Planowanie Ochrony Siedlisk Nadmorskich W Obszarze Natura 2000 Na Przykładzie Obszaru Jezioro Wicko I Modelskie Wydmy Plh320068

Przegląd Przyrodniczy XXX, 4 (2019): 27-57

Jolanta Kujawa-Pawlaczyk, Paweł Pawlaczyk

PLANOWANIE OCHRONY SIEDLISK NADMORSKICH W OBSZARZE NATURA 2000 NA PRZYKŁADZIE OBSZARU JEZIORO WICKO I MODELSKIE WYDMY PLH320068

Coastal habitats conservation management planning, case study of Jezioro Wicko i Modelskie Wydmy PLH320068 Natura 2000 site

ABSTRAKT: Rozwój sztuki planowania ochrony obszarów Natura 2000 wymaga analizy konkretnych przypadków. Przedstawiono problemy planowania ochrony obszaru Natura 2000 Jezioro Wicko i Model- skie Wydmy PLH320068 na polskim wybrzeżu Bałtyku. Obszar położony jest w granicach zamkniętego poligonu wojskowego. Zaburzenia związane z aktywnością wojskową i ograniczony dostęp ludzi sprzyjają zachowaniu walorów przyrodniczych, w tym dobremu stanowi ochrony kompleksu wydm nadmorskich. Naturalna dynamika brzegu morskiego i wydm jest podstawowym czynnikiem integralności obszaru. Ochrona bierna i staranny monitoring wydają się najwłaściwszymi środkami ochrony siedliska przyrodniczego 1130 (estuarium niewielkiego cieku) i kompleksu siedlisk wydmowych (siedliska przyrodnicze 2110, 2120, 2130 i 2190) oraz populacji lnicy wonnej Linaria odora na wydmach. Wyjątkiem od tego podejścia są potrzeby zwalczania inwazyjnej róży pomarszczonej Rosa rugosa na wydmach. Jezioro przy- brzeżne Wicko, formalnie sklasyfikowane jako siedlisko przyrodnicze 1150, praktycznie nie ma łączności z morzem i jest raczej eutroficznym jeziorem słodkowodnym, o tylko minimalnym wpływie wód słona- wych. Skuteczne planowanie ochrony obszaru wymaga starannego rozpoznania zachodzących lokalnie procesów ekologicznych i czynników integralności obszaru. Nie da się skutecznie zaplanować ochrony, bazując na ogólnopolskich standardach właściwego stanu ochrony poszczególnych typów siedlisk przyrodniczych. SŁOWA KLUCZOWE: nadmorskie siedliska Natura 2000, dynamika brzegu morskiego, wydmy nadmorskie, różnorodność biologiczna poligonów wojskowych, estuaria, Linaria odora.

ABSTRACT: For development of art of Natura 2000 site management planning, case studies are necessary. Such study concerning Natura 2000 site Jezioro Wicko i Modelskie Wydmy PLH320068 on Polish Baltic coast is provided by the article. The site overlaps Military Training Area and is generally closed for public access. Disturbances caused by military activities and limited human presence favors local biodiversity and conservation status of dune natural habitats. Natural sea coastline dynamics is a key site integrity factor. Non-intervention and careful monitoring seems to be the best conservation approach for 1130 habitat (estuary of small watercourse), 2110, 2120, 2130 & 2190 habitats (dune complex) as well as Linaria odora population, but the necessity of invasive Rosa rugosa eradication constitute an exception. The Wicko lake formally classified as 1150 habitat (lagoon) represents in fact rather freshwater ecosystem. Described management planning case confirms necessity of careful recognition site integrity factors, key ecological processes and site specific aspects rather than using standard national good conservation status criteria. KEYWORDS: coastal Natura 2000 site, coastal natural habitats, sea coast dynamics, Military Training Area biodiversity, coastal dunes, estuary, Linaria odora.

27 Przegląd Przyrodniczy XXX, 4 (2019)

Wstęp Pierwszy projekt tego obszaru powstał w październiku 2006 r., jako element aktualiza- Wyznaczenie w Polsce w latach 2004- cji tzw. Shadow List obszarów Natura 2000 w 2010 sieci 987 obszarów Natura 2000 stwo- Polsce (Kepel i Pawlaczyk 2007). W 2009 r. rzyło zapotrzebowanie na jak najszybsze, ale bardziej zaawansowany projekt, z pierwszą i jak najlepsze zaplanowanie ich ochrony. W mapą siedlisk przyrodniczych sporządzoną latach 2010-2019 zostały ustanowione plany na bazie fotointerpretacji i krótkiej wizji tere- zadań ochronnych dla 577 obszarów Natura nowej w sezonie wegetacyjnym 2008 r., został 2000, a dla kolejnych obszarów opracowano opracowany na zlecenie Ministerstwa Środo- projekty planów. Wypracowano pewne stan- wiska w ramach prac tzw. Wojewódzkich Ze- dardy, polegające na ocenie w obszarze Natu- społów Specjalistycznych (Kujawa-Pawlaczyk ra 2000 stanu przedmiotów ochrony według 2009). Projektowany obszar uzyskał pozytyw- ogólnopolskich metodyk ich monitoringu, a ną opinię Instytutu Ochrony Przyrody PAN, następnie planowaniu ochrony tak, by popra- koordynującego wówczas uzupełnianie sieci wić wskaźniki decydujące o uznaniu stanu Natura 2000; poddany został w maju 2009 ochrony za właściwy oraz by monitorować r. konsultacjom społecznym, ale ostatecznie siedliska i gatunki w obszarze z wykorzysta- wskutek sprzeciwu Ministerstwa Obrony Na- niem tychże ogólnopolskich metod. W wielu rodowej nie znalazł się na liście przekazanej przypadkach standardy te okazują się zawod- Komisji Europejskiej w październiku 2009 r. ne, gdyż w zbyt małym stopniu uwzględniają Skutkiem pominięcia tego obszaru była przy- specyfikę poszczególnych obszarów i czyn- jęta przez Komisję Europejską, po dyskusji w niki ich integralności. Standardowe metody ramach bilateralnego seminarium biogeogra- monitoringu nie zawsze pozwalają dobrze ficznego 23-24 marca 2010 r. w Warszawie, uchwycić najważniejsze w danym obszarze konkluzja o niekompletności polskiego pro- zmiany. jektu sieci Natura 2000 dla siedlisk przyrod- W ślad za postępem w planowaniu po- niczych: inicjalne stadia nadmorskich wydm winien iść rozwój sztuki planowania. Zależy białych (kod 2110), nadmorskie wydmy białe to jednak od skutecznej wymiany doświad- Elymo-Ammophiletum (kod 2120) oraz lasy czeń, przede wszystkim na temat specyficz- mieszane i bory na wydmach nadmorskich nych problemów, jakie wystąpiły podczas (kod 2180).Wobec wszczętego przez Komisję planowania ochrony konkretnych obszarów, Europejską postępowania o naruszenie pra- oraz pomysłów na skuteczne rozwiązania. wa UE przez niewystarczające wyznaczenie Niniejszy artykuł jest próbą przedstawienia obszarów Natura 2000, obszar Jezioro Wic- takich doświadczeń z obszaru Natura 2000 ko i Modelskie Wydmy został ostatecznie na polskim wybrzeżu Bałtyku, a więc repre- zgłoszony Komisji w 2012 r. i zatwierdzony zentującego problemy ochrony ekosystemów decyzją Komisji Europejskiej 2013/741/UE, brzegu morskiego – by taką właśnie wymianę jako obszar mający znaczenie dla Wspólnoty doświadczeń i dyskusję umożliwić. (decyzja wykonawcza Komisji Europejskiej z dnia 7 listopada 2013 r. w sprawie przyjęcia siódmego zaktualizowanego wykazu terenów Teren badań mających znaczenie dla Wspólnoty składa- jących się na kontynentalny region biogeo- Obszar Natura 2000 Jezioro Wicko i Mo- graficzny; Dz. Urz. UE z dnia 21.12.2013 r. delskie Wydmy PLH320068, położony na L350/287). Jednak, granice zgłaszanego ob- brzegu Bałtyku, częściowo w województwie szaru (1834,10 ha) wyznaczono tak, że poza zachodniopomorskim a częściowo w po- nimi pozostał cały pas nadmorski, w tym morskim (ryc. 1), jest jednym z młodszych siedliska wydmowe, których reprezentację obszarów mających znaczenie dla Wspólnoty obszar miał uzupełniać. Po wytknięciu tego (obszarów siedliskowych sieci Natura 2000) przez organizacje pozarządowe (Kepel i Paw- w Polsce. laczyk 2013) i interwencji Komisji, w 2014

28 Kujawa-Pawlaczyk J., Pawlaczyk P. – Planowanie ochrony siedlisk nadmorskich w obszarze Natura... r. przesłane zostały poprawione granice ob- towej oraz strzelania szkolne i sprawdzają- szaru. W 2015 r. Komisja Europejska decyzją ce oraz ćwiczenia połączone ze strzelaniem z 2015/2369 (decyzja wykonawcza Komisji pododdziałem czołgów, piechoty i obrony Europejskiej z dnia 26 listopada 2015 r. w wybrzeża. Poligon posiada specjalistyczną sprawie przyjęcia dziewiątego zaktualizowa- infrastrukturę. nego wykazu terenów mających znaczenie Jezioro Wicko nie jest miejscem ćwiczeń dla Wspólnoty składających się na kontynen- wojskowych, choć brzeg północny i wschod- talny region biogeograficzny; Dz. Urz. UE z ni należy do poligonu i nie jest dostępny. Sta- dnia 23.12.2015 r., L 338/34) zatwierdziła ob- nowi odrębny obręb rybacki Jeziora Wicko szar o powierzchni 2469,94 ha. nr 1, w którym prowadzona jest ekstensywna Obszar w obecnych granicach obejmuje gospodarka rybacka. Przedmiotem odłowów brzeg morski na odcinku 239,5-248,5 jego rybackich są głównie: leszcz (ok. 38%), san- kilometrażu: pas wydm, lasów nadmorskich dacz (ok. 30%), szczupak (ok. 11%), węgorz i zatorfionej pradoliny na południe od wydm, (ok. 10%), zaplanowane są zarybienia węgo- a także przymorskie jezioro Wicko (jednak rzem, sandaczem i szczupakiem oraz odło- bez większości jego mierzei i bez połączenia wy karpiowatych (Szostak 2009). Regulamin tego jeziora z morzem). Oficjalnie deklaro- wędkowania (Aqua-Pro 2017) zakłada wyłą- wanymi przedmiotami ochrony są siedliska czenie wschodniej części jeziora z możliwości przyrodnicze: estuaria (1130), laguny przy- wędkowania z łodzi w okresie listopad-maj. brzeżne (1150), inicjalne stadia nadmorskich Lokalna społeczność upatruje kierunków wydm białych (2110), nadmorskie wydmy rozwoju w rekreacji wodnej na jeziorze. białe (Elymo-Ammophiletum) (2120), nad- Lasy obszaru, będące w 100% własnością morskie wydmy szare (2130), lasy mieszane Skarbu Państwa, są w zarządzie Nadleśnictwa i bory na wydmach nadmorskich (2180), Ustka oraz Urzędu Morskiego w Słupsku. starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki Jest w nich prowadzona gospodarka leśna na wodne ze zbiorowiskami z Nympheion, Po- podstawie odpowiednich planów urządzenia tamion (3150), torfowiska przejściowe i trzę- lasu. sawiska (przeważnie z roślinnością z Sche- Kluczowym elementem przyrodniczym uchzerio-Caricetea nigrae) (7140), kwaśne obszaru jest odcinek nadbrzeżnego pasa wy- buczyny (Luzulo pilosae-Fagetum) (9110), dmowego. Wykształcił się tu bardzo typowy kwaśne dąbrowy (Quercion robori-petraeae) kompleks siedlisk wydmowych, od wydm (9190), bory i lasy bagienne (Vaccinio uligi- inicjalnych, przez wydmę białą i szarą, po nosi-Betuletum pubescentis, Vaccinio uligino- lasy na wydmach i zatorfiające się zagłę- si-Pinetum). bienia międzywydmowe. Ewenementem w Obszar wchodzi w skład Centralnego Po- skali całego polskiego wybrzeża jest na nie- ligonu Sił Powietrznych Wicko. Poligon po- których odcinkach brzegu znaczny udział wstał w 1951 r., w strukturach Pomorskiego procesów akumulacyjnych, czego wyrazem Okręgu Wojskowego. W 1974 r. utworzony jest szerokie pasmo wydm inicjalnych, czę- został garnizon Wicko Morskie. Od 1966 r. sto z obfitymi płatami honkenii piaskowej poligon funkcjonował w strukturach orga- Honckenya peploides, rukwi nadmorskiej Ca- nizacyjnych Wojsk Lotniczych i Obrony Po- kile maritima, a także pasma wydm białych, wietrznej, jako poligon lotniczy i rakietowy m.in. z mikołajkiem nadmorskim Eryngium oraz radiotechniczny. Obecnie jest nadal in- maritimum. Wyjątkowo dobrze wykształco- tensywnie wykorzystywany przez wojsko. Na ne i wielkopowierzchniowe są wydmy szare, poligonie i na przyległym obszarze morskim niekiedy tworzące pas ponad 100 m szeroko- obywają się ćwiczenia i strzelania do celów ści. Nie zanotowano natomiast znaczącego powietrznych, strzelania lotnicze do celów odkładania kidziny (siedlisko przyrodnicze nawodnych i powietrznych, bombardowania 1210), prawdopodobnie dlatego że przyle- celów nawodnych, strzelania artyleryjskie do głe obszary morskie są ubogie w makrofity. celów nawodnych, strzelania artylerii okrę- Warunki poligonu wojskowego sprawiają, że

29 Przegląd Przyrodniczy XXX, 4 (2019) presja antropogeniczna jest lokalnie wysoka, Goodyera repens, gruszyczki jednokwiatowej ale presja na sam pas plaży i wydm należy do Moneses uniflora. Miejscami występują tak- najniższych na polskim brzegu morskim, a że płaty nadmorskiego lasu brzozowo-dę- pas plaży jest szeroki – co stwarza dobre wa- bowego Betulo-Quercetum, zwykle z licznie runki dla gatunków związanych z brzegiem występującym wiciokrzewem pomorskim morskim, np. stosunkowo licznej populacji Lonicera peryclimenum. Wilgotne zagłębienia siewieczki obrożnej Charadrius hiaticula. Ten międzywydmowe wypełnione są wilgotnymi odcinek wybrzeża objęty jest badaniami dy- postaciami lasów, zaroślami wierzbowymi namiki brzegu morskiego i wydm w ramach Salicetum pentandro-cinereae lub zaroślami projektu badawczego FoMoBi („Foredune woskownicy Myricetum gale. morphodynamics biodiversity – Rozmiesz- Jezioro Wicko jest tzw. jeziorem przy- czenie i morfodynamika środowiska wydm morskim, tj. oddzielonym od Morza Bałtyc- przednich i fluktuacje roślinności”; Łabuz et kiego tylko piaszczystą mierzeją. Ma maksy- al. 2013, Łabuz 2015), realizowanego przez malną głębokość 6,1 m i jest polimiktyczne. Uniwersytet Szczeciński. Cieśliński (2012) wymienia je w grupie tzw. Inne odcinki wybrzeża w granicach ob- jezior lagunowych, których powstanie należy szaru mają charakter erozyjny. Dla zabez- wiązać z odcięciem dawnych zatok morskich pieczenia przybrzeżnych elementów infra- mierzejami tworzonymi przez depozycję kla- struktury poligonu, Urząd Morski w Słupsku stycznego materiału wleczonego przez fale w latach 2012-2015 wykonał zabezpieczenia i prądy, oraz podniesienie się poziomu wód brzegu morskiego polegające na budowie gruntowych na skutek utrudnionego odpły- opasek z narzutu kamiennego w 4 odcinkach wu, zwłaszcza w okresie tzw. transgresji lito- o łącznej długości 4,5 km na poligonie Wicko rynowej. Być może jednak geneza jeziora jest (km brzegu morskiego 238,8-240,1; 244,8- bardziej złożona. W przypadku pobliskiego 246,4; 248,0-248,6; 249,7-250,7). Około po- jeziora Kopań najbardziej przekonujący jest łowa długości opasek została zlokalizowana np. scenariusz, w myśl którego misa jeziora w granicach obszaru Natura 2000. Przed- powstała z dala od ówczesnej linii brzego- sięwzięcie to było finansowane ze środków wej morza, po wytopieniu się brył martwego Funduszu Spójności UE. Przedsięwzięcie lodu, a samo jezioro było pierwotnie zatorfia- zostało zrealizowane na podstawie decyzji o jącym się zastoiskiem wypełnianym wodami środowiskowych uwarunkowaniach wydanej roztopowymi. Natomiast w okresie trans- 1 kwietnia 2011 r. przez Naczelnika Wydzia- gresji litorynowej morze dotarło do jeziora, łu Spraw Terenowych w Koszalinie RDOŚ przy czym wały wydmowe formowane na w Szczecinie, stwierdzającej brak potrzeby brzegu morza nasunęły się na torfy i utwory oceny oddziaływania na środowisko (wbrew jeziorne, a rosnący poziom morza pociągał opinii RDOŚ w Gdańsku, który ocenę uważał za sobą wzrost poziomu wód gruntowych i za konieczną). Organ uznał, że nie wystąpi uformowanie się jeziora w obecnej postaci oddziaływanie na chronione w (projektowa- (Drzazga 2007). Sytuacja topograficzna suge- nym wówczas) obszarze Natura 2000 siedli- ruje, że geneza jeziora Wicko mogła być po- ska przyrodnicze, gdyż odcinki umacniane są dobna, choć w tym przypadku nie ma danych zlokalizowane pomiędzy miejscami występo- stratygraficznych, które by ją bezpośrednio wania najcenniejszych płatów siedlisk. potwierdzały. Zdaniem A. Choińskiego (w Na zapleczu wydm wykształciły się typo- publikacji Obolewskiego et al. 2017) jest to we bory bażynowe Empetro nigri-Pinetum w obecnie jezioro szybko wypłycające się, ma- pełnym spektrum ich zróżnicowania: od po- jące przed sobą jeszcze najwyżej ok. 300-600 staci suchych i inicjalnych, po podzespół wil- lat istnienia. gotny z bagnem zwyczajnym Ledum palustre Jezioro leży w dorzeczu rzeki Główni- i borówką bagienną Vaccinium uliginosum. cy. Ujściowy odcinek tego cieku łączy (poza Wciąż bogate są tu populacje bażyny czar- granicami obszaru Natura 2000) zachodnią nej Empetrum nigrum, tajęży jednostronnej część jeziora z Morzem Bałtyckim, ale odci-

30 Kujawa-Pawlaczyk J., Pawlaczyk P. – Planowanie ochrony siedlisk nadmorskich w obszarze Natura... nek do morza liczy ponad 2 km i jest prze- grodzony pompownią. Ujście do morza jest przez większość czasu zwykle niedrożne i zasypane piaskiem. Wody jeziora są niemal zupełnie słodkie, a wpływ Bałtyku jest mini- malny, choć zaznacza się gradient zasolenia od wschodu ku zachodowi. Stężenia chlor- ków utrzymują się jednak na poziomie za- ledwie 30-80 mg Cl/l, nigdy praktycznie nie osiągając progowej wartości wód zasolonych 200 mg/l (Cieśliński 2010, 2011, 2012). Do- tychczasowe dane na temat ekologii jeziora Fot. 1. Krajobraz wydmowy w obszarze (fot. P. podsumowano w monografii jezior przymor- Pawlaczyk). skich w Polsce (Obolewski et al. 2017). Photo 1. Costal landscape in the site questioned Obszar w całości leży w granicach ob- (photo by P. Pawlaczyk). szarów chronionego krajobrazu funkcjonu- jących obecnie w województwie zachodnio- nych, a przeprowadzonych przez obojga au- pomorskim i pomorskim pod tą samą nazwą torów w sezonie wegetacyjnym 2018 r. Prace „Pas Pobrzeża na Zachód od Ustki”. te objęły wyłącznie teren poza zarządem La- sów Państwowych, tj. pas nadmorski (w tym plażę, wydmy i lasy Urzędu Morskiego) oraz Metoda prac jezioro Wicko, czyli łącznie areał ok. 1400 ha (ryc. 1). Prowadzone były metodą marszru- Obserwacje przedstawione w tym artyku- tową, jako szczegółowa penetracja całego te- le bazują na pracach terenowych, zleconych renu, z kartowaniem siedlisk przyrodniczych przez Regionalną Dyrekcję Ochrony Środo- oraz wykonaniem 35 transektów badawczych wiska w Szczecinie jako dokumentacja do wg metodyk monitoringu odpowiednich sie- sporządzenia projektu planu zadań ochron- dlisk i gatunku, przyjętych w ramach Pań-

Ryc. 1. Granice obszaru i teren objęty pracami. Fig. 1. Borders of the site questioned.

31 Przegląd Przyrodniczy XXX, 4 (2019) stwowego Monitoringu Środowiska. Pełne szaru Natura 2000 było oparcie jego pół- wyniki tych prac wyrażone zostały w nie- nocnej granicy o brzeg morza. Jednak linia publikowanej dokumentacji (Kujawa-Paw- styku wody i lądu na brzegu morskim nie ma laczyk et al. 2018). Niniejszy artykuł bazuje trwałego charakteru. Integralnym elemen- na tej dokumentacji i przedstawia w formie tem jej dynamiki jest zmienność poziomu syntetycznej i przeglądowej główne problemy morza, przekładająca się na zmienność jego ochrony obszaru, wybrane i uzupełnione o zasięgu. Powszechnie znanym faktem jest odniesienia do literatury przez P. Pawlaczyka trend wzrostu poziomu morza (np. Jakusik po śmierci J. Kujawy-Pawlaczyk. et al. 2012) o skali kilku mm rocznie. Trend Nasze rozważania przedstawione dalej ten maskowany jest jednak przez fluktuacyj- mają charakter autorski. Mimo, że Regional- ną zmienność średnich stanów rocznych o na Dyrekcja Ochrony Środowiska w Szczeci- przeciętnej amplitudzie ok. 25 cm. Poziom nie od października 2018 r. dysponuje całą morza wykazuje jednak także powtarzalną wiedzą wyrażoną w tym artykule, do chwili zmienność w cyklu rocznym o amplitudzie druku tej publikacji (kwiecień 2020 r.) nie rzędu ok. 20 cm (najwyższe stany występują przełożyła się ona na zmiany w granicach ani zwykle jesienią, a najniższe wiosną), a także w SDF obszaru Natura 2000, ani też na usta- znaczne zmiany zależne od aktualnej sytuacji nowiony dla obszaru plan zadań ochronnych. barycznej, a pośrednio do cyrkulacji atmos- ferycznej (ryc. 2). Czynniki te sprawiają, że w praktyce nawet w krótkim, kilkuletnim okresie, liczyć się trzeba ze zmianami poziomu morza rzędu 50 cm. Oprócz zmian poziomu morza, na przebieg linii brzegowej wpływa dynamika plaży i wydm embrionalnych, która jest wypadkową złożonych procesów akumulacji i rozmywa- nia rozmaitych form geomorfologicznych, w znacznym stopniu determinowanych przez okresowo występujące wezbrania sztormowe i okresy odbudowy plaż między nimi (por. np. Łabuz 2018 i lit. tam cyt.). Fot. 2. Prace inwentaryzacyjne w obszarze. J. Wreszcie, dla plaż bałtyckich typowa jest Kujawa-Pawlaczyk (1964-2018) (fot. P. linia brzegowa o przebiegu „undulowanym” Pawlaczyk). tj. składająca się z serii zatoczek i przylądków Photo 2. Inventories on the site. J. Kujawa-Paw- plażowych; których położenie jest zmienne. laczyk (1964-2018) (photo by P. Pawla- Stwarza to dodatkowe trudności w ustaleniu czyk). linii brzegu (Wodzinowski 2009, 2014). Nie udało się ustalić, jak została okre- Specyficzne problemy ochrony obszaru ślona aktualna odmorska granica obszaru (jej przebieg nie odpowiada ani granicom Granica odmorska obszaru a dynamika działek ewidencyjnych, ani obrazowi mapy brzegu morskiego topograficznej, ani pierwotnej propozycji Granica obszaru Natura 2000 wyrażana Kujawy-Pawlaczyk (2009) opartej na obra- jest współcześnie jako linia łamana łącząca zie ówcześnie dostępnej fotomapy). Prace punkty o określonych współrzędnych geo- terenowe w 2018 r. ustaliły, że dalece nie graficznych, a praktycznie stosowana jest za- odpowiada ona aktualnej linii brzegu. W zwyczaj w formie tzw. warstwy wektorowej, szczególności, w odcinkach akumulacyj- tj. linii zapisanej w formie elektronicznej, nych siedlisko przyrodnicze 2110 (inicjalne czytelnej dla systemów GIS. formy wydm), a nawet 2120 (wydmy białe) Intencją wyznaczenia rozważanego ob- znalazło się obecnie częściowo poza granicą

32 Kujawa-Pawlaczyk J., Pawlaczyk P. – Planowanie ochrony siedlisk nadmorskich w obszarze Natura...

Ryc. 2. Zmiany poziomu morza w Ustce w II połowie XX w. Źródło: Permanent Service for Mean Sea Level https://www.psmsl.org/. Polska nie udostępniła nowszych danych. Fig. 2. Changes in sea water level in Ustka in second half of 20th century. Source: Permanent Service for Mean Sea Level https://www.psmsl.org/. Poland do not publish more up-to-date data. obszaru. Gdyby nawet dopasować granicę cie granicy na formalnej tzw. linii podstawo- do stanu aktualnego, w przyszłości rozwiną wej morza, określonej prawnie przez rozpo- się kolejne takie rozbieżności. By uniknąć rządzenie Rady Ministrów z dnia 13 stycznia ciągłego dopasowywania granic obszaru do 2017 r. w sprawie szczegółowego przebiegu zmieniającej się linii brzegu, celowe jest ta- linii podstawowej, zewnętrznej granicy mo- kie ustalenie odmorskiej granicy obszaru, rza terytorialnego oraz zewnętrznej granicy by mieć pewność, iż cała dynamika brzegu strefy przyległej Rzeczypospolitej Polskiej morskiego będzie się realizować w jego gra- (Dz. U. z 2017 r. poz. 183). nicach. Zaproponowano więc (ryc. 3) opar-

33 Przegląd Przyrodniczy XXX, 4 (2019)

Ryc. 3. Problem odmorskiej granicy obszaru. Fig. 3. The problem of sea-side border of the site.

Dynamiczne siedliska brzegu zmienny i dynamiczny. Mogą występować morskiego – problemy ochrony wlewy fal do tego rozlewiska oraz odpływ i monitoringu z niego do morza. Wyraźnie zaznacza się Podkreślony powyżej dynamiczny cha- gradient zasolenia (pomierzone w sierpniu rakter brzegu morskiego sprawia, że dyna- 2018 r. wartości: w głębi lądu 1,2 p.s.u; gar- miczny charakter ma również występowa- dło estuarium (wyjście na plażę) – 5,2 p.s.u; nie i areał co najmniej dwóch przedmiotów początek rozlewiska na plaży – 6,0 p.s.u.; ochrony – siedlisk przyrodniczych estuarium środek rozlewiska na plaży – 6,1 p.s.u.; woda (1130) oraz inicjalnych stadiów nadmorskich Bałtyku 7,0 p.s.u.; przewodnictwo elektroli- wydm białych (2110). tyczne odpowiednio: 1772, 7810, 9149, 9260 Siedlisko przyrodnicze estuarium (1130) μS/cm; pH 7,0-8,1 wzrastające w kierunku jest reprezentowane w obszarze przez ujście morza). Najciekawszą cechą tego estuarium do morza kanału Potynia, na wschodniej gra- jest właśnie zmienność jego części plażowej, nicy obszaru. Potynia jest prostym kanałem, zależna od dopływu wód ze zlewni, zmian odprowadzającym wodę ze zlewni jeziora poziomu morza, wiatru i transportu piasku. Modła (całość zlewni pozostaje poza granica- Jest to jedno z nielicznych na polskim wymi obszaru Natura 2000), na ok. 700 m przed brzeżu estuariów, które nie zostało antropo- ujściem do morza zabudowanym jazem z za- genicznie umocnione i w większości jest dziś bytkową przepompownią „Modła 1”. Najcie- kształtowane przez naturalne procesy. Istotną kawszą częścią jej estuarium jest rozlewisko, cechą i walorem estuarium są zmieniające tworzące się przy dojściu kanału do plaży. W się wpływy mieszających się wód słodkich i gardle przy wyjściu kanału na plażę pojawiają słonych, co jest konsekwencją ciągłych zmian się szuwary trzcinowe Phragmitetum austra- ukształtowania samego ujścia. Podstawowym lis i niewielkie szuwary pałkowe Typhetum założeniem ochrony takiego siedliska przy- latifoliae oraz podtopione skupienia mietlicy rodniczego musi być w konsekwencji zacho- rozłogowej Agrostis stolonifera, szczawiu nad- wanie estuarium, przynajmniej w jego części morskiego Rumex maritimus, situ członowa- plażowej, w jak najbardziej naturalnym, tj. tego Juncus articulatus, krwawnicy pospoli- kształtującym się spontanicznie charakterze. tej Lythrum salicaria. Na plaży woda tworzy Oznacza to akceptację dla rozlewania się wód naturalne rozlewisko, zwykle ciągnące się w formie rozlewiska plażowego, zwykle wy- wzdłuż plaży ku wschodowi. Nie ma w nim ciągniętego bliżej lub dalej na wschód, a tak- roślinności, dno jest żwirowo-piaszczyste. że dla okresowego otwierania się i zamykania Zasięg i kształt tego rozlewiska jest jednak połączenia tego rozlewiska z morzem.

34 Kujawa-Pawlaczyk J., Pawlaczyk P. – Planowanie ochrony siedlisk nadmorskich w obszarze Natura...

W tym kontekście trudno jest mówić o Siedlisko przyrodnicze 2110 - Inicjalne stałym areale siedliska w obszarze, bo po- stadia nadmorskich wydm białych podczas wierzchnia estuarium w części plażowej bę- badań w 2018 r. stwierdzono w obszarze w dzie się zmieniać. Mogą być to także zmiany nieciągłych płatach na odcinkach km wy- szybkie, polegające na uformowaniu się no- brzeża 240,9244,6 oraz 246,6-248,0, a poza wego przelewu przez plażę do morza. obecną granicą obszaru także w km 248,9- Dla zrozumienia funkcjonowania estu- 249,0 i 249,9-251,0. Wydmy takie przybierają arium potrzebna jest udokumentowana wie- różne postaci. Najbardziej inicjalną formą są dza, jak dokładnie kształtuje się i zmienia lekkie pofalowania plaży zasiedlone przez jego plażowa część, tj. czy występują jakieś rukwiel nadmorską Cakile maritima lub hon- rytmy otwierania się i zamykania ujścia, mi- kenię piaskową Honckenya peploides. Takie gracji ujścia ku wschodowi; jak zmienia się płaty siedliska wyróżniają się od plaży licz- zasięg i kształt rozlewiska plażowego. Dlatego nym, a nie tylko pojedynczym występowa- w ramach ochrony obszaru zaproponowano niem wymienionych gatunków oraz ich wy- monitoring tej części estuarium w formie co- raźnym wpływem na morfologię terenu. W miesięcznej dokumentacji fotograficznej. cieniu wiatrowym roślin powstają kikunasto- Powyższe założenia ochrony i monito- -kilkudziesieciocentymetrowe pofalowania ringu estuarium Potyni, jakie należałoby powierzchni piasku. Bardziej zaawansowaną zastosować w ramach ochrony obszaru Na- fazą rozwoju są luźne skupienia traw wydmo- tura 2000 Jezioro Wicko i Modelskie Wydmy wych – wydmuchrzycy piaskowej Leymus PLH320068, są jednak zupełnie odmienne arenarius i piaskownicy zwyczajnej Ammo- od metodyki monitoringu i kryteriów właści- phila arenaria, wokół których tworzą się wy- wego stanu ochrony estuariów przyjętych w raźniejsze już zwydmienia osiągające wyso- ramach Państwowego Monitoringu Środowi- kość od kilkunastu cm do 1-1,5 m, choć nie ska (Bajkiewicz-Grabowska et al. 2018), która tworzące jeszcze ciągłego wału. Mogą wystę- oparta jest na założeniu stabilności morfolo- pować także: lepiężnik kutnerowaty Petasites gicznej estuarium i bada tylko stopień jego spurius, mikołajek nadmorski Eryngium ma- napełnienia, parametry fizykochemiczne ritimum i turzyca piaskowa Carex arenaria, wody oraz ewentualne zmiany umocnień przy czym w przypadku dwóch pierwszych brzegów. Monitoring metodą PMŚ w tym gatunków obserwowano w obszarze poje- przypadku nie dałby wiedzy o podstawowych dyncze płaty z ich nawet facjalną dominacją. aspektach funkcjonowaniu tego siedliska W rejonie km 244,5-244,6 odnotowano na- przyrodniczego w obszarze. wiewanie nowych wydm inicjalnych na starą wydmę szarą, a nawet w luźne zadrzewienia sosnowe na wydmie szarej. Interesujące może być porównanie stanu wydm inicjalnych zarejestrowanego w 2018 r. ze stanem skartowanym w 2009 r. (Kujawa- -Pawlaczyk 2009). W porównaniu z ówcze- snymi danymi: • Siedlisko znikło z odcinka km 240,2- 241,5 brzegu morskiego, najprawdopodobniej z przyczyn naturalnych. W okolicy samego ujścia Potyni (km 240,2- 241,0) jest obecnie tylko lekko abrado- wana wydma biała. Na odcinku 241,0- Fot. 3. Estuarium Potyni (fot. P. Pawlaczyk). 241,5 brzeg jest wprawdzie wciąż aku- Photo 3. Potynia estuary (photo by P. Pawlaczyk). mulacyjny, ale wydmy inicjalne latem 2018 r. nie były wykształcone;

35 Przegląd Przyrodniczy XXX, 4 (2019)

• W km 243-244 brzegu morskiego siedli- i Modelskie Wydmy PLH320068, ale takich sko jest nadal obecne, ale aktualnie skar- odległych oddziaływań nie można z góry wy- towana jego szerokość i powierzchnia kluczyć. jest mniejsza. Może to być jednak arte- Przede wszystkim jednak, siedlisko fakt: skutek dokładniejszego kartowania 2110 ma charakter bardzo dynamiczny. Po- w obecnym (2018 r.) badaniu. W 2018 wierzchnia wydm inicjalnych może się zmie- r. kartowano płaty siedliska z wykorzy- niać nawet z dnia na dzień, w wyniku wezbra- staniem GPS i pomocniczo posługiwano nia sztormowego. Przypuszczalnie dynamika się interpretacją numerycznego modelu siedliska w obszarze jest złożona, obejmując terenu LIDAR, podczas gdy w 2009 r. okresy budowy plaży i rozwoju inicjalnych wykorzystano głównie obraz fotomapy; wydm, przeplatane okresami niszczenia sie- • W km 244,0-244,6 siedlisko w znacz- dliska w wyniku sztormów, zarówno w cyklu nym stopniu zanikło wskutek budowy rocznym, jak i w cyklach wieloletnich. Are- dalej na zachód kamiennej opaski brze- ał tego typu siedliska w obszarze nie będzie gowej. Za krańcem opaski uruchomione więc wartością stałą. Przedwczesne byłoby zostały procesy abrazyjne. Deklaracje o wyciąganie wniosków o trendzie z porówna- braku negatywnego oddziaływania tej nia dwóch chwilowych obrazów, nawet gdyby inwestycji na obszar Natura 2000, wy- były one precyzyjne. Podobnie jak w przypad- rażone także w wydanej przez RDOŚ ku estuarium, dla zrozumienia funkcjonowa- decyzji środowiskowej, okazały się więc nia tego siedliska w obszarze konieczny byłby nieprawdziwe. Obecnie istnieją tu tylko monitoring oparty na częstych, co najmniej małe płaty wydm inicjalnych, nawiewa- dwukrotnych w ciągu roku obserwacjach ne na wydmę szarą; rozmieszczenia, formy i areału siedliska, np. • W km 246,1-247,0 siedlisko zanikło, na realizowany jako monitoring obrazowy pasa części tego odcinka zniszczone przez bu- brzegu, plaży i wydm, za pomocą fotografii z dowę kamiennej opaski brzegowej, a na powietrza. Najefektywniejsze wydaje się wy- dalszej części prawdopodobnie z przy- korzystanie drona. czyn naturalnych. Także i w tym przypadku monitoring Areał siedliska 2110 skartowany w obsza- siedliska przyrodniczego 2110 metodą Pań- rze latem 2018 r. okazał się blisko trzykrot- stwowego Monitoringu Środowiska (Lemke nie mniejszy, niż podany w 2009 r. (5,20 ha 2015a) nie dałby podstawowych informacji wobec 15,3 ha). Różnica ta jest wynikiem dla zrozumienia funkcjonowania wydm ini- dokładniejszego kartowania, ale także fak- cjalnych w obszarze. Metoda ta oparta jest tycznej zmiany powierzchni siedliska. Czę- na badaniu zmian zachodzących na stałym ścią tej zmiany jest negatywne oddziaływane zrealizowanej w obszarze inwestycji ochrony brzegu. Części zmian nie można jednak przy- pisać do bezpośrednich przyczyn antropoge- nicznych. Mogą one być wynikiem trendów klimatycznych, trendu zmian poziomu morza, ale mogą być też naturalną fluktuacją. Na funkcjonowanie siedliska w obszarze mogą silnie wpłynąć odległe przekształcenia brzegu, ograniczające dostawę i transport rumowiska brzegowego, ostatecznie odkładanego w obszarze. Realizując inwestycje ochrony brzegu w Jarosławcu, Darłowie, czy zabudo- wę ostrogową na mierzei jeziora Kopań nie Fot. 4. Wydmy inicjalne (fot. P. Pawlaczyk). analizowano oddziaływania tych przedsię- Photo 4. Initial dune stage (photo by P. Pawla- wzięć na obszar Natura 2000 Jezioro Wicko czyk).

36 Kujawa-Pawlaczyk J., Pawlaczyk P. – Planowanie ochrony siedlisk nadmorskich w obszarze Natura... transekcie, nie może więc uchwycić podsta- Ammophila arenaria, niekiedy kostrzewy ko- wowego aspektu dynamiki, jakim są zmiany smatej Festuca villosa, perzu sitowego Elymus powierzchni siedliska. Warto też zauważyć, farctus. Częste jest występowanie rukwie- że kryteria właściwego stanu ochrony wg li nadmorskiej Cakile maritima, honkenii Lemke (2015a), zakładające kardynalny cha- piaskowej Honckenya peploides, lepiężnika rakter wskaźnika „kwitnienie i owocowanie kutnerowatego Petasites spurius, a także prze- traw wydmowych”, wymuszają złą ocenę chodzących z wydmy szarej: jastrzębca bal- zupełnie naturalnych płatów wczesnych sta- daszkowatego Hieracium umbellatum, grosz- diów wydm inicjalnych z dominacją rukwieli ku nadmorskiego Lathyrus japonicus subsp. lub honkenii, a z niewielką ilością traw repre- maritimus, bylicy nadmorskiej Artemisia zentowanych przez juwenilne, niekwitnące campestris subsp. sericea, niekiedy także lnicy jeszcze i nieowocujące osobniki. wonnej Linaria odora. Licznie rośnie mikoła- jek nadmorski Eryngium maritimum. Często występuje zadomowiony na wydmach antro- Problemy ochrony kompleksu wydm pofit – wierzba ostrolistna (kaspijska) Salix białych i szarych acutifolia, na wydmie białej rozpowszech- niony, ale zwykle w obszarze nietworzący Wydmy białe (siedlisko przyrodnicze jednak zwartych skupień. Wydmy białe nie 2120) w obszarze tworzą wąski pas o szero- noszą zwykle śladów zniekształceń; tylko w kości od kilku do kilkunastu metrów, często niektórych płatach odnotowano zaśmiecenie, o charakterze wyraźnego wału. Niekiedy rozdeptanie lub rozjeżdżenie. Te dwa ostanie wydmy białe są rozleglejsze, zwłaszcza gdy zniekształcenia są nieuchronnym skutkiem rozwijają się wtórnie na terenie z naruszoną aktywności wojskowej, generalnie sprzyja- roślinnością, np. przy przejściach na plażę. jącej zachowaniu pionierskiego charakteru Niemal ciągły pas siedliska ciągnie się na siedlisk (por. dalej). W 2018 r. skartowano odcinku brzegu km 240,1-244,6, a mniejsze nieco mniejszą powierzchnię białych wydm płaty na odcinku km 246,0-247,0. Zależnie (13,1 ha), niż podawana w 2009 r. (20,7 ha; od akumulacyjnego lub abrazyjnego charak- Kujawa-Pawlaczyk 2009). W porównaniu z teru odcinka wybrzeża, odmorskie zbocze ówczesnymi danymi: wydmy może być stosunkowo łagodne, albo • Na odcinku km 240,1-243,1 brzegu mor- tworzyć abradowaną krawędź. Typowa jest skiego siedlisko zachowało się, ale obec- dominacja wydmowych traw: skupienia traw nie jest kartowane jako pas węższy, niż w wydmowych – wydmuchrzycy piaskowej 2009 r. jest to prawdopodobnie artefakt Leymus arenarius, piaskownicy zwyczajnej – skutek błędnej fotointerpretacji w 2009 r., w wyniku której, kierując się samą obecnością jasnych fototonów piasku, zawyżono areał wydmy białej kosztem szarej. Bardziej precyzyjne kartowanie w 2018 r. oparte było na analizie roślinno- ści w terenie i kartowaniu GPS; okazało się, że roślinność białej wydmy zajmuje stosunkowo wąski pas, a dalej od brzegu rozciąga się już wydma szara, choć na niej także znaczny może być udział nagiej powierzchni piasku, mylący w fotointerpretacji; • Na odcinku km 243,1-244,4 siedlisko Fot. 5. Wydmy białe (fot. P. Pawlaczyk). zachowało się, ale znajduje się obecnie Photo 5. Yellow dunes (photo by P. Pawlaczyk). bardziej na północ, niż w 2009 r. Świad- czy to o żywym procesie akumulacji i

37 Przegląd Przyrodniczy XXX, 4 (2019)

sukcesji – ówczesne wydmy białe czę- roślinność bywa niszczona przez procesy na- ściowo przekształciły się w szare, a w wy- turalne (rozwianie, zwłaszcza wyniesień tere- niku akumulacji powstały nowe obszary nowych), antropogeniczne (rozjeżdżenie lub wydm białych; wydeptanie w wyniku aktywności wojskowej, • Na odcinku km 244,4-245,1 siedlisko leje po eksplozjach) lub nakładanie się obu zostało w większości zniszczone, albo tych czynników (rozwianie zainicjowane bezpośrednio przez budowę kamiennej przez antropogeniczne zniszczenie roślin- opaski brzegowej, albo przez urucho- ności). Odnotowano także wycinanie drzew mione powstaniem opaski procesy abra- na wydmie w związku z ćwiczeniami wojsko- zji za jej końcem. wymi. Procesy te są korzystne dla siedliska – niszczenie roślinności drzewiastej hamuje Wydmy szare (siedlisko przyrodnicze sukcesję, a miejsca zniszczone i rozwiane są 2130) tworzą w obszarze szeroki, rozległy pas istotne dla różnorodności biologicznej, m.in. o szerokości dochodzącej do 150m, co jest są siedliskiem lnicy wonnej Linaria odora ewenementem na całym polskim wybrzeżu. (zob. dalej). Różnica w powierzchni siedliska Wykształcają się zwykle w typowej formie, skartowanej w 2009 r. (28 ha; Kujawa-Paw- jako murawa w typie Helichryso-Jasionetum laczyk 2009) i 2018 r. (34 ha) jest mniejsza litoralis, w różnych wariantach: m. in. mszy- od błędu kartowania, nie ma więc podstaw sto-porostowym z Brachythecium albicans, by przypuszczać jakikolwiek trend zmiany Dicranum scoparium, Racomitrium cane- jego powierzchni w skali obszaru. Jednak w scens, Schistidium apocarpum (=maritimum), km 244,8-245,2 brzegu morskiego, fragmenty Cladonia arbuscula, typowym z Helichrysum wydmy szarej zostały zniszczone przez budo- arenarium i Jasione montana, zielnym z licz- wę opaski brzegowej. niejszym występowaniem Artemisia camp- W świetle powyższych informacji uznano, setris subsp. sericea. Stałe jest występowanie że podstawowym założeniem ochrony całego gatunków przechodzących z wydmy białej i kompleksu siedlisk nadmorskich w obszarze z plaży: kostrzewy kosmatej Festuca villosa, powinno być pozostawienie go naturalnym groszku nadmorskiego Lathyrus japonicus procesom. Docelowa wizja funkcjonowa- subsp. maritimus, rukwieli nadmorskiej Ca- nia obszaru zakłada, że wydmy i zagłębienia kile maritima, honkenii piaskowej Honckenya międzywydmowe powinny być dynamicznie peploides. Licznie występuje w tym siedlisku kształtowane przez procesy eoliczne. Akcep- kruszczyk rdzawoczerwony Epipactis atro- towane powinny więc być zmiany areału tych rubens oraz mikołajek nadmorski Eryngium siedlisk w wyniku takich procesów – przy- maritimum. Często występuje zadomowiony najmniej dopóki nie przybiorą formy kie- na wydmach antropofit – wierzba ostrolistna runkowego trendu prowadzącego do ryzyka (kaspijska) Salix acutifolia, który na wydmie wyeliminowania któregoś z typów siedlisk. szarej może tworzyć bardziej zwarte zaro- Dopuszczone powinno być powstawanie no- śla niż na wydmie białej. Częstym neofitem wych wydm inicjalnych i ich przekształcanie jest także róża pomarszczona Rosa rugosa, się w wydmy białe, sukcesja od wydmy białej zwykle jednak w formie niewielkich, słabo do szarej i od wydmy szarej w kierunku lasu, rozrośniętych kęp; większą dynamikę może ale i abrazja wydm i przekształcanie się zagłę- jednak osiągać w ekotonie wydmy i lasu. bień międzywydmowych. W szczególności Rozproszonym na wydmach szarych neofi- nie powinny więc być podejmowane żadne tem jest także wiesiołek dwuletni Oenothera działania mające na celu „stabilizację” układu biennis. Z różną intensywnością występują siedlisk, np. próby stabilizacji wydm. Zakłada zadrzewienia sosnowe, tworząc spektrum się jednak akceptację dla realizowanych na od zupełnie bezdrzewnej wydmy, przez po- wydmach i plaży działań wojskowych, będą- jedyncze, inicjalne sosny, po zadrzewienia cych elementem funkcjonowania poligonu. silniej zarastające wydmę i stanowiące ini- Działania te mają po części charakter zabu- cjalne postaci boru nadmorskiego. Lokalnie rzeń uszkadzających roślinność wydm, nie-

38 Kujawa-Pawlaczyk J., Pawlaczyk P. – Planowanie ochrony siedlisk nadmorskich w obszarze Natura... kiedy w ich ramach są też wycinane drzewa, możliwościami realnej kontroli. Niektóre np. w celu maskowania i budowy tymczaso- elementy mogą i muszą być jednak kontro- wych punktów obserwacyjnych. Taki reżim lowane poprzez system ocen oddziaływania zaburzeń, przynajmniej dopóki nie zostanie planów i programów na środowisko. Dotyczy on znacząco zmodyfikowany, należy przyjąć to przede wszystkim działań ochrony brzegu jako element integralności obszaru. Zaburze- morskiego i przedsięwzięć inwestycyjnych nia takie przeciwdziałają w obszarze nieko- mogących wpłynąć na dostawę i transport rzystnym procesom zarastania wydm i mogą rumowiska brzegowego, także daleko poza sprzyjać różnorodności biologicznej, w tym granicami obszaru. Kontroli takiej nie ujmu- przynajmniej miejscami mogą tworzyć sie- je się w planie zadań ochronnych dla obszaru dliska dla lnicy wonnej Linaria odora. Natura 2000, ponieważ jest realizowana na Oznacza to jednak, że w obrębie wydmy podstawie innych, ogólnych przepisów pra- szarej celem ochrony powinno być zachowa. Jej skuteczność jest jednak koniecznym wanie mozaiki płatów w różnych stopniach warunkiem ochrony siedlisk nadmorskich w zarastania sosną, podczas gdy formalna me- obszarze. todyka monitoringu i oceny stanu ochrony Wyzwaniem jest także skuteczne zapla- tego siedliska przyrodniczego (Braun 2010) nowanie monitoringu siedlisk wydmowych. za kryterium właściwego (FV) stanu ochro- Do skutecznej ochrony obszaru, monitoring ny uznaje obligatoryjnie zupełny brak nalo- powinien dać odpowiedź na pytania: tu drzew. W tym przypadku niewłaściwe i • Jaka jest dynamika abrazji i akumulacji niepotrzebne byłoby automatyczne uznanie brzegu morskiego i jej wpływ na siedli- osiągnięcia takiego wskaźnika za cel ochrony. ska wydm inicjalnych (2110) i wydmy Tylko eksperymentalnie zaproponowa- białej (2120)? Czy zmiany powierzchni no podjęcie w jednym z płatów siedliska, na tych siedlisk w obszarze mają kierun- powierzchni ok. 1 ha, czynnej ochrony wy- kowy trend, czy może są okresowe, czy dmy szarej i zarośli wierzby piaskowej przez też tylko wykazują fluktuacje? Czy mają usuwanie drzew. Eksperyment taki miałby miejsce jakieś okresowe zmiany po- przetestować metody i efektywność tego spo- wierzchni i form wykształcenia siedliska sobu ochrony czynnej siedlisk wydmowych, 2110 w cyklu rocznym? na wypadek gdyby w przyszłości okazało się, • Jaka jest dynamika zarastania siedliska że naturalna dynamika siedlisk wydmowych 2130 drzewami, w szczególności sosną? nie gwarantuje jednak ich dynamicznej trwa- By monitoring spełnił te zadania, nie wy- łości w obszarze, a proces zarastania wydm starczy zorganizować go wg metod Państwo- szarych drzewami staje się istotnym zagroże- wego Monitoringu Środowiska (Braun 2010, niem wymagającym aktywnego przeciwdzia- Lemke 2015b). Transekty PMŚ mogą być łania. elementem skutecznego monitoringu wydm Pożądanym wyjątkiem od zasady nie- białych i szarych, choć należałoby zapew- ingerencji jest też proponowane podejście nić dokładną powtarzalność lokalizacji ich do inwazyjnego gatunku obcego – róży po- punktów charakterystycznych, co w terenie marszczonej Rosa rugosa (zob. dalej). wydmowym jest trudne, bo fizyczne oznako- Koncepcja ochrony kompleksu siedlisk wanie punktów nie sprawdzi się. Najefektyw- nadmorskich w obszarze wymaga oczywi- niejsza wydaje się lokalizacja satelitarna, ale ście ochrony całego kontekstu geoekolo- wykorzystująca technologię GNSS z popraw- gicznego, w którym te siedliska funkcjonują kami RTK w czasie rzeczywistym, z zapew- – sięgającego daleko poza granicę obszaru, a nieniem dokładności lokalizacji na poziomie obejmującego m.in. stan ekologiczny Morza < 1 m. Drugim obligatoryjnym komponen- Bałtyckiego, system prądów morskich i system powinien być jednak monitoring obra- tem transportu rumowiska brzegowego. Nie- zowy pasa brzegu, plaży i wydm, za pomo- które z tych elementów (np. poziom morza, cą fotografii z powietrza. Najefektywniejsze uwarunkowania klimatyczne) mogą być poza wydaje się wykorzystanie drona. Na fotogra-

39 Przegląd Przyrodniczy XXX, 4 (2019) fiach widoczne będą struktury akumulacyjne Isermann 2008, Kunttu i Kunttu 2017), w i abrazyjne oraz stopień zarośnięcia. Porów- przeszłości sadzony w celu utrwalenia wydm. nywanie kolejnych fotografii umożliwi wnio- Ma skłonność do rozrostu i tworzenia zwar- skowanie o zmianach tych elementów. Pas tych zarośli, ale także łatwość odnawiania brzegu i wydm powinien być fotografowany się z nasion w miejscach zaburzonych (Koll- dwa razy w roku (latem i zimą) by uchwycić mann et al. 2007). Mechanizm wpływu na także zmiany sezonowe. ekosystem wydmy obejmuje nie tylko nie- pożądaną z ekologicznego punktu widzenia stabilizację piasku, ale także zmiany glebowe (Stefanowicz et al. 2019) i zanik gatunków wydmowych pod zaroślami róży (por. Iser- mann 2008). Poszczególne populacje lokalne różnią się inwazyjnością (Zhang et al. 2018). W obszarze róża pomarszczona jest roz- powszechniona, ale w większości występuje w formie małych, niezbyt intensywnie rozra- stających się kęp. Większe zarośla róży roz- wijają się jednak w ekotonie wydmy i lasu oraz w miejscach zaburzonych – przy przejazdach na plażę. Większe skupienie znajduje Fot. 6. Wydma szara (fot. P. Pawlaczyk). się w pobliżu kanału Potynia na wschodnim Photo 6. Grey dune (photo by P. Pawlaczyk). krańcu obszaru, a także na zachód od granic obszaru. Podczas prac terenowych nad ni- Problem inwazyjnych gatunków obcych niejszym opracowaniem zidentyfikowano w na wydmach obszarze 17 skupień róży pomarszczonej zaj- Problemem dla ochrony wydm w ob- mujących łączną powierzchnię ok. 1000 m2 szarze może być obecność gatunków ob- (ryc. 4). Z pewnością nie są to wszystkie ak- cych o skłonnościach inwazyjnych. Licznie tualne stanowiska, ale liczby te dobrze obra- na wydmach szarych, a w rozproszeniu na zują lokalną skalę problemu; większe zarośla wydmach białych, występuje zadomowiony zostały raczej uchwycone. Lokalna populacja antropofit – wierzba ostrolistna (kaspijska) nie należy do najbardziej ekspansywnych. Salix acutifolia. Lokalnie tworzy ona zwarte Przy tej skali wydaje się możliwe, by gatunek skupienia. W skali całego obszaru dynamika ten wyeliminować z wydm obszaru. rozrostu zarośli wierzby nie jest jednak silna, W Polsce praktyczne doświadczenia z a ponieważ występuje ona w rozproszeniu usuwania róży pomarszczonej z wydm nad- niemal wszędzie, to wydaje się, że nie war- morskich ma Fundacja Rozwoju Uniwer- to podejmować prób jej eliminacji: presja sytetu Gdańskiego, która realizowała takie na wydmy spowodowana przez takie próby działania na Półwyspie Helskim w ramach przeważałaby nad ewentualnymi korzyściami przedsięwzięcia „Rewitalizacja szaty roślin- ekologicznymi. Rozproszonym na wydmach nej i wydmowych siedlisk przyrodniczych szarych neofitem jest także wiesiołek dwu- Cypla Helskiego” (Herbich 2015). Skuteczne letni Oenothera biennis; występujący jednak usunięcie gatunku jest możliwe, ale trudne pojedynczo i nie wykazujący silniejszego od- – wymaga starannego usuwania wszystkich działywania na naturalną roślinność wydmo- fragmentów kłączy i korzeni, sprawdzania wą. skuteczności zabiegu i powtarzania go w ko- Największym problemem jest róża po- lejnych latach. Zwalczanie róży pomarszczo- marszczona Rosa rugosa. Jest to krzew po- nej jest elementem wielu przedsięwzięć rena- chodzenia wschodnioazjatyckiego, znany w turyzacji wydm w Europie Zachodniej. Także całej Europe jako groźny gatunek inwazyjny te doświadczenia (zob. Weidema 2006, Ho- siedlisk wydmowych (Kollmann et al. 2007, uston 2008a, Kollmann et al. 2011 i lit. tam

40 Kujawa-Pawlaczyk J., Pawlaczyk P. – Planowanie ochrony siedlisk nadmorskich w obszarze Natura... cyt.) sugerują, że wymaga to kilkukrotnego powtórzenia interwencji, ze względu na powstawanie odrośli z pozostałości kłączy i systemu korzeniowego. W świetle cytowanych doświadczeń, najwłaściwsza wydaje się metoda mechaniczna, polegająca na dokładnym wykopywaniu osobników wraz z korzeniami i wybieraniu szczątków roślin (można wyko- rzystać sprzęt mechaniczny), ze świadomo- ścią, że zabieg trzeba powtarzać (Pawlaczyk et al. 2020). Obszar Natura 2000 Jezioro Wicko i Mo- delskie Wydmy PLH320068 jest jednym z Fot. 7. Ekspansja róży pomarszczonej Rosa ru- nielicznych odcinków polskiego wybrzeża, gosa (fot. P. Pawlaczyk). na których jest szansa wyeliminowania róży Photo 7. Expansion of Rosa rugosa (photo by P. pomarszczonej z wydm, warto więc tę próbę Pawlaczyk). podjąć.

Bory na wydmach i zagadnienia pyroletosum. W ramach podzespołu typo- ich ochrony wego występuje zarówno facja z dominacją Siedlisko przyrodnicze 2180 – lasy mie- bażyny czarnej Empetrum nigrum, jak i facja szane i bory na wydmach nadmorskich – jest trawiasta z Deschampsia flexuosa. Stosun- reprezentowane w obszarze głównie przez kowo licznie występuje tajęża jednostronna zespół Empetro nigri-Pinetum (nadmorski Goodyera repens. W podzespole gruszyczko- sosnowy bór bażynowy) w podzespołach: wym stosunkowo liczna jest gruszyczka jed- typowym Empetro nigri-Pinetum typicum nokwiatowa Moneses uniflora. Dość rzadki w oraz gruszyczkowym Empetro nigri-Pinetum obszarze jest podzespół chrobotkowy Empe-

Ryc. 4. Rozmieszczenie róży pomarszczonej Rosa rugosa na tle obecnych i proponowanych granic obszaru. Wielkość kół jest proporcjonalna do powierzchni zarośli. Fig. 4. Distribution of Rosa rugosa on the background of current (solid line) and proposed (dotted line) borders of the site. The size of the circles reflects the size of the area covered byRosa bushes.

41 Przegląd Przyrodniczy XXX, 4 (2019) tro nigri-Pinetum cladonietosum, odnotowa- Stan zachowania borów bażynowych ny w wyższych partiach wydm. Płat podze- uderzająco kontrastuje z przeciętnym stanem społu wrzoścowego Empetro nigri-Pinetum zachowania i trendami zmian tego siedliska ericetosum, fizjonomicznie wyróżniający się w województwie zachodniopomorskim (por. licznym występowaniem borówki bagiennej Bosiacka 2005a, b). Na całym zachodnim wy- Vaccinium uliginosum, stwierdzono tylko w brzeżu bory bażynowe ulegają obecnie szyb- jednym miejscu – poza obecną granicą ob- kiej degradacji. Zanikają dobrze wykształco- szaru, lecz na terenie, o który obszar należa- ne, typowe płaty z bażyną na rzecz facji tra- łoby powiększyć ku zachodowi. wiastych, zanikają też stanowiska typowych Siedlisko 2180 występuje także, zajmując gatunków (zwłaszcza Moneses uniflora, w znaczne powierzchnie, na gruntach Lasów mniejszym stopniu Goodyera repens). Tym- Państwowych, tam jednak było badane tyl- czasem, w rozważanym obszarze na wschod- ko pobieżnie, choć również na gruntach LP nim skraju województwa bory bażynowe na potwierdzono występowanie wszystkich wy- gruntach Urzędu Morskiego trwają w bar- mienionych wyżej podzespołów. dzo dobrym stanie, wciąż zachowując pełnię Praktycznym problemem w kartowaniu swojego zróżnicowania i gatunki charakte- siedlisk przyrodniczych było ujęcie tych la- rystyczne. Najprawdopodobniej czynnikiem sów na wydmach, które złożone są z gatun- sprzyjającym ich zachowaniu w tak dobrym ków rodzimych i rozwinęły się przynajmniej stanie jest tylko ekstensywna gospodarka le- częściowo spontanicznie, ale nie odpowiada- śna prowadzona przez Urząd Morski, ograni- ją wzorcom fitosocjologicznym „boru baży- czona do umiarkowanych cięć pielęgnacyj- nowego” ani żadnego innego opisanego do- nych i sanitarnych, a nie zakładająca aktu- tąd zbiorowiska leśnego. Mimo braku identy- alnie użytkowania rębnego. Nawet pobieżne fikatora fitosocjologicznego, ich nawydmowy obserwacje wskazują, że bory Urzędu Mor- charakter i przynajmniej częściowo natural- skiego wydają się być w znacznie lepszym sta- na geneza skłania do zaliczenia ich do typu nie ochrony, niż sąsiadujące z nimi w tym sa- siedliska przyrodniczego 2180. W badanym mym obszarze płaty tego siedliska przyrodni- obszarze Natura 2000 skala tego problemu czego w Nadleśnictwie Ustka. Wykonywane była mała, z naszego doświadczenia wiemy przez Nadleśnictwo cięcia rębne są niszczące jednak, że na innych odcinkach wybrzeża, szczególnie dla wilgotnego podzespołu Em- choćby już na pobliskiej mierzei jeziora Ko- petro nigri-Pinetum ericetosum, związanego pań, może być bardzo duża. Odnotowaliśmy z bardzo płytkimi zatorfieniami i wilgotnymi tylko – i zaliczyliśmy do typu siedliska 2180 zagłębieniami piaszczystymi, niszczonymi – nieco wilgotniejsze i żyźniejsze fitocenozy o przez wykonanie zrębu zupełnego, przygo- charakterze przejściowym między sosnowym towanie gleby i odnowienie. Także w innych borem bażynowym Empetro nigri-Pinetum warunkach siedliskowych, pod młodszymi a przymorskim lasem Betulo-Quercetum ro- drzewostanami w Lasach Państwowych słabo boris – o drzewostanie bogatszym w brzozę odbudowuje się niszczona na etapie użytko- brodawkowatą Betula pendula, osikę Populus wania rębnego, uprawy i młodnika specyficz- tremula i olszę czarną Alnus glutinosa, z wy- na kombinacja florystyczna. Wydaje się, że stępowaniem wiciokrzewu pomorskiego Lo- bory bażynowe, przynajmniej w zachodniej nicera peryclimenum. Za chronione siedlisko części polskiego wybrzeża znalazły się obec- przyrodnicze nie uznaliśmy płatów zdomino- nie pod presją powszechnych i przemożnych wanych przez gatunki obce: sosnę czarną Pi- czynników degradacyjnych (eutrofizacja sie- nus nigra (pod jej drzewostanami wykształca dlisk?), w wyniku czego utraciły odporność się zwykle runo traworoślowe bez nawiązań na cykliczne użytkowanie zrębami zupełny- do naturalnego boru bażynowego) i kosod- mi. rzewinę Pinus mugo (pod którą zwykle nie Optymalne dla siedliska w obszarze wyma runa). daje się pozostawienie go bez użytkowania i bez ingerencji. Nie stwarza to zagrożeń dla

42 Kujawa-Pawlaczyk J., Pawlaczyk P. – Planowanie ochrony siedlisk nadmorskich w obszarze Natura... ekosystemów lasów na wydmach, a w dłuż- np. przez domiar do oznakowanych drzew, szej perspektywie czasowej umożliwia od- aby zapewnić pełną powtarzalność lokalizacji tworzenie takich elementów ich struktury, transektu i zdjęć fitosocjologicznych. jak stare drzewa o cechach biocenotycznych oraz martwe drewno. Jednak, ekstensywne działania hodowlane w postaci cięć pielę- gnacyjnych są również dopuszczalne. Nisz- czące dla tego typu siedliska przyrodniczego byłoby użytkowanie rębnią zupełną, takie jak jest realizowane na gruntach Lasów Pań- stwowych. Aktualny plan urządzenia lasu dla lasów Urzędu Morskiego, obowiązujący do końca 2027 r., nie wymaga zmian z punktu widzenia ochrony borów bażynowych (plan nie przewiduje w obszarze cięć rębnych). Kontynuacja właściwej ochrony siedliska po 2027 r. powinna być zagwarantowana w pro- Fot. 8. Bór bażynowy (fot. P. Pawlaczyk). cedurze strategicznej oceny oddziaływania Photo 8. Empetro nigri-Pinetum (photo by P. Paw- na środowisko kolejnej rewizji tego planu. laczyk). W obrębie borów bażynowych występują gatunki obce, pochodzące z dawnych nasa- Jezioro Wicko – nietypowe jezioro dzeń: kosodrzewina Pinus mugo, sosna czar- przybrzeżne na Pinus nigra. O ile zwartych drzewostanów Jezioro Wicko zaliczane jest do jezior tych gatunków nie można w ogóle zaliczyć przymorskich, tj. do typu siedliska przyrodni- do siedliska przyrodniczego 2180 – lasy mie- czego 1150 – laguny. Obserwacje dokonane w szane i bory na wydmach nadmorskich (por. 2018 r. dotyczyły głównie roślinności. W toni wyżej), to ich domieszkowe występowanie, jeziora występują: zespół wywłócznika kło- nawet do 20%, nie wpływa znacząco na cha- sowego Myriophylletum spicati, zespół rdest- rakter fitocenoz leśnych. Ne wykazują one nicy przeszytej Potametum perfoliatii, zespół silniejszych tendencji inwazyjnych, choć po- rdestnicy grzebieniastej Potametum pectina- jedyncze odnowienia sosny czarnej zdarzają ti, zespół grążela żółtego i grzybieni białych się. Specjalne usuwanie tych gatunków przy- Nupharo-Nymphaetum albae, zespół rdest- niosłoby jednak więcej szkód w ekosystemie nicy pływającej Potametum natantis. Brzegi niż pożytku. okolone są ciągłym szuwarem trzcinowym Inaczej niż w przypadku siedlisk wydmo- Phragmitetum australis, z płatami oczeretów wych, metodyka Państwowego Monitorin- Scirpetum lacustris, szuwaru pałki wąskolist- gu Środowiska przewidziana dla siedliska nej Typhetum angustifoliae i szerokolistnej przyrodniczego 2180 (Lemke 2015c) może Typhetum latifoliae, z nielicznym występowa- być efektywnym narzędziem monitoringu niem szuwaru z sitowcem nadmorskim Scir- stanu borów bażynowych w obszarze, bo petum maritimi. Wokół brzegów, od strony dobrze uchwyci zmiany, których najbardziej lądu za pasem trzcinowisk, występuje także można się obawiać, tj. zanik gatunków cha- szuwar mozgowy Phalaridetum arundinaceae rakterystycznych i uproszczenie kompozycji i szuwar turzycy błotnej Caricetum acutifor- florystycznej. Uzupełniające dane na temat mis, a także pasmo zadrzewień olszowych. Na ewentualnych zmian struktury wiekowej płyciznach południowo-zachodniego brzegu drzewostanów można czerpać z planów zanotowano niski szuwar ponikła błotnego urządzenia lasu. Należałoby tylko zapewnić Eleocharitetum palustris i szuwar skrzypowy dokładną powtarzalność miejsc wykonywa- Equisetetum fluviatilis. Na północny-zachód nia zdjęć fitosocjologicznych na transektach od Królewa na brzegu jeziora stwierdzono badawczych, trwale oznaczając je w terenie, ponadto płat szuwaru z turzycą dwustron-

43 Przegląd Przyrodniczy XXX, 4 (2019) ną Caricetum distichae. Makrofitowy Indeks ny obecny pas szuwarów, przerywany tylko Stanu Ekologicznego (ESMI) oszacowano na obecnymi dojściami do jeziora, a możliwość 0,151, co odpowiada IV klasie stanu ekolo- urbanizacji (w tym lokalizowanie domków gicznego (stan słaby) – za tak niski wynik od- letniskowych) powinna być ograniczona do powiada niska przezroczystość wód jeziora, obecnego obrysu miejscowości Jezierzany, ograniczająca rozwój roślinności podwodnej Łącko i Królów. Obecne miejscowe plany w strefie głębszej niż 1 m. Inne elementy eko- zagospodarowania przestrzennego nie wy- systemu jeziora opisuje monografia Obolew- magają jednak zmiany. Ten element ochrony skiego et al. (2017). jeziora powinien być realizowany poprzez Pomiar stężenia chlorków w wodzie je- procedury oceny oddziaływania na obszar ziora latem 2018 r. potwierdził dotychczaso- Natura 2000 dla studiów i planów zagospo- wą wiedzę o nikłym wpływie wód słonych. darowania przestrzennego oraz dla przed- Zmierzone stężenia chlorków 24-28 mg/dm3 sięwzięć. W procedurach tych należy brać były jeszcze niższe, niż podawane w litera- pod uwagę, że negatywnym oddziaływaniem turze dla tego jeziora (przedział 30-40 mg/ urbanizacji jest nie tylko ewentualny wpływ dm3). generowanych ścieków, ale i samo zajęcie W świetle własnych obserwacji i wiedzy terenu w szeroko rozumianej strefie brzego- literaturowej, uznać trzeba, że Obolewski et wej (np. ograniczenie możliwości żerowania al. (2017) słusznie zaliczyli to jezioro do gru- ptaków korzystających z jeziora na przyje- py „słodkowodnych jezior przybrzeżnych, w ziornych łąkach) oraz generowane pośrednio których epizody wlewów wód morskich nie dążenia do rekreacji na tafli wody (presja na zdarzają się”. W świetle topografii połączenia dojście do wody, uszkadzanie pasa szuwarów z morzem, nierealne wydaje się, by stężenie w strefie brzegowej, negatywny wpływ nad- chlorków w jego wodzie kiedykolwiek osią- miernej obecności ludzi na tafli wody na róż- gało 200 mg/dm3, czyli wartość progową dla norodność biologiczną). wód zasolonych. Jezioro Wicko nie było, nie Zapobieganie nadmiernej eutrofizacji jest i nie będzie ekosystemem słonawowod- jeziora ze źródeł rolniczych w zlewni moż- nym i wpływ wód słonych nie będzie tu zna- na osiągnąć, oprócz stosowania odrębnych czący. Tym samym ekosystem ten nigdy nie przepisów ogólnych regulujących nawożenie będzie odpowiadał „typowemu” obrazowi gruntów rolnych w zlewni, wdrażając środek siedliska przyrodniczego 1150 (Zalewska- ochronny obejmujący maksymalne utrzy- -Gałosz 2010), co zawsze będzie determino- manie roślinności wodnej w ujściowych wać ocenę stanu ochrony siedliska jako złą odcinkach cieków i rowów uchodzących do (U2), niezależnie od rzeczywistego stanu jeziora, tak by mogła ona maksymalnie wy- ekologicznego jeziora. chwytywać biogeny spływające do jeziora. Nie znaczy to jednak, że jezioro, takie ja- Żerowanie kormoranów Phalacrocorax car- kim faktycznie ono jest, niewarte jest ochro- bo, obserwowane na jeziorze w sezonie po- ny. Koncepcja ochrony zasadzać się powinna lęgowym, nie jest czynnikiem wzmagającym na dążeniu do jak najlepszego jego stanu eko- eutrofizację, a raczej powinno ją osłabiać, logicznego. Musi jednak uwzględniać jego gdyż wiąże się z wynoszeniem biogenów z naturalny charakter, tj. że jest to płytki, po- wody na brzeg. limiktyczny i naturalnie eutroficzny akwen, Ze względu na warunki naturalne, jezio- o dość odległym połączeniu z morzem, a w ro nigdy nie uzyska znacznego wpływu wód związku z tym o bardzo słabym wpływie wód słonych. Na pompowni w Jarosławcu war- morskich. to jednak zapewnić możliwość przepływu Przede wszystkim, konieczna jest ochro- wód w kierunku od morza do jeziora w tych na jeziora przed presją urbanizacji jego oto- rzadkich przypadkach, gdy wskutek cofki i czenia (Jezierzany, Łącko) i przed konse- wysokiego stanu morza ujście Głównicy jest kwencją tej urbanizacji – dążeń do zwiększa- otwierane i taki przepływ jest możliwy. Każ- nia dostępu do wody. Powinien być zachowa- dy wpływ wód słonych będzie pozytywny dla

44 Kujawa-Pawlaczyk J., Pawlaczyk P. – Planowanie ochrony siedlisk nadmorskich w obszarze Natura... jeziora, podtrzyma występowanie elementów w SDF obszaru, a tym samym nie uznano go subhalofilnych, jak np. sitowiec nadmorski dotąd za przedmiot ochrony. Bolboschoenus maitimus. Znane były także dwa stanowiska z mie- Ochronie przyrody jeziora dobrze służą rzei jeziora Wicko, ale spoza aktualnych gra- aktualne założenia prowadzonej na nim go- nic obszaru, objęte Państwowym Monitorin- spodarki rybackiej: jej generalnie ekstensyw- giem Środowiska (Braun 2009, Lemke 2014, ny charakter, zarybienia węgorzem, sanda- Graboś 2018), przy czym w monitoringu ra- czem i szczupakiem przy odłowach karpio- portowano (Lemke 2014), że jedno z nich zo- watych. Taki kierunek gospodarki rybackiej stało bezpowrotnie zniszczone przez Urząd w pewnym stopniu może chronić jezioro Morski w Słupsku, w wyniku budowy opaski przed nadmierną eutrofizacją i powinien być brzegowej w 2014 r. kontynuowany. Korzystne dla różnorodności W świetle tych wcześniejszych danych, biologicznej związanej z jeziorem są też obec- podczas prac terenowych w 2018 r. szczegól- ne zasady jego udostępniania do wędkowania nie starano się znaleźć ten gatunek w grani- (Aqua-Pro 2017), z limitami udostępnienia cach obszaru. Starania te zakończyły się po- oraz z wyłączeniem wędkowania z łodzi na wodzeniem. Znaleziono i skartowano 54 sta- wschodniej części akwenu w okresie listo- nowiska lnicy, liczące 1-300 pędów (łącznie pad-maj. 1784 pędy). Ponadto, poza obecną granicą obszaru, na terenie, o który należałoby go po- większyć (zob. dalej), znaleziono kolejne 18 stanowisk, z których kilka było bardzo licznych (max. 310 pędów w jednym skupieniu; łącznie 1352 pędy). Z pewnością nie wszystkie stanowiska zostały znalezione, liczebność populacji w obecnych granicach obszaru szacujemy więc na 2000-3000 pędów, a całej populacji (łącznie z proponowanym powięk- szeniem obszaru) na 3000-5000 pędów. Łącz- nie zliczono ponad 3000 pędów lnicy (ryc. 5). Jednak, w kilometrach wybrzeża 245-246, skąd gatunek był pierwotnie podawany, zna- Fot. 9. Jezioro Wicko (fot. P. Pawlaczyk). leziono tylko jedno stanowisko z trzema pę- Photo 9. Wicko lake (photo by P. Pawlaczyk). dami lnicy; akurat ten odcinek stanowi obecnie lukę między dwoma dużymi skupieniami Lnica wonna Linaria odora stanowisk gatunku w km 240-244 i 249-251. – zapomniany przedmiot ochrony Potwierdzono obecność lnicy na obu Lnica wonna Linaria odora to bylina, wspomnianych wyżej stanowiskach objętych geofit występujący endemicznie na wydmach Państwowym Monitoringiem Środowiska, nadmorskich nad Bałtykiem, od Zatoki Ry- nawet tam gdzie wg Lemke (2014) gatunek skiej do mierzei jez. Jamno, ujęta w załącz- bezpowrotnie wyginął. W tym miejscu mimo niku II dyrektywy siedliskowej, a więc po- zniszczenia większości stanowiska przez bu- tencjalnie stanowiąca przedmiot ochrony w dowę opaski z narzutu kamiennego, mała obszarach Natura 2000. populacja przetrwała jednak na wydmie po- W obecnych granicach obszaru Natu- wyżej. Ta nasza obserwacja jest zgodna z naj- ra 2000 Jezioro Wicko i Modelskie Wydmy nowszą obserwacją stanowiska monitoringu PLH320068 występowanie gatunku było państwowego z 2017 r. (Graboś 2018). dawniej podawane przez J. Stasiak (1987), Gatunek występuje na nagim piasku w jako jedno stanowisko „na zachód od Ustki obrębie wydmy szarej (wybierając tu miejsca Lędowo, km 245-246”. Mimo istnienia tych naruszone, rozwiewane) oraz wydmy białej. danych literaturowych, gatunek pominięto W km brzegu 250,0 (poza obecną granicą

45 Przegląd Przyrodniczy XXX, 4 (2019)

Fot. 10. Lnica wonna Linaria odora na wydmie Fot. 11. Lnica wonna Linaria odora na siedlisku (fot. P. Pawlaczyk). antropogenicznym (fot. P. Pawlaczyk). Photo 10. Linaria odora on the dune (photo by P. Photo 11. Linaria odora on the antropogenic habi- Pawlaczyk). tat (photo by P. Pawlaczyk). obszaru) lnica zajęła także siedlisko antropo- dotychczasowej wiedzy o biologii gatunku geniczne: szczeliny płyt betonowych drogi na (Stasiak 1987, Braun 2012, Frey 2014). opasce brzegowej oraz nawiany piasek na jej Lnica ma w obszarze dwa wzorce roz- poboczach. Tworzy w tych miejscach bardzo mieszczenia przestrzennego: liczne skupienia, większe niż na siedliskach • Jako populacja rozproszona, występują- naturalnych. Stwierdzenie możliwości wystę- ca jako skupienia po kilka pędów. Ten powania gatunku na takim siedlisku antro- wzorzec jest typowy dla występowania pogenicznym to nowa informacja w świetle na wydmie szarej,

Ryc. 5. Występowanie lnicy wonnej Linaria odora na tle aktualnych i proponowanych granic obszaru. Wielkość kół jest proporcjonalna do liczby pędów stwierdzonych na stanowisku. Fig. 5. Distribution of Linaria odora on the background of current (solid line) and proposed (dotted line) borders of the site. Size of circles reflects the number of sprouts recorded on stand.

46 Kujawa-Pawlaczyk J., Pawlaczyk P. – Planowanie ochrony siedlisk nadmorskich w obszarze Natura...

• W skupieniach po kilkadziesiąt-kilkaset Podczas prac terenowych znaleziono jednak pędów skupionych na kilku-kilkudzie- kilka zagłębień międzywydmowych, zróżni- sięciu m2. Ten wzorzec jest typowy dla cowanych na następujące formy: występowania na wydmie białej i w sie- a) Wilgotne zagłębienia międzywydmowe dlisku antropogenicznym. w kompleksie wydmy szarej, wyróżnia- jące się tylko wilgotnością oraz charakte- rem podłoża (utwory żwirowe z licznymi Nowe przedmioty ochrony? Problemy drobnymi kamieniami, nie piaski eolicz- interpretacji niektórych typów ne, jednak porośnięte luźnymi murawami wydmowych siedlisk przyrodniczych nawiązującymi florystycznie do wydmy Kompleks wydm nadmorskich w obsza- szarej); rze budują przede wszystkim trzy typy sie- b) Wilgotne zagłębienia międzywydmowe w dlisk przyrodniczych, stanowiących przed- kompleksie wydmy szarej, wyróżniające mioty ochrony obszaru: inicjalne stadia nad- się specyficzną roślinnością pionierską, z morskich wydm białych (2110), nadmorskie sitem członowanym w podgatunku nad- wydmy białe (Elymo-Ammophiletum) (2120), morskim Juncus articulatus subsp. litora- nadmorskie wydmy szare (2130). W wyniku lis i z centurią pospolitą Centaurium ery- prac terenowych znaleziono jednak struk- thraea. Niekiedy opanowane przez trawy, tury geomorfologiczne i płaty roślinności, np. trzcinnik piaskowy Calamagrostis które mogą być identyfikowane jako jeszcze epigeios, kostrzewę czerwoną Festuca ru- inne typy siedlisk przyrodniczych typowych bra. Mogą występować także pojedyncze dla kompleksu wydmowego i być może warte niskie krzewy, np. wierzba uszata Salix uznania za nowe przedmioty ochrony. Ich in- aurita, wierzba piaskowa Salix arenaria i terpretacja nie zawsze jednak jest oczywista. przechodzące gatunki wydmowe; Do typów siedlisk wymagających ochro- c) Śródwydmowe zagłębienia międzywy- ny w obszarach Natura 2000 należy siedlisko dmowe w kompleksie wydmy szarej, z przyrodnicze 2190 – wilgotne zagłębienia płatami szuwarów turzycowych (fitoce- międzywydmowe. W Europie Zachodniej noza turzycy błotnej Caricetum acuti- jest wyróżniane raczej na podstawie samej formis) lub trzcinowych (Phragmitetum formy geomorfologicznej i dzielone na pod- australis), zwykle skompleksowanymi z typy zależnie od geomorfologii i wpływu łozowiskiem wierzby uszatej Salicetum wód słonych, słonawych i słodkich (Davy et auritae lub zwartymi zapustami olszy al. 2006, Houston 2008b). W Polsce wyróż- czarnej Alnus glutinosa; niane są podtypy na podstawie roślinności d) Śródwydmowe zagłębienia międzywy- - od pionierskich zbiorowisk sitów, przez dmowe w kompleksie wydmy szarej zu- efemeryczne zbiorowiska przygiełek i poni- pełnie zarośnięte olszą czarną Alnus glu- kła, mszarniki wrzoścowe, wilgotne wrzoso- tinosa, przy czym zbiorowiska szuwarowe wiska, młaki, szuwary turzycowe i trzcinowe, (por. c) mogą stanowić co najwyżej okra- po zarośla woskownicy i łozowiska wierzby jek zwartych zapustów olszowych; uszatej (Izydorek 2015), co nie do końca wy- e) Wilgotne duże zagłębienie między zale- czerpuje rzeczywistą zmienność roślinno- sionymi wydmami, zajęte przez zbiorowi- ści zagłębień. Tradycyjnie nie zalicza się do ska szuwarowe trzcinnika lancetowatego tego typu siedliska zagłębień zadrzewionych, Calamagrostietum canescentis i turzycy leśnych. Występujące w Polsce zagłębienia zaostrzonej Caricetum gracilis w kom- międzywydmowe należą do tzw. zagłębień pleksie z trzcinowiskiem Phragmitetum wtórnych (Houston 2008b), powstających australis i łozowiskiem wierzby uszatej wskutek eolicznego odsłonięcia wilgotnych Salicetum auritae, wyklinowujące się piasków w zasięgu wody gruntowej. W ob- z jednej strony w wilgotne traworośle szarze ten typ siedliska przyrodniczego nie trzcinnikowe Calamagrostietum epigeji, a był dotąd wykazywany i nie był ujęty w SDF. z drugiej strony w środwydmowy ols.

47 Przegląd Przyrodniczy XXX, 4 (2019)

Postać (b) odpowiada najbardziej typo- białej może porastać zbocza i szczyty wydm, wej, centralnej formie siedliska 2190, a posta- w kompleksie wydmy szarej tworzy najczę- ci (a), (c) oraz (e) mogą być zaliczone do tego ściej ekoton między wydmą a inicjalnymi typu siedliska. Wszystkie te formy zagłębień postaciami nadmorskiego boru sosnowego. międzywydmowych skupiają się na odcinku Na całym polskim wybrzeżu zarośla wierz- km wybrzeża 243-245. Ten typ siedliska przy- by piaskowej nie są częste. Podawane były rodniczego został w konsekwencji zapropo- z Helu, Mierzei Wiślanej, ze Słowińskiego nowany do uznania za przedmiot ochrony. Parku Narodowego i z okolic Stilo, wszędzie Pożądane metody ochrony nie są jednak występują jednak raczej w formie niewielkich oczywiste. Optymalna byłaby ochrona całego płatów, do 50 m2, z wyjątkiem tylko rezerwa- kompleksu siedlisk nadmorskich przez pozo- tu Helskie Wydmy, gdzie zajmowały większe stawienie go naturalnym procesom. Nie jest powierzchnie (Lemke 2012). Problematycz- jednak jasne, czy aktualna dynamika powsta- ne jest więc w ogóle, czy należy je wyróżniać wania zagłębień międzywydmowych w tym jako odrębne siedlisko przyrodnicze, czy też obszarze Natura 2000 jest w stanie zapew- raczej traktować jako element struktury ro- nić ich dynamiczną trwałość w obliczu dość ślinności wydmy szarej. W rozważanym ob- powszechnego procesu ich zarastania olszą, szarze Natura 2000 sytuacja jest analogiczna: traworoślami i szuwarami. Przede wszyst- znaleziono co najmniej 18 płatów zarośli kim, proces zarastania zagłębień powinien wierzby piaskowej, o powierzchni 5-50 m2. być monitorowany zarówno przez rejestrację Występowały one zwykle w ekotonie wydmy zmian na stałych powierzchniach w poszcze- szarej i lasu, ale także np. na południowym gólnych zagłębieniach (Izydorek 2015), jak i skłonie wydmy do wilgotnego zagłębienia przez monitoring obrazowy całego pasa brze- międzywydmowego, albo na rozwiewanym, gu tj. plaży i wydm. wyniosłym szczycie wydmy. Wszystkie sta- Siedlisko przyrodnicze 2140 - Nadmor- nowiska budziły wątpliwości, co do właści- skie wrzosowiska bażynowe (Empetrion wego ich ujęcia. Na 8 stanowiskach zarośla nigri), nie podawane wcześniej z obszaru, były na tyle wybitne (np. tworząc liniowy zostało stwierdzone jako jeden płat wrzoso- ciąg wyspowych zarośli), że zdecydowano wiska z dominacją bażyny czarnej Empetrum się je skartować jako siedlisko przyrodnicze nigrum, tworzący zbiorowisko okrajkowe 2170, tym samym proponując ten typ siedli- między kępą sosen a szczotlichowymi mu- ska jako nowy przedmiot ochrony. Świadomi rawami i pustymi piaskami na śródleśnej jednak jesteśmy, że rozwiązanie to może być wydmie oddalonej od brzegu morza. Mimo kontrowersyjne. że roślinność odpowiada definicji siedliska, Kolejnym dylematem specyficznym dla uwarunkowania ekologiczne płatu nie są obszaru jest ujęcie bezleśnych wydm, położo- typowe (nie jest to kompleks siedlisk brze- nych wyspowo wśród borów bażynowych w gu morskiego, kształtowanych przez proce- głębi lądu. Wydmy takie są w obszarze częst- sy brzegowe i sukcesję, a raczej stosunkowo sze na terenie Lasów Państwowych i są zwy- trwały ekoton zadrzewienia sosnowego i kle silnie zniszczone wskutek prób zalesienia wydmy śródlądowej), dlatego reprezenta- kosodrzewiną Pinus mugo. W obszarze ba- tywność siedliska w obszarze oceniono jako dań znalazła się tylko część takiej jednej wy- nieznaczącą (D), nie proponując tym samym dmy, ale wystarcza to jako hasło wywoławcze uznania go za przedmiot ochrony. problemu. Wydmy powstały jako historyczne Siedlisko przyrodnicze 2170 - Nadmor- zwydmienia piasków mierzejowych pocho- skie wydmy z zaroślami wierzby piaskowej dzenia morskiego; ale obecnie są oddalone od definiuje się jako zarośla wierzby piaskowej morza o kilkaset metrów i nie podlegają żad- Salix arenaria (Salix repens subsp. arena- nym wpływom procesów związanych ze stre- ria) w kompleksie wydmy białej lub wydmy fą brzegową morza; nie mają też roślinności szarej (Lemke 2012). W kompleksie wydmy typowej dla wydm nadmorskich, a pokryte są

48 Kujawa-Pawlaczyk J., Pawlaczyk P. – Planowanie ochrony siedlisk nadmorskich w obszarze Natura...

ra 2000 Jezioro Wicko i Modelskie Wydmy PLH320068 – oprócz korekty granicy odmorskiej – potrzeby takie obejmują: • Włączenie całości estuarium Poty- ni – od pompowni na kanale, aż do maksymalnego zasięgu rozlewiska plażowego ku wschodowi. Obecnie tylko część estuarium (rozlewisko plażowe) znajduje się w granicach obszaru, a niekiedy wychodzi z tych granic rozlewając się dalej na wschód. Dobrze wyznaczone granice Fot. 12. Wilgotne zagłębienie międzywydmowe powinny zapewniać, by dynamicznie (fot. P. Pawlaczyk). zmieniające się rozlewisko plażowe Photo 12. Humid dune slack (photo by P. Pawla- zawsze pozostawało w granicach czyk). obszaru, jak również by w granicach obszaru była sama „gardziel” estuarium, w postaci odcinka kanału Potynia, w którym następuje miesza- nie się wód słodkich i słonych. Wy- konane pomiary zasolenia wykazują gradient zasolenia na całym odcinku kanału od pompowni do morza, ten odcinek powinien więc być trakto- wany jako element estuarium i powinien się znaleźć w granicach obszaru; • Powiększenie obszaru o pas przy- brzeżny (wydmy i las Urzędu Mor- skiego) w kierunku zachodnim – o Fot. 13. Zarośla wierzby piaskowej (fot. P. Pawla- odcinek km 248-252 brzegu mor- czyk). skiego. Znajdują się tu dobrze wy- Photo 13. Salix repens subsp. arenaria scrubs kształcone siedliska wydmowe, cią- (photo by P. Pawlaczyk). głe z tymi, które są obecnie w gra- raczej murawami szczotlichowymi (głównie nicach obszaru. Wydmy inicjalne zbiorowisko Spergulo-Corynephoretum) oraz (2110) wykształcone są tu lepiej, niż zbiorowiskami mszysto-porostowymi z do- gdziekolwiek w obecnych granicach minacją chrobotków z rodzaju Cladonia spp., obszaru. Tu także znajduje się duża, typowymi dla śródlądzia. Być może więc za- największa w województwie zachod- sadne byłoby ujmowanie ich jako siedlisko niopomorskim populacja lnicy won- przyrodnicze 2330 - wydmy śródlądowe z nej Linaria odora, która nie powinna murawami napiaskowymi. pozostawać poza granicą obszaru (por. ryc. 5). Powiększenie należy Potrzebna korekta granic obszaru zakończyć na km 252; dalej na za- Podobnie jak w wielu innych obszarach chód wydmy są już znacznie silniej Natura 2000, dokładniejsze rozpoznanie te- zdegradowane, a występowanie lnicy renowe ujawnia, że granice obszaru wyma- się kończy. gają powiększenia, ponieważ istotne zasoby Proponowane granice obszaru są przed- przedmiotów ochrony pozostają poza jego stawione na rycinach 4 i 5. aktualnymi granicami. W obszarze Natu-

49 Przegląd Przyrodniczy XXX, 4 (2019)

„Ochrona brzegu morskiego” a ochrona dłowe, a tym samym budowa umocnień brze- obszaru Natura 2000 gu naruszyła art. 6.3 dyrektywy siedliskowej. Jedną z podstawowych presji na ekosys- Na szczęście inne działania ochrony brze- temy nadmorskie są w skali kraju działania gu morskiego, prowadzone w obszarze, ogra- tzw. „ochrony brzegu morskiego”, czyli próby niczone są do umacniania chrustem zboczy umacniania i stabilizacji brzegu (Łabuz 2013, wydm przy przejazdach na plażę. W jednym Pawlaczyk et al. 2020). miejscu odnotowano zarzucenie gałęziami Problem ten wystąpił także w badanym stanowiska lnicy wonnej. obszarze Natura 2000. Fragmenty brzegu Mimo wszystko, zagrożenia ze strony morskiego w obszarze w latach 2012-2015 ochrony brzegu morskiego jak na razie nie zostały umocnione przez Urząd Morski w naruszyły fundamentalnie integralności ob- Słupsku opaską z narzutu kamiennego. Ce- szaru. Budowa opasek, mimo spowodowa- lem było zabezpieczenie infrastruktury po- nia pewnych zniszczeń, nie wyeliminowała ligonowej na abradowanych odcinkach brze- procesów kształtujących chronione siedliska gu. Wydając decyzję środowiskową w sprawie wydmowe. Ochrona brzegu nie okazała się jej budowy, Naczelnik Wydziału Spraw Te- też krytyczna dla lnicy wonnej, a gatunek za- renowych w Koszalinie RDOŚ w Szczecinie siedlił wręcz siedliska antropogeniczne: pia- stwierdził brak potrzeby oceny oddziaływa- sek nawiewany na opaski brzegowe, szczeliny nia na środowisko. między płytami betonowymi na opasce oraz W rzeczywistości przy budowie zniszczo- piaszczyste skraje dróg technologicznych. no kilka płatów chronionych siedlisk przy- Nie są to jednak argumenty, by działania sta- rodniczych 2110, 2120 i 2130. Na zapleczu bilizujące brzeg można było w obszarze dalej wykonanych umocnień doszło do degene- pogłębiać. racji płatów siedlisk przyrodniczych 2110 i 2130. Płaty pozostawione na zapleczu opaski utraciły naturalną dynamikę i pojawiły się w nich zawleczone gatunki obce ekologicz- nie. Na odcinku km 244,5-244,8 wybudo- wana opaska uruchomiła silną abrazję za jej wschodnim krańcem, niszczącą punktowo siedliska przyrodnicze 2130 i 2180. Według danych Państwowego Monitoringu Środowi- ska (Lemke 2014) przy budowie zniszczono monitorowaną populację chronionego gatunku lnicy wonnej Linaria odora (tuż poza obecną zachodnią granicą obszaru Natura 2000). Według naszych obserwacji, a także Fot. 14. Opaska kamienna na brzegu morza (fot. wg najnowszej obserwacji monitoringowej P. Pawlaczyk). z 2017 r. (Graboś 2018) niewielka popula- Photo 14. Shore rock embankment (photo by P. cja lnicy w tym miejscu jednak przetrwała. Pawlaczyk). Co prawda, przed opaską w km 249,7-250,7 (na zachód od obecnych granic obszaru Na- Aktywność wojskowa a ochrona tura 2000) rozwinęło się dobrze wykształco- obszaru ne pasmo wydm inicjalnych, a lnica wonna Szeroko znany jest fakt, że poligony woj- Linaria odora zasiedliła piasek nawiany na skowe mogą być obszarami szczególnie cen- opaskę, tworząc najbogatszą obecnie popu- nymi dla różnorodności biologicznej (np. lację na tym odcinku wybrzeża. Zdarzenia te Gazenbeek 2005, Warren i Büttner 2007, świadczą jednak, że stanowisko o braku moż- Warren et al. 2008, Kustrová 2013, Zentelis liwości wystąpienia znaczących oddziaływań, i Lindenmayer 2015, Zug 2015). Wynika to zajęte przez RDOŚ w 2011 r., było nieprawi- z dwóch czynników: specyficznego reżimu

50 Kujawa-Pawlaczyk J., Pawlaczyk P. – Planowanie ochrony siedlisk nadmorskich w obszarze Natura... zaburzeń generowanego przez ćwiczenia dzają do odkrycia nieznanych wcześniej w wojskowe oraz wyeliminowania powszechnej danym obszarze przedmiotów ochrony. Zda- obecności ludzi (poza miejscami i okresami rza się też, że pomimo istnienia wcześniej- ćwiczeń). Dla zachowania przyrody nieczyn- szych publikacji potwierdzających występo- nych poligonów, odpowiedni reżim zaburzeń wanie, przedmiot ochrony nie jest wykazany trzeba wręcz symulować (Jentsch et al. 2009). w SDF obszaru, a dopiero studia w związku Poligon Wicko i położony na nim ob- z planowaniem ochrony obszaru ujawniają szar Natura 2000 Jezioro Wicko i Modelskie ten błąd. Obszar Natura 2000 Jezioro Wicko i Wydmy PLH320068 wpisują się w tę regułę. Modelskie Wydmy PLH320068 jest jednym z Wprawdzie w niektórych płatach siedlisk wielu, w których taka sytuacja wystąpiła. Pra- przyrodniczych odnotowano zaburzenia ta- ce nad obszarem ujawniły pominięcie w SDF kie jak „zaśmiecenie, rozdeptanie lub roz- danych literaturowych o występowaniu Lina- jeżdżenie”, będące skutkiem aktywności ria odora. Nasze prace terenowe ujawniły zaś, wojskowej, leje po eksplozjach, rozwiewanie że chodzi tu nie o pojedyncze stanowisko, ale wydm zainicjowane przez antropogeniczne o całą dużą populację. zniszczenie roślinności. Odnotowano także Prace terenowe ujawniły także płaty, któ- wycinanie drzew na wydmie w związku z re mogą być zaliczone do niepodawanych ćwiczeniami wojskowymi. Procesy te w więk- wcześniej z obszaru typów siedlisk przyrod- szości są jednak korzystne dla przedmiotów niczych. Klasyfikacja tych płatów, a w konse- ochrony – niszczenie roślinności drzewiastej kwencji uznanie występowania dodatkowych hamuje sukcesję, a miejsca zniszczone i roz- typów siedlisk, może jednak być dyskusyjna. wiane są istotne dla różnorodności biologicz- Europejskie definicje typów siedlisk przy- nej, m.in. są siedliskiem lnicy wonnej Linaria rodniczych Natura 2000 nie są wystarczająco odora. Z drugiej strony, funkcjonowanie po- precyzyjne, by takie wątpliwości jednoznacz- ligonu sprawiło, że na tym odcinku wybrzeża nie rozstrzygnąć. Różni eksperci mogą różnić od dawna nie podejmowano na szerszą skalę się interpretacjami: prób utrwalania i zalesiania wydm, a nawet • Czy ważniejszym kryterium identyfika- w okresie letnim, poza krótkimi okresami cji siedliska przyrodniczego są uwarun- manewrów, plaże i wydmy pozostają niemal kowania funkcjonalne, w tym formy i bezludne. Wydaje się, że to właśnie dzięki procesy geomorfologiczne, czy też kla- istnieniu poligonu, wciąż jest to jeden z naj- syfikacja roślinności (zagadnienie klasy- piękniejszych i najcenniejszych przyrodniczo fikacji wilgotnych zagłębień międzywy- fragmentów polskiego wybrzeża. dmowych)? • Kiedy pewne elementy roślinności inter- pretować jako osobne siedlisko przyrod- Wnioski nicze, a kiedy jako elementy wewnętrz- nej struktury dużych płatów innego sie- Prace nad zaplanowaniem ochrony kon- dliska (zagadnienie ujęcia zarośli wierz- kretnego obszaru Natura 2000 ujawniają by piaskowej Salix arenaria)? zwykle problemy i zagadnienia o bardziej • Czy „nadmorskość” interpretować jako uniwersalnym charakterze. Obszar Natu- położenie blisko morza i morską gene- ra 2000 Jezioro Wicko i Modelskie Wydmy zę, czy też jako aktualny wpływ proce- PLH320068 nie jest pod tym względem wy- sów morskich (zagadnienie ujęcia wydm jątkiem. wśród borów bażynowych)? Wielu obszarów Natura 2000 w Polsce • Kiedy płat zniekształconej roślinno- jest wciąż zbyt słabo rozpoznanych pod ką- ści pozostający w kręgu dynamicznym tem występowania i rozmieszczenia walorów chronionego siedliska przyrodniczego przyrodniczych. Często dopiero prace tere- interpretować jako zniekształcone sie- nowe wykonywane na użytek sporządzenia dlisko chronione, a kiedy nie zaliczać go projektu planu zadań ochronnych doprowa- w ogóle do chronionego typu siedliska

51 Przegląd Przyrodniczy XXX, 4 (2019)

(zagadnienie ujęcia postaci boru nad- dogłębnej analizy metod użytych każdorazo- morskiego z gatunkami obcymi)? wo do kartowania. W opisywanym przypad- Nie jest to problem nowy. Dyskusyjność ku było to możliwe, ponieważ ta sama osoba klasyfikacji i wyróżniania niektórych typów uczestniczyła w opracowaniach obu map. W siedlisk przyrodniczych podnoszono np. w rezultacie, rzeczywiste zmiany dało się od- stosunku do siedlisk łąkowych (Jermaczek różnić od artefaktów metodycznych. Nie za- 2008), siedlisk w dolinach rzecznych (Jerma- wsze jednak tak jest. czek-Sitak 2015, Pawlaczyk 2017), torfowisk Nawet jednak jeśli potwierdzić faktycz- alkalicznych (Stańko et al. 2018) czy znie- ną zmianę areału siedliska przyrodniczego, kształconych siedlisk leśnych (Iwaniuk et al. interpretacja takiej zmiany nie zawsze jest 2020, w tym tomie). Nasze doświadczenia oczywista. Dla pasa nadmorskiego typowe sygnalizują potrzebę rozszerzenia takiej dys- jest występowanie siedlisk wykazujących kusji o ekosystemy nadmorskie. dużą dynamikę, w tym kilkuletnie cykle W wielu obszarach Natura 2000 po do- rozwoju i niszczenia ich powierzchni – np. kładniejszym zbadaniu okazuje się, że gra- plażowe elementy estuarium (1130) czy wy- nice obszaru nie zostały dobrze wyznaczone, dmy inicjalne (2110). Obserwacje z dwóch np. że przecinają jednolite płaty chronionych punktów czasu to w takich przypadkach zbyt siedlisk przyrodniczych, albo że pozostawia- mało, by móc wnioskować o jakimkolwiek ją poza obszarem duże fragmenty ciągłych trendzie. Takie siedliska wymagają specyficz- kompleksów chronionych siedlisk. Korekty nego monitoringu, opartego na obserwacjach granic, powiększenia obszarów Natura 2000, znacznie częstszych niż przeciętnie. Tylko są w takich sytuacjach potrzebne, by zapew- dysponując takimi danymi da się wyciągać nić ujęcie w obszarach całych jednostek eko- wnioski o ich tendencjach dynamicznych w logiczno-funkcjonalnych, sensownych jako obszarze, a tym samym ocenić, czy ich zasoby podstawowe jednostki ochrony. W badanym są zagrożone, czy nie. obszarze również wystąpił ten pospolity pro- Przyjęte w Polsce metody monitoringu blem. W szczególności dotyczy on siedliska siedlisk przyrodniczych, wypracowane w 1130 – estuarium: sytuacji, w której obecne ramach Państwowego Monitoringu Przyrod- granice obszaru Natura 2000 nie gwarantują, niczego, nie dla wszystkich typów siedlisk są że dynamika chronionego siedliska przyrod- odpowiednie do monitoringu realizowanego niczego będzie się realizować w obszarze wy- w ramach ochrony obszaru. znaczonym dla jego ochrony. Przede wszystkim, monitoring lokalny Obszar Natura 2000 Jezioro Wicko i Mo- wymaga większej staranności co do zapew- delskie Wydmy PLH320068 i tak był wcze- nienia powtarzalności miejsc obserwacji. śniej rozpoznany lepiej, niż wiele innych ob- Lokalizacja powierzchni monitoringowych szarów Natura 2000 w Polsce. Istniała prze- za pomocą standardowych urządzeń klasy cież wykonana w 2009 r. mapa siedlisk przy- turystycznej do lokalizacji satelitarnej (GPS) rodniczych, choć wykonana tylko na pod- nie jest wystarczająca. Konieczna jest trwała stawie interpretacji fotomapy i danych opisu stabilizacja punktów charakterystycznych taksacyjnego lasu oraz krótkiej terenowej powierzchni. O ile jednak łatwo uzyskać ją wizji lokalnej. Obecne wyniki kartowania, w lesie (domiary do oznakowanych drzew), porównywane z mapą sprzed 10 lat, wykazały to trudno trwale oznakować punkty w dyna- nieco inny areał niektórych chronionych sie- micznym siedlisku wydmowym. Technologia dlisk, np. wydm inicjalnych (2110) i wydm lokalizacji satelitarnej GNSS z wykorzysta- białych (2120). Zarazem pokazały jednak, z niem poprawek RTK może być pomocna do jaką ostrożnością podchodzić trzeba do in- uzyskania koniecznej powtarzalności lokali- terpretacji takich różnic. Proste przyjęcie, zacji. Niezależnie od rozwiązania, nie da się że mniejsza aktualna powierzchnia oznacza jednak realizować skutecznego monitoringu utratę siedliska, nie zawsze jest prawidłowe. lokalnego za koszt, który nie zakłada precy- Interpretacja różnic w powierzchni wymaga zyjnej lokalizacji. Problem ten nie jest nowy

52 Kujawa-Pawlaczyk J., Pawlaczyk P. – Planowanie ochrony siedlisk nadmorskich w obszarze Natura... i był już sygnalizowany w literaturze na przy- ochrony przyrody byłyby próby poprawy sta- kładzie torfowisk (Pawlaczyk i Kujawa-Paw- nu wydm inicjalnych (siedlisko 2110) przez laczyk 2017), dotyczy jednak wszystkich poprawę kardynalnego wskaźnika kondycja przedmiotów monitoringu. i forma wzrostu wydmotwórczych gatunków Ponadto, dla niektórych typów siedlisk, traw (zwłaszcza w płatach, w których traw oczekiwane zmiany polegają raczej na dy- nie ma), próby istotnej poprawy wskaźnika namicznych zmianach areału siedliska bądź zawartość chlorków w jeziorze Wicko zaliczo- związane są z procesami zachodzącymi z nym do siedliska 1150, czy próby osiągnięcia różnym natężeniem w całym areale siedli- „właściwej” wartości wskaźnika nalot drzew ska. Metoda obserwacji i rejestracji na nie- i krzewów na całej powierzchni wydm sza- licznych powierzchniach próbnych nie jest rych (siedlisko 2130). Zamiast takiego sche- wówczas wystarczająca do uchwycenia takich matyzmu, dla niektórych ekosystemów (jak zmian. Skuteczny monitoring lokalny nie np. jeziora) potrzebne jest raczej staranne może wówczas ograniczać się do powtarzal- rozważenie indywidualnego charakteru każ- nego monitorowania wybranych punktów dego obiektu, a dla wszystkich ekosystemów lub transektów, a musi uwzględniać dodat- – rozważenie czynników ich integralności, kowe metody – jak np. monitoring obrazowy czyli procesów, które zadecydowały o po- całych kompleksów siedlisk za pomocą po- wstaniu cennego przyrodniczo kompleksu wtarzalnej rejestracji fotograficznej. ekosystemów i które determinują jego trwa- Próba zaplanowania ochrony konkret- nie. W tym przypadku, czynnikiem takim nego obszaru Natura 2000 pokazuje też, jest naturalna dynamika brzegu morskiego, że schematyczne podejście do planowania, która – m.in. dzięki funkcjonowaniu poligo- oparte na ogólnopolskich wskaźnikach stanu wojskowego, co eliminuje niektóre presje nu ochrony, nie zawsze byłoby rozwiązaniem powszechne na innych odcinkach wybrzeża trafnym. W szczególności, w obszarze Natu- – w tym obszarze Natura 2000 wciąż może się ra 2000 Jezioro Wicko i Modelskie Wydmy przynajmniej częściowo realizować. PLH320068 absurdem z punktu widzenia

LITERATURA AQUA-PRO 2017. Regulamin amatorskiego połowu ryb. Gospodarstwo Rybackie Jezioro Wicko Łukasz Szostak. Dostęp 28.02.2020. [http://www.jeziorowicko.pl/regulamin_j_wicko_www.pdf]. BAJKIEWICZ-GRABOWSKA E., MARKOWSKI M., BARAŃSKA A., OPIOŁA R., BONIECKA H., GAJDA A., DEMBSKA G., MICHAŁEK M. 2018. 1130 Ujścia rzek, estuaria. In: Monitoring gatun- ków i siedlisk morskich. Dostęp 02.03.2020 [http://morskiesiedliska.gios.gov.pl/]. BOSIACKA B. 2005a. Współczesne zróżnicowanie i przekształcenia nadmorskich borów bażynowych. Uniwersytet Szczeciński, Rozprawy i Studia 614, 540: 1-135. BOSIACKA B. 2005b. Rozmieszczenie i zagrożenia wybranych gatunków diagnostycznych w nadmorskich borach bażynowych na zachodnim odcinku polskiego wybrzeża Bałtyku. Fragm. Flor. Geobot. Polonica 12, 1: 23-44. BRAUN M. 2009. Raport z monitoringu lnicy wonnej Linaria odora na stanowiskach: Mierzeja Jeziora Wicko 1, Mierzeja Jeziora Wicko 2. GIOŚ, baza danych. Dostęp 27.01.2018. [http://www.iop.kra- kow.pl/cn2000/Monitoring/]. BRAUN M. 2010. 2130 Nadmorskie wydmy szare Helichryso-Jasionietum litoralis. In: MRÓZ W. (Ed.). Monitoring siedlisk przyrodniczych. Przewodnik metodyczny. Część 1. GIOŚ, Warszawa: 61-72. BRAUN M. 2012. 2216 Lnica wonna Linaria odora (M. Bieb) Fisch. In: PERZANOWSKA J. (Ed.). Moni- toring gatunków roślin. Przewodnik metodyczny. Część 2. GIOŚ, Warszawa: 141-152. CIEŚLIŃSKI R. 2010. Zróżnicowanie typologiczne i funkcjonalne jezior w polskiej strefie brzegowej po- łudniowego Bałtyku. Prob. Ekol. Kraj. 26: 135-144. CIEŚLIŃSKI R. 2011. Geograficzne uwarunkowania zmienności hydrochemicznej jezior wybrzeża połu- dniowego Bałtyku. Wyd. UG, Gdańsk.

53 Przegląd Przyrodniczy XXX, 4 (2019)

CIEŚLIŃSKI R. 2012. Zróżnicowanie hydro- i morfogenetyczne jezior przybrzeżnych polskiego wybrze- ża południowego Bałtyku. Geologia i Geomorfologia 9: 175-187. DAVY A.J., GROOTJANS A.P., HISCOCK K., PETERSON J. 2006. Development of eco-hydrological guidelines for dune habitats –Phase 1. English Nature Research Reports, No 696, Peterborough. DRZAZGA T. 2007. Jezioro przymorskie Kopań. In: RĄCZKOWSKI W., SROKA J. (Eds.). Historia i kul- tura Ziemi Sławieńskiej. T. 6: Gmina Darłowo. Fundacja “Dziedzictwo”, Sławno: 27-45. FREY L. 2014. Linaria odora (M. Bieb.) Fisch. Lnica wonna. In: KAŹMIERCZAKOWA R., ZARZYCKI K., MIREK Z. (Eds.). Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Wyd. 3, uaktu- alnione i rozszerzone. IOP PAN, Kraków: 434-436. GAZENBEEK A. 2005. LIFE, Natura 2000 and the Military. LIFE Focus. Office for Official Publications of the European Communities, Luxembourg. GRABOŚ A. 2018. Wyniki monitoringu lnicy wonnej Linaria odora. In: GIOŚ. Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych ze szczególnym uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura 2000 – Wyniki monitoringu w roku 2017. Dostęp 28.02.2020. [http://siedliska.gios.gov.pl/ images/pliki_pdf/wyniki/2015-2018/dla_roslin/Lnica_wonna_-Spraw_2017.pdf]. HERBICH J. 2015. Usuwanie gatunków obcych w strefie przybrzeżnej – doświadczenia z Zatoki Puckiej i Cypla Helskiego. Część 2: Usuwanie obcych gatunków roślin z Cypla Helskiego. Prezentacja na kon- ferencji „Nowe wyzwania w zakresie i kontroli rozprzestrzeniania się inwazyjnych gatunków obcych w przyrodzie” 13-14 październik 2015, GDOŚ, Warszawa. Dostęp 20.02.2020. [https://ochronaprzy- rody.gdos.gov.pl/files/artykuly/45244/Usuwanie_obcych_gatunkow_roslin_z_Cypla_Helskiego. pdf]. HOUSTON J. 2008a. Management of Natura 2000 habitats. 2130 *Fixed coastal dunes with herbaceo- us vegetation (‘grey dunes’). European Commission. Dostęp 04.04.2020. [https://ec.europa.eu/ environment/nature/natura2000/management/habitats/pdf/2130_Fixed_coastal_dunes.pdf]. HOUSTON J. 2008b. Management of Natura 2000 habitats. 2190 Humid dune slacks. European Com- mission. Dostęp 04.03.2020. [https://ec.europa.eu/environment/nature/natura2000/management/ habitats/pdf/2190_Humid_dune_slacks.pdf]. ISERMANN M. 2008. Expansion of Rosa rugosa and Hippophaë rhamnoides in coastal grey dunes: Effects at different spatial scales. Flora - Morphology, Distribution, Functional Ecology of Plants 203, 4: 273-280. IWANIUK B., SZCZYGIELSKI M., FIGARSKI T. 2020. Wybrane problemy sporządzania planów urzą- dzenia lasu na obszarach Natura 2000. Przegl. Przyr. 30, 4: 16-26. IZYDOREK I. 2015. 2190 Wilgotne zagłębienia międzywydmowe. In: MRÓZ W. (Ed.). Monitoring siedlisk przyrodniczych. Przewodnik metodyczny. Część 4. GIOŚ, Warszawa: 87-105. JAKUSIK J., WÓJCIK R., PILARSKI M., BIERNACIK D. MIĘTUS M. 2012. Poziom morza w polskiej strefie brzegowej – stan obecny i spodziewane zmiany w przyszłości. In: WIBIG J., JAKUSIK E. (Eds.). Warunki klimatyczne i oceanograficzne w Polsce i na Bałtyku Południowym. Spodziewane zmiany i wytyczne do opracowania strategii adaptacyjnych w gospodarce krajowej. Instytut Meteo- rologii i Gospodarki Wodnej, Warszawa: 146-169. JENTSCH A., FRIEDRICH S., STEINLEIN T., BEYSCHLAG W., NEZADAL W. 2009. Assessing Con- servation Action for Substitution of Missing Dynamics on Former Military Training Areas in Cen- tral Europe. Restor. Ecol. 17: 107-116. JERMACZEK M. 2008. Czy każda łąka jest „naturowa”? Wybrane problemy z interpretacją łąkowych i murawowych siedlisk przyrodniczych w Polsce Zachodniej. Przegl. Przyr. 19, 1-2: 53-66. JERMACZEK-SITAK M. 2015. Interpretacja i ocena stanu siedlisk – doświadczenia transgraniczne na przykładzie Dolnej Odry. Przegl. Przyr. 26, 4: 66-75. KEPEL A., PAWLACZYK P. 2007. Assessment of progress in Natura 2000 pSCIs designation in Conti- nental biogeographic region, Poland. April 2007. PTOP “Salamandra” i Klub Przyrodników (Mscr.). KEPEL A., PAWLACZYK P. 2013. Konieczne uzupełnienia sieci obszarów siedliskowych Natura 2000 w Polsce. PTOP “Salamandra” i Klub Przyrodników (Mscr.). KOLLMANN J., FREDERIKSEN L., VESTERGAARD P., BRUUN H. H. 2007. Limiting factors for se- edling emergence and establishment of the invasive non-native Rosa rugosa in a coastal dune system. Biol. Invasions 9, 1: 31-42. KOLLMANN J., BRINK-JENSEN K., FRANDSEN S. I., HANSEN M. K. 2011. Uprooting and Burial of Invasive Alien Plants: A New Tool in Coastal Restoration? Restor. Ecol. 19, 3: 371-378.

54 Kujawa-Pawlaczyk J., Pawlaczyk P. – Planowanie ochrony siedlisk nadmorskich w obszarze Natura...

KUJAWA-PAWLACZYK J. 2009. Raport z weryfikacji potencjalnych obszarów Natura 2000 w wojewódz- twie zachodniopomorskim. Mscr. dla Ministerstwa Środowiska. KUJAWA-PAWLACZYK J., PAWLACZYK P., CHRZANOWSKI A., BOCIĄG K. 2018. Dokumentacja Planu Zadań Ochronnych obszaru Natura 2000 Jezioro Wicko i Modelskie Wydmy PLH320068 w województwie zachodniopomorskim i pomorskim. Jolanta Kujawa-Pawlaczyk Usługi i Ekspertyzy Przyrodnicze, Szamotuły (Mscr.). KUNTTU P., KUNTTU S-M. 2017. Distribution and Habitat Preferences of the Invasive Alien Rosa rugosa (Rosaceae) in Archipelago Sea National Park, SW Finland. Polish Bot. J. 62, 1: 99-115. KUSTROVÁ M. 2013. Military training areas - places with high nature conservation value. Economics and Management 2: 59-66. LEMKE D. 2012. 2170 Nadmorskie wydmy z zaroślami wierzby piaskowej. In: MRÓZ W. (Ed.). Monito- ring siedlisk przyrodniczych. Przewodnik metodyczny. Część 2. GIOŚ, Warszawa: 93-101. LEMKE D. 2014. Raport z monitoringu lnicy wonnej Linaria odora na stanowiskach: Mierzeja Jeziora Wicko 1, Mierzeja Jeziora Wicko 2. GIOŚ, baza danych. Dostęp 27.01.2018. [http://www.iop.kra- kow.pl/cn2000/Monitoring/]. LEMKE D. 2015a. 2110 Inicjalne stadia nadmorskich wydm białych. In: MRÓZ W. (Ed.). Monitoring siedlisk przyrodniczych. Przewodnik metodyczny. Część 4. GIOŚ, Warszawa: 56-65. LEMKE D. 2015b. 2120 Nadmorskie wydmy białe. In: MRÓZ W. (Ed.). Monitoring siedlisk przyrodniczych. Przewodnik metodyczny. Część 4. GIOŚ, Warszawa: 66-74. LEMKE D. 2015c. 2180 Lasy mieszane i bory na wydmach nadmorskich. In: MRÓZ W. (Ed.). Monitoring siedlisk przyrodniczych. Przewodnik metodyczny. Część 4. GIOŚ, Warszawa: 75-86. ŁABUZ T. 2013. Sposoby ochrony brzegów morskich i ich wpływ na środowisko przyrodnicze polskiego wybrzeża Bałtyku. Raport. Fundacja WWF Polska, Warszawa. ŁABUZ T. A., WOCHNA-BARTNIK S., OSÓCH P., SŁAWIŃSKA J. 2013. Projekt badawczy FoMoBi i jego znaczenie w rozpoznaniu współczesnej dynamiki i różnorodności biologicznej wydm przednich polskiego wybrzeża. In: FLOREK W. (Ed.). Geologia i geomorfologia pobrzeża i południowego Bałtyku, Pomorska Akademia Pedagogiczna, Słupsk: 81-98. ŁABUZ T. A. 2015. Metody badań terenowych w analizie zmian ukształtowania akumulacyjnych odcin- ków wydm nadmorskich polskiego wybrzeża. Landform Analysis 28: 45-60. ŁABUZ T. A. 2018. Erozja wydm na mierzejach Zatoki Koszalińskiej jako efekt ponadprzeciętnych zda- rzeń sztormowych Barbara i Axel z przełomu 2016 i 2017 r. Przegl. Geogr. 90, 3: 435-477. OBOLEWSKI K., ASTEL A., KUJAWA R. 2017. Hydroecological determinats of functioning of southern Baltic coastal lakes. Wyd. PWN, Warszawa. PAWLACZYK P. 2017. Ekologiczne problemy ochrony rzek w polskich obszarach Natura 2000. Przegl. Przyr. 28, 4: 16-50. PAWLACZYK P., KUJAWA-PAWLACZYK J. 2017. Wybrane problemy monitoringu i oceny stanu torfowisk oraz ich usług ekosystemowych. Stud. i Mat. CEPL 19, 2: 103-121. PAWLACZYK P. (Ed.), BIEDROŃ I., BRZÓZKA P. DONDAJEWSKA-PIELKA R., FURDYNA A., GOŁ- DYN R., GRYGORUK M., GRZEŚKOWIAK A., HORSKA-SCHWARZ S., JUSIK SZ., KŁÓSEK K., KRZYMIŃSKI W., LIGIĘZA J., ŁAPUSZEK M., OKRASIŃSKI K., PRZESMYCKI M., POPEK Z., SZAŁKIEWICZ E., SUSKA K., ŻAK J. 2020. Podręcznik dobrych praktyk renaturyzacji wód powierzchniowych. Oprac. w ramach przedsięwzięcia „Opracowanie krajowego programu renaturyzacji wód powierzchniowych”. Państwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie, Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej, Warszawa. STAŃKO R., WOŁEJKO L., PAWLACZYK P. (Eds.). 2018. Podręcznik dobrych praktyk w ochronie torfowisk alkalicznych. Wyd. Klubu Przyrodników. Świebodzin. STASIAK J. 1987. The distribution and state of maintenance of population of Linaria odora (Bieb.) Chav. subsp. loeselii (Schweigg) Hartl. on coastal sand-dunes in Poland. Zeszyty Naukowe Wydz. Biologii, Geografii i Oceanologii UG, Biol. 8: 79-88. STEFANOWICZ A. M., ZUBEK SZ., STANEK M., GRZEŚ I. M., ROŻEJ-PABIJAN E., BŁASZKOWSKI J., WOCH M. W. 2019. Invasion of Rosa rugosa induced changes in soil nutrients and microbial communities of coastal sand dunes. Sci. Total Environ. 677: 340-349. SZOSTAK Ł. 2009. Operat rybacki dla obwodu rybackiego Jeziora Wicko nr 1 (Mscr.). WARREN S. D., BÜTTNER R. 2008. Active military training areas as refugia for disturbance-dependent endangered insects. J. Insect Conserv. 12: 671-676.

55 Przegląd Przyrodniczy XXX, 4 (2019)

WARREN S. D., HOLBROOK S. W., DALE D. A., WHELAN N. L., ELYN M., GRIMM W., JENTSCH A. 2007. Biodiversity and the Heterogeneous Disturbance Regime on Military Training Lands. Restor. Ecol. 15: 606-612. WEIDEMA I. 2006. Invasive Alien Species Fact Sheet – Rosa rugosa. Online Database of the European Network on Invasive Alien Species – NOBANIS. Dostęp 20.02.2020. [https://www.nobanis.org/glo- balassets/speciesinfo/r/rosa-rugosa/rosa_rugosa.pdf]. WODZINOWSKI T. 2009. Short-term beach transformation on a non-tidal sea coast. Oceanol. Hydro- biol. St. 38, Supl. 1: 121-134. WODZINOWSKI T. 2014. Problem wyznaczania linii brzegowej na plaży o przebiegu undulowanym. In: RUDOWSKI S., SITKIEWICZ P., WRÓBLEWSKI R. Poziom morza, linia brzegowa. II Sympozjum Morskiej Geomorfologii. Instytut Morski w Gdańsku: 25-26. ZALEWSKA-GAŁOSZ J. M. 2010. 1150 Zalewy i jeziora przymorskie (laguny). In: MRÓZ W. (Ed.). Mo- nitoring siedlisk przyrodniczych. Przewodnik metodyczny. Część 1. GIOŚ, Warszawa: 36-45. ZENTELIS R., LINDENMAYER D. 2015. Bombing for biodiversity – Enhancing conservation values of military training areas. Conservation Letters 8, 4: 299-305. ZHANG S, ISERMANN M, GAN W, BREED M. 2018. Invasive Rosa rugosa populations outperform native populations, but some populations have greater invasive potential than others. Scientific reports 8, 5735. Dostęp 22.02.2020. [https://doi.org/10.1038/s41598-018-23974-3]. ZUG M. 2015. The influence of protected areas on military training areas in terms of sustainable development. Journal of Security and Sustainability Issues 5, 2: 129-136.

Summary Designation of Natura 2000 network (987 sites in Poland) must be followed by sites’ management planning and conservation. Development of art of Natura 2000 site management planning is necessary. Although standard management schemes and standard objectives for particular natural habitats are de- veloped nationally, conservation of particular sites usually need individual solutions and taking under consideration site integrity factors. The Natura 2000 site Jezioro Wicko i Modelskie Wydmy PLH320068 (Fig. 1) is located on Baltic coast, on the border between Pomerania and West Pomerania Voivodships. The site designation in 2012 was in fact enforced by European Commission for improving representation of Baltic coast dunes. The site area is 2469,94 ha and contains ca. 9 km of Baltic coast, with dune complex and forest dunes, as well as coastal lake Wicko. Officially declared protected features are natural habitats: estuary (1130), lagoons (1150), embryonic dunes (2110), shifting (white) dunes (2120), fixed (grey) dunes (2130), dune forests (2180), eutrophic lakes (3150), transition mires (7140), Luzulo-Fagetum beech forests (9110), oak acido- philous forests (9190), bog woodlands (91D0). The site overlaps Military Training Area and is generally closed for public access. Military disturbances and limited human presence favors local biodiversity and conservation status of dune natural habitats. One of the problems is site delimitation on the seashore. The shore line is dynamic due to permanent trend of sea level (Fig. 2) rise as well as accumulation and abrasion processes, thus any fixed site border seems to be not relevant (Fig. 3). Site delimitation based on official “seashore baseline”, which is a line some hundreds meters into the sea, is recommend. The natural habitats 1130 (estuary) and 2110 (embryonic dunes) are in fact dynamic features, with the dynamic area and shape. The conservation objectives should accept these dynamics. Habitat monitoring must monitor the changing habitat area, not only structure and function indicators. Recurrent aerial photographs are recommended as monitoring tool. The complex of dune habitats 2120 (white dunes) and 2130 (grey dunes) must be considered as dynamic. Non-intervention approach and landscaping by natural processes seems to be the most relevant measures. Nevertheless, the eradication of invasive Rosa rugosa is an exception. There is a chance of successful eradication of this invasive species, due to its still limited presence (Fig. 4). The dune forests (2180) in the site are well preserved, which contrasts with the deterioration of conservation status of this habitat in all western part of Polish Baltic coast. In the part managed by Maritime Office, forestry operations are very limited and clear-cuts are not applied, which if followed by favourable

56 Kujawa-Pawlaczyk J., Pawlaczyk P. – Planowanie ochrony siedlisk nadmorskich w obszarze Natura...

conservation status of the forest. Forests managed by the State Forest District Ustka are deteriorating due to inappropriate, clearcutting scheme of management. Wicko lake, although classified as 1150 natural habitat (lagoon) is in fact freshwater ecosystem, with almost negligible impact of brackish sea waters. Due to natural conditions, the salinity of the lake never reach the threshold of lagoon favourable conservation status. Nevertheless, the lake needs conservation measures against eutrophication and tourism pressure, as well as preserving natural shore zone. Significant population of Linaria odora, ca. 3000-5000 shoots, was found in the site (Fig. 5) and must be added to site SDF. The species inhabits bare sand in white and grey dune zones and is favoured by extensive disturbances. Linaria odora grows also in anthropogenic habitats – on sand blown on concrete coast embankment. Military training activities generate some disturbances which generally favour dune biodiversity, as well as Linaria odora population. Owing to Military Training Regime, the tourists pressure on the coastline is small. Site natural values are well preserved. Site conservation may be mostly based on non-intervention approach, nevertheless detailed monitoring of habitats seems to be necessary. Standard management and monitoring schemes elaborated in national scale are not always suitable in this particular site and need substantial adjustments to be effective.

Adres autora:

Paweł Pawlaczyk Klub Przyrodników 1 Maja 22, 66-200 Świebodzin e-mail: [email protected]