Mabwysiedig Adopted 29ain Medi 2012 29th September 2012

HAWLFRAINT COPYRIGHT

Mae'r cynlluniau yn y ddogfen hon wedi ei seilio ar Maps in this document are based upon the fapio'r O.S. gyda chaniatad Rheolwr Ordnance Survey mapping with permission of the 'Her Majesty's Stationery Office' © Controller of Her Majesty's Stationery Office © Crown Copyright. Trwydded Rhif LA09001L Crown Copyright. Licence No LA09001L

Am fwy o wybodaeth cysylltwch â'r For further information contact the Adain Amgylchedd Adeiledig a Thirlunio Built Environment and Landscape Section

Hen lluniau a mapiau © Old photographs and maps © Gwasanaeth Archifau Cyngor Sir Ynys Môn and Archive Service Isle of County Council and Gwasanaeth Llyfrgell ac Archifau The Department of Archives and Manuscripts Prifysgol Cymru Bangor University of Wales Bangor

Fe dylid cael caniatâd gan y Cyngor cyn Permission must be sought from the Council copio unrhyw ddarn or ddogfen before reproducing any part of the document Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

YNNWYS CONTENTS

CRYNODEB GWEITHREDOL...... 3 EXECUTIVE SUMMARY...... 3

Newidiadau Sylweddol Ers Dynodi’r Ardal.6 Major Changes Since Designation...... 6 Y Ffordd Ymlaen...... 7 The Way Forward...... 7 Canllawiau Datblygu Ardal Gadwraeth Menai Bridge Conservation Area Porthaethwy...... 8 Development Guidance...... 8 Cynllun Lleoliad...... 10 Location Plan...... 10 Terfyn Gwreiddiol Ardal Cadwraeth...... 11 Original Conservation Area Boundary..11 Adolygiad o’r Terfynau Boundary Review and Argymhellion……………………………..12 Recommendations...... 12

1. CYFLWYNIAD...... 13 1. INTRODUCTION...... 13

2. ARDAL GADWRAETH...... 15 2. CONSERVATION AREA...... 15

3. Y GYMUNED...... 15 3. COMMUNITY...... 15

4. DYDDIAD Y DYNODI...... 15 4. DATE DESIGNATED...... 15

5. RHESWM DROS DDYNODI...... 16 5. REASON DESIGNATED...... 16

6. LLEOLIAD...... 16 6. LOCATION...... 16

7. YR ARDAL SY'N CAEL EI 7. AREA COVERED CHYNNWYS...... 16 ...... 16

8. GOSODIAD...... 17 8. SETTING...... 17

9. CEFNDIR HANESYDDOL...... 18 9. HISTORICAL BACKGROUND.....18 Newid yn y Boblogaeth...... 23 Population Change...... 23 Archeoleg...... 23 Archaeology...... 23

10. LLEFYDD AGORED...... 25 10. OPEN SPACES...... 25 Coed a Gwrychoedd...... 27 Trees and Hedgerows...... 27

11. TREFWEDD...... 34 11. TOWNSCAPE...... 34 Golygfeydd...... 41 Views...... 41

12. ECONOMI LEOL...... 44 12. LOCAL ECONOMY...... 44

13. DEFNYDD FFISEGOL...... 49 13. PHYSICAL FABRIC...... 49 Defnyddiau Adeiladu Lleol ac Local Building Material and Arddulliau...... 50 Styles...... 50 Gwedd y Stryd...... 60 Streetscape…...... 60

14. PRIF ADEILADAU...... 62 14. PRINCIPAL BUILDINGS...... 62

15. ELFENNAU POSITIF A NEGYDDOL 15. POSITIVE AND NEGATIVE ...... 73 ELEMENTS...... 73

16. ATODIADAU...... 77 16. APPENDICES...... 77

1 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

ATODIADAU APPENDICES

MYNEGAI INDEX

Rhif Tudalen/ Page No. Atodiad I Cynllun terfyn ardal 79 Appendix I Conservation area cadwraeth boundary plan

Atodiad II Awyrlun 80 Appendix II Aerial Photograph

Atodiad III Cynllun Wern 81 Appendix III Plan of Wern Demesne o Demesne in the Blwyfi Llandegfan a Parishes of Llandefilio gan John Llandegfan & Williams 1804 Llandefilio by John Williams 1804

Atodiad IV Lleoliad Coed 82 Appendix IV Location of Important Pwysig Trees

Atodiad V Map braslun o 83 Appendix V H. Senogles’ Sketch Llandyseilio yn 1815 Map of Llandyseilio in gan H. Senogles 1815

Atodiad VI Map Lleiniau 1827 84 Appendix VI Allotments Map 1827

Atodiad VII Map Degwm 85 Appendix VII 1843 Llandysilio Llandysilio1843 Tithe Map

Atodiad VIII Map tua 1859-60 86 Appendix VIII c1859-60 Map

Atodiad IX Map O.S. 1889 87 Appendix IX 1889 O.S. Map

Atodiad X Map O.S. 1899 88 Appendix X 1899 O.S. Map

Atodiad XI Map O.S. 1914 89 Appendix XI 1914 O.S. Map

Atodiad XII Golygfeydd Pwysig 90 Appendix XII Significant Views

Atodiad XIII Prif Adeiladau 91 Appendix XIII Principal Buildings

Atodiad XIV Llyniau Hanesyddol 92 Appendix XIV Additional Historic Ychwanegol Photographs

2 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

CRYNODEB GWEITHREDOL EXECUTIVE SUMMARY

Fydd y Datganiad Cymeriad Ardal This Conservation Area Character Cadwraeth hwn yn dod yn Gyfarwyddyd Statement will become a working Cynllunio Atodol (CCA) gweithredol pan Supplementary Planning Guidance (SPG) gaiff ei fabwysiadu. Mae'n cefnogi Cynllun upon adoption. It supports Ynys Môn Lleol Ynys Môn 1996 (Polisi 40) a'r Local Plan 1996 (Policy 40) and the Cynllun Datblygu Unedol (Polisi EN13) a stopped Unitary Development Plan ddaeth i ben sy'n nodi y bydd cymeriad a (Policy EN13) which states that the golwg yr holl ardaloedd cadwraeth character and appearance of all designated dynodedig yn cael eu diogelu rhag conservation areas will be protected from datblygiad anghydnaws. Bydd eu cymeriad unsympathetic development. Enhancement yn cael ei wella a'i ddatblygu drwy wneud of their character will be achieved by gwelliannau a chaniatáu datblygiad carrying out improvements and permitting newydd sydd wedi'i ddylunio'n addas. suitably designed new development.

Bydd y ddogfen hon yn ystyriaeth This document will be a material berthnasol wrth benderfynu ar consideration in the determination of geisiadau cynllunio. planning applications.

Mae Cylchlythyr 61/96 (paragraff 20) yn Circular 61/96 (para 20) states that the datgan mai ansawdd lleoedd ddylai fod y quality of place should be the prime brif ystyriaeth wrth nodi, diogelu a gwella consideration in identifying, protecting and ardaloedd cadwraeth. Mae hyn yn dibynnu enhancing conservation areas. This ar fwy nag adeiladau unigol. Mae'n depends on more than individual buildings. gydnabyddedig y gall cymeriad arbennig lle It is recognised that the special character of ddeillio o lawer o ffactorau, gan gynnwys: a place may derive from many factors, grwpio adeiladau; eu graddfa a'u including: the grouping of buildings; their perthynas â mannau awyr gored;... scale and relationship with outdoor manylion pensaerniol ac yn y blaen. spaces;...architectural detailing; and so on.

Mae Polisi Cynllunio Cymru 2010 Planning Policy Wales 2010 (para 6.5.17) (paragraff 6.5.17) yn nodi y byddai states that if any proposed development rhagdybiaeth gref yn erbyn rhoi caniatâd would conflict with the objective of cynllunio petai unrhyw ddatblygiad preserving or enhancing the character or arfaethedig yn gwrthdaro â'r nod o gadw appearance of a conservation area, or its neu wella cymeriad neu olwg ardal setting, there will be a strong presumption gadwraeth neu ei lleoliad. against the granting of planning permission.

Yr Adran 13 Canllawiau Cynllunio Ategol Section 13 of The Isle of Anglesey County – Cyfarwyddyd Dylunio Amgylchedd Council’s Design Guide for the Urban & Trefol a Gwledig (2008) Cyngor Sir Ynys Rural Environment SPG (2008) contains Môn mae cyngor yng nghyswllt design guidance for developments within datblygiadau yn y cyd-destun hanesyddol. the historic environment.

Ceir crynodeb isod o'r elfennau sy'n Summarised below are elements that cyfrannu at gymeriad neu olwg ardal contribute to the character and appearance gadwraeth Porthaethwy y mae angen ei of the Menai Bridge conservation area chadw neu ei gwella. requiring preservation or enhancement.

3 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

Hanes History

• Mae i’r ardal hanes cyn hanesyddol a • The area has a prehistoric and chanoloesol. medeival history.

• Bu Porthaethwy yn bwynt croesi ers • Porthaethwy has long provided a amser maith, yn wreiddiol gyda fferi, i’r tir crossing point, originally by ferry, to the mawr. mainland.

• Mae gan dda byw a ffeiriau adloniant • Livestock and travelling teithiol gysylltiad â’r dref sy’n dyddio yn ôl i entertainment fairs have an association 17G. dating back to C17 with the town.

• Pont y Borth a roddodd y catalydd ar • The Menai Suspension Bridge gyfer enhangu cyflym y dref. provided the catalyst for the town’s rapid expansion.

• Daeth twristiaeth yn ddiwydiant pwysig • Tourism became an important i’r dref. industry for the town.

Gosodiad Setting

• Mae Porthaethwy’n sefyll ar draethlin • Menai Bridge stands on the western gorllewinol yr Afon Menai yn Ne-ddwyrain shoreline of the in South East Ynys Môn. Anglesey.

• Mae’r dref mewm safle arfordirol • The town commands an attractive deniadol gyda chefndir o fryniau gwyrdd coastal position being backed by low green isel wedi’u britho â choed a choetiroedd, hills intersperced with trees and woodlands ac mae’n edrych allan dros y Fenai at and looking outwards over the Menai Strait fynyddoedd Eryri tu draw. and the Snowdonia mountain range beyond.

Pensaernïaeth Architecture

• Mae arddull pensaernïol yr adeiladau • The architectural style of buildings is yn Fictoraidd yn bennaf (tai ar wahân, tai predominantly Victorian (detached, semi- pâr neu derasau byr), ar ôl cwblhau’r bont detached or short terraces) following the grog yn 1826. completion of the suspension bridge in 1826.

• Mae cymysgedd o ddeunyddiau a • A mix of materials and finish include: gorffeniadau’n cynnwys: gwaith brics coch red facing brickwork and terracota, dressed a teracota, gwaith maen wedi’i naddu a and random rubble stonework and smooth teracota, gwaith maen wedi’i naddu a rendered external walls with slate roofs. gwaith rwbel ar hap a waliau allanol wedi’u rendro’n llyfn, a gyda thoeau llechi.

4 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

• Mae’r adeiladau a’r strwythurau yn • Buildings and structures tend to be tueddu i fod yn ddeulawr neu ddeulawr a predominantly; two or two and a half storey hanner neu o ran uchder. in height.

• Un o nodweddion pwysig sydd yn • The varying roofscape (height and amlwg ar rhai rhes o dai a strydoedd yw pitch) of the slate pitched roofs that amrywiaeth mewn uchder ac ongl y toeau predominate some terraces and streets is llechi. an important characteristic of the town.

Terfyn Boundary

• Bwriedir cadw ffin yr ardal gadwraeth • It is proposed to retain the existing bresennol fel y cafodd ei dynodi yn 2004. conservation area boundary as designated in 2004.

• Cyfanswm arwynebedd yr ardal • The total area covered by the gadwraeth yw 476,000m². conservation area is 476,000m².

Diwedd Crynodeb Gweithredol End of Executive Summary ------

5 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

Newidiadau Sylweddol ers Dynodi'r Major Changes Since Designation Ardal

Does dim llawer o datblygiadau wedi Developments have been limited since its digwydd ers dynodwyd y pentref yn ardal recent designation as a conservation area cadwraeth yn 2004. in 2004.

Fodd bynnag, rhaid i unrhyw ddatblygiadau However, any future development yn y dyfodol gadw a gwella’r ardal. proposals should preserve and enhance the area.

Mae’n bwysig na bod unrhyw datblgiadau Its is important that any future yn y dyfodol yn cael effaith ddrwg ar developments have little or no detrimental gymeriad a gwedd yr ardal ddynodedig a’i effect on the character or appearance of chyd-destyn. the designated area or its setting.

Gellir datblygiadau mawrion a Major developments and public investment buddsoddiad cyhoeddus sicrhau can bring about economic benefits and manteision economaidd ac adfer hyder; restore confidence and thus encourage bydd hyn yn symbyliad i fuddsoddi yn investment in the protected area’s building adeiladau y ardal a ddiogelir a hynny yn ei stock that will help safeguard their future dro yn diogelu dyfodol y lle ac yn gymorth i and in turn the character of the area. ddiogelu ei gymeriad.

Oherwydd safon uchel yr adeiladau It is a glowing testimony to the quality of the gwreiddiol ni welwyd llawer o newid yng original buildings that the overall form of ngwedd gyffredinol yr ardal gadwraeth the conservation area has remained dros y canrifoedd. Colled manylion relatively unchanged over the centuries. It pensaernïol, sydd yn aml yn amharu ar is the loss of architectural detailing, that gymeriad arbennig y dref, sydd fwyaf often detracts and is harmful to the special mewn perygl. Mae hyn oherwydd diffyg character of the town, that is at greatest cynnal a chadw adeiladau neu newidiadau risk. This is primarily due to lack of building anghydnaws. Mae colled llefydd agored yn maintenance or unsympathetic alterations. niweidiol i nodwedd unigryw a lleoliad y The loss of open spaces is detrimental to dref. the character and the setting of the town.

6 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

Y Ffordd Ymlaen The Way Forward

Mae’n bosib bod yna safleoedd tu mewn a There may be potential sites within and chyfagos i’r ardal warchodedig sy’n creu adjacent to the conservation area that offer cyfle i ddatblygu ac adfywio neu wella. regeneration development or Ond pa ddatblygiad bynnag a welwn yn y enhancement. However, any dyfodol bydd raid i hwnnw ddangos developments would need to be cydymdeimlad gyda chymeriad a naws yr sympathetic to the character of the ardal gadwraeth a chyd-destun honno. conservation area or its setting.

Ar nodyn cadarnhaol mae cymeriad a On a positive note the town’s character gwedd y dref i raddau helaeth wedi’u and appearance has in the main generally diogelu. Mae rhai o’r nodweddion been retained. Some original architectural pensaernïol gwreiddiol, yn arbennig ar yr detail, particularly to the listed buildings, adeiladau rhestredig, wedi goroesi. still survive.

Fodd bynnag, yr ochr negyddol yw fod However, the negative side is that a few rhai adeiladau’n dal i ddioddef o ddiffyg buildings still suffer from a lack of general cynnal a chadw cyffredinol. Hefyd building maintenance. Inappropriate cyflwynwyd deunyddiau amhriodol i'r ardal materials have also been introduced to the gadwraeth, gan gynnwys: chwipin cerrig conservation area including: modern mân modern a ffenestri a drysau uPVC pebble dash and uPVC or aluminium neu alwminiwm, a chollwyd y gorchudd windows and doors and loss of tree cover coed mewn ffordd gynyddol dameidiog. in a piecemeal incramental way.

Ni fwriedir unrhyw newid ffiniau i'r ardal No Boundary changes are proposed to gadwraeth sydd wedi ei dynodi’r gymharol the relatively recently designated ddiweddar. Mae cyfanswm arwynebedd yr conservation area. The total area covered ardal gadwraeth yn 476,000m². by the conservation area is 476,000m².

Er mwyn cadw neu wella cymeriad In order to preserve or enhance the special arbennig yr ardal gadwraeth, dylai character of the conservation area future datblygiadau i’r dyfodol ystyried y rhai developments should have regard to the presennol; deunyddiau, arddull, maint, existing; materials, style, size, scale, roof graddfa, to a’r llinell adeiladu, er mwyn bod and building line so as to be sympathetic to yn gydnaws â'u hamgylchoedd. Dylai'r their surroundings. The important views, golygfeydd pwysig, amwynder coed, a amenity trees, and open spaces that exist mannau agored sy'n bodoli hefyd gael eu should also be retained and preserved. cadw a'u diogelu.

Awgrymir bod unrhyw ddatblygiadau It is recommended that all proposed arfaethedig yn cael eu trafod a’u cytuno developments are discussed and agreed gyda’r Adain Amgylchedd Adeiledig a at pre-application stage with the Built Thirlun yn ystod y cyfnod cyn gwneud cais. Environment and Landscape Section.

Mae unrhyw waith i ailosod manylion The reinstatment of architectural detail and pensaernïol ac adfer coed mwynderol a replacement of lost amenity trees and gollwyd a llecynnau gwyrdd yn rhywbeth green spaces is to be encouraged and i’w annog ac yn rhywbeth y dylid ei ystyried should be considered in all new ym mhob datblygiad newydd. developments.

7 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

Canllawiau Datblygu Ardal Gadwraeth Menai Bridge Conservation Area Porthaethwy Development Guidance

 Bydd raid i ddatblygiadau sy'n cael  Development which affect the effaith ar yr ardal gadwraeth hyrwyddo neu conservation area should preserve or gryfhau cymeriad, gosodiad, a gwedd enhance its historic character, setting and hanesyddol y lle. appearance.

 Gall yr ardal gadwraeth ddioddef yn  The value of the conservation area can fawr wrth golli gosodiad a manylion be damaged significantly by the loss of its hanesyddol. historic details and setting.

 Asesir dulliau rheoli traffig,  Traffic management, parking, or cyfleusterau parcio a chyfarpar goleuo - o lighting proposals will be appraised in terms ran yr angen a hefyd yr effaith ar of need and affect on the conservation gosodiad yr ardal cadwraeth. area’s setting.

 Un o hanfodion unrhyw ddatblygiad yn  A main requirement for developments yr ardal gadwraeth fydd ansawdd ac i within the conservation area is quality and eistedd yn hwylus tu mewn i’r gosodiad. to fit readily within the setting.

 Rhaid i ddatblygiadau fod o safon uchel  Developments should achieve a high a dyluniad da a manteisio ar ddefnyddiau standard of design and detailing using high o safon uchel sy'n addas i'r cyd-destun. quality materials suited to the surroundings.

 Mae datblygiadau o fath traddodiadol  Traditional style developments are yn dderbyniol os ydynt yn dangos acceptable provided that they are cydymdeimlad a hefyd o safon uchel. sympathetic and of a high quality.

 Hefyd bydd steil Gyfoes neu  Contemporary or Modernist styles are Fodernaidd yn dderbyniol os ydyw o safon also acceptable if they are high in quality uchel ac yn dangos cydymdeimlad gyda'r and remain sympathetic to the existing adeiladau/gosodiad o gwmpas. and/or surrounding buildings/setting.

 Bydd penderfyniadau Rheoli  Planning Control decisions shall be Cynllunio ar geisiadau cynllunio yn based on the Menai Bridge Conservation seiliedig ar asesu cymeriad Ardal Area Character Appraisal SPG and other Gadwraeth Porthaethwy dan y Canllawiau material considerations. Cynllunio Atodol ac ystyriaeth materol eraill.

 Bydd rhagdybiaeth yn erbyn dymchwel  There is a presumption against adeilad os ydyw'n peri niwed i gymeriad demolition within conservation areas if it arbennig y lle. results in a harm to its special character.

 Wrth ddatblygu rhaid osgoi cael gwared  Developments should avoid o adeiladau a coed mwyniant heb fod raid unnecessary loss of buildings, amenity a cholli nodweddion o ddiddordeb. trees, and features of interest.

8 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

 Pan fo'n bosib bydd y Cyngor yn cynnig  The Council will encourage the reuse of pob cefnogaeth i ailddefnyddio hen redundant or vacant buildings wherever deiladau gweigion. possible.

 Bydd raid i ddatblygiadau barchu a  Developments should have regard and diogelu y mannau agored, y golygfeydd safeguard to open spaces, views and a gwerth y coed. amenity value of trees.

• O droi at Arddulliau a Defnyddiau  A schedule of all existing historic Adeiladu Lleol (t.49) mi welwch restr o’r architectural detail found in the manylion pensaerniol a hanesyddol sydd conservation area can be found under the yn yr ardal gadwraeth. Ond nid yw hyn yn heading Local Building Material and rhwystro nac yn gwahardd codi adeiladau Styles (p.49). However, this does not newydd yn y dyfodol os ydyw’r rheini yn preclude high quality suitably designed rhai addas ac o safon uchel. Gweler modern development in the future. See Cynllun Datblygu Unedol Ynys Môn a stopped Unitary Development Plan Stopiwyd (Polisi EN13) a Chynllun Lleol (Policy EN13) and Ynys Môn Local Plan Ynys Môn 1996 (Polisi 40). 1996 (Policy 40).

9 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

Cynllun Lleoliad Location Plan

10 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

Terfyn Gwreiddiol Ardal Cadwraeth Original Conservation Area Boundary

11 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

ADOLYGIAD O'R TERFYNAU AC BOUNDARY REVIEW AND ARGYMHELLION RECOMMENDATIONS (Gweler Atodiadau I a II) (See Appendix I & II)

Mae cymeriad ac ansawdd strydoedd The character and quality of the Porthaethwy yn seiliedig ar gyfuniad o streetscape of Menai Bridge is formed by a adeiladau a manylion pensaernïol yr ardal, combination of the built form, architectural a'r mannau agored trefol. Mae'r effeithiau detail and public open spaces. The tebygol ar gymeriad yr ardal gadwraeth a'r potential impacts on, and threats to, the peryglon iddi yn dibynnu, felly, ar yr holl character of the conservation area are adeiladau sydd â dylanwad ar fannau therefore dependent on all buildings, and agored a strydoedd yr ardal gadwraeth. open spaces, that have an influence on the streets and open spaces within the boundaries of the conservation area.

Gan mai dim ond yn gymharol ddiweddar y As Menai Bridge was only fairly recently cafodd Porthaethwy ei dynodi fel ardal designated as a conservation area (2004) gadwraeth (2004), bu datblygiad yn development has been limited since that gyfyngedig ers yr amser hwnnw. O time. Consequently the boundary review ganlyniad, nid yw'r adolygiad ffiniau wedi has not identified any need to amend the nodi unrhyw angen i newid ffin yr ardal conservation area boundary. gadwraeth.

Felly bydd y cyfanswm arwynebedd yr Therefore, the total area covered by the ardal gadwraeth yn aros yn 476,000m². conservation area will remain at 476,000m².

Er mwyn gwarchod neu wella cymeriad In order to preserve or enhance the special arbennig yr ardal gadwraeth dylid gwneud character of the conservation area every popeth bosibl i warchod y llefydd agored effort should be made to ensure that future sydd ynddi. Dylai unrhyw ddatblygu yn y developments should have special regard dyfodol ystyried yn arbennig deunyddiau to the existing; materials, style, size, scale, traddodiadol er mwyn asio'n iawn gyda'r roof and building line so as to be adeiladau. Dylid ystyried yn ofalus hefyd sympathetic to their surroundings. The faint a graddfa unrhyw ddatblygiadau important views and open spaces that exist newydd fel eu bod yn gweddu i'r hyn sydd should be retained and preserved. o'u cwmpas. Rhaid cadw a diogelu'r golygfeydd pwysig a'r llecynnau agored.

12 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

1. CYFLWYNIAD 1. INTRODUCTION

Crewyd yr ardaloedd cadwraeth gan Conservation areas were created by the Ddeddf Amwynderau Dinesig 1967 pan Civic Amenities Act of 1967 when it was benderfynwyd nad oedd rhestru adeiladau decided that listing historic buildings hanesyddol yn unigol yn ddigon i amddiffyn individually was not enough to protect lleoliad a grwpiau o adeiladau a oedd yn groups of buildings, which although not cyfrannu at gymeriad y lle fel cyfanwaith er individually listed contributed to the nad oeddent wedi eu rhestru'n unigol. character of the place as a whole, and Sylweddolwyd hefyd fod y llefydd rhwng their setting. It was also realised that the adeiladau, a choed, yn elfennau pwysig a spaces between buildings, and trees, were phenderfynwyd gwarchod ardaloedd cyfan also important elements and it was i'w galw'n Ardaloedd Cadwraeth. decided to protect whole areas to be called Conservation Areas.

Dan Ddeddf Cynllunio (Adeiladau The Planning (Listed Buildings and Rhestredig ac Ardaloedd Cadwraeth) Conservation Areas) Act 1990 requires 1990, mae'n ofynnol i awdurdodau lleol local authorities to designate as ddynodi fel ardaloedd cadwraeth “Unrhyw conservation areas “Any area of special ardal o ddiddordeb pensaerniol neu architectural or historic interest the hanesyddol arbennig y mae'n ddymunol character or appearance of which it is diogelu neu harddu ei chymeriad neu ei desirable to preserve or enhance”. golwg”.

Pont y Borth / Menai Suspension Bridge

Ceisio diogelu neu harddu cymeriad It is the character of areas, rather than ardaloedd, yn hytrach nag adeiladau individual buildings, that the Act seeks to unigol, y mae'r Ddeddf. Dylid gweld dynodi preserve or enhance. Conservation area ardal gadwraeth fel y prif fodd o adnabod, designation should be seen as the prime diogelu a harddu hunaniaeth llefydd sydd â means of recognising, protecting and chymeriad arbennig. enhancing the identity of places with special character.

Wrth nodi ardaloedd cadwraeth, ansawdd Quality of place should be the prime y lle ddylai fod yr ystyriaeth flaenaf er na consideration in identifying conservation ellir cael rhestr gaeth a safonol ar gyfer areas although there can be no standard ardaloedd cadwraeth. specification for conservation areas.

13 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

Nid yw dynodi ardal gadwraeth yn rhwystro Designating a conservation area does not newidiadau yn y dyfodol i adeiladau a'r lle prevent future change to buildings and o'u cwmpas. Y mae, fodd bynnag, yn their surroundings. It does mean, however, golygu bod yn rhaid i'r awdurdod cynllunio that the local planning authority when lleol, wrth ystyried ceisiadau cynlluni, gan considering planning applications, gynnwys y rheini sydd y tu allan i ardal including those which are outside a gadwraeth ond a fyddai'n effeithio ar ei conservation area but would affect its osodiad, ystyried yn arbennig a fyddai'r setting, must pay special regard to whether newidiadau arfaethedig yn “diogelu neu'n the proposed changes “preserve or gwella cymeriad neu olwg yr ardal enhance the character or appearance of gadwraeth”. the conservation area”.

Dylai'r dynodiad ei gwneud yn bosibl cadw The designation should enable the a gwella cymeriad yr ardal, gan ofalu bod character of the area to be retained and unrhyw ddatblygiad newydd yn gydnaws â controlled, ensuring that any new diddordeb pensaernïol a hanesyddol development is sympathetic to both the arbennig yr ardal ar gosodiad, ond heb special architectural and historic interest of amharu ar ei swyddogaeth na'i thwf. the area and setting, but without affecting its function or prosperity.

Os bydd bwriad yn golygu dymchwel yn If a proposal involves the total or llwyr strwythur neu adeilad yn yr ardal substantial demolition of a structure or a gadwraeth yna bydd angen cael “Caniatâd building within the conservation area then Ardal Gadwraeth” gan yr awdurdod lleol. “Conservation Area Consent” from the Fel arall, ymdrinnir â datblygiad mewn local authority will be required. Otherwise ardaloedd cadwraeth drwy'r drefn arferol o development in conservation areas is dealt wneud ceisiadau cynllunio. Yn amodol ar with through the normal planning rai eithriadau, diogelir coed mewn application process. Subject to some ardaloedd cadwraeth ac mae'n ofynnol i exceptions trees are protected in unrhyw un sy'n bwriadu dymchwel neu conservation areas and anyone proposing docio coeden roi 6 wythnos o rybudd to cut down, top or lop a tree is required to ysgrifenedig i'r awdurdod cynllunio lleol. give 6 weeks written notice to the local planning authority.

Y Sgwar / Uxbridge Square

14 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

Dan adran 69 y Ddeddf mae cyfrifoldeb ar Under section 69 of the Act there is a duty awdurdodau lleol i adolygu eu hardaloedd on local authorities to review their areas o dro i dro ac ystyried a oes angen dynodi from time to time and to consider whether mwy o ardaloedd yn ardaloedd cadwraeth. further designation of conservation areas Dim ond drwy ddeall yr elfennau sy'n is called for. It is only by understanding cyfrannu at gymeriad a golwg ardal y the elements that contribute to the gallwn obeithio ei “diogelu neu'i character and appearance of an area harddu”. can we aspire to “preserve or enhance” it.

Mae Cyngor Sir Ynys Môn yn gynhyrchu Anglesey County Council is producing a gwerthusiad cymeriad ar gyfer pob un o character appraisal for each of the islands ardaloedd cadwraeth yr ynys. Y conservation areas. These character dogfennau gwerthuso cymeriad hyn, appraisal documents will form the ynghyd â'r polisïau sydd yng Nghynllun basis, along with policies set out in the Lleol Ynys Môn a'r Cynllun Datblygu Ynys Môn Local Plan and the stopped Unedol a ddaeth i ben, fydd y sail ar Unitary Development Plan, for aiding gyfer cynorthwyo i reoli datblygiadau development control within mewn ardaloedd cadwraeth. conservation areas.

Ceir arweiniad ar bolisïau cyffredinol, sy'n Guidance on general policies that are ystyriaethau perthnasol wrth benderfynu ar material considerations in the yr holl geisiadau cynllunio mewn ardaloedd determination of all planning applications cadwraeth, ym Mholisi 40 Cynllun Lleol in conservation areas are included in Ynys Môn (a hefyd ym Mholisi EN13 y Policy 40 Ynys Môn Local Plan (and also Cynllun Datblygu Unedol a daeth i ben). Policy EN13 of the stopped Unitary Development Plan).

Mae Adran 13 Canllawiau Cynllunio Atodol Section 13 of The Isle of Anglesey County Cyfarwyddyd Dylunio Amgylchedd Council’s Design Guide for the Urban & Trefol a Gwledig Cyngor Sir Ynys Môn Rural Environment SPG (2008) contains (2008) yn cynnwys cyngor yng nghyswllt design guidance for developments within datblygiadau yn yr amgylchedd the historic environment. hanesyddol.

2. ARDAL GADWRAETH 2. CONSERVATION AREA

Porthaethwy Menai Bridge

3. CYMUNED 3. COMMUNITY

Mae'r ardal gadwraeth yng nghymuned The conservation area lies within the Porthaethwy. community of Menai Bridge.

4. DYDDIAD Y DYNODI 4. DATE DESIGNATED

Dynodwyd Porthaethwy yn Ardal Menai Bridge was designated as a Gadwraeth ym mis Tachwedd, 2004. Conservation Area in November, 2004.

15 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

5. RHESWM DROS DDYNODI 5. REASON DESIGNATED

Cyn adeiladu Pont y Borth dim ond llond Prior to the building of the Menai dwrn o anheddau wedi'u lleoli yn agos at Suspension Bridge the settlement of bwynt croesi canoloesol oedd anheddiad Porthaethwy consisted of only a handful of Porthaethwy. Fodd bynnag, pan dwellings located near to a medeival ferry adeiladwyd y bont, gwelwyd ehangu cyflym crossing point. However, the building of the yn economaidd a chymdeithasol. bridge brought about a rapid economic and social expansion.

O ganlyniad, mae'r rhan fwyaf o'r cynllun Consequently the majority of the present strydoedd ac adeiladau heddiw yn dyddio’n day street layout and buildings date to the ôl i'r cyfnod cymharol fyr rhwng 1820 a relatively short period between 1820 and 1900. Felly mae gan y dref gymeriad 1900. Hence the town has a particulary Fictoraidd neilltuol o gryf. strong Victorian character.

Felly, o gofio am hanes cymdeithasol y Therefore, in view of its social history and pentref a’r adeiladau hanesyddol sydd yno, historic built environment it is considered ystyrir bod cymeriad y dref yn deilwng o that the town’s character is worthy of gael ei warchod a’i wella. protection and enhancement.

6. LLEOLIAD 6. LOCATION

Mae Porthaethwy yn drefgordd sy'n sefyll Menai Bridge is a township that stands on ar draethlin gorllewinol Afon Menai yn ne- the western shoreline of the Menai Strait in ddwyrain Ynys Môn (Cyfeirnod Grid: 555 South East Anglesey (Grid Ref.: 555 717). 717). Yma mae pentir creigiog Cerrig y Here the Cerrig y Borth rocky headland Borth yn ymestyn o fewn 250m i'r tir mawr. extends to within 250m of the mainland. (Gweler tudalen 10) (See page 10)

7. YR ARDAL SY’N CAEL EI CHYNNWYS 7. AREA COVERED (See page 11 and (Gweler tudalen 11 ac Atodiadau I a II) Appendices I & II)

Ffiniau’r Ardal Gadwraeth Conservation Area Boundary

Mae ffin yr Ardal Gadwraeth bresennol yn The current Conservation Area boundary ymestyn i’r gogledd-ddwyrain ar hyd lan y extends NE along the seashore from the môr oddi wrth droed Pont Menai i foot of the Menai Suspension Bridge to gwmpasu Ynys Faelog ac . encompass both Ynys Faelog and Ynys Mae'r ffin yna'n dilyn cwrtil cefn Graigwen i Gaint. The boundary then follows, in a SW gyfeiriad y de-orllewin, ac ymlaen at deras direction, the rear curtilage of Graigwen Trem y Garnedd (Mountain View) hyd at and onwards to Trem y Garnedd (Mountain Bryn Rhosyn. Yma, mae'r ffin yn troi’n View) terrace up to Bryn Rhosyn. Here the gyffredinol tua'r gorllewin i gynnwys 1-3 boundary generally veers to the West to Tudno View, Hafod Wen, Treetops a contain 1-3 Tudno View, Hafod Wen, Gogarth hyd at cyffordd Stryd y Ffynnon a Treetops and Gogarth up to the junction of Lôn Pen Nebo. O'r fan hon mae'n mynd yn Well Street and Hill Street. From this point uniongyrchol tua'r gorllewin ar hyd ymyl it heads directly westward along the ddeheuol Lôn Pen Nebo nes troi tua’r De southern edge of Hill Street until turning ar ffin Orllewinol BrynTysilio i gynnwys South at the Western perimiter of Bryn Aethwy. Mae'r ffin yn hepgor cylchfan BrynTysilio to include Bryn Aethwy. The

16 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

Ffordd Mona a’r Orsaf Betrol cyn parhau boundary omits both the Mona Road tua’r De Orllewin ar hyd glan y dŵr a’r sarn roundabout and Petrol Service Station i amgylchynu Ynys Tysilio. Yn y rhan olaf, before continuing SW along the shore and gwelir y ffin yn dilyn y Promenâd Belgaidd causeway to encircle . The yn ôl at droed y bont grog. Mae cyfanswm final leg sees the boundary follow Belgian arwynebedd yr Ardal Gadwraeth oddeutu Promenade back to the foot of the 476,000 m². suspension bridge. The total area covered by the Conservation Area is approx. 476,000m².

8. GOSODIAD 8. SETTING

Mae Porthaethwy mewn safle arfordirol Porthaethwy commands an attractive deniadol gyda chefndir o fryniau gwyrdd coastal position being backed by low green isel wedi’u britho â choed a choetiroedd, hills intersperced with trees and woodlands ac yn edrych allan dros y Fenai a and looking outwards over the Menai Strait mynyddoedd Eryri tu hwnt. and the Snowdonia mountain range beyond.

Daeareg: Mae daeareg yr Afon Menai yn Geology: The geology of the Menai Strait gymhleth. Yn 1919 ysgrifennodd Edward is complex. Edward Greenly a prominent Greenly, a oedd yn ddaearegwr amlwg geologist wrote in 1919 “Few valleys in "Ychydig iawn o gymoedd ym Mhrydain Britain have been more discussed than the sydd wedi eu trafod fwy na'r Afon Menai". Menai Strait”. It includes 600 million years Mae'n cynnwys creigiau 600 miliwn o old rocks from the Pre-Cambrian Mona flynyddoedd oed o’r greigiau Cyn- Complex, Cambrian Sandstone, Gambriaidd Mona, Tywodfaen Cambriaidd, Ordovician and Silurian shales, Ordofigaidd a siâl Silwraidd, dyddodion Carboniferous sedimentary deposits, gwaddodol Carbonifferaidd, ymwthiadau Palaeozoic igneous intrusions as well as igneaidd Paleosöig, yn ogystal â chreigiau recent rocks of marine alluvium. The diweddar o lifwaddod morol. Mae'r rhan majority of the Menai Strait (approx. 85%) fwyaf o'r Afon Menai (tua 85%) â haen is underlain by a diversity of waelodol o amrywiaeth o ddyddodion unconsolidated deposits (e.g. anghyfunedig (e.e. gwaddodion sy’n predominantly Quaternary sediments Gwaternaidd yn bennaf gyda haen fwy overlaid with more recent sands, muds, diweddar o dywod, llaid, graean a shingle and boulders). chlogfeini).

Y Tirwedd: Mae'r ardal gadwraeth y tu Landscape: The conservation area lies mewn i’r hen Ardal Cymeriad Lleol Rhif 8 within the old Local Character Area 8 (LCA (ACL 8) yn Strategaeth Tirwedd Ynys Môn 8) of the 1999 Ynys Môn Landscape 1999. Yn ddiweddar mae’r ddogfen wedi ei Strategy. The document has recently been disodli gan Strategaeth Tirwedd Ynys superseded by the Anglesey Landscape Môn (Diweddariad 2011) ac mae’r ardal Strategy (Update 2011) and the area now ‘nawr oddi mewn ACL 11. Mae’r ddwy lies within LCA 11. Both documents are ddogfen yn seiliedig ar LANDMAP Cymru based on the Countryside Council for a baratowyd gan Gyngor Cefn Gwlad Wales LANDMAP approach. This Cymru. Hwn yw'r dull safonol o asesu establishes a standard methodology for cymeriad y tirweddau ar draws Cymru. assessing landscape character across Mae’r strategaeth 2011 yn seiliedig ar data Wales. The 2011 strategy is based on the sicrwydd ansawdd LANDMAP 2004. 2004 quality assured LANDMAP data.

17 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

Mae ardal gul ar oleddf yn rhedeg ar hyd A narrow sloping area running along the rhan ddwyreiniol Afon Menai, yn ymestyn o eastern section of the Menai Straits Borthaethwy i Fiwmares ac yn cael ei extending from Menai Bridge to Beaumaris nodweddu gan lethrau coediog. Yma y and typified by wooded flanks. The area caiff ymwelwyr o'r tir mawr eu provides the initial appreciation for visitors gwerthfawrogiad cychwynnol o’r ardal. from the mainland.

Rhai materion allweddol ar gyfer tirwedd Key Issues for the coastal landscape of arfordirol LCA 11 yw y dylai’r cynigion LCA 11 are that development and datblygu a rheoli ystyried: yr effeithiau management proposals should take into gweledol ar rinweddau hanfodol yr LCA, yr account: visual impacts upon the essential effaith ar ystod o gynefinoedd arfordirol, y LCA qualities, impact on range of coastal rhyngberthynas gyda’r Ardal o Harddwch habitats, interrelationship with the Isle of Naturiol Eithriadol (AHNE) Ynys Môn a Anglesey Area of Outstanding Natural thalu sylw i gynllun rheoli’r AHNE. Beauty (AONB) and regard to the AONB Management Plan.

Mae rhan fwyaf o’r arfordir cyfagos wedi ei Much of the adjoining coastline is penodi fel Safle o Ddiddordeb Gwyddonol designated as a Sites of Special Scientific Arbennig (SoDdGA). Mae eangderau Interest (SSSI). Both the western and gorllewinol a dwyreiniol yr ardal gadwraeth eastern extents of the conservation area wedi eu lleoli o fewn y AHNE. Mae Coed are located within the AONB. Coed Cyrnol Cyrnol wedi ei dynodi fel Gwarchodfa is a designated Local Nature Reserve. Natur Leol.

9. CEFNDIR HANESYDDOL 9. HISTORICAL BACKGROUND

Canfuwyd bwyeill cerrig Oes Neolithig Neolithic Age (3000-2000BC) stone axes (3000-2000CC) yn yr ardal. have been found in the area.

Canfuwyd Wrnau Claddu Oes yr Efydd Bronze Age (2000-1000BC) Burial Urns (2000-1000BC), a chelc Phorthaethwy o 8 and the Porthaethwy hoard of 8 bronze o fwyeill efydd yn dyddio i'r cyfnod hwn. axes have been found dating to this period.

Canfuwyd 37 o ddarnau arian Rhufeinig 37 Roman coins have been found (dating (yn dyddio o 218-268 OC) yng Nghoed from 218-268 AD) at Coed Cyrnol. Cyrnol.

Cyfeirir at ddarn peryglus o ddŵr yn yr A dangerous stretch of water in the Strait, Afon, a adnabyddir yn lleol fel Pwll Ceris known locally as Pwll Ceris (Swillies), is (Swillies), yn yr Historia Brittonum, y cred referred to in the Historia Brittonum which ysgolheigion iddo gael ei lunio c800. scholars believe to have been compiled c800.

Hanes Brwydr Porthaethwy c1193-4 (lle The account of the Battle of Porthaethwy gorchfygodd Llywelyn ap Iorwerth, a elwid c1193-4 (where Llewelyn Ap Iorweth, later yn ddiweddarach yn Llywelyn Fawr, ei known as Llewelyn The Great, defeated ewythr Rhodri, mab Owain Gwynedd a his uncle Rhodri, son of Owain Gwynedd oedd yn dal Ynys Môn ar y pryd) yw'r who held Anglesey at that time) is the first

18 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal ddogfennaeth ysgrifenedig hysbys gyntaf known written documentation referring to sy’n cyfeirio at ' Borth Aethwy '. ‘Porth Aethwy’.

Ffurf cynnar o’r enw oedd Porthddaethwy. The early form of the name was Mae'r enw yn deillio o'r Gymraeg 'Porth' Porthddaethwy. The name derives from sy'n golygu 'drws, ferri neu pwynt croesi’ a the Welsh ‘Porth’ meaning a ‘doorway, 'Daethwy' sef enw ar lwyth lleol. Cafodd ei ferry or crossing point’ and ‘Daethwy’ the cwtogi yn ddiweddarach ar lafr i Borth. Dim name of a local tribe. It was later ond ar ôl y twf mewn twristiaeth, ar ôl shortened colloquially to Borth. It was not cwblhau'r bont grog, y daeth y dref i’w until the tourist boom, after the completion galw’n Menai Bridge. of the suspension bridge, that the town became known as Menai Bridge.

Yn wreiddiol roedd Porthaethwy yn safle i Porthaethwy was originally the site of a fferi ceffylau o’r tir mawr a oedd yn horse ferry from the mainland dating back dyddio'n ôl i'r 12fedG. to the C12th.

Yn y 15fedG gynnar, adeiladwyd eglwys In the early C15th the small Church of St. fach Sant Tysilio ar Ynys Tysilio. Mae’n Tysilio on Church Island was built. An bosib fod eglwys gynharach wedi bod ar y earlier church may well have occupied the safle. site.

Eglwys Sant Tysilio / Church of St. Tysilio

Cofnodwyd y cyntaf o sawl cored bysgod a The first of many fish weirs located around oedd wedi'u lleoli o amgylch Ynys Gorad Ynys Gorad Goch (towards the Britannia Goch (tuag at Pont Tiwb Britannia) yn Tubular Bridge) were recorded in 1589 1589 (Heneb Rhestredig). (Scheduled Ancient Monument).

Ar 22 Mawrth, 1589 talodd Rowland On 22nd March 1589 Rowland Meredydd Meredydd rent i'r Goron am glostir paid rent to the Crown for a foreshore blaendraeth ar Ynys Tysilio ar gyfer melin enclosure on Church Island to house a lanw ddwbl, Melin Heli. Rhoddwyd y double tide mill, Melin Heli. The mills were melinau i Syr Richard Bulkeley yn 1602. granted to Sir Richard Bulkeley in 1602.

Yn 1594 caniataodd y Frenhines Elisabeth In 1594 Queen Elizabeth first leased ferry y brydles fferi gyntaf ar draws y Fenai i across the Strait to John Williams. John Williams.

19 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

O 1630 tan 1826 roedd hawliau’r Fferi yn From 1630 until 1826 the Ferry rights were cael eu dal gan deulu Thomas Williams. held by the Thomas Williams family. The Disgrifiwyd y cychod fferi yn 1886 fel ferry boats were described in 1886 as cychod bach crwn na allent ddal ddim mwy being little round boats capable of holding na 3 o geffylau ar y tro. no more than 3 horses at a time.

Mae’r cofnod cyntaf o Ffair Porthaethwy The first record of Porthaethwy Fair (Ffair y (neu Ffair y Borth) yn dyddio’n ôl i tua Borth/Menai Bridge fair) dates to c1681. It 1681. Cychwynnodd fel ffair merlod ac yn originated as a pony fair and later a ddiweddarach ffair da byw cyffredinol, er general livestock fair to enable the island’s mwyn galluogi ffermwyr yr ynys i werthu eu farmers to sell their livestock without the da byw heb yr angen i risgio eu helw drwy need to risks their profits by having to swim orfod nofio eu hanifeiliaid ar draws y Fenai their animals across the Strait to the i'r marchnadoedd ar y tir mawr. mainland markets.

Ffair Merlod Y Borth cyfagos i’r Anglesey Arms / Menai Bridge Pony Fair adjacent to Anglesey Arms

Yn 1686 adeiladwyd y Cambria Inn (a In 1686 the Cambria Inn (called the ‘Three elwid y 'Three Tuns' yn ystod amser y fferi) Tuns’ during the time of the ferry) was built i wasanaethu’r teithwyr fferi (Gweler Atodiad to serve the ferry travellers (See Appendix III). Roedd tŷ fferi preifat cynharach yn III). An earlier private ferry house existed at bodoli yn Porthaethwy tua diwedd y Porthaethwy circa late C15th. 15fedG.

Yn ystod y 18fedG, daeth Porthaethwy yn During the C18th Porthaethwy became an ganolfan farchnad a ffeiriau bwysig. important market and fairs centre. The Gwnaethpwyd i’r anifeiliaid a werthwyd yn animals sold at the fair were made to swim y ffair nofio ar draws y Fenai, gyda'r across the Strait with the ferry boats acting cychod fferi yn gweithredu fel tywyswyr. as guides.

Yn 1783-4 deisebodd "gwŷr bonheddig In 1783-4 “the gentlemen of Anglesey” Môn" y Senedd am Ddeddf i adeiladu partitioned Parliament for an Act to build a arglawdd cadarn, gyda lociau neu bontydd solid embankment, with locks or codi, ar draws y Fenai er mwyn hwyluso'r drawbridges, across the Menai Strait to daith i Iwerddon. Credai Caernarfon y facilitate the journey to Ireland. byddai'r prosiect yn difetha ei masnach Caernarvon viewed that the project would arfordirol gan amharu ar symudiad rhydd ruin its coastal trade by hindering the free llongau drwy'r Fenai, ac o ganlyniad passage of vessels through the Straits and methodd y cynnig. consequently the proposal failed.

20 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

Dim ond yn 1805 y cysylltwyd Porthaethwy It was only in 1805 that Porthaethwy was a Biwmares gyda lôn, o dan gomisiwn gan linked to Beaumaris by road under a yr Arglwydd Bulkeley, Baron Hill. commission by Lord Bulkeley of Baron Hill.

Yn dilyn Deddf Uno 1801 tyfodd yr angen Following the Act of Union of 1801 the am gyswllt diogel a chyflym rhwng Llundain need for a safe and swift link between a Dulyn. Rhoddwyd gerbron gynigion am London and Dublin grew. Submissions for argloddiau, pontydd pren, pontydd carreg, embankments, timber bridges, stone gyda phontydd codi ar gyfer teithiau’r bridges, with draw-bridges for the passage longau. Fodd bynnag, dechreuodd gwaith of vessels were all put forward. However, o adeiladu Pont y Borth yn 1818, yn unol â work began, to the design of Thomas dyluniad y peiriannydd Thomas Telford. Telford engineer, on the building of the Cafodd y bont ei cwblhau yn 1826. Menai Suspension Bridge in 1818. The bridge was completed in 1826.

Pont y Borth / Menai Suspension Bridge

Yn 1822 sefydlwyd y gwasanaeth paced In 1822 the first packet service between cyntaf rhwng Lerpwl a Phorthaethwy. Liverpool and Porthaethwy was established.

Gwasanaeth Paced / Packet Service

Yn 1850 sefydlodd Pont Tiwb Britannia In 1850 the nearby Britannia Tubular gysylltiad rheilffordd gyda'r tir mawr. Bridge established a railway connection with the mainland.

21 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

Pont Tiwb Britannia / Britannia Tubular Bridge

Parhaodd masnach twristiaeth y dref i The town’s tourism trade continued to ehangu gydag adeiladu Gwesty Victoria expand with the building of the Victoria (c1840) a Phier San Siôr, y Swyddfa Hotel (c1840) and St George’s Pier, Archebu a giatiau (1904). Booking Office & gates (1904).

Teithwyr y Gwasanaeth Paced yn gwneud eu ffordd ar hyd Pier Pier San Siôr / Packet Service passengers make their way along St George’s Pier

Adeiladodd ffoaduriaid Belgaidd y Rhyfel Belgian refugees of the Great War Mawr y Promenâd Belgaidd (1914-18). constructed the Belgian Promenade (1914-18).

Canfuwyd casgliad o ddarnau arian A hoard of Roman coins were discovered Rhufeinig yng Nghoed Cyrnol yn 1978. at Coed Cyrnol in 1978.

Yn 2005 cyflwynodd y Bathdy Brenhinol In 2005 the Royal Mint introduced a British ddarn punt (£1) Prydeinig sy'n darlunio one pound (£1) coin that depicted the Pont y Borth ar y cefn. Menai Suspension Bridge on the reverse.

Cefn darn punt dyddiedig 2005 / The reverse of a pound coin dated 2005

22 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

Crynodeb Summary

• Mae’r i’r ardal hanes cyn-hanesyddol • The area has a prehistoric and a chanoloesol. medieval history.

• Mae Porthaethwy wedi darparu • Porthaethwy has long provided a pwynt croesi ers amser maith, yn crossing point, originally by ferry, to the wreiddiol gyda fferi, i'r tir mawr. mainland.

• Mae gan dda byw a ffeiriau adloniant • Livestock and travelling teithiol gysylltiad â’r dref sy'n dyddio yn entertainment fairs have an association ôl i’r 17G. dating back to C17 with the town.

• Pont y Borth oedd y catalydd ar • The Menai Suspension Bridge gyfer ehangu cyflym y dref. provided the catalyst for the town’s rapid expansion.

• Daeth twristiaeth yn ddiwydiant • Tourism became an important pwysig i’r dref. industry for the town.

Newid yn y boblogaeth Population change

Yn 1801 roedd poblogaeth Plwyf In 1801 the population of the Parish of Llandysilio yn 263. Erbyn 1821, yn ystod Llandysilio stood at 263. By 1821, during cyfnod adeiladu'r bont grog, roedd wedi the construction period of the suspension codi'n ddramatig i 493 ac yna i 871 ugain bridge, it had risen dramatically to 493 and mlynedd yn ddiweddarach (1841). Gydag rising to 871 twenty years later (1841). The agor Pont Tiwb Britannia gerllaw a’r opening of the nearby Britannia Tubular rheilffordd (1850), gwelwyd rhagor o Bridge and railway (1850) saw further gynnydd yn y boblogaeth (1,243 yn 1851). increase in the populance (1,243 in 1851). Erbyn 1901 roedd y boblogaeth yn 1,700. By 1901 the population was 1,700. The Yng Nghyfrifiad 2001 cafwyd nifer cyfunol latest 2001 Census returned a total o 3,146 ar gyfer wardiau Tysilio a combined figure of 3,146 for the Tysilio Chadnant (2,078 a 1,068). and Cadnant Wards (2,078 and 1,068).

Archeoleg Archaeology

Mae gan yr ardal hanes cynhanesyddol, o The area has a prehistoric, possibly bosib rhufeinig, a canol oesoedd. Felly, Roman, and medieval history. Therefore, mae’n bosib bod yno olion archeolegol o potentially important archaeological bwys dan y ddaear. remains could be present below ground.

Efallai bod rhagor o olion yn perthyn i’r There may also be eighteenth and ddeunawfed a’r bedwaredd ganrif ar nineteenth century archaeology still buried bymtheg yn dal i fod dan y wyneb yn yr within the conservation area. ardal cadwraeth.

23 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

Hefyd mae nifer o safleoedd archeolegol There are also a number of important morol pwysig yn Afon Menai. Mae marine archaeological sites in the Strait. llongddrylliad llong lechi Pwll Fanogl yn un The Pwll Fanogl slate wreck, one of only o ddim ond tri llongddrylliad yng Nghymru three Welsh wrecks protected under the a ddiogelir o dan y 'Ddeddf Diogelu ‘Protection of Wrecks’ Act 1975, is a Llongddrylliadau' 1975; cwch clincer yw, a clinker vessel that sank between 1570 and suddodd rhwng 1570 a 1690. 1690.

Ar hyd glannau’r Fenai gellir canfod Along the shore of the Menai remnants of gweddillion o goredau pysgod. Y cynharaf fish weirs can also be found. The earliest yn ôl pob tebyg yw’r un ym Mhorthaethwy probably being the one at Menai Bridge sy’n dyddio i’r 14egG. Fodd bynnag, mae’r dating to C14th. However, the best un sydd wedi’i gadw orau i’w gael yn Ynys preserved can be found at Ynys Gorad Gorad Goch a adeiladwyd yn 1824 Goch which was built in 1824 (complete (ynghyd â siambr ysmygu pysgod), a with fish smoking chamber) and defnyddiwyd hwn yn barhaus tan 1959. continuously used until 1959.

Efallai bod yn yr ardal gadwraeth niferoedd There may well be unknown sites of o safleoedd eraill anhysbys o ddiddordeb archaeological interest, having a wide date hanesyddol ac archeolegol ac sy’n perthyn range, within the conservation area. i gyfnodau amrywiol. O ganlyniad bydd Therefore, opportunities for archaeological cyfleoedd archeolegol i ymchwilio a investigation and recording, whether due to chofnodi, bônt hwy’n codi oherwydd redevelopment or other, will be recognised ailddatblygu neu am resymau eraill, yn and supported by the Council whenever cael eu cydnabod a’u cefnogi gan y possible. Cyngor pryd bynnag y gellir.

24 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

10. LLEFYDD AGORED 10. OPEN SPACES

Ceir pocedi o fannau agored o fewn yr There are pockets of open spaces found ardal gadwraeth, gan gynnwys coetiroedd within the conservation area including bach. Mae'r rhan fwyaf wedi’u lleoli yn small woodland. Most are predominantly bennaf ar hyd yr arfordir, gydag eithriadau situated along coastline with noteable nodedig Coed Marcwis a meysydd exceptions being the Coed Marquis Woods chwarae’r Brenin Siôr V gerllaw. and adjacent King George V playing fields.

Mae’r ardal gadwraeth yn fawr ac fe ellir ei The conservation area is extensive in size isrannu yn ddaearyddol ac o ran and can be subdivided both geographically nodweddion i dair Is-Ardal amlwg a and characteristically into three distinct ddangosir isod: Sub-Areas shown below:

Is-Ardal 1 – mae hon yn cael ei Sub-Area 1 – is dominated by the Coed dominyddu gan goetir Coed Cyrnol, Ynys Cyrnol woodland, Church Island (both Tysilio (y ddau wedi'u lleoli o fewn yr situated within the AONB) and Belgian AHNE) a'r Promenâd Belgaidd, gyda dim Promenade with only a few detached ond ychydig o adeiladau ar wahân wedi’u buildings situated on its eastern edge. lleoli ar ei ymyl ddwyreiniol.

Mae'r rhan hon o'r ardal gadwraeth yn rhoi This part of the conservation area provides ehangder mawr o ardaloedd cyhoeddus a large expanse of publically accessable hygyrch o fewn pellter cerdded i ganol y areas within walking distance of the town dref. centre.

25 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

Coed Cyrnol

Is-Ardal 2 – mae hon yn cynnwys stribyn Sub-Area 2 – consists of a narrow strip cul ar hyd glan y dŵr yn uniongyrchol i'r along the waterfront directly to the east of dwyrain o'r bont grog. Hen dir diwydiannol the suspension bridge. Former industrial sy'n gysylltiedig â'r gwaith ar y bont a land associated with the bridge building gweithgareddau adeiladu llongau works and later shipping activities the diweddarach, gyda’u holion yn cynnwys: remains of which include; Landing Slip, Slip Glanio Tŷ Fferi, Glanfa/Cei, Warws, Ferry House, Wharf/Quay, Warehouse, Gweithdai Teras a Ffowndri. Mae Workshop Terracing and Foundry. Later adeiladau preswyl diweddarach wedi cael residential buildings have been integrated eu hintegreiddio ymhlith yr olion amongst the industrial remains along with diwydiannol, ynghyd â mannau agored limited public open spaces located near cyhoeddus cyfyngedig sydd wedi'u lleoli the foot of the suspension bridge and by ger y droed y bont grog ac yn ymyl y lawnt the Bowling Green. fowlio.

Hen dir diwydiannol gyda pont lanio i’r blaendir / Former industrial land with landing stage to foreground

26 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

Is-Ardal 3 – mae hon yn cynnwys canolfan Sub-Area 3 – incorporates the Victorian Fictoraidd fasnachol a manwerthu’r dref yn commercial and retail centre of the town gymysg ag adeiladau preswyl, adeiladau'r intermixed with; residential buildings, Brifysgol, Coed Marcwis, caeau chwarae University buildings, Coed Marquis, The Brenin Siôr V a lle agored gwyrdd cyfagos King George V playing fields, St George’s o’r enw ‘Bonc’, gardd bach gwellt Pier and adjacent green open space cyhoeddus ar Ffordd Cadnant, Pier San known as the ‘Bonc’, small grassed public Siôr, yn ogystal â thirwedd glan y môr garden on Cadnat Road, as well as a naturiol (gan gynnwys Ynys Faelog ac natural waterfont landscape (including Ynys Gaint). Ynys Faelog and Ynys Gaint).

Canolfan fasnachol / Retail centre

Mae'n werth nodi bod Cyngor Tref It is noteworthy that the Menai Bridge Porthaethwy â chyfrifoldeb uniongyrchol Town Council has direct responsibility for am y meysydd amwynder canlynol: Coed the following amenity areas; Coed Cyrnol, Cyrnol, Coed Marcwis, y Promenâd Coed Marquis Woods, Belgian Belgaidd, caeau chwarae Brenin Siôr V, y Promenade, The King George V playing Lawnt Fowlio & gerddi a’r Fynwent. fields, Bowling Green & gardens and the Cemetery.

Crynodeb Summary

• Felly gellir rhannu’r ardal • The conservation area can thus be gadwraeth yn ddaearyddol i dri defnydd divided geographically into three pendant: hamdden, diwydiannol/ distinct uses: recreational, industrial/ preswyl a masnachol/preswyl. residential and commercial/residential.

Coed a Gwrychoedd (Gweler Atodiad IV) Trees and Hedgerows (See Appendix IV)

Coed Trees

Mae Coed a Choetiroedd yn rhan bwysig o Tree and Woodlands are an important part gymeriad yr ardal gadwraeth. Maent yn of the character of the conservation area. darparu a gwella ardaloedd o hamdden, They provide and enhance areas of; cynefinoedd a mwynderau cyhoeddus. recreation, habitat and public amenity.

I'r Gorllewin a De-orllewin o Bont Menai, To the West and South West of Menai

27 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal mae Coed Cyrnol yn cynnwys yr ardal Bridge, Coed Cyrnol occupies the area rhwng yr A5 yn Ffordd Mona; Ynys Tysilio between the A5 at Mona Road; Church a hyd blaen y Fenai at ategwaith Bont y Island and fronts the Menai Straits up to Borth. Mae'n goetir cymysg gyda sawl the abutments of the Menai Suspension pinwydd yr Alban amlwg. Mae Coed Bridge. It is a mixed woodland with many Marcwis yn ffurfio llain ar ochr arall yr A5 prominent Scots pine. Coed Marquis forms ac mae’n dod i ben ar Ffordd y Ffair. Mae'r a belt on the other side of the A5 and ddau goetir wedi elwa o’u rheoli’n gyson ac terminates at Wood Street. Both have o welliannau i’r fynedfa. benefited from regular management and improvements to access.

Pinwydd yr Alban, Coed Cyrnol / Scots Pine at Coed Cyrnol

Canopi Coed Cyrnol / Coed Cyrnol canopy

Mae cofnodion yn dangos bod Ardalydd Records show that the Marquis of Môn wedi dechrau plannu coed ar ei randir Anglesey had begun to plant trees upon (41 acer - Coed Cyrnol, Coed Ysgol, Stryd his allotment (41 acres - Coed Colonel, y Bont, Swyddfa'r Post i Minydon, Stryd y Coed Ysgol, Bridge Street, Post Office to Capel uchaf, Ffordd Telford, a'r tir i'r Minydon, upper Chapel Street, Telford gorllewin o argloddiau’r bont ac eithrio’r Tir Road, and land west of bridge Pleser ger y Man Ymdrochi) cyn dyddiad y embankments excepting Pleasure Ground Dyfarniad Amgáu. Mae cofnodion bedydd by Bathing Place) before the date of the 15 Mehefin, 1823, yn disgrifio Owen Enclosure Award. Baptismal entries of Owens (tad Ann Jones Owens) fel 15th June, 1823, describe Owen Owens "Ceidwad Planhigfa Cerrig y Borth." (father of Ann Jones Owens) as “Keeper of Cerrig y Borth Plantation.”

28 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

Daeth y coed yn adnabyddus fel Coed The wood became known as the Colonel’s Cyrnol, ar ôl yn Is-gyrnol Henry Capel Wood / Coed Cyrnol, after a Lt. Colonel Sandys o Graig-yr-Halen gerllaw. Henry Capel Sandys of nearby Craig-yr- Halen.

Cydnabu George Charles Henry Victor George Charles Henry Victor Paget Paget (g.1922), 7fed Ardalydd Môn, y coetir (b.1922), the 7th Marquess of Anglesey, fel ased i Borthaethwy, a gwerthodd y recognised the woodland as being an coetir (4.5 hectar / 11 erw) i’r Cyngor yn asset to Menai Bridge and sold the 1949. woodland (4.5 hectares / 11 acres) to the Council in 1949.

Mae Coed Marcwis wedi'u henwi ar ôl The Coed Marquis Woods are named after Ardalydd cyntaf Môn, y Cadlywydd Henry the first Marquess of Anglesey, Field William Paget (1768-1854), cadlywydd Marshall Henry William Paget (1768- marchoglu Wellington yn Waterloo (1815). 1854), Wellington’s cavalry commander at Rhoddodd Henry Charles Alexander Waterloo (1815). Charles Henry Alexander Paget, 6ed Ardalydd Môn (1885-1947) y Paget, the 6th Marquess of Anglesey coed (0.8 hectar / 2 erw) a chaeau (1885-1947) gifted the woods (0.8 hectare chwarae Brenin Siôr V i'r Cyngor yn 1926, / 2 acres) and The King George V playing i’w cadw 'am byth fel maes hamdden'. fields to the Council in 1926 ‘in perpetuity as a recreational ground’.

Roedd Coetir Cerrig yr Orsedd llai (0.2 The smaller Gorsedd Stones Wood (0.2 hectar / 0.7 erw), sydd wedi’i leoli ar y hectares / 0.7 acres), situated on the traethlin i'r Gorllewin o Bont y Borth, shoreline to the West of the Suspension unwaith yn safle gweithdai a swyddfeydd i Bridge, was once the site of Thomas Thomas Telford (mae’r cylch cerrig yn Telford’s workshops and offices (the stone coffa Eisteddfod Ynys Môn 1965). circle commemorates the Anglesey Agorwyd y coed yn swyddogol i'r cyhoedd Eisteddfod of 1965). The wood was yn 1951 gan y Fonesig Megan Lloyd formally opened to the public in 1951 by George (merch David Lloyd George). Lady Megan Lloyd George (daughter of David Lloyd George).

Mae Ynys Tysilio yn cynnwys cymysgedd o Church Island contains a mix of deciduous goed collddail a bytholwyrdd sy'n and evergreen trees typical of the setting nodweddiadol o'r lleoliad, fel celyn, ywen a such as holly, yew and a significant chypreswydden Monterey sylweddol. Monterey cypress.

Y Chypreswydden Monterey ar Ynys Tysilio / The Monterey cypress on Church Island

29 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

O'r Gogledd, cyrhaeddir at Borthaethwy From the North, Menai Bridge is trwy goetir a gerddi coediog sy’n ymestyn i approached by woodland and wooded Ynys Gaint ac Ynys Faelog, sy’n gardens extending to the generally wooded gyffredinol goediog. Mae'r ddwy ynys yn Ynys Gaint and Ynys Faelog. Both islands cynnwys rhywogaethau brodorol gyda rhai are made up of native species with some coed coniffer yng nghyffiniau'r anheddau conifers in the vicinity of the dwellings on ar yr ynysoedd. the islands.

Coed Ynys Gaint / Ynys Gaint Trees

Yn aml, yn pontio'r bwlch rhwng y coetir ar Frequently bridging the gap between the y ddwy ochr, ceir gerddi’r anheddau mwy woodland on both sides, are the gardens ar hyd yr A545 (o Ffordd Telford i Ffordd of the larger properties along the A545 Cadnant), sydd â choed sylweddol megis (from Telford Road to Ffordd Cadnant) derw, coed leim, sycamorwydden, a with significant trees such as oak, lime and phlannu addurniadol o goed bach a llwyni sycamore and ornamental planting of small mawr fel ceirios, bedw a magnolia. trees and large shrubs such as cherry, birch and magnolias.

Ychydig o'r eiddo teras ym Mhorthaethwy Few of the terraced properties in Menai sydd â gerddi digon sylweddol ar gyfer Bridge have gardens adequate for large coed mawr, er bod gan rai pobl goed trees although some have fruit trees ffrwythau ymhlith y plannu addurniadol. among the ornamental planting. Some of Mae rhai o'r lleiniau o dir sydd heb eu undeveloped and neglected plots of land datblygu neu a esgeuluswyd wedi hunan- have become self seeded with trees such hadu gyda choed fel sycamorwydden a as sycamore and ash which add to the choed ynn, sy'n ychwanegu at y gwyrddni urban greenery of Menai Bridge. trefol ym Mhorthaethwy.

Mae nifer o'r tai ar y traethlin ar safleoedd Several of the shoreline properties on uchel, yn ogystal â'r mannau agored megis elevated sites, as well as the open spaces y lawnt fowlio a'r gerddi cyhoeddus wrth such as the bowling green and public ymyl y Promenâd sy’n arwain at Bier San gardens adjacent to the Promenade Siôr, yn cael eu gwella gan goed bach (yn leading to St George’s Pier, are enhanced enwedig pîn). Mae rhai o'r adeiladau mawr by small trees (particularly pine). Some of modern yn cael eu sgrinio gan goed, sy’n the large modern buildings are screened meddalu’r golygfeydd lleol a’r rhai pellach by trees softening local views and longer o bwyntiau ar draws y Fenai a'r Bont Grog. views from across the Strait and Mae'r coed yn rhoi lliw tymhorol a chyd- Suspension Bridge. The trees provide destun/gosodiad ar gyfer yr adeiladau o seasonal colour and context/setting for the fewn yr ardal gadwraeth. buildings within the conservation area.

30 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

Mae coed yn gallu meddalu effaith weledol rhai adeiladau / Trees can soften the visual impact of buildings

Gyda rhai eithriadau, mae’r coed o fewn yr Subject to exemptions, trees within Ardal Gadwraeth wedi’u diogelu. Bydd Conservation areas are protected. Written angen rhoi rhybudd ysgrifenedig i’r notice to the local Planning Authority is Awdurdod Cynllunio Lleol os bwriedir required if it is proposed to carry out any gwneud gwaith ar unrhyw goeden fel work to a tree such as cutting, felling etc. tocio/torri ac ati.

Ar ôl derbyn hysbysiad, rhaid i'r Awdurdod Upon receipt of a notice, the Local Cynllunio Lleol benderfynu os dylai coeden Planning Authority must decide if the tree gael ei diogelu gan Orchymyn Cadw Coed should be protected by a Tree (TPO). Bydd penderfyniadau ynglŷn â Preservation Order (TPO). Decisions on gwneud gorchymyn yn seiliedig ar making an order will be based on the addasrwydd y goeden ar gyfer ei diogelu suitability of the tree for protection and the ac effaith bosibl y gwaith ar amwynder potential impact of the works on public cyhoeddus a'r ardal gadwraeth. amenity and conservation area.

Mae’n bwysig bod coed pwysig sy’n cael It is important that losses of important eu colli oherwydd eu cyflwr neu oherwydd trees due to condition or disease are haint yn cael eu newid fel bo’r angen. replaced as required.

Mae’r Coetiroedd yn Coed Cyrnol a Choed The Woodlands at Coed Cyrnol and Coed Marcwis yn destun i Orchmynion Cadw Marquis are subject to Tree Preservation Coed. Ynghyd â’r goedwig yn Dale Park Orders. Together with the woods at Dale maent wedi cael eu dynodi fel Coetiroedd Park they have been designated as Hynafol Lled Naturiol Categori 2 gan y Category 2 Ancient Semi Natural Comisiwn Coedwigaeth. Woodlands by the Forestry Commission.

Mae llawer o'r coed eraill o bwys yn cael Many of the other significant trees are also eu diogelu’n benodol hefyd gan protected specifically by Preservation Orchmynion Cadw. Orders.

Mae coed unigol neu glystyrau ohonynt yn Important individual or cluster of trees can (Gweler atodiad IV): be found at (See appendix IV):

i) Coed Cyrnol (Rhif GDC 52 - Cyf. Map ‘A’) i) Coed Cyrnol (TPO No. 52 - Map ref. ‘A’) ii) Tir Dale Park a Fir Grove (Rhif GDC 79 - ii) Land at Dale Park and Fir Grove (TPO Cyf. Map ‘B’) No. 79 - Map ref. ‘B’)

31 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal iii) Ar Ffordd Telford rhwng Eglwys y iii) Along Telford Road between St Mary’s Santes Fair a Bryn Owen (yn cynnwys Rhif Church and Bryn Owen (including TPO No. GDC 123 - Cyf. Map ‘C’ - Bryn Llwyd) 123 - Map ref. ‘C’ at Bryn Llwyd) iv) Lluest (Rhif GDC 103 - Cyf. Map ‘D’) iv) Lluest (TPO No. 103 - Map ref. ‘D’) v) Tir tai dref ar Ffordd Cadnant (Cyf. Map v) Land of townhouses on Cadnant Road ‘E’) (Map ref. ‘E’) vi) Ynys Gaint (Cyf. Map ‘F’) vi) Ynys Gaint (Map ref. ‘F’) vii) Ynys Faelog (Cyf. Map ‘G’) vii) Ynys Faelog (Map ref. ‘G’) viii) Campws y Prifysgol (Cyf. Map ‘H’) viii) University campus (Map ref. ‘H’)

Coed i’r Gogledd o adeiladau’r Brifysgol / Trees to North of University buildings ix) Tir Y Bonc (cyferbyn a’r Warehouses) ix) Land at Y Bonc (opposite Warehouses) (Cyf. Map ‘I’) (Map ref. ‘I’) x) Tir Y Graig/Straits View (Cyf. Map ‘J’) x) Land at Y Graig/Straits View (Map ref. ‘J’) xi) Ynys Tysilio (Cyf. Map ‘K’) xi) Church Island (Map ref. ‘K’)

Mae’r coed uchod, ac rhai eraill, i gyd yn All of the above trees, and others, cyfrannu’n fawr at gymeriad yr ardal contribute greatly to the overall character gadwraeth. of the conservation area.

I ddiogelu rhai o’r coed pwysicaf yn yr Many of the above trees have the added ardal gadwraeth gwnaed Gorchymynion protection of Tree Preservation Orders Diogelu Coed (Rhifau 52, 79, 103 a 123). (No.’s 52, 79, 103 and 123).

Mewn mannau preswyl mae’r coed hyn yn Trees have an important influence on their gallu bod yn ddylanwad mawr ar y tir o surroundings by: adding colour, providing gwmpas: maent yn ychwanegu lliw, yn pleasant backdrops, as well softenning the creu cefndir braf a hefyd yn meddalu sometimes harsh built environment. The ychydig ar nodweddion garw yr adeiladau. amenity provided by the trees has to be Rhaid cydbwyso’r amwynder a ddarperir balanced against the amenity of the gan y coed yn erbyn amwynder yr ardal conservation area generally. gadwraeth yn gyffredinol.

32 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

Blodau ac Ffawna Flora and Fauna

Mae'r coetiroedd a'r traethlin ayb. yn The woodlands and shoreline etc. offer cynnig digon o gyfleoedd i blanhigion ac ample opportunities for flora and fauna to anifeiliaid ffynnu. flourish.

Bywyd Gwyllt Wildlife

Efallai bod Coed Cyrnol, Coed Marcwis, Coed Cyrnol, Coed Marquis, Church Ynys Tysilio, Ynys Faelog, ac Ynys Gaint Island, Ynys Faelog, and Ynys Gaint may yn cynnal amrywiaeth o fywyd gwyllt. support a variety of wildlife.

Mae'r Fenai’n gartref i nifer o adar sy'n The Menai is home to a number of bwysig yn rhyngwladol, gan gynnwys internationally important birds including a amrywiaeth fawr o adar hirgoes. Hefyd large variety of waders. Seals and mae morloi a llamhidyddion yn defnyddio'r Porpoises also use the Strait as well as the Afon yn ogystal â Dyfrgi achlysurol. occaisional Otter.

Bioleg Biology

Mae’r amrywiaeth eang o ddiddordeb A vast diversity of biological interest is biolegol yn cael ei chefnogi gan batrwm supported by the complex tidal pattern of llanw cymhleth yr Afon Menai. Mae'n the Menai Strait. It provides a habitat to darparu cynefin i dros 1,400 o over 1,400 recorded species of plants and rywogaethau cofnodedig o blanhigion ac animals including a number of rare sea anifeiliaid, gan gynnwys nifer o greaduriaid creatures. prin y môr.

Mae Cyngor Cefn Gwlad Cymru wedi The Countryside Council for Wales has cynnig bod yr Afon Menai yn cael ei proposed that the Menai Strait be dynodi'n Warchodfa Natur Forol. Os caiff designated as a Marine Nature Reserve. If ei mabwysiadu, dyma fyddai’r ail adopted it would be only the second Warchodfa Natur Forol yng Nghymru. Marine Nature Reserve in Wales.

Mae'r Afon Menai yn cael ei defnyddio’n The Menai Strait is routinely used by rheolaidd gan ysgolion, colegau a schools, colleges and universities for their phrifysgolion ar gyfer eu 'gwaith maes' yn ‘field work’ particularly concerning marine enwedig o ran bioleg môr, daeareg a biology, geology and geomorphology. geomorffoleg.

Sylwer: Mae llawer iawn o blanhigion ac o anifeiliaid Note: Many of Britain’s wild plants and animals are gwyllt Prydain yn cael eu diogelu dan Ddeddf legally protected under the Wildlife and Bywyd Gwyllt a'r Cefn Gwlad 1981 a than Ddeddf Countryside Act 1981 and the Countryside and Cefn Gwlad a Hawliau Tramwy 2000. Rights of Way Act 2000.

33 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

11. TREFWEDD 11. TOWNSCAPE

Cyn i'r gwaith ddechrau ar y Bont Grog, Before work began on the Suspension dim ond grŵp bach o adeiladau a thai Bridge there was only a small group of annedd oedd o gwmpas y Tŷ Fferi buildings and dwelling houses around the (Cambria), ac yn ymyl y Tyrpeg ger Tyddyn Ferry House (Cambria), and near the To. Heblaw am y clystyrau bach hyn, dim Turnpike near Tyddyn To. Apart from ond ychydig o fythynnod anghysbell a geid these small clusters there would have only ar y comin a fu unwaith yn foel. (Gweler been a few isolated cottages on the once Atodiadau III, V a VI) bare common. (See Appendices III, V & VI)

Roedd tir y ffair c1815 yn cynnwys Tan y The fair ground c1815 embraced New Bonc, Stryd y Capel is (i gefn Beach Street, lower Chapel Street (to back of House) a Brynafon, yn ogystal â’r Boncan Beach House) and Brynafon Street, as Fawr - cyfanswm o dros 4 erw. well as Boncan Fawr - a total of over 4 acres.

Cymerodd y teulu Davies stablau The Davies family took over the old hyfforddi’r hen George a'r eiddo cyfagos ar George's coaching stables and leased brydles, cyn adeiladu’r lanfa’n adjoining properties before later building ddiweddarach rhwng Porth y Wrach (a the wharf between Porth y Wrach (that had oedd wedi gwasanaethu fel man glanio ar served as a landing for the Bangor Ferry gyfer Fferi Bangor ers o leiaf yr 1770au) a since at least the 1770s) and Porth Daniel. Phorth Daniel.

Roedd adeiladu’r bont grog yn fenter The building of the suspension bridge was enfawr. Rhwng Mehefin a Gorffennaf a massive undertaking. Between June and 1818, dechreuodd Telford a’i beiriannydd July 1818 Telford and his resident preswyl William Provis wneud paratoadau engineer William Provis began to make ar gyfer y gwaith drwy adeiladu gweithdai, preparations for the work by building; ceiau a glanfeydd, gyda chraeniau wedi’u workshops, quays and piers with cranes lleoli ar y ceiau, a defnyddiwyd pier i set up on the quays and piers to unload ddadlwytho’r galchfaen yr oedd yn ofynnol the required limestone ferried from beyond ei chludo o'r tu hwnt i Benmon, ynghyd â Penmon and other materials. deunyddiau eraill.

Cafodd Ffordd Telford, Cilbedlam, a The present day Telford Road, Dale Ffordd Mona bresennol i gyd eu hadeiladu Street, and Mona Road were all gan Telford ar yr un pryd ag yr oedd yn constructed by Telford at the time that he adeiladu’r bont. was building the bridge.

Cyn y Dyfarniad Amgáu yn 1827, roedd y Prior to the Enclosures Award 1827, the cyfan o'r tir Comin yn dir gwastraff, gyda’r whole of the Common was waste land, enw cyffredinol "Crigia y Borth” neu “Gerrig bearing the general name of “Crigia y y Borth." (Gweler Atodiadau III, V & VI) Borth” or “Cerrig y Borth.” (See Appendices III, V & VI)

Erbyn diwedd yr 1830au, byddai'r teulu By the late 1830s the Davies family would Davies wedi gweld petheuach diwydiannol see additional industrial paraphernalia ychwanegol yn cael eu cyflwyno ar y introduced to the waterfront i.e. glannau, h.y. warysau, melin lifio stêm, warehouses, steam-powered saw mill, saw

34 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal pyllau llifio ac iardiau coed ar Bonc Mostyn pits and timber yards on Bonc Mostyn and a Bonc Peggy. (Gweler Atodiad VII) Bonc Peggy. (See Appendix VII)

Erbyn canol 19fedG roedd ffurf bresennol By the mid C19 the present day form of the y dref wedi dechrau ffurfio. (Gweler Atodiad town had begun to formulate. (See Appendix VIII) VIII)

Mae adeiladau a strwythurau yn tueddu i Buildings and structures tend to be fod yn rhai deulawr neu ddeulawr a hanner predominantly two or two and a half storey o uchder, er bod adeiladau un llawr a thri in height although single storey and three llawr yn bodoli. storey buildings exist.

Mae’n bwysig i cysidro efallai bod defnydd It is important to consider that the use of adeiladau wedi newid dros y blynyddoedd. buildings may have changed over the years.

Cyn-ffermdy Hawthorn House / Hawthorn House – a former farmhouse

Ar amser brig y diwydiant twristiaeth, During the height of the tourism boom cafodd Carreg-yr-Halen ei droi’n draeth Carreg-Yr-Halen was turned into a bathing ymdrochi gan fewnforio tywod, ac agorwyd beach by importing sand and Menai Bridge Promenâd Porthaethwy gan David Lloyd Promenade opened by David Lloyd George yn 1904. Yn ddiweddarach yn George in 1904. Later during the Great ystod y Rhyfel Mawr (1914-18) adeiladodd War (1914-18) Belgian refugees ffoaduriaid o Wlad Belg y Promenâd constructed Belgian Promenade to add Belgaidd er mwyn ychwanegu atyniad arall another attraction to the tourist resort. at y gyrchfan dwristaidd. (Gweler Atodiad IX) (See Appendix IX)

Y Promenâd Belgaidd sydd yn dilyn y morlin rhwng Pont Y Borth a Ynys Tysilio / Belgian Promenade that follows the coastine between the Suspension Bridge and Church Island

35 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

Mae ‘teras’ gyferbyn â Chapel Moreia ar There is a ‘terrace’, opposite Capel Moreia Cil Bedlam, sydd o ddiddordeb arbennig. on Dale Street, that is of particular interest. Mae’r ‘teras’ mewn gwirionedd yn set The ‘terrace’ is in fact a television filming ffilmio deledu. set.

Y set ffilmio / The filming set

Patrwm Anheddiad Pattern of Settlement

Mae patrwm anheddiad y dref yn The settlement pattern of the town is gymhleth. Yn ystod Oes y Tywysogion complex. Porthaethwy during the Age of roedd Porthaethwy wedi’i rhannu’n ddwy the Princes was divided into two parts - a ran - gwely rhydd (sef uned o ddaliad tir) a free gwely (unit of landholding) held by oedd yn cael ei ddal gan Dafydd ap Mabon David ap Mabon and a half-gafael (half- a hanner-gafael (hanner daliad) o dir cyfrif holding) of tir cyfrif land under the tenure dan ddaliadaeth (oddi wrth y tywysog) (from the prince) of David and Cadwgan Dafydd a Chadwgan Morfudd. Morfudd.

Ar ddechrau'r G19eg roedd y mwyafrif At the beginning of the C19th the vast helaeth o bentir Cerrig-y-Borth yn dir majority of the Cerrig y Borth headland comin, a oedd yn gysylltiedig yn bennaf â was common land being chiefly engaged gweithgareddau’r fferi. Roedd y mannau with the activities of the ferries. The glanio fferi traddodiadol ym Mhorthaethwy traditional ferry landing places at wedi eu lleoli yng Ngharreg yr Halen a Porthaethwy were located at Carreg yr Phorthaethwy (o dan y Cambria). Yn Halen and Porthaethwy (below the ddiweddarach yn yr 1760au, cychwynnodd Cambria). Later in the 1760s an important trydydd taith bwysig, a oedd yn fwy addas i third route, that was more suitable to gynnwys cerbydau olwynion, o Westy’r accommodate wheeled coaches, began to George ar y tir mawr i'r man glanio eang operate from the George Hotel on the ym Mhorth y Wrach, a arweiniai’n mainland to the wide landing place at uniongyrchol at stablau a oedd yn eiddo i Porth Y Wrach that led directly to coaching Westy’r George, ble byddai timau’r goets stables owned by the George Hotel where bost yn newid. Roedd yn cael ei mail coach teams were changed. It was gwasanaethu gan ffordd a oedd yn dilyn yr served by a road which followed the arfordir at y glaniadau cyn mynd tua'r coastline to the landings before striking gogledd o'r stablau ym Mhorth y Wrach i north from the coaching stables at Porth y ganol Ynys Môn, ac yna i Gaergybi yn y Wrach to central Anglesey and eventually pen draw. (Gweler Atodiad V) Holyhead. (See Appendix V)

36 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

Roedd datblygu’n parhau’n gyfyngedig, o Development remained limited, possibly bosib yn adlewyrchu’r bwthyn bach sydd reflecting the little cottage to be found on i’w weld ar Lôn Cei Bont, hyd nes y Beach Road, until work began on the dechreuwyd ar y gwaith o adeiladu'r bont construction of the suspension bridge. grog. Pan gychwynnodd y gwaith o When construction of the bridge began in adeiladu'r bont yn 1818, roedd yr effaith ar 1818 the impact on Porthaethwy was Borthaethwy’n ddramatig. I ddechrau dramatic. Initially about eighty workers codwyd tua phedwar ugain o fythynnod cottages and workshop terraces were gweithwyr a therasau gweithdai yn agos at erected close to the construction site as y safle adeiladu, yn ogystal â cheiau, well as quays, horse railway inclines and incleins rheilffordd ceffylau, a stablau associated stables etc. (all still cysylltiedig ayb. (sydd yn dal i fod yn recognisable landscape features) nodweddion tirlun y gellir eu hadnabod necessary for the monumental works. heddiw), i gyd yn angenrheidiol ar gyfer y gwaith aruthrol.

Yn dilyn cwblhau pont grog Telford yn Following the completion of Telford’s 1826, cafodd safle’r stablau ei ddatblygu suspension bridge in 1826 the site of the yn yr 1830au gan y teulu Davies ar gyfer coaching stables was developed in the eu warws lwyddiannus (Warws John 1830s by the Davies family for their Edwards), yr iard goed a busnesau successful; warehouse (John Edwards llongau. Roedd gwaith ychwanegol yn Warehouse), timber yard and shipping cynnwys sefydlu melin lifio, injan stêm ac businesses. Additional works included; efail yn ogystal ag adeiladu glanfa ym installation of a saw mill, steam engine and Mhorth Daniel a'r Hen Ffowndri. Felly mae smithy as well as the building of a wharf at cymeriad ardal glan y dŵr wedi’i nodweddu Porth Daniel and the Old Foundry. The gan dirwedd weithio. character of the water front area is thus typified by a working landscape.

Yn raddol ymestynnodd yr anheddiad Gradually a linear settlement expanded to llinellol i ddilyn y traethlin tua'r gogledd. follow the shoreline northwards. Shops, Codwyd siopau, tafarndai a mannau addoli public houses and places of worship etc., ayb., er mwyn bodloni anghenion y were all erected to satisfy the needs of the gweithlu cynyddol a'u teuluoedd. growing workforce and their families.

Trwy gydol y G19 ac i mewn i'r G20, Throughout the C19 and into the C20 the datblygwyd y tir uwch, sy'n rhedeg yn higher ground, that runs parallel to the gyfochrog â'r traethlin, a’i esblygu i ffurfio shoreline, was developed and evolved to yr hyn a ystyrir heddiw yn ganolfan form what is today considered the fasnachol. Er bod yna ddiffyg canol tref commercial centre. Whilst there is a lack of ffurfiol ac adeiladau dinesig (gyda’r a formal town centre and civic buildings (a Sefydliad Coffa Rhyfel ar Stryd y Paced yn noteable exception being the War eithriad nodedig), ystyrir yn gyffredinol mai Memorial Institute on Water Street) it is Y Sgwâr (Uxbridge Square, ac yn Uxbridge Square (formerly Bulkeley flaenorol, Bulkeley Square) yw’r Square) that is generally regarded as the canolbwynt, ble mae pum ffordd/ llwybr yn location, being where five roads/lanes cydgyfarfod. (Gweler Atodiadau IX, X & XI) converge, that best provides this function. (See Appendices IX, X & XI)

Mae nifer o enwau’r strydoedd yn deillio o Many street names derive from eminent bersonau amlwg sy'n gysylltiedig â'r dref; persons connected with the town; Uxbridge

37 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

Sgwâr Uxbridge (elwid cyn hyn yn Sgwâr Square (formerley Bulkley Square), Telford Bulkley), Ffordd Telford, Stryd Dale, Stryd Road, Dale Street, (John) Askew Street (John) Askew a Stryd Dew. Mae i bob un and Dew Street. All have alternative Welsh ohonynt enwau Cymraeg arall er ei bod yn names although it is interesting to note that ddiddorol nodi i’r olaf gael ei gyfieithu’n the later has probably been incorrectly llythrennol ac yn anghywir mae’n debyg i literally translated to ‘Stryd y Gwlith’. It was Stryd y Gwlith. Mae’n bosibl i’r stryd gael ei possibly named after the lawyer and henwi ar ôl y cyfreithiwr a'r cofrestrydd Llys County Court registrat Samuel Dew (1814- Sirol Samuel Dew (1814-1884). 1884).

Y Sgwâr / Uxbridge Square

Yr ardal rhwng canol y dref ganfyddedig a The area between the perceived town glan y dŵr yw'r un fwyaf dwys ac adeiledig, centre and the shore is the most densely yn cynnwys yn bennaf rhesi teras byr o built up with short terraced rows of anheddau domestig. Mae'r tai yn domestic properties the main development gyffredinol yn fach gan adlewyrchu cefndir type. Houses are generally small reflecting gweithiol y dref, er bod anheddau mwy o the town’s working background although faint yn gymysg. Mae'r ardal yn labrinth o larger properties are intermixed. The area strydoedd, lonydd a llwybrau troed sy'n is a labyrinth of streets, lanes and croestorri ei gilydd i ffurfio blociau bach o footpaths that intersect each other to form ddatblygiadau anffurfiol tameidiog. Mae small blocks of informal piecemeal Stryd y Capel, sy'n llinell uniongyrchol developments. Chapel Street, which rhwng Ffordd Telford a Ffordd Cambria, yn strikes a direct line between Telford Road eithriad nodedig, gyda nodweddion stryd and Cambria Road, is a notable exception cynlluniedig y G19 ddiweddarach. having the characteristics of a planned street of the later C19.

Rhai o lwybrau troed y dref sy’n cysylltu â’i gilydd / Some of the town’s interconnecting footpaths

38 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

Y mwyaf uchelgeisiol ymhlith y tai teras yw The most aspiring of the terraced housing Menai Ville, a leolir ar y lan ger Ynys is Menai Ville, located on the shore near Faelog, sydd ar raddfa fwy a gyda Ynys Faelog, which is of a grander scale chymeriad pensaernïol. Mae'r ardal hefyd and architectural character. The area also yn cynnwys enghreifftiau o anheddau mwy has examples of more substantial affluent sylweddol cyfoethog ar wahân G19 hwyr detached late C19 dwellings (e.g. Bryn (e.e. Bryn Lwyd a Chraig y Halen), sydd Lwyd and Craig y Halen) typically situated wedi’u lleoli’n nodweddiadol mewn tiroedd within large grounds most of which mawr, gyda’r rhan fwyaf ohonynt â command views over the Strait. Therefore, golygfeydd dros y Fenai. Felly, mae’r tirlun the full social landscape is well cymdeithasol llawn yn cael ei gynrychioli'n represented within a relatively confined dda mewn cymdogaeth cymharol gyfyng. neighbourhood.

Mae brigiadau creigiog wedi’u gwasgaru ar Scattered throughout the waterfront, town hyd glan y dŵr, canol y dref a thu hwnt, centre and beyond are rock outcrops that sydd wedi cyfyngu ar ddatblygu mewn have in places restrained development. mannau.

Mae’r datblygiadau o amgylch canol y dref Development around the town centre is yn rhai masnachol yn bennaf. O amgylch Y predominantly commercial. Around Sgwâr mae’r adeiladau’n tueddu i fod yn Uxbridge Square buildings tend to be three rhai tri llawr neu ddau lawr a hanner. Fodd or two and half storey. However, within a bynnag, o fewn pellter byr, mae’r adeiladau short distance the scale of the buildings yn dod yn rhai deulawr. Hyd yn oed ar hyd becomes two storey. Even along the High y Stryd Fawr, mae datblygiadau’n cynnwys Street development consists of small unedau unigol bychain (fel arfer terasau individual units (usually short terraces). byr).

Mae pensaernïaeth y rhes o eiddo The architecture of the row of retail manwerthu ar Cilbedlam, yn uniongyrchol premises on Dale Street, directly west of i'r gorllewin o’r Sgwâr, yn union yr un fath Uxbridge Square, is identical to those â’r eiddo hynny sydd ar ochr ddwyreiniol y properties on the east side of the Square Sgwâr ac ar hyd y Stryd Fawr. and along High Street.

Mae’r datblygiadau sydd ar hyd ac i'r Development both along and to the west of gorllewin o Ffordd Mona wedi bod yn Mona Road has been limited with the area gyfyngedig, gyda’r ardal yn bennaf wedi’i in the main devoted to recreation (e.g. neilltuo ar gyfer gweithgareddau hamdden Belgian Promenade and Coed Cyrnol (e.e. Promenâd Belgaidd a theithiau walks). cerdded Coed Cyrnol).

I'r dwyrain, mae datblygiadau ar Ynys To the east development on Ynys Faelog, Faelog, ac Ynys Gaint hefyd yn gyfyngedig and Ynys Gaint is also limited and small in ac yn fychan o ran graddfa. Gellir cyrraedd scale. Both islands are accessed by y ddwy ynys drwy lwybrau troed deniadol a attractive footways and historic sarnau hanesyddol. causeways.

39 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

Ynys Faelog

Crynodeb Summary

• Gweithredodd y Bont Grog fel • The Suspension Bridge provided the catalydd ar gyfer ehangu cyflym yn catalyst for the rapid C19th expansion ystod y G19eg ym Mhorthaethwy. of Porthaethwy.

• Mae'r dref yn sefyll ar yr hyn a oedd, • The town stands on what was, prior cyn y Dyfarniad Amgáu yn 1827, yn dir to the Enclosures Award 1827, Common comin diffaith, a oedd yn dwyn yr enw waste land, bearing the general name of cyffredinol "Cerrig y Borth." “Cerrig y Borth.”

• Mae llawer o'r ffyrdd a strydoedd • Many of the present day roads and presennol yn dyddio o'r cyfnod pan yr streets date to the period when the oedd y bont yn cael ei hadeiladu. bridge was constructed.

• Mae twristiaeth wedi chwarae rôl • Tourism has played a significant role sylweddol yn natblygiad y dref. in the development of the town.

• Yn raddol ehangodd yr anheddiad • Gradually a linear settlement llinellol i ddilyn y traethlin tua'r gogledd. expanded to follow the shoreline northwards.

• Mae adeiladau a strwythurau’n • Buildings and structures tend to be tueddu i fod yn bennaf yn rhai deulawr predominantly two or two and a half neu ddau lawr a hanner o uchder gydag storey in height with single storey and adeiladau unllawr a thri llawr yn llai three storey buildings being less cyffredin. common.

40 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

Golygfeydd (Gweler Atodiad XII) Views (See Appendix XII)

Mae golygfeydd rhagorol mewnol o’r There are noteworthy inward views from: mannau a ganlyn:

i) o’r tir mawr tros yr Afon. (Map cyf. 'A’) i) the mainland over the Strait. (Map ref. 'A')

Golygfa o’r tir mawr / View from the mainland ii) rhychwant Pont y Borth tua'r gogledd ii) the span of the Menai Suspension dros y dref ac i’r gogleddorllewin tuag at Bridge north over the town and northwest Ynys Tysilio. (Map cyf. 'B') towards Church Island. (Map ref. 'B')

Golygfeydd dros y dref o Bont Y Borth / Views over the town from the Menai Suspension Bridge iii) y ddwy gilfan ar Ffordd Caergybi (A5) iii) the two lay-bys on Holyhead Road (A5) rhwng Porthaethwy a Llanfairpwll. (Map cyf. between Menai Bridge and Llanfairpwll. 'C') (Map ref. 'C')

Golygfa o Ynys Tysilio, Coed Cyrnol a’r Bont Grog o’r gilfan A5 / View of Church Island, Coed Cyrnol and Suspension Bridge from the A5 lay-bys

41 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal iv) y gyffordd rhwng Ffordd Telford a Stryd iv) the junction of Telford Road and y Capel i’r Dwyrain tuag at y Fenai. (Map Chapel Street East towards the Strait. (Map cyf. 'D') ref. 'D')

Golygfa i’r Dwyrain o’r cyffordd / View East from the junction v) Y Sgwâr i’r rhan fwyaf o gyfeiriadau o'r v) Uxbridge Square in most directions of ganolfan fasnachol. (Map cyf. 'E') the commercial centre. (Map ref. 'E')

Mae yna hefyd olygfeydd gwych allan o: There are also fine outward views from: vi) Man Glanio ar Lôn Cei Bont a Ffordd vi) Landing Stage on Beach Road and Cambria i’r De dros Pont y Borth a’r Fenai. Ffordd Cambria South over the (Map cyf. 'F') Suspensiom Bridge and Strait. (Map ref. 'F') vii) Ffordd Cambria i’r De dros Pont y vii) Ffordd Cambria South over the Borth a’r Fenai. (Map cyf. 'G') Suspension Bridge and Strait. (Map ref. 'G') viii) Cysgodfan y Lawnt Fowlio Gogledd. viii) Bowling Green Shelter North. (Map ref. (Map cyf. 'H') 'H') ix) Porth y Wrach i’r Dwyrain dros y Fenai. ix) Porth y Wrach East over the Strait. (Map cyf. 'I') (Map ref. 'I') x) Promenâd Pier San Siôr i’r Dwyrain dros x) St George’s Pier promenade East over y Fenai. (Map cyf. 'J') the Strait. (Map ref. 'J') xi) Pier San Siôr mewn pob cyfeiriad. (Map xi) St George’s Pier in all directions. (Map ref. 'K') ref. 'K') xii) Ffordd y Coleg (Askew Street) i’r xii) Ffordd Y Coleg (Askew Street) East. Dwyrain. (Map cyf. 'L') (Map ref. ‘L’) xiii) Ffordd Cynan i’r De-ddwyrain. (Map xiii) Ffordd Cynan South East. (Map ref. ‘M’) cyf. 'M') xiv) sarn yn dilyn i Ynys Faelog mewn pob xiv) causeway leading to Ynys Faelog cyfeiriad. (Map cyf. 'N') in all directions. (Map ref. ‘N’) xv) yr ardd gyhoeddus fechan ger Mill xv) the small public garden by Mill Cottage

42 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

Cottage ar Ffordd Cadnant i’r Dwyrain dros on Cadnant Road East over the Strait. y Fenai. (Map cyf. 'O') (Map ref. ‘O’)

Golygfa o’r ardd gyhoeddus / View from the public garden xvi) y sarn sy'n arwain at Ynys Tysilio, yn xvi) the causeway leading to Church gyffredinol tua'r dwyrain tuag at yr Ynys a’r Island generally eastwards towards the Afon. (Map cyf. 'P') Island and Strait. (Map ref. ‘P’)

Golygfa o’r sarn / View from the causeway xvii) Ynys Tysilio i bob cyfeiriad o Bont xvii) Church Island in all directions of both Menai a Phont Britannia, yr Afon a’r tir the Menai Suspension Bridge and Brittania mawr. (Map cyf. 'Q') Tubular Bridge, Straits and Mainland. (Map ref. ‘Q’)

Golygfeydd o’r ddwy bont o Ynys Tysilio / Views of both bridges from Church Island

43 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal xviii) Promenâd Belgaidd i’r De a Dwyrain xviii) Belgian Promenade South and East o Ynys Tysilio, yr Afon, Pont Brittania a’r tir of Church Island, Strait, Brittania Bridge mawr. (Map cyf. 'R') and mainland. (Map ref. ‘R’) xix) cyffordd y Promenâd Belgaidd a Lôn xix) the junction of Belgian Promenade Cei Bont o’r ddwy bont, yr Afon a’r tir and Beach Road of both bridges, Strait mawr. (Map cyf. 'S') and mainland. (Map ref. ‘S’) xx) troed Pont y Borth ar Lôn Cei Bont i’r xx) the foot of the Menai Suspension de o Bont a’r Afon. (Map cyf. 'T') Bridge on Beach Road South of the Bridge and Strait. (Map ref. ‘T’)

Pont y Borth o’r gwaelod / The Suspension Bridge from below

Mae'r golygfeydd i'r ardal gadwraeth ac The views into and out of the conservation ohoni yn cyfrannu'n fawr tuag at gymeriad area are deemed to be important to the cyffredinol yr ardal a bydd raid i ddyluniad overall character of the area and therefore unrhyw ddatblygiad newydd fod yn the design of any new development should ymwybodol o'r golygfeydd hyn. take the views into consideration.

12. ECONOMI LEOL 12. LOCAL ECONOMY

Ers Talwm Former

Mae’r ffair flynyddol (yn wreiddiol yn An annual fair (originally a horse and cattle farchnad ar gyfer ceffylau a gwartheg) yn market) dates back to the 1680s. It once dyddio'n ôl i'r 1680au. Unwaith roedd yn played a principal part in the local chwarae prif ran yn yr economi lleol yn economy as well as being the major social ogystal â bod yn achlysur cymdeithasol occasion of the year. Ffair Borth continues mawr y flwyddyn. Mae Ffair Borth yn to be held every October when fair rides parhau i gael ei chynnal bob mis Hydref and stalls take over the town. pan y gwelir sioe bach a stondinau yn llenwi’r dref.

44 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

Ffair Borth 1914

Yn draddodiadol mae'r Afon Menai wedi The Menai Strait has traditionally been an bod yn safle pwysig ar gyfer pysgota ac ar important site for fishing and for the gyfer adeiladu coredau pysgod. construction of fish weirs.

Bu adeiladu’r ffordd a oedd yn cysylltu The building of a road connecting Porthaethwy â Biwmares yn c1806 a’r Porthaethwy to Beaumaris in c1806 and gwaith o adeiladu’r bont grog rhwng 1818 the construction of the suspension bridge a 1826 yn gatalyddion allweddol i ehangu’r between 1818 and 1826 were the key dref ac ar gyfer ffyniant economaidd. catalyst in the town’s expansion and economic boom.

Yn 1821, ar frig gweithgaredd adeiladu’r In 1821, at the height of the bridge building bont, roedd 400 o ddynion yn gweithio naill activity, four hundred men were employed ai ar y bont neu yn y chwareli Penmon. either on the bridge or at the Penmon quarries.

Yn ddiau, y busnes mwyaf llwyddiannus yn Undoubtedly the most successful business y dref oedd un y teulu Davies. O gychwyn in the town was that of the Davies family. di-nod siop fwyd (yn yr 1820au), tyfodd From the humble beginnings of a grocery busnes Richard Davies i gynnwys fflyd o store (in the 1820s) Richard Davies’ longau a oedd i ddechrau’n cludo coed o business grew to include a fleet of ships gwmpas y byd, ac yna erbyn 1850 that initially shipped timber around the roeddynt yn cludo ymfudwyr i Ogledd world and then by 1850 transported America. Parhaodd y busnes llongau tan emigrants to North America. The shipping 1905 pan werthwyd yr olaf o longau’r teulu. business lasted until 1905 when the last of Fodd bynnag, bu iard goed teulu yn dal i the family’s ships were sold off. However, fasnachu tan yn ddiweddar ar y safle family timber yard continued to trade until gwreiddiol, fel William Roberts. recently on the original site as William Roberts.

Roedd y bont grog wych yn denu llawer o The magnificent suspension bridge dwristiaid. Yn dilyn sefydlu gwasanaeth attracted a great deal of tourists. Following Paced rhwng Lerpwl a Phorthaethwy yn y the establishment of a Packet service bedwaredd ganrif ar bymtheg tyfodd y dref between Liverpool and Porthaethwy in the fel cyrchfan i dwristiaid hyd nes ei bod yn y late nineteenth century the development of pen draw yn gyrchfan wyliau Edwardaidd. the town as a tourist destination grew until it eventually became an Edwardian holiday resort.

45 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

Codi estyniad i’r Anglesey Arms tua 1896 i arlwyo cynnydd twristiaeth / The Anglesey Arms during building of extension c.1896 to cater for the tourism boom

Ym Mehefin 1905, cyrhaeddodd In June 1905 an average of 412 cyfartaledd o 412 o bobl ar eu gwyliau ym holidaymakers landed at Menai Bridge Mhorthaethwy bob dydd! each day!

Twristiaid y gwasanaeth Paced / Packet service tourists

Ar ôl creu Gyngor Dosbarth Trefol After the creation of the Menai Bridge Porthaethwy yn 1894, ailenwyd Bulkeley Urban District Council in 1894, Bulkeley Square yn Sgwâr Uxbridge (Y Sgwâr) a Square was renamed Uxbridge Square daeth Packet Road yn Stryd Paced. and Packet Road became Water Street. Diddymwyd y Cyngor yn 1974 a'i ddisodli The Council was abolished in 1974 and gan Gyngor Tref Porthaethwy. replaced by the Menai Bridge Town Council.

Adeiladwyd y Neuadd Newydd gan y teulu The New Hall was built by the Davies Davies yn 1862. O 1867-1883 hwn oedd family in 1862. From 1867 to 1883 it was cartref cyntaf eglwys Bresbyteraidd the first home of the Menai Bridge English Saesneg Porthaethwy. Wedi hynny daeth Presbyterian church. Afterwards it became yn yr Ysgol Brydeinig ac yn Neuadd y Dref the British School and first Town Hall of gyntaf Cyngor Rhanbarth Trefol the Menai Bridge U.D.C. After the building Porthaethwy. Yn dilyn adeiladu’r Neuadd y of the new Town Hall, it was known as the Dref newydd, fe'i galwyd yn Hen Neuadd y Old Town Hall and during the 1930s and Dref ac yn ystod y 1930au a'r 1940au fe 1940s became a cinema, known as the ddaeth yn sinema, alwyd yn Picture House Picture House – and, in Welsh, as Pictiwrs – ac yn y Gymraeg Pictiwrs bach y Borth. bach y Borth. Subsequently, it became a Wedi hynny, fe ddaeth yn warws i gyflenwr warehouse for a builders’ merchant. nwyddau adeiladu.

46 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

Yr hen Eglwys, Neuadd y Dref a Sinema / The former Church, Town Hall and Cinema

Hyd 1983, cynhaliwyd marchnad wartheg, Until 1983 a cattle mart, that once a oedd unwaith yn denu gwerthwyr a attracted dealers and buyers from the phrynwyr o Ogledd Lloegr i Aberteifi yng North of England to Cardigan in Mid Nghanolbarth Cymru, yn y Cae Sêl (lle y Wales, was held at Cae Sale (now saif y siop Waitrose erbyn hyn). occupied by the Waitrose store).

Presennol Present

Mae Ynys Môn wedi dioddef ers talwm o The Isle of Anglesey has long suffered economi’n dirywio, gyda phocedi sylweddol from a declining economy with significant o amddifadedd cymdeithasol economaidd. pockets of socio economic deprivation. Mae Gwerth Ychwanegol Crynswth (GVA) The Island’s Gross Value Added (GVA) yr Ynys ar hyn o bryd yn 55.1% o currently stands at 55.1% of the UK gyfartaledd cenedlaethol y DU. Yn National average. Recently the fragile ddiweddar, gwaethygwyd natur fregus yr nature of the Island’s local economy has economi lleol ymhellach gyda chau llawer been further exacerbated by the closure of o gyflogwyr allweddol yr Ynys; Cwmni many of its key employers; Anglesey Metel Alwminiwm Môn, Eaton Electric yng Aluminium Metal Limited, Eaton Electric in Nghaergybi, a Great Lakes yn Amlwch. Holyhead, and Great Lakes in Amlwch.

Mae Twristiaeth yn dal i chwarae rhan yn Tourism still plays a role in the local yr economi lleol, ond i raddau llawer llai economy but to a far lesser extent than it nag oedd yn arfer bod. used to.

Yn ogystal mae Mynegai Amddifadrwydd According to the Welsh Index of Multiple Lluosog 2011 yn dangos bod Ward Tysilio Deprivation 2011 (WIMD 2011) the Tysilio tu allan y 75% o'r wardiau mwyaf amddifad Ward is ranked outside the top 75% of yng Nghymru. most deprived in Wales.

Ysgol David Hughes, Porthaethwy yw'r Ysgol David Hughes, Menai Bridge is the ysgol fwyaf uwchradd (1,400 o ddisgyblion) largest secondary school (1,400 pupils) on ar Ynys Môn. Mae yna hefyd ysgol Anglesey. There is also a primary school in gynradd yn y dref - Ysgol y Borth. the town - Ysgol Y Borth.

Mae’r Siambr Fasnach leol yn cynrychioli The local Chamber of Commerce nifer o fusnesau manwerthu, rhai ohonynt represents a number of retail businesses yn cynnig gwasanaethau arbenigol. some of which offer specialist services.

47 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

Mae Ysgol Gwyddorau Eigion, Prifysgol The School of Ocean Sciences, Bangor Bangor mewn adeiladau yn agos at y University occupy buildings close to the Fenai. Strait.

Rhan o’r Cyfadeilad Y Prifysgol / Part of the University Complex

Y Tywysog Madog - cwch ymchwil y Prifysgol / The University’s research vessel - Prince Madog

Yn ôl Ystadegau Cenedlaethol (Cyfrifiad National Statistics (2001 Census) figures 2001) i Swyddi a Gwaith yn Wardiau for Industry of Employment for the Tysilio Tysilio a Cadnant (wedi’u cyfuno) gwelir and Cadnant Wards (combined) show that mai’r sector cyflogi mwyaf yw y sector Education was the single largest Addysg yn adrodd am 17.3% o gyfanswm employment sector accounting for 17.3% y boblogaeth weithio o 1,327. Mae of the total working population of 1,327 sectorau eraill o bwys yn cynnwys persons. Other large employment sectors Chyfanwerthu, Siopau, ac Atgyweirio include: Wholesale and retail trade, repairs (15.8%), Iechyd a gwaith cymdeithasol (15.8%), Health and social work (14.5%), (14.5%), Cynhyrchu (7.8%), Adeiladu Manufacturing (7.8%), Construction (7.8%) (7.8%) a gwaith Cymunedol, cymdeithasol and Other community, social and personal a gweithgareddau gwasanaeth personol service activities (6.9%). eraill (6.9%).

Cyfleoedd Opportunities

Dyma'r weledigaeth a geir yn Nghynllun The Wales Spatial Plan (2008) for the Gofodol Cymru (2008) i ardal gogledd- North-West Wales area, including the Isle orllewin Cymru sy'n cynnwys Ynys Môn: of Anglesey, sets the following vision: “Amgylchedd naturiol a ffisegol o “A high quality natural and physical ansawdd uchel sy’n cynnal economi environment supporting a cultural and seiliedig ar wybodaeth a diwylliant a fydd knowledge-based economy that will help yn gymorth i’r ardal i gynnal a gwella ei the area to maintain and enhance its

48 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal chymeriad unigryw, cadw a denu pobl distinctive character, retain and attract ifanc yn ôl, a chynnal yr iaith Gymraeg.” back young people and sustain the Welsh language.”

Mae economi Môn yn gyffredinol yn Anglesey’s economy as a whole faces a wynebu dyfodol ansicr iawn. Os bydd very uncertain future. The decline of the amaethyddiaeth yn dal i ddirywio, bydd i once dominant agricultural sector, if it hynny oblygiadau pellgyrhaeddol i bob continues, will have far reaching agwedd ar fywyd yng nghefn gwlad. implications for all aspects of rural life.

Mae’n debyg y bydd y symudiad tuag at A shift towards environmentally friendly ffarmio sy’n gyfeillgar â’r amgylchedd yn farming seems likely to continue. This may parhau. Efallai y bydd hyn yn creu lead to opportinities for new skills in cyfleoedd newydd mewn rheoli’r environmental management and a amgylchedd ac yn atgyfodi ‘creftau’ resurgence in traditional ‘crafts’. traddodiadol.

Porthaethwy yw'r unig dref Brifysgol ar Menai Bridge is the only Univeristy town on Ynys Môn. Mae’r manteision cyflogaeth ac Anglesey. The employment and economic economaidd mae'n eu darparu yn gwneud benefits it provides make a valuable cyfraniad gwerthfawr i'r economi lleol. contribution to the local economy.

Dylid gwneud yn fawr o gyfleoedd yn y Opportunities in the service sector, sector gwasnethau, yn arbennig particularly tourism and leisure, should be twristiaeth a hamdden. exploited.

Mae posib bod yna safleoedd yn yr ardal There may be sites within or adjacent to gadwraeth ac yn gyfagos sy’n creu cyfle i the conservation area that offer ddatblygu ac adfywio neu wella. Ond pa regeneration development or ddatblygiad bynnag a welwn yn y dyfodol enhancement opportunities. However, bydd raid i hwnnw weddu gyda chymeriad any developments would need to be a naws yr ardal gadwraeth a chyd-destun sympathetic to the character of the honno. conservation area or its setting.

13. DEFNYDD FFISEGOL 13. PHYSICAL FABRIC

Mae’r adeiladau a strwythurau yn dyddio’n Buildings and structures mainly date from bennaf o'r 19eg ganrif gynnar hyd at yr 20fed the early C19th to early C20th and can be ganrif gynnar a gallant fod naill ai’n waith either of masonry or brick construction. maen neu’n waith brics. Mae adeiladau o Buildings of masonry construction tend to waith maen yn tueddu i ddyddio o'r Cyfnod date from the Late Georgian to Mid Georgaidd Hwyr i Ganol Oes Fictoria, tra Victoria era whilst those constructed from bod y rhai a adeiladwyd o frics yn tueddu i brick tend to date from the Late Victorian ddyddio o Oes Fictoria Hwyr i’r cyfnod to Edwardian period. Edwardaidd.

Gall gorffeniadau wal fod o waith cerrig Wall finishes can be of exposed stone or glân neu frics, plastr garw traddodiadol, brick, traditional roughcast or smooth neu rendr llyfn (wedi’i baentio fel arfer), render (usually painted), or modern neu gro chwipio modern. pebbledash.

49 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

Fel rheol mae tai a adeiladau masnachol Houses and commercial properties are yn cael eu codi mewn rhesi byrion (Tan y usually constructed to form short rows Bonc a Menai Ville). Er hynny mae yna (New Street and Menai Ville). However, enghraifftiau pwysig o adeiladau ar wahân there are important examples of detached neu rhai pâr (Bryn Llwyd a Rhif 1 a 2 Tan or semi-detached buildings (Bryn Llwyd Bryn). and No’s 1 & 2 Tan Bryn).

Mae waliau terfyn cyrsiog a rwbel cerrig yn Coursed and random rubble masonry nodwedd gyffredin o'r dref. Dylid annog boundary walls are a common cadw’r rhain. characteristic feature of the town. Their retention should be encouraged.

Mae gan lawer o strydoedd gamau aml Many streets have frequent steps in eaves mewn uchder bondo a chrib (i gynnwys y and ridge heights (to accommodate natural graddiant naturiol neu arddulliau gradient or diverse architectural styles). pensaernïol amrywiol).

Amrywiaeth yn uchder y toeau / Stepped roof lines

Mae llawer o’r adeiladau hannesyddol y Many of the town’s historic buildings are dref wedi’u hadeiladu yn null cyfnod built in the Victorian period style. However, Fictoraidd. Fodd bynnag, erbyn heddiw today traditional roughcast render, painted mae render a sment, render llyfn wedi’i smooth render and modern pebbledash beintio a chwipiad gro modern wedi’u cladding have all been introduced. cyflwyno.

DEFNYDDIAU ADEILADAU LLEOL AC LOCAL BUILDING MATERIAL AND ARDDULLIAU STYLES

Steil Styles

Y deunydd adeiladu cynhenid ar gyfer y The indigenous building material for the dref yw’r galchfaen leol. Yn gyffredinol, town is local limestone. Generally the

50 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal mae'r galchfaen i’w gweld ar waliau cefn limestone is only exposed on less llai amlwg a waliau terfyn yn unig, ac mae prominent rear elevations and boundary wyneb neu rendrad stwco plaen neu wedi’i walls with plain or scored stucco render sgorio wedi cael eu defnyddio ar y rhan having been applied to most walls. By the fwyaf o waliau. Erbyn diwedd yr 19G, late C19 brick is being more extensively roedd brics yn cael eu defnyddio yn fwy used as dressings or to front rubble helaeth fel gorchuddion neu ar flaen buildings. adeiladau rwbel.

Tyfu mewn pwysigrwydd a wnaeth y Architectural heritage, traditions and dreftadaeth bensaernïol, y traddodiadau a'r conservation have all become increasingly agweddau cadwraeth. important.

Dros y canrifoedd mae pensaernïaeth ym British architecture has continually evolved Mhrydain wedi tyfu a datblygu'n barhaus a over the centuries. As architectural rules chyda'r newidiadau a ddigwyddodd o and fashion changed each period saw the gyfnod i gyfnod gwelsom elfennau a introduction of their own individual manylion unigryw sy'n diffinio cymeriad elements and details that came to define pob cyfnod penodol. the character for that period.

Sioraidd Hwyr (1765-1811): Roedd Late Georgian (1765-1811): The earlier egwyddorion Paladaidd y cyfnod cynt o ran Palladian principles of proportion and maint ac unffurfiaeth, yn dal i gael eu uniformity continued to be applied to Late defnyddio yng nghyswllt tai Sioraidd Hwyr. Georgian houses. A strong symmetry e.g. Un o'r nodweddion trawiadol sy'n perthyn i fenestration and chimney stacks etc. is dai ac adeiladau'r cyfnod hwn yw'r often a striking characteristic of properties cydbwysedd cryf e.e. y ffenestri a'r dating from this period (no obvious simneiau (dim enghreifftiau amlwg sy’n examples that date to this period and style perthyn i’r cyfnod a arddull yma yn in Menai Bridge). Porthaethwy).

Regentaidd a C19 cynnar (1811-1837): Regency and Early 19th Century (1811- Dyma gyfnod pryd y cafodd patrymu 1837): Most sophisticated expression of clasurol fynegiant soffisdigedig. Tyfodd y the classical trends. Windows became ffenestri i fod yn hirsgwar a’r pwyslais ar yr elongated and mouldings underlined. Rich elfen arddunol. Cafwyd gwrthgyferbyniad decoration were typically contrast against cryf rhwng addurnwaith amlwg a waliau plain areas of brick or fashionable stucco. plaen o frics neu stwco ffasiynol. Yn dilyn Following the Building Act of 1774 all new cyflwyno Deddf Adeiladu 1774 roedd yn town houses had to conform to one of four rhaid i’r holl dai newydd yn y trefi ratings. Fourth-rate houses were the gydymffurfio gydag un o bedwar categori. lowliest and could not attain the Categori pedwar oedd yr isaf i’r tai a doedd proportions of the first and second-rate y rheini ddim cymaint â thai categori un a houses (no obvious examples present). dau (dim enghreifftiau amlwg).

Mae adeiladau 19G cynnar yn tueddu i Early C19 buildings tend to conform to the gydymffurfio â chymesuredd syml y cyfnod simple symmetry of the Georgian era with Georgaidd gyda ffenestri sash. I ddechrau, sash windows. Initially the larger detached roedd y tai ar wahân mwyaf yn tueddu i fod houses were inclined to have more ornate â mwy o fanylion addurnedig na'r filas detailing than the smaller colourfull or lliwgar llai neu’r filas â manylion gothig. gothic detailed villas.

51 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

Cyfnod Fictoraidd (1837-1901): Rhwng yr Victorian (1837-1901): Between the 1850au a'r 1870au gwelodd Prydain 1850s and 1870s Britain witnessed a ffyniant ym maes adeiladu. Roedd building boom. Gothic Revival (St Mary’s Adfywiad Gothig (Eglwys y Santes Fair, Church, English Presbyterian Chapel and Capel Presbyteraidd Saesneg a Menai 1-8 Menai Ville) and Classical detailing Ville 1-8) a manylion Clasurol yn were both popular on fashionable public boblogaidd ar adeiladau cyhoeddus buildings and dwellings of the well to do. ffasiynol, ac ar anheddau pobl gyfoethog. The poor however were often supplied with Fodd bynnag, yn aml roedd y tlodion yn humble flat-fronted terraces (1-9 New byw mewn terasau wyneb-gwastad distadl Street). (1-9 Tan y Bonc).

Ond rhwng y ddau begwn mae mathau In between these two extremes stood penodol eraill o dai: tai mawr ynghlwm wrth various identifiable types including: the ei gilydd ac yn perthyn i ddechrau cyfnod early Victorian semi-detached villa (based Fictoria (yn seiliedig ar fodelau Regency), on Regency models), the detached wedyn tai mawr ar wahân ar gyrion y dref Italianate suburban villa of the 1830s and wedi eu codi mewn arddull Eidalaidd yn y 1840s with stuccoed ground floor and the cyfnod 1830-1840; yr oedd y llawr isaf detached brick villa based on an wedi'i blastro a'r ty o frics yn sefyll ar asymmetrical plan and Tudor detailing. wahân yn seiliedig ar gynllun anghymesur a manylion Tuduraidd.

Roedd y teuluoedd hyn angen The need for services and privacy saw a gwasanaethau a phreifatrwydd ac i gwrdd noticeable increase in the size, height and ag anghenion o'r fath gwelwyd cynnydd scale of the upper middle-class Victorian sylweddol ym maint, uchder a graddfa y tai terrace house. teras Fictoraidd a godwyd gan y dosbarth canol uchel.

Un peth hanfodol yn yr holl dai Fictoraidd An almost essential feature of all but the hyn, ac eithrio y rhai distadlaf, oedd most simple of Victorian houses was the ffenestr fae. bay window.

Hefyd roedd y ty Fictoraidd rhwysgfawr yn A High Victorian town house would also y dref yn dy gyda drws crand a gwaith typically have elaborate door and window addurnol o gwmpas y ffenestri. surrounds.

Er gwaethaf colli llawer iawn o’r manylion Despite the loss of a great deal of original gwreiddiol, mae olion gwasgaredig o detail there still remains a dispersed trace fanylion pensaernïol cynnar yn dal i fod yn of early architectural detail throughout the y dref. town.

Mae cymeriad rhesi teras mewn sawl The character of terraced rows have in achos wedi ei danseilio gan newid graddol. many instances been undermined by gradual change.

Arts and Crafts (1860-1925): Roedd Arts and Crafts (1860-1925): The basic egwyddorion sylfaenol y mudiad Arts and principles of the Art and Crafts movement Crafts, hyd at y 1920au, yn seiliedig ar up until the 1920s was for the use of red ddefnyddio brics coch, gwydr lliw, chwipyn brick, stained glass, rough cast render,

52 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal garw, gwaith coed gwyn a ffenestri ports white woodwork and porch and oriel ac oriel (dim enghreifftiau amlwg). windows features (no obvious examples present).

Art Nouveau (1888-1905): Ni fu rhodres y Art Nouveau (1888-1905): The mudiad Art Nouveau mor boblogaidd ym extravagant Art Nouveau style was never Mhrydain agydoedd ar y cyfandir (dim as popular in Britain as it was on the enghreifftiau amlwg). continent (no obvious examples present).

Edwardaidd (1901-1914): Yn aml iawn Edwardian (1901-1914): Edwardian roedd y tai Edwardaidd yn rhagori o ran houses often excelled in scale, proportion, maint, cydbwysedd, rhythm, lliw ac rhythm, colour, and texture (no obvious ansawdd y defnyddiau (dim enghreifftiau examples present). amlwg).

Nodwyd rhai adeiladau modern yn y A few modern buidings have been erected bylchau. on infill sites.

At ei gilydd mae tai y cyfnod hwn yn Houses from this period generally have a ysgafnach na thai oes Fictoria a mwy o le lighter appearance than earlier Victorian yn cael ei neilltuo ar gyfer ffenestri. Ond houses with more space devoted to roedd y ffenestr fae yn dal i fod yn windows. The bay window continued to be boblogaidd. a popular feature.

Defnyddiau Adeiladu Building Material

Waliau - mae llawer o'r adeiladau sy'n Walls - many of the buildings that form the ffurfio craidd hanesyddol y dref wedi eu historic core of the town are built in the hadeiladu yn arddull cyfnod Fictoraidd. Victorian period style. However, there Fodd bynnag, mae cymysgedd o exists a mix of materials and finish to ddeunyddiau a gorffeniadau ar waliau external walls including: numerous red allanol gan gynnwys: gwaith brics coch a facing brickwork and terracota, dressed theracota niferus, gwaith cerrig wedi eu and random rubble stonework as well as naddu a rwbel cerrig yn ogystal â rendr smooth and roughcast render and llyfn a garw â carreg galch (e.e. Fferyllfa Limestone (e.g. Menai Pharmacy, High Menai, Stryd Fawr). Street).

Brics coch Teras Nant, Ffordd Cadnant / The Red bricked Nant Terrace, Cadnant Road

53 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

Mae enghreifftiau o waith cerrig glân, brics, Examples of exposed stone, brick, rendr plastr garw, rendr llyfn wedi’i baentio, roughcast render, painted smooth render a chladin gro chwipio modern i gyd i’w and modern pebbledash cladding are all gweld yno. Yn hanesyddol, byddai rhai o'r present. Historically some of the older adeiladau brodorol hŷn a waliau terfyn vernacular buildings and boundary walls wedi cael eu gwyngalchu. would have had a lime wash finish.

Cyn fwthyn gwyngalchog y waliau terfyn ar Stryd Newydd / Former whitewashed cottage and boundary walls on New Street

Un o briodoleddau nodweddiadol y dref A characteristic feature of the town is the yw'r gorchuddion brics melyn nodedig neu, distinctive yellow or, to a lesser extent, red i raddau llai, gorchuddion brics coch a brick dressing and banding to both bandio ar eiddo masnachol a phreswyl. commercial and residential propertiers.

Gorchuddion brics a bandio lleol / Local brick dressing and banding

Gall unrhyw newid i wyneb y waliau hyn Alterations to wall surfaces can be the wneud difrod i wedd gyffredinol yr adeilad most damaging to the overall appearance hanesyddol. Rhaid i waith altro ac of a historic building. Alterations and atgyweirio barchu'r deunydd hanesyddol a repairs should respect the existing fabric defnyddiau, nodweddion, ansawdd a lliw yr and match in materials, texture, quality and adeilad gwreiddiol. colour.

Lliwiau rendr - lliwiau pastel yw’r rhai Render colours - pastel-colours are the mwyaf poblogaidd ar wyneb yr adeiladau. most popular colours to building facades.

54 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

Fodd bynnag, ceir enghreifftiau o liwiau However, there are examples of more mwy trawiadol. distinctive colours.

Toeau - yn gyffredinol, toeau llechi a geir Roofs - roofs are generally slate covered. yno (Heather Blue, Bethesda gyda lliw (Heather Blue, Bethesda with a purple porffor). Mae teils crib addurnol coch, du a colour). Red, black and blue coloured glas i gyd i’w gweld yn gyffredin. Gall y decorative ridge tiles are all prevalent. bondo neu fyrddau crib naill ai fod yn Eaves or ridge boards can either be flush gyfwyneb neu’n ymestynnol gyda soffit or projecting with deep soffits. dwfn.

Mae'r llinellau to yn newid yn aml - yn The roof lines often alter - predominantly to bennaf i ymdopi â'r graddiant naturiol a physically address the natural gradient geir ar draws yr ardal gadwraeth. Mae'r found throughout the conservation area. amrywiaeth mewn codiad ac uchder toeau The variation in roof pitch and height gives yn ychwanegu diddordeb. added interest to the roofscape.

Fel arfer mae llinellau'r toeau yn Roof lines are nearly always a dominant nodweddion cryf iawn mewn adeiladau ac features of buildings. The retention of the o'r herwydd mae o bwys bod y siâp original shape, pitch, cladding and gwreiddiol, yr onglau gwreiddiol, y ornament is therefore important. gorchudd a'r gwaith addurnol i gyd yn cael eu cadw.

Gall teils crib clai gwreiddiol fod o liw du Original clay ridge tiles can be black or red neu goch. Er bod y rhan fwyaf yn blaen ac in colour. Whilst most are plain and yn ymarferol, mae rhai yn addurnedig. functional some are ornate.

Cafodd ffenestri to modern mawr eu gosod Large modern rooflights have been mewn peth eiddo masnachol hanesyddol introduced to some prominent historic amlwg. commercial properties.

Cyrn simnai - mae gorffeniad brics coch Chimney stacks - red or yellow brick neu felyn ar simneiau yn gyffredin (mae finish to stacks are common (some have gan rai fandiau lliw). Fodd bynnag, mae coloured banding). However, masonry, gwaith maen, plastr garw, rendr llyfn, a roughcast, smooth render, and modern gorffeniad gro chwipio modern i gyd i’w pebbledash finish are all prevalent. There gweld yn gyffredin. Mae tystiolaeth bod is evidence that some stacks have been rhai cyrn wedi cael eu dileu neu bod eu removed or reduced in height. Chimney huchder wedi’i ostwng. Mae cyrn simnai yn stacks are both formal and functional nodweddion ffurfiol a phwrpasol. features of the roofscape.

Gellir altro cymeriad adeiladau drwy lleihau The reduction in height of stacks or simneai neu wrth gael gwared o gyrn. removal of pots can alter the character of buildings.

Mae'r simneiau yn nodweddion amlwg Chimneys are often prominent features of iawn ac yn enwedig o edrych i lawr ar y a streetscape particularly when views are dref o'r mannau uchel neu ar draws tir unimpeded or when viewed from higher gwastad. ground.

55 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

Ffenestri - y ffenestri yw un o pethau Windows - windows form one of the most pwysicaf ar adeilad. Mae'r steil a'r maint yn significant elements of a building. Their cael effaith allweddol ar gymeriad unrhyw style and proportion vitally affect the wal a'r ffenestr yn aml yw'r nodwedd gryfaf character of elevations. Windows are often mewn wal a all fod, fel arall, yn foel a the dominant feature in otherwise plain diaddurn. facades.

Mae yna enghreifftiau da o ffenestri There are good examples of original or gwreiddiol (yn enwedig ffenestri sash) i early windows (particularly sash windows) adeiladau; Cyhoeddus, Masnachol a to; Public, Commercial and Residential Preswyl, yn o fewn yr ardal gadwraeth. properties, within the conservation area.

Enghreifftiau lleol o ffenestri traddodiadol / Local examples of traditional windows

Ond yn anffodus mae ffenestri uPVC Regrettably unsympathetically styled uPVC wedi’u gosod yn lle hen rai oddi mewn y replacement windows have been installed ardal cadwraeth. within the conservation area.

Ffenestri bae (fel arfer gyda thoeau Bay windows (usually with hipped roofs), talcennog) – roedd y rhain i bob pwrpas yn which were practically essential features nodweddion hanfodol ar dai Fictoraidd, yn on Victorian houses, form an important ffurfio rhan bwysig o'r bensaernïaeth leol part of the local architecture with gydag enghreifftiau amlwg i'w cael ar prominent examples to be found on Ffordd Cadnant, Menai Ville a’r Anglesey Cadnant Road, Menai Ville and Anglesey Arms. Hefyd mae ffenestri bwa llawr cyntaf Arms. First floor Bow windows are also yn amlwg uwchben yr eiddo masnachol ar prominent above the commercial y Stryd Fawr. properties on High Street.

Yng Nghanllawiau Dylunio Cyngor Sir Ynys Môn The Isle of Anglesey County Council’s Design i’r Amgylchedd Trefol a Gwledig (2008) mae Guide for the Urban & Rural Environment SPG darpariaeth ar gyfer Dylunio Ffenestri a Drysau. (2008) contains guidance on Window and Door Design.

Mae adeiladau mwy crand ac adeiladau Grander and service buildings tend to have gwasanaethau’n tueddu i fod ag agoriadau more numerous and larger scale window ffenestri mwy niferus, ar raddfa fwy eang openings than domestic buildings. Wall to nag adeiladau domestig. Gall y window proportions can therefore differ cyfraneddau wal i ffenestr felly fod yn greatly dependant on the scale and use of wahanol iawn, gan ddibynnu ar y raddfa a the building. However, Menai Bridge has a defnydd yr adeilad. Fodd bynnag, ym lack of large civic buildings normally Mhorthaethwy, mae diffyg adeiladau associated with towns.

56 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal dinesig mawr sy’n cael eu cysylltu fel arfer â threfi.

Dormerau a lucarne / lutherns - mae Dormers and lucarne/lutherns - dormers ffenestri dormer a lucarne / lutherns yn and lucarne/lutherns are important nodweddion pwysig sydd i'w gweld ar characteristic features found throughout draws yr ardal gadwraeth. the conservation area.

Enghreifftiau lleol o dormerau a lucarne/lutherns / Local examples of dormers and lucarne/lutherns

Talcenni Siapus - mae yna nifer o Shaped gables - there are a number of enghreifftiau amlwg o’r nodweddion rhain prominent examples of these features oddi mewn yr ardal cadwraeth (Menai Ville within the conservation area (Menai Ville a Pier House). and Pier House).

Talcenni siapus i Pier House / Shaped gables to Pier House

Drysau - gall steil a maint drysau domestig Doors - domestic and public buildings door a drysau ar adeiladau cyhoeddus styles and sizes can vary widely. However, amrywio’n fawr. Er hynny drysau o within the conservation area standard door fesuriadau safonol sydd o fewn yr ardal sizes prevail. gadwraeth.

Rhaid cadw'r agoriadau gwreiddiol a'r Original doorways and any surviving drysau gwreiddiol hynny sydd wedi original doors should be retained. goroesi. Ond pan fo raid gosod drws Unavoidable replacement doors should be newydd yn lle hen un rhaid sicrhau fod yr appropriate to the character of the building. un newydd yn gweddu i gymeriad yr Doors and windows would traditionally

57 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal adeilad. Yn draddodiadol roedd y drysau have been painted. a'r ffenestri yn cael eu peintio.

Ffenestri linter - mae’r rhain yn Fanlights - are a characteristic feature to nodweddiadol o eiddo masnachol a both commercial and residential phreswyl fel ei gilydd. properties.

Amgylchynoedd/Mowldiadau - nid yw Surrounds/Mouldings - decorative plaster plastr addurniadol o amgylch ffenestri a surrounds to windows and doors are not a drysau yn nodwedd amlwg o'r ardal dominant characteristic feature of the gadwraeth er y gellir gweld rhai conservation area although some highly enghreifftiau addurnol iawn ar ddetholiad o decorative examples can be found on a adeiladau (e.e. Gwesty Fictoria). Fodd selection of buildings (e.g. Victoria Hotel). bynnag, mae gorchuddion brics cyferbyniol However, contrasting yellow or, to a lesser melyn neu, i raddau llai, gorchuddion brics extent, red brick dressings, to both coch, mewn eiddo masnachol a phreswyl, commercial and residential properties, are yn nodweddion pwysig o'r ardal an important characteristic feature of the gadwraeth.. conservation area.

Portsys, canopïau, a phedimentau - Porches, canopies, and pediments - are mae’r rhain yn nodweddion cymharol brin relatively rare features within the yn yr ardal gadwraeth. Fodd bynnag, ceir conservation area. However, there are enghreifftiau diddorol o gynteddau interesting examples of flat roofed C19th delltwaith to fflat, arddull y 19G (e.e. style lattice-work porches (e.g. Hawthorn Hawthorn House) a porticos o waith maen. House) and masonry porticos. Pitched Hefyd mae ferandâu to crib â chromfachau roofed wooden bracketed verandahs pren (a leolir rhwng ffenestri bae) yn (located between bay windows) are also a nodweddion lleol. local characteristic feature.

Enghreifftiau o bortsys, canopïau, a phedimentau / Examples of porches, canopies, and pediments

Ffrynt y Siopau - rhaid sicrhau bod ffrynt Shop fronts - new shop or commercial newydd i siop neu adeilad masnachol yn property fronts should be designed in cael ei ddylunio i gydweddu â'r ffrynt yn sympathy with the elevation and gyffredinol a chynnwys ynddo unrhyw incorporate any ground floor details of fanylion o ddiddordeb ar y llawr isaf. interest.

58 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

Ceir enghreifftiau da o elfennau gwreiddiol There are good examples of original ar du blaen siopau (e.e. Trinity House, Y elements of shop fronts (e.g. Trinity Sgwâr, Menai Bakery, Cilbedlam a Evans House, Uxbridge Square, Menai Bakery, Bros, 4-6 Stryd Fawr) yn ogystal â gwaith Dale Street and Evans Bros, 4-6 High ailwampio cadwraeth diweddar. Street) as well as recent conservation refurbishment.

Elfennau gwreiddiol i ffrynt siop / Original elements to shop front

Yng Nghanllawiau Dylunio Cyngor Sir Ynys Môn The Isle of Anglesey County Council’s Design i’r Amgylchedd Trefol a Gwledig (2008) mae Guide for the Urban & Rural Environment SPG darpariaeth ar gyfer Ffryntiau Siopau, Lleini, (2008) contains guidance on Shop Fronts, and Caeadau a Arwyddion. Blinds, Shutters & Signage.

Pilasteri, Topiau, Terfynau a Chapanau - Pilasters, Headcases, Finials and mae rhai pilastrau siop addurniadol Capitals - some original decorative gwreiddiol pren, yn aml gyda chapan wooden shop pilasters, often surmounted colofn addurnol, terfyniadau neu by decorative headcases, finials or capitals bencolofnau yn parhau ond yn bethau prin. do survive but are rare. However, there are Fodd bynnag, ceir enghreifftiau da wedi’u good reproductive examples. hatgynhyrchu.

Pilasteri gwreiddiol Menai Bakery, Cilbedlam / Original pilasters to Menai Bakery, Dale Street

Cornisiau (Facias) / Gwaith Brics – gellir Cornices (Facias) / Brickwork - canfod enghreifftiau amlwg o gornisiau prominent examples of yellow brick brics melyn ar eiddo masnachol ar Y cornices can be found on the commercial Sgwâr. Ceir ychydig o enghreifftiau o properties on The Square. There are a few drawstiau agored ar eiddo preswyl. examples of exposed rafters to be found on residential properties.

59 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

Manion - o bosib mae ambell enghreifft o Sundry goods - some original or early landeri a pheipiau haearn bwrw gwreiddiol cast iron guttering and downpipes may yn parhau. possibly still survive.

Gwedd y Stryd Streetscape

Arwyddion busnes - gall hysbysebion a Business signage - advertising and goleuadau fod yn ddylanwad o bwys ar lighting can have a considerable wedd y stryd a rhaid sicrhau nad yw impression upon the visual appearance of dyluniad yn creu presenoldeb rhy gryf nac a street. The design should not dominate yn amharu ar gymeriad yr adeiladau. or detract from the character and built form of the setting.

Ar rai adeiladau masnachol efallai y buasai Traditional bracketed hanging signs could arwyddion yn hongian ar fracedi be appropriate on certain commercial traddodiadol yn briodol. buildings.

Nid yw arwyddion mawr na rhai wedi'u Large or internally illuminated signs are not goleuo o'r tu mewn yn briodol o fewn appropriate in a traditional setting. Simple gosodiad draddodiadol - dylid anelu at gael painted signage within the fascia of the arwyddion syml wedi'u peintio y tu mewn i shop front, with recessed lighting, are ffrynt y siop a gosod goleuadau mewn preferred. ciliau.

Y dewis gorau yw goleuo at ei fyny, goleuo Uplighters, downlighters and halo lighting at i lawr a goleuadau o deip eurgylch. are preferred.

Ni fydd byrddau sandwich teip ‘A’ yn cael Sandwich ‘A’ boards on public footway are eu caniatáu ar lwybrau cyhoeddus. Hefyd not permitted. Multiple advertisement and rhaid cyfyngu ar godi gormod o traffic signage should be constrained to hysbysebion gyda'i gilydd neu bentyrrau avoid untidy proliferation. hysbysebion traffig rhag ofn i'r cyfan ymddangos yn flêr iawn.

Rhaid peidio â defnyddio bleindiau o deip The use of fixed 'Dutch' blinds and shiny 'Dutch' a bleindiau plastig sgleiniog am nad plastic blinds, which are not local styles, ydynt yn perthyn i'r teip lleol. Y math gorau should be avoided. Traditional canvas box yw'r bleinds bocs canfas traddodiadol a'u blinds incorporated into timber painted gosod yng ngwaith coed ffrynt y siop a shop front are preferred. hwnnw wedi ei beintio.

Gorchudd Diogelwch - i osgoi creu Security Shutters - to help prevent an argraff drymaidd yn y nos mae angen oppressive after dark street scene shop defnyddio mathau arbennig o ddarpariaeth front, or other commercial property, i ddiogelu'r siop neu adeilad masnachol security measures should use; internal arall; mae modd defnyddio rhwyllwaith y tu lattice shutters and/or toughened/ mewn i'r ffenestr neu wydr caled iawn/ laminated glass that do not normally laminedig ac fel arfer nid oes angen require planning permission. Alternatively caniatâd cynllunio i ddarpariaeth o'r fath. lattice or perforated colour powder coated Ond mi fydd angen caniatâd cynllunio i shutters incorporated into new shop fronts

60 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal orchudd rhwyllog, tyllog gyda phaent will need to obtain planning permission. powdr lliw arnyno ar ffrynt newydd siopau.

Dodrefn Stryd - byddai'r dref yn elwa o Street Furniture - the town would benefit gynllun lliw cydlynol ar gyfer dodrefn stryd from a co-ordinated colour scheme for (h.y. seddi, rheiliau ac arwyddion ayb). Ar street furniture (i.e. seating, railings and hyn o bryd gall dodrefn stryd fod naill ai'n finger posts etc.). Currently street furniture ddu, glas neu wyrdd. can be either black, blue or green in colour.

Wyneb y Stryd - mae’r ffyrdd yn rhai Street Surface - roads are of black tarmac du. Mae palmentydd yn darmac du tarmac. Pavements are of black tarmac or neu’n slabiau palmant concrid (Marshalls concrete paving slabs (Marshalls Silver Silver Greys gyda bandin o paviors clai) Greys with clay pavior banding) e.g. e.e. o gwmpas Y Sgwâr). Efallai fod olion o around The Square. Remains of original orchudd y ffyrdd gwreiddiol wedi eu claddu road covering may be buried under the o dan yr wyneb tarmac modern. Dylid bod modern tarmac surface. Yellow parking llinellau parcio melyn yn rhai cul a lliw lines should be narrower and paler in golau (arddull cadwraeth). colour (conservation style).

Waliau Terfyn - mae waliau terfyn cyrsiog Boundary Walls - coursed or random a rwbel cerrig yn nodwedd gyffredin o'r rubble masonry boundary walls are a dref. Dylid annog cadw’r rhain. characteristic feature of the town and their retention should be encouraged.

Gwaith Haearn / Gwaith Metel - mae Ironwork / Metal Work - cast or wrought rheiliau haearn bwrw neu reiliau haearn iron railings and gates tend to have gyr a giatiau yn tueddu i fod wedi goroesi’n survived better around public buildings/ well o amgylch adeiladau cyhoeddus/ amenities (e.g. chapels and Prince’s Pier) amwynderau (e.e. capeli a Phier y or the more affluent domestic properties Tywysog) neu'r eiddo domestig mwy (e.g. Bryn Llwyd, Telford Road). The llewyrchus (e.e. Bryn Llwyd, Ffordd retention and repair of such items will be Telford). Bydd cadw ac atgyweirio eitemau supported. o'r fath yn cael eu cefnogi.

Mae rhai arwyddion enwau stryd haearn Some early cast iron street name signs still bwrw i’w gweld o hyd. Eiddo Gwasanaeth remain. These are the property of the Isle Priffyrdd Cyngor Sir Ynys Môn yw’r rhain a of Anglesey County Council Highways rhaid rhoi gwybod i’r Cyngor cyn gwneud Services who should be notified if they are unrhyw waith sy’n mynd i gael effaith to be affected by development. arnynt.

Y peth mwyaf priodol yn yr ardaloedd The use of conservation traffic markings cadwraeth yw marciau ac arwyddion traffig and signs will be more appropriate for use cadwraeth. in designated conservation areas.

Crynodeb Summary

 At ei gilydd mae’r adeiladau yn  Buildings and structures mainly date perthyn i’r cyfnod rhwng dechrau y 19fed from the early C19th to early C20th. ganrif a 20eg ganrif cynnar.

61 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

 Gellir tai cael eu codi mewn rhesi  Houses can be constructed to form byrion neu ar wahân neu tai pâr. short rows or as detached or semi- detached buildings.

• Mae ffenestri bae, ffenestri dormer,  Bay windows, dormer windows, ffenestri linter a gorchuddion/bandio fanlights and contrasting brick brics cyferbyniol i gyd yn nodweddion dressings/banding are all characteristic pensaernïol y dref. architectural features of the town.

• Un o nodweddion pwysig y dref • The varying roofscape (pitch and yw'r amrywiaeth yn nhoeau'r adeiladau height) is an important characteristic of (ongl ac uchder). the built town.

14. Y PRIF ADEILADAU 14. PRINCIPAL BUILDINGS (Gweler Atodiad XIII) (See Appendix XIII)

Adeg cyhoeddi'r adroddiad hwn roedd 29 There are at the time of publication 29 adeilad wedi'u rhestru yn yr ardal listed building within the conservation area gadwraeth presennol. as listed below.

Isod cyflwynir disgrifiadau o'r adeiladau Listed below are descriptions of the most pwysicaf yn yr ardal gadwraeth. notable buildings within the conservation area.

1. Pont y Borth (Adeilad Rhestredig 1. Menai Suspension Bridge (Grade I Gradd I 1818-1826): gwaith peirianneg Listed Building 1818-1826): a remarkable rhyfeddol gan Thomas Telford sydd wedi engineering work by Thomas Telford that dod yn strwythur a gydnabyddir yn has become a Nationally recognised Genedlaethol. Wedi’i hadeiladu o waith structure. Constructed of coursed rubble maen rwbel cyrsiog Penmon gyda Penmon masonry with ashlar facings to wynebau nadd ar dyrau crog taprog, y tapered suspension towers from which a mae’r dec dur (yn wreiddiol haearn) yn steel (originally iron) deck is suspended crogi 100 troedfedd uwchben y penllanw ar 100ft. above high water on a chain system. system gadwyn.

Pont y Borth / Menai Suspension Bridge

62 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

2. Y Cambria (Adeilad Rhestredig Gradd 2. The Cambria (Grade II* Listed Building II* c1686 estynnwyd yn 18G): hen dŷ fferi a c1686 extended C18): former ferry house alwyd yn wreiddiol yn 'Three Tuns Inn' originally called ‘Three Tuns Inn’ situated wedi’i lleoli yn agos at y man glanio. close to a landing place. Large T-plan, 2 Adeilad mawr cynllun-T, deulawr gydag storey with attic and cellar with C18 atig a seler ac estyniad 18G. Waliau rwbel extension. Whitewashed mortared rubble cerrig morter gwyngalchog. Staciau o rwbel masonry walls. Stacks of rubble and a brics. bricks.

Y Cambria / The Cambria

3. Bwthyn ar ochr Orllewinol Lôn Cei 3. Cottage on W side of Beach Road Bont (Adeilad Rhestredig Gradd II Tua (Grade II Listed Building Circa late C18- ddiwedd 18G-19G gynnar): bwthyn early C19): an unusually small single pysgotwr unllawr anarferol o fach o waith storey fisherman’s cottage of rubble maen rwbel wedi’i baentio'n wyn. Gyda dim masonry painted white. Having only one ond un drws ac un ffenestr a tho llechi door and one window and a roof of pegged wedi’i begio, gyda thorchio. Efallai bod yr slates with torching. The building may be adeilad yn gysylltiedig â thŷ’r fferi sydd connected to the nearby ferry house gerllaw (Cambria). (Gweler Atodiad VI) (Cambria). (See Appendix VI)

Y bwythyn bychan / The diminutive cottage

63 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

4. Y Ffowndri (Adeilad Rhestredig Gradd 4. The Foundry (Grade II Listed Building II 19G Cynnar): adeilad deulawr mawr o Early C19): large 2 storey quayside gymeriad diwydiannol ar ochr y cei, y building of industrial character reputed to sonnir iddo gael eu defnyddio fel ffowndri have been used as a foundry for the ar gyfer adeiladu Bont y Borth ac a building of the Menai Suspension Bridge ddefnyddiwyd yn ddiweddarach fel warws and later used as a timber warehouse. goed. Waliau o rwbel heb eu cwrsio gyda Walls of uncoursed rubble with large chonglfeini mawr a phennau brics wedi’u quoins and cambered brick heads and cambro a siliau llechi ar yr agoriadau. slate cills to openings.

Y Ffowndri / The Foundry

5. Cyn Orsaf yr Heddlu (Adeilad 5. Former Police Station (Grade II Listed Rhestredig Gradd II c1845): deulawr, 1 Building c1845): two storey, 1 window ffenestr gyda chyntedd ar oleddf, a llys ar range with lean-to porch with later abutting yr ochr yn ddiweddarach. Cynllun sgwâr courthouse to side. Square in plan with gyda waliau calchfaen wedi’u rendro a'u limestone walls rendered and painted and paentio a tho llechi talcennog. Drysau’r gell hipped slate roof. Retaining cell doors to yn dal i fod tu mewn. Enghraifft brin o interior. Rare example of a civic building adeilad dinesig yn y dref. within the town.

Cyn Orsaf yr Heddlu ar Llys ar yr ochr dde / Former Police Station and attached Courthouse to right

6. Eglwys Llys Menai (Adeilad 6. Menai Courthouse Church (Grade II Rhestredig Gradd II c.1868): cyn-adeilad Listed Building c.1868): 2 storey former llys ynadon deulawr a eglwys diweddarach. magistrates court and later church. Having Wedi cael ffenestri newydd cylch bwa ar y replacement round-arched windows to prif lawr uchaf, wedi eu gosod dan principal upper storey set beneath paired

64 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal ddormerau talcen pâr yn ymwthio o’r prif gable dormers advanced from main hipped do talcen. Ffitiadau mewnol yn dal i fod tu roof. Retains interior fittings. Rare example mewn. Enghraifft brin o adeilad dinesig yn of a civic building within the town. y dref.

7. 1-9 Tan y Bonc (Adeilad Rhestredig 7. 1-9 New Street (Grade II Listed Gradd II c1870-80): teras wedi’i gadw’n Building c1870-80): well preserved terrace dda o dai deulawr gweithwyr, o rwbel brics of 2 storey workers houses of rubble with gydag addurniadau a filas atodedig (rhifau brick dressings with attached villas (nos. 10 a 11). 10 and 11).

1-9 Tan y Bonc / 1-9 New Street

8. 10-11 Tan y Bonc (Adeilad Rhestredig 8. 10-11 New Street (Grade II Listed Gradd II c1870-80): pâr o filas dosbarth Building c1870-80): well preserved pair of canol wedi’u cadw’n dda, deulawr gydag 2 storey with attics middle-class villas of atig, wedi eu hadeiladu o rwbel gydag rubble with brick dressings. addurniadau brics.

9. Capel Presbyteraidd Capel Mawr 9. Capel Mawr Presbyterian Chapel (Adeilad Rhestredig Gradd II* 1856 wedi ei (Grade II* Listed Building 1856 extended ymestyn yn 1904): capel hardd arddull y 1904): a fine Renaissance style chapel of Dadeni o waith maen rwbel gyda brics rubble masonry faced with yellow brick. wyneb melyn.

Capel Presbyteraidd Capel Mawr a’r Tŷ Capel / Capel Mawr Presbyterian Chapel and Chapel House

65 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

10. Tŷ Capel, Capel Mawr (Adeilad 10. Capel Mawr Chapel House (Grade II* Rhestredig Gradd II* 1860): tŷ capel Listed Building 1860): 2 storey, 3 window cymesur deulawr gydag amrediad 3 range symmetrically fronted chapel house. ffenestr.

11. Glanfa Pier y Tywysog (Adeilad 11. Prince’s Pier Wharf (Grade II Listed Rhestredig Gradd II c1830): waliau Building c1830): well preserved battered clogfaen cytew garw wedi’u cadw'n dda, rough boulder walls, with dressed stone gyda chonglfeini o gerrig nadd, tuag at quoins, to broad wharf area. Retaining ardal y lanfa. Wedi cadw’r craen haearn cast-iron crane on wharf side. bwrw ar ochr y lanfa.

12. Warysau (Adeilad Rhestredig Gradd II 12. Warehouses (Grade II Listed Building 19G Cynnar): hen warysau deulawr Early C19): former 2 storey warehouse Richard Davies a'i Feibion. Adeiladwyd cyn range of Richard Davies and Sons. Built 1828 gydag ychwanegiadau ddiwedd yr before 1828 with 1830s-1840s end 1830au-1840au. Waliau o waith maen additions. Walls of rubble masonry, slate rwbel, linteli llechi a tho llechi talcennog. lintels and hipped slate roof.

Warysau Richard Davies a'i Feibion / Richard Davies & Sons Warehouses

13. Capel Presbyteraidd Saesneg 13. English Presbyterian Chapel (Grade (Adeilad Rhestredig Gradd II 1888): capel II Listed Building 1888): cruciform plan ar ffurf cynllun croes, mewn arddull eglwys chapel in richly Decorated Gothic church Gothig Addurnedig gyfoethog. Adeiladwyd style. Built of snecked granite with o ithfaen lanw gyda chalchfaen nadd a limestone ashlar dressings and offset bwtresi’n gwrthbwyso. Tŵr gyda bwtresi ar buttresses. Tower has angled buttresses ongl ac onglau siamffrog grisiog yn and stepped chamfered angles linking the cysylltu'r meindwr sydd ar ben y siambr- spire which surmounts a polygonal bell- cloch amlonglog. chamber.

14. Gwesty Fictoria (Adeilad Rhestredig 14. Victoria Hotel (Grade II Listed Gradd II c1840): gwesty 3 llawr pwrpasol Building c1840): symmetrically planned 3 wedi’i gynllunio’n gymesur. Prif floc ag storey purpose built hotel. 3 window range amrediad 3 ffenestr gyda phorth arddull main block with a Doric style porch to Dorig i fynedfa ganolog, ac adeiniau central entrance flanked by 2 storey wings deulawr o boptu. Wedi ei adeiladu o rwbel set back to either side. Built of rubble with gyda chonglfeini calchfaen wedi’u paentio. painted limestone quoins. Hipped slate Toeau llechi talcennog gyda chornis bondo roofs with wood bracketed eaves cornice. o gromfachau coed.

66 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

Gwesty Fictoria / Victoria Hotel

15. Swyddfa Archebu Pier San Siôr a 15. St George’s Pier Booking Office & giatiau (Adeilad Rhestredig Gradd II gates (Grade II Listed Building 1904): 1904): giatiau haearn bwrw addurnol a ornamental cast iron gates and gateposts physt giatiau gyda swyddfa archebu with small single storey booking office to unllawr fechan ar yr ochr. Porthdy sgwâr o side. Square gatehouse of random rubble rwbel gydag addurniadau carreg galch a with limestone dressings and plinth. phlinth. Gyda tho llechi pyramidaidd a Having pyramidal slate roof and chimney chorn simnai. stack.

Cynllun adeiladau 1902 o Swyddfa Archebu a giatiau ac fel heddiw / Original 1902 Booking Office & gates construction drawing and as today

16. 1 Tan Bryn (Adeilad Rhestredig 16. 1 Tan Bryn (Grade II Listed Building Gradd II 19G Cynnar-canol): un o bâr o Early-mid C19): one of a pair of well filas deulawr cymesur braf sydd wedi cadw proportioned symmetrically planned 2 llawer o'r nodweddion gwreiddiol. Bu Tan y storey villas retaining original features. Bryn a Fir Grove (Hill Street) unwaith yn Tan y Bryn and Fir Grove (Hill Street) were drigfan i R G Thomas, pensaer a all fod both once the residence of R G Thomas, wedi cael dylanwad sylweddol ar architect who may have had a bensaernïaeth y dref. considerable influence on the architecture of the town.

17. 2 Tan Bryn (Adeilad Rhestredig 17. 2 Tan Bryn (Grade II Listed Building Gradd II 19G Cynnar-canol): un o bâr o Early-mid C19): one of a pair of well filas deulawr cymesur braf sydd wedi cadw proportioned symmetrically planned 2 llawer o'r nodweddion gwreiddiol. storey villas retaining original features.

67 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

18. Trinity House (Adeilad Rhestredig 18. Trinity House (Grade II Listed Gradd II 19G hwyr): siop deulawr gydag Building Late C19): 2 storey and attic atig wedi ei hadeiladu i bwrpas, gyda llety purpose built shop with accommodation uwchben. Tu blaen o frics coch gydag above. Frontage of red brick with yellow addurniadau brics melyn a chyrn yn brick dressings with matching stacks. cyfateb. To llechi mansard gyda chornis Mansard slate roof with mullioned eaves bondo myliwn. Ffrîs teils gyda motiff wedi’i cornice. Tiled frieze with painted motif of baentio o wartheg a defaid tu mewn, yn cattle and sheep to interior reflecting adlewyrchu ei ddefnydd blaenorol fel siop former use as butchers. cigydd.

Cyn siop cigydd Trinity House a fel heddiw / Trinity House as a butcher’s shop and as today

19. Hawthorn House (Adeilad Rhestredig 19. Hawthorn House (Grade II Listed Gradd II 19G): cyn-ffermdy tri llawr, gydag Building C19): 3 storey former farmhouse, amrediad o 3 ffenestr a mynedfa ganolog. 3 window range with central entrance. Drws gyda chyntedd o ddelltwaith cain a Doorway of fine lattice-work porch with chornis modillion. Waliau wedi'u rendro, modillion cornice. Rendered walls with gyda sgorio nadd ffug. Ffordd gerbydau yn imitation ashlar scoring. Carriageway leads arwain at iard gyda'r hen stablau a sied to yard with former stables and 2 bay droliau 2 fae, i gyd gyda llofftydd neu cartshed all with lofts or granaries over. ysguboriau uwchben. Yn dal i gael ei Still used as a painting business that J O ddefnyddio fel busnes paentio a sefydlwyd Hughes and Son established in 1888. gan JO Hughes a'i Fab yn 1888.

Hawthorn House

68 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

20. Carreg filltir, Stryd Fawr (Adeilad 20. Milestone, High Street (Grade II Rhestredig Gradd II c1806): slab o Listed Building c1806): dressed granite wenithfaen nadd gyda llythrennau wedi’u slab with cut lettering on a link road torri ar y ffordd gyswllt rhwng Biwmares a between Beaumaris and Menai Bridge built Phorthaethwy, a adeiladwyd gan yr Is-iarll by Viscount Thomas Warren Bulkeley. Thomas Warren Bulkeley.

21. 1-8 Menai Ville (Adeilad Rhestredig 21. 1-8 Menai Ville (Grade II Listed Gradd II c1870-80): teras o filas mawr Building c1870-80): ambitious 2 storey with dosbarth-canol deulawr uchelgeisiol gydag attics gothic style water-front terracing of atigau ar lan y dŵr, o arddull gothig. large middle-class villas. Stucco walls with Waliau stwco gyda manylion amlwg ar y bold detailing on elevation facing the Strait. drychiad sy'n wynebu'r Fenai.

1-8 Menai Ville

22. Bron Menai (Adeilad Rhestredig 22. Bron Menai (Grade II Listed Building Gradd II c1830): tŷ tref cymesur deulawr, c1830): symmetrically planned 2 storey, 3 gydag amrediad 3 ffenestr a mynedfa window range with central entrance ganolog. townhouse.

23. Y Graig Wen (Adeilad Rhestredig 23. Y Craig Wen (Grade II Listed Building Gradd II c1830-40): tŷ tref deulawr, c1830-40): 2 storey, T-plan townhouse of 3 cynllun-T, gydag amrediad 3 ffenestr a bae window range with slightly advance central canolog yn ymwthio rywfaint ymlaen. bay to front.

24. Bryn Hyfryd, Ffordd Cadnant 24. Bryn Hyfryd, Cadnant Road (Adeilad pwysig Canol G19): tŷ cymesur tri (Important Buildings Mid C19): llawr, gydag amrediad 3 ffenestr a symmetrically planned 3 storey stone mynedfa ganolog, a tho slip llechi a chorn fronted property, 3 window range with simnai wedi’i rendro yn y canol. Yn central entrance, and hipped slate roof wreiddiol mae’n debyg ei fod yn dŷ tref with central rendered chimney stack. sylweddol a addaswyd wedi hynny’n ddau Probaby originaly a substantial townhouse eiddo. Mae’n nodedig hefyd am ei gopin later adapted to two properties. Also pileri carreg galch cerfiedig i’r brif fynedfa noteable for having carved limestone pillar yn dangos arfbais teulu Williams Bulkeley, copings to main entrance depicting the Baron Hill ar yr ochr ddwyreiniol a crest of the Williams Bulkeley family of chysylltiadau crefyddol mae’n debyg ar yr Baron Hill on the east side and probably ochr orllewinol. Mae'r Sutton Directory religious connotations on the west side. (1889) yn enwi un John Jones (Cigydd) fel The Sutton Directory (1889) names a John

69 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal deilydd un eiddo gyda Pharch Morris Owen Jones (Butcher) as the occupant of one Jones (Methodistiaid Calfinaidd) yn byw yn property whilst a Rev. Morris Owen Jones y llall. (Calvanistic Methodist) occupied the other.

Bryn Hyfryd a cherfio copinau pileri giât / Bryn Hyfryd and carved gate pillar copings

25. Teras Nant, Ffordd Cadnant (c1880s 25. Nant Terrace, Cadnant Road adeiladau Pwysig tua 1880au): 2 lawr (Important Buildings c1880s): 2 storey with gydag atig, gyda ffenestri dormer a attics, having dormers and bay windows, ffenestri bae, brics wynebu coch gyda red facing brick with yellow horizontal bandio llorweddol melyn a gyda chyrn banding, and substantial chimney stacks. simnai sylweddol.

26. Bryn Llwyd (Adeilad Rhestredig 26. Bryn Llwyd (Grade II Listed Building Gradd II 19G Canol-diwedd): fila cymesur Mid-late C19): well proportioned 2 storey deulawr o arddull Eidalaidd gyda phrif Italianate-style villa with principal elevation drychiad o amrediad 4 ffenestr i’r chwith, a 4 window range to left, advanced bay to bae uwch tua'r dde. Rendr stwco gyda right. Stucco rendered with moulded gwaith mowldio. To llechi talcennog gyda dressings. Hipped slate roof with rendered chyrn wedi’u rendro. stacks.

27. Eglwys y Santes Fair (Adeilad 27. St Mary’s Church (Grade II Listed Rhestredig Gradd II 1858): eglwys arddull Building 1858): a well-detailed Gothic style Gothig gyda manylion da gan H Kennedy, church by H Kennedy, architect. Built of pensaer. Wedi’i hadeiladu o waith rwbel random rubble with sandstone dressings, gydag addurniadau tywodfaen, band continuous still band and plinth, and offset parhaus a phlinth, a bwtresi onglog yn angled buttresses. Square bell tower with gwrthbwyso. Clochdy sgwâr gyda crocket finials and steeply pitched roofed therfyniadau croced a phorth gyda tho porch. serth.

Eglwys y Santes Fair / St Mary’s Church

70 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

28. Carreg filltir, Ffordd Mona (Gradd II 28. Milestone, Mona Road (Grade II Adeilad Rhestredig 19G Cynnar): slab o Listed Building Early C19): dressed granite wenithfaen nadd gyda phlât haearn bwrw a slab with cast-iron plate with lettering llythrennau a gynlluniwyd gan Thomas designed by Thomas Telford for the Telford ar gyfer y Ffordd Dyrpeg o Lundain London to Holyhead Turnpike Road. i Gaergybi.

29. Craig yr Halen (Adeilad Rhestredig 29. Craig yr Halen (Grade II Listed Gradd II c1820au): fila glan môr deulawr Building c1820s): 2 storey with attics and gydag atig a seleri. Waliau rwbel wedi’i cellars seaside villa. Rendered rubble walls rendro gydag estyniadau ymwthiol. Wedi’i with broadly projecting verges. Remodelled ailfodelu yn yr 1920au ar arddull bwthyn y in the 1920s to a Swiss style cottage. Swistir.

30. Eglwys Sant Tysilio (Adeilad 30. Church of St Tysilio (Grade II* Listed Rhestredig Gradd II* C15fed): eglwys Building C15th): simple barely altered ganoloesol hirsgwar syml sydd prin wedi’i rectangular medieval church of limestone newid, o rwbel calchfaen gyda naddiadau rubble with grit dressings. Having rare graean. Gyda tho trawst nenfforch prin. cruck-truss roof.

Eglwys Sant Tysilio / Church of St Tysilio

31. Cofeb Ryfel, Eglwys Sant Tysilio 31. War Memorial, Church of St Tysilio (Adeilad Rhestredig Gradd II c1918): cofeb (Grade II Listed Building c1918): prominent ryfel fawr ac amlwg ar ffurf croes Geltaidd large polished granite Celtic revival style o wenithfaen gaboledig, wedi ei gosod ar cross war memorial set on square plinth. blinth sgwâr.

Cofeb Ryfel / War Memorial

71 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

32. Hen Swyddfa’r Post, Y Sgwâr 32. Former Post Office, Uxbridge (Adeilad Pwysig a Thrawiadol Pre1899): 2 Square (Important and Landmark Building lawr amlwg ac adeilad atig gyda gorffeniad Pre1899): prominent 2 storey and attics rendr wedi’i beintio gyda mowldiau i building having painted render finish with agoriadau. mouldings to openings.

33. Banc NatWest (Adeilad Pwysig a 33. NatWest Bank (Important and Thrawiadol Pre1899): adeilad 3 llawr Landmark Building Pre1899): prominent amlwg o frics coch a gorffeniad rendr 3 storey bank of red brick and roughcast plastr garw, manylion tywodfaen i’r tyred render finish, sandstone detailing to central canolog to plwm a ffenestri bae gyda lead roofed turret and bay windows, with chesus drysau tywodfaen arddull Georgian style sandstone doorcases and Georgaidd a phen drws bwaog. Hefyd arched doorhead. Also having 4 over 1 gyda ffenestri sash 4 tros 1 a therfyniadau sash windows and finials to roofs. i’r toeau.

Banc NatWest gyda manylion pensaernïaeth da / The architecturally well detailed NatWest Bank

34. Liverpool Arms (Adeilad Pwysig 34. Liverpool Arms (Important Building 19G): gwesty deulawr hanesyddol gyda 19C): historical 2 storey hotel with painted gorffeniad rendr wedi’i beintio. render finish.

Y Liverpool Arms cyferbyn a Swyddfa Archebu Pier San Siôr / The Liverpool Arms situated opposite the St George’s Pier Booking Office

35. Anglesey Arms (Adeilad Pwysig 35. Anglesey Arms (Important Building 19G): gwesty 2 lawr gydag atig wedi’i 19C): 2 storey with attics hotel extended in ymestyn yn 1896 oedd unwaith yn leoliad 1896 and having once housed the Menai

72 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

Swyddfa Bost Porthaethwy. Bridge Post Office.

36. Ysgol Genedlaethol (Adeilad Pwysig 36. National School (Important Building 1853): Ysgol Genedlaethol hanesyddol 1853): historical single storey stone built unllawr o gerrig - bellach yn Ganolfan National School now the Thomas Telford Thomas Telford. Centre.

15. ELFENNAU CADARNHAOL A 15. POSITIVE AND NEGATIVE NEGYDDOL ELEMENTS

Elfennau Positif Positive Elements

Yn ôl arolwg ar Gyflwr Adeiladau A Historic Building Condition Survey Hanesyddol (Edrych arnynt yn unig): (Visual only): Buildings At Risk (BAR) Adeiladau Mewn Perygl (AMP) 2007 un 2007 revealed that only 1 listed building adeilad rhestredi yn unig (allan o 29) yn yr (out of 29) within the conservation area ardal cadwaraeth oedd mewn ‘perygl’ - was deemed to be ‘At Risk’ - Cottage on Bwthyn ar ochr Orllewinol Lôn Cei Bont West side of Beach Road (See page 63). (Gweler tudalen 63).

Ceir diogelwch oherwydd y statws Ardal Protection given under Conservation Area Gadwraeth a Adeiladau Rhestredig; mae'r and Listed Buildings designations are darpariaethau hyn yn gymorth i ddiogelu helpful tools in safeguarding the special cymeriad arbennig, ffurf a manylion character, form and architectural detail of pensaernïol o adeiladau oddi mewn buildings within conservation areas. ardaloedd gadwraeth.

Mae ffurf gyffredinol yr ardal gadwraeth The overall form of the conservation area wedi aros yn gymharol ddigyfnewid gydag has remained relatively unchanged with a ychydig o fanylion gwreiddiol i’w gweld peppering of original detailing in evidence yma ac acw fel tystiolaeth ar draws. throughout.

Ceir enghreifftiau da o waith adnewyddu There are good examples of comparatively cadwraeth cymharol ddiweddar. recent conservation refurbishments.

Enghreifftiau da o waith adnewyddu ddiweddar / Good examples of recent refurbishments

73 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

Manylion pensaernïol yw un o'r pethau sy'n It is the loss of architectural detailing, that cyfrannu'n fawr at gymeriad arbennig y often contributes greatly to the special ardal ac mae colli'r rheini yn bosibilrwydd character of the area, that is at greatest mawr bob amser a hynny'n bennaf risk primarily due to lack of building oherwydd esgeulustod neu oherwydd maintenance or unsympathetic alterations. gwaith altro digydymdeimlad.

Un elfen bositif iawn yn yr ardal gadwraeth It is seen as a positive element that there yw bod efallai ynddi bosibilrwydd gwneud may be potential within the conservation gwaith gwella yn y dyfodol. area for enhancement.

Crynodeb Summary

 Mae manylion gwreiddiol wedi  Original details still survive. goroesi.

• Yn ôl y AMP dim ond un adeilad • According to the BAR only one listed rhestredig sydd mewn ‘perygl’. building is considered to be ‘At Risk’.

• Mae yna enghraifftiau da o waith  There are good examples of recent adnewyddu cydymdeimladol. sympathetic refurbishments.

 Efallai bod yna cyfleoedd i ddatblygu • There may be opportunities for neu wella gyda cydymdeimlad. sympathetic development or enhancement.

Elfennau Negyddol Negative Elements

Ar rhai o adeiladau hanesyddol A modern pebble dashed finish has been defnyddiwyd chwipiad gro newydd. introduced to some historic buildings.

Yma ac acw mae enghreifftiau o waith The neglect of general building cynnal a chadw cyffredinol heb ei wneud maintenance e.g. removal of vegetation e.e. cael gwared o chwyn yn tyfu ar y growth from chimneys and guttering, simneiau ac yn y landeri, gosod peipiau replacement of missing downpipes, newydd yn lle hen rai sy'n rhedeg o'r infrequent painting of timberwork etc. will landeri, y gwaith coed ddim yn cael ei eventually lead to greater costs to owners beintio yn ddigon aml etc. a bydd hyn, yn y and loss of historic detailing. pen draw, yn arwain at gostau uwch i berchenogion a cholli manylion hanesyddol.

Simneiau mewn perygl oherwydd diffyg cynnal a chadw / Chimney stacks at risk due to lack of maintenance

74 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

Mae'r Gymdeithas er Gwarchod Adeiladau The Society for the Protection of Ancient Hynafol wedi cyhoeddi dogfen o'r enw ‘A Buildings (SPAB) publication ‘A Stitch in Stich in Time: Maintaining your Property Time: Maintaining your Property Makes Makes Good Sense and Saves Money’ yn Good Sense and Saves Money’ offers cynnig cyngor gwerthfawr i berchnogion tai valuable advice to historic property ac adeiladau hanesyddol. owners.

Gellir cyflwr drwg adeiladau amharu ar The dilapidated or poor state of repair of brydferthwch cyfan gwbl yr ardal buildings can detract from a conservation gadwraeth (e.e. Capel Moreia). Os ydyw’r area’s overall visual quality (e.g. Capel gwaith trwsio neu cynnal a chadw (e.e. Moreia). Sustained neglect of maintenance tynnu llystyfiant oddi ar Simneiau ac ati) yn (e.g. removal of vegetation growth to cael ei ddiystyru am gyfnod hir gallai hynny chimneys etc.) may lead to structural yn y pen draw achosi problemau problems. strwythurol.

Blerwch Capel Moreia, Cilbedlam / The neglected Capel Moreia, Dale Street

Peth arall sy’n peri newid sylweddol i The introduction of unlawful uPVC gymeriad yr adeiladau hanesyddol yw’r windows and doors to historic buildings ffenestri a’r drysau uPVC anghyfreithlon. can drastically affect the character of Mae’n bosib cymryd camau gorfodaeth elevations. Unlawful developments may yn erbyn datblygiadau anghyfreithlon. result in enforcement action being taken.

Hefyd gall defnyddio unrhyw ddefnyddiau Use of other non-traditional material (e.g. sydd ddim yn draddodiadol (e.e. chwipiad modern pebble dash) and detailing can gro newydd) amharu ar ddiddordeb also erode the special interest and arbennig a chymeriad ardal gadwraeth. character of the conservation area.

Peth arall a all niweidio cymeriad y toeau Installation of non-conservation type yw gosod ffenestri ynddynt heb fod yn deip rooflights can gravely alter the character of cadwraeth. roofscapes.

Mae gwaith altro ffryntiau siopau a Alterations to shop and commercial adeiladau masnachol angen dylunio gan property frontages should be designed in barchu'r ffrynt sydd i'r adeilad yn sympathy with the elevation and gyffredinol ac ymgorffori unrhyw fanylion o incorporate any ground floor details of ddiddordeb ar y llawr isaf. interest.

75 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

Yn wir mae angen annog unigolion i Traditional signage should be encouraged ddefnyddio arwyddion traddodiadol ac yn particularly in the historic core. arbennig yng nghanol hanesyddol.

Mae angen rheoli a chyfyngu ar arwyddion Business signage should be restricted so busnes er mwyn osgoi cael gormod as to avoid unsightly streetscape clutter. ohonynt yn y stryd a chreu nodwedd hyll.

Ond y mae colli manylion pensaernïol The loss of historic architectural detail is hanesyddol yn elfen negyddol. seen as a negative element.

Pethau digon hyll yw dysglau lloeren a The prominent placing of satellite dishes biniau ar olwynion mewn mannau amlwg. and wheely bins can be a visual distraction.

Gellir polion a gwifrau trydan a thelecom Unsightly electricity and telecom wirescape amharu ar nodweddion hanesyddol. and posts can detract from the historic streetscape.

Crynodeb Summary

 Bydd esgeulustod o adeiladau yn  The lack of maintenance of arwain at golli manylion hanesyddol. properties will lead to loss of historic detailing.

 Enghreifftiau o ddefnyddio gorchudd  Inappropriate modern cladding (e.g. modern amhriodol (e.e. chwipiad gro modern pebble dash) have been newydd). introduced.

 Sefydlwyd yr arfer o ddefnyddio  The introduction of non- ffenestri, nid rhai cadwraethol, ond rhai conservation type rooflights and plastig uPVC digydymdeimlad a drysau unsympathetically styled uPVC plastig a gall hynny wneud niwed windows and doors can drastically sylweddol i gymeriad ardaloedd affect the character of conservation gadwraeth. areas.

 Gall dysglau lloeren a biniau ar  Prominent satellite dishes and olwynion, o'u gadael mewn mannau wheely bins can be a visual distraction. amlwg, fod yn nodweddion hyll.

• Mae’n bosib cymryd camau  Unlawful developments may result in gorfodaeth yn erbyn datblygiadau enforcement action being taken. anghyfreithlon.

76 Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Menai Bridge Porthaethwy Conservation Area Character Appraisal

16. ATODIADAU 16. APPENDICES

MYNEGAI INDEX

Atodiad I Cynllun terfyn ardal Appendix I Conservation area cadwraeth boundary plan

Atodiad II Awyrlun Appendix II Aerial Photograph

Atodiad III Cynllun Wern Appendix III Plan of Wern Demesne o Demesne in the Blwyfi Llandegfan a Parishes of Llandefilio gan John Llandegfan & Williams 1804 Llandefilio by John Williams 1804

Atodiad IV Lleoliad Coed Appendix IV Location of Important Pwysig Trees

Atodiad V Map braslun o Appendix V H. Senogles’ Sketch Llandyseilio yn 1815 Map of Llandyseilio gan H. Senogles in 1815

Atodiad VI Map Lleiniau 1827 Appendix VI Allotments Map 1827

Atodiad VII Map Degwm Appendix VII Llandysilio Tithe Map Llandysilio 1843 1843

Atodiad VIII Map tua 1859-60 Appendix VIII c1859-60 Map

Atodiad IX Map O.S. 1889 Appendix IX 1889 O.S. Map

Atodiad X Map O.S. 1899 Appendix X 1899 O.S. Map

Atodiad XI Map O.S. 1914 Appendix XI 1914 O.S. Map

Atodiad XII Golygfeydd Pwysig Appendix XII Significant Views

Atodiad XIII Prif Adeiladau Appendix XIII Principal Buildings

Atodiad XIV Llyniau Hanesyddol Appendix XIV Additional Historic Ychwanegol Photographs

77

Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Porthaethwy Menai Bridge Conservation Area Character Appraisal

Atodiad I Appendix I Cynllun terfyn ardal cadwraeth Conservation area boundary plan

78

Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Porthaethwy Menai Bridge Conservation Area Character Appraisal

Atodiad II Appendix II Awyrlun Aerial Photograph

79

Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Porthaethwy Menai Bridge Conservation Area Character Appraisal

Atodiad III Appendix III Cynllun Wern Demense o Blwyfi Llandegfan a Llandefilio Plan of Wern Demesne in the Parishes of Llandegfan & gan John Williams 1804 Llandefilio by John Williams 1804

80

Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Porthaethwy Menai Bridge Conservation Area Character Appraisal

Atodiad IV Appendix IV Lleoliad Coed Pwysig Location of Important Trees

81

Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Porthaethwy Menai Bridge Conservation Area Character Appraisal

Atodiad V Appendix V Llandysilio 1815 (H. Senogles, A.S. Transactions 1946) Llandysilio 1815 (H. Senogles, A.S. Transactions 1946)

Rhif Map / Adeilad / Cofnod 1af ar No. on Map Building Cofrestr Eglwysi / 1st Entry on Church Registers 1 Llandysilio Church - 2 Ynys yr Eglwys 1762 3 Carreg yr Halen 1789 4 Building under bridge embankment - 5 Hotel Bach 1793 6 Stablau Newydd 1789 7 Ferry House 1785 8 Houses below Cambria which may be:- 9 Bangor Ferry, 10 Borth, 1805 Tai’r Borth 11 and 12 Lloft 13 Stablau Porth Daniel 1827 14 Limekiln - 15 Limekiln at St George’s Pier - 16 Ynys Faelog 1824 17 Ynys Geint 1805 18 Glanymor 1793 19 Cadnant 1784 20 ‘Storehouse’ Cadnant 1803 21 Factory - 22 Twllclawdd 1806 23 Pendentir 1783 24 Parc 1804 25 Tynyffordd 1791 26 Tynllidiart 1791 27 Penclip 1819 28 Tyddyn Mostyn 1786 29 Graig Lwyd 1794 30 Finger Post 1818 31 Turnpike 1786 32 Refail Bach 1790 33 ‘Ty Main’ 1818 34 Penygarreg 1790 35 Cilbedlam 1793 36 Tynpistyll 1789 37 Buarth Gerrig 1805 38 Ty Mawr 1762 39 Tynycaeau 1787 40 Tyddyn To 1783 41 Tros y Gors 1788 42 Tyddyn 1776 43 Tyddyn Uchaf - 44 Nant 1784 45 Rallt 1755 46 Plas Cadnant 1828 47 Carreg Iago 1791 48 Four Crosses 1806 49 Fron 1758

82

Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Porthaethwy Menai Bridge Conservation Area Character Appraisal

Atodiad VI Appendix VI Map Lleiniau 1827 Allotments Map 1827 Cyf..: Plas Newydd VI.575 Ref.: Plas Newydd VI.575

83

Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Porthaethwy Menai Bridge Conservation Area Character Appraisal

Atodiad VII Appendix VII Map Tithe Llandyseilio 1843 Llandyseilio Tithe Map 1843

84

Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Porthaethwy Menai Bridge Conservation Area Character Appraisal

Atodiad VIII Appendix VIII Map tua 1859-60 c1856-60 Map

85

Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Porthaethwy Menai Bridge Conservation Area Character Appraisal

Atodiad IX Appendix IX Map O.S. 1889 1889 O.S. Map

86

Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Porthaethwy Menai Bridge Conservation Area Character Appraisal

Atodiad X Appendix X Map O.S. 1899 1899 O.S. Map

87

Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Porthaethwy Menai Bridge Conservation Area Character Appraisal

Atodiad XI Appendix XI Map O.S. 1914 1914 O.S. Map

88

Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Porthaethwy Menai Bridge Conservation Area Character Appraisal

Atodiad XII Appendix XII Golygfeydd Pwysig Significant Views

89

Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Porthaethwy Menai Bridge Conservation Area Character Appraisal

Atodiad XIII Appendix XIII Prif Adeiladau Principal Buildings

90

Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Porthaethwy Menai Bridge Conservation Area Character Appraisal

Atodiad XIV Appendix XIV Lluniau Hanesyddol Ychwanegol Additional Historic Photographs

91

Gwerthfawrogiad Cymeriad Ardal Cadwraeth Porthaethwy Menai Bridge Conservation Area Character Appraisal

92