ontwikkeld werd door Project door groepen worden geïdentificeerd. bepaalt niet meer alléén de waarde van for Public Spaces (PPS), een in New Collectieve identiteiten zijn op hun beurt erfgoed, hier zijn steeds meer mensen York gevestigd bureau. Inmiddels wordt individueel bepaald, doordat ze door alleen voor de overheid, maar ook voor The Place Game bij betrokken. Bij monumentenzorg en de methode wereldwijd ingezet, zo ook in individuen van binnen en buiten de groep de burger. De overheid moet streven naar In de casus heeft het participatietraject gebiedsontwikkeling praten ontwikkelaars Nederland door STIPO. worden benoemd en van betekenis worden 4 plaatsgevonden ná het schrijven van transparantie, practice what you preach, en investeerders al langer mee. En voorzien.” Anders geformuleerd: omdat waar de burger soms ook genoegen het bestemmingsplan, dat uiteindelijk burgers? De overheid verwacht niet alleen Centraal in de methode staat niet het er een continue wisselwerking is tussen moet nemen met minder. Het blijft een faalde. In beginsel is het belangrijk om betrokkenheid, maar ook een grotere ontwerp, maar het gebruik. Waar tijdens individu en groep, zijn identiteiten niet mensenkwestie, het blijft geven en nemen. participatie voorafgaand aan het schrijven verantwoordelijkheid in de zogenaamde de Placegame wordt gekeken naar de eenduidig, maar gelaagd, niet statisch, plaats te laten vinden, zodat iedereen participatiemaatschappij. Welke kennis vier elementen: sociale samenhang, maar veranderlijk. De vorm waarin ook daadwerkelijk wordt betrokken Literatuur en vaardigheiden vraagt dat van de gebruik en activiteiten, toegankelijkheid identiteiten zich tonen of uiten, kunnen in het proces. The Place Game is De Waal, M., “Heritage as Platform” in: Riemer erfgoedprofessional? en verbindingen en tot slot comfort en zowel materieel als immaterieel zijn. De een methode die hierbij uitkomst kan Knoop, R. e.a, Straatwaarden. Amsterdam: beeldvorming, zijn de elementen erfgoed Nachtwacht of het vieren van Koningsdag. Reinwardt Academie. 2017, 117-132. bieden. Er wordt een spel uitgevoerd, Het keuzevak Erfgoed en stad is een en waardebepaling nauwelijks onderdeel En vaak wordt het teruggebracht tot enkele iconen, of stereotypen. Beeldtaal die goed waarbij de functionerende en niet- Gemeente Amsterdam, Stadsdeel West, inleiding op enkele theorieën en praktijken van dit proces. Erfgoed kan hier een functionerende plekken in de buurt worden Uitwerkingsnota Ruimte voor burgers in West. op het gebied van erfgoed en ruimte, belangrijke rol in spelen, waar persoonlijke verkoopt, zoals tulpen, kaas en fietsen. geïnventariseerd door verschillende Amsterdam, -. met een nadruk op ontwikkelingen in en collectieve identificatie met de plek En waar identiteiten veranderen, kan het betrokken partijen. De uitkomsten vormen stedelijk gebied.1 Na een aantal inleidende centraal staan, geladen met verschillende soms ook botsen of de behoefte ontstaan Ministerie van Veiligheid en Justitie, om een identiteit in stand te houden, omdat de basis voor wat er veranderd moet Burgerparticipatie in veiligheid. Den Haag, 2017. colleges over de ontwikkeling van de lagen en waarden. Maar welke rol? En worden. Daarnaast blijft een kleine selectie monumentenzorg, ontstaan en huidige zorg hoe? Een eenvoudige vraag, maar het het gevoel ontstaat dat een identiteit onder van betrokkenen achteraf verantwoordelijk Project for public space, “The Place Game: How voor ons onroerend, is de Oude Houthaven antwoord is iets gecompliceerder. Een druk staat en dreigt te verdwijnen. Wat voor het functioneren van de betreffende We Make the Community the Expert” (versie 15 en Zeeheldenbuurt als casus onderzocht. definitie van het concept identiteit is al betekent dit alles in het domein van de juni 2016). https://www.pps.org/blog/place-game- ruimtelijke ontwikkeling? buurt, waardoor men na afloop ook community/. Gastdocent Natasja Hogen van ‘Bureau niet eenvoudig, laat staan de toepassing 8 eigenaarschap en verbondenheid ervaart. voor bouwkunde en architectuurhistorie’ ervan in de praktijk. De erfgoedalmanak Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, gaf een inleidend college over de Immaterieel erfgoed en volkscultuur heeft Al in 2016 boog Siënna Veelders zich Karakterschetsen Nationale Onderzoeksagenda. monumentenzorg in de praktijk. De een aantal concepten uitgewerkt, juist om tijdens haar afstudeerstage bij STIPO Conclusie Amersfoort, 2014. fietstocht die eerder voor de Placemaking de brug te slaan tussen wetenschappelijk over deze vraag. Inmiddels werkzaam als Er valt te stellen dat het belangrijkste wat Snel, WJ. en Van Soomeren, P., Goud voor Week ontwikkeld werd, was een eerste neigende begrippen en de behoefte in de junior adviseur bij STIPO ontwikkelt zij de men kan leren uit dit proces is, dat een Hout. Amsterdam: Het Veem, DSP-groep en DS oefening in kijken naar de geschiedenis erfgoedpraktijk aan hanteerbare definities. Identitygame verder. Een eerste test was verandering in mentaliteit essentieel is. Niet Landschapsarchitecten, 2012. die in meer of mindere mate nog zichtbaar de Oude Houthaven en Zeeheldenbuurt. 2 De Placemaking Week vond oktober 2017 in Amster- 8 Project for public space, “The Place Game: How We is, de cultuurhistorische sporen die nog dam plaats, georganiseerd door Project for Public Spa- 3 Dibbits, Hester Catherine, red. Immaterieel erfgoed en Make the Community the Expert” (versie 15 juni 2016), ces (PPS) en Stipo. De fietstocht is te downloaden via: volkscultuur: almanak bij een actueel debat. (Amsterdam: https://www.pps.org/blog/place-game-community/, 1 In het keuzevak Erfgoed en landschap ligt de nadruk https://www.reinwardtcommunity.nl/nl/page/18225/ Amsterdam University Press, 2011), 64. geraadpleegd 11 januari 2018. op het groene erfgoed. biketour-placemaking-week-2017. 4 Ibidem, 65.

42 43 Op dit moment werken stagiaires Ilya tijdens de manifestatie in Het Veem en verhalen uitgewerkt. Eén verhaal belicht De wijk op de kaart het stadsbestuur van Amsterdam uit 1652 op de woonboot bij haar vader in de Oude Lindhout en Lotte Hopstaken verder aan buurthuis gepresenteerd is. Voorafgaand de cultuurhistorische waarde van een blijkt dat er in dat jaartal al woonboten in Houthaven. Ik vroeg haar wat ze ervan de ontwikkeling van de game en het testen aan de eindpresentatie hebben wij op object of element in de wijk. Dat kan Amsterdam bestonden. Deze boten lagen vond om hier te wonen op een woonboot ervan in de praktijk. een woensdagochtend aan de hand van een gemeentelijk of rijksmonument zijn, aan een kade, hadden een verwarming en of ze iets speciaals of bijzonders vond de kaarten de buurt met andere ogen een archeologische opgraving, een aan boord en werden permanent bewoond. van de plek of had meegemaakt. Zo gaf Superroutine-spel bekeken. monumentale boom, een spoor dat of een Eeuwen later, na de Tweede Wereldoorlog ze mij als antwoord: “Ondanks dat ik er Moha, de Hongaarse naam voor mos, structuur die nog zichtbaar is in het stedelijk ontstond er woningnood. Veel mensen nog maar twee jaar woon en ik niet zo heel opereert als meer dan vijf jaar als artistiek Enkele bevindingen uit de groep na het landschap. kregen onderdak door middel van veel van de buurt weet, zie ik als ik op de collectief in de openbare ruimte van doen van het Superroutine-spel: het is woonboten. Hierbij werden woonboten fiets naar school ga veel oude en nieuwe Amsterdam onder artistieke leiding van moeilijk om ‘stil’ te staan, maar het spel Welke geschiedenis vertelt het object? een vast onderdeel van het Amsterdamse gebouwen in de buurt. Maar vooral veel Zsofia Paczolay, Alice Pons en Olivia dwingt je om de tijd te nemen en te kijken, Is het behouden, wat is ervan te zien? In Guide d'Amsterdam. Kaart van Amsterdam. stadsgezicht. oude gebouwen of dingen die van buitenaf 7e uitgave. Uitgave van Jan L.C. Kotting Reschofsky. Mos is een vertrouwd levend te luisteren, te ruiken en te voelen. Het hoeverre bepaalt het de identiteit van de gezien oud eruitzien, en dan vanbinnen contrast tussen de rust en stilte van de plek en omgeving? Is het van belang om & Co., 1897. SAA, Collectie Stadsarchief helemaal nieuw en modern zijn. De element dat bijna overal groeit, op alles Amsterdam: kaarten van geheel Amsterdam, afb. en in alle omstandigheden, zelfs op de Zeeheldenbuurt en de drukke verkeersader voor de toekomst te behouden en zou D10100000108. woonboot waar ik woon heeft dat ook.” meest onverwachte plaatsen. Moha is Van Diemenstaat wordt zo intenser beleefd. het een rol kunnen spelen in toekomstige gespecialiseerd in het ontwikkelen van Ook het contrast tussen de plekken met en ontwikkelingen? Daarnaast heeft iedere 1 Werkgebouw Het Veem | Marith Buijser Dat contrast tussen oud en nieuw is ook kunstprojecten waarbij innovatieve vormen zonder groen valt meer op. De vogels die student een verhaal geschreven waarin Pakhuis Het Veem werd gebouwd in in de omgeving te zien. Zoals bijvoorbeeld van participatie en samenwerking hand in ineens gehoord worden, de bloembakken herinneringen aan de buurt centraal staan. 1898. Het was bedoeld om goederen de vooral oude woonboten die in hand gaan met het artistieke experiment. en geveltuintjes waar je anders aan voorbij Hierbij gaat het om vragen als: Welke vanuit Nederlandse koloniën op te slaan, contrast staan met de nieuwe (moderne) De stad en haar sociale dynamiek is voor gelopen zou zijn. Het contrast tussen oud band heeft de geïnterviewde met de bijvoorbeeld koffie, thee, tabak en cacao. pontsteiger. “Onze historische schepen Moha het startpunt. Uitgangspunt van alle en nieuw wordt in een ander licht gezien. buurt? Waarom is dit object of deze plek Het hoofdgebouw met gele bakstenen werd geven de wijk juist allure”, vertelt een initiatieven is onderzoek naar lokaliteit en Een oude buurt met nieuwe bewoners. En voor hem of haar van betekenis? Gaat het Oranje Nassau Veem genoemd omdat woonbootbewoner. de vraag hoe mensen hun leefomgeving niet te vergeten de woonboten, die als een om speciale, persoonlijke herinneringen, het gebouw in 1898 werd opgeleverd, het maken en gebruiken. De projecten metafoor voor de hele buurt beschouwd of hebben er bijzondere gebeurtenissen kroningsjaar van Wilhelmina. Het Veem Pontsteigerweg ten behoeve van gemeentepont Maar niet iedereen vindt de woonboten van Moha nemen de vorm aan van kunnen worden. Schepen zijn verbouwd plaatsgevonden? Is de herinnering was het eerste grootschalige pakhuis van Distelwegveer; rechts de Oude Houthaven, links mooi in de Oude Houthaven. De bewoners samenwerkende, doorlopende platforms. tot comfortabel ingerichte, luxe woonboten. gekoppeld aan iets materieels in de wijk, of het Westelijk Havengebied dat aansloot op de Houthaven, 1957. SAA, Archief van de Dienst die in de Silodam wonen vinden dat de De vernieuwing vindt binnen plaats, de is het immaterieel? In hoeverre bepaalt het Ruimtelijke Ordening en rechtsvoorganger: woonboten er weg moeten en de steigers Het publiek wordt uitgenodigd om mee te het Noordzeekanaal. In de jaren zeventig foto’s, afb. 10009A00050 doen. Moha faciliteert het participatieproces transformatie is minder zichtbaar aan de identiteit van de plek en omgeving? Op stond Het Veem al een aantal jaren leeg; voor de pleziervaart gebruikt moeten in plaats van te sturen. de buitenkant. Maar het verandert de de volgende pagina’s is een selectie van de het zou gesloopt worden om plaats te Woonboten waren dus al een fenomeen worden. Toen er een aantal jaar geleden samenstelling in een buurt en daarmee verhalen opgenomen. In verband met de maken voor een vierbaansweg. In 1981 voordat de Oude Houthaven aangelegd in de Houthaven werd gebouwd, moesten Het project SuperRoutine startte in de routines, nieuwe verhalen en verhalen leesbaarheid zijn de afzonderlijke verhalen is Het Veem echter gekraakt. Vereniging werd, maar inmiddels liggen ook hier de woonboten tijdelijk verhuizen naar een oktober 2017. Moha verhuisde naar de die in de vergetelheid raken. Al blijven niet voorzien van noten en literatuurlijst, werkgebouw Het Veem transformeerde het woonboten. Horen zij bij de identiteit van andere plek. Dat werd de Oude Houthaven. Zeeheldenbuurt als onderdeel van het sommige verhalen hangen in het collectief maar is er één literatuurlijst aan het slot pakhuis tot creatief werkgebouw met als de haven? Er is een hevige discussie aan Nu de werkzaamheden klaar zijn, is het project met het Veemtheater. Als welkom geheugen. De vrouw die elke ochtend zou opgenomen. doelstelling om de ruimtes zo goedkoop de gang over de woonboten. Bewoners de bedoeling dat de woonboten weer werden meer dan 1.000 brieven aan de gaan zwemmen, is het waar of mythe? mogelijk te houden en activiteiten te rondom de Oude Houthavens protesteren teruggaan naar de Houthaven, maar de nieuwe buren verstuurd. Op deze manier En de legende van de zeelieden, die hun *Met dank aan gastdocent Siënna organiseren voor zowel huurders als tegen de ligging van de woonboten. De bewoners van de woonboten vinden het ontving Moha verschillende brieven geheimen zongen voor de zwanen? Weten Veelders (STIPO), theatermaaktsters wijkbewoners. In Het Veem bevinden zich haven zal namelijk nooit meer open zijn zo fijn in de Oude Houthaven dat ze daar retour van buurtbewoners, startpunt doen we het niet, maar het verhaal leeft Olivia Reschofsky en Alice Pons (Moha) nu kantoren en culturele ondernemingen voor pleziervaart als de woonboten een graag willen blijven liggen. Verschillende voor verschillende gesprekken en een voort zolang het verteld wordt. en stagiaires Ilya Lindhout en Lotte als een theater en kunstenaarsateliers. vaste ligplaats krijgen en “pleziervaart hoort buurtbewoners vonden het niet erg dat verkenning van routines van bewoners in Hopstaken. De verhalen bij De Wijk op bij een werkende haven.” de buurt. Zowel observatie in de buurt op de kaart zijn van de studenten die aan Het Veem is nu zowel een rijks- als een Eindresultaat het keuzevak Erfgoed en Ruimte hebben Woonbootbewoners vinden dat de boten verschillende tijdstippen van de dag en Het resultaat van de eindopdracht is op de gemeentelijk monument. Dit heeft invloed deelgenomen. de wijk allure geven. Woonboten zorgen gesprekken met buurtbewoners hebben volgende pagina’s te lezen, de Wijk op de op hoe het gebouw bewaard, gebruikt immers niet voor overlast, pleziervaart doet tot het Superroutine-spel geleidt, dat kaart. De studenten hebben verschillende en gewaardeerd wordt. Het Veem is een vroeg voorbeeld van een laat negentiende- dit wel. Beide partijen houden voet bij stuk. eeuws opslaggebouw met speciaal Na een wandeling over de Pontsteiger, viel mij op dat iedere woonboot zijn eigen 1 Werkgebouw Het Veem gebruikte bouwtechnieken. Opmerkelijk is dat het Veem nooit een monument karakter heeft. Het karakter van de persoon 2 Woonboten geweest zou zijn, als het gebouw niet die in de betreffende woonboot woont, is 3 Britt 2 gekraakt was geweest in de jaren tachtig. af te lezen aan de boot. Een aantal boten zijn hypermodern, met een kookeiland in 4 Pakhuis Koningin Emma 1 3 Voor de buurtbewoners nu is de waarde 1 hun keuken. Anderen kiezen ervoor om Woonboten Oude Houthaven, 2018. Liesbeth 5 Herrinering aan Willem Barentsz van Het Veem echter niet zozeer de Dingemans. cultuurhistorische waarde, maar heeft het het karakter van een echte boot te laten 6 Tableau Woningbouwvereniging 4 een maatschappelijke waarde. Het Veem is bestaan. En sommige boten zijn compleet de woonboten er lagen voor een paar 7 Els in de wasserette versierd, met kerstbomen en kerstlampjes. jaar, maar willen dat ze nu weggaan en 5 de basis van (culturele) participatie. Dat Het 8 Een monument voor Nel 10 Veem betrokken zal worden bij toekomstige Het is te zien dat de bewoners zich plaatsmaken voor de pleziervaart. een stuk meer kunnen uiten dan in een 9 Winkel de Kapitein 6 ontwikkelingen in de wijk is bijna zeker, ‘normale’ woning van steen. Het wonen Het uitzicht op de woonboten vanuit de 14 wanneer gekeken wordt naar de inzet 10 Eiland op poter in een woonboot is een ware leefstijl, de kantoren is anders dan het uitzicht vanaf 11 van vereniging Werkgebouw Het Veem. 11 Tomʼs buurtcafé Westerdok 9 Het gebouw heeft in zijn bestaan alleen kade is een klein dorpje op zich. De Oude de woonboten die uitkijken op de oude 13 Houthavens is geen mainstream buurt, pakhuizen en kantoren. Het wonen en 12 Nieuwe bewoners op het westerdok 7 8 maar meer waarde gekregen. Eerst alleen 15 maar kent een eigen cultuur en levensstijl. werken zou je vanaf het water gezien ‘the 13 Het kantoor van de broodfabriek cultuurhistorisch, nu is het gebouw ook van sociaal belang. En voor de buurtbewoners De bewoners erkennen de geschiedenis city under eye level’, of ‘the city at water 14 Spelen op het Barentszplein 16 is de historische waarde wellicht zelfs wel van de haven, maar maken ook hun eigen level’ kunnen noemen. Je kijkt namelijk 15 Keramische vissen 18 minder belangrijk dan de maatschappelijke geschiedenis die zich niet beperkt tot asfalt anders naar gebouwen en plinten vanaf 16 Bokkinghangen 19 waarde. en stenen, maar ook tot water en (woon) de straat dan als je naar dingen kijkt die boten en daarmee deel uitmaakt van het je vanaf het water ziet, zoals woonboten. 17 De Gouden Reael 17 2 Woonboten | Danja Roelofs cultureel erfgoed. De omgeving en de sfeer kunnen ervoor 18 Riaʼs geveltuintjes 12 De ‘Pontsteiger’ loopt recht de havens in, zorgen dat je van een plek houdt of niet. 19 Bolwerken aan beide zijden liggen vandaag de dag 3 Britt | Rinske Post Of je nu jong of oud bent, of je nu in een 20 De watersportwinkel tientallen woonboten. Uit de wetgeving van Britt is 16 jaar en woont sinds twee jaar oude of nieuwe buurt woont, of je nu zelf

44 45 de keuze hebt gemaakt om er te wonen blijkt wel uit het feit dat het in 2016 een voorbij is en maken een sloep om weer 6 Tableau woningbouwvereniging | Malou De Amsterdamsche Vereeniging tot het de Roggeveenstraat van belang, omdat of niet, iedereen ziet de buurt op zijn of gemeentelijk monument geworden is. En terug te varen naar Nederland. Tijdens Minkjan bouwen van Arbeiderswoningen (AVA) het volgens haar een stukje buurtinitiatief haar manier en je zult er herinneringen al eerder bleek uit rapporten dat deze deze reis overlijdt Barentsz en worden de ‘Klein maar fijn’ denk ik als ik door de bestond eveneens uit kapitalistische laat zien. De buurtbewoners eisten de opbouwen zolang je er woont. En als pakhuizen en het havendeel erachter onder bemanningsleden door een Nederlands stratenloop van de Zeeheldenbuurt. filantropen, die onder anderen de straat weer op door deze met veel groen bewoner draag je altijd iets bij aan de buurt, zone A vallen: ‘Zone te beschouwen als handelsschip opgepikt. Gerrit de Veer, Misschien dat je heel oud Amsterdam klein woonblokken aan de Dirk Hartoghstraat te beplanten. Tijdens haar verhaal geeft ze of je dit nu bewust of onbewust doet. de dragende structuur van een potentieel scheepstimmerman, legde in een verslag maar fijn kan noemen, maar wat mij betreft voor hun rekening hebben genomen. aan dat beplanting en natuur in de buurt beschermd stadsgezicht’. Tijdens de bouw de gebeurtenissen vast van de tweede is de Zeeheldenbuurt de klein-maar-fijnste Voor de realisatie van de woonblokken zeer belangrijk zijn. “Daarom houd ik zo van deze pakhuizen was er veel aandacht en derde reis. Door deze verslagen is de buurt van Amsterdam die ik tot nu toe aan beide straatzijden hadden de heren van deze straat.” voor efficiency, veiligheid en hygiëne. wereld bekend met het verhaal van Willem heb ontdekt. Ik probeer bij mijzelf te rade architect Bastiaan de Graaf gevraagd voor Stortkokers, glijbanen en liften waren nieuw Barentsz en Nova Zembla. Helaas is te gaan waarom ik dit vind. De buurt is het ontwerp. Hoewel de Graaf misschien Ook een belangrijke plek voor Els is in deze tijd en zijn nu medebepalend voor Barentsz er niet in geslaagd om een route inderdaad compact, binnen een oogwenk niet de meest bekende architect was, heeft wasserette De Barentsz, waar ze veel het historische karakter van de pakhuizen. via de Noordpool naar Indië te vinden, fiets je er doorheen, maar wat maakt deze hij wel degelijk grote invloed gehad op de leuke ontmoetingen heeft met verschillende maar hij wordt vaak nog als een zeeheld buurt zo fijn? Misschien zijn het de straten stad Amsterdam. Bastiaan de Graaf was soorten mensen: “Er werkt niemand in de Naast de functie, historische waarde en gezien. waar de auto’s niet mogen komen, zijn onder meer hoofverantwoordelijke voor de wasserij, dus er is ruimte om met elkaar te het uiterlijk van het gebouw is, is ook van het de tafeltjes en stoelen op de stoep, Blauwbrug, het Muntgebouw (niet de toren) praten of om elkaar te helpen zonder dat belang hoe het gebouw zich verhoudt tot de In de Van Diemenstraat staat op een muur neergezet door de bewoners om nog wat en het Binnengasthuis. Daarnaast was hij het erg ongemakkelijk is. Niemand houd omgeving. Als jij ergens woont of werkt kijk bij de organisatie De Roggeveen een grote extra zon te kunnen pakken, zijn het de betrokken bij de oprichting van de dienst je in de gaten, waardoor je makkelijker je vaak naar buiten en zo heeft het uitzicht schildering. Het kunstwerk is in 2007 door woonblokken, die ondanks de eentonigheid Publieke Werken, maar het ontwerpen met elkaar gaat praten.” Beide plekken Van Diemenstraat, gezien naar het Westerkanaal. Rinus Knopper, 1958. SAA, Collectie invloed op hoe je het gebouw ervaart, ‘the een medewerker van de organisatie Bont toch karaktervol lijken te zijn, of zijn het de van woonhuizen deed hij vrijwel nooit. De hebben in traditionele zin geen hoge Stadsarchief Amsterdam: foto’s eigen fotodienst, city at view’. Vanuit het Koningin Emma- en Bruyn, Klaartje Bruyn, geschilderd in geveltuinen, hier duidelijk erg populair? huizen aan de rechterkant van de Dirk cultuurhistorische waarde. De wasserette afb. 010122028390. gebouw kijk je aan de ene kant naar opdracht van Stadsdeel Westerpark. Het Het is de Dirk Hartogstraat waar ik een Hartogstraat zijn een vroeg voorbeeld van is geen oud gebouw, het heeft geen de Oude Houthaven met uitzicht op het kunstwerk is gemaakt om het straatbeeld combinatie van al deze vier factoren tref en sociale huurwoningen, ontworpen door interessante architectuur of een grote rol 4 Pakhuis Koningin Emma | Rinske Post water en de woonboten. Naar de andere op te fleuren en Willem Barentsz te blijven ik besluit dat deze straat het antwoord is op een architect die niet veel woningen zou gespeeld in de geschiedenis. Toch is de Het Koningin Emma-gebouw is één van de kant zie je een mooie muurschildering herinneren. De beschildering is gebaseerd mijn vraag. Maar vraag ik mij nu af, waarom ontwerpen. Dat maakt ze nog bijzonderder. wasserette zeer belangrijk voor de identiteit vier gebouwen aan de van Diemenstraat die de geschiedenis verteld van zeeheld op de verslagen en tekeningen van Gerrit ziet deze straat er eigenlijk zo uit? van de buurt, omdat het een plek is waar dat vroeger als pakhuis heeft gediend. Willem Barentsz. Kortom, het is niet alleen de Veer. Het kunstwerk refereert aan Elders in de buurt is een tegeltableau Tegenwoordig bezit de AVA geen woningen veel mensen samenkomen. “Kinderen Het is in 1915 gebouwd en diende toen een gemeentelijk monument met een een rijk en beroemd zeeheldenverleden, gevestigd waarop ‘Amsterdamsche meer. In 1976, 101 jaar na de oprichting spelen er en mensen schuilen er voor de als een veem: een pakhuis waar tijdelijk gewaardeerd uiterlijk, maar wordt ook met waarmee het probeert de herinnering Vereeniging tot het bouwen van fuseerde de organisatie met Eigen Haard. regen”, vertelt Els. Zo heeft de wasserette (luxe)goederen werden opgeslagen, plezier gebruikt door verschillende kleine over Willem Barentsz en zijn reizen via Arbeiderswoningen’ te lezen is. De woningen aan de Dirk Hartoghstraat een sociale functie voor de buurt. De zoals koffie en cacao. Deze goederen bedrijven. De geschiedenis van deze buurt de Noordpool naar Indië te behouden, zijn nu in privébezit en ondergebracht in wasserette is een soort kweekvijver van uit de Nederlandse koloniën kwamen en dit gebouw blijft behouden, maar gaat te herinneren en door te geven aan een Vereniging Van Eigenaren (VVE). sociale interactie en is daarom van waarde in de Amsterdamse haven aan waar ze ook mee met de tijd. toekomstige generaties. Het verhaal is Een actieve VVE kent vele voordelen, voor de Zeeheldenbuurt. Els denkt dat tijdelijk in pakhuizen werden opgeslagen een geïdealiseerd verleden, omdat Willem waaronder een goed collectief beheer van de buurtbewoners zelf niet in de gaten om later naar de plek van bestemming 5 Herinnering aan Willem Barentz | Nance Barentsz als zeeheld en een icoon voor de het pand en ook de nabije omgeving. Waar hebben hoe speciaal de plek is, totdat te worden gebracht. Vandaag de dag zit van den Dungen ontdekkingsreizen via de Noordpool wordt de kapitalistische filantropen van de AVA de wasserette misschien ooit verdwijnt of in het Koningin Emma-gebouw het HNK Willem Barentsz is in 1550 op gezien. Een ontdekkingsreis ondernemen een van de eerste voorbeelden van sociale dreigt te verdwijnen. Volgens haar moet de (Het Nieuwe Kantoor) gevestigd. Ondanks Terschelling geboren. Hij is een was zwaar; het was immers nog maar de huur hebben geïnitieerd, ligt nu het bezit wasserette zeker blijven bestaan omdat het dat het pakhuis nu een andere functie Nederlandse zeevaarder, cartograaf en vraag of de bemanning het zou overleven. en beheer in handen van de bewoners een ontmoetingsplek is voor buurtbewoners heeft, namelijk dat er creatieve startups ontdekkingsreiziger geweest. Barentsz zelf. Het is een contrast tussen vroeger en en voor bezoekers en toeristen van en in in gehuisvest zijn, is het nog steeds een werd beroemd om de drie pogingen om nu, tussen hiërarchie en collectiviteit, een de wijk. Hopelijk zal de wasserette in de plek van komen en gaan. Alleen zijn dit nu naar Azië en Indië te komen, maar dan via AVA, 2018. Liesbeth Dingemans. contrast dat tevens zichtbaar is als je door toekomst een ontmoetingsplek blijven voor geen goederen meer, maar kleine bedrijven het noorden langs de Noordpool. De eerste de straat loopt. En dat is denk ik ook het de bewoners van de Zeeheldenbuurt en de die zich hier korte tijd vestigen om op te poging was in 1954. Tijdens deze reis Deze ietwat langdradige naam verwijst antwoord op mijn vraag: het contrast maakt omliggende buurten. starten en vervolgens naar een andere plek ontdekten Willem Barentsz en Cornelis Nay naar een woningbouwvereniging die is deze buurt zo fijn. te verhuizen om uit te bereiden. Zo heeft de westkust van Nova Zembla. Barentsz opgericht in 1875. Inmiddels telt Nederland 8 Een monument voor Nel | Marijke het Coöperatief Dutch Renewergy een wilde graag de reis voortzetten door middel meer dan 350 woningcorporaties en Hendriks mooie uitspraak over het Koningin Emma- van een overwintering en na de winter is meer dan vijftig procent van de In de Zeeheldenbuurt zijn borden met de gebouw en de houthaven als omgeving: weer verder varen. Nay wilde dit niet en huurwoningen in Amsterdam bestemd afbeeldingen van historische figuren waar “HNK Amsterdam Houthavens ligt in een ze gingen terug naar Nederland. In 1995 voor de sociale huur. In 1875 was sociale de straten naar vernoemd zijn geplaatst, gebied dat volop in ontwikkeling is. Waar wordt er een tweede poging gedaan onder huur echter nog vrij uniek in Amsterdam als onderdeel van het project ‘Geef je straat Van Diemenstraat, 2018. Liesbeth Dingemans. ooit schepen met wereldbestemmingen leiding van Willem Barentsz en Jacob van en de woonomstandigheden vaak ronduit een gezicht.’ De borden zijn geplaatst aanlegden, is nu een thuishaven gecreëerd Heemskerk om via de Noordpool naar Er wordt naar het verleden gerefereerd erbarmelijk. In de ijzeren eeuw trokken veel boven de gewone straatnaambordjes. Het voor nieuwe bedrijvigheid.” Indië te reizen. De mannen komen niet door middel van straatnamen en mensen naar de stad om werk te zoeken in project is een initiatief van fotograaf Paul verder vanwege het dikke pakijs dat er lag. kunstwerken, die de wijk een bepaalde de fabrieken. Steden raakten overbevolkt Fennis, die met zijn project de straten een De functie van het gebouw is dus niet De laatste poging was in 1596 met twee identiteit verschaffen. Het verhaal en de arbeiders leefden met het hele gezin persoonlijkheid wil geven. Het plaatsen eens zo heel erg veranderd en dit schepen. De een van Willem Barentsz dat verteld wordt met het kunstwerk in krotten, krappe kelderwoningen en in Wasserette De Barentsz 2017. Nancy van van een speciaal straatnaambord duurt kun je ook over het uiterlijk van het samen met Jacob Heemskerck en de ander is cultuurhistorisch van belang. De andere kleine, vervallen en onhygiënische Asseldonk. ongeveer negen maanden. “Eerst moet gebouw zeggen. Het heeft nog steeds van Jan Cornelisz Rijp. Zeeheldenbuurt en de buurten eromheen woningen en kamers. Van riolering was 7 Els in de wasserette | Marijke Hendriks de regiegroep van de buurt instemmen, hetzelfde uiterlijk als vroeger, maar met Tijdens deze reis ontdekt Barentsz nieuwe veranderen snel door de vernieuwing, geen sprake en cholera-epidemieën waren Alice (Els) Bierckenbos, bewoonster van dan wordt er een gevel, een afbeelding moderne aanpassingen. Dat is dan ook gebieden zoals Veere eiland (Bereneiland) kunstwerken kunnen de geschiedenis niet uitzonderlijk. De omstandigheden de Spaarndammerbuurt, doet haar was en een tekst gekozen”, aldus Paul Fennis onontkoombaar, want gebouwen horen nu en Het Nieuwe Land (Spitsbergen). zichtbaar maken en houden. Bewoners of leidden tot veel onrust en uiteindelijk was in zelfbedieningswasserette De Barentsz. in het Parool. “Vervolgens wordt het bord eenmaal met de tijd mee te ontwikkelen. Barentsz en Heemskerck willen via de toeristen die geïnteresseerd zijn kunnen het de elite die besloot om de eerste Ze schrijft ook verhalen voor de lokale gemaakt en opgehangen.” Zo heeft de Coöperatief Dutch Renewergy, zeeën tussen Spitsbergen en Nova Zembla zich erin verdiepen. Interessant is wel goede en betaalbare woningen speciaal krant, De Staatskrant. In de krant heeft Behalve de straatnamen die vernoemd het hele dak van het Koningin Emma- naar het thuisland. Barentsz haalt het tot dat de herkomst van de bewoners divers voor arbeiders te realiseren. De eerste ze een column genaamd ‘Buurtberichten’. zijn naar historische figuren, is er in gebouw bedekt met zonnepanelen. de noordpunt van Nova Zembla en komt is. De helft is autochtoon, een kwart is woningcorporatie werd in 1868 opgericht Een exemplaar van de krant lag in de de Zeeheldenbuurt ook een bord te Allerlei mensen en buurtbewoners kunnen daar met zijn schip vast te zitten in het ijs. westerse allochtoon en een kwart is en al snel volgde er meer. Dit was niet wasserette waarin ze mij haar column liet vinden over Nel Breedveld (1946-2015). zonnepanelen kopen die op het dak van Om de winter te overleven op Nova Zembla Surinaams, Marokkaans, Turks, Antilliaans alleen maar vanuit sociaal oogpunt, ook zien. Toen ik vroeg wat ze het mooiste aan Zij was een plaatselijke activiste in het Koningin Emma-gebouw liggen als bouwen Barentsz en zijn bemanningsleden en overige niet-westerse allochtonen. waren de woningcorporaties winstgevend de buurt vond benoemde ze als eerste de Zeeheldenbuurt die gentrification ze bijvoorbeeld zelf geen zonnepanelen een huis van de onderdelen van hun Misschien kunnen zij zich wel minder en aantrekkelijk voor investeerders. Deze plek de Roggeveenstraat: “In de straat probeerde tegen te gaan bij de stedelijke kunnen neerleggen op hun dak. Dat het schip, ook wel Het Behouden Huys goed identificeren met het Nederlandse welgestelde weldoeners waren daarom ook zijn namelijk veel bomen en planten door vernieuwing van de buurt. Nel stond voor gebouw zelf zeker nog wordt gewaardeerd, genoemd. Ze wachten totdat de winter Zeeheldenverleden. kapitalistische filantropen. de buurtbewoners geplant.” Voor Els is het behouden van de sociale huurwoningen

46 47 in de Zeeheldenbuurt. Ze was tussen vergadering die periodiek door de buurt Noordzeekanaal in 1876 voor de opslag de Oude Houthaven. Voorheen lagen ze de gemeente moeten boten in de haven ervoor moeten zorgen dat het imago van 1978 en 1988 lid van het Actiecomité gehouden wordt bij de witte tafel en banken van hout. De oudere Zeeheldenbuurt in de ‘Houthaven’, waar ze wegens de zich aanpassen aan moderne regelgeving. de buurt zou verbeteren. Door het succes Zeeheldenbuurt. Het comité had als op het ‘pleintje zonder naam’. Hier worden waar de eerste bebouwing stamt uit de ontwikkeling van nieuwbouw tijdelijk weg Sommige eigenaren moeten daarvoor van dit project is daarna gekeken naar speerpunt goed en betaalbaar wonen met ook verjaardagen gevierd, met name 17e eeuw, ontstond kort na de aanleg moesten. Na de verhuizing hebben ze hun historische boot verbouwen. Een uitbreiding op het Westerdok. “We wilden het oog op het behouden van oudbouw in in de zomer. “Vroeger waren er kleine van de derde stadsuitbreiding. De eerste een verzoek ingediend of ze in de Oude deel van de buurtbewoners ziet echter hier komen wonen omdat je hier de luxe plaats van nieuwbouw. Uiteindelijk is het winkeltjes aan de Barentszstraat, zoals bebouwing van de Zeeheldenbuurt Houthaven mochten blijven liggen. Tom de tijdelijke woonboten graag helemaal van in de stad wonen hebt en ook de rust behouden van de sociale huurwoningen een bakker of slager. Die zijn allemaal bestond onder andere uit scheepswerven, voelt zich dan ook verbonden met de wijk. vertrekken en de haven weer in gebruik en de vriendelijkheid van een dorp.” Wouter ook gelukt, want de meeste woningen in de weggegaan. In de plaats daarvan zijn touwslagerijen en leerlooierijen. Vanwege Wanneer ik vraag naar de verhouding tot als ‘werkende’ haven. Ook de eventuele woont zelf met zijn vrouw en twee kinderen buurt zijn nog steeds sociale huurwoningen er nu kunstenaarsateliers. Met een paar brandgevaar van deze bedrijven werd in de buurt, kom ik erachter dat hij betrokken plannen voor het bouwen van een hotel in op het Westerdok, maar komt vaak die vallen onder woningcorporatie Eigen kunstenaars ben ik bevriend geraakt, daar 1615 het gebied uitgebreid, verder van het is bij de buurt. Tom is goede vrienden in de Oude Houthaven laten zien hoe de naar Zuiderspeeltuin op het Barentszplein. Haard. Door Nel konden niet alleen ga ik weleens op bezoek.” stadscentrum vandaan, de plek waar ik nu met Steve en Adelina, eigenaars van wijk in ontwikkeling is. Tom vindt het maar Sinds 1956 dient het Barentszplein als veel bewoners in de Zeeheldenbuurt Ook veel wasserettes zijn verdwenen sta, het Barentszplein. Café Westerdok. Café Westerdok is een niets. Wanneer ik mij bewust ben van de een speelplaats voor de kinderen uit de blijven wonen, er zijn juist ook nieuwe bruin café dat bekend staat om zijn grote ontwikkelingen in de wijk begrijp ik wel buurt. Deze speelplaats is al een aantal mensen in de buurt komen wonen. Ze Het Barentszplein kijkt uit over oude aanbod van speciaal bier. Het café blijkt waarom Tom zich graag vasthoudt aan het keren opgeknapt door de jaren heen. “Het nam namelijk grote verantwoordelijkheid scheepswerven en de haven. Op dit pleintje een belangrijk aanknooppunt in de wijk ‘authentieke’ gevoel dat café Westerdok speeltuintje was erg verouderd toen wij voor het verbeteren van de buurt. staat een kleine koffie- en theestand. Op te zijn. Voor Tom betekent dit een biertje hem geeft, maar het uitzicht op de hier kwamen wonen vooral in vergelijking Uiteindelijk kreeg Nel een bord van het dit pleintje werd ik door de kou gedreven doen op vrijdag met een aantal vrienden. pontsteiger laat desondanks de toekomst met de hoeveelheid nieuwbouw die er was straatnaambordenproject. Het hangt boven naar een plek waar ik kerstmuziek hoorde. Café Westerdok organiseert ook regelmatig van de Oude Houthaven zien. gekomen.” In 2014 werd deze speelplaats het buurthuis ter herinnering aan haar Dit kleine cafétje ben ik binnen gelopen. evenementen, zoals concerten. Ook wordt dan ook omgebouwd tot hoe die er nu activisme. Op het bord staat te lezen: “Nel Ik werd gegroet met veel gelach omdat de er jaarlijks een KiKa-inzamelingsactie uitziet. Breedveld (1946-2015). Buurtactiviste en deur ontzettend klemde. Hier heb ik een gehouden. Uit het interview blijkt dat dit een rots in de branding voor de belangen warme thee besteld. De serveerster kon wisselende acties kunnen zijn, maar een De Zuiderspeeltuin is een speelplek van de bewoners.” mij vast meer vertellen over de wijk waarin benefietconcert van een aantal jaren waar kinderen onder toezicht kunnen ‘Pleintje zonder naam‘, 2018. Liesbeth ik mij bevond. De werkneemster was geleden blijft het meeste bij. Dit was een buitenspelen. Daarnaast bevindt Dingemans. (vermoedelijk) in haar mid-20’s. Ze vertelde orkestconcert, het type muziek waar hij zich buitenschoolse opvang (bso) De dat ze sinds de zomervakantie twee dagen normaal niet naar luistert, maar met een Zuyder. Deze bso zet zich in voor de en de wasserette in de Zeeheldenbuurt per week daar werkte. Zelf woont ze in lekker biertje toch wel kon waarderen. buurt en de ontmoeting tussen kinderen wordt inmiddels ook bezocht door Amsterdam West en ze komt op de fiets Café Westerdok is een ontmoetingsplek die daar wonen. Naast dat kinderen bewoners van omliggende buurten. Een naar de werkplek toe. Hoewel de afstand en heeft voor de wijk een verbindende worden opgehaald van verschillende bezoeker vertelt: “Ik woon al 30 jaar bij niet groot is, is de omgeving wel anders. factor. De waarde is dan ook immaterieel. Speeltuin op het Barentszsplein, 2018. Liesbeth basisscholen, stelt de bso zijn speeltuin het Haarlemmerplein, waar ik bij een Je merkt het gelijk aan de buurt wanneer Voor de buurtbewoners werkt het café Dingemans. en speeltoestellen open voor kinderen kinderdagverblijf heb gewerkt, maar kom je er binnenkomt. Vooral het kunstwerk op ook als een houvast nu de wijk enorm die komen buitenspelen. Ook met slecht vaak in de Zeeheldenbuurt voor mijn de muren aan de Van Diemenstraat spreekt aan het veranderen is. Het café is een 12 Nieuwe bewoners op het Westerdok | weer zijn kinderen welkom in de bso. was of andere activiteiten. De buurt is haar aan. De klanten die koffie en thee goed functionerende plek, of ‘place’: goed Kyra Germeraad Door het openstellen van de speeltuin Hoek Barentszstraat, 2018. Liesbeth Dingemans. enorm veranderd door de tijd heen, er is komen halen zijn over het algemeen ook bereikbaar, verbonden met de buurt, “Als je door de straten loopt van de raken kinderen uit de buurt met elkaar nieuwbouw gekomen en een tramlijn.” heel vriendelijk. Het zijn niet de standaard mensen voelen zich op hun gemak, Zeeheldenbuurt ervaar je in sommige delen in contact, maar ook hun ouders. Vanuit Volgens Els Bierckenbos “weet iedereen Moeite met de veranderingen heeft hij niet. toeristen die daar komen, maar mensen mensen worden uitgedaagd om deel te totale rust. Er is geen mens te bekennen, deze ontmoetingen op het plein zijn er nog wel wie Nel was en waar ze voor heeft En wat ziet hij van de geschiedenis in de met een doel. De stand kijkt ook uit op nemen aan activiteiten en mensen komen maar zo af en toe hoor je toch een teken vanuit de ouders initiatieven gekomen gestaan.” De herinnering aan Nel is nog wijk terug? Hij kent en waardeert het grote een modern kunstwerk, wat haar minder er graag vaker. van leven in de vorm van kinderen die om evenementen te organiseren die steeds van belang voor de buurt omdat er kunstwerk over Willem Barentsz. “Ik kende aanspreekt. buiten aan het spelen zijn. Dit was wel een plaatsvinden in de ruimte van de bso. Zo nog steeds actie gevoerd wordt voor het Willem Barentsz niet totdat ik dit kunstwerk van de redenen waarom wij hier zijn gaan heeft hier een groep vrouwen uit de buurt behouden van de sociale huurwoningen. zag en me erin ging verdiepen.” Volgens wonen tien jaar geleden”, vertelt Wouter nu yogalessen op donderdagavond. Het is Het is nog steeds een actuele discussie hem moet dit behouden blijven omdat het tegen mij terwijl hij de bal terugschopt naar een ruimte in de wijk die door jong en oud waarin Nel een inspiratie vormt voor de een erkenning geeft aan de geschiedenis zijn zoontje. Hij woonde samen met zijn geliefd is. bewoners van de Zeeheldenbuurt, “omdat van deze buurt, het zichtbaar is voor de vrouw eerst in het centrum van de stad, ze namelijk een echte doener was die bewoners én mensen zich hierdoor in de maar toen zij in verwachting waren van niet alles maar accepteerde”, volgens Els. geschiedenis verdiepen die ze niet kennen. hun dochter wilden ze graag naar een Het straatnaambord is essentieel voor het rustiger buurt verhuizen. Zelf hadden ze behouden van de herinnering aan Nel en Ook de eigenaar van de winkel De niet bedacht om aan deze kant van de stad haar rol als activiste in deze buurt. Het bord Kapitein, een soort Primera, ziet de wijk te gaan zoeken naar een woning, maar via kan een monument voor de buurt vormen veranderen. Hij werkt er nu acht jaar en vrienden die hier wel al woonden, hoorden als een herinnering aan de gentrification die hij vindt de klantenservice en zijn winkel zij goede verhalen over hoe de buurt was ‘Islanded‘, 2018. Liesbeth Dingemans. nu plaatsvindt in Amsterdam, en ook hier. heel belangrijk. Volgens hem is de buurt Barentszstraat, links toegang Van opgeknapt. Op dat moment waren ook net En op dit moment zeker, omdat de strijd en tegelijkertijd ook de identiteit van de Linschotenstraat. ca 1955. SAA, Collectie de nieuwe appartementencomplexen op voor het behouden van de huurwoningen buurt divers. De laatste twee jaar is de “Ik vind het een beetje eng.” Het kunstwerk Stadsarchief Amsterdam: foto-afdrukken, afb. het Westerdok af. OSIM00003002779. hier nog steeds gevoerd wordt. buurt erg veranderd. Er was een paar keer ‘Islanded’ van Anneke de Witte toont een ingebroken in zijn winkel en daarom zijn er eiland op de grens tussen land en water. Rondom de toekomst van de Oude Vanuit de Spaarndammerbuurt was er veel 9 Winkel De Kapitein | Nance van den tralies neergezet voor het raam en meer Staat het op wortels, stevig verankerd in de Houthaven is veel spanning in de kritiek voor deze “Mammoettanker” die zou Zoutkeetsgracht, nieuwbouw van de Stoom Meel- Dungen camera’s opgehangen. Het pleintje voor bodem? Of zijn het benen, een eiland dat buurt, waar Tom niet blij mee is. Er zijn komen voor het uitzicht dat zij hadden. en Broodfabriek Holland (arch. J.F. Klinkhamer). Jacob Olie (1834-1905), 1896. SAA, Collectie Hoe is het wonen in de Zeeheldenbuurt? zijn winkel is recent verbouwd en dat komt zo weg kan wandelen? Daarmee markeert meerdere petities gestart om de Oude Toch is er in 2005 gestart met het bouwen Jacob Olie Jbz., afb. 10019A000504. En is de verandering van de buurt de buurt ten goede: “Het is nu meer open het ook de grens tussen de geschiedenis Houthaven als woonwijk te behouden of van deze appartementencomplexen. zichtbaar? Met die vragen spreek ik enkele en er komen meer mensen langs. Ook dat - de oude pakhuizen aan de kade - en het om de haven terug te brengen naar zijn “Je moet op een gegeven moment in 13 Het kantoor van de broodfabriek | Kyra buurtbewoners en een ondernemer in er nieuwe appartementen zijn gebouwd nieuwe woonwerkgebouw uit 2010, IJside. originele functie. Tom is vóór de Oude de hoogte gaan werken wil je ruimte Germeraad de buurt. Om de hoek van de wasserette draagt daar natuurlijk aan bij.” “Voor mij maken de woonboten deel uit van Houthaven als woonbestemming, al aan kunnen bieden voor de groeiende De 17de-eeuwse, derde stadsuitbreiding, woont een man die met veel plezier hier de identiteit van de buurt. Het ziet er zo verandert daarmee het karakter van de bevolking van de stad. Daarnaast heeft bracht een functiescheiding aan in de woont. Zelf woont hij in een huurhuis, maar 10 Eiland op poten | Danja Roelofs gezellig uit.” haven. Wanneer er een vaste ligplaats het opknappen van het Westerdok ook stad. De grachtengordel zou zich primair veel huurhuizen worden nu koopwoningen: De geschiedenis van het Barentszplein, geboden wordt aan de nu nog tijdelijke veel positiefs met zich meegebracht”, richten op het wonen in Amsterdam en ‘Ik ontvang af en toe een bericht of ik op de grens tussen Oude Houthaven 11 Tom’s buurtcafé Westerdok | Marith 26 woonboten, zal de Oude Houthaven zegt Wouter. In de jaren negentig werd de Oostelijke en Westelijke wallen op mijn huis wil kopen. Ook als er mensen en Zeeheldenbuurt, gaat 400 jaar terug. Buijser geen traditionele haven meer zijn. Wat het project gestart om de graansilo’s scheepvaart gerelateerde activiteiten. Deze verhuizen worden de De Oude Houthaven werd aangelegd Tom, 63 jaar oud, woont met zijn vrouw voor effect heeft dat op het karakter van aan de Silodam te herbestemmen voor uitbreiding is de start van de ontwikkeling huizen verkocht.” Hij is lid van een gelijktijdig met de aanleg van het Suzan alweer 6 jaar op een woonboot in de wijk? Door strenge regelgeving vanuit woon- en werkgebouwen. Dit plan zou van de Zeeheldenbuurt waarvan de

48 49 Zoutkeetsgracht een van de oudste delen Zeeheldenbuurt in de negentiende en de stadsmuur was. Deze informatie had goederen af en aan werden vervoerd. Dat van het nieuwbouwblok gelegen aan de uitleg over de geschiedenis van de straat. is. De Zoutkeetsgracht is vernoemd naar twintigste eeuw. Naast dat de buurt als ze een keer van haar zoon gehoord. daar nu nog woonboten liggen, draagt bij Bokkinghangen, de Zoutkeetsgracht en Van de foto op het paneel is nu bijna niets zijn bedrijvigheid, namelijk de opslag van woonwijk functioneert is de werkfunctie Over de molen wist ze niks te vertellen. aan het Zeeheldenbeeld. Vroeger was de Barentszstraat. Het kunstwerk is bij de meer terug te vinden in de Bokkinghangen, zout. Deze opslagplaatsen werden rond de gebleven, maar die kom je in andere Vanuit haar appartement kijkt ze uit op dit een plek van scheepsbouw. Ik vind renovatie van 2010 tot 2013 aangebracht de panelen brengt buurtbewoners en eerste helft van de 18de eeuw vervangen vormen tegen. Aan de Van Diemenstraat, de Zuiderspeeltuin, waar het, vertelt ze, het mooi dat dat ook weer een beetje en bestaat uit tegels met twaalf voorbijgangers op de hoogte van de door pakhuizen. Er zijn nog maar drie de Silodam en het Barentszplein hebben zomers erg druk is met ouders en kinderen. terugkomt. Het was een gebied van veel verschillende Noordzeevissen. “Misschien geschiedenis van de straat. pakhuizen aan de Zoutkeetsgracht zich in de voormalige opslagplaatsen Voor haar betekent de speeltuin en de bedrijvigheid. Het is nu meer een woonwijk is het jullie opgevallen dat er aan de over die deze geschiedenis zichtbaar bedrijven en start-ups gevestigd. Door buitenschoolse opvang De Zuyder veel. geworden met nog een paar kantoren en overkant verschillende soorten vissen in Bij De Zandhoek aan de overkant van houden, nummer 114,116 en 118. Deze het pand aan het Barentszplein te Hier gaat haar zoon naartoe en kan hij ateliers die niet erg opvallen.” de muur staan afgebeeld.” Toen ik in mijn de brug naar het Realeneiland is deze voormalige pakhuizen zijn in 1970 behouden en te herbestemmen als een onder toezicht spelen. Daarnaast is het beginperiode hier een wandeling maakte geschiedenis een stuk gemakkelijker af geregistreerd als rijksmonumenten. En kantoorruimte voor bedrijven heeft dit “een ontmoetingsplek voor ouders uit en deze bekeek, kwam ik een oudere te lezen aan de gebouwen. Hier staan in er is nog een gebouw dat het karakter ervoor gezorgd dat het nog steeds een de buurt”. En hoewel het overdag een meneer tegen. Hij zag mijn interesse en tegenstelling tot de Bokkinghangen nog van de oude Zoutkeetsgracht toont. Dat typerend gebouw is voor de bedrijvigheid veilige en gemoedelijke kinderspeeltuin begon mooie verhalen te vertellen, over veel oude gebouwen. Het straatbeeld lijkt gebouw ligt niet direct aan deze gracht, van de Zeeheldenbuurt. Daarnaast is is, is het ‘s avonds een donker plein waar zijn familie, hoe hard er hier gewerkt werd hier sinds de 17e eeuw vrijwel onveranderd maar op Barentszplein 7. Het huidige door het behouden van de aanlegsteiger ze het niet veilig vindt voor haar zoon en welke handel er werd gedreven. Hij te zijn. Maar schijn bedriegt. Zo is het kantorencomplex maakte onderdeel uit de voormalige functie van het pand nog en zichzelf. Jammer vindt ze het wel dat vertelde dit met trots, en het was mooi hoekpand ‘De Gouden Reael’ eind jaren van een fabriek die de bedrijvigheid van zichtbaar. ze niet veel weet over de geschiedenis om te zien hoe hij opleefde tijdens zijn vijftig gekocht door Stadsherstel. De reden de Zeeheldenbuurt vergrootte, de Meel- en van de plek waar ze woont, maar “zelf verhalen. Je merkt dat mensen trots zijn voor deze aankoop was dat een bekend Broodfabriek ‘Holland’. bedenk ik het niet om het op te zoeken”. om in dit stukje van Amsterdam te wonen.” boek uit die tijd zich in dit pand afspeelde. Deze fabriek werd in 1863 opgericht en Een bord met foto’s en informatie zoals bij Het verhaal is aanwezig, maar zou - zeker In 1978 heeft Stadsherstel de 19de-eeuwse was een van de grote broodfabrieken in het Stenenhoofd kan bewoners bewuster ook op het niveau van ‘the city at eye level’ tuitgevel van het pand vervangen voor een Amsterdam. Het gebouw werd ontworpen maken van de archeologische waarde die beter voor de buurt zichtbaar en interessant 17de-eeuwse trapgevel. Deze ingrijpende door architect J. F. Klinkhamer. Door de zich onder het Barentszplein en eromheen Zoutkeetsplein met kinderspeelplaats. SAA, gemaakt moeten worden. Er kan op restauratie geeft aan hoe in de periode industrialisatie van brood aan het einde bevindt. Archief van de Dienst Ruimtelijke Ordening en creatieve wijze meer bij worden gedragen van de restauratie werd gedacht over wat van de 19de eeuw kwam er steeds meer rechtsvoorganger: foto's, afb. 10009A003431. aan het presenteren van de geschiedenis. waardevol was aan historische panden. vraag naar brood en meel. Hierdoor is de 15 Keramische vissen | Kyra Germeraad Zijn er bijzondere gebeurtenissen of heeft Zoals hoogleraar Gabri van Tussenbroek in fabriek in meerdere fases herbouwd en Op straat komen wij een jongeman van de bewoner speciale herinneringen aan Dit is aantrekkelijk voor iedereen die de zijn rede uit 2015 zegt: “Ze lijken weliswaar uitgebreid, waarvoor pakhuizen gesloopt eind twintig tegen. Hij vertelt: “Twee jaar de buurt? “Ik weet nog goed de dag dat buurt bezoekt, van bewoner tot toerist. De onveranderlijk de tijd te hebben doorstaan, werden. De drie eerdergenoemde geleden ben ik hier komen wonen. Ik ik ging verhuizen. De eerste avond dat ik Zeeheldenbuurt is een plek waar een stukje maar oude, gerestaureerde gebouwen pakhuizen zijn als enige overgebleven aan Barentszplein, 1981. Collectie Archief van woon boven de Gouden Reaal, in het in mijn nieuwe huis ging slapen hoorde ik geschiedenis van Amsterdam nog steeds geven voornamelijk weer hoe er in een de Zoutkeetsgracht. De laatste uitbreiding de Dienst Ruimtelijke Ordening: foto's, afb. gebouw met de gele lijnen. Hiervoor heb niet het geschreeuw en gelal van toeristen zichtbaar is, en zichtbaar moet blijven. bepaalde periode over de omgang met die vond plaats in 1919 aan het Barentszplein, B00000025988. ik altijd in het centrum gewoond. Toen voor mijn deur, maar het gekwaak van De historische waarde is zichtbaar en gebouwen werd gedacht.” een kantoorruimte. In de jaren zestig is de mijn huurcontract afliep, ging ik opzoek eenden. De volgende dag werd ik hartelijk hoorbaar, maar esthetisch gezien kan dit fabriek gesloopt, waarbij de graansilo aan 14 Spelen op het Barentszplein | Ilona naar iets nieuws. Ik had een paar eisen verwelkomd door mijn buren. Een ouder worden versterkt. Een beeld of monument Zowel de bouw van het de Bokkinghangen en het kantoorpand Somma in mijn hoofd. Snelle verbinding naar het echtpaar, dat een zelfgebakken taart zou nog beter kunnen representeren waar appartementencomplex aan de aan de Barentszplein gespaard bleven. In de winter als het kou en nat is, is de centrum, minder het op-elkaar-idee, en meenam. Hier had ik in de stad niet van de buurt voor staat. Bokkinghangen als de restauratie aan Wat zou er met de nieuwe ruimte die speeltuin op het Barentszplein lang niet zo het liefst een buurt met een verhaal. Geen durven dromen. Mijn buren vertelden me de ‘Gouden Reael’ vonden plaats in vrij zou komen moeten gebeuren? In de druk als in de zomer. De speeltoestellen betekenisloze nieuwbouwwijken. Na wat alles over de buurt en zijn bewoners. Ik dezelfde periode. Dat de huizen aan jaren zestig was het plan deze ruimte liggen er verlaten bij, maar dat weerhoudt onderzoek te hebben gedaan kwam ik bij voelde me meteen thuis. In het centrum de Bokkinghangen zijn gesloopt heeft voor de bouw van kantoorruimtes te een oma en haar kleinzoon er niet van om de Zeeheldenbuurt terecht. Het leek aan negeerde ik mijn buurtbewoners, hier waarschijnlijk te maken met de relatief bestemmen, maar hiertegen kwam vanuit toch de Zuiderspeeltuin te bezoeken. Ze mijn lijstje te voldoen, en al snel had ik mijn ken ik bijna iedereen bij de voornaam en lage waardering van 19de-eeuwse panden het actiecomité-Zeeheldenbuurt veel komt er graag met haar kleinzoon, omdat huis gevonden. Ik had geen betere buurt begroeten we elkaar ook zo. Er is weinig en relatief hoge waardering voor 17de- verzet. Zij wilden dat de stad zich meer zou hij er veilig kan spelen. Inmiddels woont ze kunnen bedenken.” verkeer, wat het een heerlijke rustige plek eeuwse panden eind jaren zeventig. Aan focussen op het bouwen van woningen zeven jaar in de buurt van het plein. “Het Ik vraag wat hem het meest aansprak bij maakt.” Bokkinghangen stonden namelijk alleen en buurtvoorzieningen. Het voorstel om is fijn wonen hier, omdat je in het centrum het uitkiezen van deze buurt. “Toen ik hier panden met 19de-eeuwse tuitgevels. 130 woningen te bouwen op de plaats woont, maar niet de ongemakken ervan mijn huis ging bezichtigen vond ik deze En hoe ziet de toekomst van de buurt Daarbij komt ook dat in de jaren zeventig van de voormalige meel- en broodfabriek ervaart.” Behalve dat ze de speeltuin een buurt heel open. Er is ruimte en rust, iets er voor hem uit? “Ik hoop dat zoveel en tachtig veel is gebouwd om de is gerealiseerd. Het kantoorpand bleef fijne en veilige plek vindt voor kinderen, heel anders dan het centrum dat ik ben mogelijk behouden blijft. De panden woningnood die sinds 1945 heerste tegen gespaard en werd in de jaren zestig vindt ze het fijn dat er steeds meer gewend. Er is bijna geen autoverkeer van de zoutketen moeten ze zeker zo te gaan. Comfortabele nieuwe woningen gebruikt als kantoorruimte voor bedrijven diversiteit komt in de bewoners van de wijk. en alles is schoon. De straat, de gracht, laten zoals ze nu zijn. Modernisering zou waren toen meer in trek dan oude slecht Het bolwerk Leeuwenburg/ ‘t Blaauwhoofd het water. Dit draagt bij aan een prettig afbreuk doen. Als dat zou gebeuren, dan onderhouden panden. Deze factoren De overgebleven uitbreidingen van of korenmolen de Bok die ooit op de plek gevoel wanneer je hier rondloopt. Iets wat krijgen ze een hoop mensen achter zich Bokkinghangen, gezien in zuidoostelijke richting hebben ertoe geleid dat er nu alleen naar Zandhoek en de Petemayenbrug over de de meel- en broodfabriek zijn door de stonden waar nu het Barentszplein ligt, ik niet altijd in de stad had. Ook vond ik aan”, zegt hij lachend. “Het zou misschien Zoutkeetsgracht, rechts voor huis De Zalm. nieuwbouw aan Bokkinghangen staat en gemeente Amsterdam in kaart gebracht benoemt ze niet. Wel weet ze te vertellen het interessant dat de buurt een belangrijk iets toevoegen als ze een monument of Jacob Olie (1834-1905), 1861. SAA, Collectie alleen straatnamen, sierstenen en panelen met een waarderingskaart. Op deze kaart over de meelfabriek die gesloopt is en onderdeel speelde in de bedrijvigheid van beelden zouden plaatsen naar aanleiding Jacob Olie Jbz., afb. 10019A001121. nog herinneren aan de geschiedenis van wordt er gekeken naar de architectonische de steiger die nog zichtbaar is. Ook het vroeger Amsterdam. De pakhuizen zijn een van de Zeeheldenbuurt. De straatnamen de straat. en stedenbouwkundige waardering van Stenenhoofd is voor haar een bekende belangrijk overblijfsel van de rol die deze dragen wel titels van belangrijke personen 16 Bokkinghangen | Emma Florusse gebouwen uit de Spaarndammer- en plek met een geschiedenis. Dit is niet zo buurt had. Je ziet hier oud en nieuw naast en van vroeger, maar er is nog te weinig Sinds 1652 waren aan de Bokkinghangen 17 De Gouden Reael | Livia van de Graaff Zeeheldenbuurt. De uitbreiding op gek, omdat op deze plekken overblijfselen elkaar. De geschiedenis wordt nog steeds ‘beeld’ bij. De bedrijvigheid mag meer bokkingrokerijen gevestigd. Hier werden Net op de kruising met de Zandbak en de het Barentszsplein werd de basisorde aan het verleden direct zichtbaar zijn. getoond maar dan in een nieuw jasje.” zichtbaar zijn. Vroeger was men daar trots in schuurtjes gezouten haringen gerookt Zoutkeetsgracht, bevindt zich De Gouden toegekend, dit betekent dat het bouwwerk Daarnaast is er ook informatievoorziening op, liet men zien waar men mee bezig en gedroogd. Inmiddels hebben de oude Reael, een sfeervol uitziend restaurant kenmerkend is voor de periode met door middel van een informatiebord en In hoeverre bepalen deze overblijfselen was. De kantoren en ateliers vallen niet schuurtjes in de jaren tachtig van de vorige gevestigd in een historisch pand. Het basiskwaliteiten, of die door ingrijpende foto’s. de identiteit van de plek en omgeving voor snel op. Ik zou daar wel wat meer van eeuw plaatsgemaakt voor nieuwbouw. huidige restaurant is vernoemd naar het wijzigingen hun architectonische hem? “Ik vind het heel belangrijk dat er willen terugzien, of nieuwe bedrijfjes die Niet alleen de straatnaam verwijst nog vroege woonhuis van Laurens Reael, derde meerwaarde hebben verloren. Het pand Op het Barentszplein wijst niets op een nog sporen te zien zijn van vroeger. Deze zich hier vestigen. Niet ten koste van het naar de geschiedenis van deze plek, gouverneur-generaal van Nederlands-Indië. is zijn meerwaarde verloren doordat het begin van de voormalige stadsmuur, geven beeld en verhaal bij de buurt. De woongebied uiteraard, maar het zorgt maar bijvoorbeeld ook de sierstenen die Hij verwerkte de oorspronkelijk Spaanse gebouw niet meer in zijn volledige context het bolwerk of de molen. Overblijfselen pakhuizen zien er misschien niet meer wellicht voor wat meer dynamiek.” in het nieuwe appartementencomplex gouden munt in zijn gevelsteen toen hij het gezien kan worden als onderdeel van daarvan zijn in-situ wel bewaard gebleven. helemaal hetzelfde uit als vroeger, maar zijn gemetseld, waarop vissen zijn pand op de hoek van de Zoutkeetsgracht de Meel- en Broodfabriek. Deze fabriek Een moeder die tegenover het plein staan nog steeds als herkenningspunt. Tot slot vertelt hij een leuke anekdote afgebeeld, zoals roggen of schollen. In de ging bewonen. Rond 1800 veranderde was juist wel typerend geweest voor woont, wist te vertellen over het bolwerk Dat weet iedereen in de buurt ook. En niet over de vistegels van Klaarte Bokkinghangen zijn haringen afgebeeld. het gebouw in herberg De Gouden Reael, de werkfunctie en bedrijvigheid van de ‘t Blaauwhoofd en dat dit het begin van alleen de pakhuizen, ook het water, waar Kamermans (1954), die onderdeel zijn Panelen aan de muren geven een korte vanaf midden 19e eeuw begon het pand

50 51 met de huisvesting van een tapperij. 18 Ria’s geveltuintjes | Emma Florusse Amsterdam, de Derde Uitleg. In 1663 zijn zoals andere pleinen die op bolwerken plein natuurlijk, de naam Zoutkeet verwijst Historiek, “Willem Barentsz: zeevaarder en Sindsdien heeft er altijd bedrijvigheid in In Amsterdam zijn veel geveltuintjes te was het project afgerond en waren er 26 gebouwd zijn een scharnierpunt tussen naar de zoutopslag die hier vroeger was ontdekkingsreiziger” (versie 15 april 2008), https:// historiek.net/willem-barentsz-ca-1550-1597/1239/. plaatsgevonden. Jan Mens, succesvol vinden. Ook het geveltuintje van Ria. Ze bolwerken (die later werden ‘versteend’) stedenbouwkundige structuren die gevestigd.” Heel uitgebreid vertelt hij er niet schrijver uit de 20e eeuw, schreef zelfs een is 67 jaar oud en woont sinds 2002 aan met daaromheen een singelgracht en een zichtbaar moeten blijven. Van beide over, maar Harold Honel kent wel degelijk Janssen, Joks, Eric Luiten, Hans Renes, en Jan bestseller met de titel De Gouden Reael. de Zoutkeetsgracht op de begane grond vijf meter hoge stadsmuur gerealiseerd. bolwerken en molens is niets meer te een deel van de historie van de wijk, Rouwendal, Oude sporen in een nieuwe eeuw, In 1978 is het gebouw De Gouden Reael van een appartementencomplex. Een paar De stad werd omsloten door de nog zien. Een deel van de stadsmuur ligt nog waarbij hij de namen van verschillende de uitdaging na Belvedere. Rijksdienst voor het cultureel erfgoed, 2013. gerestaureerd door stadsherstel. jaar geleden heeft ze bij de gemeente een steeds herkenbare hoefijzervorm. Bolwerk onder het Barentszplein waardoor de locaties in de wijk, zoals het Stenen Hoofd geveltuintje aangevraagd, omdat ze het Leeuwenburg was het eerste bolwerk dat archeologische waarde van het gebied en Zoutkeetsplein, als steunpunt gebruikt. Karssenberg, Hans en Jeroen Laven, “The miste om zelf een stukje groen te hebben. in 1613 werd gerealiseerd. Vanwege het hoog is, maar voor bewoners en bezoekers Enthousiaster wordt Harold Honel als hij city at eye level”, in: Hans Karssenberg (red.), Door problemen met haar gezondheid gebruik van arduin natuursteen met haar van het plein is hier niets van terug te zien. aan mij vraagt of ik interesse heb in de The City at eye level: lessons for street plinths. Second and extended ed. Delft: Eburon Academic en het overlijden van haar man had ze blauwgrijze kleur was het bolwerk ook wel Alleen de Bolwerkenroute vertelt nog het watersport. Hij wil weten of ik van varen Publishers, 2016, 16-25. vijf jaar geleden ineens veel vrije tijd. bekend onder de naam ’t Blaauwhoofd. verhaal van de historische bolwerken. hou. Nu hou ik daadwerkelijk van varen Daarom houdt ze zich nu veel bezig met Het bolwerk heeft tot eind 19de eeuw en ons gesprek daarover stemde hem Karssenberg, Hans, “Take action #1 – Street: haar hobby’s: tuinieren en haar parkieten. bestaan, maar werd toen geslecht en de zeer positief. Ik realiseerde mij dat het the place game and the plinth game”, in: Hans Karssenberg (red.), The City at eye level: lessons Zeker in de lente en zomer vindt ze de Singelgracht gedempt om meer ruimte te deze passie is die ervoor zorgt dat de for street plinths. Second and extended ed. Delft: geveltuintjes veel toevoegen aan het maken voor sociale huurwoningen. De watersportwinkel aan het Zoutkeetsplein Eburon Academic Publishers, 2016, 293-298. straatbeeld. De straat bloeit dan helemaal Zeeheldenbuurt ontstond tussen bolwerken langer dan een eeuw in stand blijft. Waar hij op. Ook hangen aan bijna elk balkon Leeuwenburg en bolwerk De Bogt. Op nu vertelt over de modernste jachtschepen, Kieft, Tom, “Burenruzie over toekomst Oude Houthaven loopt vast” (versie 12 februari 2016), wel een paar bloembakken. Alhoewel de bijna alle bolwerken stond een korenmolen. vertelde zijn betovergrootvader misschien https://www.parool.nl/amsterdam/burenruzie-over- Zoutkeetsplein Zeeheldenbuurt, 2018. Liesbeth bloembakken en planten geen historische Zo ook op Bolwerk Leeuwenburg. Een over de langste binnenvaartschepen die Dingemans. toekomst-oude-houthaven-looptvast~a4243713/. waarde hebben, hebben ze wel belangrijke korenmolen genaamd de Bok stond het hout voor zijn winkel vervoerde. Niet esthetische waarde voor de buurt. Ook samen met twee woningen op het bolwerk. de monumentenzorg, maar deze man, KNAW, “Verenigingen voor armenzorg en armoedepreventie in de negentiende eeuw“ Het is het begin van de middag en het zijn er andere voordelen van groen in een Tweeëneenhalve eeuw werd deze molen zonder dat hij daar echt bewust mee bezig (versie onbekend), http://resources.huygens. restaurant is geopend. Ik besluit er te buurt: “Een groene omgeving heeft veel gebruikt tot in 1877 werd besloten om de is, houdt de historie van de Zeeheldenbuurt knaw.nl/armenzorg. gaan zitten voor een warme kop thee. voordelen. Het heeft een positief effect molen en woningen te slopen voor een levend. De eigenaar is niet aanwezig, maar de op de gezondheid van mensen en draagt betere doorloop van het openbaar verkeer. Groentenmarkt op het Zoutkeetsplein, Kuipers, Marieke, “Het Nieuw-Entrepot te ca.1900 t/m ca. 1917. SAA, Collectie Amsterdam en de pakhuisbouw uit het vriendelijke dame die mij helpt weet het bij aan de leefbaarheid van een wijk”, De weg van de Westerdoksdijk naar de Stadsarchief Amsterdam: foto-afdrukken, afb. Literatuur stoomtijdperk”, Jaarboek Monumentenzorg 1991, een en ander te vertellen. “Veel van onze aldus de website van de Universiteit van Spaarndammerdijk zou dan kunnen worden ANWR00300000001. Aardse, A. Cultuurhistorische verkenning 56-77. gasten vragen naar de geschiedenis van Wageningen. gerealiseerd. Molen De Bok was een van en advies. Spaarndammers en Zeehelden. dit pand. De naam roept nou eenmaal ook de laatste molens op de drie overgebleven 20 De watersportwinkel | Malou Minkjan Amsterdam: Monumenten en archeologie, 2012. Lagendijk, Robert, “Goud voor hout. Nel Breedveld (Secretaris van het Buurtplatform nieuwsgierigheid op. Ik weet dat deze plek Bij dit gebouw en de geveltuintjes bolwerken die zou verdwijnen. Maar Als eigenaar van de watersportwinkel Bakker, Bert, “Het Westerdok: zichtlijnen, Zeeheldenbuurt)’’ (versie 18 mei 2015), http:// altijd bekend heeft gestaan als een plek die eromheen zijn aangelegd zijn voordat de nieuwe bouwplannen konden in de Zeeheldenbuurt is eigenlijk Harold perspectieven en doorkijkjes”, Binnenstad 214 www.goudvoorhout.nl/?p=636. waar men graag samenkwam. Toen het nog de actuele waarde belangrijker dan Honel zelf al een onderdeel van de (2005), 84-87. een tapperij was, kwamen de werklieden herinneringswaarde voor de buurt. Ria weet buurtgeschiedenis. De winkel, opgericht Lans, Jos van der en Margriet Pflug (red.), Canon Bakker, Theo, “Spaarndammerbuurt en Volkshuisvesting. Amsterdam: Vereniging Canon uit de havens en keten uit de buurt hier een zelf niet heel veel van de geschiedenis in 1888, kwam in 1925 in handen van Zeeheldenbuurt: van moord-en-brandbuurt Sociaal Werk, 2015. biertje doen. Tegenwoordig komen mensen van de Zoutkeetsgracht. Behalve dat zijn betovergrootvader en sindsdien is de tot toonbeeld van stadsvernieuwing.” (versie hier uitgebreider eten, maar het draait nog halverwege de straat nog wel een oud winkel van zoon op zoon overgedragen. onbekend), http://www.theobakker.net/pdf/ Moha, “SR-Super Routine” (versie ondbekend), steeds om samenkomen.” De geschiedenis pakhuis staat, maar daar zit inmiddels een Harold Honel is geboren en getogen in spaarndammerbuurt.pdf. http://www.mohaproject.com/sr-superroutine/. van het object is dus nog duidelijk duur bedrijf waar ze weinig mee heeft. de wijk, maar echt geïnteresseerd in de Bierenbroodspot, Jenny. Zeeheldenbuurt. Een Oldenburger, Carla, “Portret van vader Jan aanwezig. Het straalt aan de buitenkant Want het wordt toch steeds drukker en historie lijkt hij verassend genoeg niet te cultuurhistorisch effectrapportage. Amsterdam: en zoon Louis Zocher in de Zocherstraat in al historie uit, maar vanbinnen is het ook meer toeristisch in het centrum van de zijn. Wanneer ik hem vraag waarom hij Bureau Monumenten en archeologie, 2001. Amsterdam” (versie 22 maart 2017), https://www. in de verhalen nog merkbaar. “Er is veel stad. Hier is het gelukkig nog een beetje het fijn vindt om in de buurt te wonen en te oldenburgers.nl/2017/03/. Centraal Bureau voor de Statistiek, Aantallen en gerestaureerd de afgelopen jaren. Zoals rustig. Maar Ria ziet zeker een verandering werken antwoordt hij dat de buurt zich beter kenmerken van Vereniging van Eigenaren. Een Ons Amsterdam, “Wit of Bruin” (versie november je nu kan zien is het vanbinnen niet meer in de wijk: “Vroeger was alles in de buurt aan het ontwikkelen is, maar als ik daar verkennend onderzoek. Den Haag: Centraal 2005). http://www.onsamsterdam.nl/component/ zoals het was. Maar vanbuiten hebben ze nog sociale huur, maar dat is langzaamaan verder op wil gaan vertelt hij vooral over het Bureau voor de Statistiek, 2016. content/article/15-dossiers/699-wit-of-bruin. het nog goed weten te behouden. Dat past ook aan het veranderen. Deze wijk is zo huidige parkeerprobleem, niet onbelangrijk Coenen, Jo. De kunst van de versmelting. Delft: Ons Amsterdam, “Behoud van stadsschoon” ook bij de naam.” De Gouden Reael was dicht bij het centrum dat het natuurlijk voor hem. De winkel ligt naast het TUDelft, 2006. (versie juli 2006), http://www.onsamsterdam. vroeger al een bekende plaats en dat is ook logisch is dat het steeds drukker Zoutkeetsplein. Voor Harold Honel is dit de nl/component/content/article/15-dossiers/411- het nog steeds. Het enige verschil is het wordt en de huizen hier steeds duurder meest bijzondere plek in de buurt. Wat niet Dibbits, Hester, red. Immaterieel erfgoed en behoud-van-stadsschoon. soort klanten. “Vroeger waren de mensen worden”, zegt ze. Maar ze vindt het toch gek is, als je er iedere werkdag op uitkijkt. volkscultuur: almanak bij een actueel debat. Amsterdam: Amsterdam University Press, 2011. Project for public spaces, Placemaking. What die hier kwamen voornamelijk arbeiders jammer dat de originele buurtbewoners Hoewel er nu toevallig een klein ijsbaantje if we built our cities around places? New York, of bewoners uit de buurt. Nu hebben wegtrekken, omdat daarmee de sfeer Bokkinghangen 13, rechts molen De Bok op op het plein te vinden is, drukbezocht Bierckenbos, A., ‘’Buurtberichten’’, De 2016. we mensen uit heel Amsterdam, soms in de wijk verandert. Maar tegenhouden voormalig bolwerk Blauwhoofd, gezien vanaf het door de kinderen uit de buurt, vindt hij het Staatskrant, december 2017. zelfs verder uit Nederland, en vaak ook kan volgens haar niet, want “dit is nu dak van het houthok voor huis de Zalm. Jacob doorgaans maar een saaie steenvlakte. Priester, Sjaak, “Architect Bastiaan de Greef” Olie (1834-1905), 1862 t/m 1864. SAA, Collectie Gelder, Xandra van, “De perfecte speeltuin op het (versie maart 2010), http://www.onsamsterdam. toeristen.” eenmaal de ontwikkeling van de stad”. De Jacob Olie Jbz., afb. 10019A000519 Vroeger was het kleiner vertelt hij. De Barentszplein, ook voor ouders”, Het Parool, 26 nl/component/content/article/15-dossiers/91- geveltuintjes zorgen zeker in de zomer kinderen speelden er, er stond een klimrek augustus 2014. architect-bastiaande-greef-1818-1899 voor sociale contacten in de buurt. Het op en andere speeltoestellen. Het was voordeel voor Ria is dat ze als ze in haar worden gerealiseerd brandde de molen een plek waar je elkaar kon ontmoeten en Ende, Teun van den, “Erfgoed van morgen”, Tussenbroek, G. van. De mythe van de BoekmanExtra (juli 2017), 1-8. onveranderlijkheid: veranderende opvattingen geveltuintje bezig is, ze sneller aanspraak af. Van de molen restte niets behalve waar je bovendien je auto kwijt kon. “Maar over Amsterdamse monumenten. Amsterdam: maakt dan als ze even snel haar dagelijkse verschillende foto’s en prenten, gemaakt ze veranderden het telkens en de laatste Gawronski, J. en J. Veerkamp, De saillant van het Amsterdam University Press, 2015. VvE De boodschappen doet. Kortom, de tuintjes door onder anderen Rembrandt. verandering is nog wel de slechtste.” Blaauwhoofd. Amsterdam: Bureau monumenten Silodam, “Historie Silodam” (versie onbekend), creëren een veel mooier straatbeeld, De Zeeheldenbuurt heeft veel en archeologie, 2007. http://www.silodam.org/historie-silodam. brengen de buurt bij elkaar en zijn voor Ria ontwikkelingen doorgemaakt. In de Om erachter te komen of hij verder nog Gemeente Amsterdam, Erfgoed voor de stad. Zeeberg, J., Terugkeer naar Nova Zembla. De een hobby. Zo bepalen de tuintjes mede de 17de en 18de eeuw bestond het meer betrokken is bij de historie van de Agenda voor het erfgoed in een groeiend laatste en tragische reis van Willem Barentsz. identiteit van deze straat, dat is toch een gebied voornamelijk uit pakhuizen en wijk besluit ik maar direct te vragen naar Amsterdam. Amsterdam: Monumenten en Zutphen: Uitgeverij Walburg Pers, 2007. flinke impact voor zulke kleine tuintjes. bedrijfspanden. De inwoners van het de kennis die hij daarover heeft. “Ik weet archeologie, 2016. gebied waren voornamelijk werkzaam in wel wat”, antwoordt hij, “vroeger was het Zoelen, Bart van, “Toerisme is de economische Zoutkeetsgracht 2018. Liesbeth Dingemans. Halbertsma, Marlite, and Marieke Kuipers. Het motor van Amsterdam”, Het Parool, 21 augustus 19 Bolwerken | Ilona Somma de scheepsvaart. In de 19de en 20ste hier een soort bolwerk, kijk maar naar de erfgoeduniversum: een inleiding in de theorie en 2017. Rond 1610 werd er begonnen met een eeuw kwam er veel meer ruimte voor punten die daar uit het water komen, een praktijk van cultureel erfgoed. Bussum: Uitgeverij enorm bouwproject als onderdeel van woningen en een betere infrastructuur. stenen verdediging. Vroeger stond daar Coutinho, 2014. de stadsuitbreiding en verdediging van Het Barentszplein en het Zoutkeetsplein volgens mij ook een molen op. En het

52 53 Wildemanbuurt en Sloterplas Er is geen elders waar het anders is Gerrit Kouwenaar - fotografie Liesbeth Dingemans

13 uur de wereld is groot en wij kunnen niet overal tegelijk zijn. érgens wonen wij, érgens werken wij, érgens zijn wij thuis - wáár wij ook wonen, wáár wij ook werken, wáár wij ook thuis zijn. maar er is altijd een elders waar het anders is. amerikaans toverwoord: europa. europees toverwoord: amerika. de new yorkse secretaresse blijft staan voor een affiche van een spaanse danser. de parijse boekhouder blijft staan voor een affiche van een miami-girl. de japanse rijstboer blijft staan voor een affiche van een onvoorstelbaar hoog stenen gebouw. alleen dromen zijn gratis. maar door de droomzeeën ploegen de oceaanstomers; door de droomlandschappen snellen de exprestreinen; door de droomhemels schieten de straaljagers. achter de verlichte ramen zitten de new yorkse secretaresse, de parijse boekhouder, de baas van de japanse rijstboer.

14 uur hoe groter de stad, hoe kleiner de wereld. wáár wij ook wonen, wáár wij ook werken: wij zijn overal thuis. er is geen elders waar het anders is.

overal leven mensen, mensen die werken om te leven en soms ook leven om te werken. mensen die eten moeten. mensen die ijzer uit de grond halen, die graan verbouwen of jenever stoken, die geweren verkopen of zijderupsen, die mooi kunnen zingen of handelen in die concrete abstracties die effecten worden genoemd.

canadees graan gaat naar rusland. russische kaviaar gaat naar argentinië argentijnse muzikanten gaan naar rome. romeinse voetballers gaan naar amsterdam. amsterdamse politici gaan naar canada.

de wereld is rond, er is niets aan te doen.

54 55 16 uur de werkdag hapert. overal ter wereld gluren ogen naar klokken, of schatten, door een dikke hand overschaduwd, de zonnestand. kleine dagdromen, namiddagmerries, vriendelijk als radijsjes in volkstuinen, bloeien op tussen cijfers en vliegwielen.

handen gaan trager, stokken; ruggen strekken zich. er valt een zak in de tijd: kinderstemmen, krekels, waterleidinggeruis, verre treinen - duizend onmogelijke geluiden worden hoorbaar, markeren een wit moment, een blinde vlek, een gevechtspauze.

de aanstaande vrijheid is onbegrensd als een bioscoopzaal, een kinderboek.

dit is het uur van de verwachting en de voornemens, van de voorpret en de afspraakjes, van de onderdrukte geeuwen en de bedrijfsongelukken. het nu bestaat niet: wij wachten op straks.

straks is nu. wij zijn vrij. wij zetten onze hoed op en wandelen de vrijheid in, de avond tegemoet. wat gaan wij doen, nú?

15 uur soms zijn er mensen die iets maken dat nog nooit gemaakt is - iets dat geen enkel praktisch nut heeft en dat vaak zelfs niet mooi is en dat precies is wat het is en tegelijk toch weer veel méér is. een eigenaardig en geheimzinnig verschijnsel. we schudden er ons hoofd over, we staan er verbluft van, we gaan er naar kijken. in de middag, vooral als het regent en grijs is, en een stad zo benauwend beperkt aanwezig kan zijn in zijn stenen confectiepak, lopen wij door zalen waar zulke geheimzinnige dingen te zien zijn. met onze lelijke hoeden en rare brillen op, in onze smakeloze jassen en gedeukte lichamen balanceren wij eensgezind en ademloos op de grens van het onmogelijke: materie die dood is en toch leeft. wij worden er niet altijd blij van. soms gaan wij er met onze vermoeide voeten bij zitten en piekeren wat.

56 57 17 uur in de steden regent het vaker dan elders. het spitsuur weerspiegelt zich en daarboven en daaronder hangt het jonge gebladerte, een groene wolk, onaangedaan. regen bespat onze bril, wij blijven staan. iets onbestemds overvalt ons, een herinnering balanceert op de rand van ons bewustzijn. dit natte asfalt? dit plein? dit meisje? deze bloemen? dit licht? waar? wanneer? met een zuinige oude mond kijken wij uit een masker met duizend rimpels naar de wereld die nú is, hulpeloos, achterdochtig. maar dit licht. haast onmerkbaar komt de vloed van de avond opzetten, spoelt over steen en gras, door ogen en vensters. in ons is het eerder avond dan buiten ons. vandaar dat in de cafés de lampen voortijdig ontstoken worden.

18 uur whisky, jenever, wodka.

staan aan een toonbank van zink of zitten in de koele rust van een club. vage gesprekken met spiegelbeelden of een dialoog met koerstabellen, wedrenuitslagen, dodenlijsten.

borrel, aperitief, schemerkelkje.

huisdeuren die opengaan, schaduwen met aktentassen, die veranderen in hongerige zoons, vermoeide vaders, kussende echtgenoten. mannenlevens, die met een kleine schok weer in het gareel van de huiskamer vallen.

moeders, die kindernamen roepen. vaders, die vermaningen uitdelen of vertellen waar de wind vandaan komt.

het uur van de eenvoud. liefde die door de maag gaat. een inkrimpende wereld. een soort geluk.

58 59 stromen [...] biedt de grondslag voor het stempelbouw.10 Ook in Wildemanbuurt periode de particuliere bouw weer op gang toekomstbeeld van de stad".7 Amsterdam is zowel de grit- als stempelstructuur nadat die was ingestort in de Tweede Biografie van de Wildemanbuurt en Sloterplas was hier niet de enige in. Surveys vormden nog duidelijk zichtbaar. De meeste Wereldoorlog.15 Deze twee ontwikkelingen Tessa Conijn, Malou Minkjan en Anke Vandermullen de basis voor stadsontwikkeling in die wooneenheden in de buurt worden twee hebben geleid tot een differentiatie in periode van modernisme, sociale gelijkheid of meerdere keren herhaald, waardoor de stedenbouwkundige structuur van en geloof in de maakbare samenleving. de buurt een gestructureerde, maar Osdorp ten opzichte van andere wijken Door onderwijs kreeg de mens het steeds ook een eentonige uitstraling heeft. De in de Westelijke Tuinsteden. In de beter en in de woonomgeving moest men Waarderingskaart architectonische en Wildemanbuurt zijn deze ontwikkelingen kunnen beschikken over licht en lucht en stedenbouwkundige kwaliteit AUP laat en kenmerken goed te zien. Er is sprake recreatie in het groen. Aan het plan ligt een zien dat behalve haakverkaveling er ook van een afwisseling tussen hoog-, een nieuwe generatie jongeren, studenten miljoen in 2000, niet genoeg ruimte was Inleiding 4 uitgebreide analyse van het functioneren sprake is van een hovenstructuur in de midden-, en laagbouw in veelal een Geliefd, verguisd en herontdekt? De en jonge gezinnen, worden herontdekken, binnen de toen geldige stadsgrenzen. Het van de stad in alle facetten ten grondslag. Wildemanbuurt. Deze structuur werd haakvormige verkaveling. Zo staan de vijf Amsterdamse Westelijke Tuinsteden lijken omdat hier (nog) betaalbare woonruimte te AUP besloeg daarom een grootschalige Onderzoeksresultaten van de analyse gerealiseerd door het combineren van hoge haakvormige Galerijflats van F.J. in een nieuwe levensfase beland. De na vinden zijn. uitbreiding van de stad, voornamelijk in werden omgezet in een stadsconcept in haak- en strokenverkaveling, met als van Goor aan de rand van de buurt in de Tweede Wereldoorlog aangelegde westelijke richting waarbij grote lappen hoofdlijnen met uitdrukking van een nieuwe resultaat dat er een open hofvorming schril contrast met de daarvoor geplaatste wederopbouwwijken waren het logische De waardering voor wederopbouwwijken agrarisch grondgebied geannexeerd sociale orde en harmonie. Er werd gekeken ontstond waarin ruimte was voor groen en rij seniorenwoningen van slechts één antwoord op de verpauperde binnensteden. is de laatste jaren sterk gegroeid onder moesten worden om plaats te maken naar wonen, werken, ontspannen, verkeer andere recreatie faciliteiten. bouwlaag. Ruim wonen in een groene omgeving. erfgoedprofessionals. Tegelijkertijd zijn juist voor negen nieuwe stadswijken. Ooit - en ligging ten opzichte van het centrum. De Licht, lucht en ruimte. ‘Logisch’, want aan deze wijken aan een nieuwe levensfase duizenden jaren geleden - was hier een gesloten bouwblokken zoals we die kennen De waardering voor wederopbouwwijken Winkelcentrum de uitvoering was uitgebreid onderzoek begonnen. Amsterdam kent bovendien uitgestrekt moeras. Het regenwater kon van de vooroorlogse stad, werden in het is gestegen en dat is vooral merkbaar Osdorp werd binnen het AUP gezien als en planvorming voorafgegaan. Het op dit moment een grote bouwopgave; door het veenmos niet weg, waardoor AUP ingeruild voor maximale openheid. aan de vertegenwoordiging van scholen, de westelijke grens van Amsterdam en Amsterdams Uitbreidingsplan (AUP) de ambitie is 5.000 woningen per jaar te veenrivieren ontstonden. Langs rivier de 2 Bij de verkaveling werd zoveel mogelijk kerken en villa’s uit deze wijken op de lag destijds het verst van het centrum stamde uit 1934, en werd in de naoorlogse realiseren. Hierbij is geen sprake van Sloohter of Slochter vestigden zich voor het ingezet op optimaal gebruik van de zon. gemeentelijke monumentenlijst. Omdat af. Een volwaardig winkelcentrum met jaren in deelplannen verder uitgewerkt en uitbreiding, maar verdichting van bestaande jaar 1000 vissers en boeren. Gaandeweg Recreatie en sport werden berekend vernieuwingsprojecten de samenhang commerciële en maatschappelijke uitgevoerd. Amsterdamse gezinnen lieten gebieden. Licht, lucht, ruimte, hoe spoelde de Sloohter het veen weg en per vierkante meter per persoon met de onder druk zette is er in 2007 zelfs een voorzieningen was daarom wenselijk en de te kleine en verouderde woningen waarderen we dat nu? Deze biografie gaat ontstond het Slootermeer. Van 1639 tot Sloterplas als paradepaardje. beschermd stadsgezicht aangewezen in zou tevens heel Nieuw-West bedienen in de binnenstad met liefde achter zich, dieper in op de ontstaansgeschiedenis van 1642 werd het Slootermeer ingepolderd Slotermeer, omdat het wordt gekenmerkt en uit kunnen groeien tot een relatief kinderen groeiden op in het groen aan de Wildemanbuurt en directe omgeving, en ging het verder onder de naam 16 5 Het was een plan in hoofdlijnen, ‘hetgeen door hoge stedenbouwkundige en autonoom stadsdeel. Deze voorziening de Sloterplas. Diezelfde kinderen trokken de Sloterplas. In hoeverre is deze buurt Sloterdijkermeerpolder. inhield dat elk deel dat aan uitvoering architectonische kwaliteiten volgens kwam er, hoewel deze sterk afweek van in de jaren tachtig weg, binnen de ring herkenbaar als wederopbouwgebied? toe was, nader moest worden uitgewerkt’ het plan uit 1939.11 Hoewel het plan in de vorm zoals deze in het AUP gepland was meer vertier. De binnenstad stond er Wat is de achtergrond van haar ontstaan Met de implementatie van het AUP en dus ruimte hield voor invulling naar hoofdlijnen voor de oorlog tot stand is was. Het Osdorpplein werd gebouwd inmiddels beter voor, de verkrotting was en vormgeving? En hoe waarderen de werd bepaald dat de polder en haar gelang de wensen van dat moment.8 gekomen begon de bouw ervan erna pas volgens de laatste inzichten op het gebied aangepakt en de 19de-eeuwse gordel bewoners en gebruikers hun buurt? omgeving zou worden gebruikt voor Architect-stedenbouwkundige Cornelis tijdens de wederopbouw van het land. De van sub urbane ‘shoppingcenters’ die over kon op herwaardering rekenen. Een deel Aan de hand van de ontwikkeling de stadsuitbreiding, gebaseerd op van Eesteren was als hoofdarchitect en uitvoering van het AUP kwam hierdoor kwamen waaien uit de Verenigde Staten, van de woningen was vervangen door van de Westelijke Tuinsteden wordt de tuinstadgedachte. In Europa zijn -ontwerper aangenomen door De Graaf sterk onder druk te staan. Er was een tekort met gescheiden auto- en voetverkeer nieuwbouw, een deel werd gerenoveerd. het karakter van de Wildemanbuurt er meerdere tuinsteden gerealiseerd voor de uitwerking van het AUP. Al was aan bouwmateriaal, de financiële middelen en een intieme sfeer door de fonteinen Dat laatste dankzij het verzet tegen sloop geschetst. De Wildemanbuurt ligt in de als alternatief voor een zogenaamde het plan flexibel en slechts op hoofdlijnen waren gering en de woningnood was en kunstwerken.17 Aanvankelijk was het door de oude én nieuwe bewoners, zoals rechterbovenhoek van Osdorp, tussen de ‘concentrische stadsuitbreiding’, het uitgewerkt, wel was uitvoerig omschreven enorm. Zeker in de latere fasen van het de bedoeling dat het een doorlopende krakers, studenten en kunstenaars in Sloterplas, het Osdorpplein en Sportpark toevoegen van een stedelijke ring rondom welke voorzieningen er moesten komen, bouwtraject in Nieuw-West heeft dit geleid winkelstraat zou worden die uitmondde op de Zeeheldenbuurt en Oude Houthaven Ookmeer. Het Osdorpplein is een het centrum. Het idee achter de tuinstad, bijvoorbeeld het minimaal aantal vierkante tot veel herhalingsbouw en verschraling een plein aan de oever van de Sloterplas. bijvoorbeeld. volwaardig winkelcentrum met een divers afkomstig van de Brit Ebenezer Howard, meters sporten recreatievelden per van de architectuur. Men ging terug naar de Hoewel dat niet helemaal is gelukt - het winkelaanbod (dagelijkse boodschappen, was "t stichten van complete, stedelijke inwoner.9 Het streven was zo zelfstandig norm en zelfs de norm werd naar beneden contact met de Sloterplas is verloren door In de Westelijke Tuinsteden vestigen zich in detailhandel en speciaalzaken) met een gemeenschappen van beperkte omvang in mogelijke wijken te realiseren. De gebracht; kwantiteit boven kwaliteit.12 een grote verkeersweg - is het Osdorpplein die jaren een nieuwe generatie gezinnen, wijk overstijgende waarde. Sportpark landelijke omgeving, met alle voorwaarden uitwerking van het AUP geschiedde aan de Dit was met name het geval bij de laatst uitgegroeid tot een knooppunt in het merendeels Turks of Marokkaans, Ookmeer vormt de bovengrens van om een gaaf geheel te verkrijgen en 6 hand van meerdere deeluitwerkingen. De gerealiseerde tuinstad Osdorp, welke dagelijks leven van Osdorp en omgeving. waardoor meer diverse wijken ontstaan. Osdorp in de richting van Geuzenveld te behouden". Bij de realisatie van de realisatie van het AUP vond plaats tussen tevens het grootste oppervlakte heeft.13 Het ontwerp van het winkelcentrum week Een deel van de wederopbouwwoningen en de Sloterplas, het blauwgroene hart tuinsteden werd gestreefd naar een 1951 en 1963. Slotermeer werd als eerste op een tweede manier af van het AUP. is in de stedelijke vernieuwingsoperatie in van Nieuw-West, licht op een steenworp maximale openheid in het stadsbeeld en in wijk gerealiseerd, gevolgd door Geuzenveld Hoog-, midden- en laagbouw Op de plek waar het winkelcentrum zich de jaren negentig alweer vervangen door afstand van de Wildemanbuurt. het woonconcept, doormiddel van diverse en Slotervaart. De wijk Osdorp, met daarin Hoogbouw begon in de jaren zestig bevindt, was oorspronkelijk een oostwest- nieuwbouw, bewoond door een nieuwe woonstroken in een uitgestrekte groene de Wildemanbuurt, werd als één na laatste in Nederland aan een opmars in de gerichte parkstrook gepland die dwars middenklasse van migrantengezinnen. Algemeen uitbreidingsplan omgeving, in het AUP vertaald in het credo wijk gebouwd tussen 1956 en 1962, net woningbouw. Hoewel er aanvankelijk door Osdorp heen liep.18 In andere delen De woningen waren inmiddels te klein en ‘licht, lucht en ruimte’. voor de oplevering van Overtoomsche Veld twijfels waren onder stedenbouwkundigen van Osdorp zijn nog restanten van deze verouderd, sloop is dan de gebruikelijke Nieuwe stadswijk in 1963. en architecten over de kwaliteit van groenstrook terug te vinden, zoals het aanpak. Echter, niet elke wijk is onder De ontwikkeling van de Westelijke Het AUP is voornamelijk ontwikkeld door wonen in een gebouw van meer dan Botteskerkpark. handen genomen. De financiële crisis Tuinsteden is er één van lange adem. de toenmalige Dienst Publieke Werken Gridstructuur en stempelbouw zes verdiepingen, nam het aantal onderdeel van de Gemeente Amsterdam. maakte een einde aan grootschalige Het AUP vormt de basis van de bouw Een belangrijk kenmerk van de Westelijke hoogbouwwoningen in de jaren zestig De groene orde vernieuwing. Wat betekent het voor de van de wederopbouwwijken in Nieuw- Aan het hoofd van deze dienst stond Tuinsteden is de gridstructuur die heden wel gestaag toe. Redenen hiervoor waardering van een wijk, als vernieuwing destijds Wichert Arend de Graaf. Startpunt West, delen van Amsterdam Noord, ten dage nog zichtbaar is. Dit houdt in waren onder andere de blijvende Doorkoppeling en hiërarchie achterwege blijft? Wijken waar niet is een grootschalige verkeerstelling Watergraafsmeer en het Amsterdamse dat, anders dan in de binnenstad van woningdruk in steden en de toenemende Marinke Steenhuis stelt terecht dat de ingrijpend wordt gerenoveerd, waar minder 3 door de dienst. Het AUP is het resultaat 14 Bos. Dit plan is ontwikkeld vlak na de Amsterdam, straten vaak loodrecht op grondprijs. Daarnaast kwam in deze generositeit en monumentaliteit van de middelen zijn voor het beheer van de van deze telling, uitgevoerd om inzicht Eerste Wereldoorlog en werd in 1934 elkaar staan, waardoor het wegennetwerk publieke groene ruimte het ware erfstuk openbare ruimte?1 Of wijken waar juist gepubliceerd. Na de Eerste Wereldoorlog te krijgen in de verschillende stedelijke als een raster wordt vormgeven. Binnen 10 Dit verkavelingsprincipe is in Nederland veel stedelijke structuren nog herkenbaar zijn, werd duidelijk dat er voor de verwachte stromingen, zoals van voertuigen, maar de gridstructuur van het AUP werd toegepast in de wederopbouwperiode; hierbij bestaat een wijk uit een zich herhalend patroon van (kleine) omdat stedelijke vernieuwing hier halthield? Amsterdamse bevolkingstoename, tot één ook van mensen, goederen, afval en onder leiding van stedenbouwkundige woonensembles. RCE, Westelijke Tuinsteden: Toon- Karakteristieke wederopbouwpanden water, met als verklaring "inzicht in die 15 A. Blom, e.a., Nieuw-West: Parkstad Of Stadswijk: van Eesteren veel gebruik gemaakt van beeld van de wederopbouw. (Amersfoort, 2016), 30. De Vernieuwing Van De Westelijke Tuinsteden Amster- - lagere scholen, een garage, 2 In 2016 was de prognose 50.000 woningen in 4 Ibidem, 78. 7 M. Steenhuis, ed., De nieuwe grachtengordel. (Bus- 11 M. Steenhuis, ed., De nieuwe grachtengordel. dam. (Haarlem, Trancity, 2016), 40. woonblokken - worden herbestemd tot Amsterdam; in de metropoolregio zijn tot 2040 circa 250.000 woningen nodig om aan de woningvraag 5 Geheugen van West, “Geschiedenis Sloterplas” sum: Uitgevrij Thoth, 2017), 78. (Bussum: Uitgeverij THOTH, 2017), 32. 16 M. Steenhuis, ed., De nieuwe grachtengordel. bedrijfsverzamelgebouwen, vaak met een te voldoen. Zie “Koers 2025: Amsterdam selecteert (versie 13 juni 2008), https://geheugenvanwest. 8 Bureau Monumenten & Archeologie Amsterdam, 12 Ibidem, 97. (Bussum: Uitgeverij THOTH, 2017), 307. maatschappelijke functie. Buurten die door kansrijke woningbouwlocaties” en “Metropoolregio Am- amsterdam/page/6018/geschiedenis-sloterplas (2017), Atlas AUP Gebieden Amsterdam. (Amsterdam: Valiz 13 Ibidem, 304. 17 J. Hogenes, Osdorp en het Algemeen Uitbreidings- sterdam”, https://www.metropoolregioamsterdam.nl/. geraadpleegd 4 december 2017. Amsterdam, 2013), 14. 14 A. Blom, B. Jansen en M. van der heiden, e.d., De plan van Amsterdam. (Amsterdam: Stadsdeel Osdorp, 1 Gemeente Amsterdam, Gebiedsplan 2017 Osdorp. 3 M. Steenhuis, ed., De nieuwe grachtengordel. (Bus- 6 W. Bruin, Ebenezer Howard: De Tuinsteden van 9 M. Steenhuis, ed., De nieuwe grachtengordel. (Bus- typologie van de vroeg-naoorlogse woonwijken. (Zeist, 1985), 35. (Amsterdam: 2017), 25. sum: Uitgeverij THOTH, 2017), 86. morgen. (Wageningen, 1947), 5. sum: Uitgevrij Thoth, 2017), 85. 2004), 33. 18 Ibidem, 18.

60 61 van het AUP is.19 Het was de bedoeling dat groeninrichting te bewaken, werden per zouden worden. Anderzijds waren Sloterplas evenals de tuinen landschapsarchitecten als inspiratie dienen, die opgroeide aan het in elke buurt, wijk en stadsdeel voor iedere deelgebied supervisoren aangesteld. privétuinen voor bewoners op de Voor het ontwikkelen van de Westelijke waren tijdens de wederopbouwperiode Blomwijckerpad.32 bevolkingsgroep voldoend recreatief groen Voor Osdorp werd landschapsarchitect begane grond ook een probleem. Dit Tuinsteden moest de grond met zand ervan overtuigd dat de leefomgeving aanwezig zou zijn. Maar niet zoals het in de Wim Boer aangesteld als supervisor. deed volgens de supervisoren afbreuk opgehoogd worden. Door de zandwinning, van grote invloed is op het menselijk Buurtinitiatieven en community's rest van de stad altijd al was gedaan. De Andere supervisoren binnen het aan het gemeenschappelijk karakter en die voor het grootste deel in de handelen. Deze werd samengevat in de Ook nu nog oefent de gemeente invloed landschapsarchitect binnen het AUP Hans AUP waren Jan Bijhouwer en Mien tuinbezitters zouden nooit kunnen genieten Sloterdijkmeerpolder werd uitgevoerd, zogenaamde ‘wijkgedachte’. Het gezin uit doormiddel van beleid. Daarnaast Warnau vond de Engelse landschapstuinen Ruys. Allen waren zij vooraanstaande van echte privacy. Een oplossing voor ontstond lokaal een kunstmatig meer werd beschouwd als ‘de hoeksteen van de zijn op buurtniveau diverse organisaties een bourgeois oplossing. Hij achtte het landschapsarchitecten binnen de moderne de frictie tussen privé en openbaar was met op sommige plaatsen een diepte samenleving’. Wijken en buurten werden en initiatieven actief, die ieder een niet geschikt voor de nieuwe stedelingen, naoorlogse architectuurstroming met een halfhoge of halfopen afscheiding tot veertig meter. Dit meer werd na de zo zelfvoorzienend mogelijk ingericht, steentje bijdragen aan de leefbaarheid miljoenen arbeiders die in de stad waren Mien Ruys, een van Nederland meest van heesters, bomen, muren en hagen. zandwinningsperiode gebruikt voor het functies als wonen, werken, verkeer en van de Wildemanbuurt. Zo is er de komen wonen door de industriële revolutie. bekende landschapsarchitect als koploper. Zodoende werd de openheid en de realiseren van het gehele recreatiegebied. recreatie zoveel mogelijk van elkaar Lucas Community - gevestigd aan de Daarom greep hij terug op de boerentuinen Het vormgeven aan dit principe bleek doorkoppeling van het groen in stand Het ontstaan van het kunstmatige meer, dat gescheiden. Deze richtlijnen moesten orde Notweg, in een voormalig, monumentaal en agrarisch landschap. Centraal stonden uiteindelijk voor de supervisoren een gehouden maar werd er ook beslotenheid min of meer de contouren van de vroegere creëren binnen de groei van steden, de schoolgebouw, - opgericht om bestaande het grote wateroppervlak, het contrast uitdaging. Er waren geen bestaande gesuggereerd.23 Sloterdijkmeerpolder volgt, vormde het gemeenschapszin vergroten en voorzien bewonersinitiatieven te verduurzamen en van hagen en geschoren gras, de charme richtlijnen voorhanden, de westelijke begin van de huidige Sloterplas.26 Door in de dagelijkse recreatieve behoeften. nieuwe initiatieven van buurtbewoners te van gestileerde boomgaarden en de oer- tuinsteden kennen immers een radicaal Groenassortiment de natuurlijke zandafzetting ontstond in De woonomgeving moest de bewoners ontplooien en bewoners op te leiden tot Hollandse bomenlaan. In tegenstelling tot andere stedenbouwkundige opzet dan de De beplanting van de Westelijke Tuinsteden de loop der jaren een strandje aan de aansporen veel buiten te zijn en er een ‘BewOndernemers’. Een garage uit de de dwingende, geïdealiseerde Engelse binnenstad. Daarnaast was het in te richten bestond vooral uit bomen, heesters, gras, Sloterplas: in de volksmond de Varkensbaai actief en gezond leven op na te houden.29 wederopbouw biedt onder de naam Garage landschapsstijl die tot dan toe het groenoppervlak groot. Door de gewenste vaste planten, bloemen (voornamelijk genoemd. Deze naam refereert aan de Naast het stedenbouwkundigplan Notweg nu ruimte aan verschillende Amsterdamse groen domineerde, bood het doorkoppeling kon het gebied niet verdeeld rozen) en harde materialen. De kwaliteit invasie op Cuba in 1961, alhoewel de werd er ook gedacht aan sociaal maatschappelijke initiatieven, gericht groensysteem van het AUP ruimte voor worden in afgebakende terreinen. van de bodem in de Westelijke Tuinsteden naam niets te maken heeft met het strand maatschappelijke voorzieningen. Er werd op het begeleiden van mensen naar ontplooiing en vrije beweging.20 bleek relatief slecht te zijn met als gevolg zelf of met het stadsdeel Nieuw-West. een model ontworpen, waarin de wijk wordt werk, opleiding en ondernemerschap. De supervisoren waren van mening dat dat een deel van het budget opging aan De gemeente vond het dan ook tijd voor weergegeven in kringen en sectoren met In de Wildemanbuurt zelf zijn er geen Een belangrijk kenmerk van het groen het stedelijk groen niet een representatie het verbeteren daarvan en de beplanting een nieuwe naam en schreef in 2016 een eigen voorzieningen voor ieder niveau.30 organisaties actief die specifiek gericht zijn in de Westelijke Tuinsteden is de grote moest zijn van de natuur, maar juist een redelijk sober bleef. Het groenassortiment prijsvraag uit. Uit de duizend inzendingen De bedoeling was zo 'gemeenschapszin' op jongeren in de vorm van welzijns- of samenhang tussen het groen, de stedelijk karakter moest hebben passend werd aangepast aan de aard van de viel in 2017 de keuze op de naam te creëren. Voor de oorlog was de jongerenwerk. Veel jongeren uit de buurt bebouwde omgeving en de infrastructuur. bij de bebouwing. Dit principe breekt met openbare ruimte. Gemeenschappelijke Sloterstrand.27 samenleving sterk verzuild en dit dacht komen daarom terecht bij De Hood, net Wonen in een groene omgeving was de oorspronkelijke tuinstadgedachte van tuinen werden vaak verfijnder ingericht men te doorbreken door de wijken zo in te over het bruggetje aan de Osdorper Ban, een belangrijke kwaliteit van de tuinstad. Howard, maar komt meer overeen met dan de openbare ruimte.24 De beplanting De Sloterplas en het omringende Sloterpark richten dat samenwerking tussen de zuilen onderdeel van zorgen welzijnsorganisatie Groen nam daarom een belangrijke plaats de Nieuwe Zakelijkheid, een kunsten werd zoveel mogelijk aan de zijkanten vormen tegenwoordig het groen/blauwe gestimuleerd werd. Per buurt kwamen er Combiwel. Bij De Hood wordt er voor in het stedenbouwkundig ontwerp van de architectuurstroming, waarbij de focus ligt geplaats, vaak in de vorm van rechte hart van Nieuw-West. Vanuit het Sloterpark buurthuizen die vaak nog vanuit de zuil verschillende leeftijdscategorieën Westelijke tuinsteden, terug te zien in de op functionaliteit en zuivere, strakke lijnen. stroken, terwijl het midden van de ruimte zo lopen de parkstroken en vervolgens de werden opgericht. Ze kwamen echter vrijetijdsbesteding en schoolondersteuning zogenaamde lobben en scheggenstructuur Het betekende ook dat de buitenruimte niet leeg mogelijk werd gehouden. Zodoende groenstroken tot in de buurten eromheen samen in de overkoepelende wijkcentra, aangeboden. Voor volwassenen is er Huis van het AUP. Groenstructuren lopen hierbij per se groen hoefde te zijn; hoe stedelijker werd het zicht voor de bewoners van de door. Van Eesteren en zijn collega’s lieten waarvan iedere tuinstad er één had. van de Wijk ’t Blommetje, ook onderdeel van buiten naar binnen en door middel van de omgeving, hoe meer ruimte er was voor flats niet belemmerd en kon iedereen zich inspireren door parken in Engeland en In de buurthuizen werden activiteiten van Combiwel. In het dagelijks leven van vertakkingen eindigt het groen letterlijk bij verharding en een meer geometrische van de beplanting genieten. De keuze Duitsland, dat is in het huidige Sloterpark georganiseerd en clubs opgericht. Ook voor de bewoners, de sfeer en leefbaarheid de voor- of achtertuinen van de woningen. vormgeving. Naast uitstraling speelde voor de verschillende boomsoorten nog goed te zien. Sommige delen lijken (en door) jongeren werd er veel gedaan in de buurt spelen ook scholen en Cornelis van Eesteren kende meerdere ook de schaal een grote rol. .Hoe groter lag echter niet bij de supervisoren, letterlijk te zijn overgenomen, zoals de en volgens Heijdra was dat hard nodig. gebedshuizen nog altijd een grote rol. Zo is functies aan het groen toe, verdeeld binnen de bebouwing, hoe groter de groene maar bij de Afdeling Stadsontwikkeling. bastions van Maschsee in Hannover. Ook De jongeren waren volgens hem een stuk er de Turkse moskee aan de Ookmeerweg vier categorieën: sporten speelterreinen, ruimte en hoe meer naar een parkachtige Stadsontwikkeling koos bomen die op dat andere parkelementen hebben een Duits baldadiger dan nu, "na de oorlog waren de en in de buurt bevindt zich lagere school volkstuinen en schoolwerktuinen, uitstraling gestreefd werd. Een grotere moment leverbaar waren en bomen die modernistische sfeer, zoals de oostoever jongeren van god los".31 Prof. Dr. H. Kreamerschool, onderdeel natuurschoon en buurtparken samen schaal betekende ook een minder direct pasten bij de hiërarchische doorkoppeling die vrij lineair van opbouw is. Andere van Amsterdamse Oecumenische met plantsoenen. Natuurschoon, waar verband tussen het groen. Daarom werd bij van het groen. Dit resulteerde in een elementen zijn meer romantisch van Ook het verenigingsleven was na Scholengroep. Rechts in Blomwijck, aan voornamelijk de bosrijke en landelijke de inrichting van het groen verbonden aan lijst met boomsoorten verdeeld naar karakter, geïnspireerd op Engeland. Een de oorlog nog omvangrijk. De kerk de Meer en Vaart, is het politiebureau en omgeving mee werd bedoeld, werd hoogbouw onder ander rekening gehouden straattype. De supervisoren vonden het verschil met de Engelse landschapsstijl is organiseerde veel activiteiten, zoals het Talentenhuis waar kinderen onder beschouwd als groen dat buiten de stad met abstractere functies als rust, geur en eveneens belangrijk dat de bomen ook echter dat de grasvelden in het Sloterpark sporttoernooien en zomerkampen. Toen andere theater- en danslessen kunnen hoorde. De andere functies werden als geluid. buiten de bloei ‘mooi’ waren om te zien, ruimer zijn gedimensioneerd en niet slechts de verzuiling af begon te nemen ontstond volgen. De meest levendige straten in de stedelijk beschouwd. Wel was belangrijk wat volgens hun niet het geval was bij de zijn ontworpen als kijkgroen. Daarnaast de eerste samenwerking in de vorm buurt zijn de Osdorper Ban en Hoekenes dat het stedelijk groen werd verbonden aan Toegankelijkheid gekozen sierappels en meidoorns. Hoewel zijn in het Sloterpark ook componenten van jongerenvereniging KWAK (Kultuur, waar veel ondernemingen gevestigd het groen in de buitengebieden. Dit streven Leidraad binnen de inrichting van het een ruimtelijke samenhang belangrijk te herkennen met een combinatie Welzijn, Aktie en Kreatieven), gestart vanuit zijn. Een groot deel hiervan zijn van en naar verbinding leidde tot een hiërarchische groen was ook openheid. Dit hield in dat was werd er door de supervisoren wel van een modernistische (bijvoorbeeld een houten keet aan de Osdorper Ban. voor Marokkaanse en Turkse bewoners doorkoppeling van het groen binnen de bijvoorbeeld een gemeenschappelijke gestreefd naar een scheiding tussen de paviljoen Oostoever) en traditionalistische Alternatieve jongeren uit heel Nieuw-West en bedienen de buurt daarmee goed. schaalniveaus. Van landelijke gebied tot de tuin in een open bouwblok zorgvuldig functies van het openbaar groen. Dit hield vormgeving (bijvoorbeeld bastions kwamen naar optredens kijken van onder Er zijn ook horecagelegenheden en- of voortuin (de lobben- en scheggenstructuur), en ordelijk moest worden vormgegeven, in dat ruimtes voor rust, speeltuinen en Noordhaven). Deze menging van stijlen is andere Herman Brood. KWAK werd in avondvoorzieningen die een positieve van openbaar naar privé en van gaan naar zodat contact met medebewoners en de wegen duidelijk van elkaar gescheiden kenmerkend voor Nieuw-West.28 één adem genoemd met Paradiso en de invloed hebben op de sfeer. blijven.21 natuur werd gestimuleerd. Ondanks de moesten blijven. Deze scheiding werd vaak Melkweg. Hoewel de keet er niet meer is nadruk op openheid bleef beschutting en gerealiseerd door de keuze in beplanting. Wijkgedachte spreekt dit immateriële erfgoed boekdelen Stedelijke vernieuwing Supervisie beslotenheid mogelijk. Dit was nodig om Speeltuinen werden bij voorkeur omringd over het karakter van de Osdorper Ban en Omdat de groenstructuur nauw verweven in de buitenruimte ook een privésfeer te door doornachtige planten en de Gemeenschapszin en verenigingsleven Osdorp als geheel. Voor een geschiedenis Jonge geschiedenis is met de stedenbouwkundige opzet bereiken. De plantsoenen die behoorden zitgelegenheden eerder door verschillende Stedenbouwkundigen en architecten, van de wijk gebaseerd op immaterieel De cultuurhistorische waarde van van de wijken, heeft deze structuur een tot de portieketage flats waren immers planten met een zachtere en fleurige erfgoed kan ook voetballer John Metgod het AUP lijkt nu vooral in de fysieke 25 overzichtelijk karakter. Anderzijds werd gemeenschappelijke ruimtes, maar vooral uitstraling. 26 Van Eesterenmuseum, “De Tuinsteden” (versie overblijfselen te liggen. Scholen, kerken groen juist gebruikt om de eentonigheid bedoeld voor de bewoners en niet voor september 2015), http://vaneesterenmuseum.nl/nl/ en villa’s zijn ruim vertegenwoordigd 22 23 Ibidem, 37-40. de-tuinsteden/sloterplas/ (2017), geraadpleegd 4 te breken. Om de samenhang in de algemeen publiek. Deze frictie tussen op de gemeentelijke monumentenlijst. openbaar en privé is kenmerkend voor 24 Ondanks deze verschillende opvattingen tonen in de december 2017. 29 RCE, Westelijke Tuinsteden: Toonbeeld van de Vanuit professionals is er steeds meer het groen in de Westelijke Tuinsteden. praktijk veel gemeenschappelijke tuinen eenzelfde type 27 Gemeente Amsterdam, “Erfgoed van de Week. 19 M. Steenhuis, ed, De nieuwe grachtengordel. (Bus- inrichting. Mien Ruys was van mening dat het contrast Nieuwerwe(s)ts recreëren” (versie 31 mei 2017), https:// wederopbouw. (Amersfoort, 2016), 4, 11. waardering voor wederopbouwwijken. sum: Uitgevrij Thoth, 2017), 9. Met name Wim Boer was erop tegen dat in beplanting duidelijk zichtbaar moest zijn, terwijl archi- www.amsterdam.nl/kunst-cultuur/monumenten/ 30 T. Heijdra, Amsterdam Nieuw-West: De Geschiede- Dit is weleens anders geweest. Esther 20 Ibidem, 92-94. de woningen in de portieketageflats niet tect Jacoba Mulder dit niet nodig achtte. Wim Boer, de erfgoed-week/sloterstrand/ (2017), geraadpleegd 4 nis van de Westelijke Tuinsteden. (Alkmaar/Amsterdam: Agricola, voormalig directeur van Bureau 21 Y, Feddes, e.d., De groene kracht: De transformatie direct toegang hadden tot het plantsoen. supervisor van Osdorp twijfelde tussen beide visies. december 2017. Uitgeverij René de Milliano, 2010), 75. van de Westelijke Tuinsteden Amsterdam. (Haarlem, Hij was bang dat de gemeenschappelijke 25 Y, Feddes, e.d., De groene kracht: De transformatie 28 Gemeente Amsterdam, Cultuurhistorie Sloterplas 31 T. Heijdra, expert volksbuurten Amsterdam geïnter- 32 T. Heijdra, Amsterdam Nieuw-West: De Geschiede- Transcity, 2011), 30-32. tuinen uiteindelijk een niemandsland van de Westelijke Tuinsteden Amsterdam. (Haarlem, en Sloterpark. (Amsterdam: Bureau Monumenten en viewd door T. Conijn op 29 november 2017 in Museum nis van de Westelijke Tuinsteden. (Alkmaar/Amsterdam: 22 Ibidem, 46. Transcity, 2011), 43-4. Archeologie, onbekend), 6. ’t Schip. Uitgeverij René de Milliano, 2010), 123, 131.

62 63 Monumenten & Archeologie Amsterdam, bouweenheden staat er nog.36 Doordat inmiddels uitgegroeid tot meer dan de jongeren zijn verschillende voorzieningen van historie om plaats te maken voor Gemeente Amsterdam, Een stad voor iedereen. verklaart dat wederopbouwwijken voorheen bouweenheden bewaard zijn gebleven is helft van de bevolkingssamenstelling in de buurt aanwezig, zoals De Hood functionele en, in de tijdsgeest, uniforme Amsterdam, 2013. niet als erfgoed werden beschouwd ook opzet van de open bouwblokken met van Osdorp. Deze bewoners hebben en het Talentenhuis. Ook zijn er tal van panden leidt daarom tot een hogere Gemeente Amsterdam, Koers 2025. Ruimte voor en dat het respectvol omgaan met openbare binnentuinen (hovenbouw) nog hoofdzakelijk een Marokkaanse speelpleintjes te vinden, waaronder een gebruikswaarde, maar niet vanzelfsprekend de stad. Amsterdam, 2016. het verleden van dergelijke wijken als intact. De meeste binnenterreinen zijn achtergrond.41 Ook Stadsdeel Nieuw- tweetal voetbalkooien. In het AUP waren tot een hogere kwaliteit van het gebied hinderlijk ervaren werd. Volgens Agricola alleen niet langer vrij toegankelijk omdat West constateert recent nog dat de speelpleintjes een belangrijk element; bijna en sterkere lokale identiteit.51 In de Groffen, B., e.a., Evaluatie Belvedère: Op na(ar) 2009. Nijmegen, 2008. zagen de woningcorporaties het als een de woningcorporaties er hekken omheen sociaaleconomische positie van bewoners alle bouwblokken hadden een speelplein Wildemanbuurt is - in tegenstelling tot veel fysieke opgave, een opknapbeurt. Vanuit geplaats hebben. De verkaveling is nog uit buurten waar vernieuwing door de volgens ontwerp van Aldo van Eyck. andere buurten in Osdorp - de stedelijke Janssen, J., Luiten, J., Renes, H., Rouwendal, bedrijfsvoering was de oplossing sloop hetzelfde. Volgens de eerste plannen zou crisis ‘is achtergebleven’ en ‘kwetsbaar’ is. De vrij iconische speelpleintjes stonden vernieuwing achtergebleven. Op enkele J., Netwerk Erfgoed & Ruimte, Van gearrangeerd en nieuwbouw. Bovendien ontstond er er door de Wildemanbuurt een snelweg Dit zou zich uiten in een opeenstapeling bekend om de klimrekken die aan iglo’s bebouwing na is de stedelijke structuur huwelijk tot dynamische verhouding, 2012. in deze wijken sociale problematiek en komen, de Geer Ban. Deze is alleen van problemen zoals bijvoorbeeld een doen denken. Daarnaast hadden ze overeind gebleven en daarmee ook de Jones, I., Macdonald, R.R., McIntyre, D, ed., het benutten van de cultuurhistorische nooit uitgevoerd en dus is het tracé in de gebrekkig taalniveau, armoede, schulden vaak een zandbak en een bankje voor groenstructuur. Dit kan betekenen dat de City Museums and City Devolopment. Plymouth, dimensie was niet de meest voor de hand jaren 80 bebouwd.37 Kortom, hoewel er en gezondheidsproblemen. Een kwart de ouders om op te zitten. Van deze cultuurhistorische waardering hoogt ligt, 2008. liggende strategie om dit aan te pakken. wel enkele later gebouwde panden zijn van de Osdorpers is minderjarig; jongeren oorspronkelijke speelpleintjes is er één maar tegelijkertijd betekend het ook dat Knoop, R., e.a., Staartwaarden. Amsterdam, Volgens Agricola kwam de omkeer in geplaats en er binnen de oorspronkelijke met relatief veel problemen op gebied bewaard gebleven in Blomwijck; een de leefomgeving van de omwonenden niet Reinwardt Academie, 2017. denken rond de eeuwwisseling. Stichting bebouwing wel restauratie heeft plaats van onderwijs, schulden en psychosociale bord herinnert hieraan. De pleintjes - of meer is aangepast. Veel bewoners klagen Van na de Oorlog concludeerde toen dat gevonden, is de buurt dus nog in grote problematiek.42 beter gezegd het forse aantal kinderen dan ook over de slechte kwaliteit van hun Koningsbruggen, I. van, Hellemondt, I. van, oorspronkelijke, bestaande kwaliteiten het lijnen zoals voorzien was in het AUP. Echter op de pleintjes - veroorzaakten al vanaf leefomgeving, die inmiddels nodig toe is “Architectuurgeschiedenis en monumentenzorg”, in: K. Bosma, J. Kolen, ed., Geschiedenis en uitgangspunt voor vernieuwing moeten is er altijd een verschil tussen de geplande Volgens Ton Heijdra was de Wildemanbuurt het begin klachten van omwonenden aan vernieuwing. De uitdaging is de lokale ontwerp: handboek voor de omgang met cultureel 46 zijn, en niet een tabula-rasa-benadering. stad en de geleefde stad, zeker nu we lange tijd juist een aangename plek om vanwege geluidsoverlast. Veel pleintjes identiteit te behouden en te versterken, erfgoed. Nijmegen: Vantilt 2010, 40-49. "De naoorlogse wijken zijn geen vel wit meer dan vijftig jaar verder zijn. Dit maakt te wonen, zelfs toen het in de rest van de zijn inmiddels vernieuwd, maar de overlast die is ontworpen door Van Eesteren en papier waarop beleidsmakers ongestoord de Wildemanbuurt tot een interessant tuinsteden achteruitging. Omdat er ‘niet is gebleven. Het pleintje aan de Wildeman vormgegeven door generaties gezinnen die Nio, I., e.a., Nieuw-West: Parkstad of stadswijk. Haarlem: TranscityxValiz, 2017. hun gang kunnen gaan. Er ligt nu eenmaal onderwerp voor een onderzoek naar de zoveel te beleven was’ konden mensen er is een aantal jaar geleden verwijderd omdat er gewoond hebben en nog wonen. al geschiedenis, hoe jong ook.” Ook werd relatie tussen de professional en de burger rustig wonen, dicht bij de Sloterplas en het omwonenden te veel overlast ondervonden Praktijkleerstoel Gebiedsontwikkeling TU aangetoond dat grootschalig ingrijpen in de waardering van het erfgoed.38 Osdorpplein. Hij verklaart dat het achterop van de spelende kinderen. The Beach gaf Delft, Duurzame gebiedsontwikkeling: Doe de 33 Literatuur tienkamp!. Delft, 2011. juist ontwrichtend kan werken. De raken van de Wildemanbuurt een logisch aan dat er nu nagedacht wordt over een Beijer, P., e.a., Waarde van het alledaagse. Amersfoort: TrancityxValiz, 2016. stadsvernieuwingen die vanaf begin jaren Diversiteit gevolg is van de vernieuwingen elders in nieuwe invulling, mits die niet hetzelfde RCE, Westelijke Tuinsteden: Toonbeeld van de negentig hebben plaatsgevonden hebben De bevolkingssamenstelling van Osdorp Osdorp. Als de ene buurt immers vernieuwd probleem met zich mee brengt. wederopbouw. Amersfoort, 2016. Blom, A., e.a., Atlas van de wederopbouw de stedenbouwkundige samenhang in het en tevens de Wildemanbuurt is sinds wordt zal de andere buurt in vergelijking Nederland 1940-1965; ontwerpen aan stad en Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, AUP onder druk gezet. In 2007 is daarom de bouw drastisch veranderd. Toen een altijd slechter zijn en zal de problematiek land. Amersfoort: RCE en nai010 uitgevers, 2013. Slot Karakterschetsen; Nationale Onderzoeksagenda. een gebied met hoge stedenbouwkundige lichting eerste bewoners vertrok kwam hier zich daar centreren, omdat bewoners die Meer dan de helft van de wereldbevolking Erfgoed en Ruimte. Amersfoort, 2014. en architectonische kwaliteiten volgens het een zeer diverse groep nieuwkomers voor het goed hebben naar de nieuwe wijken Blom, A., e.a., Nieuw-West: Parkstad of stadswijk: leeft in een stedelijke omgeving en dit de vernieuwing van de westelijke tuinsteden 43 Simon, C.J.M., Ruimte voor identiteit. Groningen, plan uit 1939 is Slotermeer aangewezen terug. Met name voor de eeuwwisseling trekken. Toenemende diversiteit werd aandeel zal in de nabije toekomst alleen Amsterdam. Haarlem: TrancityxValiz, 2017. 34 2005. als beschermd stadsgezicht. In later leidde dit tot spanning en men sprak binnen de vernieuwingsprojecten in de maar toenemen, met naar verwachting 39 Blom, A., B. Jansen en M. van der heiden, opgeleverde wijken, waaronder Osdorp, zelfs van een integratievraagstuk. De jaren nengentig nog gezien als verval. een toename van meer dan 5 procent Steenhuis, M., De nieuwe grachtengordel: De e.d., De typologie van de vroeg-naoorlogse werd kwantiteit belangrijker dan kwaliteit. omwenteling in de bevolkingssamenstelling De wijk was namelijk ontworpen voor een 47 realisatie van het Algemeen Uitbreidingsplan van in 2030. De laatste decennia is een woonwijken. (Zeist, 2004) De uitvoering kwam in de jaren na de bracht sociale problematiek met zich mee veronderstelde homogeniteit, namelijk wereldwijde stedelijke groeispurt zichtbaar. Amsterdam. Bussum: Uitgevrij Thoth, 2017. oorlog onder druk te staan en zeker in en men vreesde voor een Bijlmereffect, Amsterdamse gezinnen. Frictie kan echter Bosma, K. en Kolen, J. ed., Geschiedenis In Amsterdam voltrok deze groeispurt zich UN, The World’s Cities in 2016. New York, 2014. de latere fasen van het traject heeft dit aldus Esther Agricola. Als antwoord hierop ook gezien worden als een resultaat vooral tot de jaren 60, maar ook vanaf en ontwerp: Handboek voor de omgang met cultureel erfgoed. Nijmegen: Vantilt, 2010. geleid tot veel herhalingsbouw, waarbij volgde het 'Grotestedenbeleid', gericht op van sociaaleconomische verstedelijking. 1985 is weer een toename te zien in het Vrienden van de Sloterplas, “Geschiedenis 48 Sloterplas en Sloterpark” (versie september men terugging naar de norm (en deze fysieke vernieuwing van leefomgeving en Verschillende groepen bewoners eigenen aantal inwoners. Een toename die zich Bruin, W., Ebenezer Howard: De Tuinsteden van 2004), http://www.vriendenvandesloterplas. ook steeds verder naar beneden bracht). sociale emancipatie op de arbeidsmarkt zich de wijk toe. De vernieuwing heeft morgen. Wageningen, 1947. http://edepot.wur. de komende decennia naar verwachting nl/index.php?option=com_ nl/248648 De woningnood was hoog en financiële (en waarmee de tuinsteden als een positief effect op de reputatie van de stabiel voortzet.49 Deze toename aan content&view=article&id=5&Itemid=4 (2017) middelen schaars.35 achterstandswijken werden bestempeld).40 buurt en heeft bewoners vertrouwen in de inwoners vraagt om meer ruimte voor stad. Feddes, Y., De groene kracht: De transformatie toekomst gegeven. De laatste tien jaar is Waar Amsterdam tot de jaren 60 vooral van de Westelijke Tuinsteden Amsterdam. Straatnamen Wanneer we inzoomen op de De zeer diverse groep nieuwkomers is daarnaast geëxperimenteerd met kleinere meer ruimte creëerde door stedelijke Amsterdam: Uitgeverij Sun, Trancity, 2011. Wildemanbuurt valt op dat er geen interventies die hoofdzakelijk gericht waren uitbreidingen, is het echter nu vooral de Sloterplas - Meer en Vaart Franke, S., Niemans, J. en Soeterbroek, Meer en Vaart: Voormalige hofstede aan de grootschalige stedelijke vernieuwing 36 De voormalige St Lucas school (Notweg 32) is op creatieve hotspots. Er is een nieuwe, opgave “ruimte voor de stad” te realiseren 44 F.,“Gedreven Pioniers” in S. Franke, J. Niemans, Sloterdijkermeerweg nabij de Haarlemmerweg, heeft plaatsgevonden. Waar in sommige een gemeentelijk monument en orde 1 volgens de stabiele middenklasse ontstaan. doormiddel van stedelijke transformatie en F. Soeterbroek, Het Nieuwe Stadmaken, van gesloopt voor de aanleg van Bos en Lommer. Het delen van Nieuw-West en Osdorp door waarde kaart van Atlas AUPgebieden Amsterdam. De verdichting.50 Ook nu de druk op de stad gedreven pioniers naar gelijk speelveld. Haarlem: was de ambstwoning van de burgemeester van resterende oorspronkelijke bebouwing wordt op deze vernieuwing de samenhang onder Jongeren toeneemt en ruimte schaars is, is sloop TrancityxValiz. 2015, 9-16. de in 1921 opgeheven gemeente Sloten. druk kwam te staan, is deze in de waarde kaart aangeduid als orde 2 (hoge waarde: Ondanks de hierboven geschetste architectuureenheid met een voor de periode karakte- gevolgd door nieuwbouw nog altijd een Geheugen van West, “Geschiedenis Sloterplas” Wildemanbuurt nagenoeg onveranderd. ontwikkeling, zijn er ook nog negatieve Oeverpad: Naar de ligging, langs en naar de over ristieke architectonische vormgeving en/of typologie die voor de hand liggende oplossing. Sloop is (versie 13 juni 2008), https://geheugenvanwest. van de Sloterplas. Het overgrote deel van de oorspronkelijke een belangrijke bijdrage levert aan de compositie van geluiden te horen. Er zouden meer echter ook kostbaar en daarnaast gaat bij amsterdam/page/6018/geschiedenis-sloterplas de verkavelingseenheid en het veld) en 3 (middelhoge spanningen zijn dan binnen de ring als sloop vaak meer verloren dan enkel steen (2017). Osdorp: Naar de buurtschap Osdorp. Op oude waarde). Bureau Monumenten & Archeologie Amster- gevolg van de toegenomen diversiteit en kaarten wordt deze buurschap vermeld als en beton. Gelinck, S. en Strolenberg, F., “Herbestemmen de dam, Atlas AUP Gebieden Amsterdam. (Amsterdam: met name overlast door jongeren. Onder Oostdorp. Valiz Amsterdam, 2013), 109. nieuwe realiteit” in: Erna van Holland, ed., Renda jongeren in de Wildemanbuurt is sprake Special. ’s-Hertogenbosch, Aeneas Media B.V, 37 J. Hogenes, Osdorp en het Algemeen Uitbreidings- Oude panden zijn ook dragers van de Ruimzicht: Voormalige boerderij aan de Uitweg, 2013. plan van Amsterdam. (Amsterdam: Stadsdeel Osdorp, van hoge werkloosheid, onder andere stedelijke identiteit. Juist binnen de trend gesloopt voor de aanleg van tuinstad Osdorp. 1985), 39. doordat het gemiddelde opleidingsniveau van globalisering neemt de aandacht voor 45 Gemeente Amsterdam, “Achthonderdduizend Sloterplas: Meer tussen Sloten en Sloterdijk, dat 38 Het algemene beeld van wederopbouwwijken is relatief laag is. Voor kinderen en de directe omgeving toe. Het uitwissen Amsterdammers”, http://www.ois.amsterdam.nl/ na herhaalde droogleggingen ten behoeve van de namelijk niet erg positief, zo bevestigd de 0-meting die visualisatie/bevolking.html zandwinning weer tot water werd gegraven. voor het programma in opdracht van het RCE werd uit- 41 I. Nio, A. Reijndorp, W. Veldhuis, Atlas Westelijke 46 T. Heijdra, Amsterdam Nieuw-West: De Geschiede- gevoerd door Motivaction. Echter hebben de bewoners Tuinsteden Amsterdam: de geplande en geleefde stad. nis van de Westelijke Tuinsteden. (Alkmaar/Amsterdam: Gemeente Amsterdam, Bestemmingsplan (Amsterdam: SUN Trancity, 2009), 54-55. Uitgeverij René de Milliano, 2010), 112. Vrijzicht: Voormalige boerderij in de oude van dergelijke wijken vaak een hogere waardering voor Wildeman- en Blomwijckerbuurt: Toelichting gemeente Sloten. hun wijk dan mensen die er niet wonen. Vooral oud-be- 42 Gemeente Amsterdam, Gebiedsplan 2017 Osdorp. 47 UN, The World’s Cities in 2016. (New York, 2014), 2. inclusief bijlagen en regels. Amsterdam, 2015. 33 Bureau Monumenten & Archeologie Amsterdam, woners en jongeren (18-24) ervaren de wijken vaker als (Amsterdam, 2016), 3. 48 Gemeente Amsterdam, Een stad voor iedereen. Wildemanbuurt Atlas AUP Gebieden Amsterdam. (Amsterdam: Valiz prettig om in te wonen. Motivaction, Wederopbouwwij- 43 T. Heijdra, expert volksbuurten Amsterdam geïnter- (Amsterdam, 2013), 3. Gemeente Amsterdam, Gebiedsplan 2017 Boutenburg: Voormalige boerenhofstede Osdorp. Amsterdam, 2017. Amsterdam, 2013), 11, 14. ken (0-meting). (Amsterdam: RCE, 2015). viewd door T. Conijn op 29 november 2017 in Museum 49 Gemeente Amsterdam, “Achthonderdduizend aan de Haarlemmerweg, ter hoogte van de 34 M. Steenhuis, De nieuwe grachtengordel: De 39 Bureau Monumenten & Archeologie Amsterdam, ’t Schip. Amsterdammers”, http://www.ois.amsterdam.nl/visuali- Vredenhofweg. realisatie van het Algemeen Uitbreidingsplan van Am- Atlas AUP Gebieden Amsterdam. (Amsterdam: Valiz 44 I. Nio, e.a., Nieuw-West: Parkstad of stadswijk. satie/bevolking.html, geraadpleegd 9 oktober 2017. 51 Praktijkleerstoel Gebiedsontwikkeling TU Delft, Geer Ban: De Geer ban of Vrije Geer was een sterdam. (Bussum: Uitgevrij Thoth, 2017), 32. Amsterdam, 2013), 10. (Haarlem: TranscityxValiz, 2017), 25-27. 50 Gemeente Amsterdam, Koers 2025. Ruimte voor de Duurzame gebiedsontwikkeling: Doe de tienkamp!. van de vier delen waar uit de gemeente Sloten in 35 Ibidem, 97. 40 Ibidem,11. 45 Ibidem 81, 29. stad. (Amsterdam, 2016), 7. (Delft, 2011), 16.

64 65 vroeger eeuwen bestond. Een ban was oudtijds Ookmeerweg: naar de vroegere polder, een Bullepad: Genoemd naar een door de een bestuursgebied; een aantal bannen vormde drooggemalen meertje ten noorden van de stadsuitbreiding verdwenen zijpad van tezamen een baljuwschap. buurschap Osdorp. de Haarlemmerweg, ter hoogte van de Vredenhofweg. Vermoedelijk liep hier de bul, Grasrijk: Voormalige boerderij aan de Uitweg, Osdorperban: zie Osdorp. oftewel de fokstier van de buurt. gesloopt voor de aanleg van tuinstad Osdorp. Cromme Camp: Historische naam in de Reinveen: Voormalige boerderij aan de Uitweg, voormalige gemeente Sloten: een stuk grond. Klarenburg: De voormalige boerderij Karenburg gesloopt voor de aanleg van tuinstad Osdorp. aan de uitweg, gesloopt voor de aanleg van Groenehuyzen: Voormalige boerderij in de tuinstad Osdorp. De l in de straatnaam is dus Sonderbuur: Naam van een gesloopte boerderij vroegere gemeente Sloten. abusief, maar burgemeester en wethouders aan de Haarlemmerweg tegen Halfweg. oordeelden deze afwijking naderhand niet Groenpad: Voormalig weggetje in de oude gewichtig genoeg om het raadsbesluit te wijzigen. Veldzicht: Boerderij aan de voormalige Uitweg, gemeente Sloten. gesloopt voor de aanleg van de westelijke Nieuwe Laan: Voormalige weg in de Sloter tuinsteden. Vóór 1975 droeg deze straat de Hoekenespad: Eilandje in het vroegere IJ. Het Middelveldsche Polder, verbindingsweg tussen naam Heijningspad, die werd ingetrokken bij de woord nes betekent landtong. Uitweg en Sloterdijkermeerweg. Op een kaart van benaming van de Heining (Westpoort). 1650 wordt die oude weg Nieuwelaan genoemd, Hooge Venne: Voormalige boerderij in de oude op latere kaarten komt de naam Malleweg voor. Vrijburg: Voormalige buitenplaats aan de gemeente Sloten. De huidige Nieuwe Laan kreeg bij de aanleg in Haarlemmerweg. 1958 de naam Malleweg, maar wegens bezwaren Remijden: Historische naam van een stuk land in werd de naam in 1968 gewijzigd in Nieuwe Laan Wildeman: Voormalige korenmolen aan de het oude Sloten. Amstelveenseweg, ter hoogte van de Kalfjeslaan. Notweg: Een voormalige weg tussen de Rijgersborch: Boerderij (ook genaamd Sloterdijkermeerweg en de Haarlemmerweg, Blomwijckerbuurt Reigersbosch) aan de Uitweg, gesloopt voor de verdwenen voor de aanleg van de Bos en Beek en Hoff: Voormalige boerenhofstede aan de aanleg van de wijk Slotermeer. Lommerbuurt. Een notweg is een landweg, Haarlemmerweg, tegenover het dorp Sloterdijk. bestemd voor vervoer van de oogst van het veld; Vreedenhaven: Een oude buitenplaats in het het Friese woord 'not' betekent 'oogst'. Het begrip Blomwijckerpad: Een door de stadsuitbreiding gebied van de voormalige gemeente Sloten. komt in Noord-Holland boven het IJ veelvuldig verdwenen weg in het oude Sloten. voor, ook als notsloot voor een waterweg met Witte Klok: Voormalige boerenhofstede in de dezelfde functie. Braak en Bosch: Voormalige boerenhofstede aan oude gemeente Sloten. de Haarlemmerweg, gesloopt voor de aanleg van tuinstad Geuzenveld.

Algemeen Uitbreidingsplan van Amsterdam, Cornelis van Eesteren, als bijlage gepubliceerd in het Bouwkundig Weekblad Architectura van 23 maart 1935, nummer 12. Oriëntatie: noordnoordoost boven. SAA, Collectie Tijdlijn biografie 1935 Collectie Atlas Kok, afb 010095000002. 1693 1953

Uitweg, in noordoostelijke richting gezien vanaf de hoek met de Malleweg, in de verte de Groeneweg. Latere Wildemanbuurt, 1953. SAA, Collectie Stadsarchief Amsterdam: foto's eigen fotodienst, afb. 010122039751.

Gezicht op het dorp Osdorp. Prent, ca.1693. SAA, Collectie Stadsarchief Amsterdam: tekeningen en prenten, afb. 010097002375.

Sloterdijkermeerpolder 1 & 2. Een man loopt Malleweg, later de Wildemanbuurt, 1953. SAA, met twee paarden aan de hand over de Collectie Stadsarchief, Amsterdam: foto's eigen Sloterdijkermeerweg, voor de ontgraving tot fotodienst, afb. 010122039181. Sloterplas, ca. 1950. SAA, Collectie Archief van de Dienst Ruimtelijke Ordening en rechtsvoorganger: foto's, afb. 010009010480.

66 67 Ordekaart AUP, nr. 6 Nieuwwest, Osdorp. In 2010 voltooide Bureau Monumenten & Kaart van Amsterdam, vervaardigd door de Archeologie (BMA) de waarderingskaarten voor Dienst Publieke Werken, afd. Landmeten en de AUP gebieden. De waarderingskaarten voor Kartografie, 1976. SAA, Collectie Stadsarchief de AUP gebieden zijn de laatste in een serie Amsterdam: kaarten van geheel Amsterdam, afb. die startte met de waarderingskaarten voor de D10100000266. binnenstad, de 19de-eeuwse Ring en de Gordel 1976 2010 ’20-’40. Kaart Dienst Ruimtelijke Ordening, 2010. 1964 1973 2025

Klarenburg, gezien vanaf de Notweg. Serie: Nieuw-West '50- '60 speelplaatsen, 1964. SAA, Archief van de Dienst Ruimtelijke Ordening en rechtsvoorganger: foto's, 10009A000759.

Het winkelcentrum Osdorp met een beeldengroep en fontein naar Luchtfoto Osdorp-Midden, 1973. SAA, Archief Koers 2025, Gemeente Amsterdam, 2016. Planvorming voor de het ontwerp van Bolhuis. SAA, ca. 1965. Collectie Archief van van de Dienst Ruimtelijke Ordening: foto's, afb. bouw van 50.000 woningen door nieuwbouw en transformatie de Dienst Ruimtelijke Ordening en rechtsvoorganger: foto’s, afb. B00000034831. van leegstaand vastgoed. Integrale en stadsbrede inventarisatie 010009009883. van woningbouwlocaties. De Gebiedsuitwerkingen - waaronder 68 de Wildemanbuurt - zijn de locaties waar aanvullende 69 ontwikkelmogelijkheden worden onderzocht voor de langere termijn. uit meerdere periodes waardoor het groen in verschillende fases wordt belicht: van Grijze plantsoenen het prille begin vlak na de oplevering in Malou Minkjan 1964, tot 1984 wanneer het groen zich volop heeft kunnen ontwikkelen. Door deze vergelijking is het mogelijk, specifiek voor de Wildemanbuurt, het oorspronkelijk karakter van het groen inzichtelijk te maken, waarbij zowel het conceptueel gedachtegoed, als de esthetische Inleiding stede-bouw als aesthetisch bedrijf [...] Hij gerealiseerd zonder een connectie met uitkomsten worden beschreven. Recent Amsterdam kamt de laatste jaren met in eerste instantie, heeft de stedebouw het verleden van het gebied wordt nu, 2 gemaakte foto’s maken het vervolgens een groot tekort aan woningen. De verruimd tot planning voor stad en land”. door de gemeente, stedenbouwkundigen mogelijk een vergelijking te trekken met stad is populair, maar tegelijkertijd is de Ook van Eesteren zag de stadsuitbreiding en architecten, bewust gekozen voor de huidige staat van het naoorlogs groen ruimte schaars. In koers 2025 bepaalt de van Amsterdam als een grootschalige een ontwerp passend bij de visie van in de Wildemanbuurt. In hoeverre is het gemeente Amsterdam dat er voor 2025, 50 planopgave waar uitgebreide onderzoeken, het AUP. Niet alleen blijft zo het karakter oorspronkelijk karakter van het naoorlogs duizend woningen bij zijn gekomen, zonder naar bijvoorbeeld de bevolkingstoename van de Westelijke Tuinsteden bewaart groen nog aanwezig? daarbij de stadsgrenzen te verleggen.1 en stedelijke verkeersstromen, de basis voor toekomstige generaties, ook de Stedelijke verdichting moet meer ruimte vormde voor het stedelijk ontwerp. Zo ensemblewaarde van het AUP blijft zo goed Een derde laag van informatie wordt creëren voor de stad. Doormiddel van werd niet alleen de bebouwing in de mogelijk intact. aan dit onderzoek toegevoegd middels herontwikkeling wil de gemeente zowel het Westelijke Tuinsteden uitgedokterd - de het interviewen van twee professionals Afbeelding 1. Schema groensysteem: doorkoppeling van de groene ruimte. In: Y. Feddes, e.d., De aanbod van woningen drastisch verhogen stedenbouwkundigen droegen vaak witte Deze samenhang van de omgeving is werkzaam bij de Gemeente Amsterdam. groene kracht: De transformatie van de Westelijke Tuinsteden Amsterdam. (Haarlem: Transcity, 2011), 136. als de kwaliteit van de leefomgeving jassen tijdens werktijd - maar ook over het een belangrijke eigenschap van het AUP. De gemeente beheert immers een groot verbeteren. beoogde groen werd uitvoerig nagedacht. Die niet alleen geldt voor de bebouwing, deel van het groenareaal. Wat zijn de van de samenleving, komt eveneens terug daaropvolgend, hoe de locatie het beste 6 Niet eerder werd in Nederland het maar ook voor het groen. Het groen wordt uitdagingen als het gaat om groenbeheer in de beleidsvoering van de Gemeente benut kan worden. Gaat het bijvoorbeeld Het is niet voor het eerst dat de vraag groenontwerp zo nauwgezet geïntegreerd eveneens door de huidige bewoners en hoeverre heeft dit invloed op het Amsterdam. Door nieuwe betekenisgeving om een gebied met een openbaar of privé naar woningen in Amsterdam vele malen in het stedenbouwkundig planontwerp. van Nieuw West beschouwd als een behoud? Wat is de cultuurhistorische van het groen streeft de gemeente naar karakter? Hoewel dit in eerste instantie hoger is dan het aanbod. Ook in de van de belangrijkste kwaliteiten van waarde van het naoorlogs groen volgens een optimale benutting van de huidige geen moeilijk vraagstuk lijkt, is juist door eerste helft van de 20ste eeuw groeide Cultureel Erfgoed hun leefomgeving. Niet alleen voor de de gemeente en hoe worden deze groenstructuren, waarbij niet alleen wordt de doorkoppeling niet altijd duidelijk voor het inwoneraantal van Amsterdam Met de oplevering van het Overtoomsche Westelijke Tuinsteden van toen, maar ook vervolgens geïntegreerd in het beleid en ingespeeld op functionele en esthetische wie het groen is bedoeld. Afbeelding 2 gestaag. Onder leiding van Cornelis Veld was in 1963 de bouw van de voor het Nieuw West van nu is daarom het de toekomstige ontwerpplannen? In het behoeften van de huidige samenleving, laat bijvoorbeeld een groenstrook zien die van Eesteren publiceerde de Gemeente Westelijke Tuinsteden voltooid. Dertig jaar groen een belangrijk aspect van het AUP. onderzoek zijn interviews opgenomen maar ook op de ecologische belangen die aansluiting vindt op de open achtertuinen 5 Amsterdam daarom in 1934 het Algemeen later, in de jaren 90, besloot de Gemeente Het behouden van groen, als onderhoud van groenbeheerder Jacco de Frel en gelden in de stedelijke omgeving. van een rij seniorenwoningen, maar Uitbreidingsplan van Amsterdam (AUP). Amsterdam dat veel woningen reeds intensieve levende materie, is echter ontwerper Gloria Font. tevens ook een handige doorgaansroute Dit plan betrof een grootschalige verouderd waren. De sociale achterstand anders dan het behoud van een monument Ontwerper openbare ruimte Gloria Font is voor buurtbewoners. Het groen heeft of gebouw. Het praktijkonderzoek dat ik stadsuitbreiding. De uitvoering van het in de wijken was hoog, grootschalige Resultaten ontwikkelt momenteel in samenwerking met zo, onbedoeld, noch een privé, noch een plan begon na de Tweede Wereldoorlog; heb uitgevoerd binnen het kader van mijn stedenbouwkundige Pieterjan van Agtmaal, openbaar karakter. stadsvernieuwing werd door de gemeente De cultuurhistorische waardering agrarisch grondgebied werd door de afstuderen aan de Reinwardt Academie in opdracht van de Gemeente Amsterdam, gezien als oplossing en veel gebouwen van de Gemeente Amsterdam bevat Gemeente Amsterdam geannexeerd voor richt zich dan ook op het behoud van een toolbox bedoeld voor de (toekomstige) Anderzijds kan het ook andersom, locaties kwamen op de slooplijst terecht. Een deel minder aspecten dan de historische het realiseren van in totaal zes nieuwe het naoorlogs groen in de Westelijke gebruikers en ontwerpers van het groen. die bijvoorbeeld door nieuwbouw, een van de oorspronkelijk stedelijke structuur beschouwing die wordt beschreven in woonwijken, de Westelijke Tuinsteden. Tuinsteden, waarbij ik mij specifiek heb Deze toolbox maakt, per locatie inzichtelijk gesloten karakter hebben gekregen maar werd hierdoor aangetast en ingericht naar de verschillende naslagwerken. In het gericht op de Wildemanbuurt in Osdorp. wat de connectie is met de omgeving en juist bedoeld zijn als doorgaande route de behoeften van de moderne tijd. Van behoud van het naoorlogs groen focust Deze stadsuitbreiding ging in tegen het erkenning van de stedenbouwkundige en de gemeente zich op het behoud van het tot dan toe gebruikelijk concentrische cultuurhistorische waarde was nauwelijks Analyse bestaande raamwerk, met daarbinnen stedenplan van Amsterdam. De Westelijke sprake. Bij het behoud van het oorspronkelijk een hiërarchische doorkoppeling van Tuinsteden zouden niet als een nieuwe karakter van het groen in Westelijke de verschillende groenfuncties.4 Dit grachtengordel om het centrum heen Meer dan twintig jaar verder is deze Tuinsteden gaat het in de eerste houdt in dat de Gemeente Amsterdam worden gebouwd, maar in navolging van erkenning er wel. De Rijksdienst voor het instantie om de duiding van dit zich inzet om het overgebleven groen te de tuinstadgedachte, als een zelfstandige Cultureel Erfgoed (RCE) begon rond 2010 oorspronkelijk karakter; kortom wat zijn behouden waarbij de doorkoppeling van de leefomgeving die onafhankelijk naast met de aanwijzing van monumenten uit de cultuurhistorische waardes van het groenfuncties als concept blijft bestaan. het stadscentrum kon bestaan. Dit de wederopbouwperiode. Waarna er door groen? Om deze vraag te beantwoorden tuinstadconcept was afkomstig van de de RCE dertig wederopbouwgebieden heb ik niet zelf getracht een waardestellend De doorkoppeling van het groen, Britse journalist Ebenezer Howard (1850 geselecteerd zijn, die als toonbeeld onderzoek uit te voeren. Met mijn geringe wat eveneens als een van de meest – 1928). Howard bedacht een nieuw kunnen worden beschouwd van architectuurhistorische kennis zijn kenmerkende eigenschappen van stadsideaal waarbij de voordelen van de 3 de wederopbouwperiode. Ook de anderen hier per slot van rekening veel het naoorlogs groen in de Westelijke stad en de voordelen van het platteland Westelijke Tuinsteden zijn onderdeel beter in, zoals de volgende schrijvers. Tuinsteden wordt omschreven in De bijeen werden gebracht in een ideale van deze selectie. Niet alleen de RCE In het naslagwerk van Yttje Feddes De Groene Kracht, zorgde voor een verbinding leefomgeving van beperkte omgang waar beschouwd de Westelijke Tuinsteden Groene Kracht, met daarin een bijdrage van het groen tussen de verschillende zowel gewoond, gewerkt als gerecreëerd als waardevol cultureel erfgoed, ook de van Imke van Hellemondt en Annemarie schaalniveaus van de stedelijke omgeving, kon worden. Gemeente Amsterdam zet zich in voor het van Leeuwen, waarin het ontwerp en zie ter illustratie afbeelding 1. Niet alleen behoud van de stedenbouwkundige en de transformatie van het groen in de creëerde deze doorkoppeling samenhang De Nederlandse architect Wieger cultuurhistorische waarde. Westelijke Tuinsteden uitgebreid wordt in het groenontwerp, ook was het de Bruin (1893 – 1971) deed in een rede toegelicht, vormt dit onderzoek een bedoeling dat bewoners gemotiveerd de volgende uitspraak over Howard; Het behoud van de cultuurhistorische belangrijke bron. werden langer te genieten van de “Ebenezer Howard heeft een betere waarde van de Westelijke Tuinsteden buitenlucht. wereld van wonen en werken geschouwd betekent niet dat vernieuwing onmogelijk De informatie verzameld uit De Groene en als hervormer de weg gewezen om is. Waar voorheen nieuwbouw werd Kracht en andere relevante secundaire Deze idealistische gedachte, passend bij de daartoe te geraken. Daarmee greep hij, publicaties zijn in dit onderzoek vergeleken Afbeelding 2. Ensemble J. Schipper. Cromme Camp, 1976. SAA, Collectie Archief van de Dienst toen heersende maakbaarheidsgedachte Ruimtelijke Ordening: foto's, afb. B00000014833. sociologisch denkend, ver heen over de 2 W. Bruin, Ebenezer Howard: De Tuinsteden van met archiefmateriaal waarop het groen morgen. (Wageningen, 1947), 5. in de Wildemanbuurt in beeld wordt 4 Stadsdeel Nieuw-west, Stadswerfkantoor Osdorp. 6 G. Font, senior ontwerper openbare ruimte gemeente 1 Gemeente Amsterdam, Koers 2025. Ruimte voor de 3 RCE, Westelijke Tuinsteden: Toonbeeld van de gebracht. Het beeldmateriaal is afkomstig Beleidsvisie Groen in de Tuinstad 2.0. (Amsterdam, Amsterdam geïnterviewd door M.L. Minkjan op 2 febru- stad. (Amsterdam, 2016), 7. wederopbouw. (Amersfoort, 2016), 30. 2012), 42. 5 Ibidem, 12. ari 2018 op het Stadsdeelkantoor Nieuw-West.

70 71 naar het park. Door hier bijvoorbeeld dergelijke buurtinitiatieven en is daarom een speeltuin te realiseren zorg je dat ook mijn voornaamste aanbeveling die ik de doorstroming van passanten weer na het uitvoeren van mijn praktijkonderzoek op gang kan komen.7 Deze visie op kan voorstellen. En, wie weet wordt er het groenontwerp in Nieuw West is binnenkort een collectieve rozentuin zeer waardevol voor het behoud van geopend. het nog aanwezige groenareaal, zeker in tijden waarin de druk op de stad Literatuur toeneemt en past binnen de factorale Bruin, W., Ebenezer Howard: De Tuinsteden van erfgoedbenadering. Echter is het morgen. Wageningen, 1947. de vraag of met deze visie niet veel Feddes, Y., De groene kracht: De transformatie cultuurhistorische waarde verloren van de Westelijke Tuinsteden Amsterdam. gaat. Het areaal en de structurele Amsterdam: Uitgeverij Sun, Trancity, 2011. doorkoppeling worden in het beleid gedekt, de oorspronkelijke uitstraling G. Font, senior ontwerper openbare ruimte gemeente Amsterdam geïnterviewd door van het groen, met daarbinnen het M.L. Minkjan op 2 februari 2018 op het gebruikte groenassortiment worden buiten Stadsdeelkantoor Nieuw-West. beschouwing gelaten. Aspecten die juist van belang zijn in de samenhang van het Gemeente Amsterdam, Koers 2025. Ruimte voor de stad. Amsterdam, 2016. groenontwerp en de gebouwde omgeving, een cultuurhistorisch en stedenbouwkundig J. de Frel, asset heheerder groenonderhoud waardevol aspect van het AUP. Gemeente Amsterdam geïnterviewd door M.L. De uitstraling van het groen werd in het Minkjan op 16 januari op de Stadswerf Osdorp. oorspronkelijk ontwerp aangepast aan de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Westelijke schaal en uitstraling van de gebouwen Tuinsteden: Toonbeeld van de wederopbouw. en er omheen. De ontwerpers waren van Afbeelding 3. Ensemble J. Schipper. Cromme Camp, 1976. SAA, Collectie Archief van de Dienst Afbeelding 5. Ensemble Evers en Sarlemijn, Vreedenhaven. Martin Alberts, 2003. SAA, Collectie Amersfoort, 2016. Stadsarchief Amsterdam: foto's eigen fotodienst, afb. 010122052892. mening dat het stedelijk groen niet een Ruimtelijke Ordening: foto's, afb. B00000014831. representatie moest zijn van de natuur, maar juist een stedelijk karakter moest hebben, passend bij de bebouwing.8 Hoe meer stedelijk de omgeving, hoe meer ruimte er was voor strakke lijnen en verharding. Naarmate de schaal van de bebouwing toenam moest ook het groen eromheen meer ruimte innemen en was de beplanting open en parkachtig qua uitstraling.9 Het contrast tussen het groenontwerp horende bij verschillende typen woningen is goed te zien op de afbeeldingen 3 en 4. Op afbeelding 3 zijn middenbouw portiekwoningen en seniorenwoningen te zien waarbij de relatie met het groen en de bewoners veel groter is dan bij de galerijflats op afbeelding 4.

Het groenontwerp in deze afbeelding is meer geometrisch in vorm en daarom tevens interessant om van bovenaf te bekijken.

Naast de uitstraling van het groenontwerp speelde ook het groenassortiment een rol in het oorspronkelijk groenontwerp Afbeelding 4. Galerijflat Remijden; speelplaats, gezien vanaf de Notweg. Serie: Nieuw-West '50-'60 Afbeelding 6. Galerijflat Remijden, Malou Minkjan, 22 november 2017. van de Westelijke Tuinsteden. Vaste speelplaatsen. 1964. SAA, Collectie Archief van de Dienst Ruimtelijke Ordening en rechtsvoorganger: foto's, afb. 10009A000758 planten moesten voor aanzien zorgen en variatie brengen binnen de, vaak eentonige, stedelijke structuur.10 Een Zelf ben ik niet de persoon die antwoord die bewoners van Nieuw West actief Slecht onderhoud heeft niet alleen voorbeeld is de roos die in meerdere Conclusie wil geven op deze vraag, wel zou ik betrekt in het ontwerpen, behouden en consequenties gehad voor de rozen uit het groenontwerpen terugkwam, te zien op De vraag of met de huidige groenvisie graag een denkrichting willen aangeven onderhouden van het groen. Jacco de Frel, oorspronkelijk ontwerp. afbeelding 5. De roos is echter volledig uit van de Gemeente Amsterdam niet veel waarvan ik denk dat deze waardevol is groenbeheerder bij stadsdeel Nieuw West, Tegenwoordig komt zo goed als de gehele het huidige straatbeeld verdwenen, een cultuurhistorische waarde verloren gaat, voor zowel de Gemeente Amsterdam, het wees mij op meerdere bewonersinitiatieven groeninrichting in de Wildemanbuurt niet verklaring hiervoor is de hoge prijs voor het kan dus volmondig worden beantwoord met behoud van het oorspronkelijk karakter die reeds actief zijn in de Wildemanbuurt. meer overeen met het oorspronkelijk onderhoud van dergelijke vaste planten.11 ‘nee’. Een groot deel van het oorspronkelijk van het groenontwerp en de huidige Zo tref je in de buurt een collectieve ontwerp. Plantsoenen zijn verwilderd, ontwerp is immers al verdwenen door bewoners van Amsterdam Nieuw West. moestuin en wordt het groen deels 7 Ibidem. versoberd of geheel veranderd, zoals eerder uitgeoefend beleid. De vraag is nu; In dit onderzoek heb ik op sectorale wijze beheert door buurtgemeenschap ‘Lucas 8 Y, Feddes, e.d., De groene kracht: De transformatie te zien op afbeelding 6. Dit is hetzelfde in hoeverre zou de Gemeente Amsterdam de cultuurhistorische waardering van het Community’.12 van de Westelijke Tuinsteden Amsterdam. (Haarlem, plantsoen als op afbeelding 4. Transcity, 2011), 33. de oorspronkelijke uitstraling en het groen onderzocht en heb ik beschreven Een onderzoek naar de gebruikerswaarding 9 Ibidem, 39-40. assortiment van het groenontwerp moeten hoe de gemeente Amsterdam een factorale van zowel het huidig als het oorspronkelijk 10 Ibidem, 40. integreren in de huidige en toekomstige visie vormt op het behoud van het groen groenontwerp kan relevant zijn in het 11 J. de Frel, asset heheerder groenonderhoud Ge- visie op de openbare ruimte? in Nieuw West. Wat mij nu resteert is het verduurzamen en het uitbreiden van meente Amsterdam geïnterviewd door M.L. Minkjan op aanbevelen van een vectorale handelswijze 16 januari op de Stadswerf Osdorp, Fogostraat 1. 12 Ibidem.

72 73 Toerisme, recreatie Erfgoedtoerisme, vloek of zegen? en erfgoedwaarden in Anke Vandermullen Amsterdam Nieuw-West Eén van de wijken waar toeristen naartoe geleid moeten worden, is Amsterdam Nieuw-West. Stadsdeel Nieuw-West is aangelegd na de Tweede Wereldoorlog met als doel de groei van Amsterdam op te vangen. Ten westen van de Inleiding vrijetijdsbestedingen met minimaal één beschouwen het historische centrum historische binnenstad zijn de Westelijke Het is Adrian Phillips die in 1996 overnachting. Onder recreatie vallen als “a place to let it all hang out”, maar Tuinsteden ontwikkeld, met in het midden 9 verwoordt: “We houden van reizen naar alle vormen van vrijetijdsbesteding voor tegelijkertijd als een “cultureel mekka”. de Sloterplas. Aan de westoever van de onherbergzame en prachtige gebieden. minimaal 2 uur, zonder overnachting. Inwoners en beleidsmakers vrezen dat Sloterplas ontstond op natuurlijke wijze Maar we schrikken van de impact van Dit impliceert dat erfgoedtoerisme alle Amsterdam dreigt te ‘venetianiseren’ een stadsstrand, het huidige Sloterstrand. grote groepen mensen die hetzelfde doen. vrijetijdsbestedingen met overnachting en te ‘disneyficeren’, met als gevolg het De Sloterplas en het Sloterstrand worden Ieder individu wil kunnen genieten van is, waarbij de bezoeker zich richt op het verlies van de authenticiteit van de stad begrensd door een park: het Sloterpark.14 3 onschuldige activiteiten in zijn of haar culturele erfgoed van een locatie. Wat en andere neveneffecten, zoals een 10 vrije tijd. Toch vormen we met zijn allen zijn de gevolgen van erfgoedtoerisme? verschraling van het winkelaanbod. De Stedenbouwkundige Cornelis van Eesteren bij elkaar een bedreiging voor de plekken Positieve gevolgen blijken werkgelegenheid bijkomende drukte en overlast vragen had met zijn Algemeen Uitbreidingsplan die we zo bewonderen. We lopen het en inkomsten te zijn, wat leidt tot draagvlak om een nieuw evenwicht tussen wonen, (AUP) grote ambities voor de Sloterplas. 4 11 gevaar dat we zo veel van onze nationale voor het behoud van erfgoed. Zo haalt werken en vrijetijdsbesteding. Hiervoor Het meer zou, gecombineerd met het parken en andere gebieden houden, dat bijvoorbeeld Gillian MacDonald in haar waarschuwt ook onderzoeksbureau Amsterdamse Bos, een recreatiegebied we ze vernietigen.”1 Wereldwijd staat boek Unpacking Cultural Tourism een Euromonitor International. “Overcrowding moeten vormen waar Amsterdammers Amsterdam in de belangstelling en de onderzoek in Malta aan: “De oprechte door massatoerisme wordt een in hun vrije tijd konden recreëren.15 In de Luchtfoto Osdorpplein, met hoogbouw Ruimzicht en de Sloterplas, 1972. SAA, Collectie Archief van de populariteit van de stad als vakantie- en bewondering van toeristen heeft de Maltese serieus vraagstuk komend decennium. publicatie Toekomstvisie Nieuw-West 2040 Dienst Ruimtelijke Ordening: foto’s, afb.B00000034012. bewoners geholpen hun eigen cultureel Venetië, Barcelona en Santorini zijn vrijetijdsbestemming is onverminderd verduidelijken de auteurs met een citaat uit Van Eesterenmuseum, beschouwt de met een duidelijke betekenis voor geheel erfgoed te waarderen en heeft een andere daar al sprekende voorbeelden van. groot. Deze populariteit, die gepaard gaat het oorspronkelijke AUP hoe Van Eesteren bijzondere manier van bouwen in Nieuw- Nieuw-West en de rest van Amsterdam als dimensie toegevoegd in hun zoektocht naar De bewoners komen steeds vaker in met een excessieve toename van het de toekomst van het gebied voor zich West, waarbij de nadruk ligt op licht, lucht aantrekkelijk uitloopgebied op recreatie- en hun nationale identiteit.”5 opstand. Amsterdam zit daar heel dicht aantal toeristen en recreanten, dwingt het zag: “De behoefte aan natuur, aan zon en en ruimte én de Sloterplas met veel groen vrijetijdsvlak.”22 Dit alles onder de noemer bij”, zo vertelt een woordvoerder van het gemeentebestuur tot maatregelen om de aan water, de wensch om zijn krachten te en water, als de identiteit van het stadsdeel. ‘Metropolitaan Stadsmeer van de 21ste Als negatief gevolg wordt vaak het onderzoeksbureau in het dagblad De stad leefbaar te houden. Met name de meten met anderen in sport en spel, kortom Hij noemt dit de “erfenis van Cornelis van eeuw’.23 vercommercialiseren van erfgoed Telegraaf.12 bewoners van het historische hart van het verlangen naar bevrijding van den druk Eesteren”.19 genoemd, waardoor afbreuk wordt gedaan Sharon Zukin beschrijft daarnaast in de stad ervaren dagelijks de effecten van der dagelijkschen zorgen en plichten, is Het faciliteren van goede voorzieningen aan de authenticiteit van het erfgoed.6 haar boek Naked City: The Death and de toegenomen drukte in de openbare een element van de grootste beteekenis in zal moeten leiden tot het vergroten van de Bryan Turner legt dit uit: “Toerisme is een Life of Authentic Urban Places hoe 16 ruimte. De gemeente Amsterdam wil deze het maatschappelijke leven geworden.” Plannen gemeente verblijfskwaliteit en het belevingsgevoel. zoektocht naar authentieke lokale culturen. het streven naar nieuwe, authentieke lokale drukte, de overlast en het ongemak Zijn wens lijkt uitgekomen te zijn. Het Amsterdam Daarnaast zou het nabij gelegen Sloterpark Maar juist deze toeristische industrie en onderscheidende belevenissen reduceren door de bezoekersstroom gebied beschikt tegenwoordig over een Beleidsmakers blijken de excessieve groei een grotere stedelijke functie moeten versterkt, door het creëren van de illusie door bezoekers aan en bewoners van te spreiden over de gehele stad en de toeristisch-recreatieve basisinfrastructuur van toerisme en de daaraan gerelateerde krijgen, zodat het voldoet aan de eisen van van authenticiteit, de ervaring van een steden, leidt tot een verlies van precies omliggende metropoolregio. Tegelijkertijd die een bezoek van de toerist of recreant drukte, overlast en ongemak in het centrum een modern stadspark. De plannen van de sociale en culturele simulatie. Het bestaan die elementen die voor de authentieke 17 is de gemeente zich ervan bewust dat kan faciliteren. van Amsterdam te willen oplossen door de gemeente worden door de geïnterviewde van het toerisme sluit de mogelijkheid van sfeer zorgen. De lokale kruidenier wordt niet alle Amsterdammers blij zijn met de stad letterlijk en figuurlijk ‘groter’ te maken. experts over het algemeen positief een authentieke culturele ervaring uit.”7 verdrongen en de oude Jordanees kan het spanningen en dilemma’s die spreiding met Naast een veelzijdig recreatief aanbod Dit poogt de gemeente te bereiken met ontvangen en ook uit het buurtonderzoek 2 Vandaar de titel Erfgoedtoerisme: vloek of zich niet meer veroorloven om in zijn buurt zich meebrengt. kenmerkt het gebied zich door het aanbevelen van alternatieve wijken en komen voornamelijk positieve reacties zegen? 13 te blijven wonen of werken. verschillende erfgoedwaarden, zoals culturele attracties binnen de stadsdelen naar voren. Gebiedsmakelaar van de In het praktijkonderzoek Erfgoedtoerisme: unieke landschappelijke elementen, die het centrum omringen. Door nieuwe Sloterplas en het Sloterpark, Stephen Bos, vloek of zegen? is onderzocht of de Toerisme in Amsterdam cultuurhistorische- en narratieve waarden bestemmingen en verbindingen te creëren ziet een transformatie als een positieve plannen van de gemeente Amsterdam, De huidige ontwikkelingen in Amsterdam en lokale tradities en rituelen (immaterieel en de aanwezige drukte weg te leiden ontwikkeling. “Het gebied wordt door de om toerisme en recreatie te spreiden naar illustreren de keerzijde die toerisme kan erfgoed). Zo vertelt landschapsarchitect naar nieuwe bezienswaardigheden of bewoners van Nieuw-West ervaren als een Amsterdam Nieuw-West, van invloed hebben. Verschillende auteurs geven aan Pieter Boekschooten de anekdote: voorzieningen wil de gemeente de druk op soort buurtpark, dat een functie vervult voor zijn op de aanwezige erfgoedwaarden dat de populariteit van de stad ongekend “In de Sloterplas is vroeger een oude het centrum verminderen.20 sociale en culturele activiteiten. Wanneer bij de Sloterplas, het Sloterpark en groot is en officiële cijfers bevestigen telefooncel afgezonken, die nog steeds het gebied een meer stedelijke functie het Sloterstrand. Hiervoor is een een forse toename van het aantal op de bodem ligt. Wanneer een duiker Voor Amsterdam Nieuw-West betekent krijgt, verwacht ik dat de Sloterplas en 8 literatuuronderzoek uitgevoerd en waren verblijfstoeristen. Datagegevens van plekken waar veel bezoekers afzinkt, is het traditie dat hij vanuit de dit, wanneer de plannen van de gemeente haar omgeving intensiever gebruikt gaan de lezingen van Michiel Flooren en Bouke “It’s all in the mix”, verklaren Pieter komen. Dit zijn ook de plekken waar de druk telefooncel naar iemand ‘belt’. Dit soort succesvol zijn, een toename van het worden en de plas de uitstraling van een in de openbare ruimte groot is. Afkomstig 18 van Gorp tijdens de Erfgoeddag 2017 een Terhorst, Jacques van der Ven en verhalen maken voor mij een plek uniek.” aantal toeristen en recreanten die gebruik metropolitaan stadsmeer kan krijgen.”24 belangrijke inspiratiebron. De vergaarde uit: Gemeente Amsterdam, Stad in Balans. Raymond Zentveld, medewerker van het Léon Deben. Toeristen en recreanten Startdocument. (Amsterdam, 2015), 36. gaan maken van de faciliteiten in dit Echter, dit neemt niet weg dat zowel de informatie is aangevuld met interviews met 3 Kenniscentrum Recreatie, De toekomst van toerisme, 14 Van Eesterenmuseum, “De Tuinsteden” (versie stadsdeel. Vooral de Sloterplas en haar experts als de geïnterviewde bewoners, experts en een buurtonderzoek. recreatie en vrije tijd. (Den Haag: Kenniscentrum Recre- 9 P. Terhorst, J. van der Ven en L. Deben, “Amster- september 2015), http://vaneesterenmuseum.nl/nl/ directe omgeving zullen veranderingen ondernemers en gebruikers van het gebied 21 atie, 2008), 8-9. dam: it’s all in the mix”. In: L. Hoffman, ed., Cities and de-tuinsteden/sloterplas/ (2017), geraadpleegd 4 moeten ondergaan. De nota Venster van hier ook kanttekeningen bij plaatsen. Met Erfgoedtoerisme en recreatie 4 B. Gorp, van, deskundige op het gebied van erfgoed- visitors: regulating people, markets and city space. december 2017. Mogelijkheden omschrijft de ambities van de transformatie zal immers niet alleen de Voorafgaand aan het onderzoek was het toerisme lezing bijgewoond door A. Vandermullen op 6 (Oxford: Blackwell Publishing Ltd, 2003), 75-90. 15 Vrienden van de Sloterplas, “Geschiedenis de gemeente Amsterdam: “De transformatie oktober 2017 tijdens de Erfgoeddag 2017. van belang de begrippen ’erfgoedtoerisme’ 10 B. Gorp, van, deskundige op het gebied van erf- Sloterplas en Sloterpark” (versie september 2004), van een naoorlogse nieuwbouwplas naar 5 G. MacDonald, Unpacking Cultural Tourism. (Canada: goedtoerisme lezing bijgewoond door A. Vandermullen http://www.vriendenvandesloterplas.nl/index.php? opti- een attractieve en goed bezochte stadsplas en ‘recreatie’ te verduidelijken. Uit University of Guelp, 1999), 67 op 6 oktober 2017 tijdens de Erfgoeddag 2017. on=com_content&view=article&id=5&Itemid=4 (2017), literatuurstudie blijkt dat de definities 6 B. Gorp, van, deskundige op het gebied van erfgoed- 11 Stadsdeel Centrum, Trendrapport 2012-2013. geraadpleegd 4 december 2017. 19 R. Zentveld, deskundige op het gebied van Cornelis 22 Stadsdeel Nieuw-West, Ontwikkelstrategie Sloter- van beide begrippen niet ver uit toerisme lezing bijgewoond door A. Vandermullen op 6 (Amsterdam: Gemeente Amsterdam, 2013), 9. 16 Stadsdeel Nieuw-West, Toekomstvisie Nieuw-West van Eesteren geïnterviewd door A. Vandermullen op 23 plas. (Amsterdam: Gemeente Amsterdam, 2013), 5. elkaar liggen. Toerisme staat voor alle oktober 2017 tijdens de Erfgoeddag 2017. 12 Paul Eldering, “Wereldsteden puilen uit met toeris- 2040. (Amsterdam: Gemeente Amsterdam, 2013), 1. november 2017. 23 Gemeente Amsterdam, Stad in Balans. Startdo- 7 B. Turner, Orientalism, Post-Modernism and Globa- ten: Amsterdam in de gevarenzone”, De Telegraaf, 8 17 M. Flooren, Erfgoed, vrije tijd en regionale identiteit. 20 Gemeente Amsterdam, Stad in Balans. Startdocu- cument. (Amsterdam: Gemeente Amsterdam, 2015), 1 UNESCO, Werelderfgoed en toerisme. (Den Haag: lism. (Londen: Routledge, 1994), 185 november 2017. (Enschede: Uitgeverij Ipskamp Drukkers, 2015), 55. ment. (Amsterdam: Gemeente Amsterdam, 2015), 4. 88-89. Nationale UNESCO Commissie, 2013), 11. 8 Gemeente Amsterdam, Stad in Balans. Startdocu- 13 S. Zukin, Naked City: The death and Life of Authen- 18 P. Boekschooten, deskundige op het gebied van 21 S. Bos, deskundige op het gebied van de Sloterplas 24 S. Bos, deskundige op het gebied van de Sloterplas 2 Gemeente Amsterdam, Stad in Balans. Startdocu- ment. (Amsterdam: Gemeente Amsterdam, 2015), tic Urban Places. (Oxford: Uitgeverij Oxford University de Sloterplas en het Sloterpark geïnterviewd door A. geïnterviewd door A. Vandermullen op 23 november geïnterviewd door A. Vandermullen op 23 november ment. (Amsterdam: Gemeente Amsterdam, 2015), 1 ,4. 20, 29. Press Inc, 2011), 1, 40. Vandermullen op 1 december 2017. 2017. 2017.

74 75 druk op de openbare ruimte toenemen, ook kan het erfgoed beleefd, gepraktiseerd en op de aanwezige erfgoedwaarden bij de aanwezige erfgoedwaarden komen door gekapitaliseerd worden.27 de Sloterplas en de directe omgeving. deze plannen onder druk te staan.25 Wanneer niet zorgvuldig met de plannen Hangjongeren of erfgoedzorgers? Een meer voor de hand liggend gevolg en aanpassingen in het gebied wordt van toenemend toerisme is de aantasting omgegaan, zal dit leiden tot het risico Tessa Conijn van de natuur en biodiversiteit binnen het dat verschillende erfgoedwaarden teniet gebied. Wanneer het Sloterpark intensiever worden gedaan. Hierdoor dreigen tradities, gebruikt gaat worden door toeristen en ensembles, groenverbindingen, zichtlijnen recreanten, brengt dit onvermijdelijk en cultuurhistorische- en narratieve landschapsverstoring en schade met waarden te verdwijnen. Echter, dit hoeft zich mee. De achteruitgang in kwaliteit niet te betekenen dat een vloek niet Professional versus burger van het park door verval, vervuiling, omgezet kan worden in een zegen. Zolang De wederopbouwwijken van Amsterdam schade aan begroeiing en het verstoren het toerisme en de recreatie duurzaam worden wel de in beton gegoten van de natuurbeleving zijn voorbeelden worden ingezet met veel aandacht voor de verzorgingsstaat zelve genoemd. Terecht, van directe gevolgen bij toenemende leefkwaliteit van de bewoners en gebruikers vindt Esther Agricola, directeur van toeristische activiteiten. Een ander gevaar én wanneer zorgvuldig wordt omgegaan Ruimte en Duurzaamheid, gemeente Spreiding toerisme. Afkomstig uit: Gemeente bij een toename van toerisme en de drang met de mogelijkheden, de omvang, het Amsterdam. Maatschappelijke opvattingen Amsterdam, Stad in Balans. Startdocument. om het gebied verder te ontwikkelen, karakter en de opzet van het gebied, staat en stedelijk ontwerp zijn immers nergens (Amsterdam, 2015), 15. is de bedreiging van ensembles, zoals de Sloterplas met de unieke omgeving een zo verbonden als in het naoorlogs karakteristieke boomstructuren. Zo veelbelovende toekomst te wachten. modernisme meent ze.1 Maar sinds 2013 wordt soms makkelijk gedacht over het hebben we deze verzorgingsstaat moeten kappen van bomen of het weghalen van inruilen voor de participatiesamenleving.2 begroeiing. Daarnaast heeft het bouwen ‘De trend naar steeds verder toenemende op de oevers van de Sloterplas invloed op Literatuur burgerparticipatie (...) doet zich ook in de Eldering, Paul, “Wereldsteden puilen uit met bepaalde waarden van het gebied. Deze toeristen: Amsterdam in de gevarenzone”. De erfgoedwereld gelden’ zo constateert de waarden, die door velen hoog worden Telegraaf, 8 november 2017. Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed gewaardeerd, omvatten de zichtlijnen, het (RCE). Dit brengt nieuwe opgaven met zich recreatieve en ecologische netwerk en de Flooren, M., Erfgoed, vrije tijd en regionale mee en de RCE vraagt zich af hoe moet Ambitie Sloterplas en omgeving. Afkomstig identiteit. Enschede: Uitgeverij Ipskamp Drukkers, uit: Stadsdeel Nieuw-West, Ontwikkelstrategie relatie tussen het park en de stedenbouw. 2015. worden omgegaan met burgerparticipatie Sloterplas. (Amsterdam, 2013), 3. Boekschooten licht dit laatste toe: “Op dit en gezamenlijke processen van moment zijn de Sloterplas en het Sloterpark Gemeente Amsterdam, Stad in Balans. waardetoekenning.3 In de praktijk blijkt dit een open gebied, waardoor een natuurlijke Startdocument. Amsterdam: Gemeente namelijk lastig, ondanks de consensus Amsterdam, 2015. relatie is ontstaan tussen het park en de over de meerwaarde van inbreng door Gevolgen plannen voor de stedenbouw in Nieuw-West. De groene Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland, burgers. Binnen de vectorbenadering stroken vanuit het park vloeien over in het “Immaterieel erfgoed en toerisme” (versie 2017). speelt participatie zelfs een centrale rol. Wildeman, rechts de Ookmeerweg. Serie: Nieuw-West '50-'60 speelplaatsen, 1964. SAA, Archief van erfgoedwaarden stedenbouwkundige ontwerp. Dit komt https://www.immaterieelerfgoed.nl/page/2138/ De gebruikers van het erfgoed in kwestie De relatie tussen de plannen van immaterieel-erfgoed-en-toerisme. de Dienst Ruimtelijke Ordening en rechtsvoorganger: foto's, afb. 10009A000815. voort uit de gedachtegang van Cornelis van zijn vaak de bewoners van een gebied. de gemeente en de aanwezige Eesteren in het AUP. Wanneer de oevers Kenniscentrum Recreatie, De toekomst van Zij kennen hun buurt immers het beste en erfgoedwaarden in het gebied staan bebouwd worden, zal dit de relatie tussen toerisme, recreatie en vrije tijd. Den Haag: zijn cruciaal voor het in kaart brengen van op gespannen voet met elkaar. Hoewel het park en de stedenbouw in de weg Kenniscentrum Recreatie, 2008. de immateriële dimensie die binnen de positieve gevolgen kunnen worden 4 staan en wordt daarmee de oorspronkelijke vectorbenadering zo belangrijk is. Maar benoemd, blijken de negatieve gevolgen MacDonald, G., Unpacking Cultural Tourism. gedachtegang van Van Eesteren teniet Canada: University of Guelp, 1999. wat doe je als de burger niet zo mondig is? in groten getale aanwezig te zijn. Dit gedaan.”28 En wat gebeurt er als bewoners zich niet wordt voornamelijk veroorzaakt doordat Stadsdeel Centrum, Trendrapport 2012-2013. bewust zijn van de erfgoedkwaliteiten van Amsterdam: Gemeente Amsterdam, 2013. de plannen van de gemeente samengaan hun leefomgeving? met een drang om het gebied verder Vloek of zegen? Ontwikkelingen in het gebied hoeven Stadsdeel Nieuw-West, Ontwikkelstrategie te ontwikkelen en het aantrekkelijker te Sloterplas. Amsterdam: Gemeente Amsterdam, De toenemende waardering voor niet slechts negatief te zijn. Ze kunnen maken voor toeristen. De aanpassingen 2013. wederopbouwwijken komt voornamelijk bevorderlijk zijn voor het gebied en die daarvoor zijn bedacht, stroken echter uit professionele hoek. Zelfs de bijdragen aan de erfgoedwaarden. Stadsdeel Nieuw-West, Toekomstvisie Nieuw- niet geheel met het behoud van de overheid erkend de erfgoedstatus van 26 Een positief gevolg bij een toename West 2040. Amsterdam: Gemeente Amsterdam, erfgoedwaarden in het gebied. 2013. wederopbouwwijken en wijdt een hele van toerisme is het vergroten van het programmalijn aan het behoud ervan.5 maatschappelijke draagvlak, wat resulteert Terhorst, P., J. van der Ven en L. Deben, Een mogelijk gevolg van een toename Uit het onderzoek dat Motivaction in in het behoud van erfgoedwaarden. “Amsterdam: it’s all in the mix”. In: L. Hoffman, van toerisme is het vercommercialiseren opdracht van de RCE deed bleek echter Wanneer toeristen het gebied bezoeken ed., Cities and visitors: regulating people, markets van de kenmerkende erfgoedwaarden. and city space. Oxford: Blackwell Publishing Ltd, dat de publieke opinie van dergelijke Wanneer dit het geval is, wordt het en meer leren over de omgeving en de 2003. erfgoed een middel voor ‘city marketing’ bijzondere waarden, zorgt dat voor meer 29 om het gebied op de kaart te zetten. (internationaal) begrip en solidariteit. Turner, B., Orientalism, Post-Modernism and Globalism. Londen: Routledge, 1994. Dit roept vaak weerstand op, maar Erfgoedtoerisme, is het een vloek of 1 Bureau Monumenten & Archeologie Amsterdam, hoeft niet per se als negatief ervaren te een zegen? Op dit moment zullen de UNESCO, Werelderfgoed en toerisme. Den Speelplaats Wildemanbuurt, 2018. Liesbeth Dingemans. worden. In een gebied waar verschillende plannen van de gemeente Amsterdam, Haag: Nationale UNESCO Commissie, 2013. Atlas AUP Gebieden Amsterdam. (Amsterdam: Valiz Amsterdam, 2013), 10. erfgoedwaarden aanwezig zijn, bieden om toerisme en recreatie te spreiden naar wijken overwegend negatief blijft.6 Dus van het erfgoed: de bewoners. In het Amsterdam Nieuw-West, impact hebben Van Eesterenmuseum, “De Tuinsteden” (versie 2 Movisie, “Participatiesamenleving anno 2017: volop toerisme en recreatie voor erfgoeddragers september 2015). http://vaneesterenmuseum.nl/ kansen” (versie 17 september 2017). https://www.mo- hoe kijken bewoners hiertegen aan? En onderzoek De waarde van het alledaagse (liefhebbers en betrokkenen) van de 27 Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland, nl/de- tuinsteden/sloterplas/. visie.nl/artikel/participatiesamenleving-anno-2017-vol- heeft deze mening iets te maken met beschrijft Peter Beijer, docent stedelijke Sloterplas de mogelijkheid voor een nieuw “Immaterieel erfgoed en toerisme” (versie 2017), op-kansen, geraadpleegd op 2 maart 2017. erfgoed? Dit afstudeeronderzoek richtte ontwikkeling en stadssociologie aan de Vrienden van de Sloterplas, “Geschiedenis en betekenisvol kader. Binnen dit kader https://www.immaterieelerfgoed.nl/page/2138/imma- 3 Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, Karakterschetsen; zich op de verschillen van professionele NHTV Breda, dat er een kloof bestaat terieel-erfgoed-en-toerisme (2017), geraadpleegd 8 Sloterplas en Sloterpark” (versie september Nationale Onderzoeksagenda. (Amersfoort: Erfgoed en 2004). http://www.vriendenvandesloterplas. waardetoekenning en die van de gebruikers tussen beleid, ofwel de systeemwereld, en december 2017. Ruimte, 2014) 25 T. Stricker, deskundige op het gebied van de nl/index.php? option=com_ hoe deze wordt ervaren in de leefwereld.7 Sloterplas geïnterviewd door A. Vandermullen op 13 28 P. Boekschooten, deskundige op het gebied van 4 Ibidem, 14. content&view=article&id=5&Itemid=4. 6 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, “De wederop- Omdat hier een groot verschil in kan november 2017. de Sloterplas en het Sloterpark geïnterviewd door A. 5 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, “Dossier: bouwwijk heeft verborgen kwaliteiten” (versie 19 mei 26 P. Boekschooten, deskundige op het gebied van Vandermullen op 1 december 2017. Zukin, S., Naked City: The death and Life Wederopbouw” (versie onbekend). https://cultureelerf- 2015). https://cultureelerfgoed.nl/nieuws/de-wederop- de Sloterplas en het Sloterpark geïnterviewd door A. 29 UNESCO, Werelderfgoed en toerisme. (Den Haag: of Authentic Urban Places. Oxford: Oxford goed.nl/dossiers/wederopbouw/wederopbouwgebie- bouwwijk-heeft-verborgen-kwaliteiten, geraadpleegd 7 P. Beijer, e.a., De waarde van het alledaagse. (Amers- Vandermullen op 1 december 2017. Nationale UNESCO Commissie, 2013), 6. University Press, 2011. den, geraadpleegd 29 maart 2018. 11 januari 2018. foort: TrancityxValiz, 2016), 133-134

76 77 zitten leidt de uitvoering van beleid in de hand liggend dat jongeren die overlast eetgelegenheden die de revue passeerden, van de bevraagde jongeren dus mijlenver de praktijk soms tot een ander resultaat veroorzaken, veel op straat hangen en op een enkele keer na, dan werd een uit elkaar liggen komt duidelijk in de dan beoogd. Met dit in het achterhoofd betrokken zijn bij criminele activiteiten bankje in de zon genoemd. Aangezien de onderzoeksresultaten naar voren. In is de vectorbenadering verder onder de alle instanties vermijden. Het is echter buurt verouderd is hebben zij geen enkele dat opzicht was de methode van Beijer loep genomen. De vectorbenadering en van belang om te benoemen dat dit niet reden om die te willen behouden. succesvol. Omdat het vanwege de winter professionele waardering vormen binnen alleen te maken heeft met het willen lastig was om uitgebreide gesprekken dit onderzoek de systeemwereld en de verbergen van criminaliteit. Vaker heeft Kansen op straat te voeren verliep het contact casusbuurt de leefwereld. het te maken met het gevoel dat ze in Nu lijkt het misschien alsof jongeren met jongeren uiteindelijk via het lokale de steek zijn gelaten door de gemeente, en sociaaleconomisch kwetsbare jongerencentrum De Hood. De methode De casusbuurt voor dit onderzoek was en in meer algemene zin de overheid en bewoners zich niet bekommeren om hun van Beijer gaat uit van feitelijke informatie de Wildemanbuurt in Osdorp, waar de het gevoerde beleid. Maar niet alleen de leefomgeving en ongeschikt zijn voor maar omdat erfgoed voor de jongeren kloof tussen beleid en leefwereld duidelijk overlast gevende jongeren ervaren dit. Er participatie maar dit is niet persé het geval. een te vaag begrip bleek kwam er in voelbaar is. De wijk wordt gekenmerkt door zijn ook bewoners die niets met criminaliteit Ze zullen het alleen niet snel zelf initiëren eerste instantie niet voldoende informatie sociale problematiek en staat bekend als van doen hebben en dit gevoel delen. Zo vanwege bovengenoemde redenen. los. Uiteindelijk is er daarom ook gebruik hotspot van overlast, voornamelijk aan was er bij een participatieve bijeenkomst Want veel bewoners zijn wel degelijk gemaakt van kwalitatieve vragen naar het adres van jongeren. Uit de interviews bij The Beach, een ontwerpbureau wat bereid om zich in te zetten voor hun bijvoorbeeld hun favoriete plek of wat zij die voor dit onderzoek zijn gehouden blijkt zich bezighoudt met het versterken van de eigen leefomgeving. Dit was bijvoorbeeld het mooist vonden aan hun buurt. Er is bijvoorbeeld dat bewoners de afgesloten sociale structuren in de Wildemanbuurt, merkbaar aan de opkomst bij de sessie dus nog meer praktijkervaring en verder binnenhoven van de woningcomplexen een jongen die zich uitsprak over de in The Beach. Ondanks de fysieke staat onderzoek nodig om te bepalen hoe deze niet zouden willen openstellen uit vrees loze beloftes van de gemeente om een van de buurt en het feit dat bewoners de doelgroep het beste benaderd en bevraagd voor hangjongeren. Het gaat meestal voetbalveldje op te knappen. Voor de buurt niet als erfgoed beschouwen, houden kan worden. vooral over lawaai en zwerfvuil dat wordt jongere generatie hoopt hij van harte dat de bewoners wel van hun buurt en zijn achtergelaten maar op sommige plekken in The Beach in Garage Notweg, 2018. Liesbeth Dingemans. het veldje alsnog wordt opgeknapt maar ze heel betrokken. ‘We zijn tenslotte met Literatuur de buurt zouden op straat drugs gebruikt en zelf had hij er geen vertrouwen meer in. Beijer, P., e.a., De waarde van het alledaagse. 10 elkaar opgegroeid en kennen elkaar al gedeald worden. Om de overlast tegen te steeds meer aandacht. De Wildemanbuurt oudere buurten. In de Wildemanbuurt Hij achtte zijn deelname daarom niet van sinds de basisschool’ beaamd Achmed. Amersfoort: TrancityxValiz, 2016. gaan geldt er een samenscholingsverbod was onderdeel van het AUP en is vanuit speelt dit ook, waar de woningen in waarde en vertrok. Teleurstellingen hebben En er zijn tal van voorbeelden te noemen Bureau Monumenten & Archeologie Amsterdam, op de populairste hangplek: de kruising cultuurhistorisch perspectief, dus de slechte staat verkeren en de openbare ertoe geleid dat bewoners het gevoel waarin bewoners initiatief tonen, alleen Atlas AUP Gebieden Amsterdam. Amsterdam: van de Notweg en de Osdorper Ban. In professionele waardering, juist zeer ruimte verloederd is. De gemeente spreekt hebben dat niemand iets voor hen doet en hebben deze niets met cultuurhistorische Valiz Amsterdam, 2013. het Gebiedsplan 2017 Osdorp beschrijft interessant. Het AUP streefde naar van een opeenstapeling van problemen dat inspanning onbeloond blijft. Er is dus erfgoedwaarden te maken. Ondertussen Stadsdeel Nieuw-West verschillende verheffing van de arbeidersklasse door waaronder armoede, schulden en een groot deel van de bewoners dat er Gemeente Amsterdam, Gebiedsplan 2017 staat de Amsterdamse woningmarkt Osdorp. Amsterdam, 2016. Gemeente strategieën om het probleem op te lossen hen in de directe woonomgeving licht, lucht gezondheidsproblemen. Onder jongeren weinig voor voelt om samen te werken met enorm onder druk en heeft de gemeente Amsterdam, “Koers 2025: Amsterdam selecteert en de veiligheid en leefbaarheid van de en ruimte te bieden. Concreet betekende is de werkloosheid hoog en dit zou te instanties of overheden. de ambitie om 50.000 nieuwe woningen kansrijke woningbouwlocaties” https://www. 8 wijk te verbeteren. Het gevaar is echter dit open bouwblokken, verkaveling verklaren zijn door het opleidingsniveau binnen de stadsgrenzen mogelijk te amsterdam.nl/bestuur-organisatie/volg-beleid/ 12 koers-2025-amsterdam/. dat men in problemen gaat denken in die was afgestemd op de zon en een dat relatief laag is. Bewoners van de Tot slot zijn de wensen en belangen van 15 11 maken. In de Wildemanbuurt moet hoe plaats van kansen. Men lijkt voorbij te gaan rijke groenstructuur. Omdat er in de Wildemanbuurt hebben dus simpelweg de bewoners van de Wildemanbuurt niet dan ook vernieuwd worden dus er ligt een Koningsbruggen, I. van, Hellemondt, I. van, aan de potentie van deze leeftijdsgroep. Wildemanbuurt geen stedelijke vernieuwing geen middelen, tijd of kennis om zich te in lijn met die van de erfgoedprofessional. kans om bewoners hierbij te betrekken en “Architectuurgeschiedenis en monumentenzorg”, Daarom werden de jongeren voor dit heeft plaatsgevonden is het nog intact bekommeren om erfgoed. Het is geen De erfgoedprofessional wil van oudsher de erfgoedkwaliteiten te benutten. Echter in: K. Bosma, J. Kolen, ed., Geschiedenis en onderzoek verder onder de loep genomen. en zijn de idealen van het modernisme prioriteit omdat andere levensbehoeften het erfgoed behouden, waarbij de nadruk ontwerp: handboek voor de omgang met cultureel vraagt dit wel om een participatieproces erfgoed. Nijmegen: Vantilt 2010, 40-49. Daarbij is zoveel mogelijk vastgehouden en het AUP nog goed zichtbaar. Bijna eerst vervuld moeten worden. Uit ligt op het veiligstellen van de materiële dat goed wordt ingericht en begeleid. Om 13 aan de principes van Beijer, dus een alle oorspronkelijke bouweenheden observaties en interviews blijkt dat er overblijfselen zoals gebouwen. Op de teleurstellingen bij bewoners te voorkomen Movisie, “Participatiesamenleving anno onbevangen houding en feitelijke informatie zijn bewaard gebleven en de opzet met inderdaad een handjevol jongens is dat waarderingskaart die is opgesteld door is belangrijk dat het vooraf duidelijk is wat 2017: volop kansen” (versie 17 september vormden het uitgangspunt. hovenbouw is dus nog aanwezig. Ook de veel tijd op straat doorbrengt en overlast Bureau Monumenten & Archeologie van de 2017). https://www.movisie.nl/artikel/ er van hen verwacht wordt en wat de mate participatiesamenleving-anno-2017-volop-kansen. speelpleintjes die een belangrijk onderdeel veroorzaakt. Er is echter totaal geen sprake Gemeente Amsterdam is te zien dat alle van invloed is. De erfgoedprofessional kan Wederopbouwwijken en het van het AUP waren zijn nog in bijna ieder van een homogene groep. In de interviews oorspronkelijke bouweenheden van waarde in dit proces bijdragen aan het creëren van Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, “De blok terug te vinden. kwam namelijk sterk naar voren dat er worden geacht. Bewoners daarentegen bewustzijn over de erfgoedwaarden van de wederopbouwwijk heeft verborgen kwaliteiten” AUP ook jongens zijn die zich heel bewust zijn willen niets anders dan een leefomgeving (versie 19 mei 2015). https://cultureelerfgoed.nl/ Onze kijk op erfgoed is door de jaren heen buurt. nieuws/de-wederopbouwwijk-heeft-verborgen- van de overlast die hun leeftijdsgenoten die van goede kwaliteit is. Maar er heerst kwaliteiten. flink veranderd. Voorheen werden alleen Belemmeringen en veroorzaken en hier niet aan willen grote onvrede over de staat van de historische, architectonische hoogtepunten De immateriële kant van het verhaal is initiatieven bijdragen. Ook willen ze absoluut niet in woningen. En dat terwijl er elders in Osdorp binnen dit onderzoek buiten beschouwing Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, “Dossier: van de elite als erfgoed beschouwd. Wanneer we kijken naar initiatieven Wederopbouw” (versie onbekend). https:// aanraking komen met politie en om dat te blitse nieuwbouw uit de grond schoot. gelaten maar het lijkt er steeds meer Maar omdat we de gebouwde omgeving door jongeren tot het behoud van deze cultureelerfgoed.nl/dossiers/wederopbouw/ voorkomen worden bepaalde plekken op Intussen zijn professionals het er inmiddels op dat met name voor jongeren, juist wederopbouwgebieden. steeds meer zijn gaan zien als een product erfgoedkwaliteiten lijken er echter een specifieke tijden vermeden. Deze jongens over eens zijn dat sloop-nieuwbouw niet daar de meeste kansen voor participatie van de maatschappelijke context, is dat aantal oorzaken die dit belemmeren. Dit blijven over het algemeen zo kort mogelijk altijd de juiste keuze is, en de gemeente liggen. Binnen de vectorbenadering wordt Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, wat we onder erfgoed verstaan veel heeft ten eerste te maken met het feit dat op straat en gaan bewust niet om met de zet nu in op integrale ontwikkeling van de Karakterschetsen; Nationale Onderzoeksagenda. erfgoed namelijk veel meer gezien als de Erfgoed en Ruimte. Amersfoort, 2014. breder geworden. Die maatschappelijke het uitblijven van vernieuwing gepaard 14 overlast gevende jongeren. Om toch hun Wildemanbuurt. Maar omdat bewoners identiteit van een plek, die is opgebouwd context bestaat namelijk uit veel meer gaat met een slechte sociaaleconomische sociale contacten te onderhouden sporten om zich heen mooie nieuwbouwwoningen uit materiële én immateriële aspecten.16 Steenhuis, M., ed., De nieuwe grachtengordel. dan alleen de elite en dus is sociale positie van de bewoners ten opzichte ze veel samen of ontmoeten ze elkaar gebouwd hebben zien worden is het De bewoners, multiculturele samenstelling Bussum: Uitgeverij THOTH, 2017. woningbouw, stedenbouw, landschappen van omliggende gebieden waar wel op plekken waar ze binnen kunnen zitten aannemelijk dat zij dit ook voor hun eigen 9 én de jongeren maken deel uit van deze en planningsgeschiedenis belangrijk. Als is vernieuwd. Bewoners die het zich zoals eetgelegenheden of het buurthuis. buurt wenselijk achten. In de interviews erfgoedwaardige identiteit, die uit meer grootste Nederlandse stadsuitbreiding kunnen veroorloven trekken naar de Kortom, als dit de dagelijkse realiteit van is bovendien niet naar voren gekomen bestaat dan alleen de fysieke overblijfselen van de twintigste eeuw trok het Algemeen nieuwe woningen waardoor de kwetsbare de jongeren is vraag ik me af of erfgoed op dat jongeren zich bewust zijn van de van het AUP. Uitbreidingsplan van Amsterdam (AUP) bewoners achterblijven. Ook de bewoners hun prioriteitenlijstje staat. Is participatie op erfgoedkwaliteiten van de Wildemanbuurt de uit de vernieuwde buurten worden eigen initiatief niet wat veel gevraagd van zoals deze door erfgoedprofessionals Dat de professionele waardering voor weggedreven komen in de verouderde de sociaaleconomisch kwetsbare burger, al benoemd worden. Wanneer hen werd wederopbouwwijken en de leefwereld buurten terecht omdat het daar nog helemaal wanneer deze minderjarig is? gevraagd wat zij waardeerden aan hun betaalbaar is. De sociale problematiek buurt waren het hoofdzakelijk winkels en 15 Gemeente Amsterdam, “Koers 2025: Amsterdam 8 Gemeente Amsterdam, Gebiedsplan 2017 Osdorp. centreert zich dus onvermijdelijk in deze selecteert kansrijke woningbouwlocaties”, https:// (Amsterdam, 2016), 3, 25. Een tweede belemmering is de www.amsterdam.nl/bestuur-organisatie/volg-beleid/ 9 I. van Koningsbruggen, I. van Hellemondt, “Architec- 10 Bureau Monumenten & Archeologie Amsterdam, antiautoritaire houding van veel jongeren 13 Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, Karakterschet- koers-2025-amsterdam/, geraadpleegd op 12 oktober tuurgeschiedenis en monumentenzorg”, in: K. Bosma, Atlas AUP Gebieden Amsterdam. (Amsterdam: Valiz en andere bewoners. Het is natuurlijk voor sen; Nationale Onderzoeksagenda. Erfgoed en Ruimte. 2017. J. Kolen, ed., Geschiedenis en ontwerp: handboek Amsterdam, 2013), 10. (Amersfoort, 2014), 12. 16 Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, Karakterschet- voor de omgang met cultureel erfgoed. (Nijmegen: 11 M. Steenhuis, ed., De nieuwe grachtengordel. 12 Gemeente Amsterdam, Gebiedsplan 2017 Osdorp. 14 Gemeente Amsterdam, Gebiedsplan 2017 Osdorp. sen; Nationale Onderzoeksagenda. Erfgoed en Ruimte. Vantilt 2010), 40-49, 44. (Bussum: Uitgeverij THOTH, 2017), 84-85. (Amsterdam, 2016), 3. (Amsterdam, 2016), 33. (Amersfoort, 2014), 14.

78 79 Oude Houthaven en Zeeheldenbuurt Wildemanbuurt en Sloterplas Er is geen elders waar het anders is Gerrit Kouwenaar - fotografie Liesbeth Dingemans

19 uur eten. spijs, voedsel tot zich nemen: inzonderheid het avondeten; zich voeden met. af, heeft gegeten. wij eten en drinken. hoe laat eten wij? kom bij ons eten. wij eten in hotel w. zonder eten naar bed. zegswijze: eten als een wolf. zie: genadebrood.

20 uur men stelle zich niet voor: de stad waarin men leeft, gezien vanuit een vliegtuig. de ontelbare daken, de ontelbare ramen, de ontelbare mensen.

dit is mijn huis, mijn kamer, mijn stoel. dit is mijn man, mijn vrouw.

ik zit. ik zit in mijn stoel. ik lees een boek. ik luister naar de radio. ik kijk naar de tv.

het gaat altijd voer de liefde. en over het doodgaan.

ik zit in mijn stoel. ik lees. ik luister. ik kijk.

80 81 22 uur waar eindigt de avond en begint de nacht? op het moment dat men in bed stapt? op het moment dat de winkel aan de overkant zijn etalagelicht dooft? op het moment dat de handen van de saxofonist beginnen te trillen?

de nacht begint als men vergeet dat het laat wordt, als men vergeet dat het morgen weer vroeg dag is. de nacht kent geen toekomst. de nacht is er gewoon, zoals de maan er is, zoals jij er bent.

de nacht is slapen en wakker blijven tegelijk. iets als muziek. iets als een lichaam en nog een lichaam. iets als liggen roken in bed in een donkere kamer.

21 uur nog altijd is het avond. nog altijd is het deze dag, deze datum. wij hebben al veel achter de rug: drie maaltijden, twee kranten, grensincidenten, een mooie order. een collega heeft een zoon gekregen. onze zoon heeft een slecht rapport gekregen. nog altijd is het avond. nu zitten wij in deze zaal, precies zoals wij zijn, maar in onze zondagse kleren. wij laten onze broches en manchetknopen schitteren. wij zijn wie wij zijn: buiten staat onze auto. wat is mevrouw x dik geworden. wist jij dat y een lintje had? dag meneer z. straks gaat het gordijn open. wij zijn wie wij zijn. maar straks gaat het gordijn open. ik ben dol op theater, het sleept je mee, je denkt eens aan iets anders. dit is toch het stuk waarin die man zegt: te zijn of niet te zijn?

82 83 23 uur ik woon in de stad. ik wil niet naar bed. het is nog vroeg. nu de verre boeren hun kaarsen hebben uitgeblazen, nu de bange stedelingen hun deuren gegrendeld hebben, is de stad van mij. de straten zijn van mij. de pleinen zijn van mij. de parken zijn van mij. voor mij slaan de torenklokken. voor mij schijnen de booglampen. voor mij branden de lichtreclames. voor mij is de zwarte lei van de stad met vurige letters beschreven. ik loop door de stad en spel alle vurige namen, van guinness tot god. de stad is van mij.

24-7 uur alsof een ramp de aarde, het mensdom getroffen heeft. in kleine centra woekert het leven verder, doet men nog alles wat gedaan moet worden, maar eenzamer, trager, vermoeider - eenarmig.

de hand die alles kan, die kan strelen en gokken, streelt en gokt. de mond die alles kan, die kan kussen en drinken, kust en drinkt.

maar de hand beweegt steeds trager, valt neer naast het glas; de mond verwelkt, wordt kleurloos en zwijgzaam.

de nacht sterft af. de grammofoon draait dol. een lang ogenblik is er iets. dan opent een hand de gordijnen:

elke ochtend beginnen er evenveel nieuwe dagen als er mensen op aarde leven: 2 800 000 000.

84 85 behoud, bescherming, verdediging, van belang, logisch en een uitdaging voor hoe daar met elkaar naar te kijken) en bevriezen, bewaren. Tegen de tijd, het nieuwe burgerdom, om na te denken wie die ‘we’ dan zijn. Je wilt gezamenlijk Oud en nieuw tegen nieuwe bewoners, tegen plat over de vraag hoe je de leefomgeving een toekomst maken die niet eenzijdig Riemer Knoop toerisme, tegen praktijken die schuren gezamenlijk van kwaliteiten kunt voorzien wordt bepaald door wat er was. Anders is met of ocharme haaks staan op die voor allen betekenis hebben, zonder ‘identiteit’ een dwangbuis die geen keuze oorspronkelijke intenties, de integriteit dat de kwaliteit die voor de een van belang meer toelaat, een ongedekte check op van het authentieke idee, wat niet al. is ten koste gaat van die voor een ander. de toekomst van de generatie na ons. Filosofisch zit daar weer iets veel groters Preservationsm nu, vind ik, gaat voorbij Terwijl je door het onderscheidende onder, wat ik hier alleen maar aanstip, aan de rechten van mensen die er nu van de geschiedenis van een plek juist maar dat niet vergeten mag worden: een leven, in wonen, werken en spelen. Het geïnspireerd wilt worden, vrijelijk keuzes wil De casussen die in deze bundel voorbij zijn vluchtige passant lijkt het mogelijk heel Pierre Cuypers ontwikkelde op deze basis spanning tussen zijn en worden; tussen laten prevaleren van, zeg, het belang van uitlokken. Dat kan zodra we beseffen dat gekomen leveren een boeiend beeld op terloops, maar bij nader inzien volgen een heel repertoire bedachte, neogotische onveranderlijkheid, of de wens daartoe, en van actuele problematiek op erfgoedgebied. ze een ijzeren ruimtelijke systematiek, oud-Hollandse flauwekularchitectuur. het toelaten, meebewegen en omarmen En daar zit ‘m ook de kneep. Zijn de vragen als onderdeel van een alomvattend plan. Deze aan de taalkunde en reconstructie van verandering. Zeg maar tussen Plato die wij als erfgoedprofessionals stellen So far so good. Maar staan we in een van antieke teksten ontleende methode en Aristoteles, tussen eeuwige ideeën over continuïteit en disruptie, waarden van klassieke beschermingsmodus, dan dient (“wat had er eigenlijk moeten staan?”) achter de tragische impermanentie van vroeger tegenover die van nu en straks, de vraag zich direct aan of dat groen vond zijn tegenhanger in het werk en de de waarneembare alledag enerzijds en nou een door ons bedacht probleem of zeventig jaar later dan ook niet weer tot opvattingen van Viollet-le-Ducs tijdgenoot, een in wezen permanent veranderende hebben ze een bredere reikwijdte? Zijn ze zijn oorspronkelijke vorm moet worden de Britse John Ruskin. Die was niet werkelijkheid zelf anderzijds. Je kunt nooit ook relevant voor bewoners, passanten teruggebracht. Zo gaat dat immers met heel geïnteresseerd in de oorsprong of in dezelfde rivier stappen. Uiteindelijk gaat en gebruikers in de Zeeheldenbuurt en preservationists: terug naar de intentie van authenticiteit van een ontwerp of idee het vast over de vraag hoe je in een uiterst Oude Houthaven in Westerpark en de de maker. van deze of gene meester, laat staan in veranderlijke wereld jezelf denkt te blijven, Wildemanbuurt in Nieuw-West? Niet de intrinsieke waarde van het origineel. zou kunnen vasthouden aan een ‘identiteit’. als je het woord erfgoed om de andere Nu is dat misschien wel mogelijk, maar Integendeel, juist de sporen die een Die wordt al gauw een ding in plaats van zin gebruikt. Wel als je dieper kijkt, en nauwelijks zinnig. Er is immers zoveel langere of kortere periode van gebruik een hoedanigheid.3 probeert te begrijpen hoe discussies over veranderd sinds de vroege jaren vijftig in en had nagelaten maakte dat een object het waarborgen van de identiteit van aan de straten van West. Er wonen andere aanspraak kon maken op historische Naast deze fundamentele tegenstelling een plek te maken kunnen hebben met mensen en een ander soort mensen, er betekenis. Als je niet kunt zien dat een tussen erfgoed als een ontkenning van gevoelens van belonging, dreiging van rijdt ander en zeker veel meer verkeer, gebouw driehonderd jaar oud is, waarom de tijd, waarvan ik denk dat het in diepste verlies (ook economisch: gentrification) en de stadsdelen zijn anders gedefinieerd, zou het uit historisch oogpunt dan wezen modernistisch is, en erfgoed meer algemeen angst voor verandering. de economische zonering met winkels überhaupt interessant zijn (anders dan uit als accommodatie van het (gewenste, Het is opvallend dat er vaak een beroep en winkelcentra is lichtjaren verder wetenschappelijke ontwerp-interesse)? gewaardeerde) verleden in het heden op ‘erfgoed’ wordt gedaan om conflicten geëvolueerd, er is verdicht en het bulkt Trek je dit door, dan wordt allengs en ontwerp voor een toekomst, wat mij mee te voeden die al bestaan, of om van de nieuwbouw. Daarbij er is ook heel duidelijk dat je eigenlijk helemaal niet behoorlijk sustainistisch overkomt,4 is zulke conflicten juist te beslechten. Wat ander openbaar groen ontstaan, om maar moet restaureren, of liefst zo min mogelijk er nog iets aan de hand. Beide posities vrijwel alle bijdragen gemeen hebben te zwijgen van andere opvattingen over wat moet interveniëren en uiteindelijk ook leiden uiteindelijk trouwens tot grote is een problematische omgang met of groen mag en moet doen in een voorheen verval en ruïne moet willen accepteren. terughoudendheid. Is Viollet-le-Ducs gebruik van het begrip ‘erfgoed’. Daar wil vrijwel boomloze nieuwbouwwijk aan de En inderdaad zijn er in de erfgoedkunde kasteeltje eenmaal echter dan het origineel ik me in deze slotbeschouwing dan ook rand van de stad op opgespoten zand en -zorg recent stemmen te horen, zelfs gerestaureerd, dan moet je daar heel Terras van Schip van Slebos, Oostoever 1 aan de Sloterplas. J.M. Arsath Ro'is, 1972. SAA, Collectie op richten. Ik zal afsluiten met een meer die nu een lommerrijke, gegentrificeerde op regeringsniveau, met een pleidooi voorzichtig mee omgaan. Ruskins met mos Stadsarchief Amsterdam: foto's eigen fotodienst, afb. 010122005726. Het Schip van Slebos, een betonnen terras aan de oostoever van de Sloterplas, Amsterdam West. Dit pragmatische kijk en een vergezicht. Het en uiterst gevarieerde overgangswijk is voor zo’n curated decay. Met name in bedekte ruïne is ook heel kwetsbaar – daar analyseren van problematische situaties geworden. De hamvraag is echter waarom omstandigheden waar er weinig kans is speelse gebruiksornament in de openbare ruimte, dat Dick Slebos in 1955 ontwierp en in 1961 werd mag je niet zomaar aankomen, want wie uitgevoerd, herinnert in zijn contour aan een kunstvaartschip met hoog achterkasteel en drie laadmasten. en het doorgronden daarvan met inzet van een ontwerp, dat de intentie van een op een duurzaam herbestemming van in weet grijp je in het natuurlijke vervalproces Enige discussie ontstond rond een prijsvraag die het stadsdeel uitschreef voor doorontwikkeling een nieuw vocabulaire is heel fijn. Maar gemeenschap (of haar ontwerpers) van onbruik geraakte monumenten, denk aan is en dat is natuurlijk ook niet de bedoeling. van de locatie tot hotel-restaurant. Het winnende ontwerp van Bergevoet Architecten, i.o.v. Heren2 projectontwikkelaars, brengt een toren aan voor een 120 kamers tellend hotel. De discussie over het hoger onderwijs mag het ook tot zijn zeventig jaar geleden weerspiegelt, het verlaten kerken in krimpregio’s, wordt dat Maar los daarvan: waar iets dreigt te taak rekenen professionals af te leveren bewaren en zelfs reconstrueren waard is. een reële optie.2 aantasting van het monument verstomde toen Bergevoet erop wees dat In Dick Slebos’ oorspronkelijke verdwijnen, schaars wordt, onder druk ontwerp ook in een – nooit gerealiseerde – hoge toren voorzag. die een verschil kunnen maken, niet alleen Dat gaat immers altijd ten koste van iets komt te staan, en dat gebeurt dan vaak in denken maar ook in doen. Het schetsen anders, van wat er nu staat of is gekomen, Deze fundamentele tegenstelling is niet in een minderheidspositie, wordt het ipso het oorspronkelijke groenontwerp van ook de ‘geschiedenis van een plek’ geen van een handelingsperspectief en het zelf zich heeft ontwikkeld of is gegroeid; van beperkt tot architectuur, maar vind je ook facto al gauw een erfgoed-issue. Beroep Amsterdam Nieuw-West – wat vooral voor vaststaand feit is, maar een in het heden in de arena treden horen daarom naar mijn wat we nu ergens van vinden, van wie er in de beeldende kunst (tot gloednieuw op erfgoedstatus is een call to arms, een bouw- of cultuurhistorici interessant zal verteld verhaal op basis van selectieve smaak zeker onderdeel van de interventie nu woont, van wie of wat het nu voor het kapotrestaureren tegenover koesteren activerende daad, er moet wat gedaan zijn – gaat dan voorbij, om het aardig te waarnemingen. Zie de herwaardering te zijn. zeggen heeft. van eeuwenoud patina), de klassieke worden, ingegrepen (of juist niet, want dat zeggen, aan eigentijdse vraagstukken over voor de stedenbouwkundige en sociale muziekpraktijk (authentieke uitvoeringen is ook een soort ingrijpen)!5 de publieke ruimte, aan de behoeften en kwaliteiten van de eens verguisde De vragen die in deze bundel over omgang Wat daaronder zit is een klassieke tegenover eigentijdse interpretaties, verlangens die actuele bewoners zouden Bijlmermeer. En ook in het bewierookte met erfgoed in Amsterdam Nieuw-West tegenstelling in de restauratiefilosofie die stemmingen, instrumenten) en zelfs 1 Terug naar het ten-koste-van-argument. kunnen hebben. Voor vele stadgenoten Amsterdams Uitbreidingsplan zaten zijn geschetst focussen op de omgang al sinds de negentiende eeuw speelt. De historische automobielen (af fabriek Met die afweging, of je moet ingrijpen en met een niet-westerse achtergrond (en geweldige missers, zeg maar. met het nog-maar-net oude in het Franse architect Eugène Viollet-le-Duc tegenover vintage). ten koste van wat dan, zijn we ook op het niet alleen voor hen) zal ‘kijkgroen’ minder nieuwe. Pas recent worden materialen en was ervan overtuigd de ziel te begrijpen, onderwerp van de afstudeerwerkgroep belangrijk zijn dan ‘doegroen’- om te Bekijken we het breder en betrekken we de structuren uit de wederopbouwperiode en zelfs terug te kunnen brengen van in Ik vind die tegenstelling fascinerend. terechtgekomen. In een in toenemende barbecueën, met elkaar op een kleed in de casus van de Houthavens erbij, dan zie je ook formeel gewaardeerd. Ze werden tot de loop der tijd verrommelde en verprutste Maatschappelijke gesanctioneerde – je mate participatieve samenleving is het schaduw onder een boom te verkeren, ik heel scherp hoe het beroep op de identiteit het naoorlogse wederopbouwerfgoed: tot bouwwerken. Hij ging daarbij soms zelfs zou bijna zeggen default – omgang noem maar wat. van het gebied als ‘dynamische plek’ een verbazing van de beschouwer werd wat zover dat hij flinke correcties aanbracht op met erfgoed, vooral gebouwd, wordt 3 M. Peleggi, “The unbearable impermanence of claim legt op het denken over en handelen decennialang als nieuwe lelijkheid was wat er oorspronkelijk gebouwd was. Want vrijwel automatisch overal in den things. Reflections on Buddhism, cultural memory and Vanuit een social design-optiek is dit in het gebied die ten koste gaat van andere weggezet opeens positief gewaardeerd, het gedroomde ontwerp wilde nog weleens lande gelijkgesteld met alarmistisch heritage conservation”, Routledge Handbook of Herita- van groot belang. Het erfgoed-aspect in opvattingen – en handelingsruimten. tot beschermd stadgezicht verklaard onder de uitvoering hebben geleden, en als gemotiveerde interventies gericht op ge in Asia, London: Routledge 2012, 55-68. leefomgevingen is geen gegeven maar Die dynamiek rechtvaardigt bijvoorbeeld en in een deftig regime van wettelijke je toch bezig was kon je maar beter direct 4 M. Schwarz, A Sustainist Lexicon. Seven Entries To een (tijdelijke) uitkomst van een proces van een besluit om permanente bewoning Recast The Future — Rethinking Design And Heritage bescherming getrokken, met strikte regels de onderliggende intentie zo goed mogelijk 2 C. Desilvey, Curated Decay. Heritage Beyond Saving. gemeenschappelijke betekenisgeving en op de woonboten daar te weren. Dat voor onderhoud en restauratie. Dat schept articuleren. Onze eigen staatsarchitect Minneapolis: University of Minnesota Press 2017. Zie With field notes by Riemer Knoop and sustainist symbols by Joost Elffers. Amsterdam: Architecture & onderhandeling. De vraag daarbij is wat zal grote consequenties hebben voor gekke verplichtingen. In Amsterdam Nieuw- ook de notie ‘behoud door onthouding’, in Raad voor 1 Uitstekend uiteengezet in M. Halbertsma en M. Kui- Cultuur / Raad voor de Leefomgeving en Infrastructuur, Natura Press 2016. voor kwaliteiten we in de toekomst willen, de aard van de leefomgeving en de West zijn veel groenstroken aangelegd, pers, Het erfgoeduniversum. Een inleiding in de theorie Briefadvies ‘Brede blik op erfgoed; over de wisselwer- 5 R. Knoop, M. Stikker en M. de Niet, “De droom van hoe we het bestaande daarbij betrekken mogelijkheid je als bewoner die omgeving in hiërarchische zoneringen van laag en praktijk van cultureel erfgoed, Bussum: Coutinho king tussen erfgoed en transities in de leefomgeving’, bewaren: archiveren en erfgoed. Relativering, ongemak (plus ontdekken wat dat bestaande is en toe te eigenen (en te experimenteren naar hoog overal en nergens. Voor de 2014,77-104. 18 december 2017. en ene vooruitblik”. Boekman 110, 2017, 54-57.

86 87 met tijdelijke commerciële verhuur, zoveel uit), een gefilterde herinnering en bijvoorbeeld), wat weer economische tegelijk een ambitie. De wereld waarin gevolgen heeft. Het zou zelfs zo kunnen we leven is zo meervoudig veranderd Tot besluit zijn dat de keuzes weliswaar gemotiveerd dat we van een nieuw tijdperk kunnen Menje Almekinders, Nancy van Asseldonk en Fieke Tissink lijken door identiteitskwesties, maar spreken. Wat we daarin van belang zijn eigenlijk gebaseerd zijn op economisch gaan vinden, of ontdekken dat het een opportunisme, teruggeredeneerd vanuit duurzame toekomst mede mogelijk maakt, de uitkomst. Erfgoed is dan een smoes, zijn kwaliteiten als toegankelijkheid, net als identiteit. En het debat is een beleefbaarheid, menselijke maat, belangenstrijd geworden in een zero sum- betrokkenheid op de directe omgeving, game, en al lang geen waardengesprek gezamenlijkheid, verbondenheid, Sinds september 2017 is er door een leverden - Tessa Conijn, Lotte Hopstaken, een laatste check doen bij de partners meer – of nog lang niet. verantwoordelijkheid. Omgang met erfgoed team van tien studenten, twee docenten, Malou Minkjan, Anke Vandermullen en en de klankbordgroep. Welke conclusies in praktijken waarin ook placemaking, een onderzoeker, vijf projectpartners, een Donna Weel, liggen op schema en lopen konden getrokken worden uit de gevonden Waar brengt dit ons? Dit afstudeerproject co-design en commons een rol spelen is klankbordgroep en twee alumnae hard nu stage. Eén student, Gerard Smink, lag gegevens? Aan de hand van stellingen beoogde inzicht te genereren uiterst kansrijk - voorbeelden te kust en gewerkt om Making Heritage Count mee vóór en is inmiddels afgestudeerd met een ontstond een levendige discussie. De in verschillende vormen waarin te keur. Maar de plaats van klassieke, te laten tellen. Tot aan nu, begin mei 2018, publicatie over de herbestemming van een volgende onderwerpen passeerden de erfgoed wordt gewogen in ruimtelijke specialistische kennis is daarin niet het moment waarop deze publicatie ter leegstaande kerk in het oosten van het revue. processen. De ambitie was om onproblematisch. Was voorheen recht van perse gaat. We begonnen als werkgroep land, in Kilder. Vier anderen zijn simpelweg vanuit het uiterst eigentijdse begrip spreken over en handelen met betrekking met deze dynamische titel; we eindigen nog niet klaar met hun onderzoek en lopen Donna Weel deed onderzoek naar de van ‘vermaatschappelijking’ van het tot cultuur en erfgoed voorbehouden met een publicatie met een vooral eerst stage voordat zij hun onderzoek relatie tussen gentrificatie en erfgoed erfgoeddiscours, waar het Reinwardt aan een kleine groep deskundigen – poëtische titel ‘Er is geen toen zonder nu’. afronden: Dewi Kuen, Renée Legebeke, in de Oude Houthaven. Daar waar een lectoraat in zijn Straatwaardenproject tegenwoordig zien we een toenemende Van leergierige, soms wat schuchtere, Claire Noblesse en Jaap Smulders. hoge concentratie aan erfgoed is, vindt onderzoek naar doet, licht te laten schijnen ‘vermaatschappelijking’. Iedereen zou vierdejaars veranderden de studenten in Omdat deze publicatie een deadline had, in veel gevallen gentrificatie plaats en op een breed spectrum van stedelijke overal in betrokken moeten worden, want echte onderzoekers, die goed beslagen het zullen hun verhalen via een ander kanaal daardoor uitsluiting van mensen met vernieuwingsprocessen.6 Waar werkt het is van hen, het gaat over hen, en ze werkveld in kunnen. Maar welke vragen gepubliceerd worden. U hoort nog van hen! een lager inkomen. Hans Karssenberg erfgoed al als vector, of misschien zelfs als leven er middenin. Maar hoe doe je dat, hadden we bij aanvang? Welke wegen (STIPO) beaamt dat erfgoed, omdat het platform? Uit de deelcasussen, maar vooral over wat voor processen heb je het dan, bewandelden we? Welke vragen hebben Tijdens de rit schaars is, leidt tot gentrificatie. Een ook uit het vocabulaire dat de studenten wat voor kennis en vooral: wat voor we nu nog? En hoe nu verder? Een korte De vijf studenten vonden na enig heen en oproep aan onze studenten om erfgoed onderzoekers in de beschrijving daarvan know how is daarvoor nodig? Dat is een terug- en vooruitblik. weer praten hun eigen onderzoeksterrein. te duiden en meer zichtbaar te maken. gebruiken, komt een werkelijkheid naar ander speelveld dan de tekentafel van Ze schreven een onderzoeksontwerp Tess Broekmans (Uhrhahn) voegt hieraan voren die gedomineerd wordt door uiterst de stadmakers van vroeger, of een lijstje Het onderzoek en gingen vervolgens aan de slag met toe dat placemaking ook een vorm van traditionele manieren van denken over topmonumenten. Het is een ander soort In gebiedsontwikkeling spelen fysieke, het praktijkonderzoek. Er werden veel gentrificatie is. De vraag is de mate waarin erfgoed. Structuren en objecten, kwaliteiten spel met andere spelers. Erfgoed – wat economische en maatschappelijke diepte-interviews afgenomen, dat blijkt gentrificatie zich voordoet: wanneer werkt en identiteiten: het zijn overwegend van betekenis is voor nu en straks – is motieven een rol. Hoe waardeer je die nog altijd een beproefde methode om de het en wanneer niet (meer). Zet vooral feitelijke gegevens die lijken te moeten niet iets, maar een kwaliteit van iets dat je verschillende kanten? Hoe betrek je juiste informatie boven tafel te krijgen. Er geen stolp om het erfgoed, betoogt Diane worden beschermd, gerespecteerd, samen maakt. De vraag wat zou jij doen? is daar gebruikers en belanghebbenden werd geobserveerd, gelezen, gegoogeld, Krabbendam (The Beach). De inzet van teruggebracht of beter tot uiting gebracht. dus zowel een oproep tot activisme als tot bij, met uiteenlopende herinneringen en gestudeerd, geënquêteerd, gecontroleerd, erfgoed kan goed zijn voor de ontwikkeling De waarnemingen zijn doordrenkt van ontwerp – van wat straks op straat ligt. toekomstwensen? Tegenwoordig is er geredeneerd. Het ging niet altijd van een van de buurt. Economische waardestijging morele noties, zoals authenticiteit, meer aandacht voor het narratief, het leien dakje. We waren ons ervan bewust sluit mensen uit, maar maak je gebruik oorspronkelijkheid, intenties, identiteiten verhaal van een plek. Kan dit aspect dat we een – voor de Reinwardt Academie van de sociale waarde en het immateriële Literatuur erfgoed, dan kan het mensen juist insluiten. en ontwerp. Dat levert grote vraagstukken Halbertsma, Marlite, en Marieke Kuipers. Het van het erfgoed ook bijdragen aan een – redelijk nieuw terrein aan het ontginnen op, over behoud en vernieuwing, over erfgoeduniversum: een inleiding in de theorie en duurzame leefomgeving? En wat is dan waren. En geregeld rees de vraag of wij De bevolking die van oudsher in een buurt tegenstreven en meebewegen, over in- praktijk van cultureel erfgoed. Bussum: Uitgeverij de immateriële, of emotionele waarde van onze studenten wel voldoende toegerust woont heeft hier recht op. Coutinho, 2014. en uitsluiting, en over het soort kennis, erfgoed in de ruimtelijke ontwikkeling? De hebben om dergelijk onderzoek te doen? Lotte Hopstaken nam de trend van de expertise en know how dat nodig is voor DeSilvey, Caitlin. Curated Decay: Heritage overheid stuurt aan op burgerparticipatie en Of we niet te veel op het terrein van de het agenderen en oplossen daarvan. Is Beyond Saving. Minneapolis: University of we zien een groei in bottom-up initiatieven antropoloog of de socioloog zitten met het participatiesamenleving onder de loep en de erfgoedprofessional een mediator, Minnesota Press, 2017. en co-creatie. Hoe zorgen we ervoor dat ophalen van waarden bij burgers? Het is dan specifiek de burgerinitiatieven in de een facilitator, een materiedeskundige, erfgoed onderdeel uitmaakt van deze toch anders dan publieksonderzoek doen Oude Houthaven. De overheid trekt zich Knoop, Riemer, Michiel Schwarz, Nancy terug en vraagt burgers om het initiatief te of een dynamische mix van dat alles, van Asseldonk, e.a. Straatwaarden: In Het maatschappelijke ontwikkeling? En welke in een museum. Hebben we de juiste tools afhankelijk van de context? Misschien, Nieuwe Speelveld van Maatschappelijke werkwijzen, methodieken, instrumenten en om dit onderzoek aan te gaan? Gelukkig nemen. Gaat dat wel goed? Lotte schreef en dat hoop ik stiekem, is het constant Erfgoedpraktijken: Schetsen Uit Het rollen zijn hier voor nodig? hadden we onze partnerbijeenkomsten en aanbevelingen voor Stadsdeel West. Onderzoeksproject Straatwaarden, 2015-2016. Michiel Schwartz uit de klankbordgroep in eenduidige tegenstellingen denken Amsterdam: Reinwardt Academie, 2017. konden we hier onze zorgen delen en ons wel te gemakzuchtig. Vraagstukken Deze vragen lagen aan de basis van ons spiegelen aan dat wat speelde bij hen. meldt dat de erfgoedprofessional kan over de leefomgeving vergen van Knoop, Riemer, Marleen Stikker en Marco onderzoek. Vervolgens werd een aantal helpen de collectieve waarden in kaart erfgoedprofessionals een nieuw, de Niet, “De droom van bewaren: archiveren overkoepelende onderzoeksvragen De eerste partnerbijeenkomst, op te brengen. Annelies van der Horst en erfgoed. Relativering, ongemak en ene (DSP-groep) beargumenteert dat bij activistisch engagement dat oog heeft voor vooruitblik”. Boekman 110, 2017, 54-57. geformuleerd en werden er twee woensdag 4 oktober 2017, stond in de rechten van alle betrokkenen in een Amsterdamse wijken uitgekozen als casus, het teken van de kennismaking. De dit conflict tussen burgerinitiatieven gekmakende accumulatie van vele soorten Raad voor Cultuur en Raad voor de de Oude Houthaven en de Wildemanbuurt. verschillende partners, Monumenten en de erfgoedprofessional beide partijen en kleuren oud en een telkens nieuwe, Leefomgeving en Infrastructuur, “Brede blik op Na een reeks colleges, gastcolleges, Archeologie, DSP-groep, The Beach, de verschillende waarden kan laten erfgoed; over de wisselwerking tussen erfgoed hedendaagse werkelijkheid. Wat zou jij wandelingen door de twee wijken, het STIPO en Urhahn stelden zich voor aan inzien. Karin Westerink (Monumenten en transities in de leefomgeving”. Briefadvies, 18 en Archeologie) geeft aan hoe complex doen om de zaak verder te helpen? december 2017. lezen van algemene literatuur betreffende studenten, net als de klankbordgroep. de problematiek en kennismaking met Vervolgens was het woord aan de situaties kunnen zijn: belangen op Met deze laatste oproep wil ik graag een Peleggi, Maurizio, “The unbearable de verschillende onderzoeksmethoden, studenten die zich voorstelden en stadsniveau overstijgen vaak de belangen impermanence of things. Reflections on brug slaan naar ons eerder genoemde schreven de studenten hun paper aangaven wat hun onderzoeksgebied die in de wijk spelen, erfgoed is slechts Buddhism, cultural memory and heritage één van vele belangen die spelen en Straatwaardenonderzoek. ‘Erfgoed’, blijkt conservation”. In: Routledge Handbook of vooronderzoek. Nu ze enige grip hadden zou worden. Veel gedachten werden ons, is een kwaliteit van onze leefomgeving Heritage in Asia, London: Routledge 2012, 55-68. op de materie was het zaak om een eigen uitgewisseld, en extra vragen gesteld. daar bovenop komen de soms botsende (materieel of immaterieel, dat maakt niet onderzoeksvraag te formuleren, passend Met deze input konden we aan de slag. belangen van burgers. De overheid binnen het thema Making Heritage Count De tweede bijeenkomst was 21 maart bevordert participatie, maar staat ook 6 R. Knoop, M. Schwarz, N. van Asseldonk, e.a. voor rechtsgeldigheid. Kennis van erfgoed Straatwaarden: In Het Nieuwe Speelveld van en het liefst binnen de twee te bestuderen 2018. De meesten hadden hun onderzoek Maatschappelijke Erfgoedpraktijken: Schetsen Uit wijken. Niet alle studenten gingen gelijk op. inmiddels grotendeels afgerond en wilden is hierbij van belang, deze kennis over Het Onderzoeksproject Straatwaarden, 2015-2016. De vijf die in deze publicatie hun bijdragen voordat ze hun publicatie zouden inleveren kunnen brengen én verschillende soorten Amsterdam: Reinwardt Academie, 2017.

88 89 kennis en belangen kunnen verbinden. ruimte gebruikt en beleefd wordt door op bijzondere gebouwen die van functie De gehele buurt in beeld krijgen en alle jongeren. Kan erfgoed worden ingezet om zijn veranderd of in de nabije toekomst stemmen horen is niet eenvoudig. Dit alles problemen op te lossen met jongeren in transformeren. De verhalen zullen worden Literatuur vraagt om nieuwe werkvormen. de wijk? Participatie van jongeren is dan verzameld, ontsloten en overgedragen van belang. Er is behoefte aan trots zijn aan het Regionaal Archief Alkmaar. Jaap Erfgoedtoerisme is het onderzoeksthema op de buurt. Volgens Diana Krabbendam Smulders verblijft enige tijd in Hong Kong van Anke Vandermullen. Is erfgoedtoerisme (The Beach) kent de buurt veel criminaliteit, en werkt voor iDiscover, een bedrijf dat gewenst bij de Sloterplas? Wat gebeurt maar juist daarom ook de noodzaak en erfgoed ter plekke zichtbaar maakt. Dit er met de natuur, bebouwing en de de wens bij veel bewoners om hier iets doen ze onder andere door digitale tours beleving van het Sloterpark als er meer aan te doen. Het is een kinderrijke buurt. te maken die gratis zijn te downloaden als In onderstaande bibliografie een overzicht van Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, mensen komen en er meer evenementen Jongeren zijn veel op straat, beleven zo app. Jaap ondersteunt bij de productie literatuur om verder te lezen, gebaseerd op het Karakterschetsen; Nationale Onderzoeksagenda. Cultuurhistorische plaatsvinden? Komt hierdoor de het meest het stedenbouwkundig ontwerp. van de tours en video's, fotografeert vooronderzoek dat in het kader van Making Erfgoed en Ruimte. Amersfoort, 2014. waardering belevingswaarde van de bewoners Soms geeft dit overlast, maar er is een en schrijft teksten over buurten en Heritage Count is uitgevoerd. Het volledige “Advies in beeld: waar de praktijk om vraagt”. in het geding? Kunnen recreatie en grote groep jongeren die uit de problemen gebouwen. Bij Kunstbende in Amsterdam overzicht is online raadpleegbaar via: https:// Sas, Jan, “Publieksonderzoek bij erfgoed”. In: Amersfoort: Rijksdienst voor het Cultureel www.zotero.org/groups/1421323/reinwardt_ Ruben Smit, (red.), Publiek. Erfgoed cahier #01. Erfgoed, 2013. toerisme bijdragen aan de waardering en wil blijven. Zij mijden maatschappelijke zet Malou Minkjan zich in om talenten te academie_2017-2018__afstudeergroep_making_ Amsterdam: Reinwardt Academie (2015), 54-61. daarmee de bescherming van erfgoed? instellingen, willen het graag zelf doen. Hoe ondersteunen bij de jaarlijkse competitie heritage_count Bazelmans, Jos. “Erfgoed: waarde in meervoud”. Lector Riemer Knoop stelt dat toerisme faciliteer en stimuleer je dit? Waar kunnen voor jong cultureel talent. Kunstbende Vitruvius, 2012. weliswaar kan bijdragen aan een andere zij zelf iets ondernemen? Karin Westerink zetelt op het Westergasfabriekterrein, en Verwijzingen naar websites zijn slechts Inleiding Erfgoed en ruimte minimaal opgenomen, omdat webpagina’s Augé, Marc. Non-Places. Introduction to an Boer, Tjeerd de. Kiezen voor karakter: visie belevingswaarde van een gebied, maar er (Monumenten en Archeologie) meldt dat alleen daarom al past deze stage binnen sneller verouderen dan (digitale) publicaties Anthropology of Supermodernity., 1992. erfgoed en ruimte. Den Haag: Ministerie van is niet één toerist. Wat de één waardeert, er zeker trots is in de buurt. Dan gaat het de onderzoeksgroep. Claire Noblesse zoals onderzoeksagenda’s en -rapporten, Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, 2010. ziet de ander niet staan. Juiste definiëring over immaterieel erfgoed, het erfgoed van wilde deze kans benutten om in FOAM te monografieën, tijdschriftartikelen, et cetera. Ook Bosma, Koos, en Jan Kolen, red. Geschiedenis en ontwerp: handboek voor de omgang met is hier van belang. Volgens Siënna de verschillende culturen die hier wonen. werken, waar zij bij de Afdeling Educatie zit. literatuur specifiek over één van beide casussen Crinson, Mark, red. Urban memory: history and is niet in onderstaand overzicht opgenomen, cultureel erfgoed. Nijmegen: Vantilt, 2010. amnesia in the modern city. London; New York: Veelders (STIPO) kunnen mensen van Erfgoed kan hierbij helpen. Waar kom En ook Renée Legebeke koos ervoor om maar is terug te vinden bij de beide biografieën. Routledge, 2005. buiten, zoals toeristen, een totaal andere je vandaan? Waar ben je trots op? Wat haar laatste stage in een groot museum te Bovens, Marijke, en Cees-Jan Pen. De wijde waardering hebben voor dit erfgoed, is jouw identiteit? Tessa concludeerde doen, het Rijksmuseum, waar ze werkzaam blik: op het snijvlak van ruimtelijke ordening en “Cultuurhistorisch onderzoek in de vormgeving erfgoed: onderzoek en onderwijs in het HBO: waardoor ook de waardering onder in haar onderzoek dat de professionele is op de evenementenafdeling. Onderzoeksagenda’s en van de ruimtelijke ordening”. Amersfoort: lectoren aan het woord : essays en interviews. Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, 2013. bewoners toeneemt. Toerisme kan tevens waardering voor wederopbouwwijken en methodologie Amersfoort: RCE, 2014. Alkemade, Floris. De agenda van de een impuls geven aan de lokale economie, de leefwereld van de bevraagde jongeren De Boer, M., red. Erfgoedbalans 2009: Hoe nu verder? Rijksbouwmeester. Den Haag: Atelier H2ruimte, TUDelft. Duurzame Archeologie, monumenten en cultuurlandschap vult docent Marjan Otter aan. Belangrijk mijlenver uit elkaar liggen. Zij ging volgens Stellen we als Reinwardt Academie de Rijksbouwmeester, College van Rijksadviseurs, gebiedsontwikkeling: Doe de tienkamp! in Nederland. Amersfoort: Rijksdienst voor het is de juiste condities te vinden, zodat de naturalistische methode te werk, die 2016. goede vragen? Gaan de studenten met Handreikingen voor praktijk en agendering. Delft: Cultureel Erfgoed, 2009. toerisme een positieve bijdrage levert aan meer tijd kostte dan gedacht. Daarnaast de juiste vragen op pad? Hanteren we de Praktijkleeerstoel Gebiedsontwikkeling TU Delft, Andriessen, Daan, Praktisch relevant én de leefomgeving en banen creëert. bleek erfgoed een te vaag begrip voor april 2011. DeSilvey, Caitlin. Curated Decay: Heritage juiste methoden? Wat is eigenlijk de rol methodisch grondig?: dimensies van onderzoek Beyond Saving. Minneapolis: University of jongeren. Hier is nog veel werk te doen. van de erfgoedprofessional? Het snijvlak in het hbo. Utrecht: Hogeschool Utrecht, 2014. Halbertsma, Marlite, en Marieke Kuipers. Het Minnesota Press, 2017. Malou Minkman deed onderzoek naar het Verder onderzoek is nodig om te bepalen van erfgoed en ruimte is een relatief nieuw erfgoeduniversum: een inleiding in de theorie en Beijer, Peter, Ellen de Groot, Jolanda gebruik en de staat van de plantsoenen hoe deze doelgroep het beste benaderd en terrein, waar plek is voor nieuwe spelers. praktijk van cultureel erfgoed. Bussum: Uitgeverij Eerden, Monique, Eric Luiten, Andre van Hoeflak, en Vincent Platenkamp. De waarde in de Wildemanbuurt. Veel van deze bevraagd kan worden over de beleving van Coutinho, 2014. der Zande, Jan Kolen, en Roel During. “Op Een terrein in beweging. Kijk alleen al van het alledaagse: van beleidsdrang historische gronden. Erfgoed in een context van plantsoenen zijn verrommeld of van de hun omgeving. naar de komst van de omgevingswet naar bewonersperspectief in de stadswijk. Halbertsma, Marlite, en Patricia van Ulzen. ruimtelijk ontwerp, planning en democratie”. openbare ruimte afgesloten door hekken. TrancityxValiz, 2016. waarin gebiedskwaliteiten de kaders gaan Steden vroeger en nu: een inleiding in de Utrecht: Projectbureau Belvere, 2008. Wat was de oorspronkelijke functie en vormen voor ruimtelijke ontwikkelingen. cultuurgeschiedenis van de Europese stad. In de praktijk Boer, Tjeerd de. Kiezen voor karakter: visie hoe functioneren ze nu? De bebouwing Bussum: Coutinho, 2008. “Heritage Futures | Emstede, C.I.C. van. “Waardestelling in de Momenteel lopen de studenten stage. Welke rol kunnen de Reinwarders op erfgoed en ruimte. Den Haag: Ministerie van is aangewezen als erfgoed. En het groen Assembling Alternative Futures for Heritage”. Nederlandse monumentenzorg 1981-2009”. Delft De stages vormen tastbare voorbeelden zich nemen in dit bewegende speelveld? Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, 2010. Heritage Futures.. https://heritage-futures.org/. dan? Uit onderzoek blijkt dat bijna niets University of Technology, Faculty of Architecture van hun toch deels theoretische Moet de erfgoedprofessional een and the Built Environment, 2014. van het oorspronkelijke groenontwerp over praktijkonderzoeken. Lotte Hopstaken procesbegeleider zijn, een verbinder Dibbits, Hester. “Uit de bubbel. Kleijn, M. de, Innovating landscape research Erfgoedprofessionals in tijden van toenemende is gebleven, maar cultuurhistorisch is het through geographic information science, “Erfgoedbalans 2017”. Den Haag: Ministerie van ging samen met Ilya Lindhout (student of zelfs een bemiddelaar in conflicten? polarisatie”, Boekman Extra 7. Erfgoedpraktijken. Amsterdam: Vrije Universiteit Amsterdam, 2017. Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, 2017. ontwerp wel een belangrijk aspect van de keuzevak Erfgoed en stad) aan de slag Activeert hij of zij de bewoners? En hoe Meerstemmig en digiaal (april 2017), 12-17. westelijke tuinsteden. Is een reconstructie bij partner STIPO en ontwikkelt daar het dan? Of is de Reinwarder een mediator Kolen, J., De biografie van het landschap. Drie Feddes, Fred, en Ingenieursbureau Oranjewoud, #hbo2025: Wendbaar en weerbaar. Den Haag: van het groenontwerp noodzakelijk? Inclusive Placemaking Project. Het concept tussen belevingen enerzijds en overheid essays over landschap, geschiedenis en erfgoed. red. Nota Belvedere: Beleidsnota over de relatie Vereniging Hogescholen, 2015. Amsterdam: Vrije Universiteit Amsterdam, 2005. Docent Mario Jellema ziet groen als een daarvoor is inmiddels getest bij een lege en marktpartijen anderzijds? Een verteller cultuurhistorie en ruimtelijke inrichting. Den Haag: verbindende factor, maar vindt dat je wel VNG Uitgeverij, 1999. watertoren in Hengelo. Tessa Conijn en van verhalen, een duider van het verleden? Janssen, J, E Luiten, H Renes, J Rouwendal, O Kuipers, Marieke, en Wido Quist. Culturele moet kijken wat de essentiële waarden Faber, C.-J Pen, E Stegmeijer, en P.P Witsen. Dewi Kuen doen hun stage in Utrecht En welke vaardigheden vraagt dit van deze draagkracht: op zoek naar de tolerantie voor Hendriks, Leo, en Jan Hoeve, van der. Karakterschetsen: Nationale Onderzoeksagenda van het oorspronkelijke ontwerp zijn bij LOU (Leegstand Oplossers Utrecht). toekomstige professionals? verandering bij gebouwd erfgoed. Delft: “Richtlijnen bouwhistorisch onderzoek. Lezen Erfgoed en Ruimte : deel 1 - Kennisagenda. en wat er nu nog werkt. Waar liggen Delftdigitalpress, 2013. en analyseren van cultuurhistorisch erfgoed”. Ze noemen zich De Erfgoeddames Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, 2013. de kansen om nieuwe plannen voor en organiseren als zodanig een Het onderzoek Making Heritage Count Amersfoort: Rijksdienst voor het Cultureel Liagre Böhl, Herman de. Steden in de steigers: Erfgoed, 2009. duurzame ontwerpen te maken, waarbij het evenement in het herbestemde pand van geeft op sommige vragen antwoord, maar Knoop, R.R, Michiel Schwarz, Nancy van stadsvernieuwing in Nederland,1970-1990. oorspronkelijke groen meer waarde krijgt? Asseldonk, en Reinwardt Academie (Amsterdam). Amsterdam: Prometheus-Bert Bakker, 2012. levensverzekeringsmaatschappij Concordia lang niet op alle. En gelukkig maar, want nu Janssen, Joks. De toekomst van het verleden: Hans Karssenberg (STIPO) is van mening Straatwaarden: In Het Nieuwe Speelveld van Ministerie van VROM. “Handreiking Duurzame aan de Oudenoord in Utrecht. Zij doen kunnen we samen met nieuwe studenten Maatschappelijke Erfgoedpraktijken: Schetsen ruimtelijke ordening en erfgoedzorg na Belvedere. dat in het ontwerp van Van Eesteren Ruimtelijke Ontwikkeling”. Analyse, z.d. http:// onderzoek naar de geschiedenis van het verder met vervolgonderzoek op het gebied Uit Het Onderzoeksproject Straatwaarden, 2015- www.handreikingdro.nl/proces/veel-gestelde- Wageningen: Wageningen University, 2012. de menselijke maat ontbreekt. Wees pand en de rol die het bedrijf speelde in de van de vermaatschappelijking van erfgoed 2016. Amsterdam: Reinwardt Academie, 2017. vragen-over-het-proces/analyse-2/. voorzichtig met de reconstructie en het Janssen, Joks, Eric Luiten, Hans Renes, en buurt. Ze duiden het erfgoed en tonen aan en ruimte. We kunnen in ieder geval één Jan Rouwendal. Van gearrangeerd huwelijk behoud van het oorspronkelijke karakter, Leeuwen, Jacqueline van. “Erfgoed op de Nora, Pierre. “Between Memory and History: dat het gebruik van erfgoed bij projecten ding concluderen: het vraagt lef om je als kaart zetten. Mental mapping als methode om tot dynamische verhouding. De relatie tussen dit is misschien niet de oplossing voor Les Lieux de Mémoire. Representations, No. 26, gebiedsontwikkeling een grote meerwaarde startende erfgoedprofessional in dit nog erfgoedgemeenschappen te laten vertellen.” Special Issue: Memory and Counter-Memory.” erfgoed en ruimtelijke ordening. Netwerk Erfgoed goed functionerend groen. Malou voegt kan hebben. Anke Vandermullen werkt voor onafgebakende speelveld te positioneren, Faro. Tijdschrift voor cutureel erfgoed, september Representations (1989), 7–24. en ruimte, 2012. hier nog aan toe dat het groen in de loop 2014. Erfgoed Brabant aan de Zuiderwaterlinie. in een rol die relatief nieuw is maar Kolen, Jan, Hans. Renes and Rita Hermans der jaren vooral kijkgroen is geworden met Pater, Ben de. Denken over regio’s: geografische Hier kan ze veel van haar tijdens het ongetwijfeld veel kansen en mogelijkheden Leezenberg, M., en G. de Vries, perspectieven. Bussum: Coutinho, 2011. (ed.). Landscape biographies: geographical, hekken eromheen; buurtinitiatieven als een afstudeeronderzoek opgedane kennis biedt. Er is immers geen toen zonder nu. Wetenschapsfilosofie voor historical and archaeological perspectives on gemeenschappelijke moestuin verdienen over erfgoed en toerisme kwijt. In Alkmaar geesteswetenschappen. Amsterdam: Amsterdam Smith, L., Uses of Heritage. London, New York: the production and transmission of landscapes. Amsterdam: Amsterdam University Press, 2015. navolging. is Donna Weel werkzaam bij de afdeling University Press, 2001. “Levend verleden”. Routledge, 2006. Nationale Wetenschapsagenda. https://vragen. Erfgoed van de gemeente, alwaar ze wetenschapsagenda.nl/route/levend-verleden. Kolen, J. C. A. “De biografie van het landschap”. De Wildemanbuurt is een kinderrijke een concept voor een tentoonstelling Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Vitrivius, 2007. buurt met veel buitenruimte. Reden voor ontwikkelt en waar ze verhalen ophaalt “Handreiking erfgoed en ruimte”. Kuipers, Marieke. “Culturele grondslagen van de Tessa Conijn om te onderzoeken hoe die over Alkmaars erfgoed. De focus ligt hierbij https://handreikingerfgoedenruimte.nl/. monumentenwet”. Bulletin KNOB, 2012.

90 91 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Eenheid “Praktijkleerstoel Gebiedsontwikkeling”. TU Delft. Miazzo, Francesca, en Tris Kee, red. We Own the en verscheidenheid. Een zoektocht naar de Geraadpleegd 26 juni 2017. https://www.tudelft. City: Enabling Community Practice in Architecture integrale cultuurhistorische waardestelling van het nl/bk/over-faculteit/afdelingen/management-in- and Urban Planning. Amsterdam: TrancityxValiz, Credits materiële erfgoed. Amersfoort, 2014. the-built-environment/organisatie/leerstoelen/ 2014. praktijkleerstoel-gebiedsontwikkeling/. Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Eenheid Prodemos. “Participatiewijzer | burgerparticipatie en verscheidenheid. Achtergronddocument. Rouwendal, J. Oud goud, economische en overheidsparticipatie”. Participatiewijzer. Amersfoort, 2014. waardering van cultureel erfgoed. Amsterdam: Geraadpleegd 30 juni 2017. http://www. Vrije Universiteit, 2013. participatiewijzer.nl/. Schoonderbeek, Marc. “Het landschap als historische montage. Een gesprek tussen Jan TU Delft, SKG. “Gebiedsontwikkeling.nu”, Reijndorp, Arnold, en Leeke Reijnders. De De Reinwardt Academie Onderzoeksgroep Projectpartners Kolen en Dirk Sijmons”. Oase, 2006. z.d. https://www.gebiedsontwikkeling.nu. “VU alledaagse en de geplande stad. Over identiteit, Sinds enkele jaren begeeft de Reinwardt Geoplaza - Economische Waardering van plek en thuis. Haarlem: Trancity Valiz, 2010. Steenhuis, Marinke, en Paul Meurs, red. Erfgoed”. http://geoplaza.vu.nl/cms/maps/201- Academie zich op het terrein van het Kernteam Monumenten en archeologie Herbestemming in Nederland: nieuw gebruik economische-waardering-erfgoed. Ripp, Matthias, en Dennis Rodwell. “The onroerend erfgoed. De academie, die in De onderzoeksgroep bestaat uit één junior- Onder druk van een groeiende stad en van stad en land. Rotterdam: NAi Uitgevers Governance of Urban Heritage”,. The Historic 2016 haar 40-jarig jubileum vierde, leidde onderzoeker en twee seniordocenten: grote bouwopgave staat M&A voor de in samenwerking met National Programma Walljasper, Jay. All that we share: how to save Environment: Policy and Practice 7, nr. 1 (6 april aanvankelijk museumprofessionals op. Menje Almekinders Herbestemming, 2011. the economy, the environment, the Internet, 2016), 81–108. opgave erfgoed optimaal in te zetten bij de democracy, our communities, and everything else Met de verandering van de opleiding Nancy van Asseldonk transformaties van de stad. Deelnemers Tussenbroek, G. van, G. van Tussenbroek, that belongs to all of us. New York: New Press, Roos, Job. De ontdekking van de opgave: van Museologie naar Cultureel Erfgoed Fieke Tissink namens Monumenten en archeologie en Titus Translations. De mythe van de 2010. herontwikkeling in de praktijk = Discovering the in 2008 is de scope verbreed. Met de zijn: Aart Oxenaar, directeur, en Karin onveranderlijkheid: veranderende opvattingen assignment: redevelopment in practice. Delft, The komst van duo-lectoren Hester Dibbits en Het kernteam werd ondersteund door over Amsterdamse monumenten. Amsterdam: Netherlands: VSSD, 2007. Westerink, hoofd Monumenten en Amsterdam University Press, 2015 Gebruikerswaardering Riemer Knoop in 2011 nam de aandacht alumnae: programmamanager. Bollier, David, en Silke Helfrich, red. The Wealth Schleijpen, Ramon, Marga Verheije, en Lokale voor immaterieel erfgoed toe. In de Renske Nieuwboer Versloot, Anne. Op de museale weegschaal: of the Commons: A World beyond Market and Lente (Amsterdam). Pioniers in de stad: verandering van de ruimtelijke opgave, Eise-Rhoode van Sitteren State. Amherst, Mass: Levellers Press, 2012. DSP-groep collectiewaardering in zes stappen. Amersfoort: wijkondernemers delen kennis en praktijk. waar participatie een grotere rol speelt, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, 2014. Amsterdam: TrancityxValiz, 2014. Onafhankelijk bureau voor onderzoek, Braaksma, Patricia, Erfgoedconstructies in kan de breed opgeleide HBO-erfgoed- advies en management, doet onderzoek Zijlstra, H. Analysing Buildings from Context to landschapspraktijken van burgers. Wageningen: Schwartz, Michiel, en Diana Krabbendam. professional - getraind in het ontsluiten van Klankbordgroep naar de mate waarin gemeenten rekening Detail in time: ABCD (in time) research method. Wageningen University, 2017. Sustainist Design Guide: How Sharing, Localism, en communiceren over erfgoed - een rol De klankbordgroep bestaat uit houden met cultuurhistorie in het opstellen Amsterdam: IOS Press, 2009. Connectedness and Proportionality Are Creating vervullen. Brand, Stewart. How Buildings Learn: What a New Agenda for Social Design. Amsterdam: BIS het kernteam van het onderzoek van bestemmingsplannen. Deelnemer: Happens after They’re Built. New York, NY: Publ, 2013. Straatwaarden en docenten van de Annelies van der Horst, senior adviseur en Economische waardering en Penguin Books, 1995. Het onderzoeksproject Making Heritage Reinwardt Academie: partner. Schwarz, Michiel. Sustainist Lexicon. Amsterdam: Count (MHC) sluit aan op het bredere gebiedsontwikkeling Broekmans, Tess, Gert Urhahn, en Urhahn Urban Architectura & Natura Press, 2016. Riemer Knoop, lector Cultureel erfgoed Bade, Tom, en Gerben Smid. “Eigen haard is Design, red. The Spontaneous City: Urhahn onderzoeksproject Straatwaarden, dat Michiel Schwarz, onafhankelijk The Beach goud waard: over de economische baten van Urban Design. Amsterdam: BIS, 2011. Specht, M., De Pragmatiek van onder leiding van lector Riemer Knoop cultuurhistorisch erfgoed”. Arnhem: Triple E onderzoeker Geeft vorm aan sociale en duurzame Burgerparticipatie: Hoe burgers omgaan met in 2015 startte. Dit onderzoek maakt Productions, 2007. Martijn de Waal, lector Play & Civic Media innovatie; sustainist design als nieuw Coeterier, J.F. Hoe beleven wij onze omgeving?; complexe vraagstukken omtrent veiligheid, onderdeel uit van het Heritage Lab van het resultaten van 25 jaar omgevingspsychologisch leefbaarheid en stedelijke ontwikkeling in drie Mario Jellema, seniordocent speelveld voor ontwerpers, waarin het gaat Cultuur als aanjager van gebiedsontwikkeling. Amsterdam Creative Industries Network onderzoek in stad en landschap. Alterra WUR, Europese steden. Amsterdam: Vrije Universiteit Marion Otter, seniordocent om relaties – betekenisvolle verbindingen Boekman 101 (winter 2014/2015). Amsterdam: 2000. Amsterdam, 2012. (ACIN). Centraal stond de vraag wat Boekmanstichting, 2014. – van mensen met hun omgeving en met recente maatschappelijke, economische en elkaar. Deelnemer: Diana Krabbendam, Conway, Anne-Marie, red. Compendium for Woodcraft, Saffron, Tricia Hackett, en Lucia Studenten Dommelen, Simon van, en Cees-Jan Pen. culturele transities betekenen voor omgang the Civic Economy: What Our Cities, Towns Caistor-Arendar. “Design for Social Sustainability: directeur. Cultureel erfgoed op waarde geschat: met bestaand en de vorming van nieuw and Neighbourhoods Should Learn from 25 A framework for creating thriving new economische waardering, verevening en Afstudeergroep Making Heritage Count Trailblazers. 2., rev. And extended ed. Haarlem: communities”. Future Communities/ The Young erfgoed. De eerste onderzoeksresultaten erfgoedbeleid. Den Haag: Platform31, 2013. Tessa Conijn STIPO TrancityxValiz, 2012. Foundation, juli 2011 zijn gebundeld in de uitgave Multidisciplinair bureau op het gebied Straatwaarden: in het nieuwe speelveld van Lotte Hopstaken “Economic valuation of cultural heritage - Dibbits, Hester Catherine, red. Immaterieel Dewi Kuen van stedelijke ontwikkeling. Werkt aan de Projects - Faculty of Economics and Business maatschappelijke praktijken (2017). In het erfgoed en volkscultuur: almanak bij een actueel Renee Legebeke ontwikkeling van aantrekkelijke publieke Administration, Vrije Universiteit Amsterdam”. debat. Amsterdam, Netherlands: Amsterdam onderzoek komt de veranderende rol van Malou Minkjan ruimtes, sociale vernieuwing op stedelijke Geraadpleegd 1 juli 2017. https://feweb.vu.nl/en/ University Press, 2011. de erfgoedprofessional duidelijk naar voren, departments-and-institutes/spatial-economics/ vraagstukken en duurzame transformaties maar ook dat het de erfgoedprofessional Claire Noblesse research/projects/economic-valuation-of-cultural- Dijck, José van, Thomas Poell en Martijn de Gerard Smink en nieuwbouw. Deelnemers: Hans heritage/index.aspx. ontbreekt aan concrete methodieken en Waal. De platformsamenleving: strijd om publieke Jaap Smulders Karssenberg, partner, en Siënna Veelders, waarden in een online wereld. Amsterdam: tools om de waarde van erfgoed in de Anke Vandermullen junior adviseur. Erfgoed: van wie, voor wie? Boekman, 96 (2013). Amsterdam University Press, 2016. ruimtelijke ontwikkeling in al haar facetten Amsterdam: Boekmanstichting, 2013. te bepalen. Making Heritage Count heeft Donna Weel Ermacora, Thomas, en Lucy Bullivant. Recoded Urhahn Gelinck, Sander, en Frank Strolenberg. met behulp van een KIEM-bijdrage een city: co-creating urban futures. Abingdon, Oxon; Keuzevak Erfgoed en stad Stedenbouwkundig bureau voor ontwerp “Herbestemmen en de nieuwe realiteit”. Renda New York, NY: Routledge, 2015. jaar onderzoek gedaan met studenten van Special, 28 februari 2013. Marith Buijser en strategie. Richt zich op de transformatie de Reinwardt Academie naar verschillende van stad en land en heeft een aantal jaar Franke, Simon, Jeroen Niemans, en Frans manieren om de waarde van erfgoed naar Nance van den Dungen Gelinck, Sander, Frank Strolenberg, Machteld Soeterbroek. Het nieuwe stadmaken: van Emma Florusse geleden een pleidooi gehouden voor Linssen, en Fabiola van der Schoot. Rekenen op gedreven pionieren naar gelijk speelveld. boven te halen. ‘de spontane stad’. Deelnemer: Tess herbestemming: idee, aanpak en cijfers van 25 Kyra Germeraad Haarlem: Trancity Valiz, 2015. Broekmans, partner. + 1 gerealiseerde projecten. Rotterdam: nai010 Deze publicatie is tot stand gekomen met Livia van de Graaff uitgevers, 2014. Ghiabi, Khashayar, Gert-Joost Peek, en Arnold hulp van partners, studenten, docenten en Marijke Hendriks Joost. Coöperatieve gebiedsontwikkeling. Leren Emma te Kolsté Experts en gastdocenten Janssen, Joks, Eric Luiten, Hans Renes, en Jan professionaliseren. Van niche naar mainstream, onderzoekers en diverse experts. Behalve studenten, partners, docenten Rouwendal, Oude sporen in een nieuwe eeuw, Ilya Lindhout over willen, kunnen en mogen. Amsterdam: en kenniskringleden willen we iedereen de uitdaging na Belvedere. Rijksdienst voor het Pakhuis de Zwijger, 2015 Malou Minkjan cultureel erfgoed, 2013. Rinske Post bedanken die bijgedragen heeft aan het Jacobs, Jane, Maarten Polman, en Marieke Danja Roelofs onderzoek, als rondleider, gastdocent of Linssen, Machteld. Het cultuurhistorisch van Giersbergen. Dood en leven van grote Ilona Somma spreker: Hester Aardse, Peter Beijer, Isabel argument. Essaybundel. Utrecht: Projectbureau Amerikaanse steden. Amsterdam: SUN Trancity, Belvedere, 2009. van Lent, Alice Pons, Olivia Reschofsky en 2009. Paul van Soomeren en iedereen die in het Loon, Ruben Reinier van. Tourism and the Karssenberg, Hans, red. The City at eye level: kader van de onderzoeken geïnterviewd is. Economic Valuation of Cultural Heritage. lessons for street plinths. Second and extended Tinbergen Institute Research Series 575. ed. Delft, the Netherlands: Eburon Academic Amsterdam: Thela Thesis, 2014. Publishers, 2016.

“Monumentale stad in trek om te wonen, nieuwere Lydon, Mike, en Anthony Garcia. Tactical Urbanism: stad blijft achter”. Geraadpleegd 1 juli 2017. http:// Short-Term Action for Long-Term Change, 2015. nos.nl/artikel/2037889-monumentale-stad-in-trek- om-te-wonen-nieuwere-stad-blijft-achter.html.

92 93 Notities

94 95 Notities

96 97 Colofon

Er is geen toen zonder nu Afbeeldingen omslag voor, met de klok mee: Amsterdam: Reinwardt Academie, Bokkinghangen, gezien in zuidoostelijke richting naar Zandhoek en de Petemayenbrug over de Amsterdamse Hogeschool voor de Zoutkeetsgracht, rechts voor huis De Zalm. Jacob Kunsten, 2018 Olie (1834- 1905), 1861. SAA, Collectie Jacob Olie Jbz., afb. 10019A001121. Redactie Bokkinghangen. J.M. Arsath Ro’is, 1977. SAA, Nancy van Asseldonk Collectie Stadsarchief Amsterdam: foto’s eigen Fieke Tissink fotodienst, afb. 010122026646. Menje Almekinders Klarenburg, 2018. Liesbeth Dingemans.

Auteurs Klarenburg, gezien vanaf de Notweg. Serie: Menje Almekinders Nieuw-West ‘50-’60 speelplaatsen, 1964. SAA, Nancy van Asseldonk Archief van de Dienst Ruimtelijke Ordening en Tessa Conijn rechtsvoorganger: foto’s, 10009A000759. Lotte Hopstaken Afbeeldingen omslag achter, met de klok mee: Riemer Knoop Zoutkeetsplein met kinderspeelplaats. SAA, Malou Minkjan Archief van de Dienst Ruimtelijke Ordening en Fieke Tissink rechtsvoorganger: foto’s, afb. 10009A003431. Anke Vandermullen Zoutkeetsplein, 2018. Liesbeth Dingemans. Donna Weel Oude Houthaven, 2018. Liesbeth Dingemans. Ontwerp Heien van de funderingen voor de graansilo Renske Nieuwboer (de eerste in Nederland) van de firma Korthals Altes bij de Van Diemenstraat. Ontwerp Fotografie van het ruim 100 m. lange gebouw: J.F. Liesbeth Dingemans Klinkhamer(1854-1928). Jacob Olie (1834- 1905), 1896. SAA, Collectie Jacob Olie Jbz., afb. 10019A001215. Archiefbeelden Stadsarchief Amsterdam (SAA), tenzij anders vermeld.

Gedicht Gerrit Kouwenaar. Oorspronkelijk onder de titel 'Print round the Clock' gepubliceerd in het kerstnummer van Drukkersweekblad en Auto-lijn 1962. In 1993 uitgegeven met foto's van Pier Pennings onder de titel Er is geen elders waar het anders is. Amsterdam: Querido.

Druk Zwaan Printmedia

ISBN 978 90 71681 39 4

Uitgave in het kader van het onderzoek Making Heritage Count. Dit onderzoek is medegefinancierd door Regieorgaan SlA, onderdeel van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO).

Verder lezen over het onderzoek: https:// www.reinwardtcommunity.nl/nl/page/17519/ making-heritage-count

98 99 Met bijdragen van: Menje Almekinders, Nancy van Asseldonk, Tessa Conijn, Lotte Hopstaken, Riemer Knoop, Malou Minkjan, Fieke Tissink, Anke Vandermullen, Donna Weel