Donderdag 31 mei 2018 Pensioen

De pensioenfabriek Hoe €1338 miljard door de molen gaat

ABP BELEGGEN INTERVIEW MY FIRST Portret van een Vermogensbeheer Gisella van PENSION pensioenreus kost €5,6 miljard Vollenhoven (DNB): Geen geraniums en per jaar ‘De kans op verlaging geen zwart gat pensioenen blijft’ Pagina 4 Pagina 18 Pagina 22 Pagina 32 Pensioen Pro Donderdag 31 mei 2018 inhoud 3

Ten geleide ANDRÉ DE VOS Robot

en directeur die niet de baas is, een belegger die niet belegt en pensioenbestuurders die moeite hebben om de eigen pensioenregeling te doorgron- Eden. Geen wonder dat de gemiddelde Ne- derlander al helemaal niet begrijpt hoe de wondere wereld van de pensioenfondsen in elkaar zit. Het is het grootste probleem voor de pen- sioensector. Zo lang de machine netjes le- vert wat is beloofd, een inflatiebestendig pensioen van ongeveer % van het gemid- Wij zorgen delde salaris, interesseert het helemaal nie- mand hoe het binnenwerk eruitziet. Maar die belofte maakt de pensioensector al een jaar of tien niet meer waar. Dus wil iedereen ineens weten waar al die schakels en knop- voor geen zorgen pen precies toe dienen. De pensioensector denkt na over hoe het FOTO: PETER STRELITSKI beter kan, goedkoper, simpeler. Wellicht brengt de SER uitkomst met het langver- wachte advies over een nieuw stelsel. Maar Het eerste pensioen insiders als Martin van Rooijen en Theo De nieuwe gepensioneerde werkt een paar Kocken voorspellen nu al dat dat nieuwe pensioenstelsel er deze kabinetsperiode daagjes door en blijft lekker actief. helemaal niet gaat komen. Dus roeien we verder met de riemen die we hebben. Pagina 32 Ondertussen gaan de veranderingen in de praktijk gewoon door. Bedrijven verso- beren hun pensioenregelingen volgens de laatste (goedkopere) inzichten. En nieuwko- Hogere rente versus nieuw stelsel mers zagen aan de poten van de pensioen- 8 Moet er wel of geen nieuw pensioenstelsel komen? Martin van Rooijen (50Plus) fondsen. Verzekeraars nemen met nieuwe en risicohoogleraar Theo Kocken zijn het oneens. producten een grotere hap uit de pensioen- miljarden en fintechbedrijfjes komen met innovaties die het pensioen begrijpelijker Wie is de baas in pensioenland? en toegankelijker maken, en meer op maat. 14 Vakbond, politiek of toezichthouder? Veel mensen praten mee over de In plaats van de pensioenfabriek heb- pensioenen, maar niet iedereen hee even veel te vertellen. ben we straks de persoonlijke pensioen- robot. Dat belooft een hele vooruitgang. Verzekeraars lonken naar pensioenmiljarden Maar iedereen die de opnieuw uitgebrachte Verzekeraars krijgen meer voet aan de grond in de pensioensector. Maar sf-klassieker ‘‹Œ, 28 Als bestuurder van een pensioenfonds bent u verantwoordelijk voor het pensioen van uw deelnemers. Er rust een A Space Odyssey’ vooralsnog is het veel investeren en weinig verdienen. stevige taak met een grote verantwoordelijkheid op uw schouders. Gelukkig staat u er niet alleen voor. De ruim 160 heeft gezien, weet specialisten van Blue Sky Group ondersteunen u bij het dragen van deze verantwoordelijkheid. Samen met u werken dat de pensioenro- Spagaat tussen koopkracht en zekerheid bot zo zijn eigen wij hard aan moderne pensioenregelingen die passen bij de tijdgeest en bijdragen aan goed werkgeverschap. Dit doen 36 Pensioenfondsen moeten veilig beleggen om de beloofde pensioenen uit te dilemma’s kent. keren. Maar voor behoud van koopkracht moeten ze juist risico nemen. wij door een hoog serviceniveau te combineren met een praktisch, oplossend vermogen. Wij zijn groot genoeg om uw pensioenuitvoering zorgeloos aan ons over te dragen en compact genoeg om maatwerk en persoonlijke aandacht te De pensioenrobot komt eraan kunnen geven. Wij zorgen voor geen zorgen. 38 De toekomstvisie van Don Ginsel.

André de Vos is redacteur van Pensioen Pro, vakpublicatie voor de pensioensec- Benieuwd naar Pensioen Pro? Kijk voor meer informatie op www.blueskygroup.nl Neem nu een proefabonnement via pensioenpro.nl tor, [email protected]

COLOFON Directeur/hoofdredacteur Pensioen Pro Mariska van der Westen Coördinatie bijlage André de Vos Bijdragen van Sameer van Alfen, Frank van Alphen, Olaf Boschman, Geert Dekker, Don Ginsel, André de Vos en Maarten van Wijk. Vorm en beeld Liesbeth Melkert, Rhonald Blommestijn, Marjolein Luiken en Peter Strelitski. Advertenties Barbara Smulders. Pensioen Pro 4 De pensioenfabriek Donderdag 31 mei 2018 5 ABP:

zeker pluspunten. Zo staat ABP in de top-tien van fond- AVV. ‘Het fonds stond in „„“ op †‡„% dekkingsgraad. sen met de laagste administratiekosten. Ook kan ABP Waarom namen ze toen nog zoveel risico? De visie van complexe beleggingen doen die voor kleinere beleggers ABP was dat de rente zou stijgen. Pure speculatie.’ buiten bereik liggen. Een voorbeeld is infrastructuur: tol- In het jaarverslag van „„“ noemt ABP als motief dat wegen, zonne- en windmolenparken, hoogspannings- het de rente, destijds ‡%, laag vond en dat het bang was De overheid netten, riolen. Aantrekkelijke, inflatiebestendige beleg- voor inflatie. Terecht? ‘Deels wel, deels niet. De stelling geeft niet snel gingen voor pensioenfondsen. Het grote ABP kan zich dat de rente laag is, is astrologie. Niemand weet dat’, oor- grot de specialistische teams hiervoor veroorloven. Het idee deelt Theo Kocken, wiens bedrijf Cardano veel fondsen er een extraatje bij complexe beleggingen is dat ze niet alleen lucratief hielp met renteafdekking. ‘Angst voor inflatie is wel een zijn, maar ook diversificatie opleveren, wat volgens de argument om niet alles af te dekken. Alleen blijft het ri- beleggingstheorie het risico verlaagt. sico op een pensioenverlaging dan groter. Misschien is dat te weinig meegenomen, omdat pensioenverlagin- Krenterig gen in „„“ voor velen nauwelijks voorstelbaar waren.’ De beleggingen roepen echter ook kritiek op vanwege Pikaart wijt de beslissing aan onkunde en groepsden- het prijskaartje. Het ABP had vorig jaar beleggingskos- ken, plus de politieke achtergrond van het fonds, dat vaak is n ten van „,‘ƒ% van het vermogen („,‘†% in „†‘), oftewel oud-politici en topambtenaren in bestuur en directie had, iet €,ƒ mrd. De iets kleinere fondsen (€†„ tot €†„„ mrd ver- zoals Elco Brinkman, Ed Nijpels en Dick Sluimers. ‘Het mogen) betaalden in „†‘ gemiddeld maar „,–“%. Met bestuur telde nauwelijks echt financieel deskundigen. name hedgefondsen en private equity zijn duur. ABP zegt Ze kozen voor een lobby tegen de rekenrente, in plaats echter steevast, dat de rendementen opwegen tegen die van de rente af te dekken.’ Volgens Kocken speelde de kosten. De afgelopen tien jaar verdiende ABP volgens ei- gedachte mee, dat ABP ‘too big to fail’ was. gen zeggen €†” mrd met dit soort slimme beleggingen. ABP staat met de lobby overigens niet alleen. Er is een Een fundamenteler probleem is dat ABP ondanks de grote stroming in de pensioenwereld die meent dat de altij gevarieerde beleggingen toch achterloopt op misschien d wel het belangrijkste punt: de dekkingsgraad. Als oorzaak wordt wel eens een krenterige overheid aangewezen. Zo klagen sommige gepensioneerden nog altijd over de ‘greep in de kas’ uit de jaren negentig. ‘De vakbonden waren daarom heel blij toen ABP zelfstandig werd’, zegt Jan Willem Dieten, jarenlang pensioenonderhandelaar namens FNV. Maar ook daarna bleef de politieke druk beter voor lage premies sterk, zegt hij. ‘In „†‘ werden ze on- verantwoord sterk verlaagd. Een politieke deal, om zo Het ABP is met afstand het grootste ter Martin Pikaart. Vakbondsman Jan Willem Dieten een loonsverhoging voor de ambtenaren te financieren.’ noemt de relatief lage premies evenals de ‘premieuitna- Ook bedrijven houden de premie graag laag, geeft Die- pensioenfonds van Nederland. Maar mes’ uit de jaren negentig. Het ABP zelf zegt dat het de ten toe. ‘Maar ondernemingen hebben ook wel eens bij- de dekkingsgraad is onder het overheid niet kan dwingen en ziet de kritiek deels ook gestort, de overheid nooit. Ik denk dat de politiek vaak als ‘wijsheid achteraf’. dacht: het komt later wel goed.’ gemiddelde. Andere, kleinere fondsen Voor een beter begrip helpt het als we teruggaan in de Het ABP-bestuur beaamt dat het fonds door de jaren geschiedenis. ABP ontstond in † als het Algemeen heen een ‘relatief lage’ premie had. ‘In „†‘ ging dit te boeken (veel) betere resultaten. Portret Burgerlijk Pensioenfonds. Decennialang viel het onder ver’, zegt ABP-bestuurder Xander den Uyl. ‘Toen hebben van een pensioenreus. het ministerie van Binnenlandse Zaken. Staatsobliga- we ingegrepen.’ De overheid geeft niet snel een extraatje, ties waren de belangrijkste beleggingen. In †‘ werd zegt Den Uyl en het fonds kan haar niet dwingen. ‘Onze Door Maarten van Wijk ABP een aparte stichting en begon veel meer te investe- taak is de overheid te overtuigen meer geld vrij te maken.’ Vermogen van pensioenfonds ABP ren in aandelen. De lage dekkingsgraad van ABP kent nog een andere ABP kende daarna tien vette jaren. Bijna elk jaar werd verklaring, die waarschijnlijk bepalender is: de renteaf- het pensioen volledig verhoogd met looninflatie. Eind dekking. Pensioenfondsen die er nu goed voor staan, „„“ was het fonds rijk, met een dekkingsgraad van †‡„%. hebben zich in het verleden, vaak rond „„“, verzekerd Toen volgde de crisis. Daarvan is ABP nog steeds niet her- tegen het risico van een dalende rente. De wet bepaalt steld. Het fonds had eind april een buffer van ‡%, terwijl sindsdien namelijk dat fondsen moeten boekhouden ierhonderdacht miljard euro. Dat is het de wet ”% vereist. Het pensioen is al jaren niet verhoogd met de marktrente: hoe lager die is, hoe meer geld er in duizelingwekkende vermogen dat het pen- voor inflatie: de achterstand is inmiddels †–%. Het risico kas moet zijn. sioenfonds voor de overheid beheert voor van een pensioenverlaging blijft bestaan. , miljoen Nederlanders. ABP is daarmee Astrologie het grootste pensioenfonds van Nederland Windmolens Het ABP dekte maar een kwart van het renterisico af. Dat enV het vijfde van de wereld. Het duldt alleen de staats- ABP staat niet alleen. Bij de grote pensioenfondsen voor pakte slecht uit, want de rente daalde tussen „„“ en nu €408 fondsen van Noorwegen, Japan en Zuid-Korea voor zich, de zorg en de metaal is de situatie vergelijkbaar. Maar an- van ruim ‡% naar zo’n †,ƒ%. Daardoor bleef de dekkings- alsmede het federale overheidspensioenfonds van de VS. deren doen het flink beter. Het ongewogen gemiddelde graad laag bij ABP, ondanks goed renderende beleggin- Dat ABP zo groot is, heeft zeker voordelen, zoals lage- van pensioenfondsen ligt rond de ††„%, volgens bureau gen. Het ABP-bestuur erkent dit, maar kenschetst het als re kosten en gespecialiseerde beleggers. Toch presteert TPRA. De beste sectorfondsen, Bouw en Openbare Bi- wijsheid achteraf. Anderen vinden dat ABP het, ook met ABP van de ƒ„ Nederlandse pensioenfondsen niet het bliotheken, halen een dekkingsgraad van ††”%. En de de kennis van toen, anders had moeten doen. beste. Met een dekkingsgraad van †„‡% zit het fonds on- beste ondernemingspensioenfondsen (IBM, Unilever, ‘Dit was slecht risicobeheer’, zegt bijvoorbeeld Mar- der het gemiddelde. Hoe kan dit? C&A, ING) zitten op †–„% of zelfs †‡„%. tin Pikaart, auteur van het boek ‘Wanbeleid, Algemeen ‘Slecht risicobeheer’ is de verklaring van ABP-criticas- Zijn omvang heeft ABP dus niet geholpen, al heeft die Burgerlijk’ en voorzitter van de alternatieve vakbond miljard Pensioen Pro Donderdag 31 mei 2018 De pensioenfabriek 7

Er is een verandering van cultuur rekenrente onredelijk laag is en verhoogd moet worden. VOOR UITBLINKERS, Het fonds houdt zich momenteel stil in de discussie, nodig maar de mening is onveranderd. ‘Als je ons nu vraagt, DOORDENKERS ben je tevreden met de huidige rekenrente, dan is het antwoord ‘nee’. Maar we voeren liever een bredere dis- cussie over een nieuw stelsel’, aldus bestuurslid Erik van EN BAANBREKERS Houwelingen. IN DE SECTOR Splitsen ABP heeft nog steeds een lage renteafdekking. Het fonds wil niet de boot missen als de rente gaat stijgen. Het ri- sico op korting blijft zo echter aanwezig. Kocken: ‘Als je dat niet wilt, moet je meer afdekken.’ ABP en APG tot elkaar veroordeeld Andere zaken zijn bij ABP sinds de crisis wel veranderd. In 2008 splitste ABP zijn vermogensbeheerder en Het bestuur kent minder mensen uit de wereld van vak- administrateur af, onder de naam APG. Het fonds bonden en werkgevers en meer personen met een ‘har- kan in theorie ‘shoppen’ voor een betere of goed- de’ financiële achtergrond. De premie is sinds €‚ƒ„ weer kopere aanbieder. In de praktijk is ABP zo groot, flink verhoogd: ABP zit hiermee nu in de middenmoot. dat niemand dit denkbaar acht. APG, dat eigen- Toch ziet Pikaart slechts ‘mondjesmaat’ verbetering. dom is van ABP, nam bij de afsplitsing ook alle De grootste vindt hij de komst van het democratisch ge- 3800 werknemers mee, op vier na. kozen intern toezicht: het verantwoordingsorgaan. Het Volgens vakbondsman Jan Willem Dieten heeft ABP kent een onafhankelijke fractie, los van de traditi- de splitsing weinig opgeleverd. Hij ziet wel risico’s. onele vakbonden: de LVOP. Die trok in april landelijke Het fonds ABP, formeel verantwoordelijk, kan een aandacht met kritiek op de vroegpensioenregeling bij kennisachterstand oplopen ten opzichte van het het ABP. Daar dreigt een flink tekort, LVOP wil niet dat veel grotere APG, dat formeel slechts uitvoerder jongeren daaraan meebetalen. LVOP beklaagde zich ook is. ‘De belangen van ABP en APG zijn niet per se INNOVATIE IN DE over late informatievoorziening door het bestuur. Volgens dezelfde.’ Pikaart illustreert dit hoe gesloten het fonds nog steeds APG is nu een machtig bedrijf, observeert Dieten. is. ‘Er is een cultuurverandering nodig.’ ‘Bij de discussie over een hervorming van het pen- PENSIOENSECTOR Pikaart zou het liefst zien dat het ABP wordt opgedeeld. sioenstelsel praat APG mee. Ik heb daar moeite Dat klinkt radicaal, maar hij is niet de enige met zulke mee, want eigenlijk ligt dit bij sociale partners.’ ideeën. Het Rijk zelf bracht in €‚ƒ„ nog een interdepar- ABP zegt dat het APG strak aangelijnd heeft. JAARCONGRES tementaal onderzoek uit, dat splitsing bepleitte. Diverse Het fonds heeft zijn eigen expertise vergroot: er groepen zoals rechters, leraren, artsen, politieagenten werken nu weer veertig mensen, waarvan tien be- kunnen dan eigen fondsen krijgen. Het voordeel: een leggingsexperts. Ook zitten er specialisten in de einde aan de kruissubsidies die er nu bestaan binnen beleggingscommissie van het bestuur. Daarnaast het grote ABP. Doordat er één premie wordt betaald, is er met APG nu een ‘zakelijker relatie’ en ‘helder- hebben vergrijsde sectoren, zoals rechterlijke macht en der rolverdeling’ dan vroeger, toen er een interne 6 JUNI universiteiten, relatief een voordeel en de politie nadeel. uitvoerende directie was, aldus bestuurslid Xander Beurs van Berlage, Amsterdam Hoofdmotief voor de splitsing was echter dat de over- den Uyl. GOUDEN AWARDS heid het als werkgever fijner vond om de premieonder- Het fonds zegt dit als voordeel te zien van de split- Beste pensioenfonds van Nederland 2018 handelingen verspreid over meerdere, kleinere groepen sing. ‘Het heeft natuurlijk ook nadelen, maar het is Uitzonderlijke bijdrage aan de sector te doen. Vakbonden beschouwden het plan daarom als zo gekomen en je draait het niet snel weer terug’, een poging hun macht te breken. De Tweede Kamer zag aldus Den Uyl, die erop wijst dat APG inmiddels ZILVEREN AWARDS er ook niets in, waarna het rapport in een la verdween. ook andere klanten heeft, zoals pensioenfonds Den Uyl acht de kans klein dat ABP geknipt of gekort- Bouw. Beste pensioenfonds > €5mrd wiekt wordt. ‘Het knippen van ABP, of sluiten en vervan- Beste pensioenfonds < €5mrd gen door een heel ander stelsel, heeft enorme consequen- Foute beleggingen ties. De beslissing is niet aan ons. Maar ik ben geneigd ABP is de laatste jaren ontdekt door strijders voor BRONZEN AWARDS te zeggen dat ABP nog lang zal bestaan.’ P een betere, groenere wereld. Oliemaatschappijen, Beste LDI/matchingstrategie sigarettenfabrikanten en palmolieplantages: het is Beste rendementsstrategie maar een kleine greep uit de ‘foute’ beleggingen Dekkingsgraad per eind april die ABP volgens hen zou moeten lozen. ABP komt Beste beleggingsbeleid hiermee vaker dan andere fondsen in de publiciteit. Een geval van hoge bomen die veel wind vangen. THEMA-ONDERSCHEIDINGEN Blijkens een sectorranglijst loopt ABP namelijk Langetermijnbelegger van het jaar voorop met duurzaam beleggen. Ook hier heeft ABP voordeel van de omvang. Voor duurzaam ESG Award beleggen is veel specialistische kennis nodig. Als Innovatieprijs grote belegger kan ABP bedrijven soms overtuigen Communicatie Award tot duurzamer gedrag.

Awards-Jaarcongres-2018-2200x2200.indd 3 19/05/18 21:28 104% Pensoen Pro 8 .De pensioenfabriek Donderdag 31 mei 2018 9

Nergens voor nodig. We hebben een boekwerk vol me- ningen van deskundigen gepubliceerd die dat allemaal Hogere onderschrijven.’ TK: ‘Daar sta ik niet in, dacht ik.’ Ik ben tegen MvR: ‘We rekenden vroeger ook met een hogere rente. En gek genoeg doen we dat ook nog bij de vaststelling van de verschillende rente pensioenpremies, die daardoor eigenlijk te laag zijn. Wij pleiten voor een vaste risicovrije rente. Daarmee haal je regimes voor de volatiliteit uit het pensioenstelsel. Met een rente van ‘% of “% kunnen we wél indexeren. En dat is prima te jong en oud versus verdedigen. Want de werkelijke rendementen van pensi- oenfondsen liggen veel hoger. Dáár moet je naar kijken.’

TK: ‘Dit is precies het punt waarop we het meest van me- ning verschillen. Het gaat niet om de hoogte van de reken- nieuw rente. Ik ben het er helemaal mee eens dat het verwachte rendement van pensioenfondsen waarschijnlijk hoger ligt dan die lage marktrente, hoewel je daar nooit helemaal zeker van kunt zijn. Het gaat erom dat die rekenrente een stelsel gedrocht is waar we vanaf moeten. We hanteren nu de- zelfde rente voor jong en oud. Dat is onzin. Jongeren heb- ben nog veertig, vijftig jaar werk voor de boeg en dan nog hun pensioen. Dan praat je over een horizon van tachtig jaar. Op zo’n lange termijn kun je niet anticiperen met Moet er wel of geen nieuw één rente. Daar moet je gewoon goed voor beleggen. De oplossing is dat je jongeren eerst in individuele potjes – pensioenstelsel komen? Martin van maar wel collectief beheerd – pensioen laat opbouwen. Rooijen (50Plus) en risicohoogleraar Op latere leeftijd stromen ze dan langzaam in die grote collectieve pot waaruit de pensioenen worden betaald Theo Kocken zijn het oneens. en waar de rente wel een rol speelt.’

Door André de Vos MvR: ‘Ik ben tegen verschillende regimes voor jong en oud. Samen uit, samen thuis. Het huidige stelsel is ge- bouwd op collectiviteit, solidariteit en verplichtstelling. Dat moeten we koesteren. Als we gewoon de vaste reken- rente hadden behouden die we tot › œ hadden, was er an de wand van zijn kantoortje in het nu niets aan de hand. De enige reden waarom we er toen Tweede Kamergebouw heeft Martin van vanaf zijn gestapt, is omdat ABP dreigde te moeten kor- Rooijen (geboren in Drunen) een kranten- ten en beter uit dacht te zijn met een marktrente. Die lag artikel opgehangen: Willem II-PSV - . toen hoger dan de vaste rente van “%, waar we tot dan toe Met een grote foto van topscorer Fran Sol, mee rekenden. Het was puur opportunisme.’ Adie drie keer scoorde voor de Tilburgse ploeg. PSV-sup- porter Theo Kocken kan erom lachen. Zijn club is toch TK: ‘Precies! Dat is juist mijn punt. Daarom moeten we af gewoon kampioen van Nederland geworden. van die rente, en het huidige stelsel. De vaststelling van Maar het gaat vandaag niet om voetballen. Het Twee- de rente is opportunistisch, een speelbal voor de politiek, de Kamerlid van  Plus (en oud-voorzitter KNVB-betaald zoals nu ook weer blijkt. Met een hoge of lage rente heb voetbal) en de hoogleraar risicomanagement discussië- je niet opeens meer of minder geld in de pot. Het enige ren over het pensioenstelsel. Van Rooijen als verdediger wat de rente doet in het huidige stelsel is het geld verde- van het bestaande systeem, Kocken als aanvaller die de len tussen jong en oud. Bij een lage rente zijn de ouderen gaten in de defensie zoekt. boos, bij een hoge rente de jongeren. Dus pas het stelsel Van Rooijen maakt zich sterk voor een hogere reken- aan. De grap was trouwens dat bij de overgang in › œ rente voor de pensioenen. Daardoor worden de toekom- de marktrente uiteindelijk ook rond de “% lag, dus dat stige verplichtingen van pensioenfondsen goedkoper het weinig uitmaakte. Niemand had toen voorzien dat en verbetert de financiële positie van pensioenfondsen de rente zo laag zou worden.’ aanzienlijk. Kortingen verdwijnen uit beeld en pensioe- nen kunnen zelfs worden gecorrigeerd voor de inflatie. Het meeste geld in de pensioenpot is van de ouderen, dus Kocken is tegen. Hij is zeer kritisch op het stelsel, juist die hebben er ook het meest over te vertellen. vanwege de eindeloze discussies over zaken als de reken- rente. Een debat in acht stellingen. MvR: ‘Ik erger me blauw aan de generatietegenstelling die wordt gecreëerd door de politiek.’ Met een hogere rekenrente is hervorming van het pen- sioenstelsel overbodig. TK: ‘Maar jij bént de politiek. En  Plus komt op voor de ouderen.’ MvR: ‘Het huidige pensioenstelsel is bestand gebleken tegen zware economische stormen. We hebben ondanks MvR: ‘Wij zijn het tegengeluid. In de Tweede Kamer staat de crisis niet op grote schaal de pensioenen hoeven kor- het belang van de jongeren voorop; daar bieden wij weer- ten. Tja, de inflatiecorrectie blijft al jaren uit en dat voe- werk aan. De ouderen hebben een goed pensioen mee- len gepensioneerden in hun portemonnee. Maar dat gekregen, dat willen we ook voor onze kinderen. En dat komt doordat we met die rare lage marktrente rekenen. kan met dit stelsel. Het beeld wordt gecreëerd, met name Theo Kocken (links) en Martin van Rooijen. FOTO’S: PETER STRELITSKI Pensoen Pro 10 De pensioenfabriek Donderdag 31 mei 2018 11

In de praktijk is dat andere stelsel al in de maak

in de Tweede Kamer en de media, dat de ouderen de pot TK: ‘Het is goed dat de AOW-leeftijd omhoog gaat, maar onrechte bestaat bij jongeren het idee dat er straks voor TK: ‘Maar zijn jullie bereid om te korten als de crisis lan- leegeten en er straks niets meer is voor de jongeren. De het systeem dat je na  ‘ voor elk jaar dat we gemid- hen helemaal niets is. Dat is gewoon niet zo. Aan de an- ger duurt?’ pensioenpot is nota bene verdubbeld sinds de crisis. En deld ouder worden een extra jaar moet werken, is bizar. dere kant moeten we benadrukken hoe mooi het is dat ja, het meeste geld is van de ouderen. Maar het is geen Dat doen we nu toch ook niet? Dat moet je in verhou- we de beloofde pensioenen gewoon kunnen blijven be- MvR: ‘Ja, want dan heb je een goed verhaal. Mits we een wedstrijd van oud tegen jong. De machtsvraag van wie ding doen.’ talen, hoewel we zeven jaar ouder worden dan we ooit beter systeem hebben om kortingen weer te herstellen.’ cv cv het meeste heeft te zeggen, speelt helemaal niet bij pen- hadden berekend. In plaats daarvan lees ik een verhaal Martin van Rooijen Theo Kocken (1964) sioenfondsbesturen. Die slagen er prima in evenwichti- Als iedere werkende, dus ook zzp’ers, verplicht pensioen van iemand die boos is dat hij €­ euro moet inleveren TK: ‘Ik vrees dat we dan weer dezelfde discussie krijgen (1942) ge afwegingen te maken.’ moeten opbouwen, zijn veel problemen van het huidige op een pensioen van €˜‘™ euro per maand. Netto! Daar als nu. Uitstellen, regels veranderen, boze ouderen, boze 1993: studie econo- stelsel opgelost. gaat iets serieus mis in de beeldvorming.’ jongeren. Daar ben je vanaf als je opbouw door jongeren 1965-1968: inspecteur metrie in Tilburg TK: ‘Ik heb misschien bijgedragen aan die generatiedis- en pensioen van ouderen meer uit elkaar trekt. Dat wil Belastingdienst cussie. In  ­­ werd het STAR-akkoord gepresenteerd. TK: ‘Dat ís dan al een stelselwijziging. En een goede. Nederlandse pensioenfondsen beheren de pensioen- niet zeggen dat ik tegen solidariteit ben. Sterker, als we 1994-1997: ING Ba- Oud én jong zouden meer krijgen. Dat kan helemaal niet Want die zzp’ers vallen nu buiten het stelsel. Dat is het pot goed. het op mijn manier aanpakken, dan moeten jongeren 1967: studie bedrijfs- rings en dat was ook niet zo. Jong kreeg in werkelijkheid min- allergrootste probleem op pensioengebied. Van die één betalen voor het risico dat we met zijn allen veel ouder economie der. Daar heb ik toen wel iets van gezegd. Maar ik ben miljoen mensen bouwen er veel geen pensioen op. En TK: ‘Ik denk dat de Nederlandse pensioensector goed worden. Maar dat is op te lossen. Jongeren kunnen dan 1997-2000: Rabo- het eens met Martin, de generatiediscussie speelt meer die groep groeit. Dat leidt straks tot een enorme toena- belegt. Ons risicomanagement en de governance zijn langer werken, zij hebben hun menselijk kapitaal nog. 1968-1973: Shell bank in de politiek dan bij de fondsen. Precies het argument me van armoe onder ouderen. Daarmee vergeleken is de veel beter dan in de meeste andere landen. En hoewel Dat hebben ouderen niet meer.’ waarom je die hele rekenrentediscussie uit het stelsel stelseldiscussie een detail.’ ik vind dat we dingen moeten veranderen, kan er wei- 1973-1977: staats- 2000-heden: oprich- moet halen. Daar gaat de politiek over.’ nig discussie over zijn dat we een van de beste stelsels Het stelsel wordt nog deze kabinetsperiode herzien. secretaris fiscale ter en CEO Cardano MvR: ‘Eens. De pensioendiscussie is een luxeprobleem, ter wereld hebben. Ik kom veel in andere landen. Daar zaken voor CDA Bij beslissingen over het pensioenstelsel moet je de hui- omdat het geen echt probleem is. Ik zou tegen de socia- is helemaal niet gespaard.’ MvR: ‘Nee. Minister Koolmees heeft al geroepen dat hij 2006: promotie VU dige vermogenspositie van ouderen meenemen. le partners zeggen: los eerst het arbeidsmarktprobleem wacht op de sociale partners. Verstandig. De politiek moet 1977-1980: Tweede Amsterdam eens op. Ik denk dat een pensioenverplichting onvermij- MvR: ‘Eens. Pensioengeld is echt geen ‘dumb money’. Al- zich niet met het stelsel bemoeien. Er is bovendien nog Kamerlid CDA MvR: ‘Daar gaan we weer: het beeld van de rijke ouderen.’ delijk is, met een opt-out voor de echte ondernemers.’ leen wordt het stelsel door de renteregels een soort Hol- geen begin van de oplossing voor het transitieprobleem. 2010-heden: hoog- le Bolle Gijs. Er gaat steeds meer in en er mag niets uit.’ Hoe kom je van het ene naar het andere stelsel? Wat doe 1980-1989: Shell en leraar risicomanage- TK: ‘Onder Nederlandse ouderen heerst minder armoe Een stelselwijziging is nodig omdat het huidige stelsel je met de opgebouwde rechten?’ NAM ment VU Amsterdam dan in bijna alle andere landen. Je zou kunnen beargu- onbegrijpelijk is voor de gemiddelde Nederlander. Het pensioenstelsel is robuust genoeg om een volgende menteren dat dat juist is dankzij dit stelsel. Maar het gaat crisis te overleven. TK: ‘Ik heb na meer dan tien jaar de hoop opgegeven 1989-1994: Coopers & 2015: documentaire over de gepensioneerden van over dertig jaar. Die gaan TK: ‘Vind ik wel. Al zal je het nooit helemaal begrijpelijk dat er een ander stelsel komt. Tenminste, via regelge- Lybrand ‘Boom Bust Boom’, het met dit stelsel minder goed hebben.’ krijgen. Met een eenvoudiger opzet kun je wantrouwen TK: ‘Hoewel het stelsel gevoelig is voor opportunisme, ving. De praktijk is dat dat andere stelsel al in de maak met Terry Jones, wegnemen. Het is toch triest dat het vertrouwen in pen- zou het een volgende crisis aan moeten kunnen. Hangt is. Verschillende ondernemingspensioenfondsen heb- 1996-2015: manage- oud-Monty Python-lid ‘Maar we moeten niet allerlei andere zaken in de pen- sioenfondsen lager is dan in banken. Onterecht ook. Dat er wel vanaf wat voor soort crisis het is. Als de beurzen ben hun oude pensioenfonds gesloten voor werkenden. ment consultant en sioendiscussie betrekken. Het is zo al complex genoeg. komt ook omdat mensen het systeem niet begrijpen en weer met ™ % onderuit gaan, moet er echt gekort wor- Hun nieuwe pensioenregeling bestaat uit een beschik- diverse bestuursfunc- Bovendien wekt dat ten onrechte de indruk dat je pech- daarom wantrouwen.’ den, dan maakt het niet meer uit welke rekenrente je barepremiesysteem waarin je met individuele potjes ties in de zorgsector en gelukgeneraties kunt voorkomen.’ hanteert. Maar gaat dat ook gebeuren?’ pensioen opbouwt en op latere leeftijd langzaam in dat MvR: ‘We moeten leren leven met complexiteit. Com- collectieve systeem van de niet-actieven stroomt. Niet 2015-nu: Eerste en MvR: ‘Ik ben bang dat we straks een uitruil krijgen van plexiteit is ook niet zo erg.’ MvR: ‘Dat hangt er vanaf hoe lang de crisis duurt. Bij de perfect, maar een eind in de richting die ik voorstel. Die Tweede Kamerlid een flexibele AOW tegen een verandering van het pensi- laatste crisis veerden de beurzen redelijk snel terug. Dan ontwikkeling zal doorzetten. Misschien nog niet bij ABP voor 50Plus oenstelsel. Blijf van de AOW af. Die is nu helder en eerlijk. TK: ‘Totdat je ­% moet korten. Dan is iedereen boos. moet je uitkijken met kortingen. Want pensioenen die of Zorg en Welzijn, maar wel bij veel andere fondsen.’ P Als je daaraan gaat sleutelen, wordt het echt niet beter.’ Het is ook een kwestie van betere communicatie. Ten eenmaal zijn gekort, kunnen nauwelijks worden hersteld.’ Pensioen Pro Donderdag 31 mei 2018 De pensioenfabriek 13

De rekenmachine van het pensioenfonds DE ACTUARIS Esther Valentijn

Modelleren is voor mij spelen met cijfers Door Geert Dekker e hoogte van de pensioen- premie. Maar ook de om- Dvang van de buffers van een pensioenfonds. Of de hoeveelheid cash die nodig is om alle pensi- oenuitkeringen te doen. Soms lijken pensioenregelingen één grote rekenexercitie. De actuaris is de rekenmachine die al die som- metjes maakt. Esther Valentijn (1970), sinds twee jaar manager actuariaat bij PGB Pensioendiensten, vindt puz- zelen leuk. Dat trok haar ooit naar de studie wiskunde. Maar ze wilde geen leraar worden. Ze kwam terecht bij een verzekeraar, omdat ze ‘leuke verhalen’ had gehoord over actuariële wetenschappen. ‘Die verhalen klopten ook. Mo- delleren, prognoseberekeningen: het is voor mij spelen; spelen met cijfers.’ Bouwinvest vertaalt de normen en waarden Toen ze een aantal jaren later bij het pensioenfonds van KLM belandde, kwam daar een tweede van pensioenfondsen naar een snelgroeiende, dimensie bij: het verhaal achter al die cijfers. De uitleg is steeds be- langrijker geworden in haar werk. wereldwijde vastgoedportefeuille ‘We zijn voortdurend bezig met de vraag wat het betekent voor de deelnemer van het fonds. Wat als Dick van Hal, Chairman of the Board, Bouwinvest de levensverwachting toeneemt? Wat als de deelnemersmix ver- andert, als er bijvoorbeeld meer Bouwinvest is de op twee na grootste Nederlandse institutionele vastgoedinvesteerder en breidt vrouwen in het fonds komen, of sterk uit in de internationale markten in Europa, Noord-Amerika en Azië-Pacifi c. Wij geloven dat meer jongeren? Maar ook: wat zijn diversifi catie over landen en vastgoedsectoren, oftewel over de verschillende economische de gevolgen van veranderingen in de pensioenregeling als straks cycli, de meest zekere manier is om risico en rendement voor onze klanten te balanceren. In de de doorsneepremie wordt afge- komende drie jaar verwachten we dat onze internationale investeringen groeien tot 40% op schaft?’ een totaal beheerd vermogen van € 13 miljard. Wij vergeten echter nooit onze eigen waarden Goede antwoorden op al die en verantwoordelijkheden, die wij sinds 1952 hanteren toen wij startten met beleggen voor vragen formuleren is niet een- gepensioneerden in de Nederlandse bouwsector. voudig. ‘We sluizen de actuariële gegevens niet zomaar door naar het bestuur en deelnemers zijn

This advertisement does not constitute a sale, an offer to sell or a solicitation of an offer to buy any interests ook niet geholpen met een brij in the fund. The shares in the funds will not, directly or indirectly, be offered or acquired in the Netherlands, aan statistische gegevens. De unless to or by individuals or legal entities that are ‘qualifi ed investors’ within the meaning of Section 1:1 of communicatie is een van de mooie the Dutch Financial Supervision Act (Wet op het fi nancieel toezicht, “FSA”), Bouwinvest has a license within the uitdagingen van deze functie. meaning of Article 2:65 FSA and is supervised by the Authority Financial Markets and the Dutch Central Bank. Vergeet het jargon en vergeet alle Ontmoet ons op de Provada; hal 12, stand 25 nuances die je als wetenschapper FOTO: PETER STRELITSKI zou willen geven. Maar natuurlijk moet het wel kloppen.’ P

15-5-2018-ADV-NL-Dick van Hal-PENSIOENPRO-204x280.indd 1 18-05-18 09:30 Pensioen Pro 14 De pensioenfabriek Donderdag 31 mei 2018 15 Wie is de baas in pensioenland? Er zijn nogal wat partijen betrokken bij de beslissingen over de pensioenmiljarden. Maar wie hee het nu echt voor het zeggen? De belangrijkste spelers op een rij. Door Olaf Boschman 1 2 3 4 5 6

De Nederlandsche Pensioenbestuur Gepensioneerden Vakbonden Politiek Bank Bij de besturen heeft sinds de crisis Krijgen steeds meer macht, ook in Hun positie aan de onderhandelings- Stevig op de derde plek, kan klim- Heeft sinds de crisis veel meer invloed een grote professionaliseringsslag de politiek ( Plus). tafel staat voorlopig niet ter discussie. men als ze de sociale partners durft gekregen, maar nog meer bevoegdhe- plaatsgevonden, mede onder druk te passeren. den lijken onwaarschijnlijk. van DNB (zie ). Het aantal pensioengerechtigden van Vakbonden mogen dan aan invloed ™” jaar en ouder nam tussen ž˜ en verliezen, in pensioenland zijn ze de Regering en parlement maken samen Volgens sommige pensioenfondsbe- Pensioenfondsen moeten de pensi- žŸ˜ met ¡% toe. Het aantal actieven machtigste partij. Pensioen is een de spelregels voor het aanvullend pen- stuurders (zie ”) is De Nederlandsche oenregeling die werkgevers en werk- daalde in die periode met ™,¢%. Sinds arbeidsvoorwaarde en daarmee een sioen. De belangrijkste knop waaraan Bank de échte baas in pensioenland. nemers afspreken zo goed mogelijk žŸ¢ hebben gepensioneerden een zaak van werkgevers en werknemers: Werkgevers ze kunnen draaien is de fiscaliteit. Zij vinden dat de toezichthouder veel uitvoeren. Het bestuur stippelt het plaats in het pensioenbestuur. Hoe de sociale partners. Zij beslissen sa- Nu het risico op onverwachte (en on- Wie voor pensioen spaart, krijgt nu te veel van hen eist en te weinig ver- beleggingsbeleid uit en bepaalt wie meer gepensioneerden, hoe meer men hoe een pensioenregeling eruit- gewenste) bijstortingen in de pen- belastingvoordeel, maar moet straks trouwen geeft. DNB toetst of pensi- dat mag invullen en hoe. Vermogens- bestuurszetels. Het pensioenfonds ziet en hoeveel premie hiervoor wordt sioenpot kleiner wordt, neemt hun over zijn pensioenuitkering belasting oenfondsbestuurders geschikt zijn beheerders komen daarom maar wat moet voor die zetels namens gepensi- afgedragen. De vakbonden maken belangstelling af voor de inhoud van betalen. De overheid bepaalt hoeveel voor hun functie en kan zelfs ingrij- graag in beeld bij het bestuur. Ook oneerden verkiezingen organiseren, namens de werknemers de afspra- de regelingen. geld werknemers maximaal belas- pen in het beleggingsbeleid. Zo moest stelt het bestuur de premie vast. Ver- direct of getrapt. Laat het pensioen- ken over het pensioen. Dit geldt in tingvrij opzij mogen leggen voor hun het fonds voor de glasfabrieken goud der laat het bestuur zijn invloed gel- fonds dit na? Dan bestaat het risico elk geval voor de mensen die pensi- In de toekomst staat op elk pensi- pensioen. Verder bepaalt de wetge- verkopen, omdat DNB vond dat het den via de Pensioenfederatie. Die be- dat de rechter die alsnog afdwingt, zo oen opbouwen bij het fonds voor hun oenoverzicht wat de premiebijdrage ver hoeveel vet fondsen op de botten fonds daarin te veel had belegd. In langenorganisatie is een belangrijke heeft BPL, het bedrijfstakfonds voor bedrijfstak; % van allemaal. is van de werkgever en wat die van de moeten hebben (buffers) en wanneer een rechtszaak trok de toezichthou- gesprekspartner voor toezichthou- de landbouw, ervaren. In de praktijk hebben individue- werknemer. Het is één van de gevol- fondsen de pensioenaanspraken mo- der uiteindelijk aan het langste eind. ders en politici, als doorgeefluik van Met de groei van het aantal gepensi- le werknemers niets te zeggen over gen van de gewijzigde Europese pen- gen aanpassen aan de inflatie (indexe- En als DNB van de rechter ongelijk wensen uit de sector. oneerden neemt ook hun electorale de arbeidsvoorwaarde pensioen. De sioenfondsenrichtlijn. In de meeste ren). Ook heeft de wetgever een vinger krijgt, zoals in een zaak tegen het pen- De bestuurders hebben soms een macht toe, zoals blijkt uit het succes meerderheid is geen lid van de vak- gevallen betaalt de werkgever grofweg in de pap bij de premie die pensioen- sioenfonds van de slagers, dan kan ondankbare taak: veel deelnemers van ”Plus. bond en heeft strikt genomen dus twee derde van de pensioenpremie en fondsen heffen. Die regels zijn ove- het zomaar zijn dat de regels worden willen wel een goed pensioen, maar helemaal geen stem bij de onderhan- de werknemer zelf één derde. Maar rigens minder streng dan toezicht- aangescherpt (wat in dit geval inder- zien niet in waarom het bestuur hoge delingen over de pensioenregeling. linksom of rechtsom komt dat geld houder DNB wil, naar verluidt ook daad gebeurde). kosten maakt voor beleggingen in Zij moeten erop vertrouwen dat de af- natuurlijk gewoon uit de loonruim- omdat de overheid als werkgever bij Alle fondsen hebben te maken met bijvoorbeeld private equity of hedge- spraken die de vakbond maakt, aan- te van de werknemer. De werkgever strengere regels zelf te veel premie de rekenrente die DNB voorschrijft. fondsen. Daar komt bij dat het steeds sluiten bij hun wensen. Er zijn ideeën betaalt, maar bepaalt in de praktijk zou moeten betalen. Drie jaar geleden verlaagde DNB mid- lastiger is voor een bestuur om een ei- genoeg om dit te veranderen, maar steeds minder. Dat komt voor een De actuele vraag is of het kabinet in den in de zomer de Ultimate Forward gen stempel te drukken naarmate de voorlopig gebeurt er weinig. Het ka- belangrijk deel doordat het risico staat is het pensioenstelsel te her- Rate (ufr). Dat is de rente die pensi- toezichthouder strengere eisen stelt. binet wil het pensioenstelsel hervor- van een te laag pensioen langzaam vormen volgens de eigen voorne- oenfondsen moeten gebruiken voor Van oudsher bestaat het pensioen- men, zonder te tornen aan de rol van verschuift naar de deelnemers. Voor mens uit het regeerakkoord. Wouter hun verplichtingen op heel lange ter- fondsbestuur uit afgevaardigden van de vakbonden. Het verklaart deels werkgevers is het belangrijk dat ze Koolmees, als minister verantwoor- mijn. Vooral voor fondsen met veel vakbonden en werkgevers (het zo- waarom de onderhandelingen over kunnen inschatten hoeveel geld ze delijk voor de hervorming van het jonge deelnemers was dat een ader- genaamde paritaire bestuur), maar een ander pensioenstelsel zo lang du- kwijt zijn aan het pensioen en dat dit pensioenstelsel, beseft dat hij afhan- lating. Bij het pensioenfonds voor die worden steeds vaker aangevuld Bestuurders ren. ‘Vakbonden kunnen dit dossier bedrag niet al te sterk schommelt. kelijk is van vakbonden en werkge- de kappers ging de dekkingsgraad met één of meer onafhankelijke be- echt gijzelen als ze dat willen’, aldus Steeds minder werkgevers hebben vers. ‘De sociale partners dreigen met als gevolg van de ingreep met ˜,™% stuurders. Zo hebben de grootste twee vinden dat hoogleraar arbeidsmarkt Ton Wilt- nog een plicht om geld bij te storten een deadline voor een plan helpt niet.’ onderuit. Veel pensioenfondsen vin- fondsen, ABP en PFZW, een onafhan- hagen. En dat doen ze ook. als het slecht gaat met het pensioen- den de ufr te streng. DNB wimpelt die kelijk voorzitter: Corine Wortmann DNB te veel fonds. bezwaren weg. bij ABP en Carla Moonen bij PFZW. eisen stelt Pensioen Pro Pensioen Pro 16 De pensioenfabriek Donderdag 31 mei 2018 Donderdag 31 mei 2018 De pensioenfabriek 17

Boegbeeld en verbinder DE DIRECTEUR Pensioenfonds Atos Peter ontsloeg leden die te Borgdorff veel tegengas gaven Telkens de vraag stellen wat het Door Geert Dekker betekent voor e directeur van een pensi- oenfonds is niet de baas. de deelnemer DHet bestuur is de baas. Peter Borgdorff (1953) geeft als directeur van pensioenfonds Zorg en Welzijn leiding aan het bestuursbureau dat het bestuur ondersteunt. ‘Wij moeten ervoor zorgen dat het bestuur zijn werk naar behoren kan doen.’ Leidinggeven (‘Verbinden is het toverwoord’) is een van zijn drie taken. Daarnaast is hij eerste on- derhandelaar voor PGGM, dat het 7 8 9 pensioen feitelijk uitvoert, en hij is het gezicht van het fonds naar de buitenwereld. ‘Bij deelnemers, bij de Pensioenfederatie, bij de poli- tiek: in het hele circuit vertegen- woordig ik het pensioenfonds. De rol van boegbeeld.’ Bij kleinere pensioenfondsen is de directeur soms eerder een meewerkend voorman. ‘Ik bezocht laatst een presentatie over de nieuwe privacywetgeving en dan kom ik collega’s tegen die volledig op de hoogte zijn van alle details. Werkenden Experts Slapers Daar hoef je mij niet naar te vra- Meer invloed dan vroeger, maar nog Hoe ingewikkelder pensioenen, hoe Hadden en hebben weinig in de melk gen.’ weinig echte macht. meer regels, hoe belangrijker experts. te brokkelen. ‘Een polderjongen’ noemt Borg- dorff zichzelf, vooral ervaren in het Sinds enkele jaren kan het pensioen- Deskundigen hebben geen formele Van alle deelnemers aan pensioen- bij elkaar brengen van verschillen- fondsbestuur de hoogte van de pen- positie in pensioenland, maar ze zijn fondsen is meer dan de helft slaper. de belangen. Toen hij vijftien jaar sioenpremie pas vaststellen nadat onmisbaar vanwege de specialistische Zij bouwen geen pensioen meer op geleden voor het eerst een functie het advies heeft gevraagd bij de di- kennis die nodig is om pensioenfond- bij het fonds, maar zijn ook nog niet kreeg in de pensioensector, moest recte vertegenwoordigers van deel- sen te leiden. Dat geldt voor de regels gepensioneerd: ze werken elders en hij veel leren. ‘Héél veel leren. Ik nemers in het pensioenfonds: het waar fondsen zich aan moeten hou- bouwen daar pensioen op. Het is on- had op een gegeven moment door verantwoordingsorgaan. Ook over den, voor het beleggen, voor de auto- duidelijk hoeveel geld pensioenfond- hoe je dat aanpakt: door telkens het beloningsbeleid moeten de deel- matisering. Dit voorjaar antwoordde sen precies voor deze groep beheren, de vraag te stellen wat dat nu nemers eerst advies uitbrengen voor minister Ollongren van Binnenlandse maar zeggenschap hebben ze niet of betekent voor de deelnemer. Als hierover een besluit kan vallen. Het Zaken op Kamervragen dat de rege- nauwelijks. Ze hebben geen stem in je die basale vraag blijft herhalen, tekent de groeiende invloed van deel- ling van ABP te complex is, zelfs voor het bestuur en doorgaans ook geen in gesprek met actuarissen of nemers in het pensioenfonds. Be- het bestuur. Overigens is het inroepen zetel in het verantwoordingsorgaan. vermogensbeheerders, dan gaan langrijker is dat deelnemers van het van de hulp van experts geen garantie Slapers die bij een ander pensioen- ze de materie vanzelf anders uit- pensioenfonds zelf verkiezingen voor dat het altijd goed gaat. Zo heeft toe- fonds gaan sparen, kunnen hun op- leggen.’ het verantwoordingsorgaan kunnen zichthouder AFM sinds begin dit jaar gebouwde pensioenaanspraken over- Die focus op de deelnemer laat afdwingen, zonder dat daar een vak- geen eigen pensioenfonds meer. De dragen aan dat fonds. Voorwaarde is Borgdorff ook nuchter oordelen bond aan te pas komt. Zo kunnen ook pensioenregeling wordt nu uitgevoerd wel dat zowel het oude als het nieuwe over het huidige pensioenfonds. onafhankelijke deelnemers een plek door een algemeen pensioenfonds. pensioenfonds genoeg geld in kas ‘Dit is hoe we nu het pensioenpro- veroveren in het verantwoordingsor- Voor de selectie van een apf schreef heeft om alle toegezegde pensioe- bleem oplossen. Als we morgen gaan, zoals bij ABP. Bij andere fond- de AFM, met hulp van een adviseur, nen te kunnen betalen (lees: een dek- een slimmere oplossing vinden, sen is het voor deelnemers lastiger een aanbesteding uit. Desondanks kingsgraad van minimaal ††%). Bij ben ik de eerste die zegt: meteen hun stem te laten klinken. Het be- vielen de kosten van de overstap ruim veel grote fondsen was dat de afge- doen. Maar de afgelopen zestig stuur van Pensioenfonds Atos ont- vier keer zo hoog uit als begroot. Er lopen jaren niet het geval. Mensen jaar hebben we die slimmere op- FOTO: PETER STRELITSKI sloeg zelfs enkele leden die te veel was bij de aanbesteding iets over het die voor zichzelf zijn gaan werken, lossing nog niet gevonden.’ P tegengas gaven. hoofd gezien. moeten het geld sowieso laten staan. Pensioen Pro 18 De pensioenfabriek Donderdag 31 mei 2018 19 Als het vermogen groeit, stijgen de kosten Pensioenfondsen geven miljarden uit aan vermogensbeheer. Er is veel druk om de kosten omlaag te krijgen, maar dat is makkelijker gezegd dan gedaan. Door Sameer van Alfen

n  waren pensioenfond- Roest, hoofd vermogensbeheer bij sen € , miljard kwijt aan ver- ABN Amro Pensioenfonds. ‘Pensioen- mogensbeheer. Daar komen fondsen die met hun beleggingen de nog eens € miljard transac- financiële markten willen verslaan, tiekosten bij. Veel geld. Zeker hebben doorgaans hogere kosten dan Iin verhouding tot de ruim € miljard fondsen die genoegen nemen met die er jaarlijks aan premie binnen- hetzelfde rendement als de markt.’ komt. Maar op het totale pensioen- vermogen van ruim € miljard valt ABN Amro Pensioenfonds heeft als het ineens wel weer mee. En de afge- uitgangspunt dat markten in beginsel lopen twee jaar werd er door die dure efficiënt zijn en lastig te voorspellen. vermogensbeheerders wel een klei- ‘Het verslaan van de financiële mark- ne € miljard rendement geboekt. ten is zeer moeilijk’, zegt Roest. ‘In de De vermogensbeheerkosten be- praktijk hebben wij daarom voor de staan uit vaste beheerkosten – een meeste beleggingscategorieën de keu- percentage van het belegd vermogen ze gemaakt om de markten te volgen: – eventueel aangevuld met prestatie- passief beheer dus. Dat leidt door- er een kostenlaag tussenuit. Bij vast- vergoedingen bij beter dan verwach- gaans tot lagere kosten.’ goed en infrastructuur zijn we meer te rendementen. De transactiekosten Roest geeft aan dat er tussen beleg- zelf gaan doen: eigen teams oprich- zijn de kosten voor aan- en verkopen gingscategorieën kostenverschillen ten die zelf investeren.’ Van Oostveen op de financiële markten, zoals bij- bestaan: ‘Ontwikkelde markten zijn op een percentage van het belegd ver- schat dat PFZW jaarlijks circa €  voorbeeld aandelen. over het algemeen goedkoper dan op- mogen. Maar in veel contracten met miljoen bespaart op de absolute ver- In  bedroegen de vermogens- komende markten en alternatieve be- onze vermogensbeheerders staat dat mogensbeheerkosten doordat PGGM beheerkosten nog €„, mrd. De abso- leggingen. Bij alternatieve beleggin- de tarieven lager worden bij een gro- minder uitbesteedt. lute kosten zijn dus behoorlijk geste- gen kun je denken aan hypotheken ter belegd vermogen. We hebben dus De prestatievergoedingen die gen. Maar de pensioensector zelf kijkt en catastrofeobligaties.’ geprofiteerd van onze schaalgrootte.’ PFZW uitbetaalde aan met name naar de kosten ten opzichte van het De ‘investment beliefs’ van Mars private-equitymanagers namen wel belegd vermogen. En dan is er spra- Pensioenfonds verklaren waarom dit Prestatievergoedingen iets toe. Van Oostveen verklaart de ke van een daling over de afgelopen fonds juist hoge vermogensbeheer- Volgens Roest is het geen zekerheid uit. PFZW gaf vorig jaar in totaal €Œ gestegen prestatievergoedingen door jaren. De relatieve kosten namen af kosten heeft. Het fonds gelooft dat dat de relatieve kosten de komende mln aan beheer- en prestatievergoe- te wijzen op het hoge behaalde ren- van , % in  naar ,„ % in . het gedrag van beleggers voor oneven- jaren verder dalen. ‘We zijn de afge- dingen uit. PGGM ontving zo’n € dement. ‘Wij rekenen deze mana- Voor elke € die de pensioenfond- wichtigheden zorgt op de financiële lopen jaren meer gaan beleggen in mln, de rest belandde bij externe ver- gers over meerdere jaren af tegen sen in  belegden, maakten zij markten en dat het pensioenfonds categorieën die een hogere beheer- mogensbeheerders. een vooraf bepaalde rendements- €„,  aan vermogensbeheerkosten. daarvan als langetermijnbelegger kan vergoeding kennen, zoals die catas- PFZW bracht de totale vermogens- doelstelling van gemiddeld œ%. Als De vermogensbeheerkosten ver- profiteren. Het kiest daarom voor ac- trofeobligaties en hypotheken. Ver- beheerkosten de afgelopen jaren zij aan het einde van de rit een hoger schillen sterk per pensioenfonds. tief beheer door externe managers. der hangt het af van de hoogte van de terug van ,% van het belegd ver- rendement behalen, dan betalen wij De meeste fondsen rapporteerden De rendementen moeten de relatief beurskoersen en die zijn moeilijk te mogen in  naar ,„Œ% in ‡. een prestatievergoeding. In ‡ ver- in  (het totaaloverzicht van ‡ hoge kosten goedmaken. voorspellen. Waar we zien dat onze Volgens Jan Willem van Oostveen, sloegen meer individuele managers is nog niet bekend) tussen de ,% Toch deed het ABN Amro Pensioen- tarieven lager kunnen, gaan we in manager beleggingsbeleid en finan- de afgesproken doelstelling dan in tot ,‡% aan kosten. Een fonds als fonds het de afgelopen tien jaar beter discussie met onze vermogensbe- ciën bij PFZW, werden de grootste . Daardoor stegen de prestatie- ABN Amro zit aan de onderkant met dan Mars. Het rendement bedroeg heerder.’ Het fonds betaalt geen pres- besparingen behaald bij de private vergoedingen naar €‡ mln.’ ,%, terwijl het fonds van snoepfa- over de periode ‡- œ,œ% per tatiebonussen aan asset managers. beleggingen, zoals private equity, pri- Frank van Lennep, chief invest- brikant Mars met ,„Œ% tot de duur- jaar. Bij Mars was dit , %. ABN Amro Pensioenfonds selec- vaat (niet-beursgenoteerd) vastgoed ment officer private markten bij ste jongens behoort. Pensioenreuzen Niet alleen passief beheer, ook de teert zijn eigen vermogensbeheer- en infrastructuur. Deze ‘alternatives’ PGGM, denkt dat er weinig ruimte ABP en PFWZ zitten met ,% en groei van het belegd vermogen heeft ders. Veel pensioenfondsen huren maakten vorig jaar % van de be- zit in het verlagen van de vergoedin- ,„% aan vermogensbeheerkosten ervoor gezorgd dat de relatieve kos- hiervoor een externe partij in, een leggingsmix uit, maar waren verant- gen van private equity-managers. ‘Er in de middenmoot. ten van ABN Amro Pensioenfonds zogeheten fiduciair manager. Zo woordelijk voor œœ% van alle kosten. is veel vraag naar deze beleggingen. Het verschil in vermogensbeheer- de afgelopen jaren zijn gedaald. De heeft pensioenfonds Zorg & Welzijn ‘Bij private equity bespaarden we Managers kunnen bepalen hoeveel kosten lijkt vooral samen te hangen vermogensgroei was onder andere (PFZW), het op een na grootste pen- op de kosten door af te stappen van ze betaald willen krijgen. Voor jou met de beleggingsfilosofie van een het gevolg van de fusie met het pen- sioenfonds van Nederland, de eigen fondsmanagers die op hun beurt ook zijn er tien anderen. Dat maakt het pensioenfonds. ‘Als je vermogens- sioenfonds van Fortis Bank Neder- uitvoerder PGGM als fiduciair. PGGM De fi nanciële weer in andere managers belegden. ook lastig om een negatieve presta- beheerkosten met elkaar wilt verge- land én de stijgende beurzen. Roest: beheert een deel van de beleggingen Door alleen nog managers te selecte- tievergoeding te bedingen als de ma- lijken, dan moet je dit altijd in het ‘Dit leidt tot hogere absolute kosten van het pensioenfonds zelf, maar be- markten verslaan ren die direct in niet-beursgenoteer- nager uiteindelijk slechter presteert achterhoofd houden’, zegt Maarten in euro’s, omdat deze gebaseerd zijn steedt op zijn beurt een groot deel is zeer moeilijk de bedrijven investeren, sneden we dan afgesproken. We hebben deze Pensioen Pro 20 De pensioenfabriek Donderdag 31 mei 2018 21

Wie werken er in de pensioensector?

pensioenfondsen

kosten 5,5 vermogensbeheer pensioenuitvoerders Wie beheert ons miljoen deelnemers betaalde premies pensioenvermogen? 5,6 vermogensbeheerders

miljard euro et belegd vermogen van Nederlandse pensioenfondsen bedraagt €1338 mrd. De malus-constructie in het verleden ge- 33,2 Hfondsen beleggen dit geld niet zelf, maar opperd, maar die bleek niet haalbaar.’ miljard schakelen externe vermogensbeheerders in. Toch euro is lang niet altijd bekend welke partij het geld Kritiek DNB uiteindelijk beheert. PFZW heeft enkele jaren geleden af- totaal in pensioenkas Dit komt doordat veel pensioenfondsen hun scheid genomen van hedgefondsen, vermogensbeheerders niet zelf selecteren, maar waaraan doorgaans ook prestatiever- hiervoor een externe partij inhuren: een zogehe- goedingen worden betaald. ABP, het ten fiduciair manager. Die beheert een deel van grootste pensioenfonds van Neder- het pensioengeld zelf, maar schakelt ook weer land, belegt wel in hedgefondsen. vastrentende andere vermogensbeheerders in. Het ambtenarenfonds zag de presta- beleggingen 1338 De keten is soms nog langer dan die van pen- tievergoeding voor hedgefondsen in sioenfonds, fiduciair manager, vermogensbe-  ­€ oplopen, terwijl het rendement miljard euro heerder. Soms is een vermogensbeheerder een op deze belegging negatief was: -€,ƒ%. beleggingsfonds dat op zijn beurt weer belegt in Het ABP betaalde toch prestatie- andere beleggingsfondsen. vergoedingen voor hedgefondsen Investment & Pensions Europe (IPE) doet jaarlijks omdat die niet afhankelijk zijn van uitgekeerde onderzoek naar Nederlandse pensioenfondsen en administratie- 686miljard euro pensioenen een vooraf vastgesteld rendement, kosten hun fiduciair managers en vermogensbeheerders. zoals bij private equity en infrastruc- Afgelopen maart publiceerde IPE onderstaande tuur. De bonussen worden bepaald lijst. Wat opvalt is dat de top-10 vooral bestaat uit op basis van een benchmark: een ver- 1,0 uitvoerders/fiduciair managers die nauw verbon- gelijkingsmaatstaf voor het rende- den zijn met (en vaak eigendom zijn van) grote ment van een gemiddeld hedgefonds. miljard euro aandelen 29,8 Nederlandse pensioenfondsen: APG (pensioen- Omdat de managers waar ABP zaken fonds ABP), PGGM (pensioenfonds PFZW), MN miljard mee doet beter presteerden dan deze (metaalfondsen PMT en PME), Blue Sky Group euro benchmark, kregen zij toch een pres- (KLM-fondsen) en SPF Beheer (Spoorwegpensi- tatievergoeding. Het rendement op oenfonds). Een deel van het geld dat achter hun hedgefondsen was over de afgelopen naam staat, wordt weer uitbesteed aan andere vijf jaar, na aftrek van kosten, ‰,­%. 430 beheerders. DNB plaatste in  ­€ een kritische miljard euro Van de overige vijf managers komen er twee noot bij prestatievergoedingen voor voort uit verzekeraars: Achmea Investment Ma- hedgefondsen, private equity, pri- nagement en TKP Investments (eigendom van vaat vastgoed en infrastructuur. De respectievelijk Achmea en Aegon). Robeco is in toezichthouder concludeerde dat handen van het Japanse Orix. De lijst kent twee pensioenfondsen die prestatiever- overig buitenlandse managers: het Amerikaanse Black- goedingen betalen, geen hogere be- Rock (New York) en State Street Global Advisors leggingsrendementen behalen dan (Boston). State Street GA beheert het grootste fondsen die dat niet doen. ABP en deel van het Nederlandse pensioengeld zelf en PFZW herkennen zich niet in de con- 222 selecteert nauwelijks andere vermogensbeheer- miljard euro clusies van de toezichthouder. Vol- ders voor pensioenfondsen. BlackRock is wel op gens ABP zou de onderzochte perio- beide fronten actief. de te kort zijn. PFZW stelde dat zijn De IPE-lijst geeft slechts een indicatie van de wer- rendement private equity-beleggingen de afge- transactie- kelijke verdeling. Los van de dubbeltellingen in lopen tien jaar beter hadden geren- kosten de lijst, ontbreken ook vermogensbeheerders die deerd dan aandelen, ook na kosten. geen opgave hebben gedaan in het onderzoek. De maatschappelijke druk om kos- 3,2 ten verder te verlagen is groot. De AFM 1. APG €454 miljard berekende dat ,­%-punt lagere kos- 1,0 miljoen 2. PGGM €206 ten een Œ% hoger pensioenvermogen 73,0 gepensioneerden 3. BlackRock €154 betekent. Toch benadrukken Roest miljard euro 4. MN €129 miljard euro en Van Oostveen dat lagere vermo- 5. Achmea IM € 74 gensbeheerkosten geen doel op zich 6. Robeco € 59 zijn. Roest: ‘Het doel is lagere kosten 7. State Street GA € 37 met behoud van rendement. Je moet 8. TKP Investments € 26 kosten altijd bezien in relatie tot het 9. Blue Sky Group € 22 rendement en het risico van de be- 10.SPF Beheer € 20 Bron: DNB 2016 (deelnemers en kosten) en 2017 legging.’ P GRAPHIC: MARJOLEIN LUIKEN Pensioen Pro 22 De pensioenfabriek Donderdag 31 mei 2018 23 ‘De kans op Er is geen verlagingen eenvoudige uitweg, geen pensioenen magische truc

zij maken hun toekomstige verplichtingen contant U sprak over de magische truc die er niet is. Wellicht is blijft’ met de rente. die er wel: een hogere rekenrente. ‘We hebben in Nederland een pensioen dat met zeker- Wat gebeurt er als de markt crasht? Zijn fondsen daar- heid is toegezegd. Daarbij hoort een equivalente re- op voorbereid? kenrente: de risicovrije rente. We halen dat getal uit de ‘Een buffer is de manier om je daarop voor te bereiden. markt, omdat markttarieven het beste instrument zijn Die ontbreekt dus helaas bij veel fondsen. Een crash dat we hebben om de waarde van pensioenverplichtin- zou tot nieuwe kortingen kunnen leiden. Een buffer gen objectief te bepalen.’ is niet de enige voorzorgsmaatregel. Als een fonds de risico’s te groot vindt, kan het ook kiezen voor minder Nederland hanteert de laagste rekenrente van Europa. De Nederlandsche Bank houdt toezicht op risicovolle beleggingen. Meer obligaties, meer risicoaf- Vorig jaar €,‚% rapporteerde de Europese toezichthou- dekking met derivaten. Het lastige is: dit kost ook ren- der, tegen een Europees gemiddelde van ‚,€%. pensioenfondsen, volgens de sector op het dement.’ ‘De stelsels zijn niet geheel vergelijkbaar. Nederland is bemoeizuchtige af. Maar aan de slechte fi nanciële een van de weinige landen met een echt groot pensi- Wat moeten fondsen doen, volgens u? Als je geen buf- oenstelsel met gegarandeerde rechten. Zo profiteren positie van fondsen kan DNB niets doen. ‘De fer hebt, zou je minder risico moeten nemen. Maar de pensioenfondsen in sommige landen, bijvoorbeeld dan kan je geen buffer opbouwen. België, van werkgeversgarantie. Die komen in Neder- situatie blij erg kwetsbaar.’ ‘Sommige fondsen zitten op een punt waar ze moeilijk land nog maar weinig voor. In andere landen zijn de Door Maarten van Wijk wegkomen. Er is geen eenvoudige uitweg, geen ma- garanties überhaupt niet zo hard.’ gische truc. Keuzes zijn nodig. Fondsen moeten een dialoog met hun deelnemers hebben. En daarbij be- U zegt dat een lage rekenrente nodig is, juist omdat denken dat mensen een financieel verlies relatief erger pensioen met zekerheid is toegezegd. Is het niet gek roeger was het besturen van een pensi- vinden dan een vergelijkbare winst.’ als dat dan tot een pensioenverlaging leidt? oenfonds een tamelijk rustige baan. Af ‘Ik snap dat dat paradoxaal lijkt. Om een bepaald ni- en toe werd er vergaderd, er gebeurde ‘Fondsen moeten ook opletten of deelnemers niet nog veau van zekerheid te garanderen, moet er een bepaal- niet veel. Na de crisis was het daarmee steeds te veel verwachten. Ik kom op bijeenkomsten de hoeveelheid geld zijn. Is die er niet, dan is korten definitief afgelopen. De eisen aan fond- waar ik merk dat veel gepensioneerden erop rekenen nodig. Dat geldt dan voor iedereen – niet alleen voor senV en het toezicht zijn sindsdien aanmerkelijk ver- dat er weer snel indexatie komt. Die kans is klein bij gepensioneerden, maar óók voor de werkenden. Zo scherpt. Pensioenfondsbestuurders klagen geregeld veel fondsen. Het is heel belangrijk dat fondsen duide- wordt het tekort evenredig verdeeld.’ over de druk die DNB tegenwoordig op hen zet, met lijk communiceren om de verwachtingskloof te dich- onderzoeken, toetsen en instructies. ten.’ Een ander idee is om de garanties op het pensioen te verminderen. Maar volgens Gisella van Vollenhoven, directeur pen- ‘Het klink allemaal erg somber. Ik teken aan dat we ‘Dat is inderdaad de andere mogelijke optie bij tekor- sioentoezicht bij DNB, heeft de sector nog steeds veel nog steeds een erg goed stelsel hebben, met relatief ten. Je kunt dan de pensioenen verlagen, of de mate werk te verrichten. Fondsen moeten aan de toekomst hoge pensioenen. Soms zijn ze bijna even hoog als het van zekerheid van die pensioenen. Dat idee duikt gere- werken, het stelsel moet hervormd en de deelnemers salaris dat bij werk werd verdiend.’ geld op: het wordt het ‘reële contract’ genoemd. Daar moet slecht nieuws worden bijgebracht. Want on- zit volgens ons wel een groot nadeel aan. Bij ‘zachte danks het verscherpte toezicht zijn veel pensioenfond- Een positieve noot is ook dat sommige fondsen wel pensioenrechten’ moet je de rekenrente subjectief sen nog altijd niet hersteld van de crisis. Zelfs bij een goed door de crisis zijn gekomen. Ziet u kwaliteitsver- gaan bepalen. Niet op marktgegevens, maar op basis economie in hoogconjunctuur, met aandelenmarkten schil? van verwachtingen over het rendement. Dan is het ein- die records blijven breken, hebben grote fondsen nog ‘Een aantal fondsen heeft prudenter belegd, gegeven de zoek.’ niet eens de minimale buffer van ­%. het scenario waarin we uiteindelijk terecht zijn geko- men. Maar onder een ander scenario hadden die fi- ‘Je loopt dan kans op politieke discussies en oppor- Hoe zorgwekkend is de situatie bij pensioenfondsen nanciële posities er heel anders uitgezien. Was dat een tunisme. De verleiding ontstaat om noodzakelijke in uw ogen? vooruitziende blik? Dat vind ik lastig te zeggen.’ maatregelen vooruit te schuiven. Pensioenen verlagen ‘Er is lichte verbetering geweest de afgelopen tijd. is vervelend, maar het beschermt wel de rechten van Maar bij veel fondsen is de situatie aanhoudend erg In de pensioendiscussie keert de rekenrente steeds mensen over tientallen jaren.’ kwetsbaar. De kans op pensioenverlagingen blijft aan- terug. Fondsen gebruiken die rente om te bepalen wezig in „ †‡ of „ „ . Het gaat om miljoenen deelne- hoeveel geld nu nodig is om straks alle pensioenuit- DNB is voorstander van een andere toekomst voor het mers. Ik vrees ook dat veel pensioendeelnemers niet keringen te kunnen doen. Sinds „ ” is de rekenren- pensioenstelsel: een persoonlijk pensioenvermogen. beseffen hoe kwetsbaar ze ervoor staan.’ te gebaseerd op de risicovrije markrente. Die zakte de Zou dat de tekorten oplossen? afgelopen jaren steeds verder. Consequentie: pensi- ‘Nee. Ook daarmee komt er niet meer geld bij. Je kunt Is dit niet erg vreemd bij een hoogconjunctuur als oenfondsen hebben steeds meer reserves nodig en beleggingen dan beter op mensen afstemmen, zonder deze? kunnen bijvoorbeeld niet indexeren. Dat leidt tot aan- een moeilijke rekenrentediscussie. Jongeren kunnen ‘Het is een bijzondere vorm van economisch herstel houdende discussie over de wijsheid van de keuze voor meer risico nemen, omdat ze veel tijd hebben. Oude- die we nu zien. Niet alle indicatoren staan op groen. Zo markrente, in tijden dat centrale banken een lageren- ren minder risico, omdat ze geen pensioenverlaging gaat het herstel gepaard met een rente op een all-time- tebeleid voeren. Een hogere rekenrente doet de tekor- willen. Dat lijkt ons winst.’ low. Dat heeft een enorme impact op de fondsen, want FOTO’S: PETER STRELITSKI ten, in elk geval op papier, in één klap verdwijnen. Pensioen Pro Donderdag 31 mei 2018 De pensioenfabriek 25

Is het idee van ieder voor zich wel goed? Kan pensioen Vroeger bleef DNB niet beter samen geregeld worden? ‘Wij houden vast aan collectiviteit en solidariteit. Maar meer op afstand Voor wie met die kan je anders inrichten, waardoor zaken beter op van pensioenfondsen elkaar aansluiten.’ CV De precaire toestand van de dekkingsgraden, de dis- cussies over rekenrente en de toekomst van het pensi- Gisella van oenstelsel zijn slechts enkele pensioentaken van DNB. Vollenhoven appeltjes De toezichthouder houdt de sector op tal van andere (1970) terreinen in de gaten.

Zo controleert DNB sinds enkele jaren streng of be- 1988-1994: stuurders wel geschikt zijn voor hun taak, zowel qua studie actu- voor de dorst kennis als met ‘zachtere vaardigheden’. Enkele oud- ariële weten- gediende bestuurders moesten zelfs inrukken na zo’n schappen Uni- toets. DNB identificeert ook ‘kwetsbare’ pensioen- versiteit van fondsen die, bijvoorbeeld omdat ze klein zijn, gevaar Amsterdam lopen op problemen in de toekomst. 1994-2006: zijn brood diverse De lijst van verantwoordelijkheden is nog veel langer: functies bij de governance van fondsen, oftewel de manier waarop Nationale-Ne- de formele lijnen lopen in het bestuur; de kwaliteit van derlanden en de beleggingen; de mate waarin het fonds de belangen Postbank Ver- van jong en oud afweegt; de soliditeit van de ict-syste- zekeringen verdient. men; de controle van pensioenfondsen op de bedrij- 2006-2010: ven die hun administratie en vermogensbeheer doen; directeur cre- risicomanagement; en sinds kort ook ‘cybersecurity’. dit risk ma- De communicatie van fondsen met hun deelnemers nagement ING wordt gecontroleerd door collega-toezichthouder Retail Neder- AFM. Maar ook die werkt daarbij wel samen met DNB. land 2010-2012: Hoeveel mensen hebt u eigenlijk voor al deze taken? hoofd mo- ons. Het gaat erom dat pensioenfondsen professioneel ‘Ongeveer tachtig personen. Vroeger was het ongeveer delvalidatie gemanaged worden, met goede bestuurders, redelijke x evenveel. Je vraagt je natuurlijk af hoe het kan dat het corporate risk, kostenniveaus, goede beleggingen, enzovoorts. Daar toezicht dan toch intensiever is geworden. Wat mee- ING Group. praten we over met pensioenfondsen. Soms besluiten speelt is dat er rond het jaar ‡ˆˆˆ nog wel duizend pen- 2013-2014: zij zichzelf op te heffen en bijvoorbeeld op te gaan in sioenfondsen waren. Nu zijn het er nog ruim ‡‰ˆ. Dus afdelingshoofd een groter geheel. Het is echter niet zo dat alle kleine per fonds hebben we meer tijd. Vooral de kleine en toezichtbeleid fondsen verdwijnen. Er is een aantal kleine fondsen middelgrote fondsen merken dat.’ pensioenfond- dat heel solide is.’ Ga naar fd.nl/pensioenpro/abonneren sen en verze- 8 WEKEN PENSIOEN PRO Hoe frequent is het contact met de fondsen? keraars DNB. Pensioenfondsen beheren enorme bedragen. Kunnen OP PROEF VOOR of bel 0800 666 6667 (gratis) ‘Met de grote fondsen hebben we bijna dagelijks per- 2014-2017: zij nog bestuurd worden door vakbonden en werkge- soonlijk contact. De kleinere ontmoeten we op zijn divisiedirec- vers? Zijn er geen professionals nodig? €29 minst eens in de één of twee jaar. Maar als er iets aan teur on-site Pensioenfondsen zijn financiële instellingen met in- de hand is veel frequenter. Het grote verschil met vroe- toezicht en derdaad enorme vermogens. De eisen aan de professi- ger is dat we de dialoog zoeken. Bijvoorbeeld met se- bancaire ex- onaliteit zijn navenant. Maar dat kan prima gaan met Voordelig toegang tot Pensioen Pro minars. We sturen onderzoeken rond, waarop we weer pertise DNB een paritair bestuur. Vakbonden en werkgevers doen terugkoppeling geven. En soms doen we on-site- 2017-nu: veel aan opleiding. Overigens mag een pensioenfonds voor uw hele organisatie? onderzoek – dan komt een DNB-team binnen bij een divisiedirec- sinds ‡ˆ“” ook een bestuur hebben dat geheel uit pro- fonds. Fondsen ervaren dit als indringend en dat is het teur toezicht fessionals bestaat. Maar dat is nog niet populair.’ Vraag naar onze ook. Vroeger bleef DNB meer op afstand en bestond pensioenfond- het werk meer uit stukken analyseren.’ sen DNB. U wilt professionele besturen. Tegelijk klagen fondsen bedrijfsabonnementen: soms dat DNB op hun stoel gaat zitten. Moet u de fond- Voorkomt u hiermee grote ongelukken? sen niet meer voor zichzelf laten denken? [email protected] ‘Je vindt overal wel iets, soms kleine dingen, soms gro- ‘Er ligt soms veel op het bord van fondsen. De kennis is te. Soms leidt het tot maatregelen of zelfs een aanwij- er niet altijd, als er geen ict-specialist in het bestuur zit, T +31 20 592 8888 zing van ons. Maar dat laatste is een uitzondering.’ komt zo’n punt niet snel op tafel. Wij kunnen bestu- ren soms een duwtje in de rug geven, of op zijn minst M +31 6 558 83 488 U noemt het dalende aantal fondsen. Een voorganger laten nadenken over zaken. Zo zien we onze rol wel. En van u zei ooit dat honderd pensioenfondsen haar een je bent nooit klaar met dingen beter maken. Maar na- mooi aantal leek. Vindt u dat ook? tuurlijk zijn pensioenfondsen zelf aan zet. Het is hun ‘Minder pensioenfondsen is geen doel op zich voor verantwoordelijkheid.’ P

advertentie abonnementen 2018.indd 1 19/05/18 21:25 Pensioen Pro Donderdag 31 mei 2018 De pensioenfabriek 27 Vanguard ETFs ZELFSTANDIG NAAMWOORD DE FINANCIEEL Inzicht bieden in de financiële toekomst PLANNER 1. Exchange-traded funds van een van ‘s werelds grootste vermogensbeheerders. Alişen Düzgün 2. Voordelige toegang tot een gespreid aanbod van beleggingsstrategieën. 3. Ontwikkeld door een pionier op het gebied van indexbeleggen die de klanten vooropstelt dankzij haar coöperatieve eigendomsstructuur. We adviseren volstrekt Door Geert Dekker onafhankelijk teeds vaker staan adviseurs ™ en financieel planners Sklaar om deelnemers van een pensioenfonds te helpen met hun financiële toekomst. Want pensioen alleen is niet zaligmakend, maar slechts een onderdeel van die financiële toekomst. Dat gold altijd al voor de pensioenen van de medisch specialisten. Bij de start van de regeling werd besloten alleen een basisregeling aan te bieden. De specialisten konden die dan zelf aanvullen met andere producten. ‘Maar op een gegeven moment concludeerde het bestuur dat veel specialisten met producten werden opgescheept die niet in hun voordeel waren’, zegt Alişen Düzgün (1973), financieel planner bij SPMS, het pensioenfonds van de specialisten. De zorgen daarover leidden tot het aanbieden van onafhankelijke financiële planning. Elke deelnemer kan daar twee keer gebruik van maken: zo’n vijf jaar na de start van de deelname en een paar jaar voor het pensioen. Düzgün houdt ook presentaties en pensioenspreekuren in ziekenhuizen (‘UPO-poli’s’) voor deelnemers. Dankbaar werk. ‘Ik wil graag helpen. Als iemand mij dan laat weten hoe fijn het is om nu het totaaloverzicht te hebben; daar De waarde van beleggingen en de inkomsten daaruit kunnen zowel dalen als stijgen doe ik het voor.’ Het bevalt hem en het is mogelijk dat beleggers minder dan hun aanvankelijke belegging terugkrijgen. vooral dat hij alleen maar hoeft te denken aan het belang van de deelnemer. ‘We adviseren volstrekt onafhankelijk, verkopen niets en bemiddelen niet in financiële producten. Het gaat puur om de behoefte van de vanguard.nl/defininginvestment deelnemer aan inzicht in zijn 020 575 2580 financiële situatie.’ Het zijn niet altijd makkelijke gesprekken. Recent adviseerde Vanguard definieert beleggen Düzgün een deelnemer die dodelijk ziek was en zijn emoties de vrije loop liet. Ook echtscheidingen zijn lastig. ‘Maar Deze advertentie is uitsluitend bedoeld voor professionele beleggers zoals gedefinieerd in de MiFID-richtlijn. Niet voor distributie aan het publiek. ik ben geen mediator. Ik blijf Uitgegeven door Vanguard Asset Management, Limited, waaraan in het VK vergunning is verleend door en dat onder het toezicht staat van de Financial FOTO: PETER STRELITSKI altijd zakelijk en professioneel.’ P Conduct Authority. © 2018 Vanguard Asset Management, Limited. Alle rechten voorbehouden. VAM 433737 Pensioen Pro 28 De pensioenfabriek Donderdag 31 mei 2018 29 Verzekeraars lonken naar pensioenmiljarden

Verzekeraars krijgen meer voet aan de grond in de pensioensector. Maar vooralsnog is het veel investeren en weinig verdienen. Door Frank van Alphen

ILLUSTRATIE: RHONALD BLOMMESTIJN

erzekeraars azen al ja- gen’. Daarbinnen delen deelnemers reden voor werkgevers om op zoek fonds, het apf dat is opgericht door – waarbij een vaste pensioenuitke- zeggenschap over hun regeling en ren op de honderden risico’s met elkaar. Tussen de kringen te gaan naar alternatieven. Een apf verzekeraar ASR. Door deze stap heeft ring wordt gegarandeerd – meer aan. de uitvoering via het zogeheten Be- miljarden die pensi- is er geen solidariteit. Doordat een apf is dan een optie. dit apf in één klap ruim €‡ mrd pen- Het apf is een combinatie van oud langhebbendenorgaan. In dat orgaan oenfondsen beheren. maar één bestuur en één organisatie ‘Als je de verwachtingen van alle sioenvermogen en bijna •††† deel- en nieuw. Nieuw is dat verzekeraars komen vaak voormalige bestuurders Voorheen boden ze de heeft, is er wel schaalvoordeel. apf’en bij elkaar optelt, moeten ze nemers erbij. Andere grote bedrijven zo’n apf mogen oprichten. Oud is dat van het toegetreden fonds te zitten. Vzogeheten verzekerde regeling als De verwachtingen van het apf zijn in † ‡ zo’n €‘’ mrd onder beheer die hun pensioenen hebben overge- het apf een stichting is die zelf alleen Het oprichten van een apf bleek alternatief voor een pensioenfonds. hooggespannen. ‘We herkennen hebben’, zegt Tobias Bastian, part- heveld naar een van de zes apf’en zijn de regie voert en alle werkzaamhe- geen sinecure. ‘We zetten dat wel even Maar die variant is erg duur geworden ruim honderd pensioenfondsen ner bij adviesbureau Sprenkels & Ver- Holland Casino, Douwe Egberts en den vervolgens uitbesteedt. Pensi- op de markt, dachten verzekeraars en uit de gratie geraakt. Sinds †‡ˆ die de komende jaren mogelijk wor- schuren. ‘Ze zitten nu pas op ruim €• RBS Nederland. oenfondsen die verhuizen naar een in het begin’, zegt Lucie Duynstee, kunnen verzekeraars met een alge- den opgeheven’, zegt Jop Versteegt, mrd. Het gaat veel langzamer dan ze Met name de grote verzekeraars apf kunnen via dat vehikel weer te- bestuurder bij Delta Lloyd APF, die meen pensioenfonds (apf) pensioen- business development directeur voor hadden gehoopt.’ Ter vergelijking: hebben apf’en opgetuigd. ‘Voor verze- rechtkomen bij hun oude vertrouw- apf’en al in een vroeg stadium onder- fondsen als klant binnenhengelen. Centraal Beheer APF. ‘Dat zijn kleine pensioenfondsen beheren ruim keraars is dit een manier om een deel de uitvoerders en vermogensbeheer- zocht. ‘Dat viel tegen. De onafhanke- Het apf is een soort bundeling fondsen tot fondsen met soms enke- €‡—†† mrd. van de pensioenmarkt naar zich toe ders; dezelfde partijen waar fondsen lijkheid van zo’n apf waarborgen, is van pensioenfondsen. Een apf kan le miljarden onder beheer.’ te trekken’, zegt Bastian. ‘Ze moesten ook uit konden kiezen toen ze nog niet eenvoudig.’ het pensioen uitvoeren van meerde- Veel ondernemingspensioenfond- Oud en nieuw We zetten dat wel iets doen, omdat bedrijven van- zelfstandig waren. re werkgevers tegelijk, maar ook de sen willen het bijltje erbij neergooien Arcadis is een voorbeeld van een gro- wege de lage rente geen verzekerde Het grote verschil is dat het bestuur Vermogensbeheer pensioenuitvoering overnemen van omdat het moeilijk is geschikte be- te werkgever die heeft gekozen voor wel even op de regelingen meer afsloten. Die zijn van het apf, dat op afstand staat van Apf’en zitten in een lastige spagaat. andere, veelal kleinere pensioenfond- stuurders te vinden binnen het be- het apf. De pensioenen van dit ingeni- markt, dachten domweg te duur geworden.’ Sommige de oprichter, nu de lakens uitdeelt. Enerzijds zijn ze opgericht door ver- sen. De verschillende fondsen zijn drijf. Ook de stijgende kosten van eursbureau worden op ‡ juli onderge- verzekeraars, zoals Achmea, bieden al De pensioenfondsen die bij een apf ondergebracht in ‘collectiviteitskrin- een eigen pensioenfonds zijn een bracht bij Het Nederlandse Pensioen- verzekeraars helemaal geen verzekerde regelingen aansluiten, behouden controle en Pensioen Pro Donderdag 31 mei 2018 De pensioenfabriek 31

APF OPRICHTERS Centraal Beheer APF Centraal Beheer/Achmea Delta Lloyd APF Delta Lloyd De Nationale APF NN Investment Partners en AZL Be stuurders Het Nederlandse Pensioenfonds ASR vinden het lastig Wij creëren Smart Beta oplossingen die Stap Algemeen Pensioenfonds Aegon en TKP Volo pensioen PGGM hun fonds los te laten naadloos aansluiten op uw doelstellingen.

zekeraars met het doel klanten bin- fiduciair manager die het vermogen nen te halen. Anderzijds staan ze los weer onderbrengt bij andere, externe van de oprichters en kunnen ze in vermogensbeheerders.’ principe andere uitvoerders kiezen, Een tweede reden is dat fondsen bijvoorbeeld voor vermogensbeheer. die toetreden vaak eisen dat ze hun Dat is nog niet aan de orde omdat ze oorspronkelijke beleggingen kun- bij de oprichting allemaal langjarige nen overhevelen naar het apf. ‘Pensi- contracten met de oprichters hebben oenbestuurders hebben geen zin om afgesloten: het apf van een verzeke- eerst hun effecten te verkopen en ze raar besteedt het werk doorgaans uit dan weer de volgende dag te kopen aan de verzekeraar zelf. via een andere vermogensbeheerder. Hoewel grote verzekeraars zoals Zo’n transactie kost circa Ž,‡% van het Aegon, Nationale Nederlanden, ASR vermogen en je wint er niets mee’, al- en Achmea de apf-markt domineren, dus Bastian. draait het niet om hun verzekerings- producten. Bij een pensioenfonds Uitzonderingen zijn vrijwel geen aparte verzekeringen Een derde oorzaak is de trage gang nodig. Het collectief van de deelne- van zaken. Besluitvorming vergt in mers draagt de grootste risico’s, zoals de pensioensector met de vele betrok- het risico dat de beleggingen tegen- kenen nogal veel tijd. ‘Sommige be- vallen en het risico dat we steeds ou- stuurders vinden het knap lastig hun EEN OP DE TIEN WERKENDEN BIJ VERZEKERAAR der worden, en er dus meer geld no- fonds los te laten. Ze willen de rege- dig is. Voordeel voor een verzekeraar ling, die in hun ogen uniek is, zoveel is dat die geen risico’s op zijn balans mogelijk in stand houden. Ze zien het et karakter van de pensioenregelingen bij krijgt en daar dus geen bufferkapitaal als hun kindje’, zegt Duynstee. ‘Een verzekeraars is de afgelopen jaren flink ver- voor hoeft aan te houden. ander punt is dat apf’en het rijk niet Handerd. In het begin van de eeuw domineer- ‘Het verdienmodel voor verzeke- alleen hebben. Fondsen kunnen ook den de regelingen waarbij de verzekeraar de uitke- raars is simpel’, stelt Bastian. ‘Ze nog aansluiten bij bedrijfstakpensi- ring garandeert. Regelingen waarbij de deelnemers moeten het vooral hebben van de oenfondsen. Die hebben ook baat bij het beleggingsrisico liepen, waren zeldzaam. Nu is vermogensbeheervergoeding, niet schaalvergroting en sommige zijn ac- de verhouding tussen deze twee vormen half-half. van verzekeringsopbrengsten of de tief op zoek naar fondsen.’ Voorbeel- administratie.’ Pensioenen adminis- den zijn PGB, PME en PNO Media. De premiepensioeninstellingen, waarbij de deel- Amundi ondersteunt u bij treren (premies innen, deelnemers- Verzekeraars die een apf wilden nemers het beleggingsrisico lopen, bestaan sinds gegevens bijhouden en pensioenen oprichten, moesten diep in hun 2011. Zo’n ppi kan een individuele beschikbare-pre- de selectie, het ontwerp en uitbetalen) is een moeizame tak van buidel tasten. Ze nemen niet alleen mieregeling uitvoeren voor een werkgever. De de implementatie van uw unieke sport die doorgaans niet veel oplevert de aanloopverliezen voor hun reke- werknemers bouwen dan pensioen op in een eigen Smart Beta strategie. en waarin flink moet worden geïn- ning, maar moeten ook kapitaal in het pot. De ppi’s hebben bijna €7 mrd onder beheer, vesteerd om systemen bij de tijd te apf stoppen. Dat wettelijk verplichte veelal in kleinere regelingen. Een belangrijk verschil Risico-efficiënte en factor houden. De tarieven staan al jaren weerstandsvermogen moet bedrijfsri- met het apf is dat ppi’s niet alleen door verzeke- beleggingsoplossingen met zowel actieve onder druk. sico’s van de apf opvangen. Zo wordt raars in de markt zijn gezet. Ook ABN Amro heeft als passieve implementatiemethodes voorkomen dat een apf geld van de bijvoorbeeld een ppi. Verder hebben lang niet alle Innovatieve maatwerk oplossingen Fiduciair deelnemers gebruikt voor dat doel. verzekeraars een ppi. Achmea heeft er bijvoor- gebaseerd op onze research Dat verzekeraars hun hoop hebben Het weerstandsvermogen is Ž,–% van beeld geen. gevestigd op de inkomsten uit ver- het beheerde vermogen met een mini- Een speciaal platform dat profiteert van mogensbeheer is niet verwonderlijk. mum van €Ž,‡ mln. Dat betekent dat Het percentage werkenden dat pensioen opbouwt de omvang en de resources van Europa’s Pensioenfondsen geven jaarlijks €‡,ˆ een apf bij oprichting al ten minste bij een verzekeraar of ppi is sinds 2010 licht geste- grootste vermogensbeheerder* mrd uit aan vermogensbeheer tegen een half miljoen in kas moet hebben. gen. In dat jaar was het 12%. In 2016 bouwde 14% ‘slechts’ €‰ mrd aan administratie- Verzekeraars zullen volgens Basti- van de werkenden pensioen op bij een verzekeraar kosten. Alle grote verzekeraars heb- an en Duynstee vooral geduld moeten of ppi, blijkt uit cijfers van DNB. Ruim een op de Meer info op amundi.com ben binnen hun concern een vermo- betrachten. ‘Ze krijgen geld binnen tien werkenden zat in 2016 bij een verzekeraar. gensbeheerder. dat deels wordt beheerd door ande- Bijna tweederde van de werkenden was deelnemer Volgens Bastian vallen die inkom- re partijen’, zegt Bastian. ‘Op termijn bij een pensioenfonds. sten uit vermogensbeheer voorals- kunnen ze dat overhevelen naar de ei- Dit document is niet bestemd voor burgers of inwoners van de Verenigde Staten van Amerika of voor een Amerikaans persoon (“U.S. Person”), nog om diverse redenen tegen. ‘Ten gen beheerder.’ Duynstee denkt dat In premies gemeten is het marktaandeel van ver- zoals gedefinieerd in SEC Regulation S van de Amerikaanse effectenwetgeving (US Securities Act) van 1933. De definitie van Amerikaans persoon staat vermeld in de juridische bepalingen op www.amundi.com. eerste zijn de apf’en onder druk van ook bij de administratie nog slagen zekeraars bijna 20% (2014) meldt het Verbond van Promotionele en niet-contractuele informatie mag niet worden beschouwd als beleggingsadvies of een beleggingsaanbeveling, een verzoek tot DNB zelfstandige partijen geworden. gemaakt kunnen worden. ‘De rege- Verzekeraars. In dat jaar betaalden werknemers belegging, een aanbod of een aankoop. Dat wil zeggen dat ze het vermogen lingen die nu binnenkomen, zijn nog en werkgevers bijna €8 mrd aan premies. In deze Financiële promotie uitgegeven in het Verenigd Koninkrijk door Amundi Asset Management, dat vergunning is verleend door de AMF onder het nummer GP04000036 en als officieel adres heeft: 90, Boulevard Pasteur 75015 Paris Cedex 15 - Frankrijk - 437 574 452 RCS Paris. ook kunnen onderbrengen bij ande- erg divers met allerlei uitzonderin- cijfers zijn apf’en niet meegenomen, omdat die * Markt van Amundi - Grootste vermogensbeheerder op het Europese op basis van de wereldwijde beheerde activa, met belangrijkste hoofdkantoor re vermogensbeheerders dan de be- gen. Op den duur moet het lukken destijds nog niet bestonden. De markt wordt gedo- op het Europese - Bron: IPE, “Top 400 asset managers” gepubliceerd in juni 2017 en op basis van de beheerde activa per december 2016. | heerder van de verzekeraar. Die be- die verder te standaardiseren. Dan mineerd door grote namen zoals Aegon, Nationale heerder treedt vaak op als zogeheten wordt de uitvoering goedkoper.’ P Nederlanden (incl. Delta Lloyd), ASR en Achmea.

NL_Amundi_Smart_Beta_Pension_Pro_204x280H+3.indd 1 17/05/2018 12:25 Pensioen Pro 32 De pensioenfabriek Donderdag 31 mei 2018 33

FOTO’S: PETER STRELITSKI

Na acht uur op mijn benen ben ik helemaal op My  rst als ik thuiskom pension

Voor de moderne gepensioneerde geen geraniums. Ad de Kort, 62monteur in de landbouwmechanisatie. Plannen te over, van een paar dagen per week Gaat op 1 juni met pensioen, is dan 62 jaar en drie doorwerken in een eigen bedrij e, tot – inderdaad maanden oud. – die lange vakanties.

Door André de Vos k ben hartpatiënt, heb zes omleidingen. Ik kan nog prima werken, maar moet naar mijn lichaam luisteren. Ik repareer kleine machines die in tuinen en parken worden ‘Igebruikt. Fysiek werk. Ik sta acht uur per dag op mijn benen in de werkplaats. Dat ga je wel mer- ken op mijn leeftijd. Vroeger ging dat zonder een centje pijn, nu ben ik helemaal op als ik thuiskom. o’n  mensen krijgen In totaal betalen pensioenfondsen En dan de volgende dag wéér. Dit werk houd je komende maand hun – of beter gezegd hun uitvoerders – niet fulltime vol tot je 67e. eerste pensioen. Mis- deze maand €ˆ, miljard aan pensi- Het generatiepact is bedoeld voor mensen zoals schien iets meer, want oen uit. Pensioenbetaaldag ligt voor ik. Daar had ik mijn pijlen op gericht. 60% wer- als mensen de keuze de meeste gepensioneerden zo rond ken, 80% loon en 100% pensioenopbouw. Dat Zhebben, gaan ze bij voorkeur in het de ˆŠe van de maand. Bij het ABP leek me perfect. Maar mijn baas heeft uitgere- voorjaar of de zomer met pensioen. wordt er op ˆŒ juni alleen aan regu- kend dat ik dan een tientje per uur duurder zou Gemiddeld krijgen ze € bruto per lier ouderdomspensioen al €ŽŽ mil- worden. Dus dat gaat niet lukken. En overstap- maand en zijn ze , jaar op pensi- joen uitgekeerd. pen op een kantoorbaan kan niet; het is maar een oendatum. Veel nieuwe gepensioneerden klein bedrijfje. Maar de verschillen zijn groot. worden door hun pensioenfonds of Als ik op mijn 67e met pensioen zou gaan, zou ik Laagbetaalden hebben ook relatief werkgever ruim van tevoren voorbe- €2200 pensioen hebben. Maar ja, dan zit ik mis- een laag pensioen, omdat de AOW reid op hun pensioen met speciale schien al in een rolstoel. Nu ik eerder stop, heb ik hun voornaamste inkomstenbron is, ‘pensioen in zicht’-voorlichting. Die maar €1423 pensioen. Als ik helemaal niets meer en ze over het grootste gedeelte van gaat over de financiële vooruitzich- zou doen, zouden we het daar net van kunnen hun salaris geen pensioen hebben ten, maar ook over het leven na het redden. Ons huis is gelukkig afbetaald. Maar ik opgebouwd. Hoogopgeleiden kun- werk: de geraniums, of het beruchte ben helemaal niet van plan om stil te gaan zitten. nen vrijwillig eerder met pensioen, zwarte gat. Vlak voor hun pensioen Dat kán ik niet eens. Ik doe mijn werk graag. Ik wil juist omdat de AOW voor hen minder krijgt de toekomstig gepensioneer- een dag of twee, drie per week blijven werken, belangrijk is. Voor laagopgeleiden de bericht wanneer hij zijn eerste als eenmanszaak, in mijn eigen tempo. Grasmaai- met zwaar werk was de oude pensi- pensioen krijgt. Soms komt er een ers en kettingzagen repareren. Ik heb hier een oendatum van  al zelden haalbaar, apart kaartje: ‘Geniet van uw pensi- stel oude tractoren staan die ik wil opknappen. laat staan de hoge pensioendatum: oen’. Drie aanstaande pensionado’s En dan in de zomer toertochtjes maken. Van het momenteel precies . vertellen. leven genieten.’ Pensioen Pro 34 De pensioenfabriek Donderdag 31 mei 2018 35

Pensioen van Straks lange mijn kinderen wandelingen zal minder maken met riant zijn de hond

Martien Bouwmans, beleidsad- viseur bij ZN, gaat op 1 juli met Josien Bonnemayer, jurist bij de 66pensioen op de pensioengerech- rechtbank. Gaat op 1 augustus tigde leeftijd: 66 jaar. 62met pensioen met 62 jaar en twee maanden.

k heb straks een heel mooi pensioen, zo’n ijn zus werd op de €3500. Daar ben ik zeer dag dat ze met tevreden mee. Ik ga er pensioen ging ‘Inetto amper op achteruit. Ik be- doodgereden. Een sef ook dat mijn generatie mis- ‘Mautomobilist die door rood licht schien wel de laatste is met zo’n reed. Ze heeft dus nooit van haar goed pensioen. Ik heb er zelf pensioen kunnen genieten. Dat voor gewerkt, dus in die zin heb heeft me wel aan het denken ge- ik het verdiend, maar ik vermoed zet. Ik heb een tuin waar ik graag dat het voor mijn kinderen straks in werk, ik houd van fietsen en minder riant zal zijn. hardlopen en ik heb sinds kort De discussie over het pensioen- een hond, een airedale terriër. stelsel volg ik op een afstandje. Vroeger kon dat niet, vanwege Belachelijk dat er nu over indivi- mijn werk, maar straks heb ik alle duele potjes wordt gepraat. Juist tijd voor lange wandelingen. de collectiviteit heeft gezorgd Ik zit nu 27 jaar bij de rechtbank, dat we die goede pensioenen ik werk 22 uur per week. Daar- hebben kunnen opbouwen. Dat voor was ik binnenhuisarchitecte, verplichte collectieve stelsel maar ik heb een carrièreswitch moeten we niet verlaten.’ gemaakt. Ik ben rechten gaan Ik kijk echt uit naar mijn pen- studeren en bij de rechtbank sioen. Je merkt toch dat het terechtgekomen. Ik werk voor de als oudere lastig is om mee te commissie van toezicht van een gaan in het hoge tempo van de penitentiaire inrichting. vernieuwing, vooral op digitaal Voor de commissie waarvoor gebied. Mijn vrouw werkt nog. Ze ik nu als secretaris werk, kan ik is 55. Zij moet nog even door. Als straks als lid vrijwilligerswerk zij nu ook zou stoppen, zou dat doen. Dan blijf ik toch betrokken. wel heel duur uitpakken. Maar Want inhoudelijk vind ik het werk straks maken we hoe dan ook leuk, net als de contacten met meer tijd voor lange vakanties. de commissieleden. Maar ik hoef Ik wil als zelfstandige klussen straks niet meer de verslagen blijven doen, al moet ik nog wel te tikken of de beschikkingen te kijken hoe ik dat precies ga aan- ontwerpen. Wel de lusten, niet pakken. Ik heb altijd in de orga- de lasten. nisatie van de zorg gewerkt. Op Financieel is het geen probleem. mijn terrein, de samenwerking Als ik mijn gewone pensioen tussen gemeenten en zorgverze- eerder zou laten ingaan, zou ik keraars, moet nog veel gebeuren, er €650 op achteruitgaan. Dat dus werk zat. Ik ben niet bang is wel erg veel. Nu laat ik via een voor het zwarte gat. Maar ik ga hoog-laagconstructie een gro- me niet overal instorten. Rustig ter deel van mijn pensioen in de kijken wat er op me afkomt. eerste jaren uitkeren en is het De informatievoorziening over verschil nog maar €300 euro per je pensioen is tegenwoordig maand. Dan krijg ik straks, als prima, met sites als mijnpensi- ik 67 ben, wel minder, maar dat oenoverzicht. Maar je moet zo wordt dan deels gecompenseerd vlak voor je pensioen best lastige door de AOW. Bovendien heb keuzes maken. Wat doe ik met ik zelf gespaard en nog een lijf- mijn partnerpensioen, wil ik een rente. Mijn man heeft een eigen hoog-laagconstructie? Ingrij- bedrijf. Ik kan altijd nog bij hem pende beslissingen, want je kunt werken. (lachend) Maar voorlo- maar één keer kiezen.’ pig is dat niet de bedoeling.’ Pensioen Pro 36 De pensioenfabriek Donderdag 31 mei 2018 37 Spagaat de politiek zag af van het reële con- tract. Het nominale contract is dus tussen nog steeds de norm. Adri Jansen vindt echter dat er met het nominale contract een schijnze- kerheid in de lucht wordt gehouden tegen een hoge prijs. ‘Die prijs is dat koopkracht pensioenfondsen niet genoeg risico kunnen nemen met hun beleggingen en hoge buffers moeten aanhouden. Dit heeft ertoe geleid dat pensioenen al jarenlang niet geïndexeerd zijn en en zekerheid in een aantal gevallen zelfs gekort. Geschatte reële dekkingsgraad pensioenfondsen Bij het reële contract was dit wellicht niet nodig geweest. Natuurlijk moet je deelnemers informeren over alle Pensioenfondsen moeten veilig beleggen om de risico’s, maar dat is een communi- beloofde pensioenen uit te keren. Maar voor catievraagstuk. behoud van koopkracht moeten ze juist risico Leeftijdscohorten Rajish Sagoenie, actuaris en partner nemen. Een haast onmogelijke opgave. bij Milliman Pensioenen, verwacht Door Sameer van Alfen niet dat het reële contract er gaat ko- men. Pensioenfondsen moeten dan namelijk overstappen van een nomi- 80-90% nale naar een reële dekkingsgraad, het nakomen van de harde nomina- weg. ‘Het pensioenfondsbestuur waarin de toekomstige indexatie ver- le toezegging. Daardoor sneeuwt de moet nog steeds afwegen of de ex- werkt zit. De reële dekkingsgraad ligt e ‘beleggingsspagaat’ beeld aandelen en andere risicovolle ambitie om pensioenen te indexeren tra rendementen van bijvoorbeeld dus veel lager, naar verwachting er- van pensioenfondsen beleggingen. onder. Pensioenfondsen zouden risi- meer aandelen opwegen tegen de gens tussen de •Ž of –Ž%, terwijl die ontstaat doordat ze in covoller moeten beleggen dan ze nu hogere risico’s. Stel dat het pensi- ‘ŽŽ% moet zijn. Sagoenie: ‘Als pen- het huidige pensioen- Reëel contract doen, maar de regels belemmeren oenfonds besluit om veel in aande- sioenfondsen nu overgaan op een contract twee doelen De scheiding tussen matching en dat, zeker als fondsen een lage dek- len te beleggen om de kans op een reëel contract, moeten zij flink kor- Dnastreven die een tegengesteld be- return is echter niet zo strikt als het kingsgraad hebben.’ geïndexeerd pensioen te vergroten. ten om de dekkingsgraad op ‘ŽŽ% te leggingsbeleid vereisen. De afgege- lijkt. ‘Pensioenfondsen hebben de Al in ŒŽ‘Œ is voorgesteld om naast Als die aandelen vervolgens flink in krijgen. Of ze moeten de eerste jaren ven garantie van een vaste, nominale afgelopen jaren juist flinke rende- het ‘nominale contract’ ook het ‘re- waarde dalen na een beursklap, en de rendementen opsparen om op pensioenuitkering vraagt om veilige menten geboekt in hun matchingpor- ele contract’ in te voeren, waar de na- Europa in een soort Japan-scenario dit percentage te komen, waardoor beleggingen. Maar de ambitie om de tefeuille’, zegt Adri Jansen, actuaris druk meer ligt op het realiseren van belandt met decennialang lage eco- er nog steeds geen indexatie moge- oudedagsvoorziening inflatiebesten- en bestuurder bij diverse pensioen- een geïndexeerd pensioen. In plaats nomische groei, dan zullen de pensi- lijk is. Ik kan mij niet voorstellen dat dig te maken, is juist een pleidooi voor fondsen. Doordat de rente daalde, van harde regels voor een nominaal oenen veel lager uitvallen dan deel- gepensioneerden hun huidige vaste risicovollere beleggingen. explodeerde de waarde van de staats- pensioen zouden pensioenfondsen nemers verwachten. Het is daarom uitkering op het spel willen zetten.’ Pensioenfondsen passen een obligaties die de fondsen in bezit had- kunnen kiezen voor meer vrijheid mogelijk dat een bestuur uiteinde- In het regeerakkoord wordt niet mouw aan deze spagaat door hun den. ‘Dat is wel een papieren winst. om rendement te maken. Volgens lijk besluit niet al te veel te wijzigen gerept van een reëel contract, maar beleggingen in tweeën te knippen. Als de rente stijgt, zal het staats- bronnen is deze optie weer op tafel in de portefeuille.’ gesproken over persoonlijke pen- Staatsobligaties en schuldpapier van papier weer net zo hard in waarde komen te liggen binnen de Sociaal Toezichthouder DNB is geen voor- sioenvermogens in de opbouwfase gezonde bedrijven belanden in de dalen. Dat lijkt erg, maar tegelijker- Economische Raad, waarin werkge- stander van een reëel contract, juist en collectieve risicodeling in de uit- portefeuille die ervoor moet zorgen tijd nemen de verplichtingen veelal vers en werknemers inmiddels al ja- omdat de ambitie dan verschuift van keringsfase. Sagoenie: ‘In dit stelsel dat de nominale pensioenuitkering nog verder af, waardoor de dekkings- ren overleggen over een aangepast een nominaal naar een reëel (dus ge- zitten pensioendeelnemers tijdens kan worden uitbetaald. Omdat de graad stijgt.’ pensioenstelsel. indexeerd) pensioen. ‘Een beter per- de opbouwfase in leeftijdscohorten, beleggingen in lijn worden gebracht Ook hebben pensioenfondsen nog- ‘De essentie van het reële contract spectief wordt al gauw als een hogere met elk hun eigen beleggingsbeleid. met de verplichtingen, heet dit de al verschillende opvattingen over wat is dat de gegarandeerde pensioenuit- belofte ervaren, terwijl er natuurlijk Pensioenfondsen kunnen zo voor ‘matchingportefeuille’. Het rende- matching is en wat return, constateert kering wordt losgelaten’, zegt Jen- niet meer geld is en de kloof tussen jongeren risicovoller beleggen dan ment moet gelijke tred houden met Jenze Sibma, beleggingsstrateeg bij ze Sibma. ‘Pensioenfondsen krijgen werkelijkheid en verwachtingen nu voor ouderen. Dat is volgens mij be- de rente waarmee de verplichtingen pensioenbelegger TKP Investments. meer ruimte om risicovoller te beleg- al groot is. Dat heeft iets vreemds’, ter, want nu hebben pensioenfond- worden berekend. ‘Neem hypotheken, waarin pensioen- gen voor een geïndexeerde oude dag. zei DNB-directeur Job Swank eerder sen één beleggingsbeleid dat eigen- De toegezegde uitkering is een be- fondsen de afgelopen jaren steeds Ze hoeven geen buffers meer aan te dit voorjaar bij de presentatie van het lijk voor geen enkele deelnemer past.’ drag dat als het goed is nooit meer meer beleggen. Het ene fonds belegt houden om tegenvallers op te van- eigen jaarverslag. Volgens Sagoenie is er bij deze in- kan dalen. Kortingen zijn echt het in hypotheken om rendement te be- gen. Goede en slechte beleggingsja- Het reële contract sneuvelde in de vulling met persoonlijke pensioen- laatste redmiddel. Dat klinkt mooi, halen voor een geïndexeerd pensioen, ren worden direct verwerkt in de pen- polder, nadat het door de vakbond vermogens ook geen beleggingsspa- maar jaarlijkse prijsstijgingen tasten terwijl het andere fonds hypotheken sioenuitkering. Deelnemers krijgen werd bestempeld als ‘casinopen- gaat meer tussen het realiseren van de koopkracht aan van dat nominale daarnaast vooral gebruikt om de ver- vaker te maken met kortingen, maar sioen’. Met risicovollere beleggin- zowel een nominaal als geïndexeerd pensioen. Om het pensioen inflatie- plichtingen te matchen.’ De prijs is dat krijgen ook eerder indexatie.’ gen zou er ‘gegokt’ worden op ho- pensioen. ‘Maar als het persoonlijk bestendig te maken, en dus jaarlijks Volgens Jansen leidt de huidige re- fondsen niet gere pensioenuitkeringen, terwijl pensioenvermogen alleen op papier te indexeren, moet het pensioenfonds gelgeving ertoe dat pensioenfondsen Schijnzekerheid de kans aanwezig is dat het pensi- bestaat en een fonds nog steeds voor extra rendement behalen bovenop niet goed kunnen beleggen voor een genoeg risico Maar volgens Sibma is ook met een oen lager uitvalt. Met name oude- iedereen dezelfde beleggingsmix de matchingportefeuille. Daarvoor geïndexeerd pensioen. ‘De nadruk in reëel contract de beleggingsspagaat ren zouden meer gebaat zijn bij een hanteert, dan verandert er niets we- is de ‘returnportefeuille’ met bijvoor- het huidige beleggingsbeleid ligt op kunnen nemen tussen veiligheid en risico niet ineens vaste gegarandeerde uitkering. Ook zenlijks en blijft de spagaat intact.’P Pensioen Pro Pensioen Pro 38 De pensioenfabriek Donderdag 31 mei 2018 Donderdag 31 mei 2018 De pensioenfabriek 39

OPINIE: DON GINSEL De lijnen van het beleggingsbeleid uitzetten DE BELEGGER Marjolein De pensioenrobot Sol Pensioenen komt eraan gaan mij Door Geert Dekker aan het hart pmerkelijk: de belegger bij een pensioenfonds belegt Oniet. ‘Wat ik dus níet doe is de hele dag de financiële markten volgen om te kijken of we onze moties kenmerken de ma- eigen huis, lijfrentes en beleggingen, wel het beste product kunnen leveren. beleggingen moeten aanpassen.’ nier waarop we denken pensioen. Voor een goed totaalbeeld Individuele keuzemogelijkheden Dat misverstand helpt Marjolein over onze financiële toe- heb je een financieel adviseur nodig. zetten druk op de collectiviteit. Door Sol (1963) het liefst meteen uit de komst. We zijn van natu- Die is duur en daarmee onbereikbaar de toegenomen kennis van financi- wereld als ze moet uitleggen wat re gedreven door de korte voor velen. ele producten – niet van de consu- haar functie van chief investment Etermijn en hebben veel moeite om Maar technologische oplossingen ment, maar van zijn digitale assistent officer (cio) bij Pensioenfonds Ver- een reële inschatting te maken van kunnen steeds beter de concurren- – wordt de rol voor collectieve en ver- voer inhoudt. Zelf beleggen – het later. Prettig dus dat er zulke verstan- tie aan met de adviseur van vlees en plichte faciliteiten minder relevant. feitelijke vermogensbeheer – doet dige instanties zijn als pensioenfond- bloed. Digitale assistenten op finan- Robo-adviseurs kunnen individu- vrijwel geen enkel pensioenfonds sen die wel rationeel met ons geld cieel gebied worden geavanceerder. eel net zo efficiënt beleggen als gro- meer. Die taken zijn uitbesteed omgaan en ervoor zorgen dat we ge- Moven (VS) monitort de dagelijkse te fondsen, vaak met een slimmere aan de uitvoeringsorganisatie of noeg wegzetten voor onze oude dag. uitgaven en geeft advies, Grip van ABN (niet-gereguleerde) strategie. Maar er een vermogensbeheerder. De positie van pensioenfondsen is Amro is een van de vele digitale huis- liggen nog enorme uitdagingen voor Het pensioenfonds zet de grote wettelijk nog altijd onaangetast, maar houdboekjes en met Kandoor biedt pensioenfondsen en –uitvoerders en lijnen uit van het beleggingsbeleid. staat onder druk. Startups komen met pensioenuitvoerder APG een digitale voor beleidsmakers en toezichthou- Het bestuur is daar verantwoor- nieuwe technologische oplossingen financieel adviseur. Deze oplossingen ders. Hoe gaan we om met de over- delijk voor, maar Sol bereidt het die beter aansluiten bij de wensen van geven een kijkje in de toekomst, waar- dracht van vermogen over generaties? beleid voor, voert het uit en houdt de verwende consument. Die wil niet in kunstmatige intelligentie, big data En hoe gaan we het risico opvangen in de gaten of alles naar wens langer de one-size-fits-all oplossing en Internet of Things een belangrij- dat we allemaal veel ouder worden? verloopt. ‘Maandelijks staat ver- van de pensioenwereld, maar betere ke rol spelen. Het wordt een spannende tijd, mogensbeheer op de bestuurs- service en producten op maat. Ondertussen maken in ons ‘gewo- maar als er meer pensioenkennis ter agenda en een aantal keren per Nieuwe technologie maakt het mo- ne’ leven digitale assistenten hun en- beschikking staat van de consument jaar denken we na over het lange- gelijk om ons financiële landschap tree. Siri (Apple) en Alexa (Amazon) en er meer concurrentie en diverser termijnbeleid. Intussen ben ik be- beter te laten aansluiten bij onze vergezellen hun ‘meester’ ŒŽ uur per aanbod van producten komt, is er zig met bijvoorbeeld de gevolgen beleving. Dat is hard nodig nu geld dag en meten alles. Als je je klanten zo maar een winnaar: de consument. P van nieuwe wet- en regelgeving steeds minder tastbaar wordt en onze goed kent, is financieel advies slechts en met rapportages van externe greep op onze financiële huishouding een kleine stap. Straks kunnen deze vermogensbeheerders.’ verslapt. In de pensioensector heeft robots op basis van gedrag, inko- Sol werkt sinds 2014 bij Pen- technische innovatie tot nu toe het mensgegevens, uitgaven en wensen sioenfonds Vervoer. Daarvoor pensioenbewustzijn niet naar het ge- van de gebruiker zorgen voor een op- was ze werkzaam bij onder meer wenste niveau kunnen brengen. Te timale financiële planning voor korte PGGM en Mercer. De pensioensec- veel vanuit het product bedacht, te én lange termijn. Financieel advies tor was niet haar eerste liefde. ‘Na weinig vanuit de klant. wordt zo iets van elke dag, en pen- mijn afstuderen kwam ik bij een Hoe moet dat dan: pensioenadvies sioenen passen prima in deze mix. bank terecht, de pensioensector met technologie? Integraal financieel Het financiële perspectief is indivi- stond toen als redelijk suf te boek.’ advies is het toverwoord. Nu zit ons dueel en dus anders voor elke levens- Dat beeld veranderde toen ze de vermogen in verschillende silo’s: het fase en situatie. Automatisch meer overstap maakte. Aan dynamiek geld opzijzetten voor je pensioen als geen gebrek. Bovendien was het je elke maand geld overhoudt of juist werk bevredigender. ‘Pensioenen iets minder sparen als het eerste huis gaan mij aan het hart. Je doet het wordt gekocht. Niet langer bepaalt de voor de deelnemers. Het is een productleverancier (het pensioen- mooi product van de sociale part- fonds) hoe ons pensioen eruit ziet, ners en ik vind dat we trots kun- maar onze eigen pensioenrobot. Die nen zijn op ons stelsel.’ overziet namelijk ons hele financië- Scherp en nuchter blijven, is le leven. Dat drukt pensioenfondsen Sols devies. ‘Elke professional Financieel advies in de rol van productfabriek, op eni- moet oppassen voor tunnelvisies wordt met de robot ge afstand van de consument. En de Don Ginsel is oprichter van en zelfgenoegzaamheid, beleg- vraag is of pensioenfondsen in deze Holland Fintech, dat ook een gers zeker. Wees heel nederig, hou iets van elke dag competitieve digitale omgeving nog divisie PensionTech heeft. FOTO: PETER STRELITSKI ik mezelf voor. Niet denken dat je slimmer bent dan de markt.’ P Hoe maak je als pensioenfonds je eigen toekomstbestendige keuze?

Centraal Beheer APF bundelt de krachten van pensioenfondsen, werkgevers en werk nemers. Samen behalen we zo schaalvoordelen die ten goede komen aan het pensioen van de deelnemers. Zo’n samenwerking kan op verschillende manieren. Pensioen fondsen kiezen voor een eigen kring, delen een kring met gelijkgestemde pensioenfondsen of sluiten aan bij een van onze standaard kringen. Passend bij de wensen en pensioen regeling(en). Met ruimte om mee te veranderen in de tijd. Meer weten? Kijk op www.centraalbeheerapf.nl/pensioenfonds

Samen werken aan een persoonlijk pensioen

6620 CBAPF advertentie bestendige keuze.indd 1 18-05-18 10:58