Een rondgang langs de wijken en De belangrijkste factor die het bewoners van laat lot van de wijk in de moderne zien dat de stad de afgelopen stad bepaalt, is de geografische decennia sterk is veranderd. ligging. Er bestaat een Het gaat hierbij vooral om de denkbeeldige as van gentrificatie, veranderende hiërarchie tussen die vanuit het zuidwesten tot aan de wijken, want sinds de jaren het Centraal Station door de stad vijftig van de vorige eeuw is de loopt. Wijken die dicht bij deze fysieke stad slechts beperkt as liggen worden één voor één uitgebreid of van structuur duurder en hipper, terwijl wijken veranderd. met vergelijkbare bebouwing en ruimtelijke inrichting maar verder verwijderd van deze as, relatief goedkoop blijven.

De positie en hoeveelheid Het lot van de wijk wordt 154 sociale huurwoningen heeft een tot slot ook bepaald door belangrijke remmende factor op fysieke barrières in de stad, in gentrificatie. Amsterdam meestal water. Hoe klein ook in de praktijk, het levert een flinke vertraging op in het gentrificatieproces.

Soort zoekt soort 14. Het stedelijk landschap van Amsterdam 1985-2013

Joris Tieleman

De afgelopen decennia is een ‘maelstrom’ van westen en zuiden van de bestaande stad. Haar 155 structurele veranderingen door Amsterdam economie veranderde van een maak- getrokken, afkomstig van zowel nationaal als economie van scheepswerven en zware indus- internationaal niveau. De stad zelf is daardoor trie naar een diensteneconomie met diensten sterk van aard en bevolking veranderd en zoals transport, financiële dienstverlening, welvarender geworden. Deze bijdrage toerisme en creatieve industrieën. Haar bevol- beschrijft de bewegingen in het stedelijk land- king veranderde, werd internationaler door de schap van Amsterdam, via een rondgang langs instroom van een grote groep gastarbeiders de veranderlijke wijken en hun bewoners. De aan de economische onderkant en daarnaast, verschillende stadswijken hebben altijd een minder zichtbaar, een grote groep expats eigen karakter gehad. Dit karakter is echter verdeeld over het gehele sociaal-economische door de jaren heen vaak ingrijpend veranderd, spectrum. Bovendien openden zich de Euro- zodat prestigieuze nieuwbouwprojecten vaak pese grenzen, waardoor de verschillen tussen daalden in de stedelijke hiërarchie, en soms en binnen landen groeiden en specialisaties zelfs vervielen tot verzamelplaatsen van zich scherper aftekenden in het stedelijk sociaal-economische ellende, terwijl voorma- netwerk van West-Europa. lige probleemwijken zich ontwikkelden tot broedplaatsen van vernieuwing. Over deze Dit onderzoek begint zijn verhaal in 1985, het veranderingen gaat deze bijdrage. jaar waarin de bevolking van Amsterdam na tientallen jaren van suburbanisatie een diepte- Amsterdam dijde uit door de grote na-oorlogse punt van 675.570 inwoners bereikte. Vanaf dit uitbreiding met nieuwe woonwijken ten moment begon de bevolking weer toe te

Soort zoekt soort nemen en kregen de verschillende wijken een langzaam in golven over de stad is getrokken. stroom van veranderingen te verwerken, die De ligging van deze ‘as van gentrificatie’ is goed zichtbaar wordt in de huizenmarkt. Hoe goed zichtbaar in figuur 1. zit die link tussen stedelijke verandering en de huizenmarkt? Daarvoor is één technische term Als eerste werd van hieruit de opge- van belang: gentrificatie. Dit is het omslag- nomen. In de jaren zeventig en tachtig van de proces dat tegenwoordig in vele steden over vorige eeuw hebben hier grootschalige stads- de hele wereld te zien is: van verpauperde/ verniewingsoperaties plaatsgevonden, waarbij goedkope/kleurrijke arbeiderswijk naar welva- door de gehele wijk heen plukjes verkrotte rend/opgepimpt/modern yuppenkwartier. De woningen werden opgekocht door de term is bedacht door de Britse sociologe Ruth gemeente en vervolgens bebouwd door een Glass, die in de jaren zestig van de vorige eeuw van de woningcorporaties. Hierdoor kwam een nieuwe stadsadel (gentry is Engels voor beweging in de wijk. De aandacht en inzet van adel) zag ontstaan in London (Glass, 1964). Het de gemeente leidde tot nieuwe impulsen en bekendste voorbeeld in Nederland is de nieuw leven in de compacte straatjes van de Jordaan, die in de afgelopen 25 jaar van Jordaan, die qua uitstraling dicht in de buurt probleemwijk tot hipste wijk van de stad is van de liggen. Alleen de schaal omgetoverd. Aan de hand van enkele video- is kleiner, de straten zijn smal en de Jordanese kaarten van de veranderingen in relatieve appartementen zijn gemiddeld vrij klein huizenprijzen per wijk tussen 1985 en 2010, bemeten. De wijk trekt dan ook voornamelijk wordt dit proces beschreven door het spoor studenten, alleenstaanden en kinderloze 156 van gentrificatie door de hele stad over deze tweeverdieners aan, die in toenemende mate periode te volgen.1 kapitaalkrachtig moeten zijn om zich hier een woning te kunnen veroorloven.

Rondgang door de stad Vanuit de Jordaan en de Vondelbuurt trok de Deze rondgang begint, zoals vrijwel elk eerste gentrificatie verder naar het westen. Als door bezoek aan Amsterdam, in de grachtengordel. een vertraagde vloedgolf werden steeds Deze wijk is één van de twee gebieden in de nieuwe wijken meegetrokken in de vaart der stad die altijd welvarend zijn geweest; het volkeren, beginnend met het tussen Jordaan andere gebied is het Museumkwartier en de en Vondelbuurt ingeklemde Oud-West. Bij de Vondelbuurt rond het Vondelpark. De panden Kostverlorenvaart stokte de golf tijdelijk, om hier zijn grotendeels statige koopmanshuizen. daarna voornamelijk rond de eeuwwisseling Haar bewoners komen van goede huize of met onverminderde kracht door en hebben het zelf ver geschopt. Door hun stati- de Staatsliedenbuurt verder westwaarts rich- sche karakter lijken deze wijken eigenlijk onin- ting Van Galenbuurt en te teressant voor een dergelijke studie van trekken. Het is belangrijk om hier het effect stedelijke verandering. Toch spelen ze een van de Kostverlorenvaart op te merken, een op centrale rol, omdat vanuit deze gebieden de het oog onbelangrijke smalle strook water, die stijgende welvaart door de wijken is getrokken. elke paar honderd meter wordt overbrugd. Het Wanneer men vanaf het Centraal Station een gebied ten westen van dit water is dus net zo denkbeeldige lijn trekt naar het Vondelpark bereikbaar als de wijken aan de centrumzijde, ontstaat een as, van waaruit de gentrificatie maar toch vormt de vaart blijkbaar een

Soort zoekt soort Figuur 1: Woningprijzen Amsterdam in 2008, op het hoogtepunt van de waardestijging in de vastgoedmarkt

Legenda Prijs per m^2 woonopp.

als % van stedelijke gemiddelde onbekend <80% 157 80 - 90% 90 - 100% 100 - 110% 110 - 120% >120%

1: Grachtengordel 2: Museumkwartier 3: Vondelbuurt 4: Jordaan 5: Oud West 6: De Baarsjes 7: Staatsliedenbuurt 8: Bos en Lommer 9: Rieverenbuurt 10: PijP 11: 12: Noord

Bron: bewerking auteur van NVM database woningtransacties (2013).

Soort zoekt soort 158

Soort zoekt soort 159

Soort zoekt soort Figuur 2: Woningprijzen Oud West ten opzichte van stedelijk gemiddelde in 1995, 2000, 2005 en 2010

Prijs woon opp. als Prijs woon opp. als % stedelijk gem. % stedelijk gem.

onbekend onbekend

<70% <70%

70 - 80% 70 - 80%

80 - 90% 80 - 90%

90 - 100% 90 - 100%

100 - 110% 100 - 110%

110 - 120% 110 - 120%

120 - 130% 120 - 130% 160 >130% >130%

Prijs woon opp. als Prijs woon opp. als % stedelijk gem. % stedelijk gem.

onbekend onbekend

<70% <70%

70 - 80% 70 - 80%

80 - 90% 80 - 90%

90 - 100% 90 - 100%

100 - 110% 100 - 110%

110 - 120% 110 - 120%

120 - 130% 120 - 130%

>130% >130%

Bron: bewerking auteur van NVM database woningtransacties (2013).

Soort zoekt soort mentale barrière voor woningzoekenden. Deze Dat komt grotendeels doordat dit stadsdeel golfbeweging richting westen is te zien op de veel meer sociale huurwoningen bevat dan de detailkaartjes in Figuur 2. westelijke en zuidelijke stadsdelen. Bovendien staan de sociale huurwoningen hier ook niet Intussen was ook het zuiden van de stad flink alleen in losse plukjes verspreid door het hele in beweging. Over het gehele stadsdeel Oud- stadsdeel, maar ook vaak in grote blokken van Zuid stegen de prijzen, hoewel de verandering hele straten. Doordat deze huizen niet worden hier niet zozeer als een golfbeweging vanuit de verstrekt aan de meestbiedende koper maar as van gentrificatie als wel per wijk kwam. In de via een wachtlijst tegen een lage huur, komt vroege jaren negentig van de vorige eeuw in de hier veel minder kapitaal de wijk binnen en zuidelijk gelegen Rivierenbuurt, waar de verandert het sociaal-economische profiel niet huizen wat ruimer zijn en wat minder bouw- zo snel als in de andere stadsdelen. Sommige vallig dan in de centraler gelegen Pijp. Vervol- mensen zien dit als stilstand of zelfs achteruit- gens ook in zelf, die in het begin van gang, zeker ten opzichte van de snel welva- deze eeuw zelfs de Rivierenbuurt inhaalde qua render wordende westelijke en zuidelijke woningprijzen. Wie momenteel door de Pijp wijken. Voor anderen betekent dit juist dat fietst, bijvoorbeeld langs de Van Woustraat in Oost een onbedorven stadsdeel blijft, waar de zuidelijke richting, kan dit proces ondanks de oorspronkelijke Amsterdammers nog kunnen huidige crisis in levende lijve zien: van jaar tot blijven wonen zonder in hun eigen buurt uit de jaar schuiven de hippe koffie- en wifi-cafés en markt geprijsd te worden. strak gestylde meubelzaken verder op naar het zuiden, terwijl rommelige mobiele-telefoon- Om de ronde af te maken trekken we nu naar 161 winkeltjes en snackbars langzaam uit het stadsdeel Noord. Hier is, van heel Amsterdam, straatbeeld verdwijnen. De meeste Amster- verreweg de minste beweging in de wijk te damse bruine kroegen lijken vooralsnog aan zien. Hoewel steden natuurlijk oneindig dit treurige lot te ontsnappen; die zijn bij zowel complex zijn, zijn er mijns inziens toch een de oude bewoners als de nieuw binnenko- paar centrale factoren aan te wijzen die het mende yuppen in trek. proces van gentrificatie in Noord vertragen. Ten eerste bestaat de woningvoorraad in Na het westen en het zuiden komen we aan in Noord voor zo’n 80 procent uit sociale huurwo- Oost, het stadsdeel dat ten oosten van de ningen, waar men zich zoals eerder genoemd begint. Hier is nog relatief weinig te niet of nauwelijks kan inkopen; het is zien van de gentrificatie die zo’n overweldi- simpelweg een kwestie van geduld en vroeg gend effect heeft gehad op wijken als de inschrijven op de wachtlijst. Dat betekent dat Jordaan; het straatbeeld bevat veel Turkse er voor duurdere voorzieningen niet of nauwe- groentewinkels en kebabzaken. Op de Dapper- lijks een markt is, dat er weinig gelegenheid tot markt is het nog daadwerkelijk goedkoper nieuwbouw en herinvestering is en dat de winkelen dan in de supermarkt en het is rela- bevolkingsdoorstroming zeer traag verloopt. tief veel goedkoper om hier te wonen dan in een westelijke wijk op vergelijkbare afstand Ten tweede heeft het stadsdeel geen erg van het Centraal Station (zie Figuur 1). gunstige reputatie. De ligging ten noorden van het IJ schept een flinke mentale afstand tot de rest van de stad. Wanneer we terugdenken aan

Soort zoekt soort de invloed die de smalle, onbetekenende Kost- het gebied dat buiten de A10 ligt niet meege- verlorenvaart had op de golfbeweging van nomen in dit verhaal. gentrificatie westwaarts moge het duidelijk worden wat dit water voor barrière vormt voor de gemiddelde huizenkoper. Weliswaar heeft Wat bepaalt het lot van de wijk? de gemeente in recente jaren toestemming Het is tijd om de balans op te maken. Inmiddels gegeven voor de verkoop van een aantal is duidelijk dat, hoewel woningprijzen door de sociale huurwoningen in Noord, maar het hard- gehele stad zijn gestegen, er een aantal nekkige beeld van het stadsdeel als achter- belangrijke verschillen tussen de wijken is standswijk en de bijnaam ‘Het Siberië van ontstaan. Het is tevens duidelijk dat de hiërar- Amsterdam’ blijven flinke struikelblokken in de chie tussen de wijken niet meer hetzelfde is als opmars van gentrificatie boven het IJ. De enige vijftig jaar geleden, ook al is de fysieke stad beweging speelt zich vooralsnog aan de water- sindsdien niet noemenswaardig uitgebreid of kant en op de NDSM-werf af, waar de van structuur veranderd. Maar wat zijn nu de gemeente flink aan de weg timmert.2 belangrijkste karaktertrekken die de wijken uitsorteren en hun nieuwe lot bepalen in de Deze vogelvlucht over de stad heeft zich tot nu moderne stad? Mijns inziens zijn het er drie. toe beperkt tot het gebied binnen de A10-ringweg, die een cirkel met een straal van De eerste en belangrijkste factor is de centrali- zo’n 5 kilometer om het stadshart vormt. Deze teit van een wijk, gedefinieerd als haar positie snelweg, beter bekend als de Ring, speelt een ten opzichte van de as van gentrificatie die 162 belangrijke rol in de mentale stadsplattegrond vanuit het zuidwesten tot aan het Centraal van veel Amsterdammers; zij vinden namelijk Station door de stad loopt (zie Figuur 1). Vanuit dat de stad hier ophoudt (en de wildernis deze as is de gentrificatie over de stad uitge- begint). Hoewel de bebouwing zeker in weste- rold, weliswaar sterker naar het westen en lijke, maar ook in zuidelijke richting nog enkele zuiden dan naar het oosten en noorden, maar kilometers met onverminderde dichtheid het patroon is helder. Wijken die dicht bij deze wordt voortgezet vormt deze snelweg een zeer as liggen worden één voor één duurder en markante mentale grens. Dat is niet altijd zo hipper, terwijl wijken verder verwijderd van geweest: in de jaren negentig van de vorige deze as met vergelijkbare bebouwing en ruim- eeuw was er geen noemenswaardig prijsver- telijke inrichting, relatief goedkoop blijven. Het schil tussen de woningen direct binnen en is opmerkelijk dat in een woningmarkt die zo direct buiten de Ring. In de afgelopen twee gecontroleerd is als die van Amsterdam de decennia is de snelweg echter een flinke rol gentrificatie zo duidelijk zijn eigen patroon gaan spelen, en zoals in Figuur 1 te zien is volgt. vormt de Ring momenteel een heldere schei- ding; de prijzen dalen abrupt als men er buiten De tweede factor is de positie en hoeveelheid komt. sociale huurwoningen.3 Hoewel in Nederland en zeker in Amsterdam de woningcorporaties Het gebied buiten de Ring kent uiteraard ook lang niet alleen aan armelui huisvesting bieden dynamiek op de woningmarkt. Het fysieke is dit een belangrijke remmende factor op overspringen van gentrificatie heeft hier gentrificatie. Dat heeft twee redenen. Ten echter nog niet plaatsgevonden. Daarom wordt eerste vertraagt een grote hoeveelheid sociale

Soort zoekt soort huurwoningen de doorstroming in de wijkpo- aard te zijn. In de wijken achter de Amstel en de pulatie en de verschuiving op sociaal-econo- Kostverlorenvaart zijn de prijzen flink misch gebied, terwijl de naar de stad gestegen, en zelfs boven het IJ is deze stijging terugkerende middenklasse zich in wijken met te verwachten, zeker als Noord beter weinig sociale huur veel gemakkelijker kan verbonden raakt met de rest van de stad via de inkopen. De bevolkingssamenstelling in derge- Noord-Zuidlijn. lijke wijken kan daardoor veel sneller van arm naar welgesteld veranderen, zoals bijvoorbeeld in de Jordaan is gebeurd. Ten tweede zijn Internationale vergelijking bewoners van sociale huurwoningen, hoewel Als we de ontwikkelingen in Amsterdam verge- in Nederland niet per definitie arm, toch vaak lijken met gentrificatieprocessen in het buiten- minder kapitaalkrachtig dan bewoners van land valt voornamelijk op dat de verschillen in koophuizen. Het is te verwachten dat de Amsterdam niet erg extreem zijn, zeker niet in huidige bestrijding van het zogenoemde vergelijking met andere grote steden. Het ‘scheefwonen’ - mensen met hoge salarissen proces van gentrificatie is overal ter wereld te in sociale huurwoningen - dit verschil verder vinden en heeft helaas vaak het karakter van zal versterken. Daardoor is er minder draagvlak een klassenstrijd, waarbij het nieuwe geld van voor relatief dure ‘yuppenvoorzieningen’ die de binnenkomende middenklasse rücksichtlos een wijk een hippe en beweeglijke uitstraling de lokale arbeidersklasse uit de buurt verdrijft. kunnen geven en zodoende het gentrificatie- Dit kan op directe wijze gebeuren, via een proces kunnen versnellen. Om deze twee opdrijving van de huurprijzen, maar ook via redenen hebben grote hoeveelheden sociale bijvoorbeeld een sterke opwaardering van het 163 huurwoningen, zeker wanneer dat complete winkelaanbod, waardoor een betaalbare blokken en straten zijn, een sterk vertragend levensstijl moeilijk vol te houden is en mensen effect op het gentrificatieproces. Dit effect is gedwongen zijn uit hun vertrouwde wijk te echter niet opgewassen tegen de gestage vertrekken (zie bijvoorbeeld Smith, 1996, en vloedgolf die van wijk naar wijk stroomt; zo Van Gent, 2013). bevat Oud-West een relatief hoog percentage sociale huurwoningen, maar de positie tussen Dit soort snelle wisselingen op de woning- de hippe Jordaan en de chique Vondelbuurt markt leveren vaak sociale spanningen op. Zo maakte het onvermijdelijk dat de wijk de lift in zijn bijvoorbeeld in New York gevallen bekend ging (zie Figuur 2). van wijken die plotseling in de lift gaan, waarna gezinnen met een vast huurcontract en een De derde factor zijn fysieke barrières in de relatief lage huur een oprotpremie aange- stad, in Amsterdam meestal water. Een waterli- boden krijgen van hun huurbaas (Newman and chaam, hoe smal en onbetekenend ook, en Wyly, 2006). Wie een dergelijke premie niet hoe klein de praktische barrière die het ople- aanneemt wordt vaak weggetreiterd door vert ook mag zijn, kan wijken een flinke vertra- slecht onderhoud of regelrechte sabotage van ging opleveren in het gentrificatieproces. In voorzieningen. Het komt dan ook regelmatig het westen speelt de Kostverlorenvaart deze voor dat bewoners zich verzetten tegen maat- rol, in het oosten de Amstel en in het noorden regelen die hun wijk aantrekkelijker maken, uiteraard het IJ. Net als sociale huurwoningen zoals het plaatsen van meer groen of betere lijkt het effect van water echter van tijdelijke openbare voorzieningen, omdat zij niet willen

Soort zoekt soort dat hun wijk van karakter verandert; ze willen er simpelweg niet uitgesorteerd worden. 1 De kaarten zijn online te zien op https://vimeo.com/ user18202860/videos. De scriptie is te downloaden via: http://www.feweb.vu.nl/gis/research/LUCAS/publica- In Amsterdam lijken dit soort sociale span- tions/docs/The%20Changing%20Cityscape%20of%20 ningen vooralsnog gelukkig weinig voor te Amsterdam.pdf. komen. Het mag inmiddels echter duidelijk zijn 2 In de Structuurvisie Amsterdam 2040 is de intensivering hoe een te snelle waardestijging van onroe- en opwaardering van het ruimtegebruik rond het IJ één van de vier speerpunten. rend goed waardevolle lokale netwerken kan 3 Meer dan de helft van de Amsterdamse woningvoorraad versplinteren en de sociale textuur van een is eigendom van woningbouwcorporaties. Zie voor meer stad kan beschadigen. Het is daarom zaak informatie de website van de Amsterdamse Federatie van voorzichtig met de Amsterdamse woning- Woningbouwcorporaties, op www.afwc.nl. markt om te gaan, zodat de banden die onze stad bijeenhouden sterk blijven en de gemeen- schapszin vanzelfsprekend.

Literatuur Gent, W.P.C. van, Neoliberalization, housing institutions and variegated gentrification; How the ‘third wave’ broke in Amsterdam, International Journal of Urban and Regional Research, 37, pp. 503-522, (2013).

164 Glass, R., London: Aspects of change, MacKibbon and Kee, London, (1964).

Newman, K. en E.K. Wyly, The right to stay put, revisited: gentrification and resistance to displacement in New York City, Urban Studies, 43, pp. 23-57, (2006).

Smith, N., The new urban frontier: Gentrification and the revanchist city, Routledge, London, (1996).

Soort zoekt soort