Հայաստանի Հայաստանի Լրատվաﬕ ջոցների ժ ռնալիստների Հանրապետ թյան համակայկական ﬕ  թյ ն սփյ ռքի նախարար թյ ն ընկերակց թյ ն

21–ՐԴ ԴԱՐԻ ՄԱՐՏԱՀ ՐԱ ՎԵՐ ՆԵ ՐԸ. ՏԵՂԵ ԿԱՏ ՎԱ ԿԱՆ ԱՆՎ ՏԱՆ ԳՈՒ ԹՅՈՒ ՆԸ ԵՎ ՀԱՅ ԼՐԱԳՐՈՒ ԹՅՈՒ ՆԸ

Լրագրողների համահայկական 5–րդ համաժողով

© ԵՐԵՎԱՆ 2011

1 ՀՏԴ 06: 070 ԳՄԴ 76 Ք 911

Ք 911 21—րդ դարի մարտահրավերները: Տեղեկատվական անվտանգությունը և հայ լրա- գրությունը / ՀՀ սփյուռքի նախարար. . – Եր.: Զանգակ–97, 2011. - 272 էջ + 8 էջ ներդիր:

ՀՏԴ 06: 070 ԳՄԴ 76

ISBN 978–99941–1–968–4 © ՀՀ սփյուռքի նախարարություն, 2011 © «Զանգակ–97» հրատարակչություն, 2011

Հրատարակչ թյան տնօրեն՝ Էﬕ ն Մկրտչյան Գեղարվեստական խմբագիր՝ Արա Բաղդասարյան Համակարգչային ձևավոր մը՝ Լալա Հովսեփյանի Խմբագիր՝ Գոհար Քալաշյան

Տպագր թյ նը՝ օֆսեթ: Չափսը՝ 70x100 1/16: Թ ղթը՝ օֆսեթ: Ծավալը՝ 17 տպ. մամ լ: Տպաքանակը՝ 300: © «Զանգակ–97» հրատարակչ թյ ն 0051, Երևան, Կոﬕ տասի պող. 49/2, հեռ.՝ (+37410) 23 25 28 Հեռապատճեն՝ (+37410) 23 25 95, էլ. փոստ՝ [email protected] Էլ. կայքեր՝ www.zangak.am, www.book.am, www.dasagirq.am

2 ՀԱՅԱՍ ՏԱ ՆԻ ՀԱՆՐԱ ՊԵ ՏՈՒ ԹՅԱՆ ՆԱԽԱ ԳԱՀ ՍԵՐԺ ՍԱՐԳՍՅԱ ՆԻ ԽՈՍՔԸ ԼՐԱԳ ՐՈՂ ՆԵ ՐԻ ՀԱՄԱ ՀԱՅ ԿԱ ԿԱՆ 5–ՐԴ ՀԱՄԱ ԺՈ ՂՈ ՎԻ ՄԱՍՆԱ ԿԻՑ ՆԵ ՐԻ ՀԵՏ ՀԱՆԴԻՊ ՄԱՆ ԺԱՄԱ ՆԱԿ

Շ նոր հա վո րում եմ Հայ մա մու լի օր վա առ թիվ: Շատ ու րախ եմ, որ այս տո նը հա- մընկ նում է Լրագ րող նե րի հա մա հայ կա կան 5–րդ հա մա ժո ղո վին և Սյու նի քի մար- զում ան ցկաց վող մի ջո ցա ռում նե րին: Սի րե լի՛ հայ րե նա կից ներ, Հայ րե նի բնու թյան հրաշք ան կյուն նե րը և պատ մա կան ան կրկ նե լի հու շար ձան- նե րը, ո րոնք դուք տե սաք Ար ցա խում և այս տեղ` Սյու նի քում, հա մոզ ված եմ, տպա վո- րե լու են ձեզ, և դուք նոր լից քե րով ու ներշն չան քով եք աշ խա տե լու ձեր բնա կու թյան ե րկր նե րում: Մենք միշտ ու րախ ե նք Սփյուռ քի մեր քույ րե րին ու եղ բայր նե րին տես- նել հայ րե նի քում: Ես չեմ ա սում « հյու րըն կա լել», ո րով հետև դուք այս տեղ հյու րեր չեք: Բա րո՛վ եք ե կել հայ րե նի եր կիր, Մայր հայ րե նիք: «21–րդ դա րի մար տահ րա վեր նե րը. տե ղե կատ վա կան ան վտան գու թյու նը և հայ լրագ րու թյու նը» թե մայով լրագ րող նե րի հա մա հայ կա կան 5–րդ հա մա ժո ղո վի կազ- մա կեր պու մը Լեռ նային Ղա րա բա ղի Հան րա պե տու թյան մայ րա քա ղա քում կար ևոր նա խա ձեռ նու թյուն եմ հա մա րում և շնոր հա կա լու թյուն եմ հայտ նում բո լո րիդ այդ հրա շա լի գա ղա փա րը կյան քի կո չե լու հա մար:

3 Գաղ նիք չէ, որ հա մաշ խար հային ներ կա գոր ծըն թաց նե րում չա փա զանց կար- ևոր վում է զանգ վա ծային լրատ վա մի ջոց նե րի դե րը, մաս նա վո րա պես լրագ րո ղի մաս նա գի տու թյու նը: 21–րդ դա րում ա մե նահ զոր զեն քե րից մե կը ճշգ րիտ և օ պե րա- տիվ տե ղե կատ վու թյունն է, ո րի նպա տա կային ո ւղ ղոր դու մը շր ջա դար ձային կա րող է լի նել ի րա դար ձու թյուն նե րի զար գաց ման ըն թաց քում: Այս տե սան կյու նից մեր հա- մազ գային բո լոր ծրագ րե րի, աշ խա տանք նե րի ո ւղ ղու թյամբ մենք բարձր ե նք գնա- հա տում թե՛ հա յա լե զու լրատ վու թյու նը, թե՛ հրա պա րա կում նե րով աշ խար հի ա ռա- ջա տար լրատ վա մի ջոց նե րում մեր լրագ րող նե րի հան դես գա լը: Հայ լրատ վու թյան դե րը խիստ կար ևոր վում է նաև հա մա հայ կա կան հիմ նախն դիր նե րի լուծ մանն օ ժան- դա կե լու ան հրա ժեշ տու թյամբ, մաս նա վո րա պես՝ ամ բողջ աշ խար հում հա յա պահ- պա նու թյան գոր ծին նպաս տե լու ա ռու մով: Լեռ նային Ղա րա բա ղի Հան րա պե տու թյան` հայ կա կան ե րկ րորդ պե տա կա նու- թյան կա յաց ման, ամ րապնդ ման և զար գաց ման, ի նչ պես նաև մի ջազ գային ճա նաչ- ման գոր ծում ան գնա հա տե լի է լրագ րող նե րիդ ա ռա քե լու թյու նը: Պետք չէ մո ռա նալ, որ մար տի դաշ տում տա րած հաղ թա նակն ան հրա ժեշտ է ամ րապն դել դի վա նա գի- տու թյան ո լոր տում: Ի սկ հա կա քա րոզ չու թյա նը դի մագ րա վե լու և հիմ նախն դի րը մի- ջազ գային հան րու թյա նը ներ կա յաց նե լու գոր ծում, ան կաս կած, ան գնա հա տե լի է Հա յաս տա նի և Սփյուռ քի լրատ վա մի ջոց նե րի, ի նչ պես նաև օ տար լրատ վա մի ջոց- նե րում հայ լրագ րող նե րի հրա պա րա կում նե րի դե րա կա տա րու թյու նը: Ստե փա նա- կեր տում կազ մա կերպ ված հա մա ժո ղո վը հի ա նա լի ա ռիթ էր Ար ցա խը խո րա պես ու- սում նա սի րե լու, այն ներ սից ճա նա չե լու, Ար ցա խի հիմ նախն դիր նե րը և ար ցախ ցու այ սօր վա հոգ սե րը հաս կա նա լու հա մար: Վս տահ եմ` դեռ բա զում է ջեր եք գրե լու և շատ ու շատ սյու ժե ներ եք պատ րաս տե լու այդ ա մե նի մա սին: Հայոց ցե ղաս պա նու թյան մի ջազ գային ճա նաչ ման գոր ծըն թա ցում նույն պես հե տա գա ա ռա ջըն թա ցը հնա րա վոր է ա րա գաց նել մի այն լրատ վա կան դաշ տի լայ- նա մասշ տաբ ա ջակ ցու թյան պայ ման նե րում: Հայ դա տի ար դա րա ցի լուծ մա նը, լոբ- բիս տա կան աշ խա տանք նե րի ար դյու նա վետ կազ մա կերպ մանն է ա պես կա րող են նպաս տել լրատ վա մի ջոց նե րը: Ակն հայտ է նաև, որ Սփյուռ քում գոր ծող լրատ վա մի ջոց նե րը նշա նա կա լի ներդ- րում ու նեն հա յա պահ պա նու թյան, ազ գային մշա կույ թի պահ պան ման ու տա րած- ման գոր ծում: Լրատ վա կան հա մա հայ կա կան մի աս նա կան դաշտ ձևա վո րե լու և մեր ա ռջև ծա ռա ցած հիմ նախն դիր նե րը լու ծե լու ու մար տահ րա վեր նե րին դի մագ րա վե լու գոր ծում մենք դեռ բազ մա թիվ ա նե լիք ներ ու նենք: Վս տահ եմ. այս հար ցե րի շուրջ դուք բո վան դա կա լից քն նար կում ներ եք ու նե ցել այս օ րե րի ըն թաց քում և կար ևոր ո րո շում ներ եք կա յաց րել:

Հար գե լի՛ լրագ րող ներ, Դուք մեծ ու շնոր հա կալ գործ եք ա նում: Ես շատ լավ հաս կա նում եմ, որ ար տերկ- րում հրա պա րա կել և տա րա ծել հայ կա կան մա մուլ՝ ի րա կա նում նշա նա կում է մեծ

4 զո հո ղու թյուն կա տա րել, նաև նշա նա կում է դառ նալ հա մայն քային կյան քի կազ մա- կեր պիչ նե րից, հա մախմ բող նե րից մե կը, զբաղ վել հրա շա գեղ մայ րե նի ի պահ պան- մամբ ու տա րած մամբ, պա հել հայ կա կան ի նք նու թյունն ու հայ կա կան ո գին, ու նե նալ սե փա կան դի մա գիծ, ազ գային ար մատ, հայ կա կան մտա ծո ղու թյուն և վեր ջա պես դառ նալ հայ ժո ղովր դի ու նրա տար բեր հատ ված նե րի հոգ ևոր ու պատ մամ շա կու- թային ժա ռան գու թյան պա հա պա նը, ազ գային ար ժեք նե րի և ա վան դույթ նե րի վե- րար տադ րու թյան ու զար գաց ման խթա նո ղը: Մենք շատ լավ պատ կե րաց նում ե նք ձեր դժ վա րու թյուն նե րը, այն խն դիր նե րը, ո րոնք ա մեն օր ծա ռա նում են ձեր ա ռջև: Դրանք ա ռա ջին հեր թին Սփյուռ քի մեր գաղ թօ ջախ նե րի ա ռջև կանգ նած մար տահ րա վեր ներն են, բայց կան նաև այն պի- սիք, ո րոնք կա րող են և պետք է լուծ վեն հա մա տեղ աշ խա տան քով, Հա յաս տա նի կա ռա վա րու թյան հետ ա վե լի սերտ հա մա գոր ծակ ցու թյամբ: Մենք նաև ոգ ևոր վում ե նք` տես նե լով, որ պար բե րա բար հայ կա կան նոր տե ղե- կատ վա կան մի ջոց ներ են ստեղծ վում աշ խար հի տար բեր ան կյուն նե րում, այդ թվում նաև՝ օ տար լե զու նե րով գոր ծող հայ կա կան լրատ վա մի ջոց ներ: Սա իս կա պես լավ մի տում է: Մի ջազ գային լրատ վա կան դաշ տում մենք թե՛ քա նա կա պես, թե՛ ո րա կա- պես ամ րա նա լու մեծ խն դիր ու նենք: Սուտ ու կեղ ծիք, սև քա րոզ չու թյուն տա րա ծող մեր հար ևա նի նավ թա դո լար նե րին մենք հա կադ րել ու հա կադ րե լու ե նք աշ խար հաս- փյուռ մարդ կային մեր նե րու ժը, և մենք հաղ թե լու ե նք, ո րով հետև ստով ու կեղ ծի քով հնա րա վոր չէ հե ռու գնալ: Մենք կա րիք չու նենք ի նք ներս մեզ հա մո զե լու, որ Ար ցա խի ի նք նո րոշ ման ի րա- վուն քի մի ջազ գայ նո րեն ըն դու նումն այ լընտ րանք չու նի: Ի սկ օ տար նե րը ճշ մա րիտ և օբյեկ տիվ լրատ վու թյան կա րիքն ու նեն: Մենք կա րիք չու նենք գու նա զար դե լու Ար- ցա խի կամ Հա յաս տա նի Հան րա պե տու թյան ի րա կա նու թյու նը, բայց մենք պետք է կա րո ղա նանք կան խել ա մեն ի նչ սևաց նե լու մար մա ջը: Ո ՛չ գու նա զար դել, ո ՛ չ սևաց- նել` պար զա պես ակ տիվ ներ կա յաց նել ճշ մար տու թյու նը. սա է խն դի րը, ո րը մենք մի ա սին պետք է լու ծենք: Այո՛ , Ա դր բե ջա նում ա կն հայտ է հա կա հայ կա կան ֆա շիզ մի ծա վա լու մը, որ ի րա- կա նաց վում է ծրագր ված կեր պով և ա մե նա բարձր մա կար դա կով: Խոս քը ոչ թե ա ռան ձին տաքգ լուխ նե րի կամ ազ գայ նա մո լու թյամբ տա ռա պող հի վանդ նե րի մա- սին է, ո րոնց կա րե լի էր ան տե սել, այլ պե տա կան գա ղա փա րա խո սու թյան, ը ստ ո րի՝ « ներ կայիս Հա յաս տա նը ստեղծ վել է պատ մա կան ա դր բե ջա նա կան հո ղե րի վրա»: Այ սինքն` ոչ մի այն Ար ցա խը, այլև Եր ևա նը, Սևա նը, Սուրբ Էջ մի ա ծի նը «պատ մա կան ա դր բե ջա նա կան հո ղեր» են: Ա հա այս տրա մա բա նու թյամբ և այս հա մա տեքս տում է, որ Ար ցա խը հայտն վում է, այս պես կոչ ված, « պատ մա կան ա դր բե ջա նա կան հո ղե րի» շար քում: Վեր ջին ան գամ այս մա սին «ի մա ցանք» հենց ե րեկ Ա դր բե ջա նի նա խա գա- հի շուր թե րից: Ին չո՞ւ է այս ծայ րա հեղ ազ գայ նա կան դիր քո րո շու մը դրս ևոր վում հատ կա պես հի մա: Ա դր բե ջա նը զար մա նում ու զայ րա նում է, որ մի ջազ գային հան րու թյու նը և

5 ե ռա նա խա գա հող ե րկր նե րի նա խա գահ նե րը հրա պա րա կայ նո րեն ճա նա չում են Ար- ցա խի ժո ղովր դի ի նք նո րոշ ման ի րա վուն քը: Ա վե լին` Ար ցա խի ժո ղովր դի ա զատ կա- մար տա հայ տու մը Լեռ նային Ղա րա բա ղի քա ղա քա կան կար գա վի ճա կի վե րա բե րյալ և դրա ար դյունք նե րը պետք է պար տա դիր ի րա վա կան ո ւժ ու նե նան բո լո րի հա մար: Ա դր բե ջա նի հու սա հա տա կան ջղաձ գում նե րի մե խը հենց այս տեղ է: Նրանք ի րենց ժո ղովր դին չեն նա խա պատ րաս տել նման ո րո շում ներ կյան քի կո չե լուն: Դա տե լով հռե տո րա բա նու թյու նից` կար ծես դեռ չեն էլ պատ րաստ վում: Բո լո րի հա մար էլ պարզ է, որ Ար ցա խի հիմ նախնդ րի լու ծու մը պետք է գտն վի խա ղաղ բա նակ ցու թյուն նե րի ճա նա պար հով: Ամ բողջ աշ խարհն այ սօր բա ցա ռում է ռազ մա կան ու ղին, մի այն Ա դր բե ջանն է, որ (ի րենց խոս քե րով) «եր բեք չի ժխ տում հար ցի լուծ ման ռազ մա կան ճա նա պար հը»: Ա րդյո՞ք սա մի այն ներ քին օգ տա գործ- ման քա րոզ չու թյուն է: Գու ցե: Բայց ի ՞նչ կա րող են դրա նից շա հել ներ քին օգ տա գոր- ծող նե րը, այ սինքն` Ա դր բե ջա նի ժո ղո վուր դը կամ ար տա քին ներդ րող նե րը: Ադր բե ջա նում ա կա դե մի ա կան հու մա նի տար գի տու թյուն նե րը վե րած վել են ռազ- մա շունչ հայ տա րա րու թյուն նե րի գե նե րա տոր նե րի: Նույ նիսկ դժ վար է ո րո շել, թե որ- տեղ է ա վարտ վում գի տու թյու նը և սկս վում խա մա ճի կու թյու նը: Արցա խի դեպքում բերվում է այն « փաստար կը », թե որոշ տեղա նուն ներ ադր- բեջա նե րեն են (գոնե ասեն՝ թուրքե րեն կամ պարսկե րեն ) և ոչ հայերեն : Ինչ պե ՞ս կարող էր 200–300 տարի առաջ բնակա վայ րը ադր բե ջա նա կան անվա նում ունե- նալ: Ահա այսպի սի «գի տա կան փաստարկ նե րով » դաստի ա րակ վում է մի ողջ սերունդ , որը վաղը « հերո սա բար պիտի ազա տագ րի» « պատմա կան ադր բե ջա- նական հողե րը »: Եվ այդ սերնդին այդպես էլ թույլ չեն տա տեղե կա նալ , որ երկ- րամա սի Արցախ հայկա կան անու նը վկայված է Քրիստո սի ծննդից առաջ 8–րդ դարում , և վկայել է Երևա նը հիմնադ րող Արգիշ տի 1–ին արքայի որդին ` Սարդու- րի 2–րդը : Որ Քրիս տո սի ծնն դից ա ռաջ ա ռա ջին դա րում Ար ցախն օ տա րերկ րյա աշ խար- հագ րա գետ նե րին հայտ նի էր, ի նչ պես Ստ րա բոնն է գրում, որ պես Հա յաս տա նի Ար- ցախ նա հանգ, ո րի հե ծե լա զո րը ա մե նա խո շորն էր: Որ սկ սած հին գե րորդ դա րից՝ ներ կայիս Ստե փա նա կեր տի տե ղում Վա րա րակն հայ կա կան բնա կա տե ղին էր, ո րի ան վա նու մը զուտ հայ կա կան է և նշա նա կում է «Վա րար աղ բյուր»: Եվ որ ե րկ րա- մա սի բնակ չու թյու նը հա զա րա մյակ նե րի ըն թաց քում մի ա տարր էր, այն տեղ ապ րում է ին բա ցա ռա պես հայեր, ին չը հաս տա տում են նույ նիսկ 18–րդ դա րի թուր քա կան պաշ տո նա կան աղ բյուր նե րը: Մի այն 18–րդ դա րի ե րկ րորդ կե սից են այն տեղ սկ- սում բնակ վել ան նշան քա նա կու թյամբ թուրք–մահ մե դա կան քոչ վոր ցե ղեր, ո րոնց թվա քա նա կը ան ցյալ դա րի սկզբ նե րին հա սավ բնակ չու թյան ը նդ հա նուր թվի հա զիվ հինգ տո կո սին: Այդ սերն դին այդ պես էլ թույլ չեն տա ի մա նալ, որ հա զա րա վոր պատ մա կան մա տյան նե րում, որ տեղ խոս վում է Ար ցախ հո ղի ու նրա քա ջա րի մարդ կանց մա- սին, «Ադր բե ջան» բառ չկա, ո րով հետև չէր կա րող լի նել: Ի սկ այդ բա ռը որ ևէ տեղ

6 ա ռա ջին ան գամ հայտն վել է ըն դա մե նը մեկ դար ա ռաջ: Կրկ նում եմ` ըն դա մե նը մեկ դար ա ռաջ: Ա վե լին ա սեմ. իր ե լույթ նե րից մե կում Ա դր բե ջա նի նա խա գա հը նշում է, որ Ստե- փա նա կերտ ա նու նը կա մի այն, իր խոս քե րով՝ « բան դիտ» Ստե փան Շա հու մյա նի ան վան պատ ճա ռով: «Ադր բե ջա նա կան» հո ղեր ա զա տագ րե լու պատ րաստ վող սե- րուն դը մի օր հաս տատ շուռ է գա լու ու հարց տա. մի՞ թե Մոսկ վայի լա վա գույն հա մալ- սա րան նե րից մե կի ու սա նո ղը չպետք է տե ղյակ լի ներ նույն ժա մա նակ Ա դր բե ջա նի ղե կա վար Հեյ դար Ա լի ևի` բուռն ծա փա հա րու թյուն նե րի ներ քո հն չեց րած մտ քե րին. «Ս տե փան Գե որ գի ի Շա հու մյա նի վե հանձն կեր պա րը Ա դր բե ջա նի աշ խա տա վոր նե- րի բո լոր սե րունդ նե րի հա մար ներշնչ ման օ րի նակ է», «Եվ այ սօր մենք հպար տու- թյամբ ու սի րով ա սում ե նք (Ա դր բե ջա նի այն ժա մա նակ վա ղե կա վա րը խո սում էր Ա դր բե ջա նի ժո ղովր դի ա նու նից), որ Ստե փան Շա հու մյա նը նաև ա դր բե ջա նա կան ժո ղովր դի զա վակն է»: Այս պես էր խո սում Հեյ դար Ա լի ևը: Հի վանդ եր ևա կա յու թյու նը հա սել է այն տեղ, որ Ար ցա խի քրիս տո նե ա կան ե կե- ղե ցի նե րը` Ա մա րա սը, Գան ձա սա րը, հռ չակ վում են ա դր բե ջա նա կան: Ա վե լին` ի բր ի րենք են ա ռա ջինն աշ խար հում ըն դու նել քրիս տո նե ու թյու նը: Թուր քի ային ա սում են ի րենց նոր կար գա խո սը. « Մեկ ա զգ, եր կու պե տու թյուն». այ սինքն` թուր քերն ու ա դր բե ջան ցի նե րը մեկ ա զգ են, բայց ապ րում են եր կու պե տու թյան մեջ: Հինգ րո պե հե տո ա սում են, որ ի րենք թուրք չեն, ա վե լի ճիշտ` թուրք չեն ե ղել, ե ղել են աղ վան, գրել են գր քեր, ո րոնք մեզ չեն հա սել, ո րով հետև հայե րը բո լոր այդ մա տյան նե րը վա ռել են: Ի րենք ե ղել են աղ վան և կա ռու ցել են քրիս տո նե ա կան ճար տա րա պե տու- թյան գլուխ գոր ծոց ներ, ո րոնք բո լո րը յու րաց վել են հայե րի կող մից, հե տո փո խել են ի րենց լե զուն, դար ձել են թուրք: Հե տո ի րենք աշ խար հի ա ռա ջին քրիս տո նյա–աղ- վան–ա դր բե ջան ցի նե րը փո խել են ի րենց հա վա տը և դար ձել աշ խար հի ա մե նա բա- րե պաշտ մահ մե դա կան նե րը: Զու գա հեռ զար գաց նում են նաև այն թե զը, որ ի րենք ի րա նա լե զու մա րե րի ու ղիղ ժա ռանգ ներն են և Ի րա նի պատ մա կան Ա տր պա տա կա- նի օ րի նա կան տե րը: Լե զու փո խե լը, ա զգ ու կրոն փո խե լը, աշ խար հագ րու թյուն ու պատ մու թյուն փո- խելն ի րենց գործն է, բայց հա կա հայ ֆա շիզ մի դր սևո րումն ար դեն մեր գործն է: Ադր բե ջանն ին քը սկ սեց պա տե րազմ, ին քը պար տու թյուն կրեց այդ պա տե րազ- մում, ին քը խնդ րեց զի նա դա րար (այդ թվում նաև Լեռ նային Ղա րա բա ղի բա նա կի հրա մա նա տա րից): Հե տո ին քը սկ սեց լա ցու կոծ դնել պա տե րազ մի ծանր հետ ևանք- նե րի մա սին: Կար ծես թե պա տե րազ մի հետ ևանք նե րը կա րող է ին հա ճե լի լի նել: Այս- քա նից հե տո ին քը սկ սեց «խ րոխտ» կեց ված քով պայ ման ներ թե լադ րել: Կար ծես թե աշ խար հում ե ղել է մի դեպք, ե րբ պարտ վող զավ թիչ ներն են պայ ման ներ թե լադ րել: Ադր բե ջան ցի ներն, ի հար կե, ի րենց դեմ քը փր կե լու հա մար ա մե նուր վայ հռե տո- րու թյուն են ա նում, թե հայերն այլ ե րկ րի օգ նու թյամբ են պա տե րազ մում հաղ թա նակ տա րել: Պարզ է. այ լա պես ի նչ պե՞ս պետք է բա ցատ րե ին փոք րա թիվ հայե րից ջախ- ջա խիչ պար տու թյուն կրե լու փաս տը: Բայց այդ պես էլ քա ջու թյուն չու նեն հրա պա-

7 րա կավ պաշ տո նա պես հայ տա րա րե լու, թե այդ ի ՞նչ եր րորդ ե րկ րի մա սին է խոս քը: Բա ա սե՛ք: Ա սե՛ք, որ փաս տե րով ցույց տանք, որ ստում եք: Հի մա էլ ո րո շել են, որ Հա յաս տա նը սե փա կան տն տե սա կան մի ջոց նե րով չի կա- րող գո յատ ևել և ա պա գա չու նի: Այս պի սի ա ռաս պել նե րով սնում են ի րենք ի րենց, հե տո էլ ապ շում, ե րբ պարզ վում է, որ բազ մա թիվ խն դիր նե րի վե րա բե րյալ աշ խար հը բո լո րո վին այլ տե սա կետ ու նի: Վեր ջում կու զե նայի խո սել ձեզ հետ մի ու սում նա սի րու թյան մա սին, որ վեր ջերս կա տար վել է մաս նա գետ նե րի կող մից: Գե նե տիկ նե րի և լեզ վա բան նե րի մի մեծ գի տա կան խումբ, որ տեղ ոչ մի հայ չկա, բարդ ու տևա կան ու սում նա սի րու թյուն է կա տա րել: Ը ստ վեր ջին ար դյունք նե րի՝ հայոց լե զուն ա ռն վազն 8 հա զար տար վա պատ մու թյուն ու նի: Սա նշա նա կում է, որ մենք ի բրև ա զգ գո յու թյուն ու նենք ա ռն- վազն 8 հա զար տա րի: Այս ըն թաց քում մեր դեմ ճո ռոմ–ճո ռոմ խո սել են շա տե րը, այդ թվում և` ա վե լի շատ տա րածք, ա վե լի մեծ գլ խա քա նակ և ա վե լի շատ փող ու նե նա լու դիր քե րից: Այո՛, ո մանց հա ջող վել է մեզ տկա րաց նել, բայց նրանց բա ցար ձակ մե- ծա մաս նու թյունն այ սօր չկա, լքել է պատ մու թյան թա տե րա բե մը, ի սկ մենք շա րու- նա կում ե նք մեր ճա նա պար հը` հան գիստ ու վս տահ, ո րով հետև դեռ ա նե լիք ու նենք ա ռն վազն ա ռա ջի կա 8 հա զար տա րի նե րին:

Շ նոր հա կա լու թյուն, և բարո՛վ եք ե կել Հայ րե նիք:

ք. Գորիս 16.10.2010

8 ՀՀ ՍՓՅՈՒՌՔԻ ՆԱԽԱՐԱՐ ՀՐԱՆՈՒՇ ՀԱԿՈԲՅԱՆԻ ԽՈՍՔԸ ՀԱՄԱԺՈՂՈՎԻ ՄԱՍՆԱԿԻՑՆԵՐԻՆ

ԼՂՀ մեծահա՛րգ Նախագահ, Գերաշնո՛րհ սրբազան հայր, տիկնայք և պարոնայք

Այս օրերին մեծ հետաքրքրու թյուն է առաջաց րել ոչ միայն հայ լրագրող նե րի հավա քը, այլև փաս տը, որ այն գումար վում է Արցախ աշխարհում՝ հայու- թյան մեծ զար թոն քի, ինք նար ժև որ ման, արդար պայ քա րի և մեծ հաղ թա նակ նե րի բնօր րա նում, մեր բոլո րիս հպար տու թյունն ու ոգին հան դի սա ցող Լեռ նա յին Ղարա բա ղի Հան րա պե տու թյու նում: Վստահ եմ, որ ձեզանից յուրա քան չյուրն այս- տեղ գոտեպնդ վե լու է, համակ վե լու է ստեղ ծա գոր- ծա կան նոր լից քե րով, մտահ ղա ցում նե րով, գոր ծե- լու է տեղե կատ վա կան պատե րազ մում հաղ թե լու վճռա կա նու թյամբ: Շնոր հա կա լու թյուն, պարո՛ն Նախա գահ, որ սիրով համա ձայ նե ցիք հյու րըն կա լել մեզ և ստեղ ծել բոլոր պայ ման նե րը համա ժո ղո վը Արցա խին վայել մակարդա կով անցկաց նե լու համար: Սիրելի՛ հայ լրագ րող ներ, խղճի և արդա րու թյան մշակ ներ, գրչի տաղան դա շատ վար պետ ներ, երախ տա պարտ և շնոր հա կալ ենք, որ չխնա յե ցիք Ձեր ժամա նա կը, միջոցնե րը, եկաք, որ իրակա նու թյուն դառնա ձեր՝ արդեն թվով 5–րդ համաժո ղո վը: Մենք՝ որպես 21–րդ դարի քաղաքա ցի ներ, ապրում ենք համաշխար հայ նաց ման և ազատա կա նաց ման բարդ ու հակասու թյուն նե րով լի մի ժամանա կաշր ջա նում, արագ փոփոխ վող աշխար հում, որն ունի բազում մար տահ րա վեր ներ. ահա բեկ չու թյուն, մարդ կանց առք ու վաճառք, տեղա շար ժեր, բնակ լի մա յա կան փոփո խու թյուն ներ, պատե րազմ ներ, աղետ ներ: Աշխարհն այնքան է փոք րա ցել, որ որևէ երկիր ապա հո վագր ված չէ մյուս երկ րում տեղի ունե ցող իրա դար ձու թյուն նե րից, որոնք կարող են անմի ջա կան ազդե ցու թյուն ունենալ մյուս երկրնե րի վրա: Մենք ունենք նաև տարածաշր ջանա յին մարտահ րա վերներ. • Լեռ նա յին Ղարա բա ղի հակա մար տու թյուն,

9 • պատերազ մի սպառնա լիք, • երկու կողմից փակ սահման ներ, • հարևան երկրնե րում հաճախ բռնկվող անկայուն իրավի ճակներ: Պակաս կարևոր չեն նաև ներքին մարտահ րավեր նե րը. • ժողովր դա վա րա կան, քաղա քա ցի ա կան ինս տի տուտ նե րի ոչ լիար ժեք կայա ցում, • մարդ կանց մտա ծո ղու թյան և հոգե բա նու թյան փոփո խու թյուն նե րի ոչ արագ ընթացք, • կոռուպ ցի ոն երև ույթ նե րի առկա յու թյուն, • պետական կառավար ման ինստի տուտ նե րի թերություն ներ, • աղքա տություն և այլն: Վերը թվարկված նե րը, ինչպես նաև բարձր տեխնո լո գի ա նե րի հաղթար- շավն ու տեղեկատ վա կան պատերազ մը նոր մարտահ րա վեր ներ են նետել հայ ժողովր դին: Եկել է ժամա նա կը միա վոր վե լու ոչ թե դժբախ տու թյան, այլ Հայ րե- նիքի, ազգային գաղափար նե րի շուրջ: Եկել է ազգային ներուժն արդյունա վետ համախմբե լու և համազգա յին հիմնախն դիր նե րը միասնա բար, հետևո ղա կա նո- րեն լուծե լու ժամանա կը: Չէ՞ որ մենք ունենք համազ գա յին, համա հայ կա կան չլուծ ված խնդիր ներ, որոնց պատասխա նա տուն թե՛ Հայաստանն է, թե՛ Արցախը և թե՛ Սփյուռքը: Վստահ եմ, որ մեր հավաքի հիմ նա կան ողնա շա րը պետք է դառ նա անդ րա դար ձը համազ գա յին խնդիր նե րին, դրանց լու սա բան մանն ու ներ կա յաց մանը միջազ գա յին հան րու թյա նը, այն երկր նե րի հասա րա կա կան–քաղա քա կան շրջա նակ նե րին, որտեղ հրատա րակ վում են մեր ԶԼ միջոցնե րը: Սփյուռ քի ներու ժի հզո րու թյու նը հաշ վի առնե լով, Սփյուռ քը Հայաս տա նի անմրցա- կից առա վե լու թյու նը համա րե լով էր, որ ՀՀ Նախա գա հը ստեղ ծեց սփյուռ քի նախա- րա րու թյու նը: Նախարա րու թյունն իր գոյության 2 տարում կարողա ցավ` 1. կայանալ, հաստատ վել, 2. անդ րա դառ նալ սփյուռ քյան հիմ նախն դիր նե րին, 3. 2011 թվակա նին փորձե լու է Սփյուռքը միջազգայ նաց նելու խնդիրնե րով զբաղվել: Յուրա քան չյուր իշխանու թյուն ունի իր ժողովրդի, իր ազգի խնդիրնե րը լուծե լու, առաջ տանելու, բարեկե ցիկ երկիր ստեղծե լու առաքե լություն: Դուք էլ, որպես 4–րդ իշխանու թյան ներկա յա ցու ցիչ ներ, պատասխա նա տու եք հայի ճակատագ րի համար և կոչված եք ձեր լուման բերելու Հայի, Հայության և Հայաստա նի առաջըն թացի համար: Եվ ինչպես Չարենցը կասեր. «Եվ իմա ցեք ուրեմն, որ ոչ մի աշխա տանք տքնա ջան չէ այն քան, որքան ոգու Հեր կը: Դուք եք տերն ու ժառանգոր դը հայոց ոգեղեն հերկի»: Որքա¯ն ծանր է ձեզ նից յու րա քան չյու րի վերց րած բեռը, որքա¯ն մեծ է պատաս- խա նատ վու թյու նը, որքա¯ն կարև որ՝ ձեր առա քե լու թյու նը: Հայ մամու լը, մյուս զանգ- վա ծա յին լրատ վա մի ջոց նե րը Հայ րե նի քում, աշխար հի բոլոր ծագե րում հայ ընտա- նի քի, հայ կա կան կու սակ ցու թյուն նե րի ու կազ մա կեր պու թյուն նե րի, հայ եկե ղե ցու ու դպրոցի հետ եղել և մնում են հայ ոգու և ինքնու թյան պահպան ման հիմնա սյու նե-

10 րը: Օտարու թյան մեջ հայտնված հայ մարդու համար հայերեն թերթն ու ամսա գիրը եղել են նրա մտե րիմ զրու ցա կիցն ու խորհր դա տուն, դաս տի ա րակն ու ուղ ղոր դո ղը, ոգեկո չողն ու համախմբո ղը: Հայ մամուլը Սփյուռքում եղել է հայապահ պա նու թյան, Հայ Դատի համազ գա յին հիմ նախն դի րնե րի կոչ նա կը: Անկա խու թյան տարի նե րին ձևավոր ված հայաստա նյան մամուլն էլ փնտրելով և գտնելով՝ կայացավ ու դարձավ վերա փոխ վող Հայաս տա նի յու րօ րի նակ դեմ քը, ազա տու թյան և ժողովր դա վա րու- թյան աստիճա նը: Ո՞րն է հայի հավեր ժու թյան գրա վա կա նը: Նաև դուք եք, քանի որ 100 և ավե լի տարի ներ օտար ափե րում, Հայ րե նի քից հեռու հրատա րա կել եք մամուլ, ամսա գիր, ունեք ռադիո, վեր ջին շրջանում՝ հեռատե սիլ ու հեռուստա ժամ, որոնց թիվը հարյու- րավոր է, և դրանք, իրավամբ, դարձել են ազգային արժեք, ազգի դեմքը, ազգի պատ- մությու նը: Հրատա րա կել, պահել և տարածել մամուլը՝ նշանա կում է. 1. կատարել մեծ զոհողու թյուն, 2. դառնալ համայնքա յին կյանքի կազմա կերպիչ նե րից, համախմբող նե րից մեկը, 3. զբաղվել ոսկեղե նիկ Մայրե նիի պահպան մամբ և տարածմամբ, 4. պահել հայկա կան ինքնու թյունն ու հայ ոգին, 5. ունենալ սեփական դիմագիծ, 6. ազգային արմատ և հայկա կան մտածո ղու թյուն, 7. դառ նալ հայ ժողովր դի ու նրա տար բեր հատ ված նե րի հոգև որ և պատ մամ շա- կու թա յին ժառան գու թյան պահա պա նը, ազգա յին արժեք նե րի և ավան դույթ- նե րի վերար տադ րու թյան ու զար գաց ման երաշ խա վո րը, ստանձ նել ժողովր- դին դեպի բարե կե ցու թյուն ու միաս նու թյուն ուղղոր դե լու դժվա րին առա քե- լու թյու նը: Հար գար ժա՛ն խմբա գիր ներ, լրագ րող ներ, մենք լավ ենք պատ կե րաց նում ձեր դժվարու թյուն նե րը, ձեր դեգե րում նե րը: Սակայն դուք զինվորագր վել եք հայ խոս քին, մտքին, լեզվին, ջահակիրն ենք այս ամենի: Ձեր գործն առավել է բարդա նում նաև այն պատճա ռով, որ Սփյուռքը այսօր լուրջ մարտահ րավեր նե րի առջև է կանգնած. 1. մայ րե նի լեզ վի իմա ցա կան կորուստ, 2. հայ կա կան դպրոց նե րի փակ ման միտում, 3. աշակերտ նե րի թվի նվազում. 7 մլն հայ, որոնցից 2,5 մլն դպրո ցա կան են, և միայն 250.000–ն է հաճախում հայկա կան ամենօ րյա կամ մեկօրյա դպրոցներ, 4. խառն ամուսնու թյուն նե րի թվի շեշտա կի աճ, 5. Սփյուռքի ուծացման վտանգի ահագնա ցում, 6. նոր և հին համայնքնե րի ոչ խաղաղ գոյակցու թյուն, 7. չկազմա կերպված համայնքնե րի գոյություն, 8. սփյուռ քյան կազ մա կեր պու թյուն նե րի մեջ հայե րի միայն 20–30%–ի ընդգրկ վա- ծություն (այսինքն՝ հեռանում են համայնքից): Այս և այլ գործոն նե րը չեն կարող չանդրա դառ նալ ԶԼ միջոցնե րի որակի, գոյու- թյան և կազմա կերպ վա ծու թյան վրա, և այս ամենն էլ ազդում է Սփյուռքի ԶԼ միջոցնե- րի մար տահ րա վեր նե րի ավե լաց մա նը: Ակն հայտ է, որ.

11 1. նյութա կան դժվար վիճակում են մեր լրատվա մի ջոց նե րը, 2. զգաց վում է փոր ձա ռու մաս նա գետ նե րի պակաս և տարեց են դառ նում հիմ նա- դիրներն ու խմբագրա կան կազմը, 3. պակա սում են ընթեր ցող նե րը և հատ կա պես երի տա սարդ ընթեր ցո ղները, քանի որ չգիտեն լեզուն, գերադա սում են համացան ցը, 4. TV և էլեկտ րո նա յին մամու լը, րոպե նե րի ընթաց քում ստաց վող տեղե կատ վու- թյան առկայու թյու նը այլևս գրավիչ չեն դարձնում մամուլը, 5. հոգե բա նա կան և լեզ վա կան դժվա րու թյուն նե րի առա տու թյու նը, 6. փակվում է հայատառ մամուլը: Սակայն ակն հայտ է նաև մի այլ միտում, մաս նա վո րա պես հետ խորհր դա յին տա րած- քում ստեղծ վում են հայ կա կան նոր տեղե կատ վա կան միջոց ներ, տար բեր երկր նե րում ծնվում ու ազգան պաստ գոր ծու նե ու թյուն են ծավա լում այլա լե զու լրատ վա մի ջոց ներ: Ցավոք, Սփյուռ քում գնա լով աճում է այն հայ երի տա սարդ նե րի թիվը, ովքեր չեն տիրա- պե տում հայոց լեզ վին, սակայն կա մի մխի թա րու թյուն, որ նրանք օտար լեզու նե րով փոր- ձում են ճանաչել իրենց ազգային մշակույ թը, տեսակն ու ինքնու թյու նը, ակտիվո րեն մաս- նակ ցել համազ գա յին ծրագ րե րին ու ձեռ նարկ նե րին, ազգա յին ինք նա գի տակ ցու թյան արթ նա ցու մից հետո, հաճախ բավա կան հասուն տարի քում սկսում են հայե րեն սովո րել: Մեր հավաքի կարևոր նպատակ նե րից է՝ առանձնաց նել այն համազգա յին խնդիր- նե րը, որոնց առանց վարա նե լու պետք է անդ րա դառ նան մեր լրատ վա մի ջոց նե րը` դա համա րե լով իրենց առա քե լու թյու նը: Առա ջին խումբ հար ցե րը ԼՂՀ–ի հիմ նախնդ րի խաղաղ կար գա վոր մա նը լրատվա մի ջոց նե րի անդ րա դարձն է: ԼՂՀ–ի հար ցի վերջ նա կան կար գա վոր մա նը օգնե լը, աջակ ցե լը, մաս նակ ցե լը յու րա քան չյուր հայի, առա վել ևս լրատ վա մի ջո ցի պարտքն է ու պատաս խա նատ վու թյու նը: Եթե այս համա ժո ղո վը ոչինչ, ոչինչ չանի, միայն ձեզանից յուրա քան չյուրն ամիսը մեկ հոդված գրի, ապա կունե նանք 2000 հոդված ԼՂՀ–ի մասին: Երկրորդ համազգա յին խնդիրը Ցեղասպա նու թյան ճանաչման և դատապարտ- ման հիմնա հարցն է, որին շատ ակտիվ անդրա դառ նում եք բոլորդ: Սակայն կուզեի խնդրին մոտենաք մեկ այլ տեսանկյու նից ևս ու այս թեման արծարծեք լրատվա մի ջոց- նե րում: Մենք պետք է աշխար հին ներ կա յաց նենք, որ ցեղաս պա նու թյու նը շարու նակ- վում է նաև այսօր: Սահ ման նե րի փակ լինե լը, պատե րազ մի սպառ նա լիքը և ռազ մա- տենչ հայ տա րա րու թյուն նե րը ևս ցեղաս պա նու թյան հետև անք են, իսկ դուք դադա րել եք դրա մասին խոսել: Ցեղասպա նությու նը շարունակ վում է նաև Սփյուռ քում, քանի որ սփյուռքա հա յը դրսում ստիպ ված ապրում է 2 «ես»–ով, մի կող մից՝ պայ քա րում է, որ լինի տվյալ երկրի քաղաքա ցի, իսկ մյուս կողմից՝ պայքա րում է հայ մնալու համար: Հոգեկան տառապան քի մեջ է: Ես դիմում եմ ԶԼ միջոցնե րին, որ այս նյութը զարգաց- նե ն: Մենք միջազ գայ նո րեն պետք է պատաս խան պահան ջենք թուր քե րից նաև մեր հոգե կան և բարո յա կան տառա պանք նե րի համար` պահան ջե լով հատու ցում: Լեզ վի կորուս տը ևս համար վում է Ցեղաս պա նու թյան բնու թա գիր, երբ մենք հազար նե րով, միլիոն նե րով կորցնում ենք մեր գոյության հիմքե րից մեկը` մեր լեզուն: Ո՞վ է սրա պատասխա նա տուն, ինչո՞ւ պետք է լռենք…

12 Երրորդ հիմնահարցը հայապահ պա նու թյունն է աշխարհով մեկ սփռված հայերի համար: Տեղե կատ վա կան անվ տան գու թյան հայե ցա կար գի հիմ նա քա րե րից մեկը հայա պահ պա նու թյան ոլոր տում ակտիվ գոր ծու նե ու թյան ծավա լումն է, մեր տեսա կի պահպա նու մը, մեր արմատի անաղար տու թյու նը: Ձեր հոդված ներում նշանա կետ պետք է դառնան. ա) Հայրե նիք–Սփյուռք կապերի ամրապնդու մը, զարգա ցու մը, բ) համա պե տա կան տեղե կատ վա կան դաշ տի ձևա վոր ման շրջա նակ նե րում Հայ- րե նիք–Սփյուռք փոխ հա րա բե րու թյուն նե րի զար գաց ման ու համա հայ կա կան ինտեգրման հայեցա կար գի մշակու մը, դրա իրակա նա ցու մը, գ) հայոց լեզ վի` որպես հայ ժողովր դի լեզ վամ տա ծո ղու թյան հիմ քի և Հայաս տա նի Հանրա պետու թյան պետական լեզվի դերի բարձրա ցումը, դ) հայա պահ պա նու թյանն ուղղ ված ծրագ րե րի իրա կա նա ցու մը, հայ երի գիտակ- ցության վրա ազդելով: Չորրորդ հիմնա հար ցը Հայաստա նի և Արցախի հզորա ցումն է, ուժեղա ցու- մը: Ուժեղ հայրե նի քի գոյությու նը ազդելու է Սփյուռքում հայապահ պա նու թյա ն խնդրի լուծման վրա: Եվ վերջա պես, համազգա յին խնդիրնե րից է մեր եկեղե ցին, մեր հավատքը, որի քարոզողն ու ոգեշնչո ղը պետք է լինեն հայ լրատվա մի ջոց- ները: Հայրե նի քի ու Սփյուռքի լրատվա մի ջոց նե րը համահայ կա կան, համազգա- յին այս հինգ հարցերի վերաբերյալ պետք է ունենան միասնա կան տեսակետ, միասնա կան մոտեցում: Միայն միավոր ված կարող ենք թուրքա կան և ադրբե ջա- նական հակահայ կա կան հիստե րի ա յին հակադար ձել, ապատե ղե կատ վու թյան և կեղծի քի դեմն առնել: Ես համոզվարծ եմ. որքան էլ նրանց նավթա յին դոլարնե րը կաշառեն և ճամփա բացեն, միևնույն է, անզոր են հայ տաղանդա վոր մտքի, գրչի և էության առջև:

Հար գե լի՛ ներ կա ներ Կարծում եմ՝ այս համա ժո ղովը կնպաստի նաև ոլորտում առկա խնդիրնե րի լուծ- մա նը, տարա կար ծիք ու բազ մա ձայն լրատ վա մի ջոց նե րի միա վոր մա նը` համազ գա- յին շահի և Հայրե նիքի շուրջը: Թուրք–ադր բե ջա նա կան հակա հայ կա կան քարոզ չա մե քե նան գոր ծում է անխա փան, Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյան արտա քին քաղա քա կա նու թյան մասին ապա տե ղե կատ վու թյան տարա ծու մը, ղարա բա ղյան հար ցի խեղա թյու- րու մը, ցեղաս պա նու թյան ժխտու մը դար ձել է նրանց գերխն դի րը, ավե լին, նրանք ստեղ ծել են հայե րենով գոր ծող տեղե կատ վա կան համա կար գեր, որոնք բնա կա- նա բար գոր ծում են ի վնաս հայու թյան: Ի՞նչ պետք է ձեռ նար կել, ինչ պե՞ս հակա- դար ձել այս ամե նին: Կար ծում եմ՝ Արցա խյան հողում հավաք ված լրագ րո ղա կան այս քան կարող ուժերը, այս քան տաղան դա վոր գրիչ նե րը կմի ա վո րեն իրենց հնա- րա վո րու թյուն նե րը և տեղե կատ վա կան այս մար տա դաշ տում ևս կտա նեն արժա նի հաղ թա նակ ներ: Ձեր հզոր գրի չը, ձեր սուր միտ քը, ձեր դրա կան էներ գի ան պետք է նպա տա կա ուղ ղենք Հայաս տա նի վար կի բարձ րաց մա նը միջազ գա յին ոլորտում, նրա տնտե սա կան և սոցի ա լա կան հզո րաց մա նը: Ասա ցեք խնդրեմ, ո՞ր լրատ վա մի-

13 ջո ցում է մշտա կան անդ րա դարձ կատար վում երկ քա ղա քա ցի ու թյան ինս տի տու- տին, Հայաս տա նում սփյուռ քա հա յի բիզ նե սի ծաղկ մա նը, Արցա խի հիմ նա հար- ցին: Անվերջ փոփոխ վող և փոք րա ցող, համաշ խար հայ նաց վող աշխար հի տեղե- կատ վա կան դաշ տում մեր կայուն–դինա միկ տեղը գրա վե լու համար անհ րա ժեշտ է ակտիվ համա գոր ծակ ցու թյուն ծավա լել արտերկ րի տեղե կատ վա կան համա- կար գե րի հետ՝ միջազ գա յին տեղե կատ վա կան համա կար գե րում հայ ազգի և հայ- կա կան պետու թյան վերա բե րյալ հավաս տի ու անկողմ նա կալ տեղե կատ վու թյուն ներդ նե լու նպա տա կով:

Հար գար ժա՛ն լրագ րող ներ Ձեզ նից յու րա քան չյու րը պետք է նպաս տի, որ Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյան պաշ տո նա կան տեղե կատ վու թյունն արդյու նա վետ տարած վի, հակա դարձ վի կեղծ ու ստա հոդ լու րե րի տարած մա նը, տեղե կատ վու թյան ձեռք բեր ման կամ տրա մադր ման, փոխա նակ ման նպա տա կով հայ կա կան և օտա րերկ րյա զանգ վա ծա յին լրատ վա մի- ջոց նե րի միջև ակտիվ համա գոր ծակ ցու թյուն ապա հով վի: Կար ծում եմ՝ համա ժո ղո վի աշխա տանք նե րում առանց քա յին տեղ պետք է գրա վի այն աշխա տանք նե րի համա- կար գու մը, որոնց շնոր հիվ Համա հայ կա կան տեղե կատ վա կան ցան ցա յին համա կար- գե րի և ենթա կա ռուց վածք նե րի հնա րա վո րու թյուն նե րի առա վե լա գույն գոր ծադր ման միջո ցով հնա րա վոր կլի նի օպե րա տիվ հետև ել, արձա գան քել և հակազ դել համաշ- խար հա յին տեղե կատ վա կան դաշ տում Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյան և հայու- թյան վերա բե րյալ հակա քա րոզ չու թյա նը և ստա հոդ լու րե րի տարած մա նը: Կարև որ եմ համա րում հայ ժողովր դի օտա րա լե զու և այլա դա վան հատ ված նե րի նկատ մամբ խտրա կա նու թյան դրսև ո րում նե րի բացա ռու մը և նրանց միաս նա կան, համա հայ կա- կան տեղեկատ վա կան դաշտի մեջ ներգրա վումը: Համա հայ կա կան ցան ցա յին կառույց նե րի միջո ցով անհ րա ժեշտ է ներ կա յաց նել հայ ժողովր դի հոգև որ, բարո յա կան արժե հա մա կար գին, համաշ խար հա յին քաղա- քակր թու թյան մեջ նրա գրա կան, մշա կու թա յին ժառան գու թյա նը և հայ ժողովր դի պատ մու թյա նը վերա բե րող հար ցե րը, դրանք լու սա բա նող, ներ կա յաց նող պատ շաճ նյու թեր, վեր լու ծու թյուն ներ, գիտա կան հիմ նա վո րում ներ: Սփյուռ քի նախա րա րու թյան «Հայերն այսօր» էլեկտ րո նա յին թեր թը համա հա յ կա կան տեղե կատ վա կան դաշ տում փորձում է հան դես գալ որպես կամուրջ: Տեղե կատ վու թյան ներ քին և արտա քին այն- պի սի հոսքե րից, որոնք վտանգում են հայ ժողովրդի հոգե կերտված քը, նրա ազգա- յին մշա կույ թը և պատ մա կան ավան դույթ նե րը, ազգա յին հոգև որ–դաս տի ա րակ չա- կան մեխա նիզմ նե րի միջո ցով անհ րա ժեշտ է ապա հո վել անհա տա կան ու ազգա յին գիտակցու թյան և աշխարհըն կալ ման պաշտպա նու թյու նը:

Հար գե լի՛ ներ կա ներ Տեղե կատ վա կան հեղա փո խու թյան արդյուն քում այսօր էապես աճել է տեղե- կատ վա կան ոլոր տի դերա կա տա րու թյու նը: Դրա կան միտում նե րի հետ մեկ տեղ այսօր առկա են որա կա պես նոր բնույ թի սպառ նա լիք ներ և մար տահ րա վեր ներ, որոնց դիմա կա յելը անշուշտ, հնա րա վոր է միայն ուժե րի մեկ տեղ մամբ: Տեղե կատ-

14 վա կան անվ տան գու թյունն այսօր դար ձել է Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյան ազգա- յին անվ տան գու թյան ռազ մա վա րու թյան բաղ կա ցու ցիչ մասը և հասա րա կու թյան ու երկ րի կեն սա գոր ծու նե ու թյան տար բեր բնա գա վառ նե րում իր ազդե ցու թյունն է թող- նում մեր ազգա յին շահե րի պաշտ պան վա ծու թյան վրա: Խնդիր ունե նա լով ոչ միայն նվա զա գույ նի հասց նել տեղե կատ վա կան ոլոր տում Հայաս տա նի Հան րա պե տու- թյան ազգա յին շահե րին սպառ նա ցող վտանգ նե րի բացա սա կան ազդե ցու թյու նը, այլև նախա ձեռ նող լինել ազգա յին և պետա կան նպա տակ նե րի անվ տանգ իրա կա- նաց ման գոր ծըն թա ցում՝ մշակ վել է ժամա նա կա կից տեղե կատ վա կան իրո ղու թյուն- նե րին համար ժեք տեղե կատ վա կան քաղա քա կա նու թյան ռազ մա վա րու թյուն, որի նպա տակն է ապա հո վել Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյան տեղե կատ վա կան անվ- տան գու թյու նը ինչ պես ներ քին, այն պես էլ միջազ գա յին տեղե կատ վա կան ոլոր- տներում: 2009 թ. հունի սի 26–ին ՀՀ նախագա հի կողմից հաստատ վեց ՀՀ տեղե- կատ վա կան անվ տան գու թյան հայե ցա կար գը: Աստի ճա նա բար կար գա վոր վում է ոլոր տին առնչ վող օրենսդ րու թյու նը: Ընդուն վել են այդ բնա գա վա ռին առնչ վող՝ «Զանգ վա ծա յին լրատ վու թյան մասին», «Տեղե կատ վու թյան ազա տու թյան մասին», «Էլեկտ րո նա յին հաղոր դակ ցու թյան մասին», «Պետա կան և ծառա յո ղա կան գաղտ- նի քի մասին», «Արխի վա յին գոր ծի մասին», «Անհա տա կան տվյալ նե րի մասին», «Էլեկտ րո նա յին փաս տաթղ թի և էլեկտ րո նա յին թվա յին ստո րագ րու թյան մասին» Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյան օրենք նե րը: Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյան Ազգա յին ժողո վը վավե րաց րել է «Կիբեռ հան ցա- գոր ծու թյուն նե րի մասին» Եվրա խորհր դի կոն վեն ցի ան և նույն կոն վեն ցի ա յի «Համա- կարգ չա յին համա կար գե րի միջո ցով կատար վող ռասիս տա կան և քսե նո ֆո բի ա կան բնույ թի արարք նե րի քրե ա կա նաց ման մասին» լրա ցու ցիչ արձա նագ րու թյու նը: Որո- շա կի աշխա տանք է տար վում տեղե կատ վա կան ոլոր տում հասա րա կա կան հարաբե- րու թյուն նե րը կար գա վո րող իրա վա կան հիմ քե րի մշակ ման, ինչ պես նաև իրա վա կան պրակ տի կա յի կատա րե լա գործ ման ուղ ղու թյամբ: Կարծում եմ՝ մեր կարևո րա գույն խնդիրն է հզորաց նել պետական և համազգա- յին տեղե կատ վա կան ռեսուրս նե րը, բարձ րաց նել դրանց օգտա գործ ման արդյու նա- վե տու թյու նը, ընդ լայ նել հնա րա վո րու թյուն նե րը՝ Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյան և օտա րերկ րյա քաղա քա ցի նե րին, ողջ հայու թյա նը ժամա նա կին ու հավաս տի տեղե- կատվու թյան ապահով ման ուղղու թյամբ: Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյան միջազ գա յին կշռի ու դերա կա տար ման ամրա- պնդ ման և հզո րաց ման նպա տա կով համա հայ կա կան տեղե կատ վա կան դաշ տի ձևա- վո րու մը, նրա ենթա կա ռուց վածք նե րի ներ դաշ նակ գոր ծու նե ու թյունն ու զար գա ցու մը դարձել են օրվա հրամա յա կան: Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյան առաջ նա հերթ խնդիր նե րից է նաև երկ- րի տեղե կատ վա կան ոլոր տի ներգ րա վու մը միջազ գա յին տեղե կատ վա կան դաշ- տին, և այս հարցում, վստահ եմ, Սփյուռքի լրատվա մի ջոց նե րը շատ անելիք ներ ունեն: Ինչպե ՞ս համա կար գել և կազ մա կեր պել, հետև ո ղա կա նո րեն իրա կա նաց նել Հայաս տա նի և հայու թյան մասին ճշմա րիտ տեղե կատ վու թյան անկողմ նա կալ և արհես տա վարժ ներ կա յա ցու մը միջազ գա յին հան րու թյա նը, հակազ դել ապա տե-

15 ղե կատ վու թյանն ու ստա հոդ քարոզ չու թյա նը, ապահովել համա ցան ցում հայա- լե զու և Հայաս տա նին, հայա գի տու թյան բոլոր ճյու ղե րին ու հայու թյանն առնչ վող տեղե կատ վու թյան անհ րա ժեշտ ծավա լն ու որա կը, ինչ պես նաև դրանց համա չա- փությունը: Ահա այս և նման կարևոր հարցե րի պետք է փորձենք պատասխա նել համա ժո ղո վի ընթաց քում, ներ կա յաց նել խելա միտ առա ջար կու թյուն ներ և գտնել լուծ ման մեխա նիզմ նե ր: Միան գա մայն ակն հայտ է տեղե կատ վա կան անվ տան գու թյան ապա հով ման բնա- գա վա ռում բարձր որա կա վո րում ունե ցող կադ րե րի պակա սը, այս ուղ ղու թյամբ ևս անհրա ժեշտ է քայլեր ձեռնար կել: Հար գար ժա՛ն լրագ րող ներ 60–ական թվա կան նե րի գլխա վոր ձեռք բե րում նե րից էր պատ կեր նե րի լեզ վով մարդկանց գիտակցու թյան վրա ազդելը, լրատվա կան տարածքի առյուծի բաժինը գրավելը: Հայ կա կան հեռա տե սիլն էլ գնա լով հաս տատ վեց ոչ միայն Հայաս տա նում, այլ տասնյակ պետություն նե րում և այսօր իր անփոխա րի նե լի հետքն է թողնում Հայ- կա կան աշխար հում: Անհ րա ժեշտ է մշա կել մեխա նիզմ ներ` նպաս տե լու և աջակ ցե- լու հեռուս տա տե սա յին և ռադի ո հե ռար ձա կող կազ մա կեր պու թյուն նե րի, այլ զանգ- վա ծա յին լրատ վա մի ջոց նե րի տեղե կատ վա կան քաղա քա կա նու թյան ձևա վոր մա նը, քաղա քա կա նու թյուն, որը կնպաս տի հայա պահ պա նու թյա նը, ազգա յին ինք նու թյան, մայ րե նի լեզ վի ու մշա կույ թի պահ պան մա նը, Ցեղաս պա նու թյան ճանաչ մա նը, Ղարա- բա ղյան հիմ նա հար ցի լուծ մա նը և Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյան սոցի ալ–տնտե- սական, քաղաքա կան դիրքե րի ամրապնդմա նը: Ներ կա յում չափա զանց արդի ա կան և կարև որ է սոցի ա լա կան ցան ցե րի, բլոգ նե- րի կիրա ռու թյու նը տեղե կատ վա կան անվ տան գու թյան և հայա պահ պա նու թյան, այլ ազգային խնդիրնե րի լուծման ճանապար հին: Մենք պետք է կարո ղա նանք համա- կար գել համա հայ կա կան տեղե կատ վա կան հոս քե րը, կար գա վո րել և հավուր պատ- շա ճի իրա կա նաց նել. 1. Համա հա յա կա կան ողջ տեղե կատ վա կան ռեսուրս նե րի հաշ վա ռում, գնա հա- տում, համակար գում և արդյունա վետ կիրառում: 2. Համա հայ կա կան տեղեկատ վա կան շտեմա րա նի ստեղծում, որն իր մեջ կներա- ռի աշխարհի տարբեր երկրնե րում լույս տեսնող և հեռարձակ վող հայկա կան լրատվա մի ջոց նե րի թողարկած և ամբողջ հայությա նը վերաբե րող, հետաքրք- րող լրատվու թյուն՝ ամեն օր հայաբնակ ցանկա ցած վայրից թարմաց վող լրահո սի (Հայաստա նի մարզեր, Երևան, Արցախ, Սփյուռք) կազմա կերպ ման միջոցով: 3. Աշխար հի տար բեր լրատ վա մի ջոց նե րում Հայաս տա նի և հայե րի վերա բե րյալ տեղե կատ վու թյան հավա քում և համայն հայու թյա նը իրա զե կում ժամա նա կին և պատ շաճ արձա գանք ապա հո վե լու համար, համազ գա յին 5 խնդիր նե րի քարոզ- չու թյուն: 4. Ժամա նա կա կից տեխ նո լո գի ա նե րի միջո ցով տեղե կատ վա կան և մշա կու թա յին միաս նա կան միջա վայրի ստեղծում, որպես զի աշխար հի տար բեր երկր նե րում ապրող հայերը, իրենց կտրված չզգալով հայկա կան մշակույ թից և հասարա կա- կան կյան քից, ցան կու թյան դեպ քում հնա րա վո րու թյուն ունե նան մաս նակ ցե լու

16 հայ կա կան հասա րա կա կան, մշա կու թա յին և սոցի ա լա կան հար ցե րի քննարկ- մանը և լուծմա նը: 5. Համաշ խար հա յին տեղե կատ վա կան դաշ տում Հայաս տա նի և հայու թյան դրա- կան կեր պարի ձևա վոր ման ապահո վում ու պաշտպա նություն` համագոր ծակ- ցե լով Սփյուռքի կայա ցած օտարա լե զու լրատ վամի ջոցնե րի հետ, որոնք ունեն բազմազգ ընթերցող ներ: 6. Ազգային տեղեկատ վական, գիտա կան, մշակու թա յին և հոգև որ, ազգա յին և համամարդ կա յին արժեքնե րի ակտիվ տարածում, քարոզում և լուսա բա նում: Պարզ է, որ այս հար ցե րում կարևոր վում է լրատ վա մի ջոց նե րի ներ կա յա ցու ցիչ- ների օբյեկտիվ աշխատանքն ու միմյանց հետ փոխգոր ծակ ցե լու անհրա ժեշ տու թյան գիտակ ցու մը: Հայ կա կան զանգ վա ծա յին լրատ վա մի ջոց նե րը, անկախ իրենց ուղղ- վա ծու թյու նից և կու սակ ցա կան պատ կա նե լի ու թյու նից, պետք է գոր ծեն համե րաշխ ու միաս նա բար: Ի տարբերություն ազգային ներուժի համախմբմանն ուղղված այլ համաժո- ղով նե րի՝ լրատ վա մի ջոց նե րի համա հայ կակ ան համա ժո ղո վը թվով հին գե րորդն է, տեղեկատ վա կան ոլորտի ներուժը կարծես համախմբված է, արդեն գործում է Լրատ վա մի ջոց նե րի համա հայ կա կան ընկե րակ ցու թյու նը, Դուք փոխա նա կում եք տեղե կատ վու թյուն, և այն ավե լի ակտիվ պետք է դառ նա: Ակն հայտ է, որ Սփյուռ- քի լրատ վա մի ջոց նե րը մեծ մասամբ անդ րա դառ նում են Հայաս տա նի քիչ թե շատ կարև որ անց քե րին, իրա դար ձու թյուն նե րին, և Սփյուռ քը շատ ավե լի է տեղե կաց ված Հայ րե նի քի մասին: Սակայն Հայաս տա նյան լրատ վա մի ջոց նե րը քիչ են անդ րա դառ- նում սփյուռքյան թեմանե րին, Հայաստա նը վատ գիտի Սփյուռքը, շատերը Սփյուռք ասելով հասկա նում են մեկ մարմին և շատ հարուստ մարդկանց զանգված: Հարկա- վոր է միասնա կան ուժով ջարդել այս կարծրա տի պե րը: Վստահ եմ, որ համաժո ղո վի ընթաց քում կանդ րա դառ նանք այս հիմ նա հար ցե րին, կընդ լայն վի ընկե րակ ցու թյու- նը, կմշակվեն և կառաջարկ վեն ծրագրեր, որոնք կօգնեն հայ ժողովրդին դիմակա յե- լու 21–րդ դարում ծառա ցած մար տահ րա վեր նե րին, կապա հո վեն տեղե կատ վա կան անվ տան գու թյու նը, կնպա սեն համա հայ կա կան տեղե կատ վա կան դաշ տի ձևա վոր- մա նը, հայա պահ պա նու թյանն ու մեր առաջ նա հերթ համազ գա յին ծրագ րե րի իրա- գործ մա նը, Հայաս տա նում պետա կա նու թյան և ժողովր դա վա րու թյան կայաց մանն ու ամրապնդ մա նը:

Սիրե լի՛ լրագ րող ներ Այո՛, մենք որպես ազգ միավոր վում ենք վտան գի պահին: Այո՛, մեզ տեղեկատ վա- կան պատերազմ է հայտա րարված, մենք պետք է միանանք: Ես լիահույս եմ, որ Ձեր հայեցի, բարոյա կան բարձր նկարա գի րը, ճկուն միտքն ու անն կուն կամ քը, նվի րումն ու աշխա տա սի րու թյու նը կնպաս տեն, որպես զի տեղե- կատ վա կան այս խելա հեղ պատե րազ մում դուք միաս նա բար կարո ղա նաք հաղ թել և դառնալ հայ գրա վոր խոս քի, աշխարհաս փյուռ հարուստ մամուլի, ազա տու թյան ու արդարու թյան, Հայ դատի համար մարտնչող զինվոր: Պարզա պես հիշեք, որ Ձեր ազատու թյունն սկսվում է համամարդ կա յին ու ազգային

17 արժեքնե րից, և կարող է միայն վեր բարձ րա նալ՝ առանց բախ վե լու հայ քրիս տո նի ա յի արժե հա մա կար գին: Երբեք չպետք է շփո թել ազա տու թյու նը հայ հո յան քի, ցինիզ մի, զազ րա խո սու թյան, զրպար տան քի, էժան առու ծա խի հետ: Լրագ րո ղի ազա տու թյու- նը չպետք է վիրա վո րի մար դու արժա նա պատ վու թյու նը, որը բարձ րա գույն արժեք է: Տեղին է հիշել Նարեկա ցու պատգա մը. «Ցանիր ոչ թե որոմ ու մոլախոտ, այլ հայ ոգու հատընտիր ու ազնվա կան Սերմե րը»: Բոլո րիդ մաղ թում եմ ֆինան սա կան մեծ հնա րա վո րու թյուն ներ, վեր լու ծե լու, քննա- դա տե լու բարձր մշա կույթ, առողջ, կառու ցո ղա կան քննա դա տու թյան ունա կու թյուն, ստեղծա գործա կան նորանոր լիցքեր ու բեղուն, ազգօգուտ գրիչ: Հայ րե նի քը, հայոց պետա կա նու թյու նը, Արցա խը և համազ գա յին միաս նու թյու նը այն ամուր հիմքն են, որոնց վրա յուրա քան չյուրս պիտի ավելաց նի իր քարը և կառու- ցի Հոգևոր Հայաստա նի անխորտակ տաճարը: Համա ժո ղո վը համա րում եմ բաց ված, մաղ թում եմ արդյու նա վետ, բեղմ նա վոր ընթացք և արդյունքներ:

18 ԼԵՌ ՆԱՅԻՆ ՂԱՐԱ ԲԱ ՂԻ ՀԱՆՐԱ ՊԵ ՏՈՒ ԹՅԱՆ ՆԱ ԽԱ ԳԱՀ ԲԱ ԿՈ ՍԱ ՀԱ ԿՅԱ ՆԻ ՈՂ ՋՈՒՅ ՆԻ ԽՈՍ ՔԸ «21–ՐԴ ԴԱՐԻ ՄԱՐՏԱՀ ՐԱ ՎԵՐ ՆԵ ՐԸ. ՏԵՂԵ ԿԱՏ ՎԱ ԿԱՆ ԱՆՎՏԱՆ ԳՈՒ ԹՅՈՒ ՆԸ ԵՎ ՀԱՅ ԼՐԱՏՎՈՒ ԹՅՈՒ ՆԸ» ԹԵՄԱՅՈՎ ԼՐԱՏՎԱ ՄԻ ՋՈՑ ՆԵ ՐԻ ԵՎ ԼՐԱԳՐՈՂ ՆԵ ՐԻ 5–ՐԴ ՀԱՄԱ ՀԱՅ ԿԱ ԿԱՆ ՀԱՄԱ ԺՈ ՂՈ ՎՈՒՄ

Հա մա ժո ղո վի հար գե լի՛ մաս նա կից ներ, Ող ջու նում եմ բո լո րիդ Ար ցա խյան հո ղում և ի սր տե շնոր հա վո րում Լրատ վա մի ջոց նե րի ու լրագ- րող նե րի 5–րդ հա մա հայ կա կան հա մա ժո ղո վի մեկ նար կի կա պակ ցու թյամբ: Այն, որ հա մա ժո ղո վը անց է կացվում մեզ մոտ` Արցա խում , չա փա զանց կարևոր ու խորհր դան շա կան է բո լոր ա ռում նե րով: Ու զում եմ շնոր հա կա լու թյուն հայտնել Հայաս- տա նի Հան րա պե տու թյան իշ խա նու թյուն նե րին, մաս նա վո րա պես, սփյուռքի նա խա րա րու թյա նը` այս հան գա ման քը հաշվի առ նե լու և հա մա ժո ղո վը բարձր ներ կա յա ցուց չա կան մա կար դա կով Ստե- փա նա կեր տում կազ մա կեր պե լու հա մար: Հա մոզ- ված եմ, որ այն դրական դե րա կա տա րու թյուն կու- նե նա հա մա հայ կա կան տե ղե կատ վա կան դաշ տի զարգաց ման գործում : Մի ան գա մայն ա կն հայտ է, որ տե ղե կատ վու թյան ո լոր տը հայոց անկախ պե տա- կանու թյան զար գաց ման ու զո րաց ման, աշ խար հով մեկ սփռ ված հայու թյան ազգային ի նք նու թյան պահ պան ման, Հա յաս տան–Արցախ –Ս փյուռք ե ռա մի աս նու թյան շարու- նա կա կան ամրապնդ ման , Արցա խի մի ջազ գային ճա նաչ ման, համազ գային նպա- տակ նե րի ի րա կա նաց ման հանգու ցային բա ղադ րա մա սե րից է: Ա նգ նա հա տե լի է հայ լրատ վու թյան դերը հա մա հայ կա կան կա րևո րա գույն խնդիր- նե րի` հայոց ցե ղաս պա նու թյան մի ջազ գային ճա նաչ ման և Ար ցա խյան հիմ նա հար ցի ճշ մար տա ցի լուսա բան ման գոր ծում: Այս խն դիր նե րի լուծումն ան հնա րին է ա ռանց հայ ժո ղովր դի բո լոր հատ ված նե րի մի աս նա կան ջան քե րի համախմբ ման : Աշ խա- տանքներն այս ո ւղ ղու թյամբ պա հան ջում են սերտ կա պեր Հա յաս տա նի, Ար ցա խի և Սփյուռքի քա ղա քա կան, լրատ վա կան, գի տակր թա կան, վեր լու ծա կան և այլ շր ջա- նակ նե րի մի ջև: Ող ջու նե լի է, որ հա մա ժո ղո վի ըն թաց քում լայ նո րեն կքն նարկ վեն վե րո հի շյալ հար- ցե րը: Հու սով եմ, այդ քն նար կում ներն օգ տա կար կլի նեն մի աս նա կան լրատ վա կան ճա կատն ու ժե ղաց նե լու, առ կա բա ցե րը շտ կե լու, հա կա ռա կոր դի՝ կեղ ծիք նե րի վրա հիմն ված քա րոզ չու թյու նը չե զո քաց նե լու ո ւղ ղու թյամբ կոնկ րետ քայ լե րի մշակման տե սան կյու նից:

19 Բա րե կամ նե՛ր, վս տահ եմ, որ այս հա մա ժո ղո վը հա ջո ղու թյամբ կի րա կա նաց նի իր առ ջև դր ված խն դիր նե րը և կն պաս տի տե ղե կատ վա կան ո լոր տում գործ նա կան կա- պե րի ը նդ լայն մանն ու խորաց մա նը : Հա մա ժո ղո վին մաղթում եմ ար դյու նա վետ աշ խա տանք, ի սկ նրա մաս նա կից նե- րին` հա ջո ղու թյուն ներ` հանուն հայոց պե տա կա նու թյան հզո րաց ման ու մեր համազ- գային նպա տակ նե րի ի րա կա նաց ման:

Շ նոր հա կա լու թյուն:

Ս տե փա նա կերտ 13 հոկ տեմ բե րի 2010 թ.

20 ԱՐՑԱ ԽԻ ԹԵՄԻ ԱՌԱՋ ՆՈՐԴ ՏԵՐ ՊԱՐԳԵՎ ԱՐՔԵ ՊԻՍ ԿՈ ՊՈՍ ՄԱՐՏԻ ՐՈ ՍՅԱ ՆԻ ՈՂ ՋՈՒՅ ՆԻ ԽՈՍ ՔԸ «21–ՐԴ ԴԱ ՐԻ ՄԱՐ ՏԱՀ ՐԱ ՎԵՐ ՆԵ ՐԸ. ՏԵ ՂԵ ԿԱՏ ՎԱ ԿԱՆ ԱՆ ՎՏԱՆ ԳՈՒ ԹՅՈՒ ՆԸ ԵՎ ՀԱՅ ԼՐԱՏ ՎՈՒ ԹՅՈՒ ՆԸ» ԹԵՄԱՅՈՎ ԼՐԱՏՎԱ ՄԻ ՋՈՑ ՆԵ ՐԻ ԵՎ ԼՐԱԳՐՈՂ ՆԵ ՐԻ 5–ՐԴ ՀԱՄԱ ՀԱՅ ԿԱ ԿԱՆ ՀԱՄԱ ԺՈ ՂՈ ՎՈՒՄ

Ձե՛րդ գե րա զան ցու թյուն նա խա գահ Լեռ նային Ղա րա բա ղի Հան րա պե տու թյան, մե ծար գո՛ իշ խա նա վոր ներ, հար գար ժա՛ն տի կին Հա կո բյան և շատ–շատ սի րե լի հայ լրագ րող ներ:

Ես պա տիվ ու նեմ Վե հա փառ Հայ րա պե տից ձեզ փո խան ցե լու իր հայ րա պե տա կան օ րհ նու թյու- նը Մայր Ա թոռ Սուրբ Էջ մի ած նից և ա մե նայն բա- րի մաղ թանք նե րը, որ պես զի դուք լի նեք զո րա վոր, ո րի կա րի քը մենք բո լորս այ սօր ազ գո վի ու նենք: Հի շենք Ա ստ վա ծաշն չի մեկ կար ևոր խոսք, այն մեզ ա սում է Հով հան նես Ա վե տա րա նի չը. «Ի սկզ բանե խոսքն էր»: Եվ այ սօր մենք գի տենք, որ տաս նյակ տա րի ներ ի վեր մեր աշ խարհն ան ցնում է տե ղե կատ վա կան պա տե րազ մի դաշ տով: Այն- պես է ստաց վել, որ դա րեր ի վեր ճշ մար տու թյու նը և կեղ ծի քը մե նա մար տում են, և մենք ազ գո վի ա նընդ հատ հայտն վում ե նք դրա խաչ մե րու կում: Դուք` որ պես լրագ- րողներ, դրա հենց առա ջին խրամա տի մարտիկ ներն եք: Մենք` հայերս, պատմու թյուն կեղծե լու կարի քը չունենք և չենք զբաղվում դրանով: Փո խա րե նը մեր դրա ցի եր կու պե տու թյուն ներն են այդ ա նում: Ան սանձ, կա տա ղի, մո լի տե ղե կատ վա կան պա տե րազմ են հայ տա րա րել մեզ, որ պես զի սու տը իշ խի ճշ մար- տության վրա: Եվ անում են այդ ամեն գնով, անկախ նրանից, թե որքա նով դա կապ ու նի ճշ մար տու թյան հետ: Դուք, փաս տո րեն, տե սա նե լի, նաև ան տե սա նե լի պա տե րազ մի զին վոր ներն եք: Մենք շատ լավ գի տենք, որ եր բեմն լրագ րող նե րը կյան քը վտան գի են թար կե լով են ստիպ ված լի նում ի րենց մաս նա գի տա կան գոր ծը կա տա րել: Ապ րե լով մեր պատ մա- կան հո ղի վրա` ու նենք և՛ հո ղային կո րուստ ներ և՛ ձեռք բե րում ներ: Այ սօր մենք բո լորս հերո սա կան և պատմա կան այն հողի վրա ենք, որտեղ վճռվում էր և այժմ էլ վճռվում է մեր վաղվա օ րը: Եվ ո ՞րն է մեր այ սօր վա ա նե լի քը. մեր ճշ մար տու թյու նը՝ իս կա կան ճշ- մար տու թյու նը աշ խար հին հրամց նե լը: Զար մա նա լին այն է, որ աշ խար հի բազ մա թիվ քա ղա քա կիրթ ե րկր նե րում շատ–շա տե րը տա կա վին ծա նոթ չեն մեր հիմ նա հար ցին կամ գիտեն շատ թռուցիկ, որ եղել է պատե րազմ, ինչ–որ հողային հարցեր կան, և

21 դրա նով բա վա րար վում են: Այ սա է տե ղե կատ վա կան դաշ տի խն դի րը: Եվ մենք հույս ու նենք, որ ձեր շնորհիվ, ձեր ուժե րի մեծ լարու մով կկարո ղանանք ճեղ քել այդ շրջա- փակու մը, այդ բլոկա դան: Մենք միայն մարդկանց հետ չէ, որ պատե րազ մում ենք: Չմո ռա նանք, որ կեղ ծի քով զբաղ վող ա մեն մի հաս տա տու թյան թի կուն քին կանգ նած են անտե սա նե լի, չար, դիվային ուժեր: Սա պիտի հաշվի առնենք: Թույլ տվեք եղբայ- րա կան խոր հուրդ տալ. ե րբ ի նչ–որ խնդ րում դժ վա րա նում եք, ո ւղ ղա կի խա չակն քեք և ասա ցեք. «Տե՛ր աստ ված, դու, որ ճշմար տու թյուն ես, դու առաջ տար իսկա կան ճշ- մար տու թյու նը»: Վս տահ ե ղեք, այդ պս տիկ օ րհ նու թյու նը ձեզ օգ նե լու է: Ին չո՞ւ եմ ես սա ա սում: Այս տեղ՝ Ար ցա խում, բազ մա թիվ ա կա նա տես ներ կհաս տա տեն, որ պա տե- րազ մի ա մե նավ տան գա վոր պա հե րին զին վորն ա ղո թում էր. « Տե՛ր Ա ստ ված, դու ե ղիր մեզ պա հա պան»: Զին վո րը խա չակն քում էր և գնում մահ վան աչ քե րին նայե լու: Եվ հավա տա ցեք, դա շատ–շատե րին էր օգնում; Բնական է, որ ձեզ էլ է օգնե լու: Խոսքս չեր կա րաց նե լու հա մար ու զում եմ, իս կա պես, ի սր տե դի մել խոս քի վար- պետ նե րին. « Խոս քը ճշ մար տու թյունն է, խոս քը ա րա րումն է, խոս քը Քրիս տոսն է, լո- գոսն է»: Այն պես որ, մենք տի ե զե րա կան, ա ստ վա ծային զո րու թյան հետ գործ ու նենք ա նե լու: Ե թե դուք խոս քի ա ռա ջա տար մար տիկ ներն եք, դուք Քրիս տո սի զին վոր ներն եք, ո չն չից չվա խե նաք: Ձեզ և մեզ մեծա գույն հաջո ղու թյուն:

Ս տե փա նա կերտ 13 հոկ տեմ բե րի 2010 թ.

22 ԼՂՀ ՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԱՐԱՐ ՄՈՎՍԵՍ ՀԱԿՈԲՅԱՆԻ ԵԼՈՒՅԹԸ

Հարգե լի՛ տիկին Հակո բյան հար գե լի՛ հայ րե նա կից ներ

Պատիվ ունեմ այսօր ձեր առջև ելույթ ունենա լու: Համա ժո ղո վի հար գե լի՛ մաս նա կից ներ, ուզում եմ ողջու նել բոլո րիս, մաղ թել արդյու նա վետ աշխա- տանք գիտա ժո ղո վի ողջ ընթաց քում, քան զի այս գիտա ժո ղո վը նվիր ված է Արցա խի լու սա բան մա նը, Արցա խում տիրող իրա վի ճա կի լու սա բան մա նը, լու- սաբան ման միջոցով նաև աջակցմա նը: Որպես ԼՂՀ պաշտպա նու թյան նախարարի ելույթ, իհարկե, իմ ելույթը լինելու է հիմանա կում բանա կի առօ րյա յին առնչ վող խնդիր նե րի, բանա- կի կազ մա վոր ման գոր ծըն թա ցի, այսօր վա բանա կում տիրող իրա վի ճա կի, նաև այն խնդիրնե րի մասին, որոնք ծրագրում ենք հետագա յում իրակա նաց նել: Ուզում եմ ելույթս սկսել հենց ռազ մա քա ղա քա կան իրա վի ճա կից՝ հաշ վի առնե լով, որ ռազ մա- քա ղա քա կան իրա վի ճա կը տարա ծաշր ջա նում մնում է անփո փոխ և հակա սա կան քաղաքա կան առու մով: Այն, որ մենք հակադրու թյան մեջ ենք մեր հարևան երկր ների հետ, իսկ Արցա խի ժողո վուր դը՝ Ադր բե ջա նի Հան րա պե տու թյան հետ, բոլո րիս պարզ է: Մենք պատե րազ մի իրա վի ճա կում ենք: Այսօր ԼՂՀ և Ադր բե ջա նի Հան րա պե տու- թյան շփման գծում պատե րազ մա կան իրա վի ճակ է, որով հե տև հակա ռա կոր դի կող մից իրա կա նաց վում են ռազ մա կան գոր ծո ղու թյուն ներ: «Ռազ մա կան գոր ծո ղու թյուն ներ» եզրույ թը ես հետա գա յում կպար զա բա նեմ, որպես զի դուք միան գա մից այդ պես ուղ- ղա կի չըն կա լեք, ասենք` ինչ պես 94–ի ռազ մա կան գոր ծո ղու թյուն ներն էին: Սակայն երևույթն ինքնին այլ կերպ չի կարելի բնութագ րել, որովհե տև մենք չունենք որևէ հարա բե րու թյուն Ադր բե ջա նի հետ, ո՛չ դիվա նա գի տա կան, ո՛չ որևէ պայ մա նա վոր վա- ծության որևէ կետ չի պահպան վում: Այսօր առաջին գծում տիրող իրավի ճա կը, մար- տա վա րա կան դասագր քե րով կանո նա կարգ ված, կոչ վում է դիր քա յին պատե րազմ` առանց դիր քե րի, առանց զոր քե րի տեղա շար ժի: Այս պի սին է իրա վի ճակն առա ջին գծում և սրա նից ելնե լով՝ պաշտ պա նու թյան առաջ ծառա ցած խնդիր նե րը բավա կա- նին ծանր են և մշտական հետևո ղա կան ու տքնա ջան աշխա տան քի կարիք ունեն: Ուզում եմ սկսել պաշ տա նու թյան բանա կի կազ մա վո րու մից, որով հե տև պաշտ պա- նու թյան բանա կը յուրա հա տուկ ստո րա բա ժա նում է, յու րա հա տուկ կառույց, որը տար- բեր է աշխար հի բոլոր երկր նե րի կառույց նե րից և, ի տար բե րու թյուն աշխար հի բոլոր երկր նե րի, երբ ստեղ ծում են պետու թյուն, պետա կա նու թյուն, մնա ցած ինս տի տուտ- նե րը, այնու հե տև մտա ծում են նաև պաշտ պա նո ղա կան էլե մենտ նե րի մասին: ԼՂՀ– ում առա ջի նը ստեղծ վեց պաշտ պա նու թյան բանա կը, պաշտ պա նա կան կոմի տեն, որն

23 իր վրա վերցրեց պետության պաշտպա նությու նը, այնուհե տև նաև պետության ստեղ- ծու մը: ԼՂՀ–ի պետու թյան մոդե լը յու րա հա տուկ է: ԼՂՀ–ում պաշտ պա նու թյան բանա- կի ստեղծու մը համընկել է Արցա խյան շարժ ման սկզբնա կան փու լին` 1988 թ., երբ կազմա վոր վեց հիմ նա կան ակտի վը, կարե լի է ասել՝ ղեկա վար կազ մը, որը հետա գա- յում նաև դար ձավ բանա կի հրա մա նա տա րա կան կազմ: Արցա խյան գոյա պայ քա րի բարի կամ քի արտա հայտ մա նը բոլորս տեղյակ ենք: Ադր բե ջա նը սկսեց պար տադ- րան քի մեթո դով փոր ձել Լեռ նա յին Ղարա բա ղի ժողովր դին հնա զան դեց նել Ադր բե- ջա նի ներ սում` կիրա ռե լով խորհր դա յին պետու թյան ուժը: Եթե հիշում եք, այդ տարի- նե րին` 1988–1991 թվա կան նե րին, Լեռ նա յին Ղարա բա ղում տեղա կայ ված էր խորհր- դային բանակի 30. 000–անոց զորքը: Որպես զինվո րա կան ասեմ, որ դա բավական մեծ զորք է այս տարա ծաշր ջա նի համար: Նրանք փոր ձում էին այդ մեթո դով պար- տադ րել Ղարա բա ղի ժողովր դին հնա զանդ վել Ադր բե ջա նի և խորհր դա յին պետու- թյան իշխա նու թյուն նե րին: Սա, իհար կե, չհա ջող վեց, և ժողովր դի ազատ արտա հայտ- վող կամքը այդ պարետա յին ժամանա կաշր ջա նում ոչ թե անկում ապրեց, այլ նոր ոգև ո րու թյուն ստա ցավ, և ժողո վուր դը ավե լի ոգև որ ված սկսեց պահան ջել անկա խա- ցումը Ադրբեջա նի Հանրա պե տու թյու նից: Սրան հետևե ցին առավել ակտիվ կազմա- կեր պիչ նե րի ձեր բա կա լում նե րը, Ադր բե ջա նի բան տե րում խոշ տանգ ում նե րի միջո ցով, նվաս տաց նե լով` փոր ձում էին ապա ցու ցել, որ նման ճակա տագ րի կար ժա նա նան բոլոր այն ակտիվիս տնե րը, ովքեր կփորձեն հանդես գալ որպես անջատո ղա կան ներ: Այս բոլորը չկանգնեց րեց ԼՂ–ի ժողովրդին, հակառակ դրան՝ Ղարաբա ղի ժողովուր- դը սկսեց կազ մավո րել ջոկատներ, և առա ջին անգամ որպես հայ ժողո վուրդ զգա- ցինք, որ մեր պաշտպա նությու նը հենց մեր ձեռքում պիտի լինի, մենք ինքներս մեզ պիտի պաշտ պա նենք: Սկսե ցին կազ մա վոր վել առան ձին ջոկատ ներ: Ջոկատ նե րը հիմ նա կա նում կազ մա վոր վում էին թաղե րում, ընկե րա կան շրջա պատ նե րում, գյու ղե- րում, էլի ընկերա կան կոլեկտիվ նե րի շուրջ, զեն քե րը հայթայ թում էին բոլորն ինք նու- րույն: Որևէ կենտ րո նաց ված մատա կա րա րում որևէ տեղից չի եղել, ամեն մարդ իր զենքը հայթայ թել է յու րո վի` մեկը իր պապի թողած զեն քը, մեկը ինչ–որ զին վո րա կա- նից գնելով, մեկը արհեստա նոց նե րում զենք սարքե լով, և կամաց–կամաց զինվում էին: Հենց առաջին պաշտ պանո ղական մարտե րը սկսվել են այդ ջոկատնե րի կազմա- վոր մամբ, իրենց թաղե րի, գյու ղե րի, փողոց նե րի պաշտ պա նու թյու նից, որով հե տև բոլորս էլ գիտենք, որ ԼՂՀ բնակ չու թյու նը հիմ նա կա նում բնա կեց ված է եղել խառը՝ Ադրբե ջա նի քաղաքա ցի ները, հայերը և այն ժամա նակ վա օմօ նը` այսպես կոչ ված հատուկ ջակա տա յին նե րը: Ադր բե ջա նը օմօ նա կան նե րին տեղա կա յել էր ԼՂ–ի տարած քում, նրանք հիմ նա կա նում զբաղ վում էին ադր բե ջան ցի նե րի պաշտ պա նու- թյամբ և հայ ժողովր դի ճնշմամբ: Եվ հենց այդ ջոկատ նե րից առա ջին անգամ ստեղծ- վե ցին խմբե րը: 1992 թվա կա նին արդեն խորհր դա յին բանա կը, խորհր դա յին պետու- թյան փլու զու մի հետ կապ ված, լքեց ԼՂԻՄ–ը: Ղարա բա ղի ժողո վուր դը մնաց մեն– մենակ Ադր բե ջա նի 7 միլի ո նա նոց ժողովր դի և լավ զին ված, արդեն պատ րաստ ված բանակի հետ: Արդեն օդի, ջրի պես անհրա ժեշտ էր հայկա կան բանակի ստեղծու մը: Սկսեցին կազ մա վոր վել վաշ տեր: Ղարա բա ղում զին վո րա կան առա ջին կառույ ցի անունը վաշտ է եղել` 1–ին վաշտ, 2–րդ վաշտ և այլն: Տարբեր վաշտեր ենք ունեցել

24 Ստեփա նա կերտ քաղաքում՝ մինչև 9 վաշտ, և այդ վաշ տե րի միջո ցով փոր ձել ենք ԼՂ Հան րա պե տու թյու նում ԼՂ ժողովր դի պաշտ պա նու թյու նը իրա կա նաց նել զին վո րա- կան ձևով` դուրս մղե լով զինված ադրբե ջանցի նե րին, որովհե տև այդ ժամա նակ արդեն եղել էր Սում գա ի թը, Կիրո վա բա դը, Բաքուն: Քաղա քա կան տեսա կե տից մենք բավա կան շահե կան վիճա կում էինք: Քաղա քա կան այդ իրա վի ճա կը օգտա գոր ծել ենք՝ իրա կա նաց նե լով զուտ ռազ մա վա րա կան գոր ծո ղու թյուն ներ, դրա նով իսկ մեր ճակա տը՝ պատե րազ մի ճակա տը ճշտե լով մեր հակա ռա կոր դի հետ, թշնա մու հետ, և 1992 թ. վեր ջե րին արդեն ամբողջ ԼՂՀ տարած քը մաքր ված էր ադր բե ջան ցի նե րից, մասամբ նաև՝ այն գյուղե րը, որոնք մխրճված էին ԼՂՀ տարածքի խորքը: Ազա տագր- ված էր արդեն Շուշին, ունեինք ցամաքա յին կապ Մայր Հայաստա նի հետ, որը կեն- սական նշանա կու թյուն է ունեցել մեզ համար, եթե հիշենք 1992 թ. սկիզբը՝ մինչև Շու- շիի և Լաչի նի ազա տագ րու մը, ԼՂՀ ամեն մի փամ փուշ տը, դիզ վա ռե լի քը հաշ վարկ- ված էր, էլ չեմ ասում որ ժողովուրդը սովի էր մատնված և փրկվեց միայն գյու ղե րի հաշվին: Ճանապար հի բացումը մեզ համար ոչ թե զուտ քաղաքա կան կամ ինչ–որ խնդիր նե րի լու ծում էր, այլ կեն սա կան և ռազ մա վա րա կան խնդիր, Լաչի նի միջանց քի բացա կա յու թյու նը նշա նա կում էր ԼՂՀ–ի ժողովր դի հենց ֆիզի կա կան ոչն չա ցու մը այս տարած քում: Օրա կան 1 ուղ ղա թիռ բեռ տեղա փո խելը, այն էլ հակա ռա կոր դի տարած քով, որը հնա րա վո րու թյուն ուներ ամեն օր խփե լու այդ ուղ ղա թի ռը, գրեթե անհ նա րին էր, և այս իրա վի ճա կում սկսեց կազ մա վոր վել բանա կը՝ գու մար տակ ներ, պաշտ պա նա կան շրջան ներ: Եվ պաշտ պա նա կան շրջան նե րի ձևա վո րու մը, կար ծում եմ, մեր կարև ո րա գույն որո շումն էր, որը հիմք հան դի սա ցավ շրջան նե րի պաշտ պա- նու թյա նը, շրջան նե րում ամուր պաշտ պա նու թյան և հար ձա կո ղա կան գործողություննե- նե րի կազ մա կերպ մա նը: Այն ժամա նակ վա և այսօր վա ԼՂՀ օրենք նե րով կանո նա- կարգ ված է, որ մար տա կան գոր ծո ղու թյուն նե րի վերսկս ման դեպ քում պետա կան բոլոր կառույցնե րը ենթարկվում են այդ շրջանի զինվո րա կան կառույցին, զինվո րա- կան կառույցն է որոշում ամեն ինչ, և այդպես էլ կա, պատերազ մի ժամանակ հրամա- նա տա րը զբաղ վում էր և՛ դպրո ցով, և՛ ման կա պար տե զով, և՛ փողո ցի մաքր մամբ, և՛ ջրա մա տա կա րար մամբ: Եվ այդ ամե նը մի կառույ ցի մեջ էր, կենտ րո նաց ված ղեկա- վա րում էր իրակա նաց վում, և դա շատ էֆեկ տիվ աշխա տեց պատե րազ մի ժամա նակ՝ հաշվի առնելով, որ նյութա կան միջոցնե րի լուրջ պակաս էինք զգում, և կենտ րո նա- ցումը, միատեղ և ճիշտ օգտագոր ծու մը բավակա նին օգնեցին մեզ, որ ժողովուր դը կարողա նա մնալ տարածքում, չլքի ԼՂՀ–ն: Եվ մենք հնարա վո րու թյուն ունեցանք պաշտ պա նու թյու նը կազ մա կեր պելու պատ շաճ մակար դա կով: 1992 թ. վեր ջին 1993 թ. սկզբին մենք արդեն վճռական էինք ոչ թե պաշտպա նո ղա կան մարտե րը մարտա վա- րելու, այլ հակա ռա կոր դին պար տադ րելու, որ կնքի զինա դա դար: Այդ ժամա նա կա ըն- թաց քում ռազ մա կան գոր ծո ղու թյուն նե րը ամբող ջու թյամբ տեղա փոխ վել էին Ադր բե- ջա նի տարածք և բոլոր ռազ մա կան գոր ծո ղու թյուն նե րը իրա նա կա նաց վել էին զուտ մար տա վա րու թյան տեսա կե տից հակա ռա կոր դին ճնշե լու, հակա ռա կոր դին ոչն չաց- նե լու, պետու թյան սահ ման նե րը, բանա կի սահ ման ներն ամրապն դե լու համար: Որևէ տարածքի ազատագ րումը կապ ված չի եղել ինչ–որ խնդրի հետ, բացի զուտ ռազմա- վա րա կա նից, և Քալ բա ջարի ազա տագ րու մը մեզ հնա րա վո րու թյուն է տվել ուժե րի

25 մեծ քանակը հանել մեր թիկունքից՝ ՀՀ սահմա նից, որովհե տև Քալբա ջա րը, մխրճված լինելով Հայաստա նի և Ղարա բա ղի միջև, պահան ջում է 2 կող մից մեծա քա նակ զին- վո րա կան ուժ կենտրո նացնել այդ շրջանում: Հաշ վի առեք, որ այդ ուժը գտնվում էր մեր թիկուն քում, և Քալ բա ջարի կրա կա կե տի ոչն չա ցու մը մեզ հնա րա վո րու թյուն տվեց մեծ քանա կու թյամբ ուժեր հանել այդ հատ վա ծից ու տեղա փո խել դեպի հարավ– արևելք, բուն Ադր բե ջա նի սահ մա նի վրա, որը հնա րա վո րու թյուն ստեղ ծեց շատ կարճ ժամ կե տում սկսել Աղդա մի ռազ մա կան գոր ծո ղու թյուն նե րը, դրանք փայ լուն ավար տի հասց նել, այնու հե տև՝ Ֆիզու լիի ազա տագ րու մը, Հորա դի զի, Ջաբ րա ի լի, Կու բաթ լո ւի՝ և մնացած այն բոլոր շրջաննե րի, որոնք այսօր գտնվում են ԼՂՀ վերահսկո ղու թյան տակ: Վերջում սկսվեց Մարտա կեր տի ազատագ րու մը, և արդեն 1994 թ. մայիսի 12–ին մենք պար տադ րե ցինք Ադրբե ջա նին կնքել զինա դա դար ԼՂՀ–ի հետ: Պաշտ պա նու- թյան բանակում սկսեց մեկ ուրիշ փուլ, ոմանց թվում էր, որ մենք արդեն հաղթել ենք և այսօր սկսել ենք բանա կը լու ծա րել և զբաղ վել քաղա քա ցի ա կան, տնտե սա կան գոր- ծու նե ու թյամբ: Ընդ հա կա ռա կը, ուզում եմ համե մա տել 1994 թ. մայ իսի 12–ի առկա բանա կի թվա կա քա նա կը և այսօր վա Պաշտ պա նու թյան բանա կի թվա քա նա կը 4 անգամ ավելի է այսօր: Եվ դրա նից բխող ռազ մաս պա ռա զի նու թյու նը, ռազ մա կան տեխ նի կան ևս մի քանի անգամ ավելի է, և մենք չբա վա րար վե ցինք զինա դա դա րով, որովհե տև զինադա դա րը, որը կնքվել է Ադր բե ջա նի ԼՂՀ–ի և ՀՀ միջև Ռու սա ստա նի Դաշ նու թյան միջ նոր դու թյամբ, որևէ պատաս խա նատ վու թյուն չէր կրում կող մե րից մեկը, սա ընդա մե նը զինա դա դար էր, որը պետք է հնա րա վո րու թյուն տար հետա գա- յում բանակցու թյուն նե րի շարունակ ման համար: Այսօր մենք արդեն փաստում ենք, որ բավա կա նին լուրջ խնդիրներ կան բանակ ցա յին գոր ծըն թա ցում, որով հե տև Ադր բե- ջանը հրաժար վում է որևէ լուրջ բանակցա յին գործըն թաց վարել ԼՂՀ–ի հետ: Կարելի է ասել, որ այսօր բանակցու թյուն ներ չկան, քանզի այն չի վարվում ԼՂՀ–ի հետ, իսկ հիմնախն դի րը ԼՂՀ –ն է: Եվ մենք սկսեցինք նոր գործըն թաց. բանակը սկսեց համալր- վել պար տա դիր զին վո րա կան ծառա յու թյան մեջ գտնվողներով, զին վո րա կան հրա- մա նա տա րա կան կազ մով, իմիջիայլոց ասեմ, որ նախ կին պաշտ պա նու թյան բանա- կում որպես խորհրդա յին բանակի պրոֆե սիո նալ զին վո րա կան, ծառա յում էին 7 հոգի, մնա ցա ծը մեր քաղա քա ցի ներն էին, որոն ցից մե կը՝ ինժե ներ, մեկը՝ լրագ րող, մեկը՝ դասա խոս, մեկը՝ տնտե սա գետ, զենք վերց րին, հրա մա նա տար ներ դարձան և այսօր էլ ղեկա վա րում են բանա կը: Մենք հաս կա ցանք, որ առանց պրո ֆե սի ո նալ բանա կի, առանց բանակի պատրաս տու թյան`հաշ վի առնելով նաև պատերազ մի ժամանակի բոլոր թերու թյուն նե րը, բաց թո ղում նե րը, հնարավոր չէ: Մենք սկսե ցինք բանա կի շինարա րու թյան նոր փուլ… Ավարտելով ելույթս՝ պատրաստ եմ պատասխա նել ձեր հարցերին:

26 ԴԵՐԵՆԻԿ ՄԵԼԻՔՅԱՆ

Թեհ րա նում հրա տա րակ ւող «Ալիք» օրա թեր թի գլխ. խմբագ իր Սկսե ալ 1992 թւից՝ «Ալիք» օրա թերթի խմբագրա կազ մի կոլե- գիա յի անդամ է: Սկզբից՝ թարգ ման չա կան, թղթակ ցա յին, ապա՝ վեր լու ծա- կան ինք նու րոյն յօդ ւած նե րով է հան դէս եկել օրա թեր թում: Ստանձ նել է թեր թի մար զա կան ու միա ժա մա նակ՝ քաղա քա- կան (իրա նա կան, Հայաս տան–Արցախ) բաժին նե րի պատաս- խա նատ ւու թիւ նը: Սկսե ալ 2004–ի մար տից՝ զբա ղեց նում է գլխ. խմբագ րի հան- գա ման քը՝ գլխա ւո րե լով հինգ հոգուց բաղ կա ցած կոլե գի ան: «Ալիք»–ը համայն քա յի նից առա ւել եւ յատ կա պէս Հայաս տա- նի անկա խու թե ան վերա կանգ նու մից յետոյ փոր ձել է հան դի սա- նալ համա հայ կա կան անխ տիր բոլոր ոլորտներն արտա ցոլող օրա թերթ: Ընդո րում՝ լայն տեղ է վերա պահ ւած հայաս տա նե ան, արցա խե ան, Ջաւախ քի ու սփիւռ քե ան կարե ւո րա գոյն իրա դար- ձու թիւն նե րին՝ կապ ւած ազգա յին, հասա րա կա կան, քաղա քա կան, տնտե սա կան, կրթա–մշա կու թա յին եւ արւես տի ու գրա կա նու թե ան բնա գա ւառ նե րին:

ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԶԼՄ–Ը ԵՒ ՀԱՄԱՀԱՅԿԱԿԱՆ ՆՇԱՆԱԿՈՒԹԻՒՆ ՈՒՆԵՑՈՂ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸ (ԼՈՒՍԱԲԱՆՈՒՄ, ՔՆՆԱՐԿՈՒՄՆԵՐ): ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԶԼՄ–Ի ԴԵՐԸ ՀՀ ԱՐՏԱՔԻՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹԵԱՆ ԼՈՒՍԱԲԱՆՄԱՆ ԳՈՐԾՈՒՄ

Զեկոյցի բուն թեմային անդրա դառ նա լուց առաջ թոյլ տւէք ողջունել այս պատկա- ռե լի համա ժո ղո վի բոլոր մաս նա կից գոր ծըն կեր նե րին: Մաս նա ւոր ողջոյ նի ու շնոր հա ւո րանք նե րի պարտ քի զգա ցու մով եմ դիմում յատ կա- պէս այս՝ 5–րդ համա ժո ղո վի նախա ձեռ նող ՀՀ սփիւռ քի նախա րա րու թե ա նը, կազմ կո- մի տէի ողջ անդա մա կազ մին ու համա ժո ղո վը կազ մա կեր պե լու միջա մուխ միա ւոր նե րին: Լրագրող նե րի 5–րդ համաժո ղո վին, սակայն, առանձնա յա տուկ իմաստ ու արժէք է հաղոր դում համա ժո ղո վի կայաց ման վայ րը՝ արծ ւա բոյն Արցա խը, որն հաս տա տա- պէս աւե լի ով է շեշ տում ու կարե ւո րում նախա ձեռ նու թե ան համա հայ կա կա նու թե ան նպա տա կայ նու թիւ նը: Սիրե լի՛ գոր ծըն կեր ներ, արդէն իսկ պէտք է փաս տել, որ անցած 4 համա ժո ղով նե- րի նախան շած գաղա փա րա–ծրագ րա յին դրոյթ ներն ինք նին ստեղ ծել են բաւա րար ու անհ րա ժեշտ հիմ քեր, որպէս զի այս՝ 5–րդ համա ժո ղո վը աւե լի ով սեւեռ ւի ու կենտ րո- նա նայ նոյն գաղա փար–ծրա գիր նե րը կեան քի կոչե լու ու դրանք գործ նա կան քայ լե րով արդիւ նա ւո րե լու համար, այլա պէս լոկ համա ժո ղով նե րի կայա ցու մը լաւա գոյն դէպ քում կրկնւող, ինչու չէ նաեւ նոր, բայց միմիայն մտքերի փոխանակ ման ու բախման ժամադ- րա վայր լինե լուց ու քանա կա կան արժէք ներ կա յաց նե լուց բացի, չի արդիւ նա ւոր ւե լու իր վրայ կրող կոչ ման եւ առա քե լու թե ան կեն սա գործ ման ու արդա րաց ման երաշ խիք նե րով:

27 Ելնելով այս հիմնա ւո րու մից՝ թոյլ տւէք հանդէս գալ կոնկրետ մի առաջադ րան քով. Յատ կա պէս մեզ՝ ԶԼՄ–ի ներ կա յա ցու ցիչ նե րիս համար օրի նա չափ հաս կա ցու թիւն է մամու լի հան րա յին ու հասա րա կաց միտք ձեւա ւո րել–ստեղ ծե լու հան գա ման քը: Եւ քանի որ այստեղ, այս զեկոյցով խնդրոյ առարկայ թեման «համահայ կա կան նշանա- կու թիւն ունե ցող հիմ նախն դիր նե րի լու սա բան ման–քննարկ մանն» է վերա բե րում, ուս- տի եւ անհրա ժեշտ ենք համարում, որ համազգա յին ու պետական շահերից ելնելով՝ հայկա կան ԶԼՄ–ը պահպա նե լով հանդերձ իրենց սեփական դէմքը՝ թէ՛ ձեւով, թէ՛ բովան դա կու թե ամբ ու ուղղ ւա ծու թե ամբ, բայ ցե ւայն պէս՝ տւե ալ նշա նա կու թե ան հիմ- նախն դիր նե րի լու սա բան ման ու քննարկ ման գէթ ընդ հան րա կան հար ցե րում հան դէս գան միասնա կան ու համընդհա նուր դիրքո րո շումնե րով: Իսկ դրա կիրառման որպէս մեխանիզմ՝ առաջադ րե լի է հետեւե ա լը: Հարկ է այս տեղ միջան կե ալ նշել, որ նմա նօ րի նակ մի մեխա նիզմ դեռ ամիս ներ առաջ առա ջար կել է բոլո րիս գոր ծըն կեր «Կալի ֆոր նիա կու րի էր» թեր թի աւագ խմբա- գիր յար գար ժան Յարութ Սասու նե ա նը, համաս փիւռ քե ան մասշ տա բով ներ կա յա- ցուցչա կան մի խորհուրդ–մար մին ստեղծե լու համար, որը, սակայն, դեռեւս հարկ եղած արձա գան գին չի արժա նա ցել. ուս տի, այս տեղ առի թը պատեհ համա րե լով ու երկ րոր դե լով նման մեխա նիզ մի կիրա ռու մը, դա նպա տա կա յար մար ենք համա րում տարածել յատկա պէս հայկա կան ԶԼՄ–ի մակարդա կում: Եւ ահա առաջար կը. Այս համա ժո ղո վի կառու ցա յին դրւած քը օժտ ւած է բոլո րիս յայտ նի կազմ կո մի տէի անձ նա կազ մով: Անձ նա կազմ, որտեղ ներ կա յաց ւած են հայ կա կան մամու լի մին չեւ իսկ քաղա քա կան կողմ նո րո շում նե րում միմե անց հակոտ նե այ ուղ ղու թիւն ներ որդեգ- րած ներ կա յա ցու ցիչ ներ: Էլ չհաշ ւած հայաս տա նե ան ու սփիւռ քե ան մամու լի խոր տար բե րու թիւն նե րի՝ ձեւով, որակով, քանա կով ու բովանդա կու թե ամբ տարանջատ ու մին չեւ իսկ միմե անց խորթ իրավի ճակի մասին: Ըստ իս՝ թէ՛ այդ հակոտնե այ ուղղու թիւն նե րը եւ թէ՛ միմեանց խորթ թւացող եւ զիգ զագ արա հետ նե րով ընթա ցող, բայց ընդ հա նուր շահե րը կարե ւո րող հայ կա կան մամու լը ներ կա յաց նող նե րին համազ գա յին նպա տա կա յին ուղի հու նա ւո րե լը հնա րա- ւոր է կարող դառ նալ նոյն մեր այս համա ժո ղո վի կազմ կո մի տէ ից կազմ ւող ներ կա յա- ցուց չա կան խոր հուրդ–մար մի նով, որի հիմ նա հարց–ֆունկ ցի ան լինե լու է հայաշ խար- հի մամու լին սնու ցա նել թւար կած միաս նա կան դիր քո րո շում–ուղ ղու թիւ նը՝ համա- հայ կա կան–համազ գա յին հիմ նախն դիր նե րի մատուց ման եղա նա կով, լինեն դրանք արցա խե ան, Հայոց Ցեղաս պա նու թե ան կամ Հայ Դատի պահան ջա տի րու թե ան, ջաւախ քե ան, հայ–թուր քա կան յարա բե րու թիւն նե րի եւ յատ կա պէս այս վեր ջին նե րի հակա հայ քարոզ չու թիւն նե րը դիմագ րա ւե լը եւ ընդ հուպ մին չեւ օտա րա լե զու դպրոց- նե րի հիմ նա հար ցե րը… Եւս մէկ օրի նակ՝ հայ կա կան մամու լի միաս նա կան կեց ւած քի ու դիր քո րոշ ման եւ այդ իսկ պատ ճա ռով՝ միջազ գա յին ընտա նի քում ու մանա ւանդ ատե ան նե րում ազդե- ցիկ գոր ծօ նի վերած ւե լու անհ րա ժեշ տու թե ան մասին: Ահա, օրի նա կը. Հայաս տա նում աշխա տող «Արա րատ» ռազ մա վա րա գի տա կան

28 կենտ րո նի նախա ձեռ նու թե ամբ իրա կա նաց ւած քարոզ չա կան ակնա ռու գոր ծու նէ ու- թեան արդիւնքում, այն է՝ թէ՛ թուրք–ադրբե ջա նա կան եւ թէ՛ յատկա պէս եւրօ–արեւմ- տե ան մամու լում Հայաս տա նի ու հայու թե ան շահե րին վնա սող յօդ ւած նե րին համար- ժէք պատաս խան–գրու թիւն նե րով հակա դար ձե լը, որը նաեւ տարած ւում էր հայ կա- կան մամու լում՝ որպէս մի միաս նա կան, համա տեղ քարոզ չու թիւն, բայց ընդա մէ նը մի քանի ամիսներ անց ճարահատ դադա րեց ւեց՝ ֆինանսա կան ոչ այնքան մեծ գու մար- ներ պահան ջող հնա րա ւո րու թիւն նե րով օժտ ւած չլի նե լու պատ ճա ռով: Ահա, նման ֆունկցի ան է, որ կարող է ստանձնել մամլոյ նշեալ խորհուրդ–մար մի- նը, որի յարա տեւ գոր ծու նէ ու թիւն տանե լու երաշ խիք նե րը աւե լի ով են կարող ապա հով լինել, երբ որպէս գլխաւոր հովանա ւոր՝ վայելում է նախարա րա կան աջակցու թիւն: Սիրելի՛ գործըն կեր ներ, հաստա տա պէս մեր մէջ կը լինեն այլ կերպ կամ տարամէտ կար ծիք ունե ցող ներ՝ ներ կա յաց ւած առա ջադ րան քին, բայց սրա վրայ պնդե լու ու շեշ- տա ւո րելու նւաստիս կարծի քի պատճա ռը կայանում է հետեւե ա լում: Այո, տարա կարծ նե րը կարող են հակա փաս տար կեն, որ առա ջադր ւա ծի հան գա ման քը կարող է եւ պէտք է ստանձնի նոյնինքն պետութիւ նը, որն էլ ամենա յար մար համակարգն է՝ պետա կան, ազգա յին եւ մանա ւանդ արտա քին քաղա քա կա նու թե ան ու մէկ խօս քով՝ համա հայ կա կան հիմ նախն դիր նե րը համար ժէք արդիւ նա ւէ տու թե ամբ դիմագ րա ւել–յաղ- թա հա րե լու գոր ծում: Բայց եկէք ընդու նենք եւ որ կարե ւորն է՝ ցան կա լին ու իրա կա նու թիւ նը զանա զա նենք, այն առու մով, որ անհեր քե լի փաս տե րով (որոնք հէնց մենք մամ լոյ ներ կա- յա ցու ցիչ ներս բազ միցս ենք բարձ րա ձայ նել), ապա ցուց ւած է 20–ամե այ անկախ Հայաս- տա նի լիար ժէք պետա կան կար գու սար քով, չասե լու համար մտա ծո ղու թե ամբ չկա յա ցա- ծու թե ան փաս տը՝ թէ՛ ներ քին, թէ՛ արտա քին հայե ցա կար գա յին քաղա քա կա նու թե ան ասպա րէզ նե րում, որոնք էլ ուղ ղա կի թէ անուղ ղա կի օ րէն բացա սա բար են անդ րա դառ նում համա հայ կա կան հիմ նախն դիր նե րի ազգան պաստ լուծ մանն ու յաղ թա հար մա նը: Ուրեմն, մինչ պետա կան ընդ հա նուր կար գու սար քի նպաս տա լից կայա ցու մը, որի մէջ իր անհերքե լի դերն ունի նոյ նինքն մամու լը, նման հիմ նահար ցերին ազգովին ու միասնա կան ճակատով հանդէս գալու առա քելու թիւն պէտք է ստանձ նի պայ մա նա- կա նօ րէն Համա հայ կա կան մամու լի տւե ալ խոր հուրդ–մար մի նը, իսկ այդ միաս նա- կան, համե րաշխ, բայց համար ձակ գոր ծու նէ ու թե ան արդիւն քում է, որ հնա րա ւոր կը դառնայ ոչ միայն ներազգա յին ճակա տի օգտին հասարա կաց միտք եւ ուղղւա ծու թիւն ձեւա ւո րել, այլեւ կը յաջող ւի պետա կան–կառա վա րա կան համա կար գին մղել՝ անխու- սա փե լի եւ այլեւս անյե տաձ գե լի կայա ցա ծու թե ան ճանա պար հը հար թե լու՝ ազգի ու ժողովր դե ան բարօ րու թե ան, հպար տու թե ան եւ վեր ջա պէս՝ արժա նա պա տիւ ու յու սա- վառ ապագա յի կերտման ի խնդիր:

29 ՄՈՎՍԵՍ ՔԵՇԻՇՅԱՆ

Ծնվել է 1961 թ. փետր վա րի 21–ին Իրա նի երբեմ նի հայաբ նակ Փերիա գավա ռի Բոլո րան գյու ղում: Նախ նա կան կրթու թյու նը ստա ցել է Ռեշ տի և Թեհ րա նի հայոց ազգա յին դպրոց նե րում, ապա շարու նա կել Թեհ րա նի արհես տա գի- տա կան 9–րդ դպրո ցում և Հեղա փո խու թյան արհես տա գի տա կան համա լի րում: Թեհ րա նի Հայ կա կան ժողովր դա յին միու թյան (1986–1994) հիմ նա- դիր անդամ է: «Արաքս» շաբա թա թեր թի հիմ նա դիր անդամ: 1987 թ. ստանձ նել է թեր թի խմբագ րի պաշ տո նը: Տար բեր զեկույց նե րով հան- դես է եկել տեղա կան և արտա սահ մա նյան կառույց նե րում և միու թյուն- ներում: Խմբագ րել է մի շարք գրքեր: 2002 թ. Երևա նի «Հրա չյա Աճա ռյան» համալ սա րա նի գիտա կան խորհր դի որոշ մամբ արժա նա ցել է պրո ֆեսո րի կոչ ման: Ամուս նա ցած է, ունի մեկ տղա, մեկ աղջիկ:

ՄԱՄՈՒԼ ԵՎ ԺՈՂՈՎՐԴԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ

ՀՀ սփյուռքի նախարար, ազնվա փա՛յլ տիկին Հրանուշ Հակոբյան ՀՀ և ԼՂՀ հարգե լի պետական գործիչ ներ Սիրե լի՛ գոր ծըն կեր ներ Տիկնա՛յք և պարոնա՛յք Մամուլը քաղաքա կան, գիտական, պատմա կան, տնտեսա կան, գրական, մշակու- թա յին և ընդ հան րա պես բոլոր բնա գա վառ նե րում առա ջա ցած, արձա նագր ված կամ հայտ նա բեր ված նորու թյուն նե րի և անցու դար ձե րի պատ կե րի ներ կա յաց նողն է ու վեր լու ծո ղը, իրա դար ձու թյուն նե րի հայե լին: Ահա թե ինչու է ասվում՝ յու րա քան չյուր հասա րա կու թյան մեջ գոր ծող մամու լը ցու- ցադ րում է այդ երկ րի զար գաց ման, արտա հայտ ված և չար տա հայտ ված իղձե րի ու փափագ նե րի, մտայ նու թյան, մտա ծե լա կեր պի, պահանջ նե րի, մտա հո գու թյուն նե րի, քաղաքակր թու թյան և մշակույ թի մակարդա կը: Զանգ վա ծա յին լրատ վու թյան և նրա միջոց նե րի կարևո րու թյու նը մանա վանդ այն ժամանակ է ի հայտ գալիս, երբ հասարա կա կան կյանքի խնդիրներն իրենց զանազան կողմե րով ու տարողու թյամբ այդ միջոցով արծարծվում են և ստանում համար ժեք արձա գանք հասա րա կու թյան կող մից և բնա կա նա բար իրենց նշա նա- կա լի ազդե ցու թյու նը թող նում հան րա յին կար ծի քի ձևա վոր ման վրա: Այդ տեղից էլ իմաս տա վոր վում է մամու լի պատաս խա նա տու դերը հասա րա կու թյան բոլոր խավե- րի համար, անկախ նրանց սեռից, տարիքից և ուսման մակարդա կից: Մարդու իրա- վունք նե րի միջազ գա յին հռչա կագ րում հիշա տակ ված է, որ խոս քի ազա տու թյան իրա վուն քից օգտ վե լը յու րա քան չյուր մար դու իրա վունքն է: Իսկ լրագ րո ղը, այդ իրա- վուն քից օգտ վե լով, ոչ միայն տեղե կաց վում է ինքը, այլ նաև հնա րա վո րու թյու ն ունի

30 ձևա վո րե լու հան րա յին կար ծի քը, ինչը հիմ նա կա նում նպաստում է հասա րա կա կան տեսա դաշ տը ընդ լայ նե լուն և քաղա քա կան մշա կույ թի մակար դա կը բարձ րաց նե- լուն: Այդ կարևոր հան գա ման քից ելնե լով՝ մամու լը պար տա վոր է իրա դար ձու թյուն- նե րը ներ կա յաց նե լիս հիմն վել հնա րա վո րինս անվի ճե լի և առար կա յա կան փաս տե- րի վրա: Յու րա քան չյուր թեմա յի որակն ու քանա կը ներ կա յաց նել այն պես, ինչ պես որ է, փնտրել և գտնել դեպքե րի բուն դրդապատ ճա ռը և ներկա յաց նել նրանց իրա- կան պատ կե րը: Քան զի միայն այդ պի սով է, որ զանգ վա ծա յին լրատ վա մի ջոց ներն ու նրանց պատաս խա նա տու նե րը կարող են համար վել ժողովր դի հավա տա րիմ և ավան դա պահ բարե կամ նե րը: Մամու լը նույն պես ունակ է հասա րա կու թյան միտ քը ամբող ջո վին շեղե լու և շփո թեց նե լու. մի իրա դար ձու թյուն, որը կարևոր ազդե ցու թյուն ունի անհա տի կամ հասա րա կու թյան ճակա տագ րի վրա՝ անկա րևոր ներկայաց նե լով, կամ հակա ռա- կը՝ անն շան հար ցե րորվ երկար ժամա նակ հասա րա կու թյու նը զբա ղեց նե լով, փաս- տո րեն մոլո րեց նե լով: Հաճախ կրկնվող այս երևույ թը, ժուռ նա լիստ նե րի ու լրագ- րողնե րի պարզու նակ սխալը լինելուց բացի, 20–րդ դարի 70–ական թվական նե- րից սկսյալ, այս պես կոչ ված դեմոկ րա տա կան աշխար հի ապա տե ղե կատ վու թյան մեթոդնե րից մեկն է եղել, որն ի գործ է դրվել նույն «խոսքի ազատու թյան» խորագրի ներ քո: Վերո հի շյա լից կարե լի է եզրա կաց նել, որ մամու լը, ինչ պես բազ մա թիվ այլ միջոցնե ր, կարող է դասվել նաև քրեա ծին միջոցնե րի շարքը, ասել է թե՝ կարող է դառնալ և՛ շանթ, և՛ շանթար գել: Բնակա նա բար, ինք զինք հարգող և ոչ մի լրագ րող չի կարող որևէ հասա րա կա կան խավի, կու սակ ցու թյան և նույ նիսկ իշխա նու թյան կամա կա տա րը դառ նալ: Լրագ րո- ղը իրավունք չունի դա կատարե լու: Եվ ճիշտ դրա համար է մամուլը կոչվում չորրորդ իշխանու թյուն: Ակնհայտ է նաև, որ ցան կա ցած երկ րի օրենս դիր, գոր ծա դիր և դատա- կան` երեք իշխանու թյուն նե րը, որքան էլ որ ընտրյալ լինեն, միմյանց հետ աշխատեն համադրված և ներդաշ նակ, առանց վերահսկվե լու չեն կարող լիակա տար զարգա- ցում ապրել, որովհե տև հասարա կա կան կյանքում մարդ անհատի և համակար գի զար գա ցումն ու արդի ա կա նա ցու մը առա ջա նում են նախ և առաջ նշյալ համա կար գի առողջ դրված քից, ապա վերահս կո ղու թյու նից, թափան ցիկ աշխա տան քից, մտքե րի բախումից և քննադա տու թյուն նե րից, ուր ի հայտ է գալիս մամուլի իսկական դերա- կա տա րու թյու նը: Հար գե լի՛ բարե կամ ներ, անդրադառնալով հայ մամու լի կացու թյա նը, պետք է ասել, որ հար ցե րը բոլո րո վին այլ հար թա կի վրա են: Ես ցան կա նում եմ անդ րա- դառ նալ մի քանի հար ցի, որ շատերս գիտակ ցում ենք, բայց հաճախ չենք ցան կա- նում այդ մասին խոսել: Հիրավի, արգելված թեմանե րի շուրջ բարձրա ձայն խորհե- լը, դառն ճշմար տու թյուն նե րի մասին խոսե լը լրագ րո ղի իսկա կան առա քե լու թյունն է: Աշխար հը փոխ վել և դեռ փոխ վե լու է: Ավա տա տիրա կան աչքա ծա կու թյուն նե րը, նեղմ տու թյուն նե րը, այլա մեր ժու թյուն նե րը այլևս տեղ չու նեն մերօ րյա աշխար- հում: Այսօր ականա տես ենք, որ նույնիսկ գերհզոր տերություն նե րը իրենց երբեմնի կատա րած չարու թյուն նե րի և չարա գոր ծու թյուն նե րի համար մեղան չում են, ներո- ղամ տու թյուն են խնդրում և նրանց այդ քայ լը, բնա կա նա բար, ոչ միայն չի նսե մաց-

31 նում նրանց համաշ խար հա յին դիր քը, այլ ապա ցու ցում է սեփա կան սխա լը ընդու նե- լու նրանց վեհությու նը, ինչի նույնպես և դեռ ավելի ով պետք ունենք մենք` հայերս, բայց դրանից փարսախ նե րով հեռու ենք: Իհարկե, սեփական սխալի ընդունման անկեղ ծու թյու նը, վեհու թյու նը բավա րար չի կարե լի համա րել, եթե այդ քայ լին չհա- ջոր դի սխա լը սրբագ րե լու համար ձա կու թյու նը: Ինչ պես գիտեք, հայ մամու լը աշխա տում է թե՛ Սփյուռ քում և թե՛ Հայաս տա- նի Հան րա պե տու թյան տարած քում: Այս երկու սը աշխա տ ում են ոչ միայն տար- բեր միջա վայ րե րում, այլև տար բեր անջր պետ նե րում: Այս երկու սին, վստա հա բար, պետք է ավե լաց նել Կ. Պոլ սի հայ մամու լի բացա ռիկ պարա գան: Իսկ սփյուռ քա- հայ մամուլը ունի իր ինքնատիպ խոհանո ցը, հայաստա նյանն` իր: Առաջի նին հպան ցիկ կակ նար կեմ ես, իսկ մյուս նե րին երևի անդ րա դառ նա լու են մեր գոր ծըն- կեր նե րը: Սփյու ռքա հայ տպա գիր մամու լը ես, մաս նա վո րա բար, բաժա նում եմ երկու մասի՝ թեր թե րի և պաշ տո նա թեր թե րի (օրգան նե րի): Սփյուռ քա հայ արդեն իսկ սակա վա թիվ մամու լի մեծա մաս նու թյու նը այս կամ այն ձևով, ուղ ղա կի կամ անուղ ղա կի կեր պով պաշ տո նա թեր թեր են, նրանք, գրե թե առանց բացա ռու- թյան, աշխա տում են ֆինան սա կան մեծ բացե րով, սակայն ինք նա ֆի նան սա վոր- ման հար ցե րը չեն մտա հո գում խմբագ րին: Տեխ նի կա կան բազ մա զան խնդիր նե- րը, կադ րա յին մտա հո գու թյուն նե րը, միջա վայ րի տնտե սա կան տագ նապ նե րը, որ ուղ ղա կի սպառ նում են ցան կա ցած թեր թի գոյու թյանն ու հարա տևմանը, նույն պես չեն խան գա րում հրա տա րա կ չի կամ խմբագ րի մտա յին անդոր րը: Հետևա բար, պաշ տո նա թերթ լինե լով, այն պար տա դիր առաջ նա հեր թու թյուն է շնոր հում ոչ թե հասա րա կու թյան պահան ջին և նախընտ րու թյանը, այլ պատ կան կու սակ ցու թյան հայացք նե րին և հոր դոր նե րին: Հայացք նե րի և լրատ վու թյան առու մով սփյուռ- քա հայ պաշ տո նա թեր թը, քաղա քա կան նախա սի րու թյուն նե րի և շահար կում նե- րի պատ ճա ռով, ոչ միայն ունակ է կու սակ ցա կան մի անն շան նախա ձեռ նու թյու նը կամ ճաշա սե ղա նի ու տոնախմ բու թյան մի լու րը թեր թի հիմ նա կան լրատ վու թյան վերա ծել, այլ նույն պատ ճա ռով կարող է անտե սել կամ լավա գույն պարա գա յին լու սանց քի վրա անդ րա դառ նալ հայու թյանը հու զող ամե նա կա րևոր իրա դար ձու- թյուն նե րը և նույ նիսկ անտե սել միև նույն համայն քում տեղի ունե ցած մի կարևոր իրա դար ձու թյուն պարզ այն պատ ճա ռով, որ դա սեփա կան նախա ձեռ նու թյու նը չէ կամ սեփա կան ազդե ցու թյան ոլոր տում չի գտնվում: Օրի նակ նե րը բազ մա թիվ են: Այդ նույն շահար կում նե րի պատ ճա ռով է, որ հայաս տա նյան հասա րա կա կան կյան քի ամե նա կա րևոր անցու դար ձե րը, դրանց քննար կում նե րը և վեր լու ծու թյուն- ները շատ անգամ բացակա յում են մամուլում, ինչն, իհարկե, չի կարելի սփյուռքա- հա յու թյան անտար բե րու թյանը վերագ րել: Սիրե լի՛ բարե կամ ներ, Սփյուռ քում թերթ հրա տա րա կե լը լրագ րա կան արկա- ծախնդրու թյուն է: Ինչպես ամբողջ Սփյուռքը, սփյուռքա հայ անկախ մամուլը նույն- պես պայքա րում է գոյատև ման համար: Նրա գոյության և հարատև ման սպառնա- ցող նե րը բազ մա զան են: Ֆինա նսա կան և բազ մա զան այլ խոչըն դոտ նե րի կող քին սփյուռ քա հայ թեր թը «ապազ գա յին» է՝ կու սակ ցա կա նը ազգա յի նի հետ չնույ նաց նե- լու պատ ճա ռով: «Պառակ տիչ է», որով հե տև հանդգ նում է եկե ղե ցա կան անի մաստ և

32 ժամա նա կավ րեպ պառակտ ման դեմ գրել: «Տեռո րիստ նե րի քաջա լե րող է», որով հե տև հայ ժողովրդի մարդկա յին և ազգա յին իրա վունք նե րի համար պայ քա րի ջատա գովն է: «Ծայ րա հեղ անիշ խա նա կան է», որով հե տև դավա ճա նու թյան համա զոր արարք է համա րում, որ սփյուռ քա հայ դպրոց նե րում յու րա քան չյուր հայ կու սակ ցու թյուն սեփա- կան կու սակ ցու թյան պատ մու թյունն է դասա վան դում հայ ժողովր դի պատ մու թյան փոխարեն: Այս շարքը կարելի է հավե լել՝ մեկ առ մեկ ակնար կե լով հայու թյու նը ներք- նապես քայքա յող և ջլատող երևույթնե րի մասին, որոնց մասին չի կարող լռել ոչ մի հանձնա ռու լրագրող: Մյուս կողմից, բարեբախ տա բար, վերջին երկու տասնամյա- կում սփյուռ քա հայ մամու լը տեխ նո լո գի ա յի սրըն թաց զար գաց ման հետևան քով ինք- նա բավ դար ձավ տպագր ման և տարած ման առու մով, ինչը տաս նա մյակ ներ կաշ- կանդում էր նրան ամեն մի քայլա փոխում: Այս հարցում անկախ մամուլին օգնության հասավ նաև ինտերնե տը: Խոսքս փակում եմ, մասնա վո րաբար, ողջունե լով Հրանդ Դինքի ճանա պար- հը շարունա կող «Ակոս»–ի ներկա յացուց չա կան կազ մին՝ հավելե լով, որ մենք՝ հայ մամու լի ներ կա յա ցու ցիչ ներս, հասա րա կա կան կյան քի կամ համազ գա յին հար ցե րի հետ առնչ վող յու րա քան չյուր կող մի` իշխա նու թյան, կու սակ ցու թյան կամ կառույ ցի պիտի զգալ տանք, որ իրենց բոլոր գործե րին ուշադիր հետևում են բաց աչքեր. և դա մամուլն է:

33 ԿԱՐԵՆ ԲԵՔԱՐՅԱՆ

Ծնվել է 1970 թ. մարտի 2–ին Երևանում: 1987–1993 թթ. – կիրառական մաթեմատիկայի ֆակուլտետ, ԵՊՀ, 1998 թ. – ՀՀ Արդարադա տու թյան նախարա րու թյան կող- մից կազ մա կեր պած հատուկ դասըն թաց նե րին մաս նակ ցու- թյուն, որա կա վոր ման դիպ լո մի ստա ցում, 2001 թ. – ֆիզ. մաթ. գիտ. թեկնածուի գիտական աստիճանի ստացում: 2002 թ. – առ այսօր – «Եվրոպական ինտեգրացիա» ՀԿ, նախագահ: 2003 – 2006 թթ. – Ռուս–հայկական (սլավոնական) պետա- կան համալսարան, դասախոս: 2005–2006 թթ. – Հայաստանում Ֆրանսիական համալսա- րան, դասախոս:

2006 թ. – «Արմեդիա» տեղեկատվական, վերլուծական գործակալություն, հիմնադիր: 2007–2008 թթ. – ԵՊՀ, դասախոս : 2010 թ. – առայսօր – Հանրա յին ռադիո յի լրատվա կան, քաղաքա կան և վերլու ծա կան ծրագրե րի պատաս խա նատու:

ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԶԱՆԱԶԱՆ ԼԱՏՎԱԿԱՆ ՄԻՋՈՑՆԵՐԻ ԴԵՐԸ ԱՐՏԱՔԻՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԼՈՒՍԱԲԱՆՄԱՆ ԳՈՐԾՈՒՄ

Ողջու նում եմ բոլո րին, ուզում եմ իմ շնոր հա կա լու թյու նը հայտ նել նման հնա րա- վո րու թյան ընձեռ ման համար, շնոր հա կա լու թյուն հայտ նել նաև կազ մա կեր պիչ նե- րին՝ այսքան կարևոր միջացա ռում կազ մակեր պե լու համար, որը կարև որ է նաև իր անցկացման տեղով, վայրով: Մթնոլոր տը մի կող մից բավական զգացա կան է, մյուս կողմից բավա կան հան- դի սա վոր, և շատ դժվար է նման մթնո լոր տում ավե լի շատ մեթո դա բա նա կան, ավե լի շատ առաջարկ նե րի դաշտ մտնել, բայց կփորձեմ մի քանի թեմանե րի արագ անդրա- դառնալ՝ հաշվի առնելով նաև ժամանա կի սղությու նը: Բնա կա նա բար, լրատ վա դաշ տի խնդիր նե րը Հայաս տա նում, Լեռ նա յ ին Ղարա- բա ղի Հանա րա պե տու թյու նում և Սփյուռ քում բավա կան տար բեր վում են միմյան ցից: Այսօր խոսվեց հնարա վոր միավոր ման գործո նի մասին, բայց այդ միավոր ման գործո- նին և որո շա կի թեմա նե րի շուրջ միա հա մուռ հան դես գալու հնա րա վո րու թյուն նե րին անդ րա դառ նա լուց առաջ երևի արժե մի քանի խնդիր նե րի թեկուզ հպան ցիկ անդ րա- դառ նալ՝ հաս կա նա լու համար, ինչը կարող է մեզ ավե լի մեծ հնա րա վո րու թյուն ներ ընձեռել հետագա գործո ղու թյուններն ինչ–ինչ հարցե րում կորդի նացնե լու հարցում: Եթե անդ րա դառ նա լու լինենք Սփյուռ քի լրատ վա մի ջոց նե րին, հայաս տանյան

34 և ղարա բա ղյան լրատ վա մի ջոց նե րի մեր գոր ծըն կեր նե րի աշխա տան քին, պիտի խոնարհ վե լով շնոր հա կա լու թյուն հայտ նենք հայա պահ պա նու թյան, ցեղաս- պա նու թյան ճանաչ ման գոր ծըն թա ցում իրենց ունե ցած դերի, այն մեծա գույն խանդավառության համար, որով աշխա տել են` կանգ նե լով բազ մա թիվ խնդիր նե րի առաջ, շատ դեպքե րում՝ որոշում ընդունող երկրնե րի չկամու թյան, շատ դեպքե րում՝ ֆինան սա կան բարդ իրա վի ճա կի, շատ դեպ քե րում՝ Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյու- նից սպաս ված, բայց ժամա նա կին չստաց ված օժան դա կու թյան իմաս տով: Սրանք բոլորը խնդիրներ են, որ մարդիկ հաղթա հա րել են, իսկ այդ մարդկան ցից յուրա քան- չյու րը մի ճակա տա գիր է, որն ուղ ղա կի իր կյան քի նվի րա կան մի հատ վա ծը նվի րել է այդ գործին, և ես ուզում եմ շնորհա կալություն հայտնել Սփյուռքի մեր ներկա և բացա- կա բոլոր գործըն կեր ներին: Այսօր Սփյուռքի մեր գործըն կեր ներն իրենց բաժին հասած մարտահ րա վեր նե րի շարքում կանգնում են ինչ–որ չափով նոր ևս մի մարտահ րավե րի առաջ: Այն է` թուր- քա կան և ադր բե ջա նա կան համայնք նե րի էական կազ մա կեր պումն ու կազ մա վո րու մը տարբեր երկրնե րում և նրանց կողմից հենց համայնքա յին դաշտում հակահար վա ծի հնա րա վո րու թյուն նե րը: Սա մի նոր երևույթ է, որին ակա նատես ենք լինում աշխարհի մի շարք երկրնե րում, և ես կար ծում եմ, որ հայաս տա նյան լրատ վա մի ջոց նե րը բավա կան մեծ դեր ունեն` օժան դա կե լու համար մեր գոր ծըն կեր նե րին՝ այդ պայ քա րի նոր դաշ տում պատ շաճ հան դես գալու և ավան դա կան լոբբիս տա կան ներու ժում հետըն թաց քայլ չար ձա նագ- րելու իմաստով: Սա մի խնդիր է, որ կարծում եմ՝ անհրաժեշտ է, ինչու ոչ, միգուցե խմբով, առան ձին, անպայման չէ նիստի ընթացքում, քննարկե լ և ինչ–որ պատ կե րա- ցում ներ կազ մե լ: Եթե անդ րա դառ նանք Հայաս տա նում լրագ րո ղա կան դաշ տի մեր գոր ծըն կեր նե- րին, ներկա են նաև իշխանու թյան ներկա յա ցու ցիչ ներ, մի հարց կա, որը շրջանցե լը ուղղա կի ճիշտ չէ և հնա րա վոր չէ, եթե ուզում ենք, որ լրատ վա մի ջոց նե րի մեր գոր ծըն- կերներն իրենց լիարժեք զգան մեր պետության մեջ՝ որպես մեր երկրի քաղա քացի, իրենց մաս նա գի տա կան պարտ քը կատա րե լու ժամա նակ ունե նան այն ամբողջ ներ- քին զգացո ղու թյուն նե րը, որոնցով պիտի նաև նրանց գրիչն աշխատի: Մենք պիտի հասկա նանք, որ այդ վիճակին կարելի է հասնել՝ խոս քի ազա տու թյու նը լիա կա տար հարգե լով և դրա համար բոլոր հնա րա վոր պայ ման նե րը ստեղ ծե լով: Եթե մենք խոս- քի ազա տու թյան, արտա հայտ ման ազա տու թյան առու մով հետև ո ղա կան քայ լե րի արդյունքում հասնենք նրան, որ լրագրողն իր մասնա գի տու թյու նից իրեն վատ չզգա, իմ համոզմունքն է, որ մնա ցած բոլոր խնդիր ներն աստի ճա նա բար նրա համար կլի- նեն առավել քան ընկալե լի, սա հարցի մի կողմն է: Բնա կա նա բար, կա հար ցի նաև մյուս կող մը, պայ մա նա կա նո րեն ասած՝ ներ քև ից մոտե ցու մը, լրագ րո ղա կան դաշ- տի կողմից մոտե ցումը: Շատ մեծ է տեսա կան վեճը, և այդ տեսա կան վեճը Հայաս- տա նում չի ծնվել. լրագրո ղը միայն լրագրո ՞ղ է, թե՞ լրագ րողն ունի նաև ազգու թյուն: Պատ կե րաց նո՞ւմ եք խնդրի կամ հար ցադր ման իմաս տը և այդ հար ցադ րու մից բխող հնա րա վոր մոտե ցում նե րը: Ինձ թվում է՝ սփյուռ քյան մեր գոր ծըն կեր նե րի առաջ այդ հարցը չի հառնում երբևէ, բայց Հայաստա նում, որտեղ մթնո լորտը, միջա վայրը քոնն

35 են և որտեղ դու շատ–շատ խնդիրներ պահի տակ մոռանում ես, անտեսում և այլն, այս հարցը ժամանակ առ ժամանակ հառնում է բոլորի առաջ. դրան նպաստում են նաև ազատա կանաց ման այն ընդհան րական գոր ծընթա ցը, որը տեղ ունի մեր միջա- վայ րում, ու Եվրո պա յի հետ առն չու թյուն նե րի արդյուն քում փոխանցվող որո շա կի հոսանքնե րը: Ես պար զապես ուզում եմ կոչ անել. քանի դեռ մենք ունենք չլուծված խնդիրներ, քանի դեռ պետությունն ունի մարտահ րավեր ներ, որոնք առավել քան իրա կան են ու էական, թե՛ լրագ րո ղը, թե՛ վեր լու ծա բա նը, թե՛ իշխա նա վո րը, թե՛ ընդ դի- մադի րը նույն ազգության ներկայացուցիչներ են: Եվ եթե մենք առօրյա աշխատան- քում ինչ–որ պահի դա դնում ենք մի կողմ՝ թվացյալ ավելի վեհ գաղափար ների հաս- նե լու նպատա կով, մենք ապտակը, որի մասին խոս վեց, ստա նում ենք անմիջա պես, իսկ այդ ապտա կը նաև ունե նում է որո շա կի իրա կան ներազ դե ցու թյուն և ներ գոր ծու- թյան հնարա վո րու թյուն : Եթե անդ րա դառ նա լու լինենք մեր ղարա բա ղյան գոր ծըն կեր նե րին, պետք է հստա- կո րեն նշել` մենք այսօր Ղարաբա ղի ձայնի արծարծման պակասն ունենք աշխար- հում: Անգամ չճա նաչ վա ծու թյան պայ ման նե րում այն պատու հան նե րը, որոնք պիտի ստեղ ծեն լրատ վա դաշ տի մեր գոր ծըն կեր նե րը, այսօր իրա պես պակասում են: Կարե- լի է օգտվել մի շարք երկրնե րի փորձից, ես դրան չեմ անդրա դառ նա, կարծում եմ իմ գոր ծըն կեր նե րը դրա հնա րա վո րու թյու նը կու նե նան, բայց մի հարց արդեն դար ձել է, կարծում եմ, հստակ հրամա յական: Կարիքը կա ղարաբա ղյան լրատ վա դաշ տում ապա հո վե լու զար գաց ման այն աստի ճանն ու մակար դա կը, որ Ղարա բա ղի ձայ նը լսե լի դառ նա ողջ աշխար հում, անգամ, կրկնում եմ, չճա նաչ վա ծու թյան պայ ման նե- րում: Եվ վերջում եզրակա ցու թյան համար ուղղա կի մի քանի խոսք կամ առաջարկ: Ողջու նե լով այս միջո ցա ռու մը, ողջու նե լով այն, որ մենք հնա րա վո րու թյուն ունենք միասին լինելու և հարցեր քննարկե լու՝ ինչ–որ չափորո շիչ ներ պիտի մշակենք, որպեսզի տուն վերադառ նա լիս համարենք, որ աշխատանքն ունեցավ իր արդյունա- վե տությու նը: Այս առումով ես իմ որոշա կի դիտարկու մը ներկայացնել ձեզ: Խնդիր համար մեկ. Սփյուռքի մեր գոր ծընկեր ներն իրենց ուսերին կրել են բավա- կան մեծ բեռ` տարիներ շարունակ՝ պատասխա նատ վու թյուն, աշխատանք Ցեղաս- պա նու թյան ճանաչ ման գոր ծըն թա ցի առու մով, հայա պահ պա նու թյան առու մով և այլն: Հարգե լի՛ գոր ծըն կեր ներ, առա ջին հեր թին Սփյուռ քի՛ մեր ընկերներ, մենք ձեր օգնու թյան և օժան դա կու թյան կարի քը ունենք, գերա կա խնդիր նե րի շար քում առաջ- նա հերթ ֆիք սեք Ղարա բա ղի միջազ գա յին ճանաչ ման խնդի րը և այդ գոր ծըն թա ցին առնչվող ձեր հնարա վոր ներդրու մը: Այսօր սա դառնում է առաջին հրամա յա կան՝ երբևէ մյուս հարցերն օրակար գից չհանելով, դրանք ունեցել ենք, ունենք և ունենա- լու ենք, բայց սա դարձել է առաջին հրամա յա կան: Ես ինքս որպես ոչ հումա նի տար ուղ ղու թյան ներ կա յա ցու ցիչ` սիրում եմ նաև պատ կե րա ցու մը ունե նալ, երբ որ կա դրված խնդիր: Խնդրի լուծման ճանապարհ նե րը որո՞նք են. մենք ձեր օժանդա կու- թյան կարիքն ունենք, ձեր, ձեր երկր նե րի հիմ նա կան լրատ վա մի ջոց նե րի հետ կապե- րի կարիքն ունենք: Մենք խնդիր չու նենք միմյանց ապա ցուցե լու մեր ճշմարտա ցիու- թյու նը, հար ցի նկատ մամբ մեր վերա բեր մուն քը, մենք խնդիր ունենք առա վե լա գույնս դա տալու արտաքին աշխարհին՝ արդյունքում ձևավո րե լով միջազգա յին հանրա յին

36 կարծիք: Սա հնարա վոր կլինի անել, եթե դուք տեղերում ունենաք այդ կամուրջնե րը և հարկ եղած դեպ քում նույն հայաս տա նյան, ղարա բա ղյան լրատ վա մի ջոց նե րի հնա- րա վո րու թյուն ստեղ ծել տեխ նի կա պես նրանց մոտ թե՛ տպագր վե լու, թե՛ նրանց հետ աշխատե լու, թե՛ ընդհան րա կան հանրա յին կարծի քի վրա ազդելու: Երկ րորդ էական հան գա ման քը. բոլորս հնա րա վո րու թյուն ունենք լինե լու պահան- ջող, հետև ո ղա կան, պահան ջող մեր բոլոր իրա վա սու մար մին նե րից, որ ճանաչ ման գոր ծըն թա ցի հետ կապ ված իրենց դերն ու նշա նա կու թյու նը ամբող ջա պես ստանձ նե ն: Կարիք ունենք ժամա նակ առ ժամա նակ հասկա նա լու՝ այդ ուղղու թյամբ ի՞նչ քայլեր է նախագծել, ի՞նչ ձեռ նարկ են իրա կա նաց րել թե՛ Լեռ նա յին Ղարա բա ղի արտ գործ նա- խա րա րու թյուն, թե՛ Ազգա յին ժողո վը, թե՛ Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյան արտ գործ- նա խա րա րու թյու նը և Ազգա յին ժղո վը: Վեր ջա պես ազատ խոս քի հնա րա վո րու թյու նը նաև հնա րա վո րու թյուն է որոշ ման գոր ծըն թա ցի վրա ազդե ցու թյուն ունե նա լու, և ես կար ծում եմ՝ թե՛ Սփյուռ քում, թե՛ Հայաս տա նում վեր լու ծա բան նե րի տեսա կետ նե րը, մոտե ցում նե րը հնա րա վո րու թյուն են, խոսա փող են նաև որո շում ընդու նող նե րի այդ տեսա կետ նե րը ուղ ղա կի ո րեն փոխան ցե լու, եթե իհար կե նրանք կար դա լու ցան կու- թյունը կունենան:

37 ԱՐԱՐԱՏ ՂՈՒԿԱՍՅԱՆ

Ծնվել է 1974 թվա կա նի մար տի 26–ին Հայաս տա նի Հան րա- պե տու թյան Հրազ դան քաղա քում: Ավարտել է ԵՊՀ Պատմու թյան ֆակուլտե տը.: Ուսանե լու տարի նե րին՝ 1994–1995 թթ., աշխա տել է Հրազ դա նի հեռուս- տա տե սու թյու նում՝ որպես հաղոր դա վար՝ իր հեղի նա կա յին «Աստ ղեր» հաղոր դա շա րով: 1999 թ. տեղա փոխ վել է Իսպանիա`վերջ նա կան բնակու- թյուն հաս տա տե լով Վալեն սիա քաղա քում: 2004 թ. սեպ տեմ- բերի 1–ին հիմնադ րել է Իսպանի ա յում առաջին Հայկա կան կիրակ նօ րյա դպրո ցը, որը հետո հիմք է դարձել «Արարատ» Հայ կա կան միու թյան հիմ նադր մա նը: «Արա րատ» Հայ կա կան միու թյունն Իսպա նի ա յում գոր ծող ամե նա ակ տիվ հայ կա կան միու թյունն է, որի նախա գա հի ջան- քե րով հրա տա րակ վող «Հայ րե նիք» շաբա թա թեր թը առա ջին անգամ մաս նակ ցեց հայ կա կան լրատ վա մի ջոց նե րի համա ժո- ղո վին (2010 թ. հոկ տեմ բե րի 12–16): Շնոր հիվ «Արա րատ» Հայ կա կան միու թյան, Իսպա նիա–Հայաս տան համայն քա յին հարա բե րու թյուն- ներն ամուր հիմ քե րի վրա են դրված, որի կարև ո րա գույն հան գույցն է ՀՀ սփյուռ քի նախա րա րու թյու նը: Վեր ջի նիս կող մից միու թյան նախա գահ Արա րատ Ղու կա սյա նին տր վել է «Շնոր հա կա լա գիր»՝ հայա- պահ պա նու թյան գոր ծում իր ունեցած ավանդի համար: 2010 թ. Արա րատ Ղու կա սյա նը պար գև ատր վել է Արցա խի «Մայ րա կան երախ տա գի տու թյուն» մեդա- լով, ինչ պես նաև նշա նակ վել Հայաս տա նի Ազա տա մար տիկ վետե րան նե րի միու թյան՝ Վալեն սի ա յի լիա- զոր ներ կա յա ցուցիչ:

ՄԱՄՈՒԼԻ ԴԵՐԸ ՀԱՅԱՊԱՀՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՀԱՅ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ՊԱՀՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ԳՈՐԾՈՒՄ

Թույլ տվեք առա ջին հեր թին շնոր հա կա լու թյուն հայտ նել հրա վեր ի համար և շնոր- հա վո րել այս չափա զանց կարև որ նախա ձեռ նու թյու նը, որը կազ մա կեր պել է Հայաս- տա նի Հան րա պե տու թյան սփյուռ քի նախա րա րու թյու նը՝ տար բեր երկր նե րի բազ մա- թիվ պատվի րա կու թյուն ների միավորելով մեկ միասնական գաղափա րի և մեր բոլո- րիս ելման կետի շուրջ: Նախ նշեմ այն մեծ և բազ մաբ նույթ նշա նա կու թյան մասին, որ ունե ցավ և ունի աշխարհի ավելի քան 7 միլի ոն հայե րիս համար սփյուռ քի նախա րա րու թյան ստեղ- ծումը հայրե նիքում, մի երկ րում, որն ի սկզբա նե կամուրջ է եղել Եվրո պա յի և Ասի ա յի միջև՝ քարոզե լով խաղաղու թյուն, բայց լինելով միշտ կռվախնձոր, և հիմա էլ հան- գույցն է աշխար հի չորս ծագե րում սփռված աշխար հաս տեղծ հայե րի համար: Աշխար- հաստեղծ, որովհե տև, ինչպես մեծն Սևակն է ասում.

Ուր էլ որ հասել, Որտեղ էլ եղել, Ջանացել ենք մենք ամենքի համար,

38 Շինել ենք կամուրջ, կապել ենք կամար, Ամեն տեղ հերկել, հասցրել բերքեր, Ամենքին տվել միտք, առած, երգեր…

Այս պես սկսե ցինք հյու սել այն կամուր ջը, որը պիտի կապեր Իսպա նի ան Հայաստա նի հետ: Իսպանիա. մի հայաքիչ երկիր, ուր հայերիս շփոթում էին ռուս- նե րի, ալբա նա ցի նե րի և նույ նիսկ մարո կա ցի նե րի հետ: Մի երկիր, որտեղ համոզ- ված էին, որ մեր հարևան Թուրքի ան քաղաքակիր թ երկիր է, իսկ հիմա գիտակցում են, որ միայն փող կապ կրե լը քիչ է քաղա քա կիրթ լինե լու համար: Մի երկիր, ուր սկսե ցին փնտրել ու գտնել Հայաս տա նը Եվրա սի ա յի խայ տաբ ղետ խճան կա րում և ճանա չել իրա կան քաղա քակր թու թյու նը, որ 20–րդ դարասկզ բին կանգ նած էր կործան ման եզրին: Ի վերջո, մի երկիր, որ ձեռք մեկնեց նորաստեղծ «Արարատ» Հայ կա կան միու թյա նը՝ կապե լու այն կամուր ջը, որի կառու ցու մը սկսել էր դեռ 2004 թվա կա նին: Եվ երբ միու թյու նը դժվա րա նում էր հայա պահ պա նու թյան իր կամր- ջի կառուց ման ճանա պար հին, ճիշտ ժամա նա կին օգնու թյան հասավ Հայ րե նի քը՝ 2008 թվա կա նին հիմ նե լով սփյուռ քի նախա րա րու թյու նը, որը ոչ միայն ամրապն- դեց Հայ րե նիք–Սփյուռք կապը, այլ ավե լի զար գաց րեց այն՝ առա ջար կե լով բազ- մա պի սի միջո ցա ռում ներ, որոնք նպաստում են անշուշտ հայա պահ պա նու թյանը, հայ ինք նու թյան պահ պա նու թյանը և մատաղ սերն դի հայե ցի դաս տի ա րա կու- թյանը: Այս ազգա պահ պան գոր ծում աննա խա դեպ է մամու լի դերը, որն ի սկզբա նե կատա րել է մես րո պա տառ գրե րի և մայ րե նիի պահ պա նու թյան անզու գա կան դերը: Այս հան գա մանքն առա վել ցայ տուն է Սփյուռ քում, ուր յու րա քան չյուր հայ կա կան օջա խում մեկ համար հայա տառ թեր թի մուտ քը որո շիչ կարող է լինել հայե րե նի պահպան ման առումով: Եվ եթե թույլ կտաք ընդհան րաց նել, ապա պետք է շեշտել նաև այլ լրատ վա մի ջոց նե րի՝ ռադի ո յի և հեռուս տա տե սու թյան դերը նույն հայե- ցի ու թյան պահ պան ման գոր ծում: Եվ, ընդ հան րա պես, ի՞նչը, եթե ոչ լեզուն, կարող է վճռո րոշ լինել հայա պահ պա նու թյան նվի րա կան գոր ծում: Այս առու մով կու զե- նա յի կարև ո րել ռադի ո յի և հեռուս տա տե սային հաղոր դում նե րի պարու նա կու- թյու նը: Ցան կա լի կլի ներ լրաց նել դրանք ման կա կան, գիտա հան րա մատ չե լի, հայ ժողովր դա կան երգ–երաժշ տական, պարա յին, փաս տա վա վե րագ րա կան և սպոր- տա յին ծրագ րե րով, որոնք հեշ տու թյամբ կարող են փոխա րի նել, այս պես կոչ ված՝ «գողա կան» և լատի ն ա մե րի կյան սերի ալ նե րին: Վեր ջին ներս ոչինչ չեն տալիս ո՛չ փոք րե րին, ո՛չ մեծա հա սակ նե րին, ո՛չ էլ, առա վել ևս՝ հայա պահ պա նու թյան շար ժի- չը հան դի սա ցող երի տա սար դու թյա նը: Հեռուս տա տե սու թյունն ու ռադի ոն երի տա- սար դու թյա նը պետք է կլա նեն հայ րե նան վեր հաղոր դում նե րով: Միայն այս դեպ- քում կունենանք խելացի և առողջ հայ սերունդ, որն, անկասկած, պիտի ստանձնի Հայաս տա նի հետա գա զար գաց ման և Սփյուռ քում հայ ինք նու թյան պահ պա նու- թյան դժվարին, բայց հաճելի գործը: Ներ կա յիս արբա նյա կա յին հեռար ձա կու մը թույլ է տալիս հայ կա կան հեռուս տա-

39 տե սությու նը հասցնել աշխարհի գրե թե ամեն մի անկյուն, ուր հայ է ապրում: Քիչ ավելի դժվար է ռադիո յի հայ ձայնը հասցնել հայկա կան օջախներ: Կոնկրետ Վալեն- սի ա յում այս ուղ ղու թյամբ արդեն աշխա տանք ներ տար վում են, և շու տով տեղի հայ ազգաբ նակ չու թյու նը հնա րա վո րու թյուն կու նե նա շաբա թա կան մեկ ժամ ռադի ո յով ունկնդրել հայալե զու հաղորդում: Խոսենք այժմ Հայաս տա նի և Սփյուռ քի պար բե րա կան նե րի մասին: Անձամբ ես հոկ տեմ բե րի 14–ը կհա մա րեի հայ կա կան մամու լի օր՝ հաշ վի առնե լով հայ կա կան առաջին պարբե րակա նի՝ «Ազդարա րի» ծննդյան տարե լիցը, որը նշում ենք այս օրե- րին: «Ազդարա րի» դերն այնքան մեծ է եղել հայապահ պա նու թյան գործում, որքան, ասենք՝ հայոց գրերի գյուտը, առա ջին հայերեն գրքի տպագրու թյունը կամ Կոմիտա- սի կողմից հայ երգի փրկությու նը: Առավել ևս, որ այն տպագրվել է անպետություն հայրե նի քից դուրս, հեռավոր Հնդկաստա նում: Ողջունե լի է, որ այժմ՝ ավելի քան 200 տարի անց, հայ բարերար նե րի բարձր հովա նա վո րու թյամբ տեղի ունե ցավ մեր առա ջին պար բե րա կա նի վերած նուն դը: Սա խոսում է հայ ինք նու թյան պահ պան ման մեր անն կուն ձգտման մասին, որով էլ հենց պիտի սնուցենք հետագա սերունդնե րին: Իսպա նի ա յում լույս տես նող առա ջին և ցայ սօր միակ պար բե րա կա նը՝ «Հայ րե- նիք» շաբա թա թեր թը, նույն պես հոկ տեմ բե րի ծնունդ է՝ ծնվել է 2008 թվա կա նի հոկ- տեմ բե րի 26–ին և շու տով կտո նի իր երկ րորդ տարե լի ցը: Խոս տո վա նեմ՝ դժվար է պար բե րա կան պահե լը, այն էլ այս խառ նաշ փոթ ժամա նակ նե րում: Սակայն երկն չել չենք պատրաստ վում, քանզի մեր առջև ունենք հայա պահպա նության վեհ նպա տա- կը, որի հիմունքնե րով էլ ծնվել է «Հայրե նիքը»: Ընդհա նուր առմամբ, ես համարձակ տեսանկյուն նե րի, վարկած նե րի ու թեմանե- րի կողմ նա կից եմ և ողջու նում եմ այն հոդ վա ծա շա րերն ու գրու թյուն նե րը, որոն ցում հեղինա կը չի երկն չում կամ չի ամա չում ներ կայաց նել Հայաստա նը՝ որպես մարդկու- թյան առաջին օրրան, իսկ հայերե նը՝ որպես բանական մար դու առաջին խոսակցա- կան լեզու: Այս վարկածներն ապացու ցե լու համար առա ջարկում եմ ևս մի քանի ման- րազնին ուսում նա սի րու թյուն ներ կատարել, որոնք անշուշտ տեղ կգտնեն ոչ միայն հայկա կան, այլև օտարա լե զու գրքերում ու մամուլում: Այս առու մով «Հայ րե նի քը», հայապահ պա նությամբ տոգորված, փնտրում և ասեմ որ հաջո ղու թյամբ գտնում է այն ամենը, ինչն ունի հայկա կան ոգի, արյուն և շունչ: Եվ վերջում թույլ տվեք ևս մեկ անգամ շնոր հակա լու թյուն հայտ նել այս հիանա- լի կազ մա կեր պու թյան և հրա վե րի համար, ցան կա նալ հայ կա կան մամու լին երկար և բեղմ նա վոր հայան պաստ աշխա տանք ու շնոր հա վո րել բոլո րիս ՀԱՅ ԿԱ ԿԱՆ ՄԱՄՈՒ- ԼԻ ՕՐՎԱ ԿԱՊԱԿՑՈՒ ԹՅԱՄԲ:

40 ԳՐԻԳՈՐ ՋԱՆԻԿՅԱՆ

Գրի գոր Ջանի կյանն արձա կա գիր է, հրա պա րա կա խոս, թարգ մա նիչ, Հա յաս տա նի գրող նե րի, ժուռնալիստ նե րի միու- թյուն նե րի անդամ: Աշխա տել է «Գարուն» ամսագ րում, «Գրա կան թեր թում», «Վերածն ված Հայաս տան» ամսագ րում, «Հու շա րար» պար բե- րա թեր թում, «Հայու թյուն» պար բե րա կա նում, «Հայ զին վոր» պաշ տո նա թեր թում: Իր ստեղ ծա գոր ծու թյուն նե րի համար արժա նա ցել է «Գարուն» (Երևա ն), «Ավրո րա» (Սանկտ Պետեր բուր գ), «Դրուժ- բա նարոդով» (Մոսկվա) ամսագրե րի, «Գրական թերթ», «Հայ զին վոր» պար բե րա թեր թե րի, ՀՀ պաշտ պա նու թյան նախա- րա րու թյան՝ տար վա լավա գույն հրա պա րակ ման, «Գրա կա- նու թյուն պատա նինե րին», «Հրանտ և Մանուշակ Սիմոնյան» գրա կան հիմ նադ րա մի, Հայաս տա նի գրող նե րի միու թյան 2002 թ. լավա գույն հրա պա րա կա խո սա կան գրքի, «Եռաբ լուր» վեպի համար՝ Համաշ խար հա յին հայ կա կան կոնգ րե սի ու Հայաս տա նի գրող նե րի միու թյան՝ «Հայը 21–րդ դարասկզ բին» մրցույ թի (2008 թ.) առա ջին մրցա նակ նե րին: Հայաս տա նի ժուռնալիստների միու թյան «Ոսկե գրիչ» մրցա նակի դափ նե կիր է 2003 թ.։

ԱՐՑԱԽԻ ՀԱԿԱՄԱՐՏՈՒԹՅԱՆ ՆԵՐԿԱ ՓՈՒԼՆ ՈՒ ՀԱՅ ԼՐԱԳՐՈՂՆԵՐԻ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸ

Սիրելի՛ հայրենակիցներ, գրչընկերներ, հյուրեր Ես հայ լրագ րող նե րի 5–րդ համա ժո ղո վը Արցա խում հրա վի րե լու նախան ձախն- դիրնե րից մեկն եմ: Ինչո՞ւ: 1946 թվակա նին, երբ մենք Խորհրդա յին Հայաստան ներ- գաղթե ցինք, մայրս երեկո նե րը նայում էր Արարա տին, հուզախ ռով երգում.

Ե՞րբ պիտ տեսնեմ Կարին նստած հայ իշխան Հայ տառերով գրեր հայոց հրաման, Տիգրանակերտ, Մուշ, Բայազեդ, դեպի Վան, Ղրկվեին հայոց զորքերն պահապան։

Մայրս մահացավ ա՛յդ մորմո քով, ա՛յդ տեսլա կա նով, սակայն, երբ ես առաջին անգամ ազատագր ված Արցախ ոտք դրեցի, համոզվե ցի, որ նրա երազանքն իրա- կա նա ցել է, ավե լի ճիշտ՝ իրա կա նա նում է, Հայաս տա նի տարած քա յին ամբող ջա կա- նու թյան՝ այսինքն պատ մա կան արդա րու թյան վերա կանգ նու մը այլևս ցնորք, պատ- րանք չէ: Մենք համա ժո ղո վի օրե րին քայ լե լու ենք մեր ազա տագր ված, մեկընդ միշտ ազա տագր ված լեռ նաշ խար հում ու որպես հայ մեզ անհա մե մատ հպարտ, երջա նիկ ենք զգալու: Միայն թե գոհու նա կու թյան այդ զգա ցո ղու թյու նը բավա րար չէ: Բոլորս գիտենք, որ 41 պատե րազ մը ռազ մա դաշ տում ավարտ վել է, բայց տար բեր մակար դակ նե րի խորհր- դաժո ղովնե րում, մամուլի՝ ընդ որում համաշխար հային մամուլի էջերում, շարու նակ- վում է: Ու լրագ րո ղա կան պատե րազ մում մենք, առայժմ, ցավոք, տանուլ ենք տալիս: Դրա պատճառն այն է, որ մենք՝ հայ լրագրող ներս, Լեռնա յին Արցախի Հանրա պե- տու թյու նում աննե րե լի ո րեն քիչ ենք լինում, նրա հիմ նախն դիր նե րին հան գա մա նո րեն չենք ծանո թա նում, ճշմար տու թյու նը Արցա խի մասին համաշ խար հա յին հան րու թյա- նը չենք ներ կա յաց նում: Այն դեպ քում, երբ լրագ րո ղա կան կարող ուժեր, հեղի նա կու- թյուն ներ ունենք թե՛ Արցա խում, թե՛ Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյու նում և թե՛ ամբողջ աշխարհում: Այժմ Արցախում ապրում ու ստեղծա գոր ծում են հիանա լի լրագրող ներ, հրապա- րա կա գիր ներ, գրող ներ ու բանաս տեղծ ներ, որոնց մեծ մասը զեն քով ազա տագ րել, զենքով պաշտպա նել է իր բնօր րա նը: Նրանք, բնա կա նա բար, գիտեն իրենց լեռ նաշ- խար հի հիմ նա հար ցե րը, պար բե րա բար լու սա բա նում են, բայց տեղի մամու լում, ուս- տի համաշ խար հա յին հան րու թյա նը, ցավոք, հայտ նի չեն դառ նում: Առաջ անց նե լով կուզեի խնդրել, որ այս օրե րին Արցա խում գտնվող արտերկրի տարբեր լրատ վամի- ջոց նե րի արտո նա տե րերն ու տնօ րեն նե րը ծանո թա նա յին արցախ ցի իրենց գրչա- կից նե րին, փոխա դար ձա բար գործ նա կան պայ մա նա վոր վա ծու թյուն կայաց նե ին ու Արցա խում մշտա կան թղթա կից ներն ունե նա յին: Ժամա նա կա կից համա կարգ չա յին հաղորդակ ցու թյու նը ստեղծում է այդ հնարա վո րու թյու նը: Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյան լրագ րող նե րը, որոնք Արցա խին անհա մե մատ մոտ են գտնվում, քան ասենք Ուրուգվա յի կամ Հնդկաստա նի իրենց գրչընկեր նե- րը, ցավոք, նույնքան հազվա դեպ են լեռնաշ խար հում լինում: Նրանք, որպես կանոն, Արցախ այցե լում են պաշ տո նա կան պատ վի րա կու թյուն նե րի հետ, մաս նակ ցում են որևէ՝ դիցուք կապուղու, ջրատա րի, դպրոցի, հիվանդա նո ցի բացման արարո ղու- թյուն նե րին և լու սա բա նում են իրենց լրատ վա մի ջոց նե րի օգնու թյամբ: Դա, իհար կե, շատ կարև որ է, բայց էակա նը չէ: Հպան ցիկ այցե լու թյուն նե րի ընթաց քում ամե նա խո- րա թա փանց լրագ րողն անգամ չի կարող ծանո թա նալ ազա տագր ված լեռ նաշ խար հի հիմ նախն դիր նե րին, այդ խնդիր նե րը լու սա բա նել՝ այսինքն երկ րորդ հայ կա կան հան- րա պե տու թյան ամրապնդ մանն ու միջազ գա յին ճանաչ մա նը նպաս տել: Անձ նա կան փոր ձա ռու թյամբ պիտի ասեմ, որ խորհր դա յին տարի նե րին սահ ման ված կարգ էր, Հայաս տա նի նույ նիսկ ամե նա մոտ շրջա նը գոր ծու ղում՝ վճա րո վի գոր ծու ղում, տրվում էր 5–ից 10 օրով, որպեսզի լրագրո ղը հանգա մա նո րեն ծանոթա նա իր ուսումնա սի- րե լիք միջա վայ րին, լրագ րո ղա կան պատ շաճ մակար դա կով ներ կա յաց նի: Ցավոք, այժմ Հայաս տա նի լրատ վա մի ջոց նե րը, որոնք հիմ նա կա նում գտնվում են մայ րա քա- ղա քում՝ Երև ա նում, նման նյու թա կան հնա րա վո րու թյուն չու նեն: Նման նյու թա կան հնարա վո րություն չու նի նաև ինքը՝ հայաստան ցի լրագրո ղը, որը, չնչին բացառու- թյամբ, մոռացել է, թե ինչ են գործու ղումն ու նույ նիսկ պատ վավ ճա րը: Ամեն անգամ ես հիաց մուն քով ու բարի նախան ձով եմ ծանո թա նում Ֆրան սի ա յում լույս տես նող “Les nouvelles d’Armenie” պար բե րա կա նի հրա պա րա կում նե րին: Ամսա թերթն ըստ երև ույ- թին ունի նյու թական այդ հնարա վո րությու նը, ու հաճախ ոչ միայն լրագրող, այլև լու- սան կա րիչ է գոր ծու ղում Արցա խի ամե նա հե ռա վոր բնա կա վայ րերն ու հան գա մա նա լի

42 հոդված ներ է հրապա րակում երկրորդ հայկա կան պետության իրավի ճա կի մասին: Իսկ ազատագր ված Արցախում մտահո գու թյուն ներ կան, որոնք վերացնե լու ազնիվ մղու մով մենք՝ լրագ րող ներս պիտի անա չառ ու անկողմ նա կալ լու սա բա նենք: Խոս քը միայն պատե րազ մա կան իրա վի ճա կի՝ բռնազավթ ված դաշ տա յին Արցա խի, սահ մա- նա յին փոխհ րաձ գու թյուն նե րի մասին չէ: Մենք հավա նա բար հնա րա վո րու թյուն կու- նե նանք Արցա խին ծանո թա նա լու ոչ միայն մեր հյու րա նոց նե րի պատու հան նե րից, ու կտեսնեք, թե ինչպես են դատարկվել, ու, ցավոք, շարունակ վում են դատարկվել որոշ գյու ղա կան բնա կա վայ րեր, անջր դի ու անմ շակ մնալ հիա նա լի ցան քա տա րա- ծու թյուն ներ: Ես առիթ եմ ունե ցել Արցախ ուղեկ ցե լու տար բեր ազգե րի լրագ րող նե- րի, ու նրանք, ականա տես լինելով նման իրավի ճակի, ինձ հարցրել են՝ «Սրա համա՞ր եք դուք ազատագ րել Արցախը»: Հայտնի է՝ խաչը տերն է զորավոր դարձնում, հողը՝ մշակը: Եթե մենք ուզում ենք, որ Արցա խը հայկա կանանա, հայկա կա նանա ոչ միայն տոնա կան զեկույց նե րում ու բաժա կա ճա ռե րում, այլ իրա կա նում, անկախ մեր ծննդա- վայ րից ու կեն սագ րու թյու նից, պիտի նպաս տենք նրա բնա կեց մանն ու բար գա վաճ- մա նը: Ես գիտեմ, թե Լեռ նա յին Ղարա բա ղի Հան րա պե տու թյան կառա վա րու թյու նը ինչ պի սի ահռե լի միջոց ներ ու ջան քեր է ներդ նում այդ նպա տա կի իրա կա նաց ման համար, բայց նման համաժո ղովր դա կան գործըն թա ցում ազգի ամբողջ ներուժը չմեկ- տեղելն ու չնպատա կա ուղ ղե լը ճակատագ րա կան կարող է լինել, որի համար մեզ չեն ների մար տա կան փառ քի պան թե ո նում անմա հա ցած մեր հերոս նե րը: Մեզ չի ների մեր պատմու թյու նը: Այդ մտահո գու թյամբ ուզում եմ իմ երկրորդ՝ «Արցախի բարեկամ ներ» լրագ- րողա կան միու թյու նը կամ ընկե րակ ցու թյու նը ստեղ ծե լու առա ջար կու թյունն անել: Հույս եմ փայ փա յում, որ մաս նա գի տա կան այդ նոր համախմ բու մը իր հիմ նադ րա մը կու նե նա, որի միջոց նե րով էլ հայ և ոչ միայն հայ լրագ րող ներն ավե լի հաճա խա- կի կլի նեն Արցա խում ու կզբաղ վեն մի՛ որո շա կի բնա կա վայ րի, թեկուզ մի՛ ընտա նի- քի ճակատագ րով: Մենք պիտի իմանանք ու համոզված լինենք, որ ներկա խաղաղ պայ ման նե րում Արցա խում վերա հաս տատ ված նո՛ր օջա խը, ծնված նո՛ր երե խան նույն քան կարև որ հաղ թա նակ ներ են, որքան պատե րազ մի տարի նե րին հեր թա կան բար ձուն քի նվա ճու մը: Խոսքը, ուզում եմ կրկնել՝ հայ, բայց հատկա պես ոչ հայ լրագրող նե րի մասին է: Ամե րի կա յի Միա ցյալ Նահանգ նե րում, պաշ տո նա կան մի հան դի պու մից հետո, ադրբե ջանցի մի լրագրող ինձ ասաց. «Եթե մենք ձեզ պես հզոր Սփյուռք ունենա յինք, մինչև հիմա ոչ միայն Ղարա բաղը հետ վերադարձ րած, Զան գե զուր ու Սևան հասած կլի նե ինք»: Ըստ արժան վույն գնա հա տե լով հան դերձ արտերկ րի ջան քե րը հատ կա պես Արցա- խի տնտե սու թյան, կեն ցա ղա յին պայ ման նե րի բարե լավ ման կարև ո րա գույն ոլորտ- ներում՝ կուզեի, որ Սփյուռքի տարբեր գաղթօ ջախ նե րի հայկա կան կուսակ ցու թյուն- նե րը, հայ րե նակ ցա կան միու թյուն նե րը, ինչո՞ւ ոչ՝ կրոնա կան հարանվա նու թյուն նե րը այլազ գի, ցան կա լի կլի ներ անվա նի լրագ րող նե րի ուշադ րու թյու նը սևե ռե ին Արցա խի վրա, կազ մա կեր պե ին նրանց այցե լու թյուն ներն ու հրա պա րա կում նե րը: Էլ չեմ ասում

43 հեռուս տա տե սու թյան ու ձայ նաս փյու ռի հաղոր դում նե րի մասին, որոնք տարած ման անհամե մատ լայն շրջանակ ունեն: Գուցե դա այն քան էլ դյուրին չէ, բայց մի՞թե ավե լի դյու րին էր Արցա խի դատի սփյուռ քա հայ նվի րյալ նե րի՝ Մոն թե Մել քո նյա նի, Կարո Քահ քե ջյա նի, Մհեր Ջուլ հա- ճյանի, այլոց սխրանքը, զոհողու թյունը, որոնք հավերժա ցան Եռաբլու րում: Վերջա պես իմ երրորդ առաջարկության մասին. ես շատ էի ուզում, որ օգտ վելով արհես տա վարժ լրագ րող նե րի, աշխար հագ րա կան առու մով նման համա պար փակ համա խմ բու մից, բոլորս միա սին գիրք ստեղ ծե ինք Արցա խի մասին, որը, հնա րա վո- րու թյան դեպ քում, թարգ մա նե ինք աշխար հի այլ լեզու նե րով: Այժմ, սակայն, ելնե լով մեր գեր ծան րա բեռն ված ծրագ րից, զգում եմ դրա անհ նա րի նու թյու նը, սակայն հույս եմ փայփա յում, որ այդպի սի գիրք անպայման կստեղծենք: Ու ավելի հաճախ կգրենք Արցախի մասին՝ ոչ մի ակնթարթ չմոռա նա լով, որ մենք ենք հաղթա նա կել ու այսուհե- տև մի՛շտ պիտի հաղթա նա կենք: Երբ ես հիշում եմ մայ րի կիս երա զան քը, բարձ րա նում եմ Շու շիի բեր դա պարս պի ամենա բարձր աշտարակ նե րը: Շուշիի բերդա պարսպից ես տեսնում եմ Արևմտա հայաս տանը: Ազա տագր վա՛ծ Արևմ տա հա յաս տա նը։

44 ԱՆՆԱ ՄԿՐՏՉՅԱՆ

Ծնվել է 1982 թ. օգոս տոսի 1–ին Երև ա նում: 1999–2005 թթ. սովո րել և ավար տել է ԵՊՀ միջազ գա յին հարա բե րու թյուն նե րի ֆակուլ տե տը. նախ բակա լավ րի ա տը` միջազ գա յին հարա բե րու թյուն ներ, ապա մագիստ րա տու րա ն` միջազ գա յին իրա վունք մաս նա գի տաց մամբ: 2004–2007 թթ. աշխատել է «Հուսա բեր» ՓԲԸ–ի «Երկիր մեդիա» հեռուս տա ըն կե րու թյու նում` որպես լրագ րող–թարգ մա նիչ: 2006–2009 թթ. աշխա տել է «Արմե դիա» տեղե կատ վա կան, վեր- լու ծա կան գոր ծա կա լու թյու նում` որպես լրագ րող, վեր լու ծա բան: 2009 թ. – մինչ օրս «Արմե դիա» տեղե կատ վա կան, վեր լու ծա- կան գոր ծա կա լու թյան գլխա վոր խմբա գիր–վեր լու ծա բանն է:

ԼԵՌՆԱՅԻՆ ՂԱՐԱԲԱՂԻ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐ. ԱՄԵՆՕՐՅԱ ՊԱՅՔԱՐ ՆԱԵՎ ԼՐԱՏՎԱԴԱՇՏՈՒՄ

Հար գե լի՛ կազ մա կեր պիչ ներ, հյու րեր, մաս նա կից ներ, տիկ նայք և պարո նայք. նախ թույլ տվեք ողջու նել ձեզ, ինչ պես և շնոր հա կա լու թյուն հայտ նել նման արդի ա- կան մի խնդրի այս ձևաչա փում անդրա դառ նա լու հնարա վորու թյան համար: Ինչպես ասում են. «Երբ խոսում են հրա նոթնե րը, լուռ են մուսա նե րը»: Այս խոս քերը ճշմարիտ են նաև հակառակ իմաստով` երբ լռում են հրանոթ նե րը, գործի են անցնում գրիչ նե րը: Ժամա նա կա կից աշխար հում, որտեղ դժվար է գերագ նա հա տել տեղե կատ- վու թյան և տեղե կատ վա կան պատե րազմ նե րի դերը, հաճախ հակա մար տու թյուն նե րի կար գա վոր ման ընթաց քը պայ մա նա վո րում է ոչ թե ռազ մա կան գոր ծո ղու թյուն նե րի ելքը, այլ տեղե կատ վու թյան դաշ տում կող մե րի դիր քե րի անխո ցե լի ու թյու նը: Ղարա- բա ղյան հակա մար տու թյունն ընդուն ված է անվա նել սառեց ված. չնա յած ռազ մա կան գոր ծո ղու թյուն նե րի ակտիվ փու լի դադա րին, հակա մար տու թյունն այսօր, կարե լի է ասել, բավակա նին «թեժ» փուլում է տեղեկատ վական դաշտում: Որո՞նք են այսօր այդ «պատերազ մի» արդյունքնե րը, ինչ պիսի՞ն է ընթաց քը: Թեև դժվար է միան շա նակ գնա հա տա կան նե րի մասին խոսելն, այնո ւա մե նայ նիվ ղարա- բա ղյան հակա մար տու թյան կար գա վոր ման քաղա քա կան գոր ծըն թա ցի որո շա կի դրվագներ մեզ հուշում են այս պայ քարում առա վել «պասիվ» և «ակտիվ» դիր քե րի հասցե ա տե րե րին: Հրադադա րի կնքումից ի վեր` առավել հաճախ թերևս վերջին հնգա մյա կում, կարե լի է արձա նագ րել հայ կա կան լրատ վա մի ջոց նե րի դժգո հու թյու- նը միջազգա յին տարբեր կառույցնե րում Ղարաբա ղյան խնդրի շուրջ, այսպես ասած, «ոչ հայան պաստ» քննար կում նե րի, նույ նիսկ փաս տաթղ թե րի ընդուն ման կապակ-

45 ցու թյամբ: Առա վել ակնա ռու օրի նակ ներ են Եվրո պա յի խորհր դի ԽՎ–ում 2005 թ. ընդունված հայտ նի 1416 բանա ձևը, որտեղ կարե լի է հան դի պել այն պի սի ձևա կեր- պում նե րի, ինչ պի սիք են՝ «Ղարա բա ղի անջա տո ղա կան վար չա կազմ», «օկու պաց ված տարածքներ» ձևա կեր պումնե րը: Կամ առա վել թարմ օրինակ` այս տար վա մայիսին ԵՄ Խորհրդա րա նի կող մից ընդունված «Հարավա յին Կովկա սում ԵՄ նոր ռազմա վա- րության անհրա ժեշտու թյան մասին» բանա ձևը, որը ևս կոչ է անում՝ «հայ կա կան բոլոր ուժերը դուրս բերել Ադրբե ջա նի տարածքնե րից»: Մինչդեռ նույն ԵԽԽՎ շրջանա կում դեռևս 1995 թ. ընդունված բանա ձևերում իրերն այլ կերպ են անվանվում. Ղարաբա- ղի հարակից տարածքնե րը փաստաթղ թում ամրագրվում են հենց այդպես` «հարա- կից տարածք ներ», կար գա վոր ման ուղի նե րի շուրջ քննար կում նե րը պարու նա կում են հակամար տու թյան բոլոր, այդ թվում` ղարաբա ղյան կողմին ներգրա վե լու փորձեր: Տեղեկատ վա կան դաշտում ստեղծված այս իրավի ճակն, իհարկե, ունի մի շարք պատ ճառ ներ, որոնց շար քում է նաև բավա կա նին օբյեկ տիվ` տեղեկատ վա կան պայ- քա րին հատ կաց վող ռեսուրս նե րի հնա րա վո րու թյան հար ցը: Սակայն նշված գոր ծոնն այս պարագա յում պետք է հան դես գա ոչ թե որպես արդա րաց նող, այլ հակա ռա կը` պար տա վո րեց նող հան գա մանք: Ադր բե ջա նին համար ժեք ռեսուրս նե րով պատաս- խա նե լու հնա րա վո րու թյան բացա կա յու թյու նը տեղե կատ վա կան պայ քա րում թերևս հարկ եղածից առավել մեծ ակտիվու թյան անհրա ժեշ տու թյուն է ստեղծում: Խնդիրն առավել սուր է դառ նում նաև այն պատ ճա ռով, որ ԼՂՀ–ն ինչ–ինչ պատ ճառ նե րով ժամա նա կա վո րա պես բացա կա յում է բանակ ցա յին գոր ծըն թա ցից: Ուս տի տեղե կատ- վա կան դաշ տում հայ կա կան կող մի ակտի վու թյու նը (թե՛ հայաս տա նյան, թե՛ արցա- խյան կողմից) խնդիր ունի լրացնե լու նաև այս բացը` աշխարհին լսելի դարձնե լու խնդրո առարկա յի շուրջ հենց արցախյան ձայնն ու տեսակետ նե րը: Ինչ պե՞ս ներ- կա յա նալ աշխար հին «չճա նաչ վա ծու թյան» պայ ման նե րում: Ինչ պե՞ս դառ նալ առա վել ճանա չե լի ու հաս կա նա լի: Այս առումով թերևս դասեր ունենք քաղելու միջազգա յին ճանաչման նման ուղի անցած այլ հան րու թյուն նե րի ոչ այն քան վաղե մի պատ մու թյու նից: Այս առու մով առա- վել վառ օրինակ է, ասենք` Կոսովոն, որի անկախու թյան կայացման գործըն թա ցում ԶԼՄ–ին հատկաց ված էր ոչ վեր ջին տեղը: Միջազգա յին շատ դոնոր կազմա կեր պու- թյուն նե րի գնա հատ մամբ ԶԼՄ–ի նշա նա կու թյու նը հետ կոնֆ լիկ տա յին իրա վի ճակ- նե րում և ժողովր դա վա րաց ման գոր ծըն թաց նե րում որո շիչ է: Դրա լավա գույն վկա- յու թյունն այն է, որ միջազ գա յին դոնոր կազ մա կեր պու թյուն նե րի` «պետու թյուն նե րի զար գաց ման ծրագ րե րին» ուղղ ված ֆինան սա կան փաթեթ նե րի նշա նա կա լի մասը կազ մում են լրատ վա մի ջոց նե րին հատ կաց վող գու մար նե րը: Օրի նակ` 1990 թ–ից սկսած` Կենտ րո նա կան և Արևե լյան Եվրո պա յի և նախ կին Խորհր դա յին Միու թյան երկր նե րում ԶԼՄ–ների զար գա ցու մը խթա նե լու նպա տա կով միջազ գա յին դոնոր նե րի կող մից 700 մլն դոլար է հատ կաց վել: Կոսո վո յում ՀԿ–ների ֆինան սա վոր մա նը զու- գահեռ ԶԼՄ–ը ստանձնե ցին երկրի անկախու թյան կայացման պայքա րում առաջա- մար տի կի դերը: Դոնոր կազ մա կեր պու թյուն նե րը շահագր գիռ էին Կոսո վո յում անկախ և բազ մա- տե սակ լրատ վա կան միջոց նե րի տարած ման հարցում: Բացի զուտ տեղե կատ վա-

46 կան գոր ծա ռույ թից` ԶԼՄ–ները ունեն ունկն դիր նե րի և ընթեր ցող նե րի ավե լի լայն լսա րան, մեծ է ներ գոր ծու թյու նը հասա րա կա կան կար ծի քի ամբող ջա կան կուր սի ձևա վոր ման վրա: ԶԼՄ–ները նպա տակ ունե ին ինչ պես քաղա քա կան վերա կա ռուց- ման և միջէթ նի կա կան հաշ տեց ման ջատա գո վը դառ նալ, այն պես էլ համաշ խար հա- յին հան րու թյանն իրա զե կել և մաս նա կից դարձ նել Կոսո վո յում տեղի ունե ցող ներ- քին գոր ծըն թաց նե րին: Անդրա դառ նա լով մեր խնդիրնե րին` ցավով փաստում ենք, որ Ադրբե ջա նի` բավա- կա նին բարձր հնչող քարոզ չու թյան ֆոնին միջազ գա յին ասպա րե զում «ղարա բա ղյան ձայ նի» հնչե ղու թյան բացա կա յու թյան պայ ման նե րում, բնա կան է, որ միջազ գա յին հան րու թյան շրջանում գնա լով կարող են առա վել ընկա լե լի դառ նալ և արմա տա վոր- վել հենց ադրբե ջանա կան տեսակետ ներն ու մոտեցում նե րը: Մինչ դեռ միջազ գա յին հան րա յին կար ծի քը կարևոր վում է նրա նով, որ ազգա մի- ջյան, էթնի կա կան հակա մար տու թյուն նե րի կար գա վոր ման գոր ծըն թա ցում արբիտ րի դերում հաճախ կամ գրեթե միշտ հանդես է գալիս հենց միջազ գա յին հան րու թյու- նը: Այս առումով հայկա կան կողմե րը` ի դեմս և՛ ՀՀ–ի, և՛ ԼՂՀ–ի, ինչպես և երկու երկրների հանրու թյուն նե րի, ունեն հետևյալ խնդիրնե րը: Նախ՝ ղարա բա ղյան բանակ ցա յին գոր ծըն թա ցում միջազ գա յին հան րու թյան համար ընկա լե լի դարձ նել և արմա տա վո րել հայ կա կան մոտե ցում ներն ու տեսա- կետ նե րը: Օրի նակ` միջազ գա յին հան րու թյան շրջա նում կար ծես հետզ հե տե ընդու- նե լի է դառ նում այն անվի ճե լի թեզը, որ առանց ԼՂՀ ժողովր դի մաս նակ ցու թյան այդ տարած քի ճակա տա գի րը վճռելն անհ նար է: Ուս տի հայ կա կան կող մե րից անհ րա- ժեշտ են որո շա կի հետևո ղա կան քայ լեր` այս մոտե ցու մը վերջ նա կա նա պես արմա- տա վո րե լու նպա տա կով: Մյուս կող մից, անհրա ժեշտ են քայ լեր պատշաճ այլընտրան քի մատուցման միջո ցով, քայ քա յե լու համար միջազ գա յին հան րա յին կար ծի քի վրա ադր բե ջա նա- կան քարոզ չու թյան ազդե ցու թյու նը: Օրի նակ` Բաքուն շարու նա կում է քաղա քա կան շահար կում նե րի ենթար կել փախս տա կան նե րի խնդիր նե րը, տարածք նե րի վերա- դարձի հարցը: Մինչդեռ հայկա կան կողմն ունի կամ պետք է, որ ունենա ձևակերպ- վող այս հավակնու թյուն նե րի պատասխան ները, որոնք երբեմն լսելի չեն միջազգա- յին հանրու թյանն Ադրբե ջա նի` խլացնող գոչյունների ներքո: Այսօր աշխարհն Արցա խին դիտար կում է մե՛րթ Հայաս տա նի, մե՛րթ Ադր բե ջա- նի աչքերով: Հատկա պես վեր ջին պարագա յում թերևս ակնհայտ է, թե ինչ պատկեր կարող է ձևա վոր վել Լեռ նա յին Ղարա բա ղի միջազ գա յին իմի ջի շուրջ: Ընդ որում, միջազ գա յին հան րու թյան շրջա նում համակ րան քը Ղարա բա ղի` ադր բե ջա նա կան պատկե րի հանդեպ ավելին է, քանի որ Բաքուն այս հարցում հանդես է գալիս իբրև «տու ժած կողմ», մինչ դեռ Հայաս տա նի կող մից Արցա խը ներ կա յաց նե լու փոր ձե- րը հաճախ ընկալվում են որպես քաղա քական շահի հետապնդում: Ուս տի Արցախն այսօր կարիք ունի աշխարհին ներ կայա նալու անմի ջակա նո րեն, առանց միջնորդ նե- րի` առա վել ընկա լե լի և վստա հե լի դառ նա լու նպա տա կով: Ընդ որում, միջազ գա յին հանրու թյան համար հստակ և ընկալե լի պետք է լինեն ԼՂՀ ինչպես պաշտո նա կան, այնպես էլ ոչ պաշտո նա կան տեսակետ ները, դիրքո րոշում ներն ու մոտեցում նե րը:

47 Ասվա ծից կարե լի է եզրա կաց նել, որ տեղե կատ վա կան պայ քա րի դաշ տում այժմ հայ կա կան կող մե րի համար գերխն դիր է Արցախն իր տեսա կետ նե րով և դիր քո րո- շումնե րով աշխարհին ընկալե լի դարձնե լը: Մեր կարծի քով, այս խնդրի լուծմա նը կարող են նպաստել հետևյալ գործո ղու- թյուն նե րը. նախ՝ ղարա բա ղյան լրատ վա դաշ տը, որում արտա քին աշխարհ դուրս եկող օտարա լե զու լրատվա մի ջո ցի ի հայտ գալը թերևս լավագույն կերպով կնպաս- տի խնդրի հաղթա հար մա նը: Ընդ որում, շեշտը հիմնա կա նում պետք է դրվի առավել զանգվածային լրատ վա մի ջոց նե րի վրա, որոնք են այսօր հեռուս տա տե սու թյունն ու ինտեր նե տը: Այս նպա տա կին կարող են ծառա յել նաև հայ կա կան լրատ վա մի ջոց նե- րը, որոնք, սակայն, այս պարա գա յում պետք է փոր ձեն ներ կա յաց նել ղարա բա ղյան տեսա կետ նե րը հենց «հայաց քով Ստե փա նա կեր տից» պայ մա նա կան խորագ րի ներ- քո: Այսինքն, խոս քը ոչ թե ղարա բա ղյան մոտե ցում նե րի հայաս տա նյան ձևա կերպ- ման մասին է, այլ` հայաստա նյան (մեծ իմաստով նաև` սփյուռքի մեր գործըն կեր- նե րի ներգ րավ մամբ հայ կա կան) լրատ վա մի ջոց նե րի ռեսուրս նե րով արցա խյան տեղեկատ վա կան արտադրան քի տարածման: Առա վել ևս, հաշվի առնենք նաև, որ ղարա բա ղյան խնդիր նե րի և տեսա կետ նե րի, Հայաս տա նի դիր քո րո շում նե րից դրանց տար բեր լինե լու խնդի րը ներ կա յաց ման կարիք ունի նաև հենց հայաս տա նյան հասա- րա կու թյան շրջա նում: Նշված խնդրի իրա կա նաց ման հար ցում անգ նա հա տե լի կարող է լինել սփյուռ- քի մեր գոր ծըն կեր նե րի օժան դա կու թյու նը: Սեփա կան ռեսուրս նե րով ղարա բա ղյան խնդիր նե րի արծարծ մա նը եթե գու մար վի նաև պատ րաստ վող նյու թե րի տարա ծու- մը կոլեգի ալ կապե րի միջոցով ռեզիդենտ երկրնե րի այլ լրատվա մի ջոց նե րով, ապա միջազ գա յին ասպա րե զում ղարա բա ղյան խնդրի ներ կա յաց ման հար ցում կարող ենք առավել մեծ հաջողու թյուն ներ արձանագ րել, քան օրինակ` նույն Կոսովոն: Սակայն տեղե կատ վու թյան տարած ման միջոց ներն ընդ լայ նե լուն զու գա հեռ ակն- հայտ է նաև այդ տեղե կատ վու թյու նը համա կար գող և մշա կող կենտ րո նի անհ րա ժեշ- տու թյու նը: Թերևս ղարա բա ղյան մտա վո րա կա նու թյան առաջ նա յին խնդիր նե րից է վեր լու ծա կան այն պի սի մի կենտ րո նի ձևա վո րու մը, որը կկա րո ղա նա ղարա բա ղյան կար գա վոր ման շուրջ (և ոչ միայն) ԼՂՀ դիր քո րո շում ներն ու տեսա կետ նե րը մշա կել, ապա պատ շաճ և ընկա լե լի կեր պով դրանք ներ կա յաց նել միջազ գա յին հան րու թյա- նը: Այս հարցում նույնպես թերևս մեծ կարող է լինել սփյուռքի մեր գործըն կեր նե րի ավան դը, ովքեր, ելնե լով իրենց հասա րա կու թյուն նե րի տեղե կատ վա կան, քաղա քա- կան մշա կույ թի առանձ նա հատ կու թյուն նե րից, կարող են նման մեխա նիզմ նե րի մշակ- ման ճիշտ ձևաչա փեր հուշել: Այս քա նով թերևս եզրա փա կեմ իմ զեկույ ցը` կրկին շնոր հա կա լու թյուն հայտ նե լով ընձեռ ված հնա րա վո րու թյան համար, մաղ թե լով արգա սա բեր աշխա տան քա յին օրեր:

48 ՀԱՄԲԻԿ ՄԱՐՏԻՐՈՍԵԱՆ

Բանաս տեղծ, արձա կա գիր, հրա պա րա կա գիր, հրա պա րա- կա կա խօս: Ծնած է Արեւմտե ան Հայաստան, Սեբաստիա: Նախ նա կան, միջ նա կարգ եւ երկ րոր դա կան ուսու մը ստա ցած է Պոլ սոյ մեջ, իսկ համալ սա րա նա կան ուսու մը՝ Պեյ րութ: Եղած է ուսու ցիչ եւ տնօ րէն` Պեյ րութ ու Դամաս կոս (1965–1985 թթ.), խմբա վար` Դամաս կոս (1968–1996 թթ.), դիվա նա պետ` Դամաս կոս, Հայոց Ազգա յին Առաջ նոր դա րան (1973–1997 թթ.), վարիչ տնօ րէն` Պեյ րութ, ՀԲԸ Միու թե ան Լիբա նա նի Շրջա նա կի (2002–2009 թթ.): Որպէս լրագ րող աշխա տած է Լիբա նա նի «Զար թօնք» եւ «Արա րատ» օրա թեր թե րուն եւ «Նայի րի» շաբա թա թեր թին, ինչ պէս նաեւ սփյուռ քա հայ թեր թե- րուն, ստո րագ րե լով բազ մա հար յուր յօդո ւած ներ: Ներ կա յիս խմբա գիրն է ՀԲԸ Միու թե ան Լիբա նա նի «Խօս նակ» պաշ տօ- նա թեր թին (2007 թ. – յու նո ւա րէն) եւ անդամ` «Կամար» գրա- կան անկախ պար բե րա թեր թի խմբագ րա կան կազ մին: Ցարդ հրա տա րակած է եօթը գիրք: Պատրաս տած է նաեւ քերակա նու թե ան 3 դասագրքեր` նախակրթա կան Գ, Դ եւ Ե դասարան նե րու համար: Դասախօ սու թյուն նե րով հանդէս եկած է հայկա կան զանազան գաղութ- նե րու մէջ: Արժա նա ցած է «Զար թօնք» օրա թեր թի մրցա նա կին՝ 2004 թ. եւ ՀՀ մշա կույ թի նախա րա րու թե- ան Պատուոգ րին (2008 թ.):

ՀԱՐԿԱՒՈՐ Է ՇՐՋԱՆՑԵԼ ՊԱՏՆԷՇՈՒՈՂ ՄԱՐՏԱՀՐԱՒԷՐՆԵՐԸ

Խօսիլ կամ գրել Սփիւռքե ան Հայատառ տպագիր մամուլի ներկայ վիճակի մասին եւ անդ րա դառ նալ անոր դիմագ րա ւած առկայ խնդիր նե րուն անպայ մա նօ րէն պիտի նշա նա կէր կատա րել անդ րա դարձ՝ սփիւռ քի գաղու թա հայ կեան քին, քանի որ գաղու- թա հայ պայման ներու մէջ այսօր հայ անհատ, հայ ընտանիք, դպրոց, եկե ղեցի, միու- թիւն եւ մամուլ շաղ կա պո ւած երե ւոյթ ներ են, ի սկզբա նէ ստեղ ծո ւած՝ համալ րե լու եւ ամբող ջաց նե լու իրար՝ հան դի սա նա լով հայա պահ պան ման շղթա յի կարե ւոր օղակ- նե րը: Ուրախու թիւն է այսօր որ քսա նա մե այ նորան կախ Հայաս տա նի սփիւռ քի նախա- րարու թիւ նը մեծ ճիգով ու եռանդով անընդմի ջա բար կը կազմա կեր պէ համագու մար- ներ ու միջո ցա ռում ներ, քննար կե լու համար հայ ժողո վուր դի առջեւ ծառա ցող լուրջ խնդիր ներ եւ սպառ նա ցող մար տահ րա ւէր ներ, ջանա լով աշխոյժ ու կեն սու նակ յարա- բե րութիւն մշակել Հայաստա նի, Արցա խի եւ Սփիւռքի միջեւ, որուն համար պէտք է շնոր հա ւո րել նախա ձեռ նող նե րը: Այսօր ահա նմա նօ րի նակ կարե ւոր միջա ցառ ման մը ներ կայ գտնո ւե լու պատի- ւին ենք արժա նա ցած. իսկ սա` իմաս տու նօ րէն ծրագ րա ւո րո ւած որ տեղի կ’ունե նայ ազա տագ րո ւած Արցա խի մէջ, երբ հայու թիւ նը անվա րա նօ րէն կրնանք յայ տա րա- րել որ այսօր կը գտնուի ճակատագ րա կան շատ լուրջ հանգրո ւա նի մը սեմին, ուր

49 բոլոր ժամա նակ նե րէն աւե լի հրա մա յա կան պահանջք է մէկ տե ղու մը մեր մար դու ժին, դիմագրա ւե լու համար առկայ բազմա պի սի անորոշ վտանգնե րը: Ակներեւ երե ւոյթ է այն, որ արեւ մուտ քէն ծայր առած ու դէպի արե ւելք եւ ինչու չէ, նաեւ բոլոր ուղ ղու թիւն նե րով փչող քամին իր ահագ նու թե ամ բը ունի մէկ պիտակ` համաշխար հայ նա ցում: Համաշ խար հայ նաց ման «ցու նա մի»–ն կաս կած չկայ որ կոչո ւած է քսան մէ կե րորդ դարու «Քաղաքա կիրթ վարդա պե տու թիւն», որ առանց զէնք ու զրահ ու առանց արիւն հեղելու կը նկրտի լափել փոքր ազգերու ու ժողովուրդ նե րու լեզուն, մշակոյ թը, գիրն ու գրա կա նու թիւ նը՝ սպառ նա լով այդ ազգե րու սովո րու թիւն նե րուն, նիստ ու կացին, մէկ վրձինի հարուա ծով ու գոյնով երանգա ւո րե լու աշխարհ: Երբ կը խօսինք համաշխար հայ նաց ման մասին, քաջ գիտենք որ ան սփիւռքա հայ պայ ման նե րու մէջ արդէն հասած է մեր առօ րե ա յին, մեր ընտա նիք նե րուն, մեր դպրոց- ներուն, մեր մամուլին եւ միանգա մայն ան սկսած է թակել մեր դռներն ու պատուհան- նե րը՝ սպառ նա լով մեր ազգա յին արժէք նե րուն ու պատ կա նե լի ու թե ան, նսե մաց նե լով ու աղքա տաց նե լով ազգա յի նը: Անցե ա լի մէջ, սպառ նա ցող քամի նե րը թիրախ ընտ րած էին մեր գլխարկ նե րը… Իսկ այսօ՞ր… անոր թիրախը մեր մարմինն է, մեր գլուխն է, մեր գիտելի քը. չսարսա- փինք` մեր էու թիւ նը եւ պատ կա նե լի ու թիւ նը նաեւ՝ եթէ չզգաս տա նանք եւ չդի մենք անհ րա ժեշտ քայ լե րու: Աւելաց նե լու կարիք կա՞յ. սփիւռքա հայ պայման նե րու մէջ հայ անհատի այլասի րու- թե ան չափա զան ցո ւած երե ւոյ թը, օրէ օր շատա ցող օտար ամուս նու թիւն նե րը, օտար բար քե րու հայ ընտա նիք նե րէ ներս թա փան ցու մը, իսկ առա ւե լա բար շռայ լո ւած կարե- ւո րու թիւ նը եւ գնա հա տան քը դէպի օտար լեզու ներն ու վար ժա րան նե րը, միա ժա մա- նակ՝ հայե րէն լեզո ւի նկատ մամբ ցու ցա բե րո ւած անտար բե րու թիւ նը, շատ պարզ է որ պիտի նսեմաց նէ ին հայերէն լեզուն ու բնակա նա բար՝ հայատառ մամուլը եւս: Այսօր, երբ կոչուած ենք քննարկե լու հայ մամուլը, որպէս «չորրորդ իշխանու թիւ- նը», տիրող տնտեսա կան ու ընկերա յին դժո ւա րին պայ մաննե րու բերումով նժարի մէջ դնելէ ետք մամու լի երէկն ու այսօրը, վաղը կը վախնամ յայտա րարել, որ ակա- մայ պիտի հար կադ րո ւինք բարձ րա ձայն աղա ղա կել՝ ըսե լով, որ իսկա պէս վտան- գուած է մեր արեւմտա հայ լեզուն, աղքատա ցած ու խեղճա ցած՝ Դանիէլ Վարուժա նի, Սիաման թո յի, Յակոբ Օշակա նի եւ Վահան Թէքէե ա նի լեզուն, երբ բոլորիս կամքէն անկախ, սփիւռքա հայ պայման նե րու մէջ զարմա նա լի օ րէն ետեւ ետեւի կը փակուին հայ կա կան վար ժա րան ներ, կը պակ սի հայ աշա կեր տու թե ան թիւը, եւ ամե նա ցա ւա- լին՝ կը շարու նա կո ւի կարա ւան նե րուն երթը դէպի արեւ մուտք՝ զար մաց նե լով հայ րե- նա սէր զան գո ւած նե րը… Հոս, ակամայ ու վրդոված, քիչ մ’ալ զայրոյ թով հարց պիտի տամ այս հանգա մա- նաւոր ամպինէն. ինչո՞ւ կռունկնե րը չեն չուեր արեւմուտ քէն դէպի արեւելք… Ինչո՞ւ հայու կարաւան նե րը կը շտա պեն միշտ արեւմուտ քի ուղղու թե ամբ: Դարեր ու դարեր ետք, ունե նա լէ պետք ազատ ու անկախ Հայաս տան, ինչ պի սի՞ հան գա մանք ներ կ’արգիլեն որպեսզի հայը իր վերջնա կան անդորրը գտնէ հայ րենի քին մէջ ու հանգ- րո ւա նէ հոս՝ շրջանցե լու համար կարաւան նե րու ուղղու թիւ նը…

50 Աներկ բա յա բար, սփիւռ քա հայ մամու լի առա ջին պար տա կա նու թիւնն է անշուշտ անդ րա դառ նալ Հայ րե նիք–Սփիւռք փոխ յարա բե րու թե անց ու անոր զար գա ցում նե- րուն եւ նաեւ հայ սփիւռքի ցաւոտ հարցե րուն, որ ձիւնագն դա կի նման օրէ օր կը մեծա- նայ: Այսօր, Միջին Արեւել քէ ներս որոշ հայագա ղութ ներ իսկապէս կ’ապրին երկրա- շարժ ներ՝ տիրող պատե րազմ նե րու եւ քաղա քա ցի ա կան կռիւ նե րու պատ ճա ռով: Եւ ուրեմն սփիւռ քա հայ ապու րող ու տագ նա պող պայ ման նե րու ներ քեւ, զար մա նա- լի թող չթուի, այսօր գոյութիւն ունեցող հայ վարժա րան ներ արդէն կը տառապին նուի- րո ւիլ ու զոհաբե րիլ գիտ ցող հայ ուսուցի չի պակասէն, որ պիտի դարբնէր ու կոփէր ապագա յի մարդը, հայ մարդը, որպէսզի ան վաղը դառնար իր կարգին ուսուցիչ, տնօ- րէն, հրա պա րա կա գիր, խմբա գիր կամ մտա ւո րա կան, ջուր հասց նե լու համար մեր ժողովուր դի հոգեմտա ւոր ազգային ջաղացքին: Ներ կա յիս, մեր ապրած ու կեն ցա ղա յին դժո ւար պայ ման ներ պար տադ րող այս ժամանա կաշր ջա նի հոլովոյ թին մէջ, պէտք է մատնան շենք, որ մեր նոր սերունդին համար երբեք ալ հրապու րող ու հետաքրքրող ասպարէզ ներ չեն այլեւս ուսուցչու թիւնն ու հրա պա րա կագ րու թիւ նը, տնօ րէ նու թիւնն ու խմբագ րու թիւ նը: Անոնք լաւա գոյնս գիտակ ցե լով մտա ւո րա կան զան գո ւա ծի ապրե լա կեր պի պայ ման նե րուն, մերօ րե այ երիտա սարդ նե րը այսօր կը նախընտրեն ազատ ու շահաբեր ասպարէզ ներ, վարելու համար արժանա պա տիւ կեանք, քան՝ ինչ որ անոնք տեսան… ու կը տեսնեն… Այսօր հայ մամու լը եւս, նմա նե լով ազգա յին այլ արժէք նե րու, լրջօ րէն կը տառա պի թղթա կի ցի, յօդո ւա ծագ րի, հրա պա րա կագ րի եւ խմբա գի րի պակա սէն: Այո… այսօր հայ մամու լը կը տառա պի իրաւ հայե րէ նա գէտ խմբա գի րի չգո յու թե նէն: Դեռ պիտի չխո սինք շրջա հա յե աց, գիտա կից, ազգա յին ու քաղա քա կան անցու դար ձե րու հոտա- ռու թիւն ունե ցող եւ բազ մա պի սի առա ւե լու թիւն նե րով օժտո ւած խմբա գի րի մասին: Իսկ վաղը–ն արդէն լուրջ մտահո գու թիւն է, չըսելու համար խոշոր հարցա կան հայ լրագրու թե ան ու անոր պատմու թե ան համար: Թող զիս ներեն իմ ներկայ եւ բացակայ պաշտօ նա կից նե րը, եթե ըսեմ, թէ սփիւռ- քա հայ պայ ման նե րու մէջ մենք գրե թէ չու նինք արհես տա վարժ խմբա գիր կամ լրագ- րող: Մենք ըստ ժամա նա կի եւ պայ ման նե րու պահանջ քին, կը ստեղ ծենք խմբա գիր կամ լրագ րող… դար ձե ալ տնտե սա կան պայ ման նե րու պար տադ րան քին պատ ճա- ռով: Թէեւ բոլոր անոնք, որոնք առ այսօր ի գին շատ մը զոհողու թե անց դեռ եւս կը շարունա կեն գոյատե ւել այս ասպարէ զէ ներս, պէտք է ըսենք բարձ րա ձայն որ չակեր- տա ւոր «խեն թեր» են… կամ` թող արտօ նո ւի այս պէս արտա յայ տու մի, գու ցէ ազգա յին «համեստ հերոս ներ» … որոնք հակա ռակ տնտեսա կան սպառ նա ցող պայ ման նե րուն, կը թիա վա րեն հոսանքն ի վեր, անտե սե լով ամէն դժո ւա րու թիւն, և արհա մար հած` ամէն տեսակ շռայլու թիւն, դիրք ու աթոռ, հաւատա րիմ մնալով իրենց մեծ ուսուցի չին, որուն աւա զա նին մէջ մկրտո ւե ցան, երդո ւե ցին ու կը շարու նա կեն իրենց հաւա տար- մութիւ նը` բանիւ եւ գործով… Այսօր, սփիւռ քա հայ պայ ման նե րու մէջ, մեր ժողո վուր դը իր գաղ թաշ խար հի բազ- մե րանգ հեւանքին մէջ, ունի հին սփիւռք եւ նոր սփիւռք: Հին սփիւռ քի մաս կազմող Միջին Արե ւե լե ան շատ մը հայա գա ղութ նե րու ճակա տա գիր նե րը ծանօթ են ձեզի`

51 անոնց ապրած երկիրնե րուն մէջ պատահած տխուր դէպքե րով ու անցուդար ձե րով, որոնց պատ ճա ռով կատա րո ւած մեծա քա նակ արտա հոս քը կացի նի լուրջ հարո ւած տուաւ Հայաս տա նա մերձ հայա գա ղութ նե րու թէ թիւին եւ թէ որա կին բացա յայ տօ րէն, որբաց նե լով գաղութ նե րու աշխոյժ հայա բոյր կեն ցա ղը վեր ջին երեք տաս նա մե ակ նե- րուն: Այո, այս կապակ ցու թե ամբ գէթ մէկ օրի նակ. Սփիւռ քա հա յու թե ան ողնա սիւ նը հան- դի սա ցող լիբա նանա հայ գաղութը, եթէ 1975 թուա կանին ուներ 56 հայ կական վարժա- րան` 21 հազար հայ աշակեր տով, այսօր ան ունի 27 հայկա կան վարժա րան եւ միայն 6 հազար հայ ուսանող: Յար գե լի՛ պաշ տօ նա կից ներ, անշուշտ, երբ իմ ակնար կու թիւ նը կընեմ առա ջին հերթին հայ դպրոցի մասին, հաւատա ցած եմ որ հայ դպրոցն է հիմքն ու կորի զը հայա պահ պան ման եւ հայու թե ան հետ առն չո ւող գրե թէ բոլոր երե ւոյթ նե րուն: Ուրեմն, եթէ չկայ հայ դպրոց` չկայ հայ ուսուցիչ, չկայ հայերէն թերթ` չկայ հայ խմբագիր, ուս- տի` չկայ հայ կա կան ոգի` երբ բացա կայ է մեր ներ բո ղած սքան չե լին, հրա շա գոր ծը` լեզուն… եւ որու պատճա ռով բնակա նա բար չկայ նաեւ հայ ընթերցող: Եթէ հայ դպրոցը կու տայ նախաճա շակ` հայ երեխա յի քիմքին, հայ եկեղե ցին հոգե- կան սնունդ` հայ հաւատա ցե ա լին, ապա ուրեմն հայ թերթը կուտայ ազգային շունչ ու ուղղու թիւն` հայ անհատին: Հայ մամուլը հայելին է մեր հայրե նի քին, մեր ազգին, տուուե ալ պարագա նե րու տակ մեր գաղութնե րուն, ուր կը ցոլայ մեր այսօրուան իրա- կանու թիւ նը եւ ուր` հայը կը գտնէ իր ինքնու թե ան յստակ պատկե րը: Թուելէ ետք այս, աւելց նեմ որ հայ մամուլի ճակատա գիրն ալ անկեղծօ րէն յար եւ նման է հայ դպրոցի ներկայ ապաբախտ վիճակին, որ կը հիւծի օրէ օր: Ժողովրդա յին որոշ զանգո ւածնե րու մօտ տիրող շուար կացու թեան պատ ճառով, հայ մամուլի հան- դէպ գոյութիւն ունեցող հետաքրքրու թիւ նը եւս հետզհե տէ պակսած է այսօր, նուա- զած է անշուշտ ընթեր ցո ղի թիւը ամէ նու րեք, նամա նա ւանդ` երի տա սարդ տար րե րու մօտ, եւ ուրեմն` մենք ակա նատե սը կըլլանք տպագիր մամուլի բազկե րակին ելե ւէ ջին, երբ տիրող տնտեսա կան դժուա րին պայման նե րու շատ յաճախ հայկա կան թերթեր կը կաղան… շաբաթներ կամ ամիսներ կը փակուին… եւ յանկարծ` հրաշքով մը կրկին աչքեր նին կը բանան լոյ սին եւ հրա պա րակ կու գան համեստ տպա քա նակ նե րով… չու նե նա լով մնա յուն եկա մու տի աղբիւր ներ` մատա կա րա րո ւե լու համար եւ ուրեմն` թեր թի հետ միա տեղ պահե լու համար խմբա գիր, հրա պա րա կա գիր, տպագ րու թե ան ծախս եւ ամենա պար զը` թերթը բաժնող ցրուիչ: Ասոնք ի հարկէ տակաւին բախտա ւոր ներ են որոնք կրկին ու կրկին կը տեսնեն լոյս ու արեւ: Կան անբախտներ, որոնք արդէն չքա ցած են եւ հազիւ թէ ունին շիր մաքար կամ տապա նա քար… նոյ նիսկ, երբեմն անոնց մէ ոմանք չեն արժա նա նար յիշա տա կի հոգեհանգս տի կամ աղքատ հոգեճա շի: Հոս, երբ ակնարկու թիւն կ’ընեմ հայա տառ մամուլի մասին, չեմ կրնար չթուել օրէ օր հրա պա րա կի վրայ զար գա ցող տեղե կա տո ւա կան միջոց նե րու առա տու թիւնն ու խայ տաբ ղէ տու թիւ նը եւ սպառ նա ցող վտանգ նե րը, որոնք շլա ցու ցած են մեր նոր սերունդնե րը` իրենց քրաւչու թե ամբ: Տեղե կա տո ւա կան միջոց նե րու` տեղա կան կամ միջազ գա յին, առա տու թիւ նը,

52 հեռա տե սի լի, ձայնաս փիւ ռի եւ համա ցան ցի արա գու թիւ նը, արդի ա կա նու թիւ նը, ճոխու թիւնն ու բազ մա զա նու թիւ նը շատ բնա կա նա բար կ’ունե նան խոտոր ազդե ցու- թիւն` հայկա կան օրաթեր թե րու եւ պարբե րա թերթե րու վրան: Սակայն այս կացու թեան առջեւ պիտի չմոռնանք, որ հայատառ մամուլը այս բոլո- րի մէջ կը բնո րո շո ւի իր աւան դա կան շուն չով, իր զուտ ազգա յին պատ կա նե լի ու թե ամբ ու դիմագի ծով՝ դիմադրե լով նիւթա կան ահարկու փոթորիկ նե րու: Հակառակ այս բոլորին, սակայն կը հաւատանք թէ տակաւին պիտի գոյատե ւէ հայ թերթը` ի հեճուկս արտաքին պատնէշ նե րու, բայց թերեւս աւելի համեստ ու ինքնամ- փոփ, կծկուած ու փոքրա ցած… բայց մինչեւ ե՞րբ, սա արդէն անորոշ է առայժմ եւ ներ- կա յիս հորիզի նի վրայ վարդա գոյն ամպ գոյութիւն չու նի, եւ ես պատասխան չու նիմ: Լաւ է որ պատասխան չունիմ, բայց ունիմ տակաւին քիչ մը հաւատք: Այս բոլո րի կող քին, սա պահուս, բարձ րա ձայն պիտի յայ տա րա րեմ, եւ սա` հպար տու թե ամբ, որ համեստ, շատ համեստ վար դա պե տի մը շահած անա րիւն ճակա տա մար տը, հակա ռակ անց նող 1600 տարի նե րու անցե ա լին, կը շարու նա- կո ւի ամէն տեղ, նամա նա ւանդ հայ րե նի հողէն հեռու ապրող զան գո ւած նե րու մօտ, եւ այսօր գոյա տեւ ման այդ պայ քա րին մէջ ազնո ւօ րէն պէտք է ըսել, որ իր արժա- նի տեղը ունեցաւ հայ տպագիր մամուլը, սկսած Յարութիւն քհն. Շմաւո նե ա նէն, որ տակաւին 1794 թուակա նին, Մատրա սի մէջ իր «Ազդարար»–ով կուգար ազդա- րա րել հայ լրագ րու թե ան հիմ նադ րու թե ան աւե տի սը, որուն շարու նա կու թիւ նը` այլ գաղութ նե րէ ու քաղաք նե րէ ներս, մին չեւ Հրանդ Տինք ու այլք, պատ ճառ հան- դի սա ցաւ որպէս զի մենք ունե նանք բազ մա տաս նե ակ գրիչ ներ, բանաս տեղծ ներ, հրա պա րա կա գիր ներ, որոնք ծառա յե ցին հայ մամու լին եւ մամու լի ընդ մէ ջէն գրա- կա նու թե ան ու գաղութ նե րուն՝ թող նե լով հարուստ աւանդ մը, ամե ակ ներ շարու- նակ, մեծ երախտի քով: Եզրակաց նե լով իմ միտքը, որպէս փոքր ժողովուրդ, ապրելէ ետք չորս հազարա- մե ակ, համ տե սե լէ ետք ջարդ, Եղեռն, երկ րա շարժ եւ պատե րազմ, սակայն մեր ժե լով ապրիլ նախ նա կան` իր պատե ա նին մէջ քաշո ւած վաչ կատ նա յին կեանք, հիմա ունինք մէկ ճանա պարհ. ընթա նալ գիտու թե ան ու լու սա ւո րու թե ան ճանա պար հով, համաշ- խար հայ նաց ման բովան դա կած թերի նե րուն դէմ պատ նէ շո ւե լով եւ օգտա գոր ծե լով դարուս արդի ա կա նու թե ան բարիք նե րը, ի մի հաւա քե լով մեր մար դու ժը, մեր տնտե- սա կան ուժը, աւե լի ու աւե լի մօտեցնե լով Հայաստան, Արցախ եւ Սփիւռք, եւ Սփիւռ- քի պարագա յին անպայման ունենա լու համար այլեւս ԿԵԴ ՐՈՆԱ ԿԱՆ ՄԱՐ ՄԻՆ ՄԸ, որպէս զի հաւա քա բար դիմագ րա ւենք աւե լի ու աւե լի սաստ կա ցող մար տահ րա ւէր նե- րը, ներդաշ նա կութիւն ստեղծե լու համար գաղութնե րու միջեւ: Այսօր Միջին Արեւե լե ան երկիրնե րու սփիւռքա հայ գաղութնե րէն ներս տիրող տնտե սա կան տագ նա պի, պար տադ րո ւող պատե րազմ նե րու եւ արո ւես տա կան ցնցում նե րու ու երկ րա շարժ նե րու պատ ճա ռով, մեր գաղութ նե րը եւ նամա նա ւանդ մեր նորա հաս սերունդ նե րը լրջօ րէն մատ նո ւած են անո րո շու թե ան, անգոր ծու թե ան ու անտէ րու թե ան… որոնց արդիւն քով վտան գո ւած է շարու նա կա կա նու թիւ նը հայ ազգային արժէքնե րու, որոնց շարքին նաեւ հայ մամուլը, հայ օրաթեր թը: Տիրող կացու թե ան դիմաց մնալ հան դի սա տես` աննե րե լի է մեր հոգե ւոր ու

53 աշխար հա կան ղեկա վա րու թե ան համար: Անոնց մէ կը պահան ջո ւի աւե լի լուրջ հետաքրք րու թիւն եւ ազդու միջամ տու թիւն` առաջ քը առնե լու համար ապա գայ փոր ձու թիւն նե րու: Այս բոլորէ ետք, երբ կ’ակնարկեմ ազգա յին ցաւե րու մասին, կը զարմա նամ շիտա- կը թէ մեր մտա ւո րա կան դասը, որ անցե ա լի մէջ հան դի սա ցած է առաջ նոր դող տարր` ազգա յին հասա րա կա կան կեան քի ոլորտ նե րու պարա գա յին, այսօր ինչո՞ւ համար մնա ցած է կամ ձգո ւած է լու սանցք նե րէն հեռու: Մտա ւո րա կա նու թե ան առաջ նոր դող միտքերն ու գաղափար ներն են որ կը լուսա բանեն սերունդ ու հաւաքա կանու թիւն, ազգ ու ժողովուրդ: Այլ խօսքով, մեր ժողովուր դի սնուցման աղբիւրն է հայ մամուլը եւ հայ մարդը կը շնչէ անով, իր ամենօ րե այ հացին բուրմուն քին չափ կարեւոր է ան, ուրկէ կը ստանայ իր ուղղու թիւնն ու ազգային խապրի քը՝ անոր մէջ գտնելով իր անցագի րը, էութիւ նը եւ ներշն չան քը: Արդ, մեզմէ կը պահանջո ւի լաւագոյնս գիտակցիլ, գնահա տել, գուրգու րալ եւ չլքել հայ թերթը, որպեսզի ան չխեղճա նայ, չորբա նայ, չսնանկա նայ ու… չմահա նայ: Ուս տի կ’առա ջար կեմ` Աւե լի ու աւե լի սեր տաց նել յարա բե րու թիւն նե րը Հայաս տա նի, Արցա խի եւ Սփիւռ- քի տեղե կա տո ւա կան միջոց նե րու միջեւ, այս պարա գա յին առա ւե լա բար օրա թեր- թե րու կայ քէ ջա յին յարա բե րու թիւն նե րը, աւե լի լայն տեղ տրա մադ րե լով փոխա դարձ լրա տո ւու թե ան բաժ նին, աւե լի հետաքր քիր դարձ նե լու համար օրո ւայ լրա գի րը, համա գա ղու թա յին մակար դա կով: Միշտ նկատի առած մեր զոյգ հարեւան նե րու ընչաքաղց ախոր ժակնե րը՝ ուժ տալ ազգա յին գաղա փա րա խօ սու թե ան առողջ քարոզ չու թե ան եւ նամա նա ւանդ ազատագ- րո ւած Արցա խէ ներս ձեռք բերո ւած յաջո ղու թիւն նե րէ ետք զար գաց նել քաղա քա կան մտա ծո ղու թիւ նը մամու լի սիւ նակ նե րուն մէջ առա տօ րէն եւ այս պի սով քաջա լե րել վերաբ նա կեց ման միտ քը` ազա տագ րո ւած տարածք նե րու պարա գա յին: Թող չթուի զարմա նա լի. որպէսզի սփիւռ քահայ պայ մաննե րու մէջ չլռէ հայ մամու- լը, չյամ րա նայ ու չդա տա պար տո ւի ամլու թե ան, Հայաստանի Հան րա պե տու թե ան սփիւռ քի նախա րա րու թե ան, Հայաս տա նե այց եկե ղեց ւոյ կրօ նա կան իշխա նու թիւն նե- րու եւ հայ կա կան որոշ միու թիւն նե րու կամ հաս տա տու թիւն նե րու օժան դա կու թե ամբ ստեղ ծել «Միա ցե ալ սնտուկ», նպաս տե լու համար սփիւռ քէ ներս լոյս տես նող հայ կա- կան օրա թեր թե րու նիւ թա կան կացու թե անց, ապա հո վե լու համար անոնց շարու նա- կա կա նու թիւ նը. Կը գիտակ ցինք թէ սփիւռ քի նախա րա րու թիւ նը, որպէս իրա պէս գոր ծօն իշխա- նու թիւն կը կազ նա կեր պէ զանա զան միջո ցա ռում ներ` մաս նա գի տա կան իմաս- տով: Ուստի, փափաքե լի պիտի ըլլար որ նախարա րու թիւ նը իր այլ տեսակի ծրա- գիր նե րուն կող քին, հաս տա տէր նաեւ ամա ռա յին միամ սե այ վերա պատ րաստ ման դասըն թացք մը, սփիւռ քա հայ նոր թղթա կից նե րու եւ լրագ րող նե րու համար, նախ զիրենք քաջա լե րե լու ապա զանոնք վերա պատ րաս տե լու համար արհես տա վար- ժու թե ան մար զէն ներս: Կարճ. տպա գիր մամու լը եւ տեղե կա տո ւա կան միջոց նե րը բոլոր ժամա նակ նե րու

54 ընթաց քին հան դի սա ցած են քաղա քա կան ու հասա րա կա կան կարե ւոր զէն քեր, գոր- ծե լով հզօր ազդեցու թիւն մարդ էակին վրայ, առանց մոռ նալու որ այդ միջոցնե րը նոյն ժամանակ նպաստած են ու կը նպաս տեն գիտելիք ներու եւ մշակոյ թի զարգաց ման գոր ծին, նամա նա ւանդ ներ կա յիս, արդի ա կա նա ցած ու արա գա ցած տեղե կա տո ւա- կան միջոցնե րու անսահման առատու թե ան մէջ: Արդարեւ, մեզմէ կը պահանջո ւի որպէսզի քայլ պահենք ժամանա կի հետ, գուրգու- րանք ազգա յի նը, օգտո ւինք արդի ա կա նու թե ան բարիք նե րէն ու շրջան ցենք պատ նէ- շո ւող մար տահ րա ւէր նե րը` միշտ միաս նա կամ ու միաս նա կան հաւատ քով, դիմագ րա- ւելու համար անորոշ վաղը–ն, առանց մոռնա լու որ հասարակ մատիտ մը, կամ գրիչ մը, երբեմն աւելի ազդեցիկ է ու հզօր, քան կարծո ւած սուրերն ու զէնքե րը, զրահա- պատներն ու հրասայ լե րը: Եւ դուք, սիրելի՛ պաշտօ նակից ներ, տէր էք այդ սարսա փեց նող զէնքին:

55 ՀՌԻՓ ՍԻ ՄԷ ՅԱՐՈՒ ԹԻՒ ՆԵ ԱՆ

Յունաստանի մէջ լոյս տեսնող «Ազատ Օր» օրաթերթի խմբագիրն է: Անդամ է Յունաստանի Լրագրողներու Միութեան:

ՄԱՄԼՈՅ ԴԱՇՏԻ ՁԵՒԱՒՈՐՈՒՄԸ ԵՒՐՈՊԱՅԻ ՄԷՋ

Քսան տարի ներ առաջ ՀԱՅ հաս կա ցո ղու թիւ նը միջազ գա յին մամու լին մէջ ուղ ղա- կի օ րէն առն չո ւած էր Հայ դատի պահան ջա տի րու թե ան, յատ կա պէս Հայոց Ցեղաս- պա նու թե ան ճանաչ ման հար ցով: Ճշմարտու թիւնը խոստո վա նե լու համար պէտք է ըսել թէ գէթ օտար շրջա նակ նե- րուն մէջ Հայ Դատը 100 առ հարիւր կը հաւասա րի Հայոց Ցեղասպա նու թե ան ճանաչ- ման գոր ծըն թա ցին: Մանա ւանդ երբ Եւրո պա կան Միու թե ան որոշ երկիր նե րու մէջ սկսաւ գոր ծադ րո ւիլ Ցեղաս պա նու թե ան ուրաց ման հետե ւան քով պատ ժա կան քրէ ա- կան համակարգ: Եւրո պա կան միու թե ան անդամ երկիր նե րուն կող մէ որդեգ րո ւած քաղա քա կա նու- թիւնը արդէն կը ցոլանայ եւրոպա կան մամուլին մէջ: Այս հարցին շուրջ կեցո ւածքը մէկ է. միշտ նպաստա ւոր, միշտ փրո–հայկա կան: Սակայն այսօր պատ կե րը ընդար ձա կո ւած է: Ներ կա յիս միջազ գա յին մամու լը կը հետաքրք րո ւի նաեւ հայու թե ան առջեւ ծառա ցած մար տահ րա ւէր նե րու մնա ցե ալ հար ցե րով եւս: Թիւ 1 – Ղարաբա ղի հարց Թիւ 2 – Ջաւախքի հայութե ան հարց Թիւ 3 – Հայկա կան մշակոյ թի հարցեր Թիւ – Սփիւռքի եւ Հայաստա նի պետութե ան վերաբե րող հարցեր: Եւ այս հարցե րու նկատմամբ կարելի չէ ըսել որ միշտ փրո–հայկա կան են կեցուածք նե րը: Վերեւ նշո ւած հար ցե րուն մէջ մամու լի հրա պա րա կում նե րը յստակ նպա տակ նե րու կը ծառայեն, կացութիւն նե րու եւ իրավի ճակ նե րու մասին կողմ կամ հակառակ տեսա- կէտներ ձեւաւո րե լով:

56 Իսկ ինչպէ՞ս կը ձեւա ւո րո ւի այս կեցո ւած քը: Մենք պէտք է հաշո ւի գանք բացար ձակ իրա կա նու թե ան մը հետ: Այն է որ մամու լին կող մէ օգտա գոր ծո ւած բառե րը երբեք անմեղ չեն, երբեք բուն հար ցը նկա րագ րե լու չեն միտիր, այլ ընտ րո ւած բառա պա շա րը այն է որ նպա տակ նե րու կը ծառա յէ: Իսկ լրագրող նե րը իրենց առաքե լու թե ան ծառայող անկախ ու արդար մարդիկ չեն միշտ, այլ տիրող ուժերու գործա ծած բառապա շարին գերին դարձած անձեր: Բացատրեմ. Ինչպէս վստահաբար նկատած էք կան որոշ շատ ծանօթ ասացուածքներ.

«Անլու ծե լի հակա մար տու թիւն» «Ճանապար հա յին քարտէս» կամ (road map) «Ակրե սիվ (յար ձա կո ղա պաշ տ) քաղա քա կա նու թիւն» «Խաղաղու թե ան գործըն թաց» «Ահա բեկ չու թե ան դէմ պայ քար» Ինչո՞ւ կօգտա գոր ծուի այս բառապա շարը: Արդեօք միջին ընթերցո ղը ի՞նչ կը հասկնայ այս խօսքե րը լսելով: Կարելի ՞ է թափան- ցել նիւթի մը խորքը, երբ արդէն անոր մասին յստակ ոճ եւ զգացա կան ճնշուա ծու թիւն պարտադ րո ւած է արդէն իսկ օգտագոր ծուած բառերուն հիմամբ: Տեսնենք Ղարաբա ղի հակամար տու թե ան պարագան: Տիրող ուժերու եւ լրա տուա միջոց նե րուն միջեւ կապը շատ զօրա ւոր է հոս: Լու րե րը կ’ար ձա գան գո ւին թրքա կան–ամե րի կե ան լրա տո ւա մի ջոց նե րէն, աւե լի ճիշդ Անգա- րա յի եւ Ուա շինկ թը նի, Մոս կո ւա յի եւ Պաքո ւի բարձ րա գոյն ղեկա վա րու թե ան գրա սե- նե ակ նե րէն. անոնք կը տպո ւին, կը մեկ նա բա նո ւին եւ կը հրամ ցո ւին ընթեր ցող նե րուն: Երկար ճամ բայ մըն է որ կ’անց նի Սպի տակ Տու նէն, Փեն թա կո նէն, նոյ նիսկ Տաու նինկ Սթրիթէն եւ Քրեմն լի նէն… Բայց միայն երբ նպատա կայար մար է իրենց համար: Երբ թրքա կան–ամե րի կե ան–ռու սա կան ղեկա վա րու թիւ նը Ղարա բա ղե ան գոր- ծըն թա ցը նկա րագ րե լու համար կ’ընտ րէ «արձա կո ղա պաշտ քաղա քա կա նու թիւն», «հարիւր հազա րա ւոր ազե րի գաղ թա կան նե րու կեն ցա ղի վատ պայ ման ներ», «խաղա- ղու թե ան գոր ծըն թաց» խօս քե րը, արդէն իր ոճը փոխան ցած է թէ ինչ պէ՛ս կ’ու զէ հար ցը տեսնել: Կայ ուրիշ վտանգա ւոր պարագայ մը: Երբ հարցե րը կը ներկա յա ցո ւին երկու կող- մէ. կան երկու կող մեր որոնք հարցը կը ներ կայաց նեն. ինչ պէս յայտ նի է մէկ կող մը պատմու թիւն է որ կը պատ մէ, իսկ միւ սը իրա կա նու թիւն մը. սակայն երկուքն ալ նոյն ձեւով կը պատմեն եւ եթէ պատմու թիւն պատմո ղը ուժեղ է եւ դաշ նա կից ներ ունի, իր ըսած պատմու թիւ նը բեր նէ բերան կ’անց նի եւ բազ մաթիւ ականջնե րու կը հասնի: Այս բացարձա կա պէս ըսել չէ որ այդ լսուածն է ճիշ դը: Սակայն կաս կա ծամ տու- թեամբ եւ խորաթա փանց ընթերցա նու թե ամբ լուրե րը լսողնե րը քանի՞ հոգի են վերջապէս: «Խաղաղու թե ան գործըն թա ցը» ամէ նէն աւե լի գոր ծածո ւած խօսքն է. այս կը լսենք պաղես տի նե ան հար ցի, կիպ րո սի հար ցի,Ղարա բա ղի, Քիւր տիս տա նի մասին:

57 Ինչ կը վերաբե րի Հայոց Ցեղասպա նու թե ան հարցին. վերջին երկու տարինե րուն, դար ձե ալ Սպի տակ Տու նէն, ժողո վուր դին փոր ձո ւե ցաւ համո զել, թէ Հայոց Ցեղաս- պա նու թե ան հայ կա կան բառե րը՝ Մեծ Եղեռ նը, ինչ պէս անոնք արտա յայ տո ւե ցան նախագահ Պարաք Օպամա յի բերնէն, նոյն խորիմաստ նշանա կու թիւ նը ունին: Դեռ կը լսենք «ահաւոր ջարդեր», «մահացու ջարդեր» խօսքե րը: Այդ ինչ որ առա ջին վայր- կե ա նէն կատա րե ցին Հայ Դատի Յանձ նա խում բե րը եւ հայ մեր իրա ւա գէտ նե րը ահա- զանգ էր. ահա զանգ այս բառերու օգտագործ ման դէմ, որոնք իրաւա կան հիմ քով չեն պաշտ պա ներ Հայոց Ցեղաս պա նու թե ան փաս տը, անոր հատուց ման հետա գայ քայ- լե րը: Այլ օրինակ. Յու նա կան պետու թիւ նը իւրա յա տուկ պարա գայ մըն է. մէկ կող մէ ժողո վուր դին մօտ կան թուրք ազգին եւ Թուրքի ոյ հանդէպ կրքոտ զգացում ներ, սակայն գործա- ռա րա կան եւ պետական շրջանակ ներուն մօտ բոլորո վին այլ տեսակի բնոյթ ունին մօտե ցում նե րը: Այս մէկը տեսանք Ալի ե ւի եւ Էրտո ղա նի այցե լու թիւն նե րուն ընթաց քին, հակա ռակ որ պաշ տօ նա պէս պետու թիւ նը կը փոր ձէ համո զել որ հաւա սար հեռա ւո րու թիւն ներ կը պահէ գէթ Հայաստա նի եւ Ատրպէյ ճանի հանդէպ: Եզրակացնելով. Բոլորս կը խոս տո վա նինք թէ թրքա կան եւ ատր պէյ ճա նա կան մամու լը իր աւերիչ դերը գործեց հայութեան պայքարներու ուղղութեամբ: Տխուր է խոստո վա նիլ թէ հայկա կան մամուլը շատ–շատ անգամներ զոհը դարձաւ թրքական–ազե րի ա- կան ծրագրո ւած ապակողմ նո րո շող արշաւին: Եւ այս չէ վերջա ցած: Ամէնօ րե այ պայքար մըն է որ բոլոր մարզե րէն ներս կը շարունա կո ւի, պարզ «հաքըրնե րու» ջիղեր պրկող յար ձա կում նե րէն մին չեւ լուրջ վնաս ներ հասց նող լու րե րու եւ ինք նու րոյն մեկ- նա բա նու թիւն նե րու, որ նոյ նիսկ պառակ տում ներ կրնան յառա ջաց նել նոյ նինքն մեր մէջ: Այս կը նշանա կէ որ հո՛ս կը գտնո ւի հայ կա կան մամու լի հիմ նա կան մար տահ- րաւէ րը, այլ կարեւոր մարտահ րա ւէր նե րու կողքին: Կազմա ւո րո ւիլ քաղաքա- կան ասպարէ զէն ներս, ընթանալ ճիշդ արժեչա փե րով:

58 ՀԱՍՄԻԿ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ

Ծնվել է Հայաս տա նում: Կրթու թյամբ լրագ րող է: 1981–1982 թթ. աշխա տել է Արմենպ րե սում` որպես թղթա կից: 1983–1985 թթ.` Հայաս տա նի պետա կան ռադի ո կո մի տեում` որպես խմբագիր: 1985 թվակա նի նոյեմբե րից մշտապես բնակ- վում է Մոսկվա յում: 1985–1991 թթ. աշխատել է Մոսկվա յում Հայաստա նի պետական ներկա յա ցուց չու թյու նում` որպես «Ռուս և հայ ժողովուրդ նե րի բարեկա մու թյան» թանգա րա նի ավագ գիտաշ խա տող, ապա՝ դես պա նա տան մշա կույ թի բաժ նում: 1991–ից ի վեր անգլերեն է դասավան դում Մոսկվա յի տարբեր միջ նա կարգ դպրոց նե րում: 2008 թ. դեկ տեմ բերից աշխա տում է Նոր Նախիջև ա նի և Ռու սաս տա նի Հայոց թեմի «Հայաս տա նյայց եկե ղե ցի» ամսա- թեր թում՝ որպես գլխա վոր խմբագիր:

ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՎԱՆԻ ԵՎ ՌՈՒՍԱՍՏԱՆԻ ՀԱՅՈՑ ԹԵՄԻ ԱՄՍԱԹԵՐԹԸ ԵՎ ՆՐԱ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ

Որպես զի հաս կա նա լի լինեն սփյուռ քի այսօ րյա մամու լի խնդիր նե րը, առա ջև եթ պարզել է պետք, թե ինչ լսարա նի է ուղղված այն`ովքեր են նրա ընթերցող նե րը: Այսօր վա սփյուռ քը, մաս նա վո րա պես ռու սա հա յու թյու նը, միան շա նակ չէ ոչ միայն սոցի ա լա կան առու մով: Ցավոք, 90–ական նե րին հայ րե նի քը լքած հոծ զանգ ված- նե րի գերակշիռ մասը նրանք են, ում ավելի լավ, բարդու թյուն նե րից զուրկ կեն ցաղ ունե նա լու տենչն ու կիրքն է մղել ձգե լու սեփա կան օջա խը և հիմ նա վոր վե լու օտար բնա կա վայ րե րում, օտար` ոչ միայն աշխար հագ րա կան, այլև սոցի ալ–հոգե բա նա- կան առումով: Շատերը դրան անպատրաստ էին և նրանց ոչ համարժեք պահ ված քը նոր «հայրե նի քում» վնաս հասցրեց և՛ իրենց, և՛ նրանց, ովքեր այդ վայ րե րում ծնվել կամ հաս տատ վել էին տաս նա մյակ ներ առաջ: Սկսվեց մի տարօ րի նակ ու անցան կա լի հակամար տու թյուն այս խմբերի մեջ, որն ինչ–ինչ ձևերով շարունակ վում է մինչ օրս: Եթե վաթ սու նա կան նե րին, յոթա նա սու նա կան նե րին, ութ սու նա կան նե րին այս տեղ` արտերկիր կոչ վածում, սովոր էինք մեր ազգակից նե րի անուն ները փնտրել, «հայտ- նա բե րել» գիտ նա կան նե րի, մշա կու թա յին գոր ծիչ նե րի և բժիշկ նե րի շար քե րում, ապա այժմ կարելի է դուրս գալ փողոց, առանց որևէ ճիգի հաս նել մոտա կա շու կան ու «հայտն վել» Երև ա նի արվար ձա նա յին որևէ թաղա մա սում կամ էլ Հայաս տա նի կոլո- րիտա յին որևէ շրջանում: Հիշում եմ` երև ան ցի նկա րիչ Արտա շես Թառու մյա նի արվես տա նո ցում տեսա նրա մի աշխատան քը. խառ նի խուռն ամբոխ էր, միայն թե մարդիկ զուրկ էին դեմ քե րից: Հարցրեի`ինչո ՞ւ: Նկարիչը պատասխա նեց, թե այսպի սին է իրա կա նու թյու նը, մար դիկ կորց նում են իրենց անհա տա կա նու թյու նը, դեմ քը` ազգա յին արժեք նե րից հրա ժար- վե լուն ու ինք նա ճա նա չո ղու թյու նը կորց նե լուն զու գըն թաց:

59 Ցավոք, մեր հայ րե նի քի տնտե սա կան, քաղա քա կան, հոգև որ ճգնա ժա մե րի արդյուն քում տեղի ունե ցած զանգ վա ծա յին արտա գաղ թի հետև ան քով հենց այս պի- սի ներն էին հանդի պում առանց այդ էլ օտարնե րի նկատ մամբ առանձնա պես ոչ բարի տրամադր ված, ասենք` Ռուսաս տա նի տարածքում: Տարի ներ առաջ դասա վան դում էի Մոսկ վա յի դպրոց նե րից մեկում: Ուսում նա կան տարվա սկզբին ուշադրու թյունս գրավեց թխաչ մի պատանի: Հարցրի ով լինելը: Մի պահ իրեն կորցրեց, ապա դժկամո րեն ասաց`«Мой дедушка какой–то армяне ц»: Չմտածեք, թե դա մասնա վոր դեպք էր. ոչ: Ընդա մենը մեկ–երկու տարի առաջ բնօր րա նը լքած հայե րը, նոր միջա վայ րում ներ ձուլ վե լու անտակ կրքով, ակտի վո րեն, առանց այդ էլ թույլ իմացած հայերե նը փոխում էին (և են) վատորակ ռուսերե նով, և միայն Պարոնյա նի գրչի ուժն է պետք, որ նկարագ րի այդ զավեշտը: Համա կարգ չա յին «համա ճա րա կի» նախօ րե ին երկու հայա տառ գրա մե քե նա ունեի: Մեկն առա ջար կե ցի բազ մա զա վակ ծանո թու հուս, որ Հայաս տա նը ընտա նի- քով դեռ նոր էր լքել: Մտածե ցի, թե երեխա նե րին պետք կգա: Զարմաց րեց ու տխրեց- րեց իրեն կիրթ համա րող այդ տիկնոջ պատասխանը. «Ինչ նե րի՞ն է պետք, էստեղ հո հայե րե նով չե՞ն զբաղվե լու»: Հու սա հա տա կան այս տրա մադ րու թյունս, խոս տո վա նում եմ` կամաց–կամաց, սկսեց ինձ լքել, երբ աշխա տան քի անցա Հայ առա քե լա կան եկե ղե ցու Նոր Նախի- ջև ա նի և Ռու սաս տա նի հայոց թեմի ամսա թեր թում: Կանո նա վոր շփու մը Մոսկ վա- յում ապաս տա նած և եկե ղե ցի հաճա խող մեր հայ րե նա կից նե րի հետ լավա տե սա- կան մտքե ր առաջացրին. այնո ւա մե նայ նիվ մեզա նում կա ցեղի պատ կա նե լու թյան մի զար մա նա լի զգա ցո ղու թյուն, որ պահի տակ միա վո րում է բոլո րին: Այս առու մով հսկա յա կան է հայ եկե ղե ցու դերը, մանա վանդ եթե հոգև որ հովի վը ուժեղ անհա տա- կա նու թյուն է: Տաս նա մյա կից ավելի անջր պետ ված լինե լով հայ կա կան միջա վայ րից՝ չեմ թաքցնում`ըմբոշխ նում էի բարեկամ այն մթնոլոր տը, որ տիրում է թեմում: Այն բազ մա շերտ է` հայաս տան ցի ներ, նախ կին բաք վե ցի ներ, գան ձակ ցի ներ, ջավախք- ցի ներ, հար կավ` բնիկ մոսկ վա ցի նե րը քիչ են, բայց նրանք էլ կան: Այս տեղ նրանք շփվում են միմյանց հետ, կիս ում դժվա րու թյուն նե րը, օգնում մեկ մե կու: Գոր ծում են գան ձակ ցի նե րի, այլ բնա կա վայ րե րից Մոսկվա տեղա փոխ ված համերկ րա ցի նե- րի խմբեր, որոնք որո շա կի օրե րի հան դի պում են եկե ղե ցու տարած քում` զրու ցե- լու, նորու թյուն ներ փոխա նա կե լու: Ուրա խա լին այն է, որ Մոսկ վա յի Սուրբ Հարու- թյուն փոք րիկ եկե ղե ցին ուխ տա տե ղի է մեծ թվով հայ երի տա սարդ նե րի, բու հե րի ուսա նող ների, երի տա սարդ մաս նա գետ ների, դպրո ցա կան ների համար: Նրան ցից շատե րը «Հայոր դաց տան» սաներ են, հայ րե նան վեր, ճանա չո ղա կան հրա շա լի միջո ցա ռում նե րի ակտիվ կազ մա կեր պիչ ներ ու մաս նա կից ներ: Չմո ռա նանք հիշել տեր հայ րե րի և եկե ղե ցա սեր երի տա սարդ նե րի ջանքերով ստեղծ ված «Նուռ» կազ- մա կեր պու թյու նը, որը հիա նա լի օրի նակ է, թե ինչ պես պետք է հավա քել, համախմ բել հայոր դի նե րին արտերկ րում, նրանց նպա տա կամ ղել ազգա սի րա կան գաղա փար- նե րի: «Նու ռի» անդամ նե րին ոգև ո րում է հայ րա կան, հոգև որ այն աջակ ցու թյու նը, որ նրանց նկատմամբ ցուցա բե րում է սիրելի հոգևոր առաջնոր դը` Եզրաս Եպիսկո- պոս Ներ սի սյա նը: Բնա կա նա բար, այս պի սի իրո ղու թյու նը լիար ժեք նախա պայ ման

60 է տպագիր օրգան ունենա լու համար, որը կնպաստի մարդկանց համախմբմա նը, կնպա տա կա ուղ ղի նրանց ազգան պաստ գոր ծե րի: Ամսա թեր թը գոր ծում է 2007 թվա կա նից: Առա ջին խմբա գի րը` Ռու բեն Հայ րա պե- տյանը, որ տարիներ շարունակ եղել է Մոսկվա յում Արմենպրե սի հատուկ թղթակի ցը, նաև Սրբա զան հոր հոր դոր նե րով ուղ են շել է այն նպա տակ նե րը, որոնց հետև ե լու է պարբե րա կա նը, այն է`օտարաբ նակ հայերին ներկա յաց նել մեր ազգի պատմու թյու- նը, հոգև որ արժեք նե րը, առկա խնդիր նե րը, տեղե կաց նել կրո նա կան տոնե րի մասին, լուսաբանել, թե ինչպես են դրանք նշվում թեմի եկե ղեցի նե րում: Սկզբունքա յին կարև ո րու թյուն ուներ այն հար ցը, թե ինչ լեզ վով է հրա տա րակ վե լու պար բե րա կա նը: Սրբա զա նի խորին համոզ մամբ՝ արտերկ րի հայա թե մա թեր թը, որի ընթեր ցո ղները առավե լա պես հայեր էին լինելու, պետք է նրանց հետ անպայմա նո րեն խոսեր հայե- րեն: Սա չէր բացա ռում այդ պար բե րա կա նի էջե րում ռու սա լե զու նյու թե րի առկա յու- թյունը (հետագան ցույց տվեց, որ այսպի սի մոտեցու մը միանգա մայն արդարա ցի է, նախ` հայալե զու ընթերցող նե րը ստվար մաս են կազ մում և իրենց «պաշտ պան ված» են զգում ուծացու մից, իսկ մայրե նի լեզուն մոռացած և այդ կորս տի ողբեր գա կա նու- թյու նը զգա ցող մեր հայ րե նա կից նե րը ջանում են իրենց ծանոթ–մտե րիմ նե րի մասին պատմող ակնարկների օգնությամբ սովորել հայերեն): Կան այժմե ա կան թեմա ներ` Կաթո ղի կո սի ամե նա մյա տոնա կան ուղերձ նե րը և, ասենք, Վրաս տա նում հայ կա- կան եկե ղե ցի նե րի նկատ մա մբ կատար ված ոտնձ գու թյուն նե րը, որոնց վերաբերյալ նյութերը տպագրվում են զուգա հեռա բար հայերեն և ռուսե րեն: Ցայսօր լույս է տեսել ամսաթեր թի 21 համար: Ամսից ամիս նկատե լի է ընթերցող- նե րի թվա ճը: Ավե լա նում են խորագ րե րը, ընդար ձակ վում են քննարկ վող թեմա նե րը: Ինձ անասե լի հաճելի է` մեզ ակտիվ թղթակցում են իրենք` ընթերցող նե րը, որոնց թվում թե՛ շար քա յին մար դիկ են, թե՛ անվա նի, վաս տա կա շատ մեր հայ րե նա կից նե- րը: Այս պես`պահես տի գնդա պետ Վիգեն Արա մյա նի խոհափիլի սո փա յա կան էսսե- ները, հոդված նե րը, որոնք գրված են հատուկ մեր ամսագրի համար, մեծ արձա- գանք են գտնում ընթեր ցող նե րի շրջա նում: Իհար կե, կան մար դիկ, որ համա կարծիք են գնդա պե տին, ոմանք էլ` ոչ: Իսկ նրա արծար ծած հար ցե րը շատ ցավոտ և այժ- մե ա կան են`ինչ պե՞ս օտար երկ րում դաս տի ա րա կել հայա սեր, հայ լեզուն իմա ցող զավակ նե րի, ինչ պե՞ս նպաստել նրանց հայրե նա դար ձու թյա նը (ի դեպ, դա մեր թեր- թի կարև ո րա գույն խնդիր նե րից է), ինչո՞ւ պետք է հպարտա նանք մեր անկախ հայ- րե նի քով, ո՞րն է օտար անուն կրելու իմաստը, ինչո՞ւ է ցանկալի, որ հայ մարդը կրի հայեցի անուն և այլն… Կան հրա պարա կում ներ, որոնք զար մա նա լի շարու նա կու թյուն են ունե ցել: Թեր թը քանիցս պատ մել էր չոր սա մյա Կարի նա յի մասին, ումից ծնող նե րը հրա ժար վել էին ծնվե լուց անմի ջա պես հետո: Աղջ նա կը, որ հաշ ման դամ է, ապրում է Մոսկ վա յի ման- կատ նե րից մեկում: Եկե ղե ցա սեր երի տա սարդ նե րից մի քանի սը այցե լում են փոք րի- կին, փորձում լուծել ֆինանսա կան խնդիրնե րը, որ կապված էին նրան վիրահա տե լու հետ: Հոդ վա ծը պատա հա կա նո րեն ընթեր ցել էր մեր հայ րե նա կից նե րից մեկը: Նա զանգահարեց խմբագրու թյուն, որ պարզի, թե ինչպես կարող է օգնել Կարինա յին: Այսպես կայացավ բարերա րի և Կարինա յի խնամա տար նե րի ծանոթու թյու նը:

61 Թերթի թեմատիկ էջերից մեկում հարցազրույց էր տեղադրված մոլդո վա հայ թեմի առաջնոր դի հետ ու նաև համառոտ տեղեկու թյուն կար գաղութի պատմու թյան ու նրա հռչակա վոր ներ կայա ցու ցիչ Մանուկ բեյի արկա ծա լի կյան քի մասին: Էջն ընթեր ցե- լուց հետո մեր հայրե նակից, քիմի կոս Գոհար Ղարիբյա նը մեծ ցանկու թյուն ունեցավ ուսում նա սի րե լու Մանուկ Բեյի կյան քը: Այսօր–վաղը նա գրա սեր նե րին կներ կա յաց- նի իր պրպտումնե րի տպագիր արդյունքը այդ նշանա վոր հայի կյանքի վերաբե րյալ: Նշենք նաև, որ Գոհար Ղարիբյանը մեր ակտիվ թղթակից նե րից է: Թերթին թղթակցում են նաև օտարնե րը, ովքեր վաղուց գիտեն հայերին, նաև նրանք, ովքեր Հայաստանն իրենց համար նոր են բացահայտել: Անցած նոյեմբե- րին հրա պա րակ վեց ժամա նա կա կից ռուս անվա նի բանաս տեղծ Յու րի Եմե լյա- նովի «Армянские храмы в моем детском восприятии ассоциировались с Ноевым Ковчегом» ջերմա շունչ հոդվա ծը, որ ներբող էր հայ եկեղե ցուն և հայ մարդկանց: Հեղինա կը վերհի շում է այն հայերին, ովքեր հանդի պել են նրան կյանքի ուղինե րում: Այս պի սի հրա պա րա կում նե րը, ճանա չո ղա կան արժե քից զատ, երի տա սարդ լսա րա նի համար դաս տի ա րակ չա կան կարև ո ր նշանակություն ունեն. ինչ պե՞ս է վայել մեզ`մեծ մշակույ թի, հերոսա կան պատմու թյան կրողնե րիս դրսևո րվել օտար միջա վայ րում: Ամսա թեր թի էջե րից երկու սը հատ կաց ված է «Հայոր դաց տանը»: Ման րա մաս նո- րեն ներ կա յաց վում են այս հրա շա լի օջա խում անց կաց վող միջո ցա ռում նե րը, արժե- քա վոր են սանե րի շարադ րանք նե րը հայ րե նի քի, լեզ վի, հավատ քի վերա բե րյալ: Այս հրապա րա կում նե րը ոգև ո րում են նրանց, նաև ինչ խոսք` նոր, կարև որ հար ցադ րում- ներ առաջաց նում նրանց հոգում: Ամսա թեր թը յու րօ րի նակ խոս նակ է Բաք վի, Գան ձա կի, Սում գա ի թի ջար դե րի ակա նա տես նե րի համար. նրանց հիշո ղու թյուն նե րը պատ մու թյան անժխ տե լի փաս- տաթղթեր ու վկայու թյուն ներ են: Ամսաթեր թի վերջին էջը նախընտրում են գրքասեր նե րը` այն տեղեկաց նում է նոր հրա տա րա կու թյուն նե րի մասին, տալիս դրանց համա ռոտ բովան դա կու թյու նը: Շատ հաճախ հեր թա կան համա րը լույս տես նե լուն պես սկսվում են հեռա խո սա զան գե րը` ինչպե ՞ս ձեռք բերել այս կամ այն գիր քը: Համա ցան ցում գոր ծում է ամսա թեր թի կայ քը, ուր տեղադր վում են հրա պա րակ- ված նյութե րը և տարբեր նորություն ներ Հայաստա նի, Արցախի և սփյուռքի մասին: Ամսա թեր թում աշխա տե լը, իրոք, մեծ հնա րա վո րու թյուն է ընձե ռում՝ ճանա չե լու մարդկանց, եզրահան գում անելու, թե ով ենք մենք՝ այսօրվա հայերս, ինչ ենք մտա- ծում ինքներս մեր մասին, ինչպես ենք տես նում մեր ապագան: Հու սադրե լի է, որ նրանք, ովքեր կար դում են մեր ամսա գի րը, հիմ նա կա նում իրենց ապա գան տես նում են Հայաստա նում: Ուրախա լի է: Հուսանք, որ դրանում իր փոքրիկ, համեստ դերն ունի նաև մեր երի տա սարդ ամսա թեր թը` Հայ առա քե լա կան եկե ղե ցու Նոր Նախի ջև ա նի և Ռուսաս տա նի հայոց թեմի կողմից հրատա րակվող «Հայաստա նյայց եկեղե ցին»:

62 ՎԵՐԱ ՍԻՍԵՐՅԱՆ

Ծնած է Պէյ րութ, Լիբա նան 1963 թուին: Յաճա խած է Հայ կա զե ան համալ սա րա նը եւ 1986–ին ստա- ցած է Պսակա ւոր արուես տից վկայա կան, քաղաքա կան գիտու- թիւն նե րու մէջ: Աւե լի ուշ շարու նա կե լով իր ուսու մը տիրա ցած է Մագիստ րո- սի վկա յա կա նին clinical psychology –ի ճիւ ղին մէջ: Դեռ պատանի տարիքէն աշխատակ ցած է Լիբանա նի «Ազդակ» օրաթեր թին, «Կայծեր» պարբե րա թեր թին, Zavarian Review–ին, հիմնա դիր աշխատա կից նե րէն եղած է «Ազդակ»–ի «Պզտիկ–Մզտիկ» մանկա պա տա նե կան յաւելո ւա ծին 2002 թուին: Մաս նա գի տա կան յօդո ւած ներ կը ստո րագ րէ Լիբա նա նի մէջ հրա տա րա կո ւող «Հայ ման կա վարժ» պար բե րա թեր թին մէջ: Հեղի նակ է հինգ ման կա կան գիր քե րու. իսկ Սանան Սողո- մեա նի հետ հեղինա կած է Հայաստա նի մասին տեղեկա տո ւա- կան գիրք մը: Ներ կա յիս ան պատաս խա նա տուն է Լիբա նա նի «Ռատիօ–Սեւան»–ի յայ տագիրներու:

ՀԱՅ ԼՐԱՏՈՒԱՄԻՋՈՑԸ ԵՒ ՀԱՆԴՈՒՐԺՈՂԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆ

Հաւա նա բար երբ կար դաք «հայ լրա տո ւա մի ջո ցը եւ հան դուր ժո ղա կա նու թիւն» վերնա գի րը, մտածէք թէ ի՞նչ կապ կրնայ ըլլալ ընդ հա նուր թեմա յին հետ, որն է «21–րդ դարի մար տահ րա ւէր նե րը, տեղե կա տո ւա կան անվ տան գու թիւ նը եւ հայ լրագ րու թիւ- նը»: Չեմ գիտեր ինչո՞ւ սփիւռ քի նախա րա րու թե ան տեղե կա տո ւա կան բաժ նէն ստա նա լէ ետք խորհրդա ժո ղովի թեման, առա ջին բառը որուն մասին սկսայ մտածել հան դուր- ժո ղա կա նու թիւն բառն էր: Թէ ինչո՞ւ այս բառը, եւ ի՞նչ էր անոր կապը թեմային հետ, յստակ չէր, սակայն որոշե ցի հետեւիլ ենթագի տակ ցութե անս տուած նշանին: Յաջորդող օրերուն, առօրե այ աշխատան քա յին հեւքի ընթացքին յաճախ բառը կը վերյի շէի, եւ կը փոր ձէի վերա դառ նալ խորագ րին, փնտրել կապը, պար զաց նել թեման. որքան փորձե ցի այնքան աւելի համոզո ւե ցայ, որ «21–րդ դարուն իբրեւ լրա- տո ւա կան միջոց տեղե կա տո ւա կան վտանգ նե րը դիմա կա յե լը» բարդ հարց է, մանա- ւանդ արտակարգ եւ դժուա րին պայման նե րու մէջ ապրող մեր ժողովուր դին համար: Նիւթը լուրջ նիւթ է եւ կը պահանջէ լուրջ մօտեցում, որ պէտք է անդին անցնի չորս օրե րու վրայ երկա րող խորհր դա ժո ղո վի սահ ման նե րէն, վելու ծում նե րէն, պտոյտ նե- րէն եւ հաճե լի նոր ծանօ թու թիւն նե րու փոր ձա ռու թե նէն ու վերա ծո ւի այս ծիրէն ներս լուրջ ռազ մա վա րու թե ան մշակ ման եւ աշխա տե լա ո ճի որդեգր ման: Ահա այս մտա ծում նե րուս մէջ է, որ դար ձե ալ նոյն բառը՝ հան դուր ժո ղա կա նու թիւ- նը, ինքզինք պարտադ րեց, թերեւս պարզ այն պատճա ռով, որ իմ միջավայ րիս մէջ այս վարուե լա կերպի պէտքը կը զգացո ւի գրեթէ բոլոր մակարդակ նե րուն վրայ:

63 Եւ որովհե տեւ կը հաւատամ, որ անհա տը նախ պէտք է սկսի իր անձէն, սկսայ անձէս, հարցու ցի հետեւե ալ հարցում նե րը ու փոր ձե ցի գտնել պատաս խան ներ… • Որքա՞ն նեղացու ցիչ է ինծի համար լսել կարծիք ներուս հակառակ կարծիք ներ: • Ի՞նչ կը զգամ երբ կը լսեմ նման կարծիք ներ՝ ֆիզիքա կան անհանգստու թիւն, ընկ ճո ւա ծու թիւն, կիրք, բար կու թիւն… • Ինչ պէ՞ս կ’ընդու նիմ քննա դա տու թիւն նե րը: • Ինչ պէ՞ս կը պատաս խա նեմ քննա դա տու թիւն նե րուն: • Քննա դա տու թիւն նե րուս մէջ կառու ցո ղա կա՞ն եմ թէ՞ վիրա ւո րա կան միայն: • Ինչ պի սի՞ բառեր կը գոր ծա ծեմ, երբ կը խօսիմ կար ծիք նե րուս հակա ռակ կար ծի քի մը մասին: • Երբ լուր մը լսեմ ինչպէ՞ս կը ստու գեմ այդ լու րի ճշգրտու թիւ նը: • Կրնա՞յ ըլլալ, որ տեղ չտամ լուրե րու, որոնց համաձայն չեմ: • Որքա՞ն պատրաստ եմ բազմա կար ծու թե ան: • Կը քաջա լե րե՞մ նոր գաղա փար ներ կամ որքա՞ն տեղ կու տամ նոր գաղա փար նե- րու եւ նորարա րու թե ան: • Կրնա՞յ ըլլալ, որ իր պարունա կէն դուրս հանեմ լուրեր եւ հաղորդեմ: • Եթէ սխալ լուր մը տամ, ինչպէ՞ս կը հեր քեմ զայն կամ ընդ հա նար պէս կը հեր քե՞մ: • Լու րե րը կը հաղոր դեմ իբրեւ առար կա յա կա՞ն լուր թէ՞ կ’օգտագոր ծեմ զանոնք քարոզ չու թիւն կատա րե լու համար: • Ապա տե ղե կատ ւու թիւն կ’ընե՞մ: • Ինչ պէ՞ս կը հակա դար ձեմ ապա տե ղե կա տո ւու թե ան: • Երբ լսեմ հակառակ կարծիք մը, կը փորձե ՞մ այդ տեղ դրա կան բան մը գտնել, թէ՞ որով հե տեւ դիմա ցի կող մէն կու գայ խօս քը, ընդ հան րա պէս զայն կը համա րեմ բացասա կան, անկարե ւոր կամ վնասա կար: Հարցում նե րու այս շարքէն ետք, վայրկե ան մը ամփոփո ւե ցայ եւ սկսայ մտածել թէ ինչի՞ մասին էին հար ցում նե րը հան դուր ժո ղա կա նու թեա՞ն, թէ՞ աւելի լայն հասկա ցու թե- ան մասին: Ահա այդ վայրկե ան նե րուն յիշեցի տարիներ առաջ կարդա ցած աշխատու- թիւն մը, որուն հեղի նակն էր Milton Rokeach եւ վեր նագի րը «Open and closed belief systems» կամ «Բաց եւ գոց համակար գե րը»: Սկսայ մտա ծել, որ արդե օք այս հար ցադ րում նե րով կ’ուզէի տե՞ղս ճշդել համակար- գին մէջ: Այսինքն՝ հանդուր ժո ՞ղ եմ, ինք նավս տա՞հ եմ, ինք նար ժե ւո րումս բա՞րձր է, պատ- րա՞ստ եմ լսելու տարբեր կարծիք ներ, կը յարգե ՞մ այդ կարծիք նե րը, կը փորձե ՞մ մտնել դիմա ցի նին վիճա կին մէջ, մաս նա գի տա կա՞ն է մօտեցումս, կը խուսա փի ՞մ նախապա- շա րում նե րէ եւ այլն… Ահա այն հիմնա րար տարրե րէն ոմանք, որոնք կը բնորո շեն բաց համակար գը, որ կրնայ անհա տին ապա հո վել առողջ մտա ծե լու հնա րա ւո րու թիւն, ամուր նկա րա- գիր, հար ցե րը դիտե լու եւ ընկա լե լու ճիշդ ուղ ղո ւա ծու թիւն եւ ճկու նու թիւն՝ դէմ դնե լու համար բոլոր վտանգնե րուն, ներառե ալ տեղեկա տուա կան վտանգին: Լրա տո ւա կան հան դուր ժո ղու թիւն հաս կա ցու թիւ նը կը փոխո ւի մեր պարա գա յին տրո ւած ըլլա լով,որ մենք կը գտնո ւինք տեղե կա տո ւա կան պատե րազ մի մէջ: Թուր քիա

64 եւ Ազր պէյ ճան մեզի դէմ ձեռ նար կած են ապա կա տե ղե կա տո ւա կան արշա ւի եւ այս- տեղ մեր հանդուր ժո ղա կան մօտեցու մը առաւել ներ չ’ապահո վեր մեզի: Թուրք եւ ազերի տեղեկա տո ւու թե ան դէմ պայքա րե լու համար մենք յաճախ պէտք է դուրս գանք հան դուր ժո ղա կա նու թե ան ընդու նո ւած չափա նի շե րէն, եւ ստի պո ւած ամէն միջոցնե րով դէմ դնենք հակառա կոր դի սադրանք նե րուն: Թշնամի ին դէմ պայ քարի ընթացքին կարեւոր են բաց համա կարգի ընձեռած առա- ւե լու թիւն նե րը, որ մեզի կ’ընձե ռէ պայ ման նե րը եւ հաս կա ցո ղու թիւն նե րը, որպէս զի գիտակ ցե լով կիրար կենք տեղե կա տո ւա կան պատե րազ մի նոր մե րը, եւ այս պայ քա- րի ընթաց քին օգտա գոր ծո ւած ձեւե րը մեր կեան քին մէջ չվե րա ծենք մտա ծե լա ո ճի եւ աշխա տե լա ո ճի ու չընդ հան րաց նենք տեղա փո խե լով ներ քին դաշտ, պարզ խօս քե րով որպէսզի չդառ նանք անհանդուր ժող՝ իրարու նկատմամբ. հարկ չկայ ըսելու, որ ներ- քին անհան դուր ժո ղու թիւ նը պար զա պէս անօ գուտ է եւ մեր սուղ ժամա նա կի վատ նում: Այս իմաստով շատ կարեւոր եւ օգտակար է համակար գող ծրագրի մը ուղղու թիւն- նե րը, միասնա բար դէմ դնելու թշնամի ին տեղեկա տո ւա կան վտանգնե րուն: Կարծեմ որոշ չափով յստակա ցաւ թէ ինչո՞ւ խորհր դա ժո ղո վի նիւ թը յաճախ ինծի համար կը կապո ւէր հան դուր ժո ղա կա նու թիւն բառին: Այս վեր լու ծում նե րէն մեկ նե լով՝ հայ կա կան լրա տո ւա մի ջոց նե րը ներազ գա յին մակար դա կի վրայ առա ւե լա գոյն հան- դուր ժա կա նու թիւն պէտք է դրսե ւո րեն, դէմ դնե լու համար արտա քին մար տահ րա ւէր- նե րուն: Հիմա որ մտա հո գութիւնս փորձե ցի յստա կացնել, կը յուսամ, որ միասնա բար աւե- լի լաւ տեղ կրնանք առաջ նոր դուիլ լրա տուա կան եւ տեղեկա տո ւա կան վտանգնե րը դիմա կա յե լու մեր հաւա քա կան աշխա տան քին մէջ:

65 ԱՐԱ ՍԱՂԱԹԵԼՅԱՆ

Ծնվել է 1970 թ. Երև ա նում: 1993 թ. ավար տել է Երև ա նի պետա կան համալ սա րա նը: 1984 թ. սկսած ակտիվ գոր ծունե ու թյուն է ծավալել լրագրու- թյան և տեղեկատ վու թյան ոլորտում, մի շարք ԶԼՄ–ի հիմնա- դիր և հրա տա րա կիչ է հան դի սա ցել: 2001–2006 թթ. եղել է ՀՀ արդարա դա տու թյան նախարա րի մամու լի քար տու ղար, ունի արդա րա դա տու թյան երկ րորդ դասի խորհր դա կա նի կոչում: 2006 թ. համա խոհ նե րի հետ հիմ նադ րել է «Հասա րա կայ- նու թյան հետ կապե րի հայաս տա նյան ասո ցի ա ցի ան» (APRA) 2009 թ. առ այսօր զբա ղեցնում է ՀՀ նախագա հի աշխատա- կազ մի «Հան րա յին կապե րի և տեղե կատ վու թյան կենտ րոն» ՊՈԱԿ–ի տնօ րե նի պաշ տո նը: Մեկ տաս նյա կից ավելի գիտա կան հոդ ված նե րի հեղի նակ է, ման կա վար ժա կան գիտու թյուն նե րի թեկ նա ծու:

ԿԱՆ ՀԱՐՑԵՐ, ՈՐՈՆՔ ՎԵՐ ԵՆ ԿՈՒՍԱԿՑԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԻՑ…

Հար գե լի՛ տիկ նայք և պարո նայք, սիրե լի՛ գոր ծըն կեր ներ, շնոր հա կա լու թյուն եմ հայտ նում այսօր վա միջո ցառ ման կազ մա կեր պիչ նե րին` նախա ձեռ նու թյան, և տար- բեր երկր նե րից ժամա նած գոր ծըն կեր նե րին` պատ րաս տա կա մու թյան համար` քննար կե լու հայ լրագ րու թյան և հայու թյան տեղե կատ վա կան, հոգե բա նա կան անվ- տան գու թյան հետ կապ ված կարև ո րա գույն հար ցե րը, որոնք վեր են կու սակ ցա կա- նությու նից և սերտո րեն կապված են համայն հայության ազգային շահերի պաշտպա- նության հետ: Այդ շահերը, վստահ եմ, քաջ գիտակցվում են այստեղ ներ կա մասնա- կից նե րից յու րա քան չյու րի կող մից: Այսօր հստակ են նաև ինք նիշ խան Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյան պաշ տո նա կան մոտե ցում նե րը, որոնք ամրագր ված են ՀՀ Տեղե- կատվա կան անվտան գու թյան հայեցա կար գում: Ինչպես հայտնի է` 2009 թ. մայիսի 29–ին ՀՀ նախագա հի որոշմամբ հաստատ- վել է ՀՀ Տեղե կատ վա կան անվ տան գու թյան հայե ցա կար գը` որպես տեղե կատ վա- կան անվ տան գու թյան ապա հով ման նպա տակ նե րի, խնդիր նե րի, սկզբունք նե րի և հիմ նա կան ուղ ղու թյուն նե րի նկատ մամբ պաշ տո նա կան մոտե ցում նե րի համա- կարգ, որում, ի թիվս այլ ծրագրա յին դրույթնե րի, հստակ նշված է, որ Հայաստա նը առաձ նա կի նշա նա կու թյուն է տալիս Հայաս տան–Արցախ–Սփյուռք եռա մի աս նու- թյան տեղե կատ վա կան կապի կարև ո րու թյա նը և համա հայ կա կան տեղե կատ վա- կան դաշ տի ձևա վոր մա նը, դրա ենթա կա ռուց վածք նե րի ներ դաշ նակ գոր ծադր ման և զար գաց ման համար անհ րա ժեշտ պայ ման նե րի ստեղծ մա նը: Սա է մոտե ցու մը: Ընդա մե նը մեկ մեջ բե րում հայե ցա կար գից. «…Հայ ժողովր դի և նրա տար բեր հատ- ված նե րի հոգև որ և պատ մամ շա կու թա յին ժառան գու թյան պահ պա նում, ազգա յին

66 արժեք նե րի և ավան դույթ նե րի վերար տադ րու թյուն ու զար գա ցում, հայ ինք նու- թյան հիմ նա սյու նե րի` բարո յա հո գե բա նա կան կերտ ված քի, հայոց լեզ վի և Հայ առա քե լա կան սուրբ եկե ղե ցու դերի ամրապն դում, Հայաս տան–Արցախ–Սփյուռք եռա մի աս նու թյան տեղե կատ վա կան կապի ապա հո վում»: Սրանք այն նպա տակ- ներն են, որոնց հետ կապված որոշ խնդիրնե րի լուծու մը դրվել է նաև «Հանրա յին կապե րի և տեղե կատ վու թյան կենտ րո նի» գոր ծու նե ու թյան հիմ քում: Հայե ցա կար- գի հաս տատ մամբ, ինչ պես նաև մեր կենտ րո նի ստեղծ մամբ իշխա նու թյուն նե րը վերա հաս տա տում են հայու թյան տեղեկատվական անվ տան գու թյան խնդիր նե րին համա կարգ ված մոտե ցում ցու ցա բե րե լու պատ րաս տա կա մու թյու նը: Վերո հի շյալ հայե ցա կար գից բխող խնդիր նե րի լուծ ման և դրա նպա տակ նե րի իրա կա նաց- ման համար ՀՀ Անվտան գու թյան խորհրդին կից այժմ գործում է աշխատան քա յին խումբ: Վստահ եմ, որ դուք էլ կու նե նաք որոշ առա ջարկ ներ, ուս տի, հան դի սա- նալով խմբի ղեկավա րի տեղակալ և օգտվե լով առիթից, խնդրում եմ բոլոր առա- ջարկնե րը, որոնք կծագեն ձեզ մոտ ինչպես այս միջացա ռու մից հետո, այնպես էլ ձեր գոր ծու նե ու թյան ընթաց քում, ներ կա յաց նել մեզ սփյուռ քի նախա րա րու թյան միջո ցով կամ ուղար կել մեր կենտ րո նի էլեկ տրո նա յին հաս ցե ով` info@iprc. am: Մենք պատրաստ ենք ակտիվ համագոր ծակ ցու թյուն ծավալել բոլոր շահագրգիռ անձանց և կառույցնե րի հետ: Հակիրճ կանդ րա դառ նամ այսօր վա մար տահ րա վեր նե րից մի քանի սին. տեսա նե- լի են մի շարք կիրա ռական խնդիրներ, սակայն խոսեմ այն խնդիրնե րի մասին, որոնք արա գո րեն կարող ենք և պետք է լու ծենք համա տեղ ջան քե րով: Կցան կա նա յի բոլո րի ուշադ րու թյու նը հրա վի րել տար բեր ցան ցա յին, որո նո ղա կան համա կար գե րում հայ- կա կան և հայան պաստ բովան դա կու թյամբ նյու թե րի (content – անգլ.) ներ կա յաց վա- ծու թյան խնդրին, բայց ուրա խու թյամբ տեղե կա ցա, որ համա ժո ղո վի աշխա տանք նե- րին մասնակ ցում է նաև ԱՄՆ–ից ժամա նած փոր ձա գետ Արմեն Հարե յա նը, ով ման- րա մասն կներ կա յաց նի խնդի րը: Առա ջար կում եմ բոլո րին հետև ել նրա զեկույ ցին, որովհե տև նա երկար տարինե րի փորձ ունի այդ ոլորտում, և այժմ էլ մեր կենտրո նը սեր տո րեն համա գոր ծակ ցում է պրն. Հարե յա նի կող մից կառա վար վող ցան ցա յին ռեսուրս նե րի հետ: Մի քանի խնդիր, որոնց լուծու մը առաջար կում եմ քննարկել հիմա. առաջի նը օտարա լե զու հայանպաստ լրահոսն ու նյութերն են: Մենք լուրջ խնդիր ունենք՝ մեր դիր քո րո շում նե րը և տեսա կետ նե րը, բացի հայե րե նից և ռու սե րե նից, նաև այլ լեզու- նե րով ներ կա յաց նող կոն տեն տի առու մով: Եթե որոշ ռեսուրս նե րի հաշ վին ռու սա լե- զու նու թեր ապա հո վել այսօր հաջող վում է, ապա օտա րա լե զու բազ մա թիվ հար թակ- ներ և որոնո ղա կան համակար գեր մնում են առանց պատշաճ ուշադրու թյան: Պար- զա պես մեր հնա րա վո րու թյուն ներն այդ ոլոր տում, օբյեկ տիվ պատ ճառ նե րից ելնե- լով, սահմա նա փակ են, և մենք պետք է համախմբվենք, կազմա կեր պենք և որոշա կի մեխա նիզմ ներ մշա կե լով՝ արտերկ րում աշխա տող մեր հայ գոր ծըն կեր նե րի օգնու- թյամբ ապա հո վենք հայան պաստ, Հայաս տա նից եկող, ուղ ղորդ վող տեղե կատ վա- կան հոս քեր: Համակց ված ցան ցի պարա գա յում, կար ծում եմ, դա իրա տե սա կան խնդիր է, և այս առումով արդեն ունենք հաջողված փորձեր: Մեր հակառա կորդ նե րը

67 բավա կան ակտիվ են այս ուղ ղու թյամբ: Թուր քե րը վար կա բե կիչ բովան դա կու թյամբ անգ լա լե զու բազ մա թիվ կայ քեր են հովա նա վո րում, իսկ ադր բե ջան ցի ներն այն քան են բազ մա զա նեց րել իրենց գոր ծու նե ու թյու նը հակա հայ կա կան քարոզ չու թյան գոր- ծում, որ անգամ գրան ցում են կայ քեր, որոնք ռու սե րե նով ապա տե ղե կատ վու թյուն տարա ծե լով Հայաս տա նի մասին` ներ կա յաց վում են իբրև հայաս տա նյան «ընդ դի- մա դիր» ուղղ վա ծու թյան լրատ վա մի ջոց ներ: Խնդի րը բար դա նում է նաև նրա նով, որ մեզա նում դեռ կան անձինք, ովքեր օգտ վում են ակն հայտ կաս կա ծե լի աղբյուր նե- րից և տարա ծում հակա ռա կոր դի կող մից շրջա նա ռու թյան մեջ դրված բացա սա կան, վար կա բե կիչ կամ ապա կողմ նո րո շիչ տեղե կատ վու թյուն (քաղա քա կան ինտ րիգ նե- րի կամ այլ դրդա պատ ճառ նե րով)` չհաս կա նա լով, թե ինչ աղբյու րից են օգտ վում: Արտատ պում և տարա ծում են` խախ տե լով տեղե կատ վա կան տար րա կան հիգի ե- նա յի բոլոր կանոն նե րը: Տեղյակ եք, անշուշտ, որ ադրբե ջան ցի նե րը նաև հայալե զու կայքեր ունեն: Մենք քայլեր ենք ձեռնար կում` ի հայտ բերելու դրանց ստեղծող նե րին և նրանց կողմից հետապնդ վող իրա կան նպա տակ նե րը: Սակայն անգ լա լե զու, ֆրան սա լե զու, գեր մա- նալե զու և այլ լեզունե րով նմանա տիպ կայքե րը ևս շատ տարածված են: Այս փուլում այդ երկր նե րում մեր հայ րե նա կից գոր ծըն կեր նե րի և, իհար կե, դես պա նու թյու նե րի ակտիվ մաս նակ ցու թյան կարի քը կա: Փաս տո րեն, այլա լե զու կոն տեն տը այն խնդիրն է, որը մենք կարող ենք լուծել միայն համատեղ ջանքե րով: Մյուս խնդիրն այն է, որ բազ մա թիվ արտա սահ մա նյան գոր ծըն կեր ներ, իրենց իսկ խոս քե րով, դժվա րա նում են հայաս տա նյան պաշ տո նյա նե րից մեկ նա բա- նու թյուն ներ ստա նալ` այս կամ այն երև ույթ նե րի առն չու թյամբ: Խնդրի լու ծու մը կարող է լինել հետև յա լը. այս տեղ ներ կա են ղարա բա ղյան և հայաս տա նյան լրատ- վա մի ջոց նե րի բազ մա թիվ ներ կա յա ցու ցիչ ներ ու ղեկա վար ներ, և մենք կարող ենք համա գոր ծակ ցու թյան պայ մա նա վոր վա ծու թյուն ձեռք բերել`մշա կե լով համա- պա տաս խան մեխա նիզմ ներ: Բացի այդ, կարող եմ երաշ խա վո րել, որ Հան րա յին կապե րի կենտ րոնն անհ րա ժեշ տու թյան դեպ քում կարող է ձեզ համար գոր ծըն կեր- ներ գտնել և, ինչու ոչ, անմի ջա կա նո րեն ապա հո վել ձեզ անհ րա ժեշտ տեղե կատ- վու թյան հայ ցու մը: Անդ րա դառ նա լով այս տեղ մաս նա վոր զրույց նե րի ընթաց քում հնչած հար ցադ րում- նե րին` տեղեկաց նեմ, որ մեր կենտրո նը շուրջ մեկ տարի է` գործար կել է էլեկտ րո նա- յին «թեժ գիծ», որի հասցեն է` hotline@iprc. am: Դրա միջո ցով մենք կուտա կում ենք հակա հայ կա կան մանի պու լյա տիվ կամ այլ բնույ թի նյու թե րի վերա բե րյալ ահա զան- գող տեղե կատ վու թյուն, փոր ձա գետ նե րի միջո ցով ուսում նա սի րում և լու ծում ներ ենք առա ջար կում: Չեմ բացա ռում, որ կարե լի է ստեղ ծել ավե լի արդյու նա վետ գոր ծիք ներ, և դա նույնպես քննարկման առարկա է: Հայաս տա նի Տեղե կատ վա կան անվ տան գու թյան հայե ցա կար գը միան շա նակ ընդգծում է, որ ՀՀ միջազգա յին կշռի և դերակա տար ման ամրապնդման և հզորաց- ման նպա տա կով պետք է ձևա վո րել միաս նա կան համա հայ կա կան տեղե կատ վա կան դաշտ: Դրա ճանապար հին ևս ծագում են մի շարք խնդիրներ, որոնցից հիմնա կանն այն է, որ ՀՀ դիվա նա գի տա կան ներ կա յա ցուց չու թյուն նե րը, որոնք աշխա տում են

68 ձեր երկր նե րում, բնա կա նո րեն սահ մա նա փակ ռեսուրս ներ ունեն` մաս նա վո րա պես տեղա կան տեղե կատ վա կան հոս քե րի դիտարկ ման, մոնի թո րին գի ենթար կե լու առու- մով: Եվ այս հարցում նույնպես ձեր օգնու թյունը անգ նահա տե լի է` տեղեկատ վական հոս քե րի խտաց ման և արա գաց ման պայ ման նե րում օպե րա տիվ արձա գանք ապա- հո վե լու համար: Կարող եմ թվար կել համա գոր ծակ ցու թյուն պահան ջող ևս մի քանի խնդիր ներ, բայց դրանց կանդ րա դառ նանք աշխա տան քա յին կար գով` համա ժո ղո վի ընթաց քում: Ի դեպ, օրվա առա ջին կեսին մեր աշխա տա կից նե րը, ինչ պես միշտ, դիտար կում էին հարևան Ադրբե ջա նի տեղեկատ վա կան հոսքե րը, և պարզվեց, որ այս համաժո ղո վը որո շա կի անհանգս տու թյուն է առա ջաց րել այն տեղ: Եվ երբ մենք վերջ նա կա նո րեն կհաղ թա հա րենք քաղա քա կան մոտե ցում նե րից բխող տարա ձայ նու թյուն նե րը, որոնք ծագում են մեր միջև, և կկա տա րե լա գոր ծենք համա տեղ աշխա տան քի եղա նակ նե րը, այդ ժամանակ շատ արագ է՛լ ավելի կամրապն դենք մեր դիր քե րը և կմո տե նանք մեր ընդ հա նուր նպա տակ նե րի իրա կա նաց մա նը: Մաղթում եմ ձեզ արդյունա վետ աշխատանք:

69 ՊԱ ՐՈՒՅՐ ԱՂԲԱ ՇՅԱՆ

Լեզ վա բան, ժուռնա լիստ, խմբա գիր, մանկա վարժ, մշակու- թային–հա սա րա կա կան գոր ծիչ, փայ լուն հրա պա րա կա գիր: Ավար տել է ԵՊՀ հայոց լեզվի և գրակա նու թյան բաժի նը` ստա նա լով մա գիստ րո սի վկա յա կան: Տարի ներ շարու նակ եղել է «Խօս նակ» ամսա թեր թի պա- տասխա նա տու խմբա գիր, «Շի րակ» ամսագ րի խմբագ րա կան կազմի անդամ, «Զար թօնք» օրա թեր թի պատաս խա նա տու խմբա գիր: Պա րույր Աղբա շյանն արժա նա ցել է Հայաս տա նի տնտե- սաի րա վա կան հա մալ սա րա նի և Ա ՄՆ–ի Մաշ տո ցի ան վան հա- մալ սա րա նի մամ լո պատ վո պրո ֆե սո րի կոչ ման, Հ. Ա ճա ռյա նի ան վան հա մալ սա րա նի պատ վո դոկ տո րի կոչ ման: Լի բա նա- նի Խմ բա գիր նե րի սին դի կա տի և դրա վար չա կան գե րա գույն խորհր դի ան դամ է: Ան դամ է նաև Հա յաս տա նի ժուռ նա լիստ նե- րի մի ու թյան և Մի ջազ գային լրագ րող նե րի մի ու թյան: Ամե նայն հայոց Գարե գին Բ կաթո ղի կո սի կողմից արժա նա- ցել է «Սբ. Սա հակ–Սբ. Մես րոպ» շքան շա նի և պատ վոգ րի: Հե ղի նակ է բազմա թիվ գրքե րի:

ՄԱ ՄՈՒ ԼԻ ԾԱՌԱՅՈՒ ԹԻՒ ՆԸ ՍՓԻՒՌՔԵ ԱՆ ՊԱՅՄԱՆ ՆԵ ՐՈՒՆ ՄԷՋ. ԱՌԱ ՔԵ ԼՈՒ ԹԻՒՆ ԹԷ՞ ՊԱՏԱ ՀԱ ԿԱ ՆՈՒ ԹԻՒՆ

– Ե թէ ըսո ւի թէ՝ սփիւռքա հայ մամու լը քա ջառողջ վիճա կի մէջ է. – Ե թէ ըսո ւի թէ՝ սփիւռքա հայ մամու լը յու սադրիչ գործըն թա ցի մէջ է. – Ե թէ ը սո ւի թէ՝ սփիւռ քա հայ մա մու լը յա ռա ջա տար դե րա կա տա րու թե ան մէջ է. – Ե թէ ըսո ւի թէ՝ սփիւռքա հայ մամու լը նա խանձե լի ու ղեւո րութե ան մէջ է. պար զա պէս ի նք նա խա բէ ու թիւն կա տա րո ւած կ’ըլ լայ, ո րով հե տեւ բազ մա թիւ գոր- ծօն ներ ու տո ւե ալ ներ, եր բեք այդ պի սի դրա կան ցու ցա նի շեր չեն պար զեր, ո րոնց հա- մո զո ւե լու հա մար կա րե լի է ան դրա դառ նալ ա նոնց, գէթ հիմ նա կան գի ծե րու մէջ զա- նոնք թո ւե լով կամ այդ ո ւղ ղու թե ամբ կա տա րե լով ո րո շա կի խորհր դա ծու թիւն ներ:

*** Ս փիւռ քա հայ ներ կայ մա մու լը, ան վի ճե լի է, շա՜տ քիչ բա նով կը յի շեց նէ նախ՝ 19րդ դա րու ա րեւմ տա հայ «Պո լիս» եւ ա րե ւե լա հայ «Թիֆ լիս» բազ մա մա կար դակ ու բազ- մաու սա նե լի մա մու լը, ա պա՝ մօ տիկ ան ցե ա լի մա մու լը, որ նոյն պէս ո րա կի ար ձա նագ- րե լի եւ օրի նա կելի բարձունք մը կը կազմէր: Շա տեր կր նան յա ւակ նիլ, թէ ներ կայ մա մու լը հե տե ւորդն է ան ցե ա լին: Թե րեւս ո մանց հա մար այդ պէս է, սա կայն կա րե լի՞ է ը սել թէ ժա ռան գորդ է, ե րբ շատ բա նե րով կը զի ջի ա ռա ջի նին – տե սիլ քի, ա ռա քե լու թե ան, կո չու մի, գր չու ժի, տա- րա ծու մի, ըն թեր ցո ղի, ե ւայլն ա ռում նե րով: Ո՞ր քան տրա մա բա նա կան կամ հա մո զիչ է, ե րբ սփիւռ քա հայ մա մու լը, ա ռա ւել կամ

70 նո ւազ չա փերով, կանուխ թէ ոչ, ա րագ թէ դան դաղ, կ’ըն թա նայ հո սանքն ի վար, ի սկ շատեր տակա ւին կը խօսին վարդա գոյն (՞) ներկայի ու փայլուն (՞) ապա գայի մասին, յա ճախ պո ռո տա խօ սու թե ամբ, եր բեմն ալ՝ ան հե թե թու թե ամբ: Ե թէ կը կար ծո ւի թէ՝ մա մուլ պա հե լու բա րեն շու թիւ նը մի այն զայն հրա տա րա կելն է, թէ կուզեւ հա զար ու մէկ խայ տաբ ղէտ մի ջոց ներով, սա կայն յաճախ հե ռու տար րական չա փա նիշ նե րու պահ պա նու մէն, ա տոնք ըլ լան խմ բագ րու թիւն, աշ խա տակ ցու թիւն, հե ղի նա կու թիւն, լե զո ւամ տա ծո ղու թիւն, մեկ նա բա նու թիւն, վեր լու ծում, ե ւայլն, ա պա, ին չի՞ մա սին կը խօ սո ւի: Դժ բախ տա բար, սփիւռ քա հայ ի րա կա նու թե նէն ներս սկ սած է ձե ւա ւո րո ւիլ վտան- գա ւոր ի նք նա սի րա հա րո ւա ծու թիւն մը, թէ այս կամ այն կա ռոյ ցը, կող մը, ան ձը, ե թէ թերթ կը հրա տա րա կէ կամ կը շա րու նա կէ եր կա րա մե այ հրա տա րա կու թե ան մը գո յու- թե ան հա ւա տա րիմ մնալ, հե տե ւա բար, ա մէն ի նչ բա րե յա ջող ու գո հա ցու ցիչ է: Ի րադ րու թիւ նը տեղ մը հա սած է, որ « կարճ շունչ»–ով թերթ կը հրա տա րա կո ւի, ա ռանց մտա ծե լու, թէ վա ղը տո ւե ալ թեր թը ի նչ ճա կա տա գիր պի տի ու նե նայ: Ե թէ ան հա տա կան նա խա ձեռ նու թիւն է, մե ծա մաս նու թիւ նը դա տա պար տո ւած է ա նի մաստ կա ղա ցու մով ըն թա նա լու… Ե թէ ա ւան դա կան կազ մա կեր պու թե ան սե փա կա նու թիւն է, մէկ մա սը « պար տա կա- նու թիւն» կա տա րե լու ի նք նա բա ւա րա րու թե ամբ կը հրա տա րա կո ւի, յա ճախ ան հրա- պոյր եւ ան մատ չե լի բո վան դա կու թե ամբ: «Այս մատ նան շում նե րը ար դե օք չե՞ն նշանա կեր, որ հիւանդ կախ դրուածք մը կայ « հայ մա մուլ» հաս կա ցո ղու թե ան մէջ, իր հրա տա րակ չա կան, կազ մա կերպ չա կան, վար չա կան, խմ բագ րա կան ու հրա պա րա կագ րա կան ե րես նե րով, ո րոնք, առ նո ւազն, բա րե կար գու թե ան, բա րե նո րո գու թե ան ու բա րե փո խու թե ան կա րիքն ու նին: Իսկ ա տոնք ի նչ պէ՞ս կր նան ըլ լալ կամ բաղ ձա լի ին հաս նիլ, ե րբ հայ մա մու լին հրա- տա րա կիչ նե րը, ան հա տա կան թէ կազ մա կեր պա կան, ա ռա ջի նը՝ իր ան հե ռան կա- րային գոյըն թա ցով, ե րկ րոր դը՝ ծրագ րային ա ւան դա կա նու թե ամբ, կը փոր ձեն մա մուլ պա հել, գո յա տե ւու թե ան ո ւժ տալ, ո րոնք սա կայն, եր բեք ե րաշ խիք ներ չեն ա նոնց կեն- սու նա կու թե ան ու ժո ղովր դա կա նու թե ան, գրաւ չու թե ան եւ ամ րա կա յու թե ան: Հայ մա մու լի ծնուն դէն ի վեր, ա նոր հրա տա րա կիչ նե րը, խմ բա գիր ներն ու հրա պա- րա կա գիր նե րը ար հես տա վարժ չեն ե ղած, ոչ ալ այդ աս պա րէզ նե րուն հա մալ սա րա- նա կան մաս նա գէտ նե րը, բայց է ի՛ն, ան պայ մա նօէն, ա ռա քե լու թե ան ու կո չու մի տէր հե ղի նա կու թիւն ներ, այդ պէս ալ հիմ նե ցին «դպ րոց ներ», դար ձան ե րախ տա ւոր ներ, ի նչ պի սի՜ մար տահ րա ւէր ներ դի մագ րա ւե լով եւ յաղ թա հա րե լով: Ատ կէ՝ ան ցնող ա ւե լի քան կի սա դա րու հայ մա մու լի կեր տիչ նե րուն ու զի նո ւո րագ- րե ալ նե րուն շա ռա ւի ղային ար դար պատ կա ռե լի ու թիւ նը, որ նո ւի րա գոր ծո ւե ցաւ ի րենց է ջե րէն, դառ նա լով ազ գային դաս տի ա րա կու թե ան հզօր եւ ան փո խա րի նե լի բեմ: Սա կայն, նկա տի ու նե նա լով աշ խար հա քա ղա քա կան պայ ման նե րուն ձե ւա կեր պու- մը եւ ա նոնց կա մայ թէ ա կա մայ հա մա կեր պու մը, մտայ նու թե անց փո փո խու թիւ նը եւ ա նոնց յար մա րա ւէ տու թե ան եր բեմն ան խու սա փե լի ու թիւ նը, հա մաշ խար հայ նա ցու մի ա հա ւոր հա մայ նա կու լու թիւ նը, շատ բան խա թա րո ւե ցաւ հայ ի րա կա նու թե ան մէջ: Ա ւե լի ա ղի տա բե րը ե ղաւ այն, որ յանձ նա ռու սերն դա փո խու թիւն չե ղաւ, չպատ րաս-

71 տո ւե ցաւ, ազ գային կա ռոյց նե րու « պա րապ նե րը», ը նդ ո րուն՝ մա մու լի գծով, չամ բող- ջա ցան, մինչ տես լա պաշտ ղե կա վար նե րը, այս կամ այն ձե ւով մեկ նե ցան, հրա պա րա- կը ձգելով տեղ մը անո րո շութե ան, ուրիշ տեղ մը միջա կու թե ան: Գա ցող ար ժա նա ւոր նե րու տեղ, քիչ ար ժա նա ւոր ներ ե կան: Բա ցա կայող ե րախ տա- ւոր նե րու տեղ, գրե թէ փո խա րի նող ներ չե ղան: Ա հա ւա սիկ այս տե ղէն սկ սան ան հար թու թիւն նե րը, ա նյա րի րու թիւն ներն ու ան պա- տե հու թիւն նե րը ազ գային կե ան քին մէջ, ո րոնց շար քին՝ հայ մա մու լին ու ժա կա նու թե- ան նո ւա զումն ու հմայ քի սահ մա նա փա կու մը: Ս փիւռ քա հայ մա մու լը, մա նա ւանդ իր ա ւան դա կան–գա ղա փա րա կան հաս կա ցո- ղու թե ամբ, ո ՞ր քա նով կը գո հաց նէ իր ան մի ջա կան թէ այլ ըն թեր ցող նե րը: Ե թէ կը գո հաց նէ «ըն դու նե լի» ար ժե չա փե րով, տա կա ւին հասկ նա լի է, բայց ո ՞վ եւ ի նչ պէ՞ս պի տի կա տա րէ այդ գնա հա տու մը, յատ կա պէս ա նոր գո յու թիւ նը ա պա հո վե լու տե սա կէ տէն, ըն թեր ցող նե րու զգա լի ը նտ րա նի ով մը: Իսկ ե թէ չի գո հաց ներ կամ կի սով կը գո հաց նէ, ա տոր « ցա ւը եւ դար մա նը», ո ՞ւր պի- տի փնտ ռել. ան տե սե լո՞վ այդ չոր ի րա կա նու թիւ նը, թէ՞ «ի՞նչ ը նենք» փսփ սա լով կամ… յայ տա րա րե լով: Ան կախ մա մու լը, իր զա նա զան բա ժա նում նե րով, կ’ար դա րաց նէ՞ իր գո յու թիւ նը, ի րա ւունք ու նի՞ պա հե լու իր գո յու թիւ նը: Ե թէ այո, ա պա, ի ՞նչ են ա նոր հայ ըն թեր ցող նե րուն մօտ գտած ըն դու նե լու թիւ նը, տա կա ւին հար ցադ րե լու հա մար, թէ ա տի կա ին չո՞վ կը ծա ռայէ հայ մա մու լին բա րօ րու- թե ան ու հրա պու րու թե ան: Ե թէ ոչ, ա պա, ին չո՞ւ կը շա հա գոր ծո ւի հայ մա մուլ հրա տա րա կե լու ու գլ խա ւո րե լու նման անհաշտ փորձ մը, այնքան ա տեն որ ա նի կա փոր ձա դաշտ չէ, ոչ ալ՝ ար կա ծա- դաշտ: Ի դէպ, հասկ նա լի է, որ ո մանք կ’ու զեն «ան կախ» մա մու լի տէր դառ նալ, որ պէս զի կաշ կան դո ւա ծու թե ան կամ զս պո ւա ծու թե ան տակ գտ նո ւե լու պար տա ւո րու թե ան մէջ չըլ լան: Բայց, ե թէ կը ձեռ նար կո ւի ա տոր, խիստ մա կե րե սային, ան ցո ղա կի կամ ան ծրա- գիր տնօ րի նու մով, զայն պա հե լով ան շքա ցու մի եւ ստո ւե րա ցու մի մէջ, վնաս չի՞ հաս- ցո ւիր ա նոր ա ռա քե լու թե ան: Ի վեր ջոյ, ան ցե ա լի փառք ու նե ցող մա մու լին շա րու նա կա կա նու թիւ նը հրա մա յա- կա նու թիւն մըն էր, ի սկ վեր ջին տաս նա մե ակ նե րուն նո րե րուն ըն ծա յու մը ե ւս բա րա- ցու ցա կա նու թիւն, սա կայն, ե րբ կը պակ սին այդ վար չա մե քե նան գոր ծող ու մղող ազ- դակ նե րը, հոս ար դէն կ’ա ռա ջա նան ան խու սա փե լի հար ցա կան ներ: Խօս քը եր բեք չի վե րա բե րիր թեք նիք կամ նիւ թա կան կա րե լի ու թիւն նե րուն, ո րոնք է ա կան ըլ լա լով հան դերձ, ե րկ րոր դա կան կը դառ նան, ե րբ մա մու լի գեր հիմ նա կան բա նա լի նե րը կը բա ցա կային: Իսկ ի ՞նչ են ա տոնք: Թո ւենք զա նոնք, մեր հայե ցո ղու թե ամբ, հե տե ւե ալ խիստ սեղմ հպում նե րով:

72 Ա. ՏԵՍ ԼԱ ՊԱՇ ՏՈՆՒ ԹԻՒՆ Ազ գային ո րե ւէ հար ցի տե ղադր ման, ձե ւա ւոր ման կամ դր սե ւոր ման պա րա գային, ի նչ գոյ նի ու կազ մա կեր պու թե ան ալ ըլ լայ խնդ րոյ ա ռար կայ կող մը, տես լա պաշ տու- թիւ նը նա խա պայ ման է: Ե թէ չկան տե սիլ քի ու ժը եւ սլաց քը, յատ կու թիւ նը եւ բա րե- մասնու թիւ նը, ձախո ղած պատճառ մը պէտք է փնտռել հոն: Առ հա սա րակ հայ մա մու լին պայ ծա ռու թիւ նը ե ղած է տես լա պաշտ նե րու շնոր հիւ, մինչ ա նոր բա ցա կա յու թիւ նը այ սօր, մամ լոյ մղ ձա ւան ջին գլ խա ւոր պատ ճառ նե րէն մէկն է:

Բ. Ա ՌԱ ՔԵ ԼՈՒ ԹԻՒՆ Հայ մա մու լը ի նք զինք զգաստ եւ աշ խոյժ պա հե լու հա մար, ա ռանց ա ռա քե լու թե ան բնատուր եւ կիրար կո ւող արժա նիք նե րուն, չի կրնար երթը շա րունա կել: Ցա ւա լին այն է, որ սփիւռ քա հայ մա մու լի մեծ մա սը կը տա ռա պի մամ լոյ ա ռա քե լու- թե նէն զուրկ պա տա հա կա նու թիւն նե րէ եւ ան ցո ղի կու թիւն նե րէ, ա հա ւոր սայ թա քում- նե րու տեղի տալով:

Գ. ՄԱՍ ՆԱ ԳԻ ՏՈՒ ԹԻՒՆ Ս փիւռ քա հայ մա մու լը ոտ քի, կան գուն ու կեն սու նակ պա հե լու հա մար, սի րո ղա կան կար գով կա րե լի չէ այ լեւս այդ ըն թաց քը շա րու նա կել, այլ՝ ա նոր տա լով ար հես տա- վար ժա կան բնոյթ եւ ո ւղ ղո ւա ծու թիւն, սա կայն, միշտ հե ռու մնա լով ան հա տա կան ու գզուռ տո ցա կան բա խում նե րէն, ո րոնք մի այն ա ւեր կը գոր ծեն:

Դ. ԳԻ ՏԱԿ ՑՈՒ ԹԻՒՆ Ամէն ոք, մանա ւանդ ղեկա վա րա կան մակար դա կի վրայ, կը հաւա տայ թէ ինք հայ մամու լի դերին կամ առա քե լու թե ան մասին ունի իր գիտակ ցու թիւ նը, որ կրնայ ճիշդ ըլ- լալ, բայց երբ «սահ մա նան ցում նե րու» եւ «անձնա կա նա ցում նե րու» կը հասնին ատոնք, արդէն հսկա յա կան շեղում կ’արձա նագ րո ւի, զայն ճղճի մաց նե լով եւ արգե լա կե լով:

Ե. ՅԱՆՁ ՆԱՌՈՒ ԹԻՒՆ Մա մուլ հրա տա րա կե լը, պատ կան մար մին նե րով թէ մար դու ժով, յանձ նա ռու թիւն է հանդէպ տուե ալ հաւա քա կա նու թիւ նը, համայն քը, գաղու թը, որուն գծով պէտք է ունե- նալ հա ւատք, պատ րաս տա կա մու թիւն ու նո ւի րա գոր ծու թիւն, ի սկ ա մե նէն կա րե ւո րը, այդ տրա մադ րու թե նէն տե ղե ակ պա հել զա նոնք, որ պէս զի մա մու լը դառ նայ ա նոնց ան մի ջա կան ար ձա գան գի դաշ տը, չա փա ւո րե ալ ու կշ ռա դա տե ալ կար գով:

Զ. ԿԱԶ ՄԱ ԿԵՐՊՉԱ ԿԱ ՆՈՒ ԹԻՒՆ Ս փիւռ քա հայ մա մու լը ի նք զինք սթափ ու զգօն պա հե լու հա մար, օ դի ու ջու րի նման կա րիքն ու նի կազ մա կերպ չա կա նու թե ան, իր ամ բող ջա կան բա ղադ րա մա սե րով, որ կա- րե լի ըլ լայ զայն պա հել գէթ ըն դու նե լի աշ խա տու նա կու թե ան եւ ար դիւ նա ւո րու թե ան մէջ: Այ սօ րո ւան դրու թե ամբ գոր ծող թեր թե րուն մեծ մա սը « պա տա հա կա նու թե ամբ», « կարկ տա նու թե ամբ» կամ « պա րա գա յա կա նու թե ամբ» կը գոր ծէ, ի սկ ա տի կա այ լեւս ոչ միայն ժամա նա կավ րէպ է, այլեւ՝ հետզհե տէ կ’ամլաց նէ զայն:

73 Կա րե լի է այս շար քը եր կա րել, բայց, հոս հիմ նա կա նը այն է, որ եր կու կա րե ւոր ի րո- ղութիւն ներ եւս պէտք է արձա նագ րել, որոնք ցոյց կու տան սփիւռքա հայ մամու լին, այսպէս ըսած, տժգոյն երես նե րը.

Առա ջին. Ե թէ մա մու լին նկատ մամբ չկայ հաս կա ցո ղու թիւն, կը պակ սին զայն ար ժե ւո րե լու, գնա հա տե լու ու զօ րակ ցե լու մի տում նե րը հա սա րա կա կան ըն կե րու թիւն նե րէն ներս եւ ա սոնք՝ յատ կա պէս հայ մա մու լին ա ռն չու թե ամբ, յայն ժամ ա նի կա յա նուն ին չի՞ կամ ո րո՞ւն հա մար լոյս կը տես նէ: Քիչ չէ այն պի սի նե րու թի ւը, ո րոնք ոչ մի այն չու նին հայ մա մու լի հրա տա րա կու թե- ան գի տակ ցու թիւնն ու զայն պա հե լու ա ռա ջադ րու թիւ նը, այ լեւ՝ զայն կը շա հա գոր ծեն, կը ծա ռայեց նեն ի նք նան պա տակ հա շիւ նե րու, ո րով հե տեւ՝ մեկ նե լով ի րենց դիր քե րէն, ո րոնք ան ցո ղա կի են, զայն կը հա սա րակց նեն, կը գռեհ կաց նեն: Ար դի՞ւնք. հայ մա մու լի վար կի ան կում, մա մու լի դե րա կա տա րու թե ան պղ ծում, մա- մու լի ար ժե ւո րու թե ան մրո տում, մա մու լի ա ռա քե լու թե ան ան գօս նում:

Երկրորդ. Ե թէ մա մու լը բաղ կաց նող տար րե րը, ի մաս նա ւո րի զայն խմ բագ րող նե րը, այս աս- պա րէ զին հետ չու նին ո րե ւէ ա ռն չու թիւն, եւ կամ՝ պա տե հա պաշ տու թե ամբ յայտ նո- ւած են հոն, կասկած չկա՛յ, կո չումի տէր չեն, հե տեւա բար, ոչ մի այն չեն կրնար « նա ւը» ա ռաջ նոր դել, այլ՝ ա ռա ջին ա ռի թով զայն կ’ուղ ղեն դէ պի կոր ծա նում: Այ սօ րո ւան հայ մա մու լին ա մե նէն խո ցե լի կող մը այն է, որ ար ժա նա ւոր ու կո չու մի տէր խմ բա գիր ներ չկան, պա տա հա կա նու թիւն նե րու յանձ նո ւած են ա նոնց մեծ մա սը, հասկ նա լի եւ ան հասկ նա լի պատ ճառ նե րով: Ա սի կա չի նշա նա կեր, թէ նոր սե րուն դին մօտ չկան այդ խառ նո ւած քի կամ ձիր քի տէր թեկ նա ծու ներ, սա կայն, չկան զա նոնք պատ րաս տող կամ հո գա ցող տրա մադ րու- թիւննե րը, իսկ եթէ կան նման դողդո ջուն փորձեր, ապա, ի ՞նչ բա նը կը յու սադ րէ կամ կ’ո գե ւո րէ լրագ րող ե րի տա սար դը ը նդ գր կե լու կո չու մի այդ աս պա րէ զը: Հե տե ւա բար, այ սօ րո ւան մե լա մաղ ձոտ ու թանձ րա նիստ վի ճա կէն դուրս գա լու հա- մար, կեն սա կան է հայ մա մու լը օժ տել կո չու մով զի նո ւած շնոր հե ալ նե րով, ա նոնց վս- տա հե լով այդ ա ռա քե լու թե ան ստանձ նու մը:

***

Այս խորհր դա ծու թե ան ա ւար տին, որ չի կր նար ըլ լալ ամ բող ջա կան, սա կայն, այն կէ տե րը զորս ար ծար ծո ւե ցան, ի րենց հրա տա պու թիւն նե րով ու դժո ւա րու թիւն նե րով, լու սա բա նու թիւն նե րով ու մատ նան շում նե րով, ար դէն ցոյց կու տան լրիւ թղ թած րա րի մը ծան րակշ ռու թիւ նը, ո րուն քն նարկ ման նկատ մամբ պէտք է լր ջօ րէն վե րա բե րո ւիլ, որ պէս զի սփիւռ քա հայ մա մու լը չթողլ քո ւի կամ չյանձ նո ւի ծո վու ա լիք նե րուն, ա ռա քե- լու թիւ նը շփո թե լով պա տա հա կա նու թե ան հետ, կո չու մի ի նք նու թիւնն ա լ՝ ա ղար տե լով:

74 ԱՍՏՂԻԿ ԱՎԵՏԻՍՅԱՆ

Ծնվել է 1977 թ. օգոստո սի 21–ին ՀՀ Մարտու նի քաղաքում: 1994–1999 թթ. ուսանել է ԵՊՀ բանասի րու թյան ֆակուլտե- տի ժուռ նա լիս տի կա յի բաժ նում: 1999–2003 թթ.՝ ԵՊՀ ռադի ո- հե ռուս տա տե սա յին ժուռ նա լիս տի կա յի ամբի ո նի ասպի րանտ: Աշխա տել է «Շրջան» թերթում` որպես ժուռնա լիստ, ապա «Ընթացք» հեռուստա ըն կե րու թյան գլխավոր խմբագիր, ղեկավա- րել է «Ասուն» երիտա սար դա կան լրատվա վեր լու ծա կան կենտ- րոնը, եղել է Համահայ կա կան երիտա սար դա կան հիմնադ րա- մի լրատ վու թյան բաժ նի պետ: 2001 թ–ից դասա խո սում է ԵՊՀ ժուռ նա լիս տի կա յի ֆակուլ- տե տում: 2002–2008 թթ. Հայ–ռու սա կան (սլա վո նա կան) համալ սա- րա նի ժուռ նա լիս տի կա յի ֆակուլ տե տի դասա խոս: 2006 թ. «Հայ կա կան Փի Ար ասո ցի ա ցիա» գիտա տե ղե կատ- վա կան ՀԿ նախա գահ: 2008 թ. մինչ այսօր ՀՀ Նախա գա հի մամու լի քար տու ղա րի օգնա կան: 2010 թ. պաշտ պա նել է «Հեռուս տած րագ րե րի տիպա բա նու թյուն» (հեռուս տա տե սու թյու նը հասա րա- կա կան նոր հարա բե րու թյուն նե րի ձևա վոր ման պայ ման նե րում) թեկ նա ծո ւա կան ատե նա խո սու թյու նը և ստա ցել բանա սի րա կան գիտու թյուն նե րի թեկ նա ծո ւի կոչում: 4 մաս նա գի տա կան գրքի և 12 գիտա կան հոդ ված նե րի հեղի նակ է:

ՍՓՅՈՒՌՔԻ ԵՎ ԱՐՑԱԽԻ ԶԱՆԳՎԱԾԱՅԻՆ ԼՐԱՏՎԱՄԻՋՈՑՆԵՐԻ ԿԱՅԱՑՄԱՆ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ՀԵՌԱՆԿԱՐՆԵՐԸ

Հար գար ժա՛ն տիկին Նախա րար, հար գե լի՛ մաս նա կից ներ Ողջունում եմ մեզ՝ բոլորիս, որովհե տև այս համաժո ղո վը մեկ հարկի ներքո հավաքել է աշխարհի տարբեր անկյուննե րում իրենց գործով զբաղվող արհես- տա վարժ լրագ րող նե րի, հրա տա րա կիչ նե րի և ԶԼՄ–ի ղեկա վար նե րի: Կար ծում եմ, համա տեղ աշխա տան քը կնպաս տի տեղե կատ վա կան դաշ տում ունե նալու նոր ձեռք բե րում ներ և ի նպաստ օգտա գոր ծելու մեր Հայ րե նի քի հզո րաց մա նը և զար- գաց մա նը: Սփյուռ քի գրե թե բոլոր համայնք նե րում և Արցա խում գոր ծում են հասա րա կա- կան, բարե գոր ծա կան, մշա կու թա յին, կրթա կան, երի տա սար դա կան–մար զա կան, կանանց, մաս նա գի տա կան, բազ մա թիվ այլ միու թյուն ներ և զանգ վա ծա յին լրատ- վու թյան միջոց ներ: Այդու հան դերձ, տակա վին չեն ձևա վոր վել ողջ սփյուռ քա հա յու- թյան անու նից միաս նա բար հան դես գալու լիա զո րու թյուն ունե ցող ներ կա յա ցուց- չա կան մար մին ներ: Նման մար մին ստեղ ծե լու, հայ կա կան կազ մա կեր պու թյուն նե-

75 րի ազգա յին գոր ծու նե ու թյու նը համադ րե լու փոր ձե րը մնա ցել են սահ մա նա փակ, էական արդյունքներ չեն տվել: Սփյուռքի և Արցախի համար արդիա կան են հայա- պահ պան ման, ինք նա կազ մա կերպ ման, փոխա դարձ վստա հու թյան մթնո լոր տի ձևա վոր ման, բնա կու թյան երկր նե րի հասա րա կա կան, մշա կու թա յին, քաղա քա- կան և քաղա քա ցի ա կան կյան քին ինտեգր ման, կեն սա մա կար դա կի բարե լավ ման, մաս նա գի տա կան համախմբ ման և այդ ներու ժը հայ րե նի քի հզո րաց մանն ուղ ղե լու, ազգա հա վա քու թյան և այլ հիմ նախն դիր ներ: Այս համա տեքս տում խիստ կարև որ- վում է լրատ վա կան համա կար գի դերը` որպես վերո շա րադ րյալ բոլոր գոր ծա ռույթ- ներն իրա կա նաց նող ինս տի տուտի: Հատ կա պես կարև որ հան գա մանք է, որ այդ համա կար գը գոր ծի անխա փան, արհես տա վարժ ու լինի նաև տնտե սա պես կայա- ցած ու հզոր: Սփյուռ քի կեն սու նա կու թյան գրա վա կա նը նաև հայ րե նի քի հետ նրա մշտա կան և բազ մաբ նույթ հարա բե րու թյուն նե րը լու սա բա նող կայա ցած լրատ վա- կան համակարգն է: Հարկ կա ուսումնա սի րել և վերլու ծել Սփյուռքի և Արցախի ԶԼՄ–ի տնտե սա կան և բովան դա կա յին հիմ քի կայաց ման խնդիր նե րը, վեր հանել հիմ նա կան խոչըն դոտ նե րը և մատ նան շել դրանց հաղ թա հար ման և ֆինան սա- կան ու ստեղ ծա գոր ծա կան զար գաց ման համար անհ րա ժեշտ գոր ծոն նե րը: Որպես արդյունք` նախա տե սում ենք գործ նա կան առա ջարկ ներ ներ կա յաց նել ֆինան սա- պես անկախ մամուլի կայացու մը Սփյուռքում և Արցախում հնարա վոր դարձնե- լու ուղ ղու թյամբ, որպես զի այն կարո ղա նա իրա գոր ծել իր հիմ նա կան առա քե լու- թյու նը, այն է` դառ նալ հայ լեզ վի, մտքի, մշա կույ թի, կեն սա կեր պի պահ պան ման և պաշտ պան ման միջոց: 21–րդ դարի մար տահ րա վեր նե րի մասին խոսե լիս անհ նար է շրջան ցել նաև մեդի ագ րա գետ հայ րե նա կից ունե նա լու օրըն թա ցա յին պահանջ հան դի սա ցող կարև ո րա գույն խնդի րը. առանձ նա կի կարև ո րու թյուն են ստա նում զանգ վա ծա- յին հաղոր դակ ցու թյան միջոց ներ (մամուլ, ռադիո, հեռուս տա տե սու թյուն, ինտեր- նետ)–հասա րա կու թյուն–հայ րե նիք շղթա յի հարա բե րակ ցու թյան նոր մեթոդ նե րի մշա կումն ու կիրա ռու մը, ինչը հնա րա վո րու թյուն կտա առա վել հեշ տո րեն դիմագ- րա վե լու համաշ խար հա յին տեղե կատ վա կան պայ թյու նի արդյուն քում առա ջա ցած մար տահ րա վեր նե րին: Տեղե կատ վա կան հեղա փո խու թյան արդյուն քում միջազ- գա յին հան րու թյու նում էապես աճել է տեղե կատ վա կան հոս քե րի դերա կա տա- րու մը: Դրա կան միտում նե րի հետ մեկ տեղ այսօր առկա են նաև որա կա պես նոր բնույ թի սպառ նա լիք ներ և մար տահ րա վեր ներ, որոնք պահան ջում են հատ կա պես մեր պետու թյան նման փոքր պետու թյու նից միջազ գա յին տեղա կատ վա կան դաշ- տում գոր ծել այն պի սի կանոն նե րով, ուր վճռո րոշ են տեղե կատ վա կան հոս քե րի համա կար գու մը, վերահս կու մը և անվ տան գու թյու նը, ինչ պես նաև Սփյուռ քում և Արցա խում ապա տե ղե կատ վու թյան տարած ման և հավաս տի տեղե կատ վու թյան արգե լա փակ ման միջո ցով հասա րա կա կան կար ծի քի խեղա թյուր ման կան խար գե- լու մը և այլն: Հասա րա կու թյան զար գաց ման ժամա նա կա կից փու լը բնու թագր վում է տեղե կատ վա կան ոլոր տի աճող դերա կա տար մամբ: Տեղե կատ վա կան ոլորտն իրե նից ներ կա յաց նում է տեղե կատ վու թյուն հավա քող, ձևա վո րող, տարա ծող և օգտա գոր ծող սու բյեկտ նե րի, տեղե կատ վու թյան և տեղե կատ վա կան ենթա հա մա-

76 կար գե րի ամբող ջու թյու նը, ինչ պես նաև այդ գոր ծըն թաց նե րի ընթաց քում առա ջա- ցող հասա րա կա կան հարա բե րու թյուն նե րի կար գա վո րող համա կար գը: Տեղե կատ- վա կան ոլոր տը, ունե նա լով հասա րա կա կան կյան քը համա կար գող և կար գա վո- րող կարև որ գոր ծա ռույթ, ակտի վո րեն ազդում է Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյան անվ տան գու թյան քաղա քա կան, տնտե սա կան, ռազ մա կան և այլ բաղադ րիչ նե րի վրա: Այս առումով խիստ կարևոր վում է Սփյուռքի և Արցախի ԶԼՄ–ի` որպես հզոր և կուռ համա կարգի կայա նա լը, որը կկա րո ղա նա հարկ եղած դեպ քում աջակ ցել հայ րե նի քին նաև տեղե կատ վա կան ոլոր տում: Մի խոսքով, այս ամենը հետազոտ ման և վերլուծ ման կարիք ունի, այդ իսկ պատ- ճա ռով, մենք ձեռն ամուխ պետք է լինենք ստեղ ծելու հետա զո տող նե րի խումբ, ովքեր պար բե րա բար կանդ րա դառ նան Հայաս տա նի, Սփյուռ քի, Արցա խի տեղե կատ վա կան դաշ տի վեր լուծ մանը:

77 ՍԻՄՈՆ ԱՅՆԷՃԵԱՆ

Սիմոն Այնէ ճե ա նի մաս նակ ցու թիւ նը կիպ րա հայ կեան քէն ներս կը հաշո ւէ երեք տաս նա մե ակ: Սկսե լով Հ. Յ. Դաշ նակ ցու- թե ան Կիպ րո սի երի տա սար դա կան շար քե րէն, ան մաս նակ ցած է զանազան շրջանա յին, տեղական եւ համաշխար հա յին խորհր դա ժո ղով նե րու ու համա գու մար նե րու: 25 տարե կա նին եղած է Կիպ րո սի Կոմի տէի անդամ եւ ապա ընտ րո ւած է ՀՅԴ Կիպ րո սի շրջա նի Կոմի տէի ներ կա յա ցու ցիչ: Ընտ րո ւած է ՀՄԸՄ – Հայ Երի տա սար դաց Միու թե ան ատե նա պետ: Արցա խի ազա տագ րու թե ան ժամա նա կաշր ջա- նին, ծաւա լե լով բազ մա մա կար դակ աշխա տանք Կիպ րա կան եւ օտար մամու լին հետ՝ նոյն շրջա նին Մասիս Տէր Բար թո ղին հետ վարած է «Արցախի ալիքներ» ռատիօ ժա մը հայերէն եւ յունա րէն լեզո ւով: Այնէ ճե ան իր մաս նակ ցու թիւ նը բերած է «Արձա գանգ» ամսա թեր թի հիմ նադ րու թե ան եւ հրա տա րա կու թե ան: Եղած է Կիպրո սի թենիսի ախոյե ան եւ Կիպրո սը ներկա յա ցու ցած համաշխա րհա յին խաղերու: Վեթե- րան ներու համաշ խար հա յին ցուցա կին մէջ ան գրաւած է 30–րդ դիրքը: Ախոյա նու թե ան տիրացած է 200է աւե լի թենի սի մրցա շար քե րու: 1999ին, ստեղ ծած է կամա ւո րա կան աշխա տան քի վրայ հիմ նո ւող «Կիպ րա հա յեր» internet–ային շաբա թա կան թեր թը, որ այժմ կը հաս նի 20000 բաժա նորդ նե րու, որոնք կը ստա նան զայն անվ ճար: www. gibrahayer. com կայ քէ ջը ունի 250000 այցե լու ներ: Ամուս նա ցած է, ունի 3 զավակ: Սիմոն Այնէ ճե ան ընդ հա նուր տնօ րէնն է GAP Vassilopoulos E–MEDIA Ltd–ի, որուն մայր ընկե րու- թիւնը – GAP Vassilopoulos Group of Companies – կը գտնուի Կիպրոսի stock market–ին մէջ:

ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՔԱՐՈԶՋՈՒԹԻՒՆԸ ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ՄԱՄՈՒԼԻՆ ՄԷՋ ԵՒ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԶԼՄ–Ի ԴԵՐԸ ՔԱՐՈԶՋԱԿԱՆ ՊԱՏԵՐԱԶՄԻՆ ՄԷՋ: ԸՆԿԵՐԱՅԻՆ ՑԱՆՑԵՐՈՒ ԵՒ ՊԼՈԿՆԵՐՈՒ ԴԵՐԱԿԱՏԱՐՈՒԹԻՒՆԸ ՀԱԿԱՀԱՅԿԱԿԱՆ ՔԱՐՈԶՋՈՒԹԵԱՆ ՀԱԿԱԴԱՐՁԵԼՈՒ ԳՈՐԾԻՆ ՄԷՋ

Այս նիւթը, որ պիտի ներկա յաց նեմ այսօր ձեզի, ինչպէս բոլոր նիւթե րը, որոնք պիտի լսո ւին այս համա գու մա րին, գու ցէ մի քանի ժամ տեւող ներ կա յա ցու մի կը կարօ- տի, գուցէ եւ աւելի երկար եւ մանրա մասն ու մասնա գի տա ցած միտքե րու փոխանա- կումով, որ այս կարճ ժամանա կա մի ջո ցին մէջ հնարա ւոր չէ իրագոր ծել: Կը յուսամ որ այս կարճ ներկա յացու մը առիթ կու տայ համագու մա րի մասնա կից- նե րուն եւ համա ցան ցի վրայ մեզի հետե ւող նե րուն, որպէս զի մտա ծեն համա ցան ցի ընդ ձե ռած հսկա յա կան կարե լի ու թիւն նե րուն մասին եւ իրենց լրա տո ւա կան, քարոզ- ջա կան… եւ ինչու չէ՝ իրենց ամենօ րեայ կեանքի անբաժան մասը կը դարձնեն զայն: Համա ցան ցի ընդ ձե ռած կարե լի ու թիւն նե րը եւ մար տահ րա ւէր նե րը չեն տար բե րիր որեւէ այլ պատերազ մի դաշտէ:

78 Ինչպէս պարագան է պատե րազ մի համար, պէտք է ունե նալ, պէտք է ստեղ ծե՛լ կարող զինո ւո րա կան ղեկա վա րու թիւն, հսկա յա կան զինո ւո րա կան պիւտ ճէ, մար տա- վարու թիւն, ռազմա վա րու թիւն եւ քաջ զինուոր ներ: Ինթըր նե թի մեր հայ զինո ւոր նե րը, որոնք կը գտնո ւին պատե րազ մի դաշ տին վրայ, օժտո ւած չեն կեդ րո նա կան հրա մա նա տա րու թե ամբ, չու նին ֆինան սա կան կարո ղու- թիւններ, չկայ համահայ կա կան մարտա վա րութիւն: Հակա ռակ որ յարա բե րա բար համա ցան ցի վրայ մեր թշնա մի նե րէն աւե լի ներ- կայ ենք, հակառակ որ տարածո ւած ենք տարբեր երկիրնե րու մէջ, հակառակ որ ունինք մաս նա գի տա ցած գիտե լիք ներ, կը տիրա պե տենք տար բեր լէզու նե րու, ունինք լու րեր թարգ մա նե լու լայն կարո ղու թիւն ներ, ունինք թղթա կից նե րու լայն ցանց մը թէ՛ հայկա կան եւ թէ՛ օտար միտիա նե րու եւ ոլորտնե րու մէջ… մեր ինթըր- նե թի զինո ւոր նե րը դժբախ տա բար պատե րազ մի դաշ տի վրայ կը գտնո ւին որսոր- դա կան զէն քե րով միայն: Բաւա րար չէ որ հայ կա կան կազ մա կեր պու թիւն նե րը – եւ բոլոր անոնք, որոնք համացան ցի վրայ ներ կայու թիւն են – համա ցան ցին վրայ www. կայք մը ունե նա լով ինքնա գոհ նստին իրենց ափերուն վրայ: Բաւա րար չէ նոյ նիսկ եթէ այդ կայ քէ ջե րը բազ մա լե զու այլընտ րանք ներ – որոնց կարգին նաեւ թրքերէն – կը պարգե ւեն այցելու նե րուն: Եթէ կայքէջ ենք, կարեւոր է հաս տա տել որա կա կան ներ կա յու թիւն եւ որա կա կան այցելու ներ – օգտա գոր ծե լով կեդ րո նա կան ցանց մը, որ պէտք է ստեղ ծո ւի – որ կարե- լի ու թիւն պիտի տայ լու րեր մոնիթոր ընե լու, լու րեր թարգմա նե լու եւ կ’ընդգծեմ՝ արագ կերպով լուրեր սփռելու: Բաւարար չէ որ մեր լաւագոյն վեր լուծա կան միտքե րը զբաղին փոքր շրջաքա յու- թիւն ունեցող պլոկե րու եւ թերթե րու մէջ: Եթէ վերլու ծա կան միտք ենք, խմբագիր կամ յօդուա ծա գիր ենք, ապա պէտք է զբա ղինք մեր հակա ռա կորդ ժողո վուրդ նե րու լայն զան գո ւա ծին մեր տեսա կէտ նե- րը հասց նե լու գոր ծով: Այսօ րո ւայ Թուր քի ոյ մէջ տեղի ունե ցող իրա դար ձու թիւն նե րը արդիւնք են նաեւ ա՛յն իրո ղու թե ան, թէ թրքա կան կառա վա րու թիւ նը կը գիտակ ցի, թէ առա ջար կո ւած փոփո խու թիւն նե րը պիտի ընդու նո ւին ժողո վուր դի կարե ւոր մասին կողմէ: Իսկ համացան ցի մեզի համար ստեղծած կարելի ու թիւն նե րը մեզի պէտք են ուղ ղել, ամբող ջա կան կեր պով օգտա գոր ծե լու հան րա յին կար ծի քը ձեւա ւո րող բոլոր հնա րա ւո րու թիւն նե րը: Բաւարար չէ միտիա ցանցե րը, մեր միտքե րը եւ մեր ուժերը օգտագոր ծել մեծա- մաս նու թե ամբ հայու թե ան ուղ ղո ւած լու րե րով եւ խմբագ րա կան նե րով, եւ կամ լրա- տուութե ան հետ առնջո ւող յարակից այլ հարցե րու հետ: Եթէ կը հաւատանք թէ Դատ ունինք եւ բաց հաշիւներ ունինք մեր թշնա մինե րուն ու հակա ռա կորդ նե րուն հետ, ապա պէտք է մենք մեզ մով զբա ղե լու դիւ րին ճամ բա յէն ձեր բա զա տենք մեր լաւա գոյն նե րը, լծե լով զիրենք մեր տեսա կէտ նե րը փոխան ցե լու գործին մէջ մեզի հակառա կորդ ժողովուրդ նե րու զանգո ւած նե րուն: Համա ցան ցի ընդ ձե ռած ներ կա յի եւ ապա գա յի կարե լի ու թիւն նե րը ամե նաազդու միջոցն են այս նպատա կը իրագոր ծելու համար:

79 Բաւա րար չէ ուրա խա նալ թէ տարա ծուն կայ քէ ջեր բարձր շրջա քա յու թիւն ունին, երբ անոնց մեծա մաս նու թիւ նը կու գայ շրջան նե րէ եւ երկիր նե րէ, որոնք անմի ջա կա նօ- րէն չեն առնջո ւած Հայ Դատի եւ հայու թիւնը յուզող հարցե րու մասին որո շում կայաց- նող կեդ րոն նե րու եւ անձ նա ւո րու թիւն նե րու հետ: Որեւէ աշխատանք կ’իմաս տա ւո րո ւի, եթէ կարելի է զայն արհեստա վար ժօ րէն չափել եւ որա կա ւո րել: Եթէ մաս նա գի տա ցած արհես տա վարժ ներ չ’օգտա գոր ծենք մեր համացան ցի ուրկան նե րը նետելու գործին մէջ, ճիշդ պատկե րը չենք կրնար ունե- նալ թէ մեր տարած աշխատան քը ո՞ւր կը հասնի եւ որքա՞ն ազդու է: Բաւա րար չէ ընկե րա յին ցան ցե րու ընդ ձեռ նող նորե լուկ այս միջա վայ րին մէջ ուրախա նալ թէ բարձր թիւով ելեկտրո նային հասցէ նե րու կը հասնինք: Եթէ մեր նպատա կը քայլ պահել է եւ արագ կեր պով համար կո ւիլ հաղոր դակ ցու- թե ան արդի մեթոտնե րու հետ, պատրաստ պէտք ըլլանք արագ կեր պով ընդգրկե լու իննո վէյ շըն ներ՝ նորու թիւն ներ, որոնք հետըզ հե տէ եւ աւե լի ու աւե լի արագ կեր պով կը գրա ւեն ինթըր նե թի աշխար հի յարա փո փոխ ասպա րէ զը: Օրի նակ՝ 10 տարո ւայ վրայ երկա րող հսկա յա կան աշխա տանք մը, որ Կիպ րա հա յեր ելեկտ րո նա յին կայ քէ- ջը տարած է, հաւա քե լով տաս նե ակ հազա րա ւոր ելեկտ րո նա յին հաս ցէ ներ, շու տով կրնան ժամա նա կավ րէպ դառ նալ, զոհ երթա լով զար գա ցող հաղոր դակ ցու թե ան նոր միջոցնե րու, ինչպի սին են facebookը, twitterը, msnը եւ oovooն, տալու համար քանի մը օրինակ միայն: Բաւարար չէ յուսալ թէ մեր խօսքը կը հասնի մեր թշնամի նե րու բնակչու թե ան լայն խաւերուն: Եթէ թիրախ դրած ենք մեր կարելի ու թե ան սահման նե րէն ներս արդէն իսկ գոյու- թիւն ունեցող զէնքե րը լաւագոյնս օգտագոր ծել իսկապէս փոփոխու թիւն բերելու համար, այն ատեն պէտք է վերա տե սու թե ան ենթար կենք մեր առաջ նա հեր թու թիւն նե- րը, կեան քի կոչե լով նոր մար տա վա րու թիւն, օգտա գոր ծենք այդ ինթըր նե թի փաղան- քին կարելի ու թիւննե րը, որոնք արդէն իսկ ներ կայ են ինթըրնէ թի պատերազ մի դաշ- տին վրայ, եւ որոնք ճիշդ ուղ ղու թե ամբ եւ կիրա ռու թե ամբ կրնան վերա ծո ւիլ հաշո ւի առնուող զէնքի մը, որ տարբե րութիւն պիտի ընէ մեր դրած թիրախնե րուն կապակ- ցու թե ամբ: Այժմ այս բանակը, որ կը գտնուի ինթըրնէ թի վրայ, չի բաղկա նար միայն միտիա կեդ րոն նե րու, թղթա կից նե րու, յօդո ւա ծա գիր նե րու, խմբա գիր նե րու, կու սակ ցա կան օրկան նե րու եւ կառա վա րա կան խօս նակ նե րու կող մէ: Ինթըր նե թի ընդ ձե ռած հնա- րա ւո րու թիւն նե րը եւ կարե լի ու թիւն նե րը աւե լի ու աւե լի ձայն տուած են մեծ թիւով անհատնե րու, որոնք գուցէ նաեւ տար բեր պայման նե րու տակ առիթն ու ձայնը պիտի չու նե նա յին տեսակէտ յայտնե լու եւ հանրա յին կարծիք կազմա ւորե լու: Այսօր պատահա կան չէ, որ մին չեւ օրս տարածուն կարծո ւած միտիա կեդրոն նե րէն անդին կը ծլին youtubeի, live streamingի եւ blogերու բարձր շրջաքա յութիւն ունեցող ներ կա յու թիւն նե րը, որոնք մեր թիրախ նե րու իրա գործ ման ճամ բուն վրայ կրնան դառ- նալ քարոզ չա կան ազդու զէն քեր: Սակայն լաւագոյնս օգտագոր ծելու համար այս բոլորը, այս էջերը հետեւո ղական մօնիթո րինկ կ’ուզեն, որովհե տեւ ինթերնե թի ազատ բեմին վրայ մեր ստեղծած ցան-

80 ցե րը նոյն ատեն կրնան օգտա գոր ծո ւիլ մեր դէմ, մեր թշնա մի նե րու քարոզ ջա կան աշխատան քին համար: Պէտք է գիտակցիլ որ, թէ՛ մեր թշնամի նե րուն եւ թէ՛ մեզի համար դժուար է պահել ամբող ջա կան համո զում ներ եւ բացար ձակ տեսա կէտ ներ: Լու րե րու ազատ շրջա քա յու թե ան, միտ քե րու ազատ զար գաց ման եւ տեսա կէտ- նե րու ուժեղ բախու մի արդիւն քը կ’ա ռաջ նոր դէ նոր տեսա կէտ նե րու կազ մա ւո րու մին: Մենք պէտք է ձգտինք նոր տեսա կէտ նե րու ձեւա ւոր ման եւ գիտակ ցինք, թէ տակա- ւին շատ ճամբայ ունինք կտրելիք, ոչ միայն տեսակէտ ներ զարգաց նե լու համար, այլ պարզ պատ մա կան իրո ղու թիւն ներ մեր շրջա պա տին սեփա կա նու թիւ նը դարձ նե լու համար: Երբ Հրանդ Տինքին կը հարցնէ ին թէ ի՞նչ է թուրք ժողովուր դի տեսակէ տը հայ- կա կան ցեղաս պա նու թե ան կապակ ցու թե ամբ, ան կը պատաս խա նէր ըսե լով, «Ո՞ր տեսա կէ տը»: Թուրք ժողո վուր դին պէտք է տեղե կու թիւն ներ փոխան ցել ցեղաս պա- նութե ան իրողու թե ան եւ փաստին մասին: Խիստ կարե ւոր կը նկա տենք նաեւ գոր ծակ ցու թիւ նը մեր բարե կամ եւ զինա- կից ժողո վուրդ նե րու եւ պետու թիւն նե րու լրա տո ւա կան միջոց նե րուն հետ: Օրի նակ՝ քրտա կան, կիպ րա կան, յու նա կան եւ ասո րի լրա տո ւա մի ջոց նե րու հետ գոր ծակ ցու- թիւ նը լուրջ վերա տե սու թե ան պէտք է ենթար կո ւի, իսկ շատե րու պարա գա յին՝ պէտք է ծնունդ առնէ: Այս յարաբե րու թիւ նը պէտք է ըլլայ փոխադարձ, երկու կողմե րուն ապահո վե լով լայն հնա րա ւո րու թիւն ներ, թափան ցե լու այս միջոց նե րուն ազդե ցու թե ան տակ գտնո- ւող լայն զանգո ւածնե րուն: Մեր թշնա մի նե րը արդէ՛ն իսկ կազ մած են այս լրա տո ւա կան դաշինք նե րը եւ լաւա- գոյնս կ’օգ տա գոր ծեն զանոնք լրա տո ւա կան պատե րազ մի դաշ տին վրայ: Այս դաշինք- նե րը զինուած են նաեւ միլիո նա ւոր տոլար ներ արժող պիւտ ճէ նե րով: Մեր առա ջին զինա կի ցը մեր քաղա քա կան դատի ճշմար տու թիւնն է: Տար բե րը փաստե լու հարկադ րան քին տակ չենք գտնուիր, կէս ճշմարտու թիւն ներ եւ սուտեր հրամցնե լով մեր շրջապա տին: Սակայն ճշմարտու թիւ նը բաւարար չէ, իրաւունք ունե- նա լը բաւա րար չէ: Կարե ւո րը յաղ թա կան դուրս գալն է քարոզ ջա կան պատե րազ մի դաշտէն, ուր շատ անգամ տուած ենք եւ կուտանք զոհեր: Լրութե ան պատը փշռելու ճամբուն վրայ շատ սուղ գին վճարե ցինք ո՛չ հեռու անցե- ա լին, այդ ճանա պար հին վրայ տալով մեր լաւա գոյն տղեր քը: Այսօր, ներ կայ հաղոր- դակ ցու թե ան դարուն մէջ, ինթըր նե թի քարոզ չա կան արշա ւը նոյն քան, գու ցէ եւ աւե լի ազդու արդիւնքներ կրնայ բերել մեզի համար, եթէ այս դաշտին վրայ մինակ չթողենք մեր զինուոր նե րը: Մեր ազգա յին դատե րը պաշտ պա նե լու եւ մեր թշնա մի նե րու քարոզ չու թե ան հակազդե լու համար այս աշխատան քը պէտք ունի ոչ միայն անոնց, որոնք իրենք զիրենք կը կոչեն թղթակից կամ միտիա յի մարդ, այլ բոլոր անոնց, որոնք պատ րաստ են իրենց ինթըր նե թի ներ կա յու թիւ նը որա կա ւոր զէն քի վերա ծե լու եւ մաս նակ ցե լու այս քարոզ չա կան արշա ւին: Ֆորում նե րու, պլո կե րու, youtubeի… ընդ հան րա պէս ընկե րա յին ցան ցե րու,

81 այսինքն` social network–ներու ստեղծած քաղաքա կան արդիւնքնե րը մեր առջեւ կը գտնուին ամէն օր եւ ամէ նուրէք: Այս երե ւոյթի վեր ջին օրինա կը կ’ու զեմ տալ ձեր բոլորին, մեր Կիպրո սէն, ուր social media–ներու եւ ընդհան րա պէս համացան ցի վրայ թիրա խա ւոր քարոզ չա կան արշա ւէ մը ետք, հսկա յա կան քաղա քա կան նշա նա կու- թիւն ունե ցող համ բա ւա ւոր երա ժիշտ նե րու համերգ ներ, որոնք ֆինան սա ւո րո ւած էին թրքա կան քարոզ չա կան պիւտ ճէ նե րու միլի ոն նե րով եւ կազ մա կեր պո ւած` այս պէս կոչո ւած Հիւ սի սա յին Կիպ րո սի Թրքա կան Հան րա պե տու թե ան կող մէ, ջնջո ւե ցան: Երգիչ ներ, ինչ պէս Ռիա նա, Ճենի ֆըր Լօփէզ եւ Խու լիօ Իկլէ սի աս, թրքա կան հրա ւէր ընդու նե լէ եւ համա պա տաս խան համա ձայ նու թիւն ներ կնքե լէ ետք, ընկե րա յին միտի- ա նե րու ազդե ցու թե ան տակ եւ բարձ րա ցող բողո քի ալի քին դիմաց, հար կադ րա բար ջնջե ցին ծրագ րո ւած համերգ ներ, քաղա քա կան յաղ թա նակ ապա հո վե լով իրա կան եւ շօշա փե լի արդիւնք նե րով: Նոյն նժարին վրայ վաղուայ Արցախի քաղա քական եւ օրինա կան ճանաչ ման ճամ- բուն վրայ կարեւոր դեր պիտի ունենան ոչ միայն ձեռք բերուած քաղաքա կան յաջո- ղու թիւն նե րը, այլ գու ցէ եւ աւե լի, անոնց արձա գան գու մը համաշ խար հա յին միտի ա յին մէջ, ազդու կեր պով արտա ցո լե լով այն իրա կա նու թիւ նը որ մենք կ’ու զենք ցոյց տալ համայն աշխարհին: Կրկին օրինակ մը մեր փոքր Կիպ րո սէն: Առաջին անգամ ըլլալով, մրցոյթ յայտա- րա րո ւե ցաւ Կիպ րո սի Զբօ սաշր ջու թե ան Կազ մա կեր պու թե ան կող մէ, ուր կառա վա րու- թիւնը յատկա ցու ցած էր 1 միլիոն եւրօ պիւտճէ մը, համացան ցի եւ ընկերա յին ցան- ցե րու մէջ ծանու ցում ապա հո վե լու համար, Կիպ րո սը ծանօ թաց նե լու իբր զբօ սաշր ջու- թե ան վայր: Այլ օրինակ մը. 12 տարիներ առաջ, Կիպրո սի ՀՅԴ Հայ Դատի Յանձնա խում բը ձայ նաս կա ւա ռակ մը հրա տա րա կա ծ էր համ բա ւա ւոր յոյն կիպ րա ցի երգիչ Միխա լիս Հաճի յան նի սի հետ: Ձայ նաս կա ւա ռա կը մին չեւ 1999 ծախո ւած էր 3,000 օրի նա կով, իսկ այժմ այս երգե րը, որոնք պատահա կան մարդկանց կողմէ youtubeի վրայ upload եղած են, սեփակա նութիւ նը դարձած են հարիւր հազարա ւոր այցելու նե րու: Մեր հարե ւան Պէյ րու թի մէջ վեր ջերս պատ րաս տո ւած շատե րու համար անհամ, ուրիշնե րու համար անկիրթ, տունե րու մէջ պատրաս տո ւած, բայց բոլորին համար ծիծաղ յառաջաց նող, youtubeի երիզներ կրցած են ապահո վել կէս միլիոն այցելու ներ: Թիւ մը, որուն մէկ հարիւրե րոր դին այցելու թիւ նը ապահո վե լու համար շատ մը լուրջ, քաղաքա կան թեր թեր կամ կայքէջ եր, ամէն ինչ պիտի տային… Եւ գուցէ երբեք … այդ այցե լու նե րու թիւին մէկ հարիւ րե րոր դին չար ժա նա նա յին: Վստահա բար, երգեր եւ անեկդոտ ներ կապ չու նին քարոզ ջա կան մեր աշխա տան- քին հետ, սակայն այս բոլորը դիտելով, պէտք է հարկ եղած դասերը քաղել, թէ համա- ցան ցի պատե րազ մը կրնայ եւ պիտի շահո ւի, կազ մա կեր պո ւած, ազդու, բլա նա ւո- րո ւած եւ սիստե մա թիք աշխա տանքով, սակայն ան անկասկած պիտի շահուի նաեւ թիւե րու գերա կա յու թե ամբ: Այս դաշ տը լուրջ փոփո խու թե ան ենթար կո ւած է վեր ջին 2 տաս նա մե ակ նե րուն, ուր այլեւս տեղ չու նին անցե ա լի պատ րո ւակ նե րը, տեղ չու նին պիւտ ճէ ա կան սահ մա- նում նե րը, տեղ չու նին քաղա քա կան հաշիւ նե րը, որոնք անցե ա լին պատ ճառ կրնա-

82 յին դառ նալ, որ մեր յօդո ւած նե րը, նամակ նե րը, տեսե րիզ նե րը, եւ ընդ հան րա պէս, մեր քաղաքա կան խօսքը չհասնին լայն հասարա կու թե ան: Այսօր ամէն անձ համացան ցի վրայ զինուոր մըն է, եւ ամէն անձ ունի ուժն ու կարո- ղու թիւ նը այս ասպա րէ զը օգտա գոր ծե լով, մաս նակ ցե լու քարոզ չա կան արշա ւին, որուն նպա տակն է տեսա կէտ կազ մա ւո րել, փոխո ւած տեսա կէտ նե րը նոր արարք նե- րու վերածել, որմէ պիտի օգտուին մեր ազգային գերագոյն շահերը: Վստահա բար այս բոլո րի բլանա ո րու մը, մի քանի օրո ւայ վրայ երկա րող նման ժողովի մը մէջ չէ որ պիտի քննուին, սակայն եւ այնպէս, համոզո ւած եմ որ մեր Նախա- րա րութե ան որո շումը նոյ նիսկ այս նիւ թը ներառնե լու մեր ժողովի օրա կարգին վրայ, պատահա կան նիւթի մը ընտրու թիւ նը չէ, այլ կ’ուզեմ հաւատալ որ սկիզբն է այս աշխա- տանքի առաջին քայլին, որուն առաջին քննարկու մին ձեզ կը հրաւի րեմ իսկոյն…

83 ԴԱՎԻԹ ՀԱԿՈԲՅԱՆ

1991–1996 թթ. սովո րել է Աբովյա նի անվան մանկա վար ժա- կան ինս տի տու տում: 1998 թ. աշխա տել է ՀՀ ԿԳՆ–ում` որպես առա ջա տար մաս- նա գետ: 1998–2000 թթ. աշխա տել է որպես ՀՀ ԿԳ նախարա րի օգնա կան: 2000 թ. – առ այսօր հանդի սա նում է «Միքայել Վարան- դյան» հայ–կանա դա կան ձեռ նար կու թյան տնօ րեն: 2002–2004 թթ. աշխա տել է ՀՀ ԿԳՆ–ում` որպես գլխա վոր մաս նա գետ, առա ջա տար մաս նա գետ: 2004–2006 թթ. աշխա տել է որպես «Երկիր մեդիա» գովազ- դա յին ստու դի ա յի տնօ րեն: 2006 թ. – առ այսօր աշխատում է որպես «Հուսա բեր» ՓԲԸ «Երկիր մեդիա» հեռուս տա ըն կե րու թյան տնօ րեն:

«ԵՐԿԻՐ ՄԵԴԻԱ» ՀԵՌՈՒՍՏԱԸՆԿԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆ ԻԲՐԵՎ ՀԱՄԱՀԱՅԿԱԿԱՆ ՆՈՐ ՀԵՌՈՒՍՏԱԸՆԿԵՐՈՒԹՅՈՒՆ

Հար գար ժա՛ն նախա րար հար գե լի՛ նախա գա հու թյուն հար գե լի՛ գոր ծըն կեր ներ

Նախապես պատ րաստել էի զեկույցս, բայց մեր գործըն կերնե րի ելույթնե րը հեռուս տա ըն կե րու թյուն նե րի մասին ինձ ստի պե ցին փոխել այն: Այնո ւա մե նայ նիվ, հակիրճ փոր ձեմ ներ կա յաց նել «Երկիր մեդիա» հեռուս տա ըն կե րու թյունն իբրև արբա- նյակով հեռարձակ վող համահայ կա կան նոր հեռուստա ըն կե րու թյուն: Արդեն 6 տարի հայաս տա նյան եթե րում է «Երկիր մեդիա» հեռուս տա ըն կե րու թյու- նը և 6 տարվա աշխատան քա յին մեծ դժվարու թյուններից հետո հնարա վոր եղավ 2010 թ. մայի սի 28–ից հեռար ձակ վել Եվրո պայում, Հյու սի սա յին Աֆրի կայում, Ռու- սաստանում, Միջին Արևելքում, մի խոսքով՝ այն նույն շրջաննե րում, որտեղ արդեն հեռարձակ վում էին հայկա կան մյուս 3 հեռուստա ըն կե րու թյուն նե րը: «Երկիր մեդիա» հեռուս տա ըն կե րու թյունն ի սկզբա նե նպա տակ ուներ լինե լու համա հայ կա կան ընդգր կում ունե ցող լրատ վա կան ալիք, որ հնա րա վո րու թյուն տար նաև դրսում ապրող մեր հայ րե նակից նե րին, որոնք իրենց շրջան նե րում իրա կա նաց- նում են մշա կու թա յին, քաղա քա կան, կրո նա կան գոր ծու նե ու թյուն, երև ալ մեր հեռուս- տա ա լի քից, և հնա րա վո րու թյուն ընձեռ վեր նաև ալի քի եթե րից հնչեց նելու իրա դար- ձություն նե րի և խնդիրնե րի մասին: Ու կարծես մեր մոտ ստացվել է: Ես, իհակե, հաս- կա ցա, որ մենք արբա նյա կով հեռար ձակ վող ման կա կան հեռուս տա ա լի քի պակաս ունենք, երևի նոր սեփա կա նա տե րեր կգտնվեն, կամ պետու թյու նը կիրա կա նաց նի այդ ծրագի րը:

84 Ես ուզում եմ նաև ուշադ րու թյուն դարձ նել այն հան գա ման քին, որ «Երկիր մեդիա» հեռուս տա ըն կե րու թյունն արդեն 300–ից ավելի փաս տա վա վե րագ րա կան ֆիլ մեր ունի, որոնց մեծ մասի պատրաստ ման համար մենք այցելել ենք Արևմ տյան Հայաս- տան, այցելել ենք Թուրքի ա յի մյուս շրջաններ, Լիբանան, Իրան, ԱՄՆ, Եվրոպա յի որոշ շրջաններ և այլն: Առա ջար կում եմ մտա ծել քրդե րեն, բայց հայ կա կան հեռուս տա ա լի քի բաց ման մասին, եկեք մտա ծենք թրքա խոս, բայց հայ կա կան հեռուս տա ա լի քի մասին, որով- հե տև ես վստահ եմ, մեր հակա ռակորդ ները դա անելու են: Մեկ պարզ օրինակ. երբ Դիար բե քիր քաղա քում էր մեր նկա րա հա նող խում բը, կար ծում եմ ձեզա նից շատե րը հարցազ րույ ցը տեսել են մեր եթե րից, Դիարբե քի րի քուրդ քաղաքա պետն ասաց, թե ամբողջ կյանքում երազել է Երևան ռադիո գալու մասին, որովհե տև մանկուց քրդա- կան երգեր, մշակու թային հաղորդում ներ է լսել Երև ան ռադի ո յով և մին չև հիմա Թուր- քի ա յի տարած քում ապրող մի քանի տաս նյակ միլի ոն քրդեր Երև ան ռադի ո յով են ապրում, և վստահ եմ, որ մեր քարոզ չու թյան թիրա խը կարող են լինել այն շրջան նե րը, որոնք մեզ համար մեր կարծի քով մութ շրջան են, և պետք չի այդտեղ մտնել: Այսօր քննարկում ենք նաև հեռուստա ըն կերու թյուննե րի հարցը, ես չեմ ուզում իմ մյուս գործըն կեր նե րին որևէ ակնարկ անել, բայց կար ծես միայն «Երկիր մեդի ան» է այս տեղ, և ուրիշ հայ կա կան հեռուս տա ըն կե րու թյուն ներ կա չէ: Փաս տո րեն օդի մեջ խոսելու նման մի բան է, և ինչ–որ տեղ երևի մեր պետա կան կառույց նե րի մեղքն էլ է այս ամեն ինչը, ես նկա տի չու նեմ սփյուռ քի նախա րա րու թյա նը, ո՛չ նրա համար, որ նա է կազ մա կեր պել այս գեղե ցիկ միջո ցա ռու մը, այլ՝ ուրիշ պետա կան շրջա նակ նե- րին, որոնք ավելի մեծ ազդեցություն ունեն մեր հեռուստա տե սություն նե րի վրա, օրի- նակ, եթե Ախթա մա րի Սբ. Խաչ եկե ղե ցու լու սա բան ման հար ցը լիներ, կարող էր որևէ մեկը չլուսա բա նել, բայց այս դեպքում պետք է, որ այստեղ լինեն, որպեսզի կարողա- նանք 21–րդ դարում հայու թյան և հայ ժողովր դի առջև ծառա ցած մար տահ րա վեր նե- րի վերաբե րյալ լուրջ քննարկում կազմա կեր պել և ելքեր գտնել, թե ոնց դիմագրա վել:

85 ՀԱԿՈԲ ԱՎԵՏԻՔՅԱՆ

Ծնվել է 1945 թ. Բեյրութում (Լիբանան)։ Միջնակարգ կրթությունն ստացել տեղի ՀԲԸՄ Հովակիմյան–Մանուկյան և Հայ ավետարանական կենտրոնական վարժարաններում։ 1970 թ–ին ավարտել է Երևանի պետական համալսարանի բանա սիրա կան ֆակուլտետը և Բեյրութ վերադառնալուց հետո «Հայ մանկա վարժության պատմություն» առարկան դասավանդել ՀԲԸՄ Հյուսիսային հայագիտական կենտ- րոնում։ 1972 թ–ին վերա դար ձել է Երևան և ԵՊՀ–ում ընդունվել ասպիրան տուրա լեզվա բանության գծով։ Թեկնածուական ավարտաճառի թե ման եղել է «Արևելահայ և արևմտահայ գրական լեզուների հոլո վական համակարգերի համեմա- տական քննություն»–ը։ 1977 թ–ին որպես գլխավոր խմբագրի տեղակալ աշխատանքի է ընդունվել «Զարթօնք» օրաթերթում, իսկ 1980–ին՝ նույն թերթի պատասխանատու խմբագիր։ 1990 թ–ին 3 ամսով լրագրողական առաքելությամբ եկել է Երևան։ 1991 թ–ից մինչ օրս «Ազգ» օրաթերթի գլխավոր խմբագիրն է։ 1998 թ–ից համատեղության կարգով աշխատում է Երևանի մանկավարժական համալսարանի մշակույթի ֆակուլտետում՝ դասավանդելով «Լրագրողական վարպետություն», «Լրագրային ժանրեր» և հարակից առարկաներ։ 2000–2001 տարեշրջանին «Միջազգային լրագրություն» առարկան է դասավանդել նաև Երևանի պետական համալսարանի ժուռնալիստիկայի ֆակուլտետում, որտեղ այժմ վարպետության գործնական պարապմունքներ է անցկացնում։ Ունի դոցենտի կոչում։ Արժանացել Թեքեյան մշակութային միության «Վարդգես և Ռիթա Բալյան» ու «Հակոբ Վարդիվառյան» մրցանակների։ Արժանացել է նաև ՀՀ նախագահի և Ամենայն հայոց հայրապետի «Մովսես Խորենացի» և «Սբ. Սահակ–Սբ. Մեսրոպ» շքանշաններին, Հայաստանի ժուռնալիստների միության «Ազդարար», «Ոսկե գրիչ» մրցանակներին։ Հայաստանի վաստակավոր ժուռնալիստի կոչում ունի։

ԽՈՉԸՆԴՈՏ ՆԵՐ ԵՎ ՀԱՂԹԱ ՀԱՐ ՄԱՆ ԱՌԱՋԱՐԿ ՆԵՐ

Մենք լրատ վա կան կամ տեղե կատ վա կան միաս նա կան դաշտ չու նենք: Հետևա- բար այս նախա ձեռ նու թյու նը, որ հայ իրա կա նու թյան մեջ առա ջինն է իր տեսա կի ու տարողու թյան մեջ, ըստ ինձ՝ պետք է կենտրո նա նա միասնա կան դաշտի ստեղծման խոչըն դոտ նե րի ուսում նա սիր ման և դրանց հաղ թա հար ման վրա, քան զի մեր ազգի ու պետու թյան դիմագ րա ված ներ կա յի դժվա րու թյուն ներն ու խնդիր նե րը պահան ջում են միաս նա կան մոտե ցում ներ ազգա յին ու համա պե տա կան գլխա վոր հար ցե րի շուրջ: Խոչընդոտ ներ ասելով՝ ես նկատի չունեմ լեզվի ու լեզվամ տա ծո ղու թյան, կուսակ- ցա կան ու թայ ֆա յա կան, տեղա կան ու տեղայ նա կան տար բե րու թյուն նե րը, ոչ իսկ աշխար հագ րա կան ու աշխար հաքա ղա քա կան կամ մտա ծո ղու թյան ու մտայ նու թյան «mentality» հակա սու թյուն նե րը: Այլ՝ զուտ ազգա յին մոտե ցում նե րը, որոնց առջև ծառացած խոչընդոտ նե րի՝ ազգային միասնու թյան և պետության գերագույն շահերի տեսակե տից գործած չարիքը զգալի է բոլոր մակարդակ նե րում: Եվ իմ խոս քը վերաբե րում է ոչ միայն լրատվական ոլորտում Հայաս տան–Սփյուռք,

86 այլև Հայաստան–Հայաս տան և Սփյուռք–Սփյուռք փոխհարաբերություններում առ- կա խոչընդոտ նե րին: Հայաս տան–Հայաս տան լրատ վա կան անհա մա չա փու թյուն նե րի հար ցը չեմ ցան- կանում արծարծել, քանի որ այդ մասին խոսելու առիթներ այստեղ` Հայաստա նում հաճախ ենք ունենում: Սակայն չեմ կարող մեր սփյուռքա հայ գործըն կեր նե րի համար չընդգծել, որ Հայաստա նում միասնա կան դաշտ նույնպես գոյություն չունի: Մի կող- մից՝ քաղա քա կա նա պես վերահսկ վող–սահ մա նա փակ վող լրատ վա մի ջոց ներ, հատ- կա պես հեռուս տա տե սու թյու նը նկա տի ունեմ, և, իշխա նա կան ու ընդ դի մա դիր ճամ- բարնե րի միջև բաժանված–կիս ված մամուլ: Իշխանա կան` որտեղ իշխա նության տար բեր օղակ նե րի գոր ծու նե ու թյունն ու տեսա կե տը միայն դրա կա նո րեն ներ կա յաց- նե լը բնութագ րա կան է դար ձրել հայաս տան ցի մի տիկ նոջ թևա վոր խոս քը. «Ես կու- զե նա յի «Հայ լու րի՛» Հայաս տա նում ապրել»… Երբեմն էլ հակա ռա կորդ խմբա վո րում- նե րին հակա հար ված տալուց զատ այդ մամուլն իր դերա կա տա րու թյու նը տես նում է միայն հասա րա կու թյա նը ամե նա տար բեր ու հաճախ ամե նագ ռե հիկ ձևով զվար ճաց- նե լու մեջ: Բացառու թյուն ներ, բարեբախ տա բար, կան: Կա նաև հակադիր, այսպես կոչված՝ ընդդի մադիր ճամ բարի մամուլը, որի ուշքն ու միտ քը իշխա նու թյուն նե րին փնո վել–հայ հո յելն է, երբեմն հետաքրք րա կան և, ես կասեի, անհ րա ժեշտ բացա հայ տում ներ կատա րե լը, հաճախ նաև ներիշ խա նա կան տար բեր մրցա կից թևե րից պատ վեր ներ ընդու նե լը՝ առանց լրագ րո ղա կան նույն քննա դա տա կան նախան ձախնդ րու թյու նը սեփա կան ճամ բա րի և այն տեղ կատար- վող քննա դա տե լի երևույթ նե րի նկատ մամբ ցու ցա բե րե լու: Այլ խոս քով՝ ընդ դի մա դիր կոչ վող մամուլն էլ զբաղ վում է լրագ րա յին killer–ությամբ ընդ դեմ իշխա նու թյուն նե րի և նույն կամ առա վել կատա ղու թյամբ՝ ընդ դեմ չեզոք՝ ո՛չ իշխա նու թյուն և ո՛չ Լ. Տ. Պ. –ական ընդդի մու թյուն, հոսանքի ու գործիչ նե րի դեմ: Հետևաբար այն ոչ թե անկախ կամ ընդ- դի մա դիր, այլ խիստ կուսակ ցա կան մամուլ է՝ առանց կուսակ ցու թյան անունը կրելու: Այլ խոսքով՝ երկու ճամբար ներն էլ թերանում են իրենց բուն մասնա գի տա կան առա քե լու թյու նը կատարե լու պար տա կա նու թյան, հասա րա կու թյան շահերն արտա- հայ տե լու և պաշտ պա նե լու, առար կա յա կան լրատ վու թյուն ապա հո վե լու հարցերում: Այս զույգ ճամ բար ներն ունեն մեկ այլ հասա րա կա կան գիծ՝ անտե սել սփյուռ քը, չկա րևո րել այն և այն տեղ կատար վող նույ նիսկ մեծա գոր ծու թյուն նե րը, չնկա տել սփյուռ քա հայ մարդ կանց տեսա կետ ներն ու կար ծիք նե րը, իսկ կարևո րե լու դեպ- քում կաս կա ծի տակ առնել նրանց հայ րե նա սի րա կան շահագրգռ վա ծու թյան բուն պատ ճառ նե րը: Ավե լին, այդ զույգ ճամ բար նե րի մամու լում ստեղծ վել է սփյուռ քա հա յի մի արգա հա- տե լի հավաքա կան կերպար՝ բարեմիտ–միա միտ մի մարդ, որի հանդեպ հետաքրք- րու թյու նը պայ մա նա վոր ված է ընդա մե նը նրան շահա գոր ծե լու հնա րա վո րու թյամբ: Անշուշտ, վերջին տարինե րին դրական որոշ քայլեր կատարվե ցին ու շարունա կում են կատարվել Հանրա յին, «Արմենիա», «Շանթ» ու «Երկիր Մեդիա» հեռուստա ըն կե- րու թյուն նե րի կող մից, նաև օրերս Բեյ րու թի «Սևան» և Երևա նի «Արձա գանք» ռադի ո- կա յան նե րի միջև կաբե լա յին հեռուս տա կա պի միջո ցով՝ իրենց լսա րան նե րի աշխար- հագ րու թյու նը ընդար ձա կե լու, համա պա տաս խան թղթակ ցա յին կետե րից տվյալ

87 երկ րից ու գաղու թից տեղե կատ վու թյուն ստա նա լու և Հայաս տա նում տարա ծե լու ուղ- ղու թյամբ: Սա խիստ կարևոր և անհ րա ժեշտ գոր ծու նե ու թյուն է Հայաս տան–Սփյուռք և Սփյուռք–Հայաս տան լրատ վա կան–տեղե կատ վա կան միաս նու թյուն ստեղ ծե լու տեսակե տից: Սակայն այլ է ազգային ու պետական շահերից դիտված նրանց բովան- դակու թյան և որակի խնդիրը: Մի քանի ամիս առաջ Լիբանա նի Այնճար գյուղում հայ- կա կան գիշե րօթիկ դպրոցի 10–12 տարե կան սաները ինձ շրջապա տեցին և հարց- րին. «Դուն Փառանձե մը կճանչ նա՞ս», և զար մա ցա կան հայաց քիցս կռա հե լով «տգի- տությունս», վրա բերեցին. «Դուն Հովի՞կն ալ չես գիտեր, մենք շատ կսիրենք զինքը»: Պարզվեց, դասերից հետո ամեն երե կո նրանք իրենց «դասը» շարունա կում են «Շան- թի» վեր վա րած նե րի ու «որո գայ թա յին» հան ցա գործ նե րի հետ: Եվ կամ մտա հո գիչ են իմ կող մից դեռևս չստուգ ված տեղե կու թյուն ները, թե «Արմե նի ա յով» աղան դա վո րա- կան քարոզ չու թյուն է կատար վում Կալի ֆոռ նի ա յի գերա զան ցա պես աղան դա մերժ մեր ժողովրդի համար: Եվ կամ ինչպե ՞ս բացատրել այն երևույթը, որ Թեհրան–Երևան օդանա վա յին աղետի ժամանակ, որին զոհ գնացին մեր 43 ազգակից ներ, միայն 48 ժամ հետո մեր Հան րայի նը կարողա ցավ թղթակից ուղարկել և ուղիղ թղթակ ցու թյուն ապա հո վել բոլո րիս համար, մինչ դեռ նույն հեռուս տա կա յա նը կարո ղա նում է թղթակ- ցա յին տևական կետեր պահել հեռավոր Փարիզում, Վաշինգտո նում ու Լոս Անջելե- սում՝ առա վե լա բար մեր իշխա նու թյուն նե րին, դես պա նատ նե րին ու հյու պա տո սու- թյա նը սպա սար կե լու պատաս խա նատ վու թյամբ: Այս պի սով, հեռուս տա կա մուրջ նե րի կարևոր և գովե լի այս նախա ձեռ նու թյու նը արժեզրկվում–իմաս տազրկ վում է և դառ նում ոչ թե ազգա յին լսա րա նի, այլ պար զա- պես գովազդա շու կա յի ընդարձա կում: Դրու թյունն առայժմ չի շտկում նաև մեր նախա րա րու թյան արտա նա խա րա րա կան մրցույթով հաղթած «Հայերն այսօր» ծրագի րը, որը «հաջող» օրինակ է դիլետան տիզ- մի, սփյուռ քա հա յու թյա նը չճա նա չե լու, արևմ տա հա յե րեն և դասա կան ուղ ղագ րու թյուն վատ իմանա լու, բայց և այնպես հավակնոտ ծրագրեր սեփակա նե լու տեսակե տից: Ինչ վերա բե րում է Սփյուռ քի մեր լրատ վա մի ջոց նե րին, ապա դրանց մեծ մասը համայն քա յին նշա նա կու թյան է և հրա շա լի կատա րում է համայն քի կազ մա կերպ չի գոր ծա ռույ թը: Միա ժա մա նակ դրանք գերա զան ցա պես ոչ առևտ րա յին, ոչ բիզ նես նպա տակ նե րով ստեղծ ված ձեռ նարկ ներ են՝ այս տե ղից բխող դրա կան ու բացա սա- կան բոլոր հետևանք նե րով, հիմն ված բացա ռա պես զոհո ղու թյան ոգու վրա՝ նույն պես դրա կան ու բացա սա կան բոլոր հետևանք նե րով: Ահա՛ ինչու սփյուռ քա հայ զանգ վա- ծային լրատվու թյան միջոցնե րի մեծ մասը տպագիր ու, վերջերս նաև համացան ցա- յին է, և, բնա կա նա բար, ձայ նաս փյու ռը ու մանա վանդ հեռուս տա տե սու թյու նը, որպես առա վել ծախ սա լից և մաս նա գի տա կան այլ որակ ներ ենթադ րող, համե մա տա բար քիչ են կամ մասնա կի ժամանա կով աշխատող: Այո, սփյուռքա հայ մամուլի առա ջին խնդիրը մասնա գետնե րի պակասն է: Սփյուռ- քա հայ երի տա սար դի համար հայ լրագ րու թյու նը, իրա վամբ, գրա վիչ ասպա րեզ չէ, հետևա բար այս հար ցում անհ րա ժեշտ է հայ րե նի կառա վա րու թյան արագ և անմի ջա- կան օժան դա կու թյու նը նվի րյալ երի տա սարդ նե րի մաս նա գի տա կան կրթու թյան գոր- ծը ոչ միայն Հայաս տա նում, այլև արտա սահ մա նում կազ մա կեր պե լու առու մով: Նման

88 կրթու թյան անհ րա ժեշ տու թյու նը պայ մա նա վոր ված է սփյուռ քա հայ մամու լը արժա- նի հեր թա փո խով ապա հո վե լու, ներ կա յի աշխար հա քա ղա քա կան ավե լի բարդ պայ- ման նե րում աշխա տե լու և Սփյուռ քում թուրք–ադր բե ջա նա կան հակա հայ լայ նա ծա- վալ քարոզ չու թյա նը դեմ դնե լու առու մով: Տեղե կատ վա կան հոս քե րի մեծաց ման հետ այսօր ավելի բարդ ու բազ մաշերտ է դար ձել այդ քարոզ չու թյու նը, որի համար օգտա- գործ վում է նաև տեղա կան այլազ գի և այլա լե զու մամու լը: Պրո ֆե սի ո նա լիզմ – ահա՛ թե ինչն է այժմ առա վել անհ րա ժեշտ սփյուռ քա հայ մամու լին, հատ կա պես այն գաղ թօ- ջախ նե րում, որտեղ ի տար բե րու թյուն այլ գաղ թօ ջախ նե րի, պար տա կա նու թյուն ունեն նաև տեղական ոչ հայկա կան տեղեկատ վու թյուն հայթայ թել հայախոս ու հայագիր իրենց ընթեր ցող նե րին: Խոս քը առա ջին հեր թին վերա բե րում է արա բա կան երկր նե- րին, որտեղ ի տար բե րու թյուն նախ կի նի, թուր քերն այժմ ունեն տեղա կան համա խոհ- ներ ու լոբբիստ ներ, իսկ Էրդողա նը համարվում է հերոս: Հայաստա նի կառավա րու- թյունն այժմ առավել քան երբևէ պար տավոր է մեր սփյուռ քա հայ գոր ծըն կեր նե րին հայ թայ թել պրո ֆե սի ո նալ պահանջ նե րը բավա րա րող հակա քա րոզ չա կան նյու թեր՝ տեղե կու թյուն, տեսա նյութ, ֆոտո և այլն: Միա ժա մա նակ, Սփյուռ քի նախա րա րու- թյունը պար տա վո րու թյուն ունի արտա սահ մա նի մեր լրատ վա մի ջոց նե րին անվ ճար հայ թայ թե լու համա կարգ չա յին նորա նոր ու նորաց վող ծրագ րեր ուղ ղագ րա կա նից մինչև թարգմա նիչ, սրբագրի չից մինչև խմբագիր ծրագրեր: Սրա անհ րա ժեշ տու թյու նը հետզ հե տե ավե լի է շեշտ վե լու: Քան զի զանգ վա ծա յին լրատ վա կան ավան դա կան միջոց նե րի բազ մա ծախս լինե լու պայ ման նե րում, բնա կա- նա բար, Սփյուռ քում ևս զար գա նում և մոտա կա տարի նե րին է՛լ ավե լի է զար գա նա լու համացան ցա յին մամուլն իր տարատե սակ նե րով: Այսուհան դերձ ես չեմ կարող կանգ չառնել սփյուռքա հայ մամուլի երկու խնդիրնե- րի վրա: Առա ջին: Ինչ պես ասա ցի, սփյուռ քա հայ մամու լը հրա շա լի կատա րում է համայն- քա յին կյան քի կազ մա կերպ չի իր առա քե լու թյու նը. եկե ղե ցա կան ու հոգևոր կյանք, կրթա կան աշխա տանք, դպրոց, կու սակ ցա կան ու միու թե նա կան գոր ծու նե ու թյուն, մշա կու թա յին առօ րյա կյան քի արտա ցո լում: Այս բոլո րը անհ նար կամ գրե թե անհ- նար կլի ներ կազ մա կեր պել առանց մեր մամու լի տեղե կատ վա կան ու լու սա բա նա կան ծառա յու թյուն նե րի, ինչը հաճախ չի գիտակց վում ու չի գնա հատ վում ազգա յին մեր շատ կառույցնե րի կողմից: Այն տեղ, որտեղ ունենք լուրջ և կազ մա կերպ մամուլ, այն- տեղ ունենք ազգա յին–եկե ղե ցա կան–կրթամ շա կու թա յին կազ մա կերպ ված կյանք: Սա աքսիո մա է, որը պետք է ըստ արժան վույն գնա հատ վի բոլո րի կող մից: Առավել դրան, սփյուռքա հայ մամուլի բովանդա կու թյան շուրջ 50 տոկոսը, միգուցե ավե լին, սովո րա բար նվիր ված է Հայաս տա նի ներ հա յաս տա նյան կարևոր իրա դար- ձու թյուն նե րին և հիմ նա հար ցե րին. ԼՂՀ խնդիր, հայ–թուր քա կան հակա մար տու թյուն, տարա ծաշր ջա նա յին քաղա քա կա նու թյուն և այլն: Այդ թեմա նե րի վրա կենտ րո նա ցու- մը անշուշտ դրական է ըստ ամենայ նի, պայմա նով, որ լինի զուսպ, լինի առանց ավե- լորդ զգա յա կա նու թյան, կշռա դատ վեր լու ծու թյամբ և խորա թա փան ցու թյամբ: Եվ ոչ թե, ինչ պես Հայաս տան–Թուր քիա արձա նագ րու թյուն նե րի քննարկ ման կամ տակա- վին վերջերս Աղթամա րի Սբ. Խաչի և դրան հետևած թուր քա կան նամա զի պարա գա-

89 յում՝ պոռթկու մա յին, ինչը մեկ անգամ ևս տպավո րու թյուն է թողնում, որ թուրքն է մեզ միավո րո ղը կամ իրարից անջատո ղը, ինչը ազգային ամոթ լինելուց բացի նաև մեր տկարու թյունն է միշտ ազգա յին իմաս տով. կար ծես այլ հիմ քեր չու նենք մեզ միա վո- րելու՝ թեկուզ գլխավոր հարցե րի շուրջ: Կարծես չենք գիտակցում, որ մեր ազգային օրա կար գի գլխա վոր և առա ջին հար ցը Լեռ նա յին Ղարա բա ղի Հան րա պե տու թյան հզո րա ցումն է, նրա անկա խու թյան ճանա չու մը աշխար հի կող մից: Եթե կարո ղա նանք նույն եռանդը դրսևորել, ինչ Հայաստան–Թուր քիա հարաբե րու թյուն նե րի քննարկ- ման ժամանակ վատ նեցինք, ապա վստահ կարող ենք լինել, որ Արցախի հարցի արդարա ցի լուծման համար կարևոր արդյունքնե րի կարող ենք հասնել: Մյուս կող մից, անդ րա դառ նա լով մոտիկ անցյա լին՝ պետք է խոս տո վա նել, որ Հայա ստան–Թուր քիա արձա նագ րու թյուն նե րի քննարկ ման օրե րին Սփյուռ քում մեր մամու լի որոշ օրգան ներ իրենց պահե ցին պետա կա նու թյուն չու նե ցող ժողովր- դի նման՝ ավե լորդ կրքեր, գռե հիկ լեզու, պետա կան մտա ծո ղու թյան մաս նա կի կամ ամբող ջա կան բացա կա յու թյուն: Բանը հասավ այն տեղ, որ Սփյուռ քի մեր թեր թե րից մեկը առաջին էջում մեծ–մեծ վեր նագրով գրեց. «Շառաչիւն ապտակ նախագահ Սերժ Սարգսյա նի դեմքին»… Ի՞նչ էր պատա հել. արձա նագ րու թյուն նե րի ստո րագր մա նը հաջորդած օրերին վարչա պետ Էրդողա նը կրկնել էր իր հիմար և անընդու նե լի մտքե- րից մեկը. «Առանց Ղարա բա ղի հար ցում զիջո ղա կան քայլ կատա րե լու անկա րե լի է արձանագ րու թյուն նե րի վավերա ցու մը մեր կողմից»: Ուրեմն, փաստո րեն, սփյուռքա- հայ այդ թերթը, և ոչ միայն այդ թեր թը, թուր քի ասա ծը որպես «ապտակ» օգտա գոր- ծեց սեփական պետության գլխավո րի դեմքին հարվա ծե լու համար… Ես դեմ եմ միակար ծի քու թյանը, ամեն հարցի շուրջ նույն լեզվով խոսելուն: Ես կողմ եմ Հայաստան–Սփյուռք, Հայաստան–Հայաս տան, Սփյուռք–Սփյուռք նույն ալիքի վրա լինելուն, միևնույն հաճախա կա նու թյան «frequency» տակ միմյանց լսելո՛ւն: Եվ կարծում եմ, որ ներկա համաժո ղովը լավ առիթ է միմյանց լսելու, նույն ալիքի և հաճա խա կա նու թյան վրա լինելու:

90 ՆՎԵՐ ՆԱԼ ԲԱՆ ԴՅԱՆ

Բանասիրական գիտությունների թեկնածու ժուռնալիստիկա մասնագիտությամբ, ազատ լրագրող: Ծնվել է 1960 թվականի մարտի 27–ին ք. Երևանում: 1978–1984 թթ. սովորել և ավարտել է Երևանի պետական համալսարանի բանասիրական ֆակուլտետը, որին զուգահեռ 1978–1991 թթ. աշխատել է «Շախմատային Հայաստան» հանդեսի խմբագրությունում որպես գրական աշխատող: 1991–1992 թ. Հեռուստառադիոպետկոմ` որպես թղթակից արտասահմանի հայության համար տրվող հաղորդումների ինֆորմացիայի բաժնում: 1993–1997 թթ. – «Լրագիր» օրաթերթ` լրագրող, 1997–1998 թթ. – «Զվարթնոց» օդանավակայանի ինֆոր- մացիոն անալիտիկ կենտրոն, 1998 թ. – արդարադատության նախարարություն` մամուլի քարտուղար, 1998–2003 թթ. – ՀՀ քաղաքաշինական պետական տեսչություն` մամուլի քարտուղար, 1997 թ–ից դասախոսում է հանրապետության առաջատար բուհերում: Հեղինակ է տասնյակ գիտական հոդվածների: Պաշտպանել է գիտական ատենախոսություն «Լրագրողի աշխատանքը արտակարգ իրավիճակներում (ըստ ՀՀ և ՌԴ պատերազմական և ահաբեկչական իրադարձությունների):

ԺՈՒՌՆԱԼԻՍՏԻԿԱՅԻ ԷԹԻԿԱՅԻ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆՅԱՆ ՀԵՌՈՒՍՏԱԵԹԵՐՈՒՄ

Ողջու նում եմ համա ժո ղո վի մաս նա կից նե րին, հյու րե րին և նախա գա հու թյա նը: Ողջունում եմ նաև Արցա խի հյու րըն կալ ժողովր դին: Այսօր լրագրո ղա կան էթիկա յի հիմնախն դիրն առավել քան կարևոր ու արդի- ական է: Հատուկ ուշադ րու թյան են արժա նի բարո յա կան այն սկզբունք ներն ու արժեք նե- րը, որոնք ուղեկ ցում են լրագ րո ղի, և հատ կա պես հեռուս տալ րագ րո ղի, գոր ծու նե ու- թյան ողջ ընթաց քը` տեղե կատ վու թյան ձեռք բերում և հաղոր դում, վեր լու ծու թյուն, հետաքն նու թյուն, իրա դար ձու թյուն նե րի և իրա վի ճակ նե րի մեկ նա բա նում և այլն: Նման դեպ քե րում կտրուկ մեծա նում է լրագ րո ղի գոր ծու նե ու թյան հասա րա կա կան նշա նա կու թյու նը, նրա ազդե ցու թյու նը մարդ կանց վրա, հետև ա բար` նրա բարո յա- կան բովանդա կու թյու նը: Էթիկան այն է, թե ինչպի սին ես դու, երբ քեզ ոչ ոք չի հետևում: Գ. Վ. Լազու տի նա յի այս սահ մա նու մը, թերևս ամե նա հա ջող վածն է: Էթի կան մար- դու ներ քին բարո յա կան սկզբունք ներն են, որոնք, ի տար բե րու թյուն օրենք նե րի, չեն պատ կա նում պար տա դիր կատար ման: Այս է պատ ճա ռը, որ պետու թյան կող մից

91 պար տադր վող ժուռ նա լիս տա կան էթի կա յի ցան կա ցած կոդեքս իր բնույ թով դառ նում է «օրենք բարոյա կա նու թյան մասին»: Որոշ պրո ֆե սի ո նալ ասո ցի ա ցի ա ներ իրենց բոլոր անդամ նե րի համար ստեղ ծել են էթիկա յի ներքին կոդեքսներ և դրանք խախտող նե րի նկատմամբ կիրառում են պատ- ժա մի ջոց ներ: Հայ իրա կա նու թյան մեջ կան լրագ րո ղա կան կազ մա կեր պու թյուն ներ (Երև ա նի մամու լի ակում բը, Մամու լի ազգա յին ակում բը, Իրա վա կան թեմա ներ լու սա բա նող լրագրող նե րի միությու նը, «Հետք»–ը և այլն), որոնք նույնպես մշակել են որոշ բարո- յա կան վար քա կա նոն ներ, սակայն դեռևս բացա կա յում է հայ լրագ րու թյան էթի կա- կան չափա նիշ նե րը սահ մա նող մեկ միաս նա կան փաս տա թուղ թը: Չենք բացա ռում, որ յու րա քան չյուր խմբագ րու թյուն ունի իր ներ քին, գրված կամ չգրված կանոն նե րը, սակայն որքա նով են դրանք համա պա տաս խա նում իրա կան լրագ րու թյան էթի կա- կան չափանիշ ներին` դժվար է ասել: Այս պես, բավա կան հաճախ շատ հեռուս տա ըն կե րու թյուն նե րում, իսկ «Արմե նիա» հեռուս տա ըն կե րու թյու նում մաս նա վո րա պես, ակնա ռու են լրագ րո ղա կան էթի կա- յի կոպիտ խախ տում ներ, որոնք դրսև որ վում են լրագ րող–վարո ղի և՛ վար քագ ծում, և՛ կեց ված քում, և՛ խոս քում: Ասվա ծի ապա ցույց նե րը պար բե րա բար կարե լի է գտնել վերոն շյալ հեռուս տա ըն կե րու թյան տար բեր հաղոր դա շա րե րում: Ցավոք, ընդ հուպ պետա կան մրցա նակ նե րի արժա նա ցած մեր երև ե լի նե րը հաճախ չեն կարո ղա նում դրսև ո րել լրագ րո ղա կան էթի կա յի նույ նիսկ տար րա- կան իմա ցու թյուն: Այս հաղոր դա շա րե րի ընթաց քում բազ միցս վիրա վո րանք ներ են հնչում հյու րի հաս ցե ին, վիրա վո րե լով նրան ողջ հեռուս տալ սա րա նի առջև` հար ված հասց նե լով նրա պատ վին ու արժա նա պատ վու թյա նը, բարի համ բա վին: Նշենք, որ նման երև ույթ նե րը պատ ժե լի են ՀՀ քրե ա կան օրենսգր քով, իսկ մար- դու պատիվն ու արժանա պատ վու թյու նը պաշտպան վում է նաև մայր օրենքով` ՀՀ Սահ մա նադ րու թյամբ: Բերենք միայն մեկ օրի նակ: Հաղոր դա շա րե րից մեկի հյուրն էր բու հե րից մեկի դասա խոս նե րից (միտում նա վոր չենք նշում հաղոր դա շարն և հյուրի անունը` ևս մեկ անգամ նրան չվարկա բե կե լու համար): Վարողի հարցին պատաս խա նե լիս հյու րը երբեմն–երբեմն խոս քը հավաս տե լու նպա տա կով արտա- բերում էր «հա՞» արտահայտ չա ձևը, ասենք՝ «բուհում ուսանում է շուրջ 1.000 ուսա- նող, և նրանց առա ջա դի մու թյու նը բավա կան ցածր է: Կար ծում եմ՝ պատ ճառ ներն ակնհայտ են, հա՞»: Մի 2–3 այսպի սի «հա»–երին հաջորդեց վարողի պոռթկու մը եթերում` «բա դուք չեք ամաչում, դեռ դասախոս էլ կոչվում եք, էդպես ե՞ք դաս տալիս ձեր ուսա նող նե րին, է՞ս ինչ անկիրթ պահ վածք է, խոսել էլ չգի տեք» և այլն: Հյուրն անակնկա լից կարկա մեց, բայց, ի զարմանս հեռուստադիտողի, շարունա- կեց պատաս խա նել հար ցե րին: Լրագ րո ղի նման պահ վածքն ուղ ղա կի անհա րիր է ժուռ նա լիս տի կա յի էթի կա յի նորմե րին, էլ չենք խոսում հետևանք նե րի մասին, օրինակ՝ այդ դասախո սի հեղինա- կազր կումն ուսա նող նե րի աչքում: Տեղե կատ վա կան–վեր լու ծա կան ծրագ րե րից էթի կա յի ամե նա կո պիտ խախ- տում նե րով են ընթա նում Հան րա յին հեռուս տա ըն կե րու թյան «Ասպա րեզ», «25

92 րոպե» (Արմեն Ղուլյան), TV5–ի «Տեսանկյուն» (Գևորգ Ալթունյան), Շանթ–ի «Հեռան կար» (Նվեր Մնա ցա կա նյան) հաղոր դա շա րե րը, որոնք մեկ անգամ դիտե- լուց հետո համոզ վում ես, որ դրանց վարող նե րը չեն տիրա պե տում պար զա գույն էթի կա յի կանոն նե րին` չհար գե լով իրենց մաս նա գի տու թյունն ու հեռուս տալ սա- րա նը: Նշված նե րից առա վել առանձ նա նա լի է «Տեսան կյու նը», որտեղ վարողն ուղ ղա կի և միտում նա վոր անց նում է բոլոր սահ ման նե րը ոչ միայն ձայ նա յին շեշ- տադր ված երանգ նե րով, այլ նաև վիրա վո րանք նե րի տեղա տա րա փով: Լրագ րու- թյան մեջ կա պար զա գույն կանոն` լրագ րողն իրա վունք չու նի որա կե լու այս կամ այն մար դուն, երև ույ թը, նա պար տա վոր է փաս տե րի տրա մա բա նա կան և խելա- ցի շարադ րան քով լսա րա նին հան գեց նել այդ եզրա կա ցու թյանն այն պես, որ եթե լրագ րո ղը ցան կա նում է, որ հան րու թյունն իմա նա, որ տվյալ պաշ տո նյան անբա րո վարք ունի կամ կաշառա կեր է, ապա նա այդ պետք է անի ոչ թե բառացի, այլ ներ- կա յաց նե լով տվյալ պաշ տո նյա յի անբա րո յա կա նու թյան կամ կաշա ռա կե րու թյան փաս տե րը: Այնինչ մենք պար բե րա բար, եթե չասենք անընդ հատ, ական ջա լուր ենք ամե նա ցածր որա կում նե րի: Լրագ րո ղը չպետք է անց նի էթի կա յի նոր մերն ու բարո- յա կա նու թյան սահ ման նե րը: Հաղոր դա շա րի վարո ղը բավա կան լավ ինֆոր մաց- ված լրագրո ղի տպավո րու թյուն է թողնում և, եթե որդեգրած չլիներ այս` լրագրո- ղին անհա րիր ոճը, և եթե հեռուս տա ըն կե րու թյուն նե րի ղեկա վար ներն էլ տեղյալ լինե ին եթե րի էթի կա յի կանոն նե րին` գիտակ ցե լով, որ լրագ րող նե րին, վարող նե- րին եթեր տրա մադ րել չի կարե լի, ապա հեռուս տա ե թե րը բավա կան կհա ջո ղեր: Սակայն ինչպես ժողովուրդն է ասում, ինքն իր մատով իր աչքն է հանում: Չեմ կար- ծում թե նրա խոսքն առանձնա պես կտուժեր, եթե «մսխել»–ու փոխարեն օգտա- գոր ծեր վատ նել, «հարիֆ»–ի փոխա րեն` միա միտ, «պիպիբ–դիդիթ»–ների փոխա- րեն` ազդանշան և այլն: Նրա խոսքում առանձնա կի տեղ է գրավում` «ցեցն ընկել է ջանը», «իրար քցողներ», «մուննաթ եկողներ», «գլխին սարքել են», «ձեռի հետ», «սխոտ կա են արել» և նմա նա տիպ այլ բառամ թերք: Եթե թվար կենք միայն մեկ հաղորդ ման ընթաց քում նրա անթույ լատ րե լի բառա պա շարն ապա, կար ծում եմ հարկ կլի նի թվար կել միայն դրանք` մոռա նա լով համա ժո ղո վի հիմ նա կան խնդի րը: Այսօր հեռուս տա տե սու թյունն առա վել մատ չե լի և տարած ված լրատ վա մի ջոցն է, ուս տի լրագ րո ղա կան էթի կա յի պահ պան ման առու մով առա վել պետք է մտա հոգ- ված լինի: Քաղա քա կիրթ երկր նե րում նման վար քի համար էթի կա յի հանձ նա ժո ղովն առն- վազն կորակազր կեր նման լրագրող նե րին, իսկ մենք պարգև ատ րում ենք: Նմա նա տիպ արտա հայ տու թյուն ներ և պահ վածք վերոն շյալ լրագ րող նե րը բավա- կան հաճախ են իրենց թույլ տալիս` հյուրե րին վերաբե րվե լով մի տեսակ իշխող դիր- քից, վերևից` ստորա դա սե լով իրենց: Լրագ րո ղա կան էթի կան պահան ջում է հար գա լից վերա բե րվել զրու ցակ ցին, նրան տալ արտահայտ վե լու ազատ իրավունք, չընդգծել սեփական շահեկան վիճակը կամ իմացու թյու նը: Նշենք, որ այս դրույթն ունի նաև իրավա կան հիմ նա վո րում: Ցավոք շատ են լրագ րո ղա կան էթի կա յի նման շեղում նե րը, դրան ցով ուղ ղա կի հեղեղված է մեր հեռուստա ե թե րը, հեղեղված է մամուլը: Եթե վերը թվարկված հեռուս-

93 տա ըն կե րու թյուն նե րի նշված վարող նե րին միաց նենք նաև «Կենտ րոնի» «Ուր վա գիծ» հաղոր դա շա րը` աստ ղա բույ լը բավա կան համա պար փակ կլի նի: Եվ այս ամե նը լուրջ` լրատ վա կան–վեր լու ծա կան ծրագ րե րում, էլ ինչ խոսենք, այս պես կոչ ված, ժաման ցա- յին ծրագ րե րի մասին, որոնց փողո ցա յին բառա պա շա րը, անգ րա գետ արտա հայ տու- թյուն ներն ու ցինիզմն ուղ ղա կի սահ ման ներ չեն ճանա չում, որոն ցում ընդ հան րա պես վերացած է կոռեկտու թյան սահմա նը: Տաս նյակ տարի ներ հեռուս տա տե սու թյան իրա կա նաց րած գործառույթ նե րից ամենից շատ կարևոր վել է կրթականը: Սակայն այսօր անընդհատ սխալ ձևակեր- պում նե րը, հաճախ բացա հայտ ուղ ղագ րա կան, շարա հյու սա կան և ոճա կան սխալ- նե րով կառուց ված նյու թե րը նույ նիսկ ամե նագ րա գետ մար դուն մղում են անգ րա- գիտու թյան: Ժողովուրդն ասում է. «Եթե ջուրն անընդհատ նույն տեղում է կաթում, քարն էլ է ծակվում»: Այսպի սի մի ջուր էլ այսօր ԶԼՄ–ն են, որոնք իրենց անգրա- գի տու թյամբ սկզբում բար կաց նում են գրա գետ ակնդ րին, ապա բոր բոք ված կրքե- րը հետզ հե տե հան դարտ վում են անզո րու թյու նից` կամաց–կամաց վերած վե լով անտարբե րու թյան: Իսկ ոչ բավարար գրագետ մեկը պարզա պես սովորում է այդ անգ րա գի տու թյուն նե րը, և երբ փոր ձում ես ուղ ղել նրան, ընդվ զում է. «Տելե վիզ րով եմ տեսել, էդպես էր գրված»: Եվ այսպես անընդհատ, օրեցօր ամուր արմատներ է ձգում անգ րա գի տու թյու նը: Այսպես, օրինակ, այլք ձևի սխալ կիրառու թյուն՝ այլոք մեր, մեզ, ձեր ձեզ–անձ նա կան դերա նուն նե րի կիրա ռու թյան ձևի անի մա ցու թյու նը անի մաստ հոգ նա կի ա ցում նե րը` եթեր ներ, սփյուռքներ և այլն կամ` «մի քիչ շատ–շատ հեռու են», «ահավոր /անսահման/ շատ եմ սիրում», «գազան ֆուտբոլ», «կատաղած բռնցքամարտ» և այլն: Նշենք նաև թվա կան նե րի սխալ արտա սա նու թյու նը. «տաս /տասը/ տարի առաջ այդ նույն խնդրով. . …», «տասերկու անգամ… . . /տասներ կու/» և այլն, դերանուն նե- րի սխալ կիրա ռու թյուն ներ` «իրանց /իրենց/ ղեկա վար նե րին», բայե րի սխալ կազ մու- թյուն, ինչպես, օրինակ,` հիշացնենք /հիշեցնենք/, որ… , «շատ քայ լաց րեց, վազաց- րեց… կարում են» (կարո ղանում են–ի փոխարեն) կամ «ուզում եմ ասեմ, ուզում եմ մաղթեմ, ուզում եմ իմանամ » ձևե րի կիրա ռու թյու նը, կամ «պարզ վու մա», իսկ կապե- րի ու շաղ կապ նե րի հախուռն կիրա ռու թյունն ուղ ղա կի զավեշ տի է հաս նում, օրի նակ, «Պողոսը և Պետրո սը իրար հետ միասին գնացին. . …» կարելի է կարծել, թե Պողոսն ու Պետրո սը կարող էին իրար հետ անջատ գնալ կամ ինչու «իրար հետ միասին» և ոչ պարզա պես գնացին… և այլն: Հեռուս տա ե թե րից ցան կու թյան դեպ քում կարե լի է դուրս բերել զավեշ տա լի, ինչ- պես ռուսե րեն են ասում` “нарочно не придумаешь” օրինակներ, ինչպես, օրինակ, «մահացել է իր վրա կրակած երեք կրակո ցով», «արվեստա գե տը նոր փոփոխու թյան ճանապար հի մեջ է» և այլն: Եթե հստակ ձևակեր պենք, ապա սխալ ներն այն քան շատ են, որ դյուրին կլիներ թվարկել գրագետ ու ճիշտ կիրառու թյուն նե րը, քան թվարկել սխալնե րը:

94 Լրագ րո ղա կան էթի կա յին պատ կա նում են ինչ պես լրագ րո ղի արտա քին տես քը, ձայ նա յին տվյալ նե րը, նիս տու կա ցը, հար ցե րը շարադ րե լու գրա գի տու թյան և պատ- րաստ վա ծու թյան աստի ճա նը և այլն, այն պես էլ լեզ վա կան նոր մե րի պահ պա նու մը, որի մեջ մտնում են ուղ ղա խո սա կան, ուղ ղագ րա կան, բառա կազ մա կան, բառա պա շա- րա յին, քերա կա նա կան, շարա հյու սա կան և ձևա բա նա կան, հնչե րան գա յին և կետադ- րա կան կանոն նե րը: Գոյություն ունի հաղորդակց ման նորմ, որտեղ կարև որ են խոս քի ճշտու թյու- նը, պատ կե րա վո րու թյու նը, մաք րու թյու նը, հարս տու թյունն ու բազ մա զա նու թյու նը, տպավո րիչ լինելը: Եվ, իհարկե, ամենա կա րև ո րը` խոսքի էթիկան, որի մեջ ի թիվս այլ կանոննե րի մտնում են ծանոթ և անծանոթ մարդկանց հետ վարվե լա կեր պի կանոն- ները` խոսքի միջոցով: Այս երեք խմբերը պարտա դիր են բոլոր նրանց համար, ովքեր ինչ–որ ձևով շփվում են մարդ կանց հետ, հատ կա պես՝ ման կա վարժ նե րը, բժիշկ նե րը, քաղա քա կան գոր ծիչ նե րը, դիվա նա գետ նե րը, իրա վա բան նե րը, մի խոս քով` մար դիկ, ովքեր հասա րա կու թյա նը և նրա անդամ նե րին տար բեր ծառա յու թյուն ներ են մատու- ցում և պար տա վոր են տիրա պե տե լու խոս քի էթի կա յին: Իսկ ո՞ր մաս նա գի տու թյունն է առա վե լա պես խոս քի միջո ցով շփվում հասա րա կու թյան լայն զանգ ված նե րի հետ, որքան լրագրո ղը: Եթե փոքր–ինչ խորհենք` կտեսնենք, որ մեր մամուլում և մաս նա վո րա պես հեռուս- տա ե թե րում ամե նև ին էլ չեն պահ պան վում վերը թվարկ ված լեզ վա կան նոր մե րից և ոչ մեկը: Լեզուն արվեստ է, որով կարե լի է գրա վել ցան կա ցած մար դու, կարող է բու ժել, կանխել պատե րազմ նե րը կամ պատե րազմ հրահ րել: Այն կարող է մարդ կա յին կյան- քեր կոր ծա նել, թշնա մաց նել հարա զատ մարդ կանց, տարա ծել սուտ տեղե կու թյուն- ներ: Տար բեր հեռուս տա ըն կե րու թյուն նե րի տնօ րեն նե րի հետ զրու ցե լիս փոր ձել ենք հասկա նալ դրա պատ ճառը, սակայն բոլո րը միաձայն պնդում են, որ ժողովուրդն է նախընտ րում նման ցած րա բո վան դակ հաղոր դում ներն ու առա վել ցած րա ճա շակ բառա պա շարն ու ժար գո նը: Իսկ երբ փոքր–ինչ ավե լի ենք ծավալ վում իրա կա նու թյան մեջ, ապա համոզվում ենք, որ ոչ թե ժողո վուրդը, այլ տվյալ հաղոր դա շա րե րը հովա- նա վո րողներն են պահանջում նման որակ: Չէ, ոչ թե պահանջում են, այլ ուղղա կի, եթե հաղոր դու մը լուրջ է, ունի գիտա կան, ուսու ցո ղա կան կամ մշա կու թա յին ուղղ վա ծու- թյուն, ապա դրա համար հաստատ որևէ, նույնիսկ շատ քիչ գումա րով, հովանա վոր չի գտնվի: Խորհր դա յին մամու լի պատ մու թյունն ուսում նա սի րե լիս ինձ հիաց րել էր մի փաստ, այն է` 1920–ականնե րին մամուլի լեզուն իջեցվել էր ժողովրդա կան բառ ու բանի մակար դա կին, որպես զի ժողովր դին հասա նե լի դառ նա կու սակ ցու թյան գաղա փա- րա խո սու թյու նը և, որ ամե նա կա րև որն է, երկի րը դուրս գա համա տա րած անգ րա գի- տությու նից, քանի որ նրանք քաջ գիտակցում էին, որ անգրա գետ ժողովուրդն ապա- գա չունի: Կրկնում եմ, դա արվում էր անգրա գի տու թյու նը վերացնե լու, անգրա գի տու- թյունը կանխե լու նպատա կով: Մեր օրերում նույնը կատարվեց, միայն 180 աստիճան հակառակ ուղղվա ծու-

95 թյամբ: Իմաստունն ասում է՝ եթե ուզում ես մեկին պատժել, նրա խելքը վերց րու: Այս աղետի հիմքը դրվեց դեռևս 1990–ականնե րին, երբ առաջին անգամ, որպես հու մոր, որպես ծաղր նոր ձևավոր վող բառապա շա րի, էկրանին բարձրա ցավ «Մեր բակը»: Շատե րը քննա դա տե ցին դրա նում հնչող ժար գո նա յին արտա հայ տու թյուն նե րը, բայց և այն շատ արագ մտավ կենցաղ: Ասում են՝ վատը հեշտ է ընդօրի նակ վում: Այդպես էլ եղավ: Իրար հետև ից սկսե ցին թողարկ վել արդեն ճանա չում վայե լող էկրա նա վոր- ման կրկնօրի նակնե րը: Եվ կատարվեց այն, որ բարձր կրթական մակարդակ ունեցող ամբողջ մի ազգ հրաժար վեց իրական գիտելիք նե րից` տեղի տալով անմակար դակ, ցած րո րակ բառա պա շա րին, ժար գո նին կամ էլ, տար բեր վե լու և գրա գետ «խաղա լու» համար` արհես տա ծին թարգ մա նու թյուն նե րին: Քննա դա տե լով հան դերձ նշենք, որ այդ նույն «Մեր բակ – 1» այսօր վա իր կրկնօ րի նակ նե րից գերա զան ցա պես տար բեր- վում է իր մակարդա կով, այստեղ գոնե առկա էր ճաշակ, գրագետ խոսք` չհաշված ժար գո նա յին շեղում նե րը, և կատա րո ղա կան արվեստ: Պետք է խոս տո վա նել, որ պատ կերն, իրոք, սար սա փե լի է և ոչ միայն եղա ծով: Եղածն այն քան բնա կան ու «ընդու նե լի» է դար ձել, որ նման վայ–մաս նա գետ նե րին հրավի րում են բուհ` դասախո սե լու, ասել է թե, երիտա սարդ սերնդին նույն ոգով դաս- տի ա րա կե լու, նույն «գիտե լիք նե րը» փոխան ցե լու: Եվ դեռ ուզում ենք, որ մար դիկ, հասարա կությու նը վստահեն և հարգեն լրագրո ղին և լրագրու թյու նը: Այժմ չենք անդ րա դառ նում լրագ րո ղա կան էթի կա յի խախտ ման բոլոր դրսև ո րում- նե րին` լրագ րո ղի և լրատ վու թյան անկողմ նա կա լու թյան, անկա շա ռու թյան գրե թե իսպառ բացա կա յու թյուն, չճշգրտված լրատ վու թյան անս պառ հոսք, խոս քի ազա- տու թյան ոչ ճիշտ ընկա լում, անհար կի ներ խու ժում մար դու անձ նա կան կյանք և այլն, թեկուզ և ոչ մեկի համար էլ վաղուց արդեն գաղտ նիք չէ, որ հայաս տա նյան ժուռ նա- լիս տի կան ոչ մեկ տաս նա մյակ իր գոյու թյու նը պահ պա նե լու համար համա կերպ վել է իր, մեղմ ասած, «վարձու» կարգա վի ճա կին: Ինչպես ժողովուրդն է ասում` «Ով վճա- րում է, նա էլ պատվի րում է… երաժշտու թյու նը»: Սակայն չմո ռա նանք նշել, որ այս ամենն է՛լ ավե լի նկա տե լի է դառ նում, երբ լրագ- րող նե րը գոր ծում են արտա կարգ իրա վի ճակ նե րում, ինչ պես` 2006 թ. Ա–320 ինք նա- թի ռի ավի ավ թա րը, 1999 թ. հոկ տեմ բե րի 27–ը լու սա բա նե լիս: Սակայն, կար ծում եմ, սա առանձին քննարկման թեմա է, քանի որ արտակարգ իրավի ճակնե րում լրագրո- ղա կան աշխա տան քը և դրա ընթաց քում էթի կա կան նոր մե րից շեղում նե րը, արտա- հայտված մեկ անզգույշ բառն անգամ կարող են ճակատագ րա կան դառնալ: Տխուր է, սակայն նույնիսկ ԶԼՄ–ին բավա կան մոտ կանգնած բազ մաթիվ մարդիկ կարծում են, որ էթի կան և ժուռ նա լիս տի կան անհա մա տե ղե լի են: Ժուռ նա լիս տի կան սկսել է նույ նաց վել անազն վու թյան և ծախու լինե լու, բարո յա կան նոր մե րի բացա կա- յության հետ: Այն նույնիսկ ոչ դրական առումով համարում են «երկրորդ ամենա հին մասնա գի տու թյուն»: Այս փաստը պետք է մտահո գի բոլորիս: Որևէ մաս նա գետ իր մաս նա գի տա կան վար քա կա նոն նե րին հետև ում է` հեն վե- լով իր օրի նա կան իրա վունք նե րի ու պար տա կա նու թյուն նե րի վրա: Զար մա նա լի է, բայց փաստ, սակայն ԶԼՄ դաշտը կանոնա կար գող հայաստա նյան որևէ օրենքում չեն ամրագր ված լրագ րո ղի իրա վունք ներն ու պար տա կա նու թյուն նե րը: Եվ սա ասես

96 չի մտահո գում ո՛չ լրագ րող նե րին և ո՛չ էլ լրատ վա մի ջոց նե րին: Եթե 1991 թ. «Մամու- լի և զանգ վա ծա յին լրատ վու թյան մյուս միջոց նե րի մասին» ՀՀ օրեն քի հոդ ված 27 և 28–ով համա պա տաս խա նա բար սահ ման ված էին լրագ րո ղի իրա վունք ներն ու պար- տա կա նու թյուն նե րը, համա ձայն որոնց՝ լրագ րողն իրա վունք չու ներ հրա պա րա կելու չստուգված կամ ոչ հավաստի տեղեկատ վու թյուն, կամ հստակ ամրագրված էր, որ «Հայաս տա նում պետա կան լեզուն գրա կան հայե րենն է», ապա 2005 թվա կա նին ընդունված օրենքում, չգիտես ինչու, առա վել կարևոր վել է լրագ րո ղի հավա տար- մագրման և մանր–մունր այլ հարցե րի ամրագրու մը, բայց արի ու տես, այս մանրա- մաս նե րի մեջ էլ մոռաց վել են լրագ րո ղի իրա վունք ներն ու պար տա կա նու թյուն նե րը: Դե եթե որևէ մասնա գետ չու նի ո՛չ իրա վունք և ո՛չ էլ պար տա կա նու թյուն, կնշա նա կի նրանից ոչինչ էլ պահանջե լու իրավունք չունենք: Սակայն մեր խնդիրն այս երկու (նախ կին և գոր ծող) օրենք նե րի վեր լու ծու թյու նը չէ, այլ լրագ րո ղի գոր ծու նե ու թյու նը կար գա վո րող հիմ նադ րույթ նե րը: Նշենք ևս մեկ` զավեշտի աստիճա նի հասնող իրողու թյուն: Այսօր երեկվա կիսաշ- նորհ 20–25 տարեկան լրագրո ղը, ով ինքը դեռ լրագրո ղական բավարար գիտելիք ներ ու փորձ չունի, դպրոց–ստուդիա է բացում, դիպլոմ ներ շռայլում: Կարելի է կարծել, թե լրագ րո ղի մաս նա գի տա կան իմա ցու թյան չափա նիշ է դար ձել 5–10 անգամ եթե րում երևա լը, և այդ նույն «երև ա լու» որա կա կան կող մը ոչ մեկին չի հետաքրք րում, կարևո- րը երև ալն է: Սա աննե րե լի բաց է, և սեփա կան մաս նա գի տու թյու նը հար գող լրագ- րո ղա կան կազ մա կեր պու թյուն նե րը, կար ծում եմ, պետք է պայ քա րեն այս նոր, բայց վտան գա վոր երև ույ թի դեմ: Հասկա նա լի է, որ մեկ համաժո ղո վի սահման նե րում, այն էլ ելույթի համար թույ- լատ րե լի այս քան սահ մա նա փակ ժամա նա կա հատ վա ծում, հնա րա վոր չէ անդ րա- դառ նալ հայաս տա նյան ԶԼՄ–ում և հեռուս տա ե թե րում լրագ րո ղա կան էթի կա յի առկա բոլոր շեղումնե րին: Սակայն համոզված եմ, որ նման քննարկում նե րը միայն կնպաս- տեն հարցի վերհան մա նը, ուսում նա սիր մանն ու, ինչու չէ, նաև լու ծում ներ գտնե լուն: Աշխար հի քաղա քա կիրթ երկր նե րում գոր ծում են ժուռ նա լիս տի կա յի էթի կա յի հանձ նա ժո ղով ներ: Վստահ եմ, որ մեր երկ րում նույն պես խիստ անհ րա ժեշտ է ժուռ նա լիս տի կա յի էթի- կա յի անկախ հանձ նախմ բի գոյու թյու նը, որը նախ` զերծ կլի նի ամբի ցի ա նե րից և ոմանց հովա նա վո րու թյու նից ու դրա նից բխող հար կադ րանք նե րից, կազմ ված կլի- նի լրագ րո ղա կան էթի կա յի խոր գիտե լիք ներ, նաև առն վազն 10 տար վա գործ նա կան ժուռ նա լիս տի կա յի փորձ ունե ցող մաս նա գետ նե րից, երկ րորդ` կկարո ղա նա, ավե լի ճիշտ ի զորու կլի նի դիմա կա յելու այս ամե նը խրա խու սող նե րին կամ լրագ րո ղա կան աշխար հի «հեղի նա կու թյուն նե րին», վերահս կելու որա կը հայաս տա նյան ԶԼՄ–ում և, մաս նա վո րա պես, հեռուս տա ե թե րում, կան խելու այսօր առկա խայ տա ռա կու թյան հասնող այս խախտում նե րը: Եվ, որ պակաս կարև որ չէ, հայաս տա նյան բու հե րում «Ժուռ նա լիս տի կա յի էթի կա» առար կան պետք է դասա վան դեն բացա ռա պես այդ ոլոր- տում մաս նա գի տա ցած և լրագ րո ղա կան աշխա տան քում գործ նա կան փորձ ունե ցող մաս նա գետ–դասա խոս ներ, որով հե տև միայն տեսու թյան իմա ցու թյու նը բավարար չէ այս առարկա յի, ավելի ճիշտ՝ երևույ թի խորխո րատ ները թափանցե լու համար:

97 ՀՐԱՉ ՔԱԼՍԱՀԱԿՅԱՆ

Ծնվել է 1966 թ. Աթենքում: Սովո րել է Լիբա նա նի, Քու վեյ թի և Սիրի ա յի հայ կա կան դպրոց նե րում և ավար տել է Տու րիզ մի կառա վար ման բաժի նը Հու նաս տա նում: Աշխա տում է Կիպ րո սի Տու րիս տա կան կազ մա կեր պու թյու- նում (Դու բա յի գրա սե նյա կ): 2003 թ. Արաբ գրող նե րի միու թյան (Դամաս կոս) անդամ է: Արա բե րեն թարգ մա նել է Անդ րա նիկ Ծառու կյա նի և Վահան Թոթո վեն ցի գրքերը: Հրա տա րա կել է արա բա խոս ժողո վուրդ- նե րի համար նախա տես ված հայե րենի ուսում նա կան ձեռ նարկ, որը լայն տարա ծում ունի ընթեր ցող նե րի շրջա նում: Նա Մեր ձա վոր Արևել քի հայ կա կան պոր տա լի («Ազատ– Հայ» տեղե կատ վա կան կայք անգ լե րեն, արա բե րեն և բիզ նես տար բե րակ նե րով) հիմ նա դիր–խմբա գիրն է: Քալ սա հա կյա նը Դու բա յի Մամ լո ակում բի անդամ է: Նա վարում է հունա կան հարցե րին վերաբե րող ինտերնե տա յին կայք և «Ազատ–Հայ» կայքի համար հաճա խա կի նյու թեր է գրում հայ կա կան թեմա ներով:

ՀԱՅԵՐԵՆ ԷԼԵԿՏՐՈՆԱՅԻՆ ԼՐԱՏՎԱՄԻՋՈՑՆԵՐԸ ԱՐԱԲԱԿԱՆ ԵՐԿՐՆԵՐՈՒՄ: ԱՐԱԲԱԼԵԶՈՒ ՏԵՂԵԿԱՏՎՈՒԹՅԱՆ ԱՂԲՅՈՒՐՆԵՐԸ ՀԱՅԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

Վեր ջին տասը տարի նե րի ընթաց քում Մեր ձա վոր Արևել քում, մաս նա վո րա պես, արա բա կան երկր նե րում էլեկտ րո նա յին լրատ վա մի ջոց նե րի մաս նա բա ժի նը հսկա յա- կան աճ է ապրել: Օրի նակ՝ 2000 թվա կա նին, ընդա մե նը մի քանի արա բա կան թեր- թեր ունեին իրենց օնլայն տար բե րակնե րը, իսկ այսօր գրեթե բոլոր թեր թերը ունին օնլայն տար բե րակ ներ, որոնց պարու նա կու թյու նը երբեմն ավե լի գրա վիչ ու հարուստ է` թղթային տարբե րակի հետ համեմա տած: Այս փոփո խու թյու նը ինտեր նե տի թափան ցե լի ու թյան մեծաց ման արդյունք էր, հատ կա պես Պար սից ծոցի տարա ծաշր ջա նում: Որոշ երկր ներ, ինչ պի սիք են Հոր դա- նա նը, Բահ րեյ նը և Արա բա կան Միա ցյալ Էմի րու թյուն նե րը, ստա ցան տեխ նո լո գի ա- նե րի զար գաց ման առա վե լու թյուն և ձևա վո րե ցին լրատ վա մի ջոց նե րի ազատ գոտի- ներ` տրա մադ րե լով հար կե րից ազատ ված ծառա յու թյուն ներ այն ընկե րու թյուն նե րին, որոնք կուզե նա յին ունենալ ուժեղ տարածաշր ջա նա յին ներկա յու թյուն: Արա բա կան բովան դա կու թյամբ կայ քե րը դեռևս շատ փոք րա ծա վալ վիճա կի մեջ են գտնվում` համաշ խար հա յին մասշ տաբ նե րի հետ համե մա տած (համաշ խար հա- յին կայքե րու ընդհա նուր քանա կին 1,5%–ը` արա բերեն խոսող 280 մլն բնակչու թյան համար), բայց այն կայուն կեր պով աճում է: Yahoo–ն, օրինա կի համար, միավոր վել է տեղա կան հոր դա նա նյան Մաք թուբ (Maktoob) կոչ վող ընկե րու թյան հետ` արա բա- կան բովան դա կու թյամբ նորու թյուն ներ և այլ ծառա յու թյուն ներ տրա մադ րե լու համար: Մերձա վոր Արևելքում ապրող հայերը ակա նատես են եղել այդ փոփոխու թյուննե-

98 րին և փոր ձում են օգտա գոր ծել ինտեր նե տի առա վե լու թյուն նե րը հայ կա կան մակար- դա կով ներ քին հարա բե րու թյուն ներ հաս տա տե լու համար (միև նույն կազ մա կեր պու- թյան անդամնե րի միջև, հայկա կան համայնքի մեջ կամ համահայ կա կան մակարդա- կով) և արտա քին` ոչ հայ կա կան մակար դա կով: Մար տահ րա վեր նե րը մեծ են երկու մակար դակ նե րում էլ և մաս նա վո րա պես արաբ հասա րա կու թյան հետ շփվե լու ժամա- նակ, հատկա պես որ հայերը չեն կուտա կել բավարար փորձ նախաին տեր նե տա յին ժամա նա կաշր ջա նում: Դեմոգ րա ֆի ա կան փոփո խու թյուն նե րը ազդում են տարա ծաշր ջա նի հայե րի հնա- րա վո րու թյուն նե րի և հեռան կար նե րի վրա: Կես դար առաջ արա բա կան երկր նե րում ավելի քան կես միլիոն հայ կար: Մեծ թվով հայեր էին ապրում նաև Իրանում: Ներկա- յումս արաբա կան երկրնե րում ապրող հայերի թիվը ոչ ավելի է, քան 300.000` աշխար- հի ամենա մեծ աճ արձանագ րող բնակչու թյուն նե րից մեկի մեջ: Մյուս կողմից հայերի արտա գաղ թը Մեր ձա վոր Արևել քից շարու նակ վում է` պայ մա նա վոր ված քաղա քա- կան անկա յու նու թյամբ (Իրաք) կամ տնտե սա կան պատ ճառ նե րով (Սիրիա, Լիբա- նան և այլ երկրներ):

Հայալե զու լրատվա մի ջոց նե րը արաբա կան երկրնե րում

Հայ կա կան թեմա նե րին վերա բեր ող արա բա լե զու լրատ վա մի ջոց նե րի վիճա կը ուսում նա սի րե լուց առաջ ուսում նա սի րենք հայա լե զու լրատ վա մի ջոց նե րը: Ներ կա յումս Լիբա նա նում կան 3 օրա թեր թեր, որոնք ներ կա յաց նում են հայ կա կան երեք ավան դա կան կու սակ ցու թյուն նե րը («Ազդա կը» շարու նա կում է հրա տա րակ- վել առանց տատա նում նե րի, բայց «Զար թոն քը» և «Արա րա տը» հրա տա րակ վում են տատա նում նե րով): Այս օրա թեր թե րի ընդ հա նուր տարած վող տպա քա նա կը 5000–ից պակաս է: Կան տասնյակ ամսական պարբե րա կան ներ, որոնց մեծ մասը ներկա յաց- նում է կազ մա կեր պու թյուն նե րի և ասո ցի ա ցի ա նե րի պաշ տո նա կան հրա պա րա կում- նե րը: Նշված 3 օրա թեր թե րը ունեն իրենց սահ մա նա փակ օնլայն տար բե րակ նե րը, բայց պարբե րական նե րը սովորա բար չունեն օնլայն տարբե րակ: Լիբանա նից դուրս իրավի ճա կը մռայլ է: Սիրիա յում` Հալեպում, կա մեկ շաբաթա- թերթ («Գան ձա սար»)` սահ մա նա փակ ինտեր նե տա յին տար բե րա կով: Հայ կա կան թեմե րը Հալե պում, Դամաս կո սում, Ամմա նում, Կահի րե ում և Քու վեյ թում ունեն թղթա- յին տեղե կագ րեր` սահ մա նա փակ և միա տարր բովան դա կու թյամբ` եկե ղե ցի հաճա- խող հանրու թյան համար: Այս տեղեկագ րերի մի մասը տարածվում է էլեկտ րո նա յին տեսքով` սահմա նա փակ ցանկով ստացող նե րին (օրինակ՝ Քուվեյ թի «Ազդարա րը»): Վերը նշված օրա թեր թե րի և հրա պա րա կում նե րի թղթա յին տար բե րակ նե րը, որոնք ուղղ ված են հայ հասա րա կու թյա նը, ունեն ոչ գրա վիչ պարա մետ րեր: Այս հրա պա րա- կումնե րից շատերի նյութը բնօրի նակ չէ (վերցված է այլ աղբյուրնե րից): Օնլայն տար- բե րակ նե րը հավա սա րա պես ոչ գրա վիչ ու պար զու նակ են` ընթեր ցող նե րի հետ սահ- մա նա փակ ինտե րակ տիվ հնա րա վո րու թյուն նե րով: Թղթային տարբե րակ նե րը լավագույն դեպքում ունեն 4–5 լրիվ դրույքով աշխա- տողներ, բայց երբեմն մեկ լրիվ դրույքով աշխատող կատարում է ամբողջ աշխատան-

99 քը: Օնլայն տարբե րակ նե րը ունեն ավելի քիչ թվով աշխատող ներ: Այդ տարբերակները երբեմն թարմաց վում են նկատե լի պարբե րա կա նու թյամբ: Լրատվա մի ջոց նե րի բովանդա կու թյու նը բավակա նին աղքատ է և շատ հեռու մտո- րումներ առաջաց նե լուց: Երբեմն միակ չափանի շը, որ գրողն ունենում է, հայերեն արտահայտ վե լու հնարա վո րու թյունն է: Գրողնե րը ընդհան րա պես ընդունվում են կու- սակցա կան պատկա նե լու թյան հիման վրա: Գրեթե բոլոր հրապա րա կում նե րը քաղա- քական կուսակ ցու թյուն նե րի կամ եկեղե ցա կան կազմա կեր պու թյուն նե րի ազդեցու- թյունն են կրում: Հայոց լեզվի իմացու թյան պակասը զրկել է բազմա թիվ գրողնե րի իրենց աշխատանք նե րը հայկա կան մամուլում հրապա րա կե լու հնարա վո րու թյու նից: Կան հայ մասնա գետ նե ր, հատկա պես հումա նի տար գիտություն նե րի ոլորտում՝ կրթու- թյան, պատմու թյան, քաղաքա կան և հասարա կա կան գիտություն նե րի և այլն, ովքեր ցան կա նում են աջակ ցել, բայց դրա համար չեն գտնում համա պա տաս խան միջա վայր: Ի վերջո, հայերեն հրապա րա կում նե րը, բացի քաղաքա կան պատկա նե լու թյուն և հովանա վոր չա կան հարաբե րու թյուն ներ ունենա լուց, նաև աղքատանում են ընթեր- ցողնե րի աչքերում: Դրանք աղքատ են` շուկա յում առկա այլ հրատա րա կու թյուն նե րի համեմատ: Դրանք համարվում են համայնքա յին իրադար ձու թյուն նե րի, հայտա րա րու- թյուննե րի, հասարա կա կան կյանքի, համայնքա յին և մշակու թա յին գործիչ նե րի, տար- բեր ընդունե լու թյուն նե րի և հանրա հա վաք նե րի ընթացիկ լուսա բա նում նե րի միջոց: Հասարակ իրազեկ և կրթված հայը այս հրապա րա կում նե րը կհամա րի ոչ գոհացու- ցիչ և անբավա րար՝ համայնքի կյանքին ծանոթա նա լու համար, հատկա պես, որ նյու- թերի մեծ մասը հեռու է իրակա նու թյու նից: Դուք ավելի շատ տեղեկու թյուն եք ստանում հայկա կան միջոցա ռում նե րի մասին, եթե արաբ լրագրողն է լուսա բա նում դրանք: Սփյուռքում հայախոս նե րի թիվը նվազում է: Սա ակնհայտ է արևմտյան աշխար- հում: Այն երկրնե րում, որոնք աշխարհագ րո րեն գտնվում են Հայաստա նին մոտ, հայա խոս նե րի թիվը մեծ է, սակայն, դժբախ տա բար, վեր ջին երկու տաս նա մյակ նե- րի ընթացքում բնիկ հայախոս նե րի թիվը Մեր ձավոր Արևելքում հասել է կրի տի կա- կան կետի: Արաբա կան երկրնե րում ապրող 300.000 հայերի մոտ կեսը կամ չի խոսում հայերեն, կամ շատ վատ է տիրապե տում լեզվին: Նույնիսկ նրանք, ովքեր արդեն հաճախում են ավանդա կան հայկա կան դպրոցներ կամ ապրում են խիտ հայկա- կան բնակչու թյուն ունեցող վայրերում, ունենում են լուրջ լեզ վական խնդիրներ: Մենք պետք է աջակցենք այն հայերին, ովքեր օգտագոր ծում են արաբե րե նը՝ որպես իրենց շփման միջոց` տրա մադ րե լով տեղե կու թյուն ներ արա բե րե նով` այդ պի սով ճանա- պարհ բացելով համայնքա յին գործե րում նրանց ներգրավ ման համար, նույնիսկ եթե նրանք չեն տիրապե տում իրենց մայրե նի լեզվին: Հայ կա կան համայնք նե րը և հաս տա տու թյուն նե րը արա բա կան երկր նե րում պետք է ստեղծեն կայքեր արաբե րենով կամ առնվազն ունենան արաբե րեն բաժին- ներ: Այդպի սի կայքե րը, փաստո րեն, ծառայում են նաև երկու այլ կարևոր նպատակ- ների. կապ ողջ աշխարհով սփռված օտարա խոս հայերի հետ և հաղորդակ ցու թյուն արաբ նե րի հետ: Արաբե րե նով հայկա կան թեմանե րին վերաբեր վող կայքեր Հայկա կան թեմանե րին վերաբեր ող այն կայքե րի թիվը, որոնք նախատես ված են

100 արա բա խոս նե րի համար, ավե լի քիչ է, քան անհ րա ժեշտ է, ընդա մե նը՝ չոր սը, որոնք ներկա յաց նում են հետևյալ պատկե րը.

ԱՄԷ Կայ քի անու նը` Ազատ–Հայ (Azad–Hye) Մեր ձա վոր Արևելք հայ կա կան պոր տալ (Middle East Armenian Portal) Սկիզբը` 2005 թ. Կայքի տեսակ` ձեռք բերված դոմեյն անուն Պարու նա կու թյուն` նորու թյուն ներ` կապ ված Հայաս տա նի և հայե րի հետ, հրա- պա րակ ված արա բա կան ռեսուրս նե րից` հարս տաց ված խմբագ րա կան և թղթակցա յին նյութե րով Մուտքագ րումնե րի քանակն ամեն ամիս` 30–35 Բնօրի նակ նյութի տոկոսը`15% Թար մաց ման հաճա խա կա նու թյու նը` երկ շա բա թա կան դրու թյամբ Խմբագրա կան` 2–3 ամսական Նյութե րի դասակար գումը, ըստ բովանդա կության` մանրա մասն դասակար գում Նորություն նե րի տեղեկա տու` չկա Միջին ժամանա կը, որն անհրա ժեշտ է կայ քի պահ պան ման համար` 2 ժամ շաբա- թա կան Միջին բյու ջեն, որն անհ րա ժեշտ է կայ քը և անձ նա կազ մը պահ ե լու համար (տեխ- նի կա կան և պարու նա կու թյան կառա վար ման համար)` 0 ԱՄՆ դոլար տարե կան Զբաղված մարդկանց թիվը` մեկ, կամավոր հիմունքնե րով Թղթակից ներ` 5 Գովազդա յին եկամուտ` սահմա նափակ Հայ կա կան պաշ տո նա կան միա վոր նե րի աջակ ցու թյուն` ոչ Մեկ նա բա նու թյուն` բովան դա կու թյու նը դասա կարգ ված է, նպա տակ ունի ծառա- յել և՛ հետա զո տող նե րին, և՛ հասա րակ ընթեր ցող նե րին: Բովան դա կու թյու նը հարս տաց ված է անգ լե րեն համա նուն կայ քից՝ թարգ մա նու թյուն նե րով: Ազատ– Հայը առա ջին հայ կա կան կայքն է արա բե րենով: Դիտա վո րյալ հակա հայ կա- կան նյու թերը անտեսվում են, բայց նրանք, որոնք գրվել են լավ մտադրու թյամբ, սակայն պակա սում է հայ կա կան խնդիր նե րի իմա ցու թյու նը, բացատր վում են, իսկ երբեմն էլ թղթակ ցու թյուն է հաս տատ վում համա պա տաս խան գրող նե րի հետ` հայկա կան տեսա կետը բացատրե լու համար: Կարևոր իրադար ձություն- նե րի ժամանակ տեղադրվում է խմբագրա կան հոդված:

Սիրիա Կայքի անունը` Խաբար Արմանի (Khabar Armani), հայկա կան նորություն ներ Սկիզբը` 2006 թ. Կայքի տեսակը` ձեռք բերված դոմեյն անուն Պարու նա կու թյու նը` նորու թյուն ներ` կապ ված Հայաս տա նի և հայե րի հետ՝ վերահ րա պա րակ ված արա բա կան աղբյուր նե րից

101 Ամսական մուտքագ րում նե րի քանակը` 30–35 Բնօրի նակ նյութի տոկոսը` 1% Թար մաց ման հաճա խա կա նու թյու նը` շաբա թա կան մեկ անգամ Խմբագ րա կան` ոչ Նյութե րի դասակար գու մը, ըստ բովանդա կու թյան` սահմա նա փակ Նորություն նե րի տեղեկա տու` երբեմն Միջին ժամանա կը, որն անհրա ժեշտ է կայ քի պահ պան ման համար` 1 ժամ շաբա- թա կան Միջին բյուջեն, որն անհրա ժեշտ է կայ քը և անձ նա կազ մը պահ ե լու համար (տեխ- նի կա կան և պարու նա կու թյան կառա վար ման համար)` 0 ԱՄՆ դոլ ար տարե- կան Զբաղված մարդկանց թիվը` մեկ, կամավոր հիմունքնե րով Թղթակից ներ` ոչ Գովազդա յին եկամուտ` ոչ Հայ կա կան պաշ տո նա կան միա վոր նե րի աջակ ցու թյու նը` ոչ Մեկ նա բա նու թյուն` հակա հայ կա կան քարոզ չու թյան նյու թը նույն պես տեղադր- վում է` առանց խմբագրի կողմից պատշաճ բացատրու թյան:

Լիբանան Կայքի անունը` Ազդակ Դեյլի (Aztag Daily), արաբե րեն բաժին Սկիզբը` 2009 թ. Կայքի տեսակը` անվճար դոմեյն անուն, անվճար ձևանմուշ Պարու նա կու թյու նը` հայե րի և Հայաս տա նի հետ կապ ված նորու թյուն ներ՝ հրա- պա րակված արա բական աղբյուրնե րից և մի քանի խմբագ րա կան հոդ ված նե- րից Մուտքագ րումնե րի ամսական քանակը` 10–15 Բնօրի նակ նյութի տոկոսը` 3% Թար մաց ման հաճա խա կա նու թյու նը` շաբա թա կան մեկ անգամ Խմբագ րա կան հոդ ված` 2–3 ամսա կան (թարգ մա նու թյուն հայե րեն տար բե րա կից, որը սկզբնապես վերաբեր ում է հայ ընթերցո ղին) Նյութե րի դասակար գու մը, ըստ բովանդա կու թյան` սահմա նա փակ Նորություն նե րի տեղեկա տու` ոչ Միջին ժամանա կը, որն անհրա ժեշտ է կայքի պահպան ման համար`2 ժամ շաբա- թա կան Միջին բյուջեն, որն անհրա ժեշտ է կայ քը և անձ նա կազ մը պահ ե լու համար (տեխ- նիկա կան և պարունա կու թյան կառավար ման համար)` 0 ԱՄՆ դոլար տարե- կան Զբաղված մարդկանց թիվը` մեկ, կես դրույքով վճարման հիման վրա Թղթա կից նե րը` ոչ Գովազդա յին եկամուտ` ոչ

102 Հայ կա կան պաշ տո նա կան միա վոր նե րի աջակ ցու թյուն` Դաշ նակ ցու թյուն կու- սակցություն Կայքի անունը` Հայ կական ազգային խոր հուրդ – Միջին Արևելք (Հայ Դատի հանձ նա ժո ղո վի կայք) Սկիզբը` 2008 թ. Կայքի տեսակ` ձեռք բերված դոմեյն անուն Բովան դա կու թյու նը` քաղա քա կան լու րեր` կապ ված Հայաս տա նի և հայե րի հետ՝ վերահ րա պա րակ ված արա բա կան աղբյուր նե րից և մի քանի խմբագ րա կան հոդ ված նե րից Տարեկան մուտքագ րում նե րի քանակը` 10–15 Տոկոսա յին հարաբե րու թյու նը, իրական գրավոր` 5% Թար մաց ման հաճա խա կա նու թյուն` կայ քը թար մաց վում է մեկ կամ երկու անգամ տարեկան Խմբագրա կան` 2–3 տարե կան (սովորա բար հիմնված է Հայ Դատի հանձնա ժո ղո- վի հայ տա րա րու թյուն նե րի վրա) Նյութե րի դասակար գու մը, ըստ բովանդա կու թյան`շատ սահմա նա փակ է Նորություն նե րի տեղեկա տու` շատ հազվա դեպ Միջին ժամա նա կը, որն անհ րա ժեշտ է կայ քի պահ պան ման համար` 5 ժամ տարե կան Միջին բյու ջեն, որն անհ րա ժեշտ է կայ քը և անձ նա կազ մը պահ պա նե լու համար (տեխնի կա կան և պարունա կու թյան կառավար ման համար)` $ 2,500 ԱՄՆ դոլ- լար տարեկան Զբաղված մարդկանց թիվը` մեկ, ամբողջ դրույքով վճարման հիման վրա (բայց ներա ռում է նաև հանձ նա ժո ղո վի գոր ծու նե ու թյան հետ կապ ված այլ գոր ծու նե- ու թյան լու սա բա նում) Թղթակից ներ` ոչ Գովազդա յին եկամուտ` ոչ Հայ կա կան պաշ տո նա կան միա վոր նե րի աջակ ցու թյու նը` Դաշ նակ ցու թյուն կու- սակցու թյուն Մեկ նա բա նու թյուն` կայ քը տրա մադ րում է սահ մա նա փակ տեղե կու թյուն ներ Հայ Դատի գոր ծու նե ու թյան մասին Լիբա նա նում: Այն կենտ րո նա նում է քաղա քա- կան և մարդու իրավունք նե րի ոլորտներին վերաբե րող հարցե րի վրա: Հարկ է նշել, որ այս չորս կայ քե րի ներ կա մակար դա կը պահե լու համար անհ- րա ժեշտ է տարե կան 4.000 ԱՄՆ դոլ ար: Ակն հայ տո րեն, հայ կա կան հար ցե րը արա- բա կան աշխար հում քննար կե լու համար ծախս վող այս գու մա րը շատ սահ մա նա- փակ է և ցույց է տալիս, որ հայերը կարևոր խնդիր չեն համարում իրենց ավելի լայն հասա րա կու թյան ավե լի լայն շեր տե րի ներկայացնելը այն երկր նե րում, որտեղ ապրում են: Մեկ այլ մտահո գիչ ցուցա նիշ է բնօրի նակ (իրական) գրվածքնե րի քանակը այս 4 կայքե րում, որի միջինը կազմում է 6%: Սա նշանա կում է, որ նյու- թե րի 94%–ը վերց վում է արտա քին աղբյուր նե րից, ներա ռյալ միջազ գա յին լրատ- վա կան գոր ծա կա լու թյուն նե րը և երբեմն նույ նիսկ կաս կա ծե լի և հակա հայ կա կան աղբյուր նե րը: Չորս կայ քեր ունեն միայն մեկ լրիվ դրույ քով աշխա տող (ով, փաս-

103 տորեն, իր ժամանա կի միայն մի մասն է տրամադ րում կայքին՝ բացի այլ պարտա- կա նու թյուն նե րից): Այս կայ քե րի բովան դա կու թյան կառա վա րու մը, ընդ հա նուր առմամբ, թույլ է: Դրանց տեղե կատ վու թյու նը ունի բազ մա թիվ անճշ տու թյուն ներ ոչ հավաս տի աղբյուր նե րից վերց ված լինե լու պատ ճա ռով` առանց պատ շաճ մեջ բե րում նե րի կամ մեկ նա բա նու- թյուն նե րի: Հայա խոս լրատ վա մի ջոց նե րի խեղճ վիճա կը (և՛ թղ թա յին, և՛ էլեկտ րո նա յին տար- բե րակ նե րը) արա բա խոս նե րի համար նախա տես ված լրատ վա մի ջոց նե րին աջակց- ման կամ ներդրու մա յին հույս չի ներշնչում: Հարցը հայկա կան պաշտո նա կան մար- մին նե րի, եկե ղե ցի նե րի կամ կու սակ ցու թյուն նե րի օրա կար գում չէ: Միակ բացա ռու- թյու նը Դաշ նակ ցու թյունն է Լիբա նա նում, որը, գնա հա տե լով քաղա քա կան կարի քը, ստեղծել է արա բե րեն կայք կու սակ ցու թյան համար, որը սակայն ակտիվ է միայն ընտրու թյուն նե րի ժամանակ և ծառայում է միայն ընտրու թյուն նե րի նպատակ նե րին: Ամփոփելով այս կայ քե րի թեմա ն` մենք կցան կա նա յինք նշել մեր կայ քի փոր ձի մասին. Ազատ–Հայի արա բե րեն տար բե րա կը առա ջին հայ կա կան կայքն էր արա- բե րե նով (հիմ նադրվել է 2005 թվա կա նին՝ որպես անգ լե րեն Ազատ–Հայի մաս, որը գործում է սկսած 2003 թ–ից): Կայ քը որդեգ րել է հայ կա կան թեմա նե րով նյու թե րը պատ շաճ մեջ բե րում նե րով ու մեկ նա բա նու թյուն նե րով հրա պա րա կե լու քաղա քա կա- նու թյուն: Այն ունի հայ կա կան թեմա նե րով հատուկ մեկ նա բա նու թյուն նե րի բաժին՝ գրված ուղղա կի ո րեն արաբ ընթեր ցո ղի համար (այլ ոչ թե թարգ մա նու թյուն հայե րեն մեկ նա բա նու թյուն նե րից): Շատ ցավալի է, որ այս աշխատան քը չի աջակցվում հայ կական պաշտո նական մարմին նե րի կող մից և հիմն ված է կամա վոր գոր ծու նե ու թյան վրա: Առանց պատ շաճ ֆինան սա կան ու վար չա կան ռեսուրս ներ հատ կաց նե լու այս աշխա տան քը դատա- պարտ ված կլի նի մնա լու սիրո ղա կան մակար դա կով: Դա չի ծառա յի հայ կա կան թեմա- նե րին առնչվող տեղեկատ վության անվտան գու թյան ապահով ման նպատա կին: Այն մի քանի հոգին, ովքեր ներգրավ ված են այս աշխատան քում կամավոր հիմունք նե րով և կատա րում են ինտեր նե տա յին կայ քե րի թար մաց ման գոր ծը, պետք է իրական աջակցու թյուն ստանան, քանի դեռ շատ ուշ չէ, և քանի որ նրանք տակավին շարունա կում են աշխատան քը: Այս կայքե րին աջակ ցությու նը այլ մոտեցման կարիք ունի, քան թե հայտ նի պահ- պա նո ղա կան և ինք նամ փոփ մտա ծե լա կեր պը: Մտա ծե լ, որ մենք ունենք գոյա տևո- ղի բնազդ, և որ մեր հպարտ անցյալը բավական է ցանկա լի պատկե րը ստեղծե լու համար, բավա րար չէ: Մեր վար չա կան նե րը պետք է իմա նան, որ տեղե կատ վու թյան և տեղե կատ վա կան տեխ նո լո գի ա նե րի պակա սը կբե րի աղե տա լի արդյունք նե րի: Մենք ունենք նաև մեծ թվով վարչա կաններ, ովքեր տառապում են գաղտ նիքի և գաղտ նի- ու թյան սկզբունքնե րով և կարծում են, որ կայ քը (նույ նիսկ հայե րեն) հան դի սա նում է կոմպրո միս և կարող է բացահայ տել մեր «ներքին լվացքը» արտաքին աշխարհի առջև: Այս տեսակի ներքին վարք դրսևորե լով՝ անհնար է զարգաց նել այլ հայերի և օտարերկ րա ցի նե րի հետ շփման համար անհրա ժեշտ հարթա կը: Տաս նա մյակ նե րի անփու թու թյան և հաղոր դակ ցու թյան պակա սի արդյունք նե-

104 րը պարզ են մեր օրերում: Օրինակ՝ մենք չենք կարողա նում ներգրա վել լրագրող- ներ մեր միջո ցա ռում նե րում, մենք չու նենք լրագ րող նե րի հետ կապի պահ պան ման որևէ քաղաքա կա նու թյուն և ընդունում ենք նրանց ժամանակ առ ժամանակ: Մենք դժվար թե կարողա նանք գտնել որևէ գիտաշխա տող արաբա կան աշխարհում, ով հետաքրքր ված կլի նի հայ կա կան թեմա ներ ներ կա յաց նելու արա բա կան աշխար հում տեղի ունեցող որևէ կոնֆե րան սի ժամանակ: Վերջերս ԱՄԷ–ում տեղի ունեցավ մի կոն ֆե րանս արա բա կան աշխար հի փոք րա մաս նու թյուն նե րի մասին, բայց 30 հետա- զոտու թյուն նե րից ոչ մեկում նշված չէին տեղեկու թյուն ներ հայերի մասին, կարծես թե նրանք գոյու թյուն չու նե ին: Լրագ րող նե րի և հետա զո տող նե րի հետ հարա բե րու- թյուննե րի հաստա տու մը երկար գործըն թաց է, որը պահանջում է ռեսուրս ներ, պլա- նա վո րում ու հաս տա տա կա մու թյուն: Միայն կազ մա կերպ ված սու բյեկտ նե րը, որոնք ունեն հստակ տեսլա կան և նպատա կա կետ, կարող են հաջողել այդ գործը: Ֆիզիկա- կան անձինք կարող են պահ պա նել լավ հարա բերու թյուններ լրագրող ների և հետա- զո տողնե րի հետ, սակայն դա բավարար չի լինի շարու նակա բար ընդգրկելու նրանց պրո ֆե սի ո նալ մակար դա կով: Արա բա լե զու լրատվա մի ջոց նե րը Հայաս տա նում Հայաս տա նում չկան գրված լրատ վա մի ջոց ներ արա բե րեն լեզ վով: Եթե դիտար- կենք էլեկտ րո նա յին լրատ վա մի ջոց նե րը, ապա մին չև վեր ջին ժամա նակ ներս չկար որևէ արաբա լե զու կայք: 2009 թվակա նից միայն և՛ «Ազգ» օրաթեր թը, և՛ «Հայկա- կան միջազգա յին ռադիո ն» արդեն ունեն ամե նօ րյա նորու թյուն ներ (մոտ 500 բառ) արա բե րենով` որպես միջազ գա յին ծառա յու թյուն նե րի մաս: Էջե րը հայ կա կան նյու- թի կրճատ թարգ մա նու թյունն են Հայաս տա նի կյան քի մասին: Նյու թը հիմ նա վոր չէ և չի բավա րա րում հետա զո տող նե րին: Այն նման է միջազ գա յին լու րե րի ծառա յու թյան օտա րերկ րյա աշխա տա սե ղա նի: Որո նումնե րը ինտեր նե տում Արա բե րե նով հայ կա կան նյու թե րի սակավ առկա յու թյու նը ինտեր նե տում արտա- ցոլվում է Google–ի և այլ որոնման համակար գե րի որոնման արդյունքնե րում: Սկսած 2010 թվա կա նի սկզբից՝ արա բե րեն նորու թյուն նե րը Հայաս տա նում և հայե րի մասին նորու թյուն նե րը ադր բե ջա նա կան աղբյուր նե րից գերիշ խող դիրք էին գրա վում որոն- ման արդյունքնե րում: Սա հավանա բար գալիս է որոն ման արդյունք նե րի օպտի մա- լացման վրա ծախսված գումա րից: Մենք բախ տավոր ենք, որ արաբնե րը մեզ գիտեն վերջին հարյուր տար վա ընթաց- քում արա բա կան երկր նե րում մեր շարու նա կա կան ներ կա յու թյան շնոր հիվ, իսկ ոմանք՝ նույնիսկ ավելի երկար ժամանակ, բայց մենք չենք կարող կախված լինել միայն այդ գիտելիք նե րից, քանի որ դա հին սերունդնե րի հետ շփման արդյունք է, ովքեր Ցեղաս պա նու թյու նից հետո ակա նա տես են եղել աշխա տա սեր հայե րի ոգուն, ինչպես նաև այդ ընթացքում նոր հայ կական համայնքնե րի ձևա վորմա նը: Այս տպա- վորու թյուն նե րը սակայն տևական չեն, դրանք պետք է թարմաց վեն: Հայերի թիվը Մերձա վոր Արևելքում գնալով նվազում է, ու արաբ նոր սերունդնե րը այնքան էլ սերտ կապ չու նեն հայե րի հետ: Նրանք, ի վեր ջո, կու նե նան երկի մաստ պատ կե րա ցում

105 հայերի մասին, եթե նրանց ճիշտ տեղեկատ վու թյամբ չապահո վենք: Այս իրակա նու- թյու նը, համա տեղ ված թուր քե րի և ադր բե ջան ցի նե րի շարու նա կա կան ջան քե րի հետ, ովքեր փոր ձում են հայե րին պատ կե րել որպես մահ մե դա կան նե րի նկատ մամբ ոչ բարեկա մա կան ազգ, կարող է հանգեցնել շատ անցանկա լի հետևանքնե րի և կարող է խարխ լել դժվա րու թյամբ ստաց ված մեր բարձր հեղի նա կու թյու նը: Անձ նա կան շփում- ներ ունենա լը այլևս չի օգնում: Մարդիկ ավելի քիչ են տեղեկաց ված հայերի մասին և կախված են կարծրա տի պա յին գաղափար նե րից: Մենք պետք է ցույց տանք, որ ժամա նա կա կից և ֆունկ ցի ո նալ հասա րա կու թյուն ենք, ինտեգր ված ենք ավե լի լայն հասա րա կու թյան մեջ մեր հայ րե նի քին հատուկ նվիր վա ծու թյամբ, և ոչ թե պար զա- պես որպես լու սանց քա յին ներ կա յու թյուն` եկե ղե ցի նե րի և տար րա կան դպրոց նե րի միջոցով: Դա մեծ արգելք է, որ հայ կա կան համայնք նե րը և կազ մա կեր պու թյուն նե րը չու- նեն լրատ վա մի ջոց նե րի հետ լավ կազ մա կերպ ված գոր ծու նե ու թյուն և տեսա նե լի ու- թյուն` կայ քե րի և մամու լի հաղոր դագ րու թյուն նե րի միջո ցով: Եթե հայ հան րու թյան հետ շփվե լու հնրա վո րու թյուն նե րը պատ շա ճօ րեն օգտա գործ ված լինե ին, ապա արա- բա կան հան րու թյանը մոտե նա լու և իրա զեկ դարձ նե լու հնա րա վո րու թյուն նե րը ավե լի լայն պիտի լինեին այսօր: Արա բե րեն բովան դա կու թյու նը թուրքա կան ինտերնե տա յին կայ քե րում Կան 5–6 թուրքա կան արաբե րեն բովանդա կու թյամբ կայքեր` ամբողջ արաբա կան աշխար հի թղթա կից նե րին ու համա հե ղի նակ նե րին նվիր ված նյու թե րով: Այս կայ քե րը հրա պա րա կում են տեղե կու թյուն ներ Թուր քի ա յի և թուրք–արա բա կան հարա բե րու- թյուն նե րի մասին` արտա հայ տե լով թուր քա կան տեսա կե տը և խթա նե լով գաղա փար- նե րը հօգուտ Թուր քի ա յի: Դատե լով իրենց արտա քին տես քից և հարուստ բովան դա- կու թյու նից՝ դրանք լավ ֆինան սա վոր ված են: Թուր քի ա յի ներ կա յու թյու նը արա բա- կան աշխարհում վեր ջերս հասավ մի նոր բարձրու թյան, երբ ներդրվեց արա բալե զու թուր քա կան արբա նյա կա յին հեռուս տա ա լի քը: Թուր քա կան սոցի ա լա կան ազդե ցու- թյու նը աճել է նաև տաս նյակ թուր քա կան սերի ալ նե րի միջո ցով, որոնք թարգ ման վել են արա բե րեն և հեռար ձակ վում են մեյնսթ րիմ արա բա կան մեդի ա յի միջո ցով: Որոշ սերի ալ ներ ունեն նաև քաղա քա կան բովան դա կու թյուն, օրի նակ՝ դրանք Թուր քի- ան ներ կա յաց նում են որպես խաղա ղու թյան տարր Մեր ձա վոր Արևել քում: Օրի նակ՝ սերի ալ նե րից մեկում արա բա կան ազգայ նա կան նե րը, որոնք կախ վե ցին Ջամալ փաշա յի` Սիրի ա յի օսմա նյան կառա վա րի չի կող մից, ներ կա յաց վե ցին որպես դավա- ճաններ, ովքեր եղել են գոր ծիքներ արտաքին ուժերի ձեռքե րում: Մեկ այլ սերի ա լում, որը ենթադ րա բար տեղի է ունե նում Մարա շում, Կիլի կի ա յում ֆրան սի ա ցի զին վոր- նե րի կոտորա ծը թուրքե րի կողմից ներկա յացվում է որպես հերո սու թյուն: Հայե րը պատ կեր վում են որպես սխալ ուղ ղորդ ված անհատ ներ, ովքեր հակ ված են դավա ճա- նել թուրքե րին: Թուր քի ա յի ներ թա փան ցու մը արա բա կան աշխարհ հասավ շատ բարձր մակար- դակի այն միջադե պից հետո, երբ այս տարվա կիսուն թուրքա կան նավատոր մը, որը մեկնում էր Գազա, ինը թուրք ակտիվիստ նե րի մահվան արդյունք հանդի սա ցավ: Արդյուն քում, Թուր քի ան հեշ տու թյամբ գրա վեց արաբ հասա րա կու թյան համակ- 106 րանքը, նոյնիսկ այն պարագա յում, որ որոշ ավանդա կան ոչ դեմոկրատ արաբա- կան կառավա րու թյուն նե րի անհանգստաց նում էր այն, որ կարող էին կորցնել իրենց ազդե ցու թյու նը արա բա կան աշխար հում` հօգուտ Թուր քի ա յի: Մենք պետք է զգույշ լինենք, քանի որ Թուր քի ան կօգ տա գոր ծի այս նոր հենա կե տը առա վել հնա րա վոր ձևով` հաս նե լու համար իր առա վե լա գույն ներ կա յու թյան արա բա կան աշխար հում և փակե լով իր ներ կա յու թյա նը դեմ բոլոր ընդ դի մու թյուն նե րը: Դրա ուղ ղա կի օրի- նակ էր ՀԲԸՄ կող մից կազ մա կերպ ված, հայ երի տա սար դու թյան նվիր ված կոն ֆե- րան սի չեղյալ հայ տա րա րե լը, որը պետք է տեղի ունե նար Հոր դա նա նում այս ամռա- նը, սակայն չեղյալ հայ տա րար վեց վեր ջին րոպե ին թուր քա կան իշխա նու թյուն նե րի միջամ տու թյան պատ ճա ռով, չնա յած այն բանին, որ հարյու րա վոր մաս նա կից ներ հասել էին Հոր դա նան: Նման միջո ցա ռում նե րը, փաս տո րեն, կարող են ստեղ ծել բար դու թյուն ներ արդեն պահ պա նո ղա կան հայ կա կան շրջա նակ նե րում և կարող են խրա խու սե լով աջակ ցել «զսպված դիր քո րոշ մա նը»: Վերը նշված միջա դե պի ժամա նակ, եթե մենք ունե նա յինք ուժեղ լրատ վա մի ջոց ներ` ուղղ ված արաբ բնակ- չու թյա նը, և ակտի վիստ ներ, ովքեր կարող էին խոսել կառա վա րու թյան պաշ տո նյա- նե րի հետ և արտա հայ տել իրենց դիր քո րո շու մը, Թուր քի ան այդ քան հեշ տու թյամբ և անարգել չէր միջամտի նման միջոցառ ման ճակատագ րին: Մենք ավելի վստահ կզգայինք մեր խնդիրնե րի հետ գործ ունենա լիս և ոչ–հայերի համար մեր տեսակե- տը զար գաց նե լիս: Մի վերջին օրինակ, որը ներկա յաց նում է այս գաղափա րը, տեղի ունեցավ ընդա- մենը երկու շաբաթ առաջ, երբ թուրք ազգայնա մոլ նե րը ուրբաթ օրվա աղոթքը կատա- րե ցին Անիի մայր տաճարում: Սույն գոր ծողու թյու նը պետք է հան դի պեր լայն դատա- պարտման արաբա կան աշխարհի կողմից, քանի որ այն իրենից ներկա յաց նում է հար ձա կում այլ կրո նի պատ կա նող կրո նա կան վայ րի վրա: Դա կլի ներ բազ մա թիվ գրվածք նե րի և մեկ նա բա նու թյուն նե րի ուշադ րու թյան կենտ րո նում, քանի որ նման միջադե պե րը այլ երկրնե րում մշտապես քննարկվում, դատապարտ վում և մեծ աղմուկ են բարձրաց նում կրոնի դեմ նման հանցա գոր ծու թյուն նե րի համար: Բայց միջադե- պի հաջորդ օրը արաբա կան լրատվա մի ջոց նե րի մեծ մասը նախընտրեց խուսա փել այդ նորու թյան լու սա բա նու մից և չհրա պա րա կեց հայե րի իրա վունք նե րի խախտ ման մասին ոչինչ: Արաբա կան աշխարհի ոչ մի գրող չնա յեց դրա վրա: Քանի որ մենք չու- նենք անհրա ժեշտ շփում ներ արաբ լրագրող նե րի ու ինտելեկ տո ւալնե րի հետ, միջա- դե պը շուտով մնաց անցյալում` առանց որևէ արձագան քի արաբա կան մամուլում: Թուր քական և ադր բե ջա նա կան քարոզ չու թյուն Բացի ինտերնե տա յին կայքե րից, որ իրենք ստեղծել են արա բերեն լեզվով, թուր- քե րը օգտագոր ծում են հնարա վոր ամեն միջոց խթանե լու համար իրենց երկիրը և շահե րը արա բա կան աշխար հում: Նրանք լրագ րող նե րի համար կազ մա կեր պում են ճանա չո ղա կան այցե լու թյուն ներ դեպի Թուր քիա՝ լայ նա ծա վալ զբո սաշր ջու թյան և մշա կու թա յին ծրագ րե րով: Նրանք կազմա կեր պում են գիտաժո ղով ներ, որոնք վերաբե րում են արաբա կան երկրնե րի մշակու թա յին, տնտեսա կան, ռազմա կան և այլ թեմանե րին: Մեծ մտա հո գու թյուն է առա ջաց նում առա ջարկ վող միաս նա կան տնտե սա կան 107 գոտին Թուր քի ա յի և երեք արա բա կան երկր նե րի (Սիրիա, Հոր դա նան և Լիբա նան) միջև, որը նախատես ված է իրագոր ծել 2011 թվակա նի հունվա րին, մի քայլ, որը կազա տա կա նաց նի ապրանք նե րի և ծառա յու թյուն նե րի տեղա շար ժը այդ երկր նե- րի միջև: Ավելի վաղ՝ 2010 թ մայիսին, անհատնե րի շարժը դարձավ ազատ` առանց վիզա յի սահ մա նա փա կում նե րի: Թուր քի ան հեղե ղում է արա բա կան երկր նե րը զբո սաշր ջու թյան գովազդ նե րով: Այն կազ մա կեր պում և մաս նակ ցում է բազ մա թիվ ցու ցա հան դես նե րի, սեմի նար նե րի և կոն ֆե րանս նե րի: Թուր քի ա յում գտնվող արա բա կան լրագ րող նե րը, ենթարկ ված լինե լով ազդե ցու թյան, հայ կա կան հար ցե րի շուրջ գրում են թուր քա կան տեսան կյու- նից: Օրի նակ՝ Քու վեյ թի օրա թեր թե րի լրագ րող նե րից մեկը նշում է հայ–թուր քա կան արձա նագ րու թյան մասին, որ հայ կա կան կող մը «դուրս է եկե լ» այս արձա նագ րու- թյու նից: Մենք չու նենք ոչ ոք, ով կվե րահս կի արա բա կան լրատ վա մի ջոց նե րը և կմի- ջամ տի անհ րա ժեշ տու թյան դեպ քում: Արդեն քանի տարի է ադր բե ջան ցի դես պան նե րը արա բա կան մայ րա քա ղաք նե- րում հրա պա րա կում են մոլո րեց նող և հակա հայ կա կան նյու թեր Ղարա բա ղի մասին, տարա ծում են ստեր Խոջա լո ւի դեպ քե րի վերա բե րյալ: Միայն վեր ջերս ենք նկա տել, որ հայկա կան կառավա րու թյու նը կատարում է որոշա կի քայլեր պայքա րե լու համար այս քարոզ չու թյան դեմ`ներ կա յաց նե լով կայ քէ ջեր Խոջա լո ւի և Մարա ղա յի մասին և պատ րաս տե լով վավե րագ րա կան ֆիլ մեր դրանց մասին: Մարա ղա յի ողբեր գու թյան մասին պատմող նոր մեկնար կած ինտերնե տա յին կայքը չունի արաբե րեն տարբե- րակ, չնայած այն երկրնե րի մեջ, որոնք քվե արկել են հօգուտ Ադրբե ջանի, մեծա մաս- նություն են կազմում արաբա կան և իսլամա կան երկրնե րը: Սրանք այն ժողովուրդ- ներն են, որոնք հակված են, հանուն արաբա կան կամ իսլամա կան համերաշ խու թյան, հավա տալ թուր քա կան և ադր բե ջա նա կան քարոզ չու թյա նը, և մենք ունենք նրանց լու- սա վո րե լու իրա կան պար տա վո րու թյուն: Թուր քի ան և Ադր բե ջա նը հրա վի րում են պետա կան պաշ տո նյա նե րի և արա բա կան հասա րա կա կան կազ մա կեր պու թյուն նե րի ներ կա յա ցու ցիչ նե րի համա կարգ ված ձևով այցելե լու իրենց երկիր: Ստեղ ծե լով Հայաս տա նի ճանաչ ման ավելի լայն հնա րա վո րու թյուններ Անկա խու թյան 19 տարի նե րի ընթաց քում մենք կարո ղա ցանք Հայաս տան հրա- վիրել միայն արաբա կան մամուլի մի բուռ լրագրող նե րի, մինչդեռ ոչ մի արաբա- կան հեռուս տա ըն կե րու թյու նը չի նկա րա հա նել որևէ տեսա կի վավե րագ րա կան ֆիլմ Հայաս տա նում մշա կույ թի, զբո սաշր ջու թյան, սոցի ա լա կան կամ այլ բովան դա կու- թյամբ: Որքան հիշում ենք, միայն «Ալ Ջազիրա» հեռուստա ըն կե րու թյու նը պատրաս- տեց երկու քաղա քա կան նյու թ Ղարա բա ղի և հայ–թուր քա կան արձա նագ րու թյան վերա բե րյալ: Մենք ունենք անտեսված առաքե լու թյուն` ներկա յաց նել Հայաստա նը արա- բական աշխարհում: Մենք չունենք նույնիսկ պարզ զբոսաշր ջու թյան ուղեցույց արաբե րեն, որի միջոցով մենք կարող ենք ցույց տալ Հայաստա նը շարքա յին արաբ այցելո ւին:

108 Արա բա գիտու թյունը Հայաստա նում Հայաստա նում արաբա գետ նե րի թիվը և այն մարդկանց թիվը, ովքեր ներգրավ- ված են արա բա գի տու թյան մեջ, նվա զում է, և արևե լա գի տու թյան շատ ուսա նող ներ նախընտրում են իրանա գի տու թյուն և թուրքա գի տու թյուն, քանի որ գալիք տարինե- րին կան խա տե սում են ավե լի մեծ պահան ջարկ իրենց ծառա յու թյուն նե րի համար: Առկա արաբա գետնե րը ոչ մի աջակ ցություն չեն ստանում: Նախ կի նում նրանք հավա- քագր վում էին արտա քին գոր ծե րի նախա րա րու թյան կող մից` արա բա կան երկր նե- րում աշխատե լու համար, սակայն դա այլևս տեղի չի ունենում: Ի տարբե րու թյուն շատ երկր նե րի, որոնք ունեն սերտ պատ մա կան հարա բե րու թյուն ներ արա բա կան աշխար- հի հետ, մենք Հայաստա նում չունենք արաբա կան և իսլամա կան հետազո տա կան կենտ րոն: Հիմ նադ րե լով այն և աջակ ցե լով նման կենտ րո նին՝ մենք հնա րա վո րու թյուն կտանք մեր մաս նա գետ նե րին հետա զո տա կան աշխա տանք ներ կատա րել և արա բա- կան աշխար հի համա պա տաս խան կենտ րոն նե րի հետ մտնել ակա դե մի ա կան հարա- բե րու թյուն նե րի մեջ: Սահ մա նա փա կում ներ մեր դեսպա նու թյուննե րի առջև Մեր դես պա նու թյուն ներն արա բա կան աշխար հում իրենց հարա բե րու թյուն նե րը հիմ նել են համայն քի ներ կա յա ցու ցիչ նե րի և հաջո ղակ գոր ծա րար նե րի հետ հարա- բե րություն նե րի վրա և դժվա րու թյամբ են հաս նում այն մարդ կանց, ովքեր գոր ծիք կլի նեն տեղե կատ վա կան պատե րազ մում: Մտա վո րա կան ներ, գրող ներ, լրագ րող ներ, լրատ վա մի ջոց նե րի մաս նա գետ ներ, հան րա յին հարա բե րու թյուն նե րի փոր ձա գետ- ներ, հետազո տող ներ և այլն. սրանք սովորա բար այն մարդիկ չեն ովքեր նշանակ վում են համայն քա յին պաշ տոն նե րում: Հայ կա կան դես պա նատ նե րը տես նում են միայն համայնքի պաշտո նա կան մարմին նե րին և չեն տեսնում մասնա գետ նե րին և այլ փոր- ձագետ նե րի, ովքեր կարող են փոփոխու թյուն կատարել իրենց մասնա գի տու թյամբ: Որոշ կերպ դես պա նատ նե րը նույն պես զգու շա վոր են լրատ վա մի ջոց նե րի ներ կա յա- ցուցիչ նե րի հետ, քանի որ նրանք մատնան շում են այն դեպքե րը, որոնք ընկալվում են որպես շփոթ մունք առա ջաց նող հայ կա կան կառա վա րու թյան համար` ինչ պի սիք են վեր ջին կրա կոց նե րը բանա կում կամ աղքա տու թյան հետ կապ ված հար ցե րը, ոչ հմուտ ղեկա վա րու մը, հար կե րից խու սա փե լը, անբա րե խիղճ մրցակ ցու թյու նը, բնա- պահպա նական հարցե րը և այլն: Գոր ծո ղու թյուն ներ Կան շատ հայեր, ովքեր կարող են գրել արա բե րեն և կարող են լու սա բա նել բազ- մաբնույթ հետաքրքրող թեմաներ: Մենք պետք է ձգենք նրանց և ներգ րա վենք մեր աշխատանք նե րում: Կան բազմա թիվ արաբներ, ովքեր պատրաստ են գրել հայկա- կան հարցե րի շուրջ, եթե ապահո վենք նրանց համար խրախուս ման և գիտելիք նե րի ճիշտ գործիք ներ և ապահո վենք ֆինանսա կան ու բարոյա կան պարգև ներ: Մենք պետք է աջակ ցենք գոյու թյուն ունե ցող կայ քե րին և ներ մու ծենք նոր կայ քեր, որոնք հայկական հար ցե րով զբաղ վում են արա բե րեն: Այն նյու թը, որը մենք առա- ջար կում ենք արաբ ընթեր ցող նե րին, պետք է ներ կա յաց նի հայ կա կան աշխար հի, մեր համայնք նե րի կյան քի, Հայաս տա նյան կյան քի ձգտում նե րի, մար դա սի րա կան դեմ քի 109 ավելի լայն պատկե րը: Անհրա ժեշտ է հավասա րակշռ ված մոտեցում, որը ներառում է նաև մշակու թա յին, սոցիա լա կան, կրթական և այլ ասպեկտներ` քաղաքա կան հար- ցե րի և Հայոց ցեղաս պա նու թյան վրա կենտ րո նա նա լու փոխա րեն: Ինչ պես ցան կա- ցած այլ ընթերցող, արաբ ընթերցողը նույնպես ունի ուշադ րության շրջանակ, որը չպետք է սխալ օգտագոր ծենք: Կայ քե րը հիշեց նում են կեն դա նի արա րած նե րի: Դրանք պետք է ժամա նակ առ ժամանակ թարմաց վեն նոր տեսք ունենա լու համար: Մենք պետք է կարո ղա նանք նորո գել ինտեր նե տա յին կայ քե րը և ներ կա յաց նել համա պա տաս խան պատ կե րը, որը համահունչ կլինի փոփոխվող ժամա նակին: Վերը նշված կայքե րը մի կերպ գոյատևում են մեկ կամ երկու անձանց ջանքե րի շնոր հիվ: Ժամանակ նե րը փոխվել են, և դա այլևս անհա տա կան աշխա տան քի հարց չէ: Առանց միաս նա կան թիմա յին աշխա տան քի, որին կմաս նակ ցեն յու րա քան չյուր դոմեյ նի մաս նա գետ նե րը, մենք չենք կարող հաս- նել այն արդյունքին, որ ցանկա նում ենք: Պետք է մեր համայնք նե րին խրա խու սել արա բա կան աշխար հում ունե նալու իրենց սեփա կան կայ քե րը և ստեղ ծելու հիմ նա կան լրատ վա մի ջոց ներ ու ցան ցա յին հարա- բե րություն ներ: Արաբե րեն էջերը պետք է շրջա նա ռու թյան մեջ մտնեն այդ կայ քե րի համար այն պատճառ նե րով, որ նշեցինք այս զեկույցում: Մենք պետք է անենք սա հանուն ռեսուրսնե րի և տեղե կատ վու թյան տրա մադր ման, այլ ոչ թե հանուն ձևա կա- նության: Մենք պետք է հարցնենք ինքներս մեզ` արդյոք իսկապես ուզո՞ւմ ենք ներկա յու- թյուն ունենալ արա բական մամու լում: Եթե պատասխանն «այո» է, ապա մենք պետք է դիտար կենք վերը նշված գաղա փար նե րը և սկսենք ակտիվ քայ լեր ձեռ նար կել: Սա գիտակ ցե լը կարող է լինել հետա գա ցան կա ցած արդյու նա վետ քաղա քա կա նու թյան առաջին քայլը: Այս ջանքե րի ֆինանսա վո րումը ազգա յին անվտան գության հարց է, քանի որ այն խաղաղ և քաղա քա վա րի հարա բե րու թյուն նե րի միջո ցով ճանա պարհ է հար թում այլ ժողովուրդ նե րի հետ (ինչ պես օրինակ՝ արաբնե րի հետ), որոնք բնակվում են մեր աշխար հագ րա կան շրջա կայ քում: Այն նաև հավա սա րակշ ռում է հակա հայ կա կան դիր քո րո շում նե րը, որոնք կարող են խրա խուս վել, եթե զգում են թու լու թյուն հայ կա- կան կողմից: Ինտեր նե տա յին կայ քե րի և այլ լրատ վա մի ջոց նե րի գոր ծու նե ու թյու նը մաս նա- գետ նե րի կող մից տեխ նի կա կան աջակ ցու թյուն ստա նա լու կարիք ունի` հաքեր նե- րի կող մից հար ձա կում նե րի չեն թարկ վե լու և փչաց վե լուց խու սա փե լու համար: Սա էլ հետա զոտ ման և ֆինան սա կան հատ կա ցում նե րի կարիք ունի, նույ նիսկ կան խար- գե լիչ մակարդա կով: Վեր ջին տարի նե րին մեր Ազատ–Հայ կայքը մի քանի անգամ հար ձակ ման է ենթարկ վել թուրք և ադր բե ջան ցի կիբեր–հան ցա գործ նե րի կող մից: Մենք չէինք կարո ղա նում օգտա գոր ծել ցան կա ցած տեխ նի կա կան օգնու թյուն կամ նույ նիսկ խորհր դակ ցու թյուն ցան կա ցած հայ կա կան աղբյու րից` հար ձա կու մը անջա- տե լու և վնաս նե րը վերաց նե լու համար: Մենք դժվա րին ճանա պար հով սովո րե ցինք, որ չկա միաս նա կան հայ կա կան, տեխ նի կա կան օգնու թյան մեխա նիզմ, և մենք փոր ձի փոխանակ ման պաշտո նում չենք, որքան որ այդ փորձի կարիքը ունենք:

110 Մենք պետք է ստեղ ծենք ազգա յին տեղե կատ վու թյան անվ տան գու թյան դոկտ- րինա ներ, որոնք ընդգրկում են բազմա թիվ երկրներ: Հայաստա նի դեմ քարոզչա- կան պատերազ մը լուրջ խնդիր է: Այդ առումով մենք չպետք է անտեսենք արաբա- կան և իսլա մա կան հար թու թյուն նե րի չափե րը: Արաբ նե րը ունեն 22 ձայն Միա վոր ված ազգե րի կազ մա կեր պու թյու նում և ձայ նե րի մեկ երրոր դը՝ Իսլա մա կան կոն ֆե րան սի կազ մա կեր պու թյու նում: Նրանք դեմ չեն հայ կա կան հար թա կի գոյու թյա նը, մենք չու- նենք նրանց հետ ցավոտ պատմա կան անցյալ, և մենք նույն պես անգամ չու նենք որևէ հակա մար տու թյուն ներ կա յումս, թեև հարյուր հազա րա վոր հայեր են ապրել և շարու- նա կում են ապրել արաբա կան երկր ներում: Այն խնդիրնե րը, որ մենք ունենք արա- բա կան երկր նե րում, հիմ նա կա նում առա ջա նում են քաղա քա կան կամ տնտե սա կան պատճառ նե րով, որոնք ազդում են ամբողջ բնակչու թյան վրա և ոչ միայն հայե րի, օրի- նակ՝ քաղա քա ցի ա կան պատե րազ մը Լիբա նա նում և քրիս տո նյա նե րի հալա ծանք նե- րը Իրաքում: Մենք Հայաս տա նում պետք է հնա րա վո րու թյուն ներ ստեղ ծենք արա բա գետ նե րի նոր սերնդի առաջ գալու համար: Մտահո գա բար, մենք նկատում ենք, որ միտումնե րը այսօր հեռացել են պարսկա կան և թուրքա կան արևելյան գիտություն նե րի համար: Այս զեկույցում մենք չենք անդ րադառ նում արա բական աշխարհում հայերին վերա- բեր ող թղթա յին հրա տա րա կու թյուն նե րին: Դժվար է հաս նել 280 մլն արաբ նե րին միայն գրքե րի հրա տա րակ ման, տպագ րա կան նյու թե րի միջո ցով: Բարձր գինը, տարած- ման ուղի նե րի բացա կա յու թյու նը դժվարացրել են նույ նիսկ բարձր խավին հաս նե լը: Մեկ այլ զեկույցում մենք կարող ենք խոսել, թե ինչպես անել այս ոլորտում նույնպես արդյու նա վե տու թյան հաս նե լու և մեր շահե րը խթա նե լու համար: Այս տեղ մենք ընդա- մենը պետք է նշենք, որ մենք ականա տեսն ենք այդ դոմեյնի վատթա րաց ման: Միջինը 1980–1995 թթ. հրատա րակ վել են հայկա կան թեմանե րին վերաբեր ող մոտ 150 գրքեր արաբե րե նով, սակայն 1995–2010 թվական նե րին 50–ից պակաս գրքեր են հրատա- րակ վել, թեև երկ րորդ ժամա նա կա հատ վա ծը ենթադ րա բար համընկ նում է ավե լի մեծ հետաքրք րու թյուն ներ կա յաց նող հայ կա կան այլ հար ցե րի հետ, ինչ պի սին է, օրի նակ, Հայաս տա նի անկա խու թյու նը: Սրանք են այն ցու ցա նիշ նե րը, որոնք պետք բացատ- րել և խոր վերլու ծու թյան ենթարկել: Առցանց ներ կա յու թյու նը հատ կա պես կարևոր է այն արա բա կան հասա րա կու- թյուն նե րի համար, որտեղ չկա հայե րի ներ կա յու թյուն, ինչ պի սիք են Սաու դյան Արա- բի ան, Արաբա կան թերակղզու և Հյուսի սա յին Աֆրիկա յի այլ երկրներ: Մենք պետք է ուղիներ գտնենք Արաբա կան աշխարհի հետազո տա կան կենտրոն- նե րին մոտե նա լու համար, հատ կա պես Ծոցի երկր նե րին, որոնք մեծ ֆինան սա կան ռեսուրսներ են ներդ նում այս կենտրոն նե րի հաստատ ման և զար գաց ման համար և գիտելի քի ու փորձի փոխանակ ման համար գործըն կեր նե րի կարիք ունեն: Թուր քի ա յի վերա դար ձը դեպի արա բա կան աշխարհ և արաբ նե րի ու մահ մե դա- կաննե րի աչքերում դրա ընկալու մը որպես մոդե լային երկիր ստեղծում են դժվարին ժամա նա կա հատ ված մեզ համար: Վեր ջերս արա բա կան երկր նե րում անց կաց ված մի հարցման ժամա նակ մաս նակից նե րի գրե թե 70 տոկոսը նշել է, որ նրանք տես- նում են Թուրքի ան որպես իրենց հասարա կու թյան մոդել, և, որ Թուրքի ան ստեղծում

111 է ժողովր դա վա րա կան իսլա մա կան հասա րա կու թյան լավ պատ կեր: Երբ հայ կա կան քաղա քա կան կու սակ ցու թյուն նե րը Լիբա նա նում զգու շաց րել էին արաբ նե րին և լիբա- նան ցի նե րին Թուր քի ա յի՝ արա բա կան աշխարհ ներ թա փանց ման ռիս կե րի մասին, որոշ արաբ ներ գնա հա տել էին այդ քայ լը որպես խոչըն դոտ՝ Թուր քի ա յի հարևան երկր նե րի հետ ցան կա լի սերտ հարա բե րու թյուն ներ ունե նա լու ճանա պար հին: Եթե մենք սատարենք մեր կոչին պատշաճ հետա զո տության միջո ցով և այն մեթոդ նե րով, որոնք արդեն առա ջարկ վել են այս զեկույ ցում, մեր նախազ գու շա ցու մը կլի նի լուրջ և չի դիտվի որպես ուղղա կի կույր հակաթուր քա կան կոչի փորձ: Արա բա կան աշխա րում հայ կա կան համայնք նե րի վար չա կան կառույ ցը, որ մենք ունենք, հին է և չի կարող պատ կե րա ցում տալ նոր համա տեքս տում այլ ժողո վուրդ- նե րի հետ հարա բե րու թյուն նե րի դինա մի կա յի մասին: Կա անընդ հատ հակա մար տու- թյան ավանդա կան հայկա կանը պահե լու և այն երկր նե րի հետ ինտեգր վե լու միջև, որտեղ մենք ապրում ենք: Այս քայլը համարյա միշտ ընկալվում է որպես մեր ավան- դական արժեքնե րը պահելու փորձ: Մենք մտնում ենք մի դժվար ժամանա կաշր ջան` հայ կա կան ինք նու թյան առու մով: Արա բա կան երկր նե րում ապրող հայե րի ավե լի քան մեկ երրորդը չի օգտագոր ծում «Հայաստան»–ը իրենց առօրյա կյանքում և նույ- նիսկ ավելի մեծ մասը իրեն համարում է հայկա կան ծագմամբ անհատ, այլ ոչ թե հայ: Մեր ընթացիկ համայնքա յին կառույցնե րը անուշադ րու թյան են մատնում ոչ հայերեն խոսող նե րին և չեն օգտ վում իրենց անսահ մա նա փակ ներու ժից, հատ կա պես ավե լի լայն շրջանա կով արաբա կան հասարա կու թյան հետ շփվելու համատեքս տում: Տեղե կատ վու թյան ապա հո վու թյան աջակց ման համար ուժեղ հիմք ստեղ ծե լու նպա տա կով, և որպես զի միաս նա կան համա կար գը ներգ րա վի բոլոր հայե րին ինչ պես հայ րե նի քում, այն պես էլ սփյուռ քում, մենք պետք է հաս կա նա նաք այն ուժեղ կող մե րը, որ մեզանից յուրա քանչյու րը կարող է առա ջար կել: Սա է մեր համե մա տա կան առա- վե լու թյան հիմ քը: Եթե վերց նենք Մեր ձա վոր Արևել քի օրի նա կը, Հայաս տա նում մեր մաս նա գետ նե րը և պաշ տո նա տար անձինք պետք է փոր ձեն հաս կա նալ հայ կա կան իրա կա նու թյու նը Մեր ձա վոր Արևել քում, որպես զի միա վո րենք այն նոր մեթոդ ները, որոնք կարող են խթա նել մեր շահերը տարածաշր ջա նում: Արդյոք ֆինանսա կան միջոցնե րը կարևո՞ր են այս համատեքս տում: Միանշա նակ՝ այո՛, բայց միջոցնե րի օգտագործ ման ձևը որոշե լը նույնքան կարևոր է և կարող է արդարա ցում տրամադ րել որևէ հիմնադ րամի ստեղծման կամ պետական ռեսուրսնե րի հատկաց ման համար: Փաս տե րի մեթո դո լո գի ա կան որոն ման և վեր լու ծու թյան վրա հիմն ված յու րա հա- տուկ լու ծումնե րով առաջ շարժվե լու ժամա նակն է: Հակառակ դեպքում մեր ամե- նամյա ավան դա կան հան դի պու մը կծա ռա յի միայն սոցի ա լա կան ցան ցի նպա տակ- նե րին` փոքր գործառ նական արժեքով:

112 ԱՐՄԵՆ ՀԱՐԵՅԱՆ

1988–1992 – Ռոմանոս Մելիքյա նի անվան երաժշտա կան ուսումնա րան, Էդվարդ Փաշինյա նի դասարան: 1993–1998 – Երևանի պետական կոնսեր վա տո րիա, Արմեն Սմբա տյա նի դասա րան: 1994–1995 – Երուսա ղեմ, Հայոց պատրի ար քա րան, դասապետ, երաժշ տա կան ծրագ րեր, դպրա պե տու թյան պատ- րաս տում: 1993–1994 – Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմի ա ծին, երգե հո նահար: 2000–2001 – CBTS In Kansas City – Masters in Religious Studies. 2001–2003 – Lenoir Rhine University (http: //lr. edu/) in North Carolina – Masters In Business Administration (MBA), մար քե թին գի որա կա վո րում: Ունի 6 տարվա աշխատան քա յին փորձ` ինտերնե տա յին լրատ վու թյան բնա գա վա ռում: Թողար կում է HULIQ NEWS (www. huliq. com) ev EMAXHEALTH NEWS (www. emaxhealth. com) լրատ վա կան կայ քե րը: Տիրա պե տում է ինտեր նե տա յին լրատ վու թյան յու րա հատ կու թյուն նե րին և վեր ջին նվա ճում նե րին: Վեր ջին 2–3 տարի նե րին ուսում նա սի րել է տեղե կատ վա կան պատե րազմ նե րի ժամա նա կագ րու թյու նը և առանձ նա հատ կու թյուն նե րը` որպես օրի նակ ունե նա լով հայ–ադր բե ջա նա կան կոնֆ լիկ տը: 2004 – մինչ օրս – Hareyan Publishing, LLC, President/Publisher – www. huliq. com և www. emaxhealth. com

ԿԻՐԱՌԵԼԻ ՔԱՅԼԵՐ, ՈՐՈՆՔ ԿՕԳՆԵՆ ՄԵՐ ՄԱՄՈՒԼԻՆ ԴԻՄԱԳՐԱՎԵԼՈՒ ՆԵՐԿԱ ՄԱՐՏԱՀՐԱՎԵՐՆԵՐԸ

Վերջին 3 տարի նե րի ընթաց քում հայ կա կան մամուլն ամբողջ աշխար հում նկա- տե լի առաջըն թաց է ապրել մի շարք կարևոր բնա գա վառ նե րում: Թեև մենք ակա նա- տես եղանք Սփյուռքի մի քանի ավան դական թերթե րի փակ մանը, դրան զուգա հեռ թե՛ Հայաստա նում և թե՛ Սփյուռքում մամուլի մի շարք նոր անուններ ի հայտ եկան, որոնք օգտագոր ծե լով ինտերնե տը, իրենց ուրույն տեղը գրավե ցին և փորձե ցին դաշ- տի պակասը լրացնել:

ԽՆԴԻՐԸ.

Խնդիրն այն չէ, թե քիչ ունենք, այլ այն, որ այնտեղ, որտեղ գտնվում է այսօրվա ընթերցո ղը, հայ մամուլը մեծամա սամբ կամ, կարելի է ասել՝ ընդհա նուր առմամբ, բացա կա յում է: Մենք քիչ ենք երևում ինտեր նե տա յին լրատ վա կան այն ինդեքս- նե րում, որտե ղից ամբողջ աշխարհն է այսօր տեղե կատ վու թյուն վերց նում: Մենք գրեթե չենք երևում այնտեղ, որտեղ այս աշխարհի տեղեկաց ված նե րը լուր են ստա նում և քաղա քա կան որո շում ներ կայաց նում: Հայ մամու լը գրե թե չկա այն- տեղ, որտեղ ՕՏԱՐ միջա վայ րում հասա րա կա կան կար ծիք է ձևա վոր վում Ղարա-

113 բա ղյան հար ցի, Հայոց Ցեղաս պա նու թյան, Հայաս տա նի, Ադր բե ջա նի և Թուր քի- ա յի վերա բե րյալ: Խոսքս վերա բե րում է հիմ նա կա նում ինտեր նե տին, իսկ ավե լի հստակ` Google News–ի, Bing News–ի, Tablet տեսա կի համա կար գիչ նե րի, բջջա յին հեռա խոս նե- րի, iPhone–iPad–ների և վեր ջա պես սոցի ա լա կան ցան ցե րին: Այսօր վա ընթեր ցող զանգվածնե րը ավելի ու ավելի քիչ են իրենց ձեռքը թերթ վերցնում և ավելի շատ ժամա նակ անց կաց նում ինտեր նե տում: Եվ իսկա պես, ի՞նչ կարիք կա անհարմա րո- րեն թերթել էջեր, եթե կարող ես հաշված րոպենե րում 4–5 թերթ միանգա մից աչքի անցկաց նել մեկ էկրանի վրա: 21–րդ դարի ընթերցողն իր օրվա լուրը ստանում է Google News–ից, Bing News–ից, Yahoo News–ից, Twitter–ից, Facebook–ից և իր բջջա յին հեռա խո սից` օգտա գոր ծե լով վերո հի շյալ աղբյուր նե րը: Այս աղբյուր նե րը տեղեկատվության և լրատ վու թյան իսկա կան «համա կենտ րո նաց ված ճամ բար ներ» են դարձել: Եվ այս բոլորից ես ամենից շատ կարևորում եմ Google News–ը: Հայ կա կան թեր թե րի և լրատ վա կան կայ քե րի առա ջին խնդի րը և նպա տա կը ես համարում եմ ներգ րավու մը Google News–ի ինդեքսի մեջ: Այն թողարկվում է 50–ից ավե լի լեզու նե րով և հնա րա վո րու թյուն ընձե ռում Հայաս տա նում և Սփյուռ քում տար- բեր լեզունե րով տպագրվող Հայ մամուլին իր ուրույն տեղն ունենալ, վերոհի շյալ 50 լեզու նե րով լրատ վա կան ազդե ցու թյուն գոր ծել և այդ հասա րա կու թյուն նե րում հասա րա կա կան կար ծիք ձևա վո րել մեր համազ գա յին հար ցե րի վերա բե րյալ: Google News–ի կարևո րու թյու նը հատ կա պես շեշ տե ցի այն պատ ճա ռով, որ Google–ը որոն- ման շու կա յում ունի ամե նա մեծ մաս նա բա ժի նը, և ձեր լու րը, հայտն վե լով Google News–ում, ավելի մեծ շանս է ունենում տարածվե լու թե՛ բջջային հեռախոս նե րով և թե՛ սոցի ա լա կան ցան ցե րով: Google News–ում կամ Bing News–ում ինդեքսա վոր վե լու համար պետք է դիմեք իրենց` օգտագոր ծելով իրենց կայքե րի հատուկ դիմումի ձևը: Ազդեցիկ մամուլ ունենա լու համար ձեզ անհրա ժեշտ են ռեսուրսներ: Շատ հայկա կան թերթեր և լրատվա կան կայքեր կան, որոնք արվում են կա՛մ որպես հոբբի, կա՛մ էլ որպես ազգանվեր գործ, քանի կա եռանդ և նվիրատ վու թյուն: Բայց միայն եռանդով և նվիրատ վու թյամբ չես կարող զորավոր և ազդեցիկ մամուլ ունե- նալ: Հատկա պես սփյուռքա հայ մամուլի օնլայն ռեժիմում և հայաս տա նյան մամու լում դեռևս լայ նո րեն տարա ծում չեն գտել աշխար հի ամե նա ա ռա ջա տար գովազ դա յին գոր ծա կա լու թյուն նե րի ծառա յու թյուն նե րը, որոնք պար զա պես կարող են մեր թեր- թերն ու մամուլը եկամտա բեր դարձնել: Քանի՞ հայ կական թերթ է այսօր օգտագոր ծում՝ Adsense TribalFusion ValueClick Vibrant Media Kontera Begun Yandex Direct

114 և նմա նա տիպ գովազ դա յին համա կար գեր` ավե լաց նե լու իրենց եկա մուտ նե րը, ինչը նրանց հնա րա վո րու թյուն կտար ընդ լայ նե լու իրենց գոր ծու նե ու թյան ծավա լը: Ցավոք, մեր խմբագիր նե րից շատե րը նույնիսկ ծանոթ էլ չեն այս անուննե րին: 2 տարի առաջ ես մի թերթի զանգա հա րե ցի և ասացի. «Գիտե՞ք, Դուք կարող եք օգտա գոր- ծել Google Adsense ծրագի րը և ավելաց նել Ձեր եկամուտ նե րը»: Նրանց թվաց, թե ես իրենց ծառայու թյուն եմ վաճառում, և հարցնե լով, թե ո՞րն է այս տեղ իմ շահը` խնդրե- ցին այլևս չզան գա հա րել այդ հար ցով: Այսօր այդ շաբա թա թեր թը չի տպագր վում` ֆինանսա կան խնդիրնե րի պատճա ռով:

Պրակտիկ հանձնա րա րա կան ներ ընդդեմ ներկա մարտահ րա վեր նե րի

Եթե դուք շաբաթա թերթ եք կամ ամսաթերթ, ստիպված եք ինտերնե տում տպագր- վե լ ամեն օր: Օրի նակ՝ Forbes ամսա թեր թը, Newsweek շաբա թա թերթն ամեն օր չեն տպագրվում, սակայն իրենց ինտերնե տա յին կայքէ ջում ամեն օր լուրեր են տպագ- րում: Հակառակ դեպքում ընթեր ցողը 7 օր լուր չի տես նի և կհի աս թափ վի, քանի որ մյուս նե րը կառա ջար կեն այդ լու րե րը: Այսօր վա ինտեր նե տա յին լրատ վու թյու նում ավե լի ու ավե լի է նվա զում հավա տար- մությու նը մեկ աղբյուրին: Այսօր վա լրատ վությու նը դառնում է ավե լի անհա տա կան և թիրախա վորված: Այսպես են վարվում Google News–ը և Bing News–ը, որոնք աշխար- հի ամենա մեծ որոնման համակար գերն են: Հետևաբար, դուք ինքներդ թիրախ դարձրեք ձեր պոտենցի ալ լսարա նին: Օգնեք նրան գտնե լու ձեր լուրն ինտեր նե տում: Մտքի մեջ ունե ցեք այն բանա լի– բառերը, որ նա կարող է օգտագոր ծել ձեր տպագրած լուրը գտնելու և կարդա լու համար: Օրինակ՝ մի՛ գրեք ՀՀ (Հայաստա նի Հանրա պե տու թյուն) և այն թարգմա- նեք անգլե րե նով՝ RA: Անգլի ա խոս ընթերցո ղը RA չի փնտրում Google–ում, երբ նա ցան կա նում է Հայաս տա նի մասին լուր կար դալ և կար ծիք ձևա վո րել, այլ նա փնտրում է Armenia անունը: Հետևաբար մտածե՛ք, խնդրում եմ, թե ի՞նչ բառ կամ բառակա պակ ցու թյուն կարող է փնտրել ընթերցողն ինտերնե տում ձեր գրած լուրը կար դա լու համար: Նորից ու նորից եմ ասում. եթե չունեք կայք, ստեղծե՛ք այն և դիմեք Google News համակար գին: Այսօր անհնար է պատ կե րաց նել մի լուրջ լրատ վա կան աղբյուր, որն ընդգրկ ված չէ Google News–ի ինդեք սի մեջ: Դժբախ տա բար, ընդա մե նը հայ կա կան 5–6 թերթ կամ կայք է ընդգրկված անգլե րեն ինդեքսում: Ակտիվո րեն տարածե՛ք ձեր լուրե րը Twitter–ում, Facebook–ում, Digg–ում և Stumbleupon–ում: Քաջա լե րե՛ք ձեր ընթեր ցող նե րին` տարա ծե լու ձեր լու րե րը: Որքան լուրը շատ է տարածվում Twitter–ում և Facebook–ում, այնքան որոնման համակար գե- րը արժևորում և բարձր են դասակար գում այդ լուրը` համարե լով կարևոր: Տարի ներ առաջ կար դա ցի, որ Ադր բե ջա նի նախա գա հի աշխա տա կազ մը 200000 դոլար էր հատ կաց րել ադր բե ջա նա կան մամու լին` զորաց նե լու նպա տա կով: Սա մեզ չի հու զում, որով հե տև ինտեր նե տա յին ճիշտ օրենք նե րով գրված մեկ հոդ վա- ծը կարող է շատ ավե լի բարձր դաս վել որոն ման համա կար գե րում, քան վերո հի-

115 շյալ փողե րով գրված 300 հոդ ված, որոնք նույ նիսկ չեն երևում առա ջին էջե րում, երբ մեկը փնտրում է «Ադր բե ջան», «Ղարա բա ղյան հակա մար տու թյուն» կամ «Հայաստան»: Սիրե լի՛ բարե կամ ներ, շնոր հա կա լու թյուն ձեր ուշադ րու թյան համար: Ինտեր նե տա- յին լրատվու թյան բնագա վա ռը շատ արագ է փոփոխվում: Դուք ինքներդ պատրաստ եղեք միշտ փոփոխ վե լու և լրատ վու թյան ջահը տանե լու լսա րա նի, ձեր ընթեր ցող նե րի փոփոխ վող պահանջ նե րին զու գա հեռ: Մարդ կա յին զար գա ցող պահանջ ներն ինտեր- նետում փոխվում են այնքան արագ, որ այն, ինչի մասին նոր խոսեցի, կարող է ընդ- հանրա պես գործի հետ ոչ մի կապ չունե նալ մի 7–10 տարի հետո, քանի որ մարդիկ լուրե րը կստանան և կտարա ծեն այլ միջոցնե րով:

116 ՍԵԴԱ ԿՎՐՅԱՆ–ՀԱՅՐԻՅԱՆ

Ծնվել է Երևա նում: Միջնա կարգ դպրոցն ավարտե լուց հետո սովո րել է Խ. Աբո վյա նի անվան ման կա վար ժա կան ինս տի տու- տի մատե նա գի տու թյան ֆակուլ տե տում: 1980–1990 թթ. աշխատել է Երևա նի պետական հեռուս- տա տե սու թյան ման կա պա տա նե կան խմբագ րու թյու նում՝ որպես խմբագիր: 1990 թ. հոկ տեմ բե րին ընտա նի քով տեղա փոխ վել է ԱՄՆ և ան մի ջա պես ձեռ նա մուխ եղել Ս. Պաս կև ի չյա նի «Հայաս տան» հեռուս տա ժա մի համար Նոր տար վա հաղոր դում նե րի պատ- րաստ մա նը: 1994 թ. պատ րաս տել է 60 րոպե տևո ղու թյամբ ֆիլմ՝ 30 հայ շնոր հա լի նե րի մաս նակ ցու թյամբ՝ «Զրույց Ձմեռ պապի հետ»: Թեման՝ հայ րե նի քի, հայ մշա կույ թի և մայ րե նի լեզ վի անհ րա- ժեշ տու թյու նը Սփյուռ քում մեծա ցող մանու կի կյան քում: 1994 թ. բացել է «Ման կու թյան մոլո րակ», իսկ 1995–ին՝ «Կար կաչ», «Հայ–հայու հի» ման կա պա տա նե կան հաղոր դա ժա մե րը: Հարյու րա վոր հաղոր դում նե րի և տաս նյակ հայա պահ պան ձեռ նարկ նե րի հեղի նակ է: 2010 թ. մայի սին Սփյուռ քում ման կա վար ժա կան և հեռուս տալ րագ րո ղի գոր ծու նե ու թյան 20 տարի նե- րի առթիվ պար գև ատր վել է Գլեն դե լի քաղա քա պե տի և Գլեն դե լի ոստի կա նա պե տի կող մից գնա հա տագ- րե րով՝ պատա նի նե րի հետ տարած գերա զանց աշխա տանքի համար։

«ԿԱՐԿԱՉ» ՄԱՆԿԱՊԱՏԱՆԵԿԱՆ ՀԵՌՈՒՍՏԱԾՐԱԳԻՐԸ ՈՐՊԵՍ ՀԱՅԱՊԱՀՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ԿԱՐԵՎՈՐ ԳՈՐԾՈՆ

Սիրե լի՛ հայ րե նա կից ներ Ուրա խու թյան, կարո տի, սիրո, բերկ րան քի, երախ տա գի տու թյան զգաց մունք նե- րով է շաղախված հոգիս այս պահին: Ջեր մո րեն շնոր հա վո րե լով և ողջու նե լով հայ րե նի երկ նա կա մա րի տակ միաս նա- ցած իմ հայ րե նա կից նե րին՝ շնոր հա կա լու թյուն ներս եմ հայտ նում սփյուռ քի նախա- րա րու թյա նը՝ հան ձին նախա րար տիկ. Հրա նուշ Հակո բյա նի, Լրատ վա մի ջոց նե րի համա հայ կա կան ընկե րու թյա նը՝ հան ձին Տիգ րան Հարու թյու նյա նի, մեզ տրված այս հնգօ րյա հրա շա լի հնա րա վո րու թյան համար: Վեր ջին ժամա նակ նե րս ինքս ինձ հարց նում եմ՝ ե՞րբ, որտե՞ղ և ինչպե ՞ս ծնվեց այս բառը՝ հայապահ պանում: Եվ հուշե րիս գնացքն ինձ տանում է դեպի ման կու թյուն, երբ 11–12 տարեկան էի: Երեկո յան ժամը 11–ին մայրս միացնում էր համասփյու ռը, համակ ուշադ րու թյուն դար ձած ունկնդ րում «Հայ րե նի քի ձայն» հաղոր դա ժա մը, որը սկսում էր հնչեղ ողջույնով՝ «Երևա՛նն է խոսում»: Մի անգամ, երբ հարցրի, թե ինչու՞ է այդպես հուզվում, մայրս ասաց. – Հիմա այս պահին հոն՝ Լիբա նա նում, մայրս, քույրս, եղբայրս ալ նստած ուշի– ուշով կլսեն, աղջի՛կս: Մենք իրար կարոտն այսպես կառնենք: Իրենք այսպես ամեն օր լսելով՝ հայերեն կխոսին, հայերեն կերգեն, հայ կմնան:

117 Ճիշտ է, տխրեցի մորս կարոտի արցունքնե րի համար, բայց չըմբռնե ցի ամբող ջու- թյամբ: Երբ 20 տարի առաջ հայտնվե ցի Միացյալ Նահանգնե րում, հայրե նի քի ձայ- նը տարրալուծ վեց հոգումս, դարձավ ճիչ, պատասխա նատվու թյուն, ճիտին պարտք, և սկսվե ցին հայա պահ պան հեռուս տա հա ղոր դում նե րի որո նում ներս: 10 տարի ներ Հայաս տա նի պետա կան հեռուս տա տե սու թյու նում աշխա տած խմբագ րիս և լրագ րո- ղիս համար դժվար, շատ դժվար պետք է լիներ գտնել նման կրթադաս տիա րակ չա կան հաղորդում ներ: Իսկ եթե կային, ապա գովազ դա յին բնույթ էին կրում: Եվ ես հասկա ցա, թե ինչո՞ւ եմ հայտնվել Միացյալ Նահանգնե րում և ձեռ նա- մուխ եղա գտնե լու բանա լին՝ բանա լու հեռուս տա ճա նա պարհ դեպի պատա նե կան աշխարհ: Ազգասեր և հայրե նա սեր լինելը քիչ է, պետք է լեզվա սեր լինել: «Եթե բոլոր մայ- րերն այնքան հայրե նասեր և ազգա սեր լինեն, որ իրենց երե խա նե րի հետ մայ րե նի լեզ վով խոսեն, նրանց սրտի մեջ ազգա յին պատաս խա նատ վու թյուն ձգեն, հայ րե նի քի սեր, մահը երբեք չի սպառնա մեզ»,– գրում է Ղ. Աղայա նը: Ուրեմն պետք էր կան խել ուռ ճա ցող վտան գը: Պետք էր հայա պահ պա նու թյան, լեզ վա պահ պա նու թյան քարոզ չու թյու նը եթե րից սփռել: Փոր ձու թյուն նե րով լի ճանա- պարհ, որն անց նե լու և այսօր վա հաջո ղու թյուն նե րին հաս նե լու համար քանի–քանի անգամ ներ պիտի վիրա վոր վեի, մերժ վեի, արտաս վեի, բայց երբեք չհրա ժար վեի: Հավատքս արածս գործի հանդեպ և մեծ սերս դեպի պատա նի նե րը եղան ամե նա- մեծ գործոն նե րը: Եվ «Կարկա չը» դարձավ ու մնաց կրթության և դաստի ա րակ- չու թյան հայա պահ պան միակ ման կա պա տա նե կան հեռուս տած րա գի րը: Վկան՝ հեռուստադիտողների հարյուրա վոր նամակնե րը: «Սիրելի՛ Կար կաչ, ես իմ երկու երե- խա նե րի հետ միասին ամեն շաբաթ անհամբեր սպա սում եմ Ձեր հաղորդմա նը, քանի որ այդ մեկ ժամ վա ընթացքում մեզ մեր հայ րենի քում ենք զգում: Այս օտար ափե րում թող միշտ կարկա չի Ձեր սքանչե լի հաղորդու մը: Կարինե Պեպոյան, 1998 թ.... 20 տարի նե րի ման կա վար ժու թյունս ՀՕՄ–ի «Մայր» մաս նա ճյու ղի շաբա թօ րյա վար ժա րա նում ավե լի մեծ հնա րա վո րու թյուն էր տալիս մոտի կից շփվե լու, զգա լու Ամե րի կա յում մեծա ցող աշա կեր տին, որը գալիս էր վար ժա րան՝ իր հետ բերե լով ընտա նի քի պատ կե րը, նիս տու կա ցը, խոսե լա ձևը: Իսկ դա ինձ օգնում էր ցավոտ թեման հանել եթեր, կիսվել հեռուստա դի տո ղի հետ: Մի անգամ աշակերտս եկավ դասի և ասաց, որ մայ րը նոր է եկել Հայաս տա նից, և դժգո հու թյուն ներ հայտ նեց: Հար ցու միս, թե՝ մայրդ ոչ մի լավ բան չպատ մե՞ց, տղան լռեց: Այս տեղ էր, որ ման կա- վարժը պետք է դառնար հոգևոր սերմնա ցան: Պետք էր օգտագոր ծել մանկա վար- ժա կան բոլոր մեթո դները երե խա յի ուշադ րու թյու նը ճիշտ ուղ ղու թյան վրա կենտ- րո նաց նե լու համար: Երբ համոզ վում էի աշա կերտ նե րիս հայ րե նա սի րա կան զգա- ցմունքնե րի հարցում, հրավի րում էի ստուդիա, և անկեղծ, մաքրա մա քուր զրույց էր տեղի ունենում. ո՞վ է հայը, ինչքա նո ՞վ է հեշտ ու դժվար օտար երկնի տակ հայ մնալը: Մեկ օրինակ աշակեր տիս շարադրու թյու նից. «Ուզում էի այս տարի ավարտել, բայց հետո խոր մտա ծե ցի և հաս կա ցա որ պետք է մեկ տարի էլ սովորեմ: Այս տարին ավե լի հասու նաց րեց ինձ, լցրեց նոր գիտե լիք նե րով: Դասըն կեր նե րիս հետ ավե լի մտեր մա ցա, երբ գնա ցինք Ֆրեզ նո, Ս. Թեհ լե րյա նի հու շար ձա նին: Շնոր հա կա լու-

118 թյուն, Տիկի՛ն Սեդա»,— գրում է Պարույր Ղազարյա նը: Վիոլե տա Փափազյանն այս- պես է գրում. «Ութ տարե կան էի, երբ եկա դպրոց, սկսե ցի այբու բե նից, ավար տում եմ՝ իմանա լով, թե ո՞վ է Աբո վյա նը, Կոմի տա սը, Սիա ման թոն, Սարյա նը: Առա ջին անգամ ես դասս հուզվե լով և ուզելով էի սովորում»: Ոգեշն չել. սա է ամե նա մեծ գաղտ նի քը, և աշա կեր տը ուզե նա լով է սովո րում հայե- րեն: Գիտե լիք ներն ամրապնդե լու համար բեմադ րու թյուն ներ էինք պատ րաս տում: 2008–ին ներկա յաց րած «Հայոց աշխարհ, Հայոց երկիր, Հայոց հող» գրական–պատ- մա կան մեծ ձեռ նար կին մաս նակ ցած աշա կերտ նե րը կեր պա վո րել էին Հայ կին ու Բելին, Մաշտո ցին, Զաբել թագուհուն, Կոմիտա սին, Անուշին ու Սարոյին ու շատերին: Այս գեղեցիկ ձեռնարկ ներն էին, որ սփռվում էին հայ օջախներ: Հրավի րում էի աշա- կերտ նե րին պատ մե լու՝ ի՞նչ էին զգում, ինչքանո ՞վ այս ամենը օգնեց իրենց: Այո՛, երջանկու թյունն եմ ունեցել համատե ղե լու իմ սիրած երկու աշխարհնե րը և վստահ եմ. դա է, որ գրանցեց մեծ հաջողու թյուն ներ: Բայց այլ բան է սիրելի հաղոր- դում պատրաս տել կամ դիտել, այլ բան է պայ քա րը նրա գոյա տև ման համար: Դժվար, անչափ դժվար է եղել ինձ համար յուրա քան չյուր շաբաթ մեծ գումար վճարել հաղոր- դումը եթեր արձակե լու համար: Տարիներ առաջ ինձ չէին ճանաչում, իրենց դռները չէին բացում հայ կա կան կրթօ ջախ նե րը: Ամե նա զոր ժամա նա կը օգնեց, որ սիրով բաց- վեն այդ դռները, որ «Կարկա չը» խնամքով սփռի աշակերտ նե րի խոհերն ու հույզե- րը, նրանց փայ լուն հաջո ղու թյուն նե րը, ցու ցադ րի նրանց ուխ տագ նա ցու թյու նը մայր հայ րե նիք: Հայ կա կան կրթօ ջախ նե րի հետ հարա բե րու թյուն ները սերտա ցան, բայց պետք էր թափանցել նաև ամերի կյան դպրոցներ, իմանալ, թե ինչ պե՞ս է հայ աշա- կերտը իրեն զգում այնտեղ: Բայց այստեղ գոր ծում էր այլ օրենք: Գնում էինք հեր- թա կան նկա րա հան ման: Տես նե լով դպրո ցից դուրս եկող աշա կերտ նե րին, սովո րու- թյանս համա ձայն ցան կա ցա անմի ջա կան հար ցազ րույց ունե նալ՝ վստահ լինե լով, որ ինձ ճանաչում են: Հարցազ րույ ցը շատ գեղեցիկ էր ընթանում, երբ մոտեցավ հսկիչը, արգե լե ց նկա րա հա նել, վերց րեց տեսա նյու թը: Տնօ րե նի հետ զրույ ցիցս հետո ստիպ- ված եղա բոլոր նկա րա հան ված աշա կերտ նե րի ծնող նե րից գրա վոր թույլտ վու թյուն ստա նալ իրենց երե խա յին հեռուս տա էկ րա նին ցու ցադ րե լու համար: Անմի ջա պես ստացա, բայց տեսանյու թը ինձ հասավ միայն երկու ամիս անց: Այսօր արդեն շատ հաճախ եմ հարցազ րույց ունենում տնօ րեննե րի հետ: Այսօր ամե նա մեծ տագ նա պը հայա պահ պան ման հաղոր դա ժա մի հեռար ձակ ման համար գումար ապահո վելն է: Ամեն հաղորդում հաղթա նակ է, բայց միշտ էլ հաջորդը մնում է չա պա հովված: Հիշում եմ՝ Ամա նո րի բացիկ նե րի մեջ շնոր հա վո րանք նե րի կող- քին հեռուս տա կա յա նի տնօ րե նի երկ տողն էր Նոր տար վա նից գնե րի բարձ րաց ման մասին: Խնդրանքներս չար ձագանք վե ցին, և «Կար կաչս» լռեց ամբողջ մեկ տարի: Դժոխա յին կարոտս հանգիստ չէր տալիս: Նորից ոտքի կանգնեց «Կարկա չը»: Տարի նե րի ընթաց քում հրա վիր ված շնոր հա լի հայ–հայու հի նե րի ծաղ կե փուն ջը մեծա նում էր, և որո շե ցի նրանց ներ կա յաց նել ապրի լյան ոգե կոչ ման մեծ համեր գին: Երեք տարի շարու նակ 300 մասնա կից ներ հայերեն պարեցին, հայերեն երգե ցին, հայերեն արտասա նե ցին այն մեծ համերգում, որ կոչվում էր «Կանք, պիտի լինենք ու դեռ շատա նանք» (հասույթ նե րը ուղարկ վե ցին Գյում րիի տար բեր ման կա պար տեզ-

119 ներ): Համերգից հետո անվա նի գրող Ն. Մելքո նյանը պիտի գրեր. «Նահատակ ները ժպտացին ապրիլի 14–ին»: Ժպտացին, որով հետև օտար ափերում մեծացող հայ– հայուհի նե րը իրենց հարուստ մշակույ թով ազգային դիմագիծ ներկա յաց րին: Եվ միայն վերջերս՝ մայիսի 2–ին, կազմա կերպ վեց «Հանդի պում «Կարկա չի» աստղե րի հետ 15 տարի անց»: Այո, սա պատ մություն էր և հու զիչ հան դի պում: Այդ օրը հեռուս տա տե սու թյան՝ 30, իսկ Սփյուռ քում ման կա վար ժական գոր ծու նե ու թյանս 20 տարի նե րի հոբե լյա նը նշվեց: Լոս Անջե լեսի քաղա քա պե տի և ոստի կա նա պե տի կող մից գնա հա տագ րեր շնորհ վեցին ինձ: Ամե նա հու զի չը երբեմ նի փոք րիկ աստ ղե- րիս երախ տա գի տու թյունն էր, իսկ ամե նա մեծ տագ նապս՝ հաղոր դու միս ճակա տա- գի րը: Մեծ երա զանքս է մեկ հզոր հեռուս տա կա յան ունե նալ, որը մաս նա գետ հեռուս- տալրագրող նե րին կազատի ավելորդ ֆինանսա կան տագնա պից: Կրկին շնոր հա կա լու թյուն ներս սփյուռ քի նախա րա րու թյա նը, Լրատ վա մի ջոց նե րի համահայ կա կան ընկերու թյա նը: Խաղաղու թյուն մեր մոլորա կին, որ հայ մանկան շուրթերին ամենուր նորից կար- կաչի մեր ալեհեր, անուշ լեզուն: Հայ ծնվելը երջանկու թյուն է, հայ ապրելը՝ հպարտու թյուն, հայ մեռնե լը` անմա- հություն:

120 ՇԱՀԱՆ ԳԱՆՏԱՀԱՐԵԱՆ

Ծնած է Անթիլի աս, Լիբանան, 1964–ին: Երկրոր դա կան ուսու- մը ստա ցած է Համազ գա յի նի Նշան Փալան ճե ան ճեմա րան: Աւար տած է Հայ կա զե ան համալ սա րա նի քաղա քա գի տու թե ան բաժա նուն քը եւ ստա ցած BA վկա յա կան: Աւար տած է Համազ- գա յի նի հայա գի տա կան հիմ նար կի պատ մա գի տու թե ան բաժան մուն քը, ԵՊՀ–էն ստա ցած է մագիստ րո ս միջազ գա յին յարա բե րու թիւն նե րու, Մարդ կա յին գիտու թիւն նե րու ամե րի կե- ան համալ սա րա նէն ստա ցած է PHD վկա յա կան քաղա քա գի- տա կան փիլի սո փա յու թե ան: Գլխա ւոր խմբա գի րը եղած է «Կայ- ծեր» երի տա սար դա կան պար բե րա թեր թի: 2002–էն ի վեր գլխա ւոր խմբա գիրն է «Ազդակ» օրաթեր թի: Անդամ է Լիբանա- նի լրագ րող նե րու միու թե ան, Հայաս տա նի լրագ րող նե րու միու- թեան եւ Լրագրող նե րու միջազգա յին ընկերակ ցու թե ան: Նշա- նա կո ւած է Հայ լրագ րող նե րու համա կար գող մարմ նի գոր ծա- դիր խոր հուր դի անդամ։

ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՏԵՂԵԿԱՏՈՒԱԴԱՇՏԸ ԵՒ ՀԱՄԱԿԱՐԳՈՒՄԻ ԱՆՀՐԱԺԵՇՏՈՒԹԻՒՆԸ

Համա ժո ղո վին համար ձեւա կեր պո ւած թեման կը յու շէ խորհր դա ծել լրագ րո ղա- կան բնա գա ւա ռին վերա բե րե ալ ներ կայ ժամա նակ նե րուն յառա ջա ցու ցած տագ- նապ նե րուն եւ միա ժա մա նակ ընձե ռած կարե լի ու թիւն նե րուն մասին: Եւ այդ բոլո- րին մէջ դիտար կե լու մեր բոլո րին առջեւ կանգ նած մար տա հրա ւէր նե րը, ինչ պէս կը բանա ձե ւէ համա ժո ղո վի ընդ հա նուր թեման: Տագ նա պը՝ առա ջին հեր թին ընդ հան- րա պէս տպա գիր մամու լին կապո ւած, միջազ գա յին է շեշ տա կի օ րէն եւ ոչ միայն հայ կա կան: Բաժա նորդ նե րու թիւի կտրուկ նուա զում, տպա քա նակ նե րու յան կար- ծա կի անկում, էջա թի ւե րու պակ սե ցում, սակա գի նե րու յարա փո փոխ վիճակ, թեր- թի սպառման արտակարգ միջոցնե րու որդեգրում, մինչեւ անգամ թերթ վաճառե- լու համար յարա կից վիճա կա խա ղե րու, նուէր նե րու եւ պար գեւ նե րու տրա մադ րում: Այս երե ւոյթ ներն ու միջո ցա ռում նե րը պար զա պէս կ’ընդգ ծեն, որ տպա գիր մամուլ հաս կա ցո ղու թիւ նը գոյու թե ան առու մով հատած է վտան գա ւոր գօտիի սահ մա նը: Միա ժա մա նակ սակայն, փոխո ւած է նաեւ լրա տո ւա դաշտ հաս կա ցո ղու թիւ նը: Թէ՛ տպա գիր մամու լը, թէ՛ ձայ նաս փիւ ռի կայան նե րը եւ թէ՛ հեռա տե սի լի պետա կան կամ սեփա կան ընկե րու թիւն նե րը հասա նե լի ու թիւն ապա հո վե լու համար տարածք գրա ւած են համա ցան ցի վրայ: Տեղե կա տո ւա կան համաշ խար հայ նա ցու մի իւրօ- րի նակ կացու թե ան մը մէջ կը գտնո ւի զան գո ւա ծա յին լրա տո ւու թիւ նը այսօր, ուր գլխապ տոյտ պատ ճա ռող արա գու թե ամբ կը գոր ծէ լրա տո ւա կան արտադ րո ղա- կա նու թիւ նը: Փաս տօ րէն չէ կանո նա կար գո ւած դաշ տը, չկան ընդու նո ւած եւ չըն- դու նո ւած նոր մեր, չկան յղում ներ կատա րե լու պար տա ւո րու թիւն ներ, պաշ տօ նա- կան յայ տա րա րո ւած ուղե գի ծը բաժ նե լու–չբաժ նե լու դրոյթ ներ, քննար կու մի առիթ

121 տալու–չտա լու հար ցեր: Այս դաշ տին մէջ կամ աւե լի ճիշ դը պիտի ըլլար բնու թագ- րել՝ բոլորովին բաց հրապա րա կին վրայ, անհեթեթ կը դառնան գրաքննու թիւն կամ ինք նագ րաքն նու թիւն յղացք նե րը: Տուե ալ կայ քէ ջի մը վրայ երեւ ցած լրա տո- ւու թիւ նը, տեղե կու թիւ նը կամ մեկ նա բա նու թիւ նը կրնայ կայ ծակ նա յին արա գու թե- ամբ քննար կու մի նիւ թի վերա ծո ւիլ՝ համա ցան ցա յին հարիւ րա ւոր ծառա յու թիւն- նե րու կող մէ հրամ ցո ւած ելեկտ րո նա յին տարածք նե րու վրայ: Այս արա գակշ ռոյթ ընթաց քը կ’անց նի աշխար հագ րա կան տարածք նե րը եւ միա ժա մա նակ աշխար հի չորս ծագերուն կը հասցնէ անհրա ժեշտ պատգա մը, երբեմն պարզ զուտ լրատո ւա- կան–տեղե կա տո ւա կան տարա զին տակ, երբեմն մեկ նա բա նա կան բովան դա կու- թե ամբ, յաճախ ալ ապա տե ղե կա տո ւու թե ամբ: Դասա կան մամու լը իր նախ նա կան առա քե լու թե ամբ ետ կը մնայ զուտ լրա տո ւու թիւն թողար կե լու այսօ րո ւան մրցա- վազ քէն: Զուտ տպա գիր մամու լը՝ նոյ նիսկ աշխար հի ամէ նէն հռչա կա ւոր տպա գիր թեր թը, ուշա ցած է իր ա՛յս առա քե լու թե ան մէջ: Ահա՛ այս տեսակ պայման նե րու մէջ է կամ նման չկանո նա կար գո ւած դաշտի մէջ, լրա տո ւա կան առու մով անտա ռի օրէն քով ղեկա վա րո ւող միջա վայ րի մէջ, ուր Սփիւռ- քի մեր թերթե րը կամ գաղութի մամուլը պէտք է շնչէ, ապրի, գոյատե ւէ: Այսօրո ւան լրա տո ւա դաշ տի խաղի կանոն նե րը գլխի վայր շրջած են նախ կին դրու թիւ նը: Նուրբ է կացու թիւ նը: Եւ կը պահան ջէ աշխա տան քի արդիւ նա ւէ տու թե ան համար պահել հաւա սա րակշ ռու թիւ նը: Պահ պա նել էու թիւ նը, խոր քը, բարե փո խել ձեւը, տարա զը, կեղե ւը միայն: Լայ նօ րէն եւ առա ւե լա գոյն չափե րով օգտո ւիլ արհես տա գի տու թե- ան այսօ րո ւան ընձե ռած բոլոր կարե լի ու թիւն նե րէն հայու թե ան եւ Հայաս տա նին կապո ւած խնդիր նե րու առար կա յա կան լու սա բա նու մը հայ ընթեր ցո ղին հասա նե լի դարձ նե լու առա ջադ րան քով: Հայ տեղե կա տո ւա կան դաշ տին առջեւ իբրեւ հրա մա- յական կանգնած է արտաքին այլ խնդիր մը: Համացան ցա յին անսահման տարածք- նե րու վրայ հայ կա կան հար ցե րը խեղա թիւ րե լու, պատ մա կան ճշմար տու թիւն նե րը նեն գա փո խե լու, այժ մէ ա կան ամէ նէն հրա տապ գոր ծըն թաց նե րուն մասին ապա- տե ղե կա տո ւու թիւն կատա րե լու պետա կան քաղա քա կա նու թիւն նե րու իրո ղու թիւ- նը: Փաս տօ րէն բաւա կան աշխա տու նակ վիճա կի մէջ է թուր քե ւազր պէյ ճա նա կան միա ցե ալ քարոզ չա մե քե նան հայ կա կան ամէ նէն այժ մէ ա կան խնդիր նե րուն մասին յերիւ րե րանք ներ արտադ րե լու տեսա կէ տէն: Աշխա տան քը ոչ թէ անուղ ղա կի մաս- նակ ցու թիւ նը կը մատ նէ պետու թիւն նե րուն կամ պետա կան հովա նա ւո րու թե ամբ կը տարո ւի, այլ ուղ ղա կի պետու թե ան նախա ձեռ նու թե ամբ, պետա կան ամէ նէն բարձ րաս տի ճան պաշ տօ նա տար նե րու ճամ բով եւ անոնց ստո րագ րու թիւն նե րով: Նախա պէս գիր քե րով, թեր թե րով, պրակ նե րով եւ զանա զան տպա գիր հրա տա րա- կու թիւն նե րով էր այս աշխա տան քը: Այժմ՝ համա ցան ցի կայ քէ ջե րով, ելեկտ րո նա յին նամա կար շաւ նե րով, ելեկտ րո նա յին զանա զան ծառա յու թիւն նե րու վրայ տեսա նիւ- թեր տեղադ րե լով, ապա տե ղե կա տո ւու թիւն ողո ղե լով: Հայ կա կան կող մէն համար- ժէք եւ համաչափ չէ այս բոլորին դիմաց տարուող աշխատան քը: Եւ երբ կը խօսինք պետա կան մակար դակ նե րով տարո ւող աշխա տան քի մասին, կ’ակն կա լո ւի բնա կա- նա բար պետա կան համա պա տաս խան պատ րաս տո ւա ծու թիւն, հակա դար ձու թիւն, բայց նաեւ նախա ձեռ նո ղա կա նու թիւն: Այս տեղ կրնան լծա կից դառ նալ թէ՛ հայաս-

122 տա նե ան եւ թէ՛ սփիւռ քե ան մամու լի կամ առ հասա րակ զան գո ւա ծա յին լրա տո ւա- մի ջոց նե րու ներ կա յա ցու ցիչ նե րը, ինչ որ աւե լի ով կը շեշ տէ համա կար գո ւած հայ կա- կան միաս նա կան տեղե կա տո ւա կան դաշտ ձեւա ւո րե լու անհ րա ժեշ տու թիւ նը: Այս առու մով ողջու նե լի է Հայաս տա նի Հան րա պե տու թե ան նախա գա հին կող մէ տեղե- կա տո ւա կան անվ տան գու թե ան հայե ցա կար գի մշակ ման առա ջադ րան քը: Տեղե կա- տո ւա կան պատե րազ մը սակայն, միայն հայ կա կան, ազր պէյ ճա նա կան եւ թրքա կան տարածք նե րու վրայ կիրար կո ւող պատե րազմ չէ. միջազ գա յին է ամէն բանէ առաջ, որով հե տեւ սան ձա զեր ծո ւած ապա տե ղե կա տո ւու թիւ նը նախ ուղ ղո ւած է միջազ գա- յին հան րու թե ան եւ կը ծառա յէ անոր կար ծի քի ապա կողմ նո րոշ ման քաղա քա կա- նու թե ան: Պարզ է ուրեմն, որ նման քայ լե րու դիմաց հակակ շիռ գոր ծո ղու թիւն ներ կազ մա կեր պե լու համար աւե լի քան անհ րա ժեշտ են սփիւռ քե ան հայա տառ եւ ոչ հայա տառ լրա տո ւա մի ջոց նե րու, վեր լու ծա կան կեդ րոն նե րու ընդ հա նուր գոր ծին մաս նակ ցու թիւ նը: Բայց գոր ծէն առաջ նաեւ ռազ մա վա րու թե ան մշակ ման աշխա- տան քին եւ անոր յատ կա ցո ւած քննար կում նե րուն մաս նակ ցու թիւ նը: Տեղե կա տո ւա- կան այս ոլորտին մէջ մէկ կարեւոր ենթաբա ժին եւս ուղղա կի կը կապուի սփիւռ- քա հայ լրա տո ւա մի ջոց նե րուն: Արդէն Թուր քի ան եւ Ազր պէյ ճա նը տեղե կա տո ւա կան համա կարգ ունին հայե րէ նով: Հար ցը արագ հայե աց քով կը դիտար կո ւի Թուր քի ոյ ազգա յին փոք րա մաս նու թիւն նե րու իրա ւունք նե րը յար գե լու եւ եւրո պա կան կառոյց- նե րու ընդա ռաջ թրքա կան պետու թե ան համար կու մի քաղա քա կա նու թե ան ծիրին մէջ: Այս յայ տա գիր նե րու արբա նե ա կա յին հեռա ձար կում նե րը, համա ցան ցա յին տար բե րակ նե րը եւ հասա նե լի ու թե ան սահ ման նե րը կը նախան շեն, որ քաղա քա կա- նութիւ նը եթէ մէկ կողմէ եւրոպա կան համարկու մի ճիգերուն կը ծառայէ, միւս կող- մէ նաեւ հիմ նա կա նին մէջ հայ զան գո ւած նե րուն քարոզ չա կան ալիք հասց նե լուն կը միտի: Մանա ւանդ որ հակա ռակ Եու նես քո յի թէ նոյ նինքն եւրո պա կան կառոյց նե րու կող մէ արեւմ տա հա յե րէ նը վտան գո ւած լեզու նե րու դասա կար գու մին տակ տեղադ- րե լու յայ տա րա րու թիւն նե րուն, թրքա կան կառա վա րու թիւ նը առա ւե լա բար արե ւե լա- հա յե րէ նը կ’ընտ րէ այս առու մով իբրեւ քարոզ չա կան հաղոր դակ ցու թիւն նե րու լեզու: Իսկ հայե րէ նով կատա րո ւած թուր քե ւազր պէյ ճա նա կան լրա տո ւու թիւ նը հիմ նո վին կը տար բե րի անոնց թրքա տառ տեղե կա տո ւու թե նէն՝ չըսե լու համար ապա տե ղե կա- տո ւու թե նէն՝ հայ կա կան հար ցե րուն մասին: Նուրբ ու մշա կո ւած յատուկ քաղա քա- կա նու թիւն կայ այն տեղ հասկ նա լի օ րէն հայ զան գո ւած նե րը չվի րա ւո րե լու, անոնց համար գրա ւիչ դառ նա լու եւ բարե կա մա կան մթնո լորտ ձեւա ւո րե լու: Այս առու մով գրե թէ խոպան է մեր դաշ տը, յատ կա պէս թուրք եւ ազր պէյ ճա նա կան զան գո ւած նե- րուն հասա նե լի դառ նա լու: Թէ՛ հայաս տա նե ան եւ թէ՛ սփիւռ քե ան մամու լը կամ աւե լի լայն ըմբռ նու մով լրա- տո ւա դաշ տը այս անգամ հայա տառ հրա պա րա կում նե րուն հետե ւե լու եւ անպայ- ման հակազդե լու խնդիր ունին իրենց առջեւ: Այստեղ է ահա, որ սփիւռքա հայ լրա- տո ւա մի ջոց նե րը իրենց ճիգե րը, ներուժն ու ռազ մա վա րու թիւն նե րը համա կար- գե լու անհ րա ժեշ տու թիւ նը ունին: Անհ րա ժեշ տու թիւն, որուն ձեռ նար կու մը պէտք չէ ուշա նայ: Միա ժա մա նակ՝ արեւմ տա հա յե րէ նի պահ պան ման եւ զար գաց ման ու տակա ւին քաղա քա կան հրա պա րա կագ րու թե ան համա պա տաս խան բառա կերտ-

123 ման եւ մեր դատին հետ կապո ւած իրա ւա բա նա կան եզրա բա նու թե ան արեւմ տա- հա յաց ման առաջ նա հերթ խնդիր: Յատուկ պէտք է անդ րա դառ նալ նաեւ Միջին Արե ւել քի մէջ թրքա կան գոր ծօ նի աշխու ժաց ման երե ւոյ թին առըն թեր թուր քե ւազր- պէյ ճա նա կան միա ցե ալ քարոզ չա մե քե նա յի սպրդե ցու ցած լրա տո ւու թիւն նե րը արա բա կան եւ մաս նա կի օրի նակ նե րով լիբա նա նե ան մամու լի էջե րուն: Թուր քի ոյ արտա քին գոր ծոց նախա րա րին փակ հան դի պում նե րը լիբա նա նե ան զան գո ւա- ծա յին լրա տո ւա մի ջոց նե րու ամէ նէն նշա նա ւոր ներ կա յա ցու ցիչ նե րուն հետ պար- զա պէս այս նպա տա կին կը ծառա յեն: Այս տեղ ընտ րո ւած է յատուկ մար տա վա րու- թիւն. ապա տե ղե կա տո ւու թիւ նը զանց առած է հայ–թրքա կան յարա բե րու թիւն նե րը կամ աւե լի մաս նա կի օ րէն ցեղաս պա նու թե ան ժխտու մի քաղա քա կա նու թիւ նը եւ կեդ րո նա ցած՝ ղարա բա ղե ան թեմա յին վրայ, ուր փորձ կը կատա րո ւի յատ կա պէս հար ցի կրօ նա կան բնու թագ րու մի, հայե րը ջար դա րար եւ նախա յար ձակ ներ կա- յաց նե լու: Վերս տին արա բա կան մամու լի բառա պա շա րին մէջ մուտ գոր ծած են «անջա տո ղա կան», «ջար դա րար», «Քրիս տո նե այ հայեր ընդ դէմ ազր պէյ ճան ցի իսլամ ներ» բառա կա պակ ցու թիւն նե րը: Մէկէ աւելի են արա բա կան մամու լի օրի- նակ նե րը, որոնք հայ–ազր պէյ ճա նա կան շփման գիծի երկայն քին արձա նագ րո ւած հրա դա դա րի խախ տում նե րը լու սա բա նե լու համար կ’որդեգ րեն ազր պէյ ճա նա կան աղբիւ րը, մինչ խնամ քով անու շադ րու թե ան կը մատ նեն Արցա խի պաշտ պա նու թե- ան նախա րա րու թե ան շրջա նա ռու թե ան մէջ դրած տեղե կա տո ւու թիւ նը: Այս բոլո- րին կը նպաս տէն նաեւ իսլա մա կան վեհա ժո ղով նե րու ընդու նած ամէ նէն հակա հայ բանա ձե ւե րը, եւ անոնց ներշն չու մով արա բա կան եւ այս պարա գա յին լիբա նա նե- ան մամու լի արձա գան գում նե րը: Մար տա վա րու թիւ նը Ցեղաս պա նու թե ան ժխտու- մի գոր ծօ նը զանց առնե լու եւ ղարա բա ղե ան թեմա յին վրայ կեդ րո նա նա լու յստակ է ու թափան ցիկ: Աշխա տանք կայ միջ պե տա կան համա կար գա ւո րո ւա ծու թե ամբ իսլամ ազգաբ նակ չու թիւն նե րուն եւ հայ համայն քին միջեւ ներ հա սա րա կա կան անջր պետ ներ յառա ջաց նե լու: Այս բոլորը կը կատարո ւին երկիրնե րու մէջ, ուր հայութիւ նը երկար տասնա- մե ակ նե րէ ի վեր կայք հաս տա տած է, համար կո ւած տեղ ւոյն հասա րա կու թե ան, աշխուժ մաս նակ ցու թիւն բերած երկ րի քաղա քա կան, մշա կու թա յին եւ տնտե սա- կան բնա գա ւառ նե րուն մէջ: Փորձ կը կատա րո ւի շրջե լու արաբ հասա րա կու թե ան մօտ հայ կեր պա րին նկատ մամբ ստեղ ծո ւած տպա ւո րու թիւ նը, համո զու մը: Խնդի- րը ուրեմն ոչ միայն Ղարա բա ղե ան հար ցի առն չու թե ամբ թուր քե ւազր պէյ ճա նա- կան ապա տե ղա կա տո ւու թիւն նե րուն հակազ դե լու մասին է, այլ նաեւ տեղ ւոյն հայ հասա րա կու թե ան նկատ մամբ ստեղ ծո ւած համո զում նե րը անսա սան պահե լու եւ ներ հա սա րա կա կան պառակ տում նե րը կան խար գի լե լու: Մեր հակա ռա կոր դին կող մէ նուրբ մար տա վա րու թե ամբ մշա կո ւած վտան գա ւոր խաղ սկսած է մեր դէմ: Հակակ շիռ տեղե կա տո ւա կան գոր ծո ղու թիւն ներ պէտք են: Եւ եթէ կայ թուրք–ազր- պէյ ճա նա կան դան տե մի տեղե կա տո ւա կան բաժան մուն քը, ինչո՞ւ պէտք չէ ձեւաւ- որ ո ւի եւ գոր ծէ Հայաս տան–Սփիւռք–Արցախ տեղե կա տո ւա կան ոլոր տի համա- կար գո ւած աշխա տան քը: Նման ճիշդ մեքե նա կա նու թե ան մը յառա ջա ցու մով մենք յստակ առա ւե լու թիւն ներ ձեռք կը ձգենք մեր հակա ռա կոր դին վրայ նկա տի ունե-

124 նա լով մանա ւանդ հայ կա կան աշխար հա տա րած զան գո ւա ծա յին լրա տո ւա մի ջոց- նե րու գոյու թիւ նը: Խնդիր նե րը շատ են, զար գա ցում նե րը աննա խա դէ պօ րէն արագ: Օրը կը պահան ջէ մաս նա գի տա կան պատ րաս տո ւա ծու թիւն, արհես տա վարժ աշխա տանք, այսօ րուան ընձե ռած կարե լի ու թիւն նե րու լիար ժէք օգտա գոր ծում: Բայց նաեւ համախմ բո ւած եւ միաս նա կան տեղե կա տո ւա կան դաշտ ձեւա ւո րե լու եւ կայաց նե լու աշխա տանք: Եւ այս առու մով ողջու նե լի է Սփիւռ քի նախա րա րու թե ան այս նախա ձեռ նու թիւ նը, որ մաղ թենք որ անպայ ման յաջո ղի ձեւա ւո րել համա կար գո ւած աշխա տան քի համա պա- տաս խան մեքա նիզմ նե րը: Հայ լրագ րո ղա կան ներու ժի կու տա կու մը, համախմ բումն ու արդիւնա ւէտ աշխա տիլը, համոզո ւած եմ, կրնան լուրջ հարուած հասցնել թուրքե- ւազր պէյ ճա նա կան միա ցե ալ քարոզ չա մե քե նա յին:

125 ԽԱՉԻԿ ՇԱՀԻՆԵԱՆ–ՏԱՐԱԳՃԵԱՆ

Ծնած է Հալէպ 1948–ին: Բարձ րագոյն ուս ման հետե ւած է Հալէպի պետական համալ սա րա նի ուսո ղու թե ան եւ բնա գի տու թե ան բաժ նին մէջ: Ուսուց չա կան եւ տես չա կան պաշ տօն ներ վարած է Հալէ պի հայ- կա կան վար ժա րան նե րէն եւ հաս տա տու թիւն նե րէն ներս: 1970–ական թուա կան ներուն ստանձ նած է Քարէն Եփփէ ազգ. ճեմա րա նի ուսա նո ղա կան պար բե րա թերթ «Ծիլեր»–ու խմբագ րա կան պատաս խա նա տո ւու թիւ նը: Եղած է խմբա գիր Բերի ոյ Հայոց թեմի ազգ. առաջ նոր- դա րա նի պաշ տօ նա թերթ «Օշական» պար բե րա կա նին, ապա «Գանձասար» երկ շա բա թա թեր թին: Ազգային, կրթական, մշակու թա յին, գրական, հասա- րակա կան այլաբնոյթ եւ բազմա թիւ յօդուած նե րով ու գրու- թիւն նե րով հան դէս կու գայ «Գանձասարի» եւ սփիւռ քա հայ մամուլի էջերուն: Ներ կա յիս կը վարէ «Գանձասար» շաբա թա թեր թի խմբագ րա պե տի, ինչ պէս նաեւ Բերի ոյ Հայոց թեմի ուսումնա կան խորհուր դի գործա վա րի եւ ազգային վարժա րան նե րու կրթական քննիչ–խորհրդա տո ւի պաշ տօն ները:

ԱԶԱՏՈՒԹԵԱՆ ՃԳՆԱԺԱՄԸ ԼՐԱԳՐԱԿԱՆ ՈԼՈՐՏԷՆ ՆԵՐՍ

Լրագ րու թիւ նը կը հան դի սա նայ հասա րա կա կան այն էական եւ օգտա կար ձեռ- նարկ նե րէն կամ աշխա տանք նե րէն, որ առա ւե լա գոյնս աղեր սո ւած է ազա տու թե ան գաղա փա րին: «Լրագ րու թիւն» եւ «ազա տու թիւն» արտա յայ տու թիւն նե րը, որպէս եզր եւ բովան- դակու թիւն, միշտ եւ ամէ նուրեք զուգա հեռա բար կը հնչեն եւ իրարմով կը պայ մանա- ւո րո ւին: Յիրա ւի, առանց յանձ նա ռու լրագ րու թե ան, դժո ւար է իրաւ ազա տու թիւն ձեռք բերել եւ առանց պատասխա նա տու ազատու թե ան՝ ներգոր ծուն լրագրու թիւն: Ասի կա անշուշտ բանաս տեղ ծա կան գեղե ցիկ ձեւա կեր պում չէ սոսկ, զոր լրագ- րող ներ հրա պա րակ կը նետեն յաճախ, ոչ ալ անբո վան դակ գնա հա տում կամ անզօր առա քի նու թիւն, որ սոս կա կան խօս քի սահ ման նե րը անկա րող է շրջան ցել: Ընդ հան- րա պէս համատեղ հանդէս եկող այս քոյր ըմբռ նումնե րը իրենց սերտ փոխ կապակ- ցու թե ան կող քին կը ներ փա կեն նաեւ տար բե րու թիւն ներ՝ մէկը միւ սին հակա սող կամ զիրար ամբաստա նող ու գայթակ ղեց նող: Լրագ րու թիւ նը կ’ար ծար ծէ ազա տու թե ան հար ցը, զայն արգե լա կող մար տահ- րա ւէր նե րը, իսկ ազա տու թիւ նը՝ լրագ րու թե ան հիմ նախն դիր ներն ու մտա հո գու- թիւն նե րը: Շատ հեղ, մէկը միւսին նկատմամբ սխալներ կը գործէ, այն աստիճան որ մարդիկ կ’ընդվզին եւ կը հրաժա րին երկուքէն՝ թէ՛ ազատու թե նէն եւ թէ՛ լրագրու թենէն: Մար դիկ հազո ւա դէ պօ րէն անհա մա ձայ նու թիւն կը յայտ նեն բարձ րար ժէք հաս կա-

126 ցո ղու թե անց վերա բե րե ալ… իսկ հակա ռակ պարա գա յին՝ այդ տարա կար ծու թիւ նը կ’ըլ լայ ձեւա կան, որ առա ւե լա բար կ’առն չո ւի այդ ընկա լում նե րուն հաս նե լու կեր պե- րուն ու միջոցնե րուն, սակայն լրջօրէն կը վնասէ այդ վսեմ հասկա ցո ղութե անց ու կը նսեմաց նէ զանոնք, որքան ալ գերակշիռ ըլլայ անոնց արժէքը կամ գնահա տա կանը: Տիրող իրավի ճակէն խու սափե լու համար հարկ չկայ շատ հեռունե րը երթալու, ոչ ալ աւե լորդ ընդ հան րա ցում նե րու եւ տեսա կան բացատ րու թիւն նե րու ապա ւի նե- լու: Պէտք է խոս տո վա նիլ որ պատ րաս տի մոգա կան լու ծում ներ ընձե ռո ւած չեն մեզի տիրող կացու թիւ նը արմա տա պէս դար մա նե լու: Ազա տու թիւ նը կը մեղադ րէ լրագ րու- թիւ նը, եւ փոխա դար ձա բար՝ լրագ րու թիւ նը կը դատա պար տէ ազա տու թիւնն ու անոր յառա ջա ցու ցած մթնո լոր տը, չվե րահս կո ւած պայ ման նե րը, այն աստի ճան, որ շատ անգամ անոնց միջեւ կը ստեղծո ւի սուր, բայց ծիծաղե լի հակադրու թիւն, անկամրջե լի անջրպետ ու վանողա կա նու թիւն: Վեր ջերս տեղա ցի (սու րի ա ցի) պետա կան պատաս խա նա տու մը դժգո հու թե ամբ կ’ար տա յայ տո ւէր մամ լոյ եւ տեղե կա տո ւա կան այլ միջոց նե րու հաս ցէ ին, մեղադ րե լով զանոնք գիտա կան հիմ նա ւո րու մով առողջ եւ օգտա կար պատ կե րա ցում ներ չներ կա- յաց նե լու, երկի րը յառաջ դի մու թե ան եւ բար գա ւաճ ման մղող, ինչ պէս նաեւ նպա տա- կա յար մար օրէնք նե րու մշակ ման եւ արդիւ նա րար դար ման նե րու որոն ման կեն սա կա- նու թիւ նը ընդգ ծող տեսա կէտ ներ եւ նախա գի ծեր չառա ջադ րե լու թերա ցու մով: Ան կը գան գա տէր, թէ մար դիկ առհա սա րակ բացա սա կա նօ րէն տրա մադ րո ւած են մամ լոյ եւ լրա տո ւա կան աշխար հին ու յատ կա պէս՝ պետա կան մար զի հաղոր դա ծա ռա յու թիւն- ներուն նկատմամբ, որովհե տեւ անոնք հասարա կու թե ան իսկական ցաւերուն, դժո- ւա րու թիւն նե րուն հարա զատ թարգ ման չեն հան դի սա նար, միան գա մայն պատաս- խա նա տու նե րու կող մէ տրո ւած խոս տում նե րը անհ րա ժեշտ աչալր ջու թե ամբ եւ հետե- ւո ղա կա նու թե ամբ չեն հետապն դեր: Նոյն պատաս խա նա տուն կը շարու նա կէր հարց տալով. «Որե ւէ երկ նա կա մա րի տակ լիիրա ւօրէն ազատ մամուլ գոյութիւն ունի՞ արդեօք»: «Մեր երկ րի (Սու րի ոյ) պաշ տօ նա կան լրա տո ւա դաշ տը իր կար գին բաւա րար ազա- տութիւն կը վայելէ՞ միթէ»: Ապա կ’եզ րա կաց նէր. «Այս զոյգ հար ցադ րում նե րուն անվա րան կրնանք պատաս- խա նել՝ ե՛ւ այո, ե՛ւ ոչ, երկու պարագա նե րուն ալ չսխալե լով»: Անշուշտ առեղ ծո ւա ծի մասին չէ խօսո ւա ծը: Առ ի պար զա բա նու թիւն, անմի ջա պէս խոս տո վա նինք՝ որ Սու րի ոյ պաշ տօ նա կան մամու լը համա լի րօ րէն չէ օգտա գոր ծած իրեն ընծա յո ւած ազա տու թե ան բաւա կան տարո ղու նակ լու սանց քը: Միւս կող մէ չու- րա նանք նաեւ, որ այդ ազա տու թիւնը չարաշա հող եւ խոչընդո տող տար րեր չեն պակ- սիր մեր իրակա նու թե նէն ներս: Մար դիկ նոյ նա տե սակ դիր քո րո շում ներ չու նին ազա տու թե ան նկատ մամբ: Ազա- տու թիւնն ալ միան շա նակ կողմ նո րո շում չու նի ճշմար տու թե ան հան դէպ: Ճշմար տու- թիւ նը իր հեր թին յստակ եւ վճռա կան կեցո ւածք չի դրսե ւո րեր առար կա յա կա նու թե ան առն չու թե ամբ: Ուրեմն ի՞նչ պէտք է ընել: Ուսում նա սի րող ներ եւ տեսա բան ներ բազ միցս փոր ձած են պատաս խա նել այս

127 հար ցին՝ ազա տու թե ան գաղա փա րը համե մա տե լով այլ հաս կա ցու թե անց հետ, ինչ պէս՝ պատաս խա նա տո ւու թիւն, ճշգրտու թիւն, ճշմար տա ցի ու թիւն, պար կեշ- տու թիւն, հաւա տար մու թիւն, արդա րա ցի ու թիւն… որոնք բոլորն ալ ըստ պայ ման- նե րու, յարա փո փոխ ըմբռ նում ներ են եւ անկա րող՝ խնդրին վերջ նա կան լու ծում բերե լու: Ազատ մամուլն ու անսանձ լրահոս քը կրնան առանց բաւարար տուեալ նե րու կամ ապա ցոյց նե րու անմեղ մը ամբաս տա նել, նոյ նիսկ դատա պար տել զայն իբրեւ ոճրա- գործ: Նման անմեղ ամբաս տա նե ալ ներ, որոնց ազա տու թիւ նը բռնա բա րո ւած է, ինչ- պէ՞ս կ’ըն կա լեն արդե օք մամ լոյ ազա տու թիւ նը, մտա ծու մի եւ արտա յայ տու թե ան անկաշ կան դու թիւ նը: Կացու թիւ նը տար բեր եւ աւե լի բարեն պաստ չէ նաեւ միջ պե տա կան մակար դա- կի վրայ: Միա ցե ալ Նահանգ ներ կը դաւա նի ըլլալ կար ծի քի եւ մամ լոյ ազա տու թե ան ջատա- գով առա ջա տար երկիր: Անու րա նա լի է միան գա մայն, որ ԱՄՆ–ի հպա տակ ներ իրենց երկ րէն ներս կը վայե լեն լայն ազա տու թիւն ներ՝ մարդ կա յին իրա ւանց, մտա ծու մի եւ արտա յայ տու թե ան առում նե րով: Ամե րի կա ցիք արդա րօ րէն կը հպար տա նան իրենց ազատ մամուլով, որուն շնորհիւ յաջողած են ժողովրդա յին թէ պաշտօ նա կան հար- թութե անց վրայ թոյլ տրուած որեւէ շեղ ընթացք ուղղել, մինչեւ անգամ բարձրա գոյն դիր քի տէր անձ նա ւո րու թե անց սայ թա քում ներ հակակշ ռել, նախա գահ ներ պաշ տօ- նազրկել, ինչպէս պատահե ցաւ նախագահ Նիքսը նի պարագա յին: Սակայն եթէ պահ մը հարց տանք, թէ նոյն ամերի կե ան մամուլը արդեօք ինչպէ՞ս կը վերա բե րի այլ ժողո վուրդ նե րու կամ ազգե րու իրա ւունք նե րուն ու ողբեր գու թե անց պարա գա նե րուն: Արդե օք համա հա ւա սար արդա րու թե ամբ եւ անա չա ռու թե ամբ հան- դէս կու գա՞յ բոլո րին հանդէպ անխ տիր: Աւե լին՝ ազատու թե ան եւ արդարու թե ան ջահա կիր ամե րի կե ան եւ եւրո պա կան զան գո ւա ծա յին լրա տո ւա մի ջոց ներ համար ժէք պար կեշ տու թե ամբ եւ անկողմ նա կա լու թե ամբ կ’ար ձա գան գե՞ն օրա կան դրու թե ամբ աշխար հի տար բեր երկ րա մա սե րու վրայ արձա նագ րո ւող բոլոր իրա դար ձու թիւն նե- րուն եւ զարգա ցում նե րուն: Պատասխան ները դժուար թէ դրական, բաւարա րող եւ համոզիչ ըլլան: Վերո յի շե ալ ընդգ ծում ներն ու ակնար կու թիւն նե րը բնաւ չեն միտիր մտա ծու մի եւ արտա յայ տու թե ան ազա տու թիւն նե րը սահ մա նա փա կող որե ւէ վար քա գիծ կամ ուղ- ղուա ծու թիւն արդա րաց նե լու, այլ, ընդ հա կա ռա կը՝ անգամ մը եւս շեշ տե լու եւ հաւաս- տե լու, որ ազա տու թիւ նը կը հան դի սա նայ անփո խա րի նե լի նախա պայ ման մամ լոյ շնչա ռու թե ան ու յարա տե ւու թե ան համար: Կը մնայ յիշեցնել, որ ազատու թիւ նը միշտ վտանգո ւած է, անընդհատ ճգնաժամ կ’ապ րի, որով հե տեւ սովո րա բար մահ կա նա ցու նե րուս կը հետե ւի, մեր քմա հա ճոյ քին ենթա կայ է, եւ առանձ նա պէս կախե ալ է մեր նիւ թա կան հնա րա ւո րու թիւն նե րու տարո- ղու թե նէն: Արդ՝ ի՞նչ պէտք է ընել, ինչ պի սի՞ հնար քի դիմել: Լուծ ման ի՞նչ տար բե րակ ներ առաջար կել: Ազատու թիւ նը կը մնայ ելքի առաջնոր դող հրաշա զօր միակ միջոց:

128 ՄԱՄՈՒԼԸ ԱՆԿԱՇԱՌ ԵՒ ԱՆՇԱՀԱԽՆԴԻՐ ԴԱՏԱՒՈՐ ԸԼԼԱԼՈՒ ԿՈՉՈՒԱԾ Է: Հայ մամուլը կը հանդի սանայ հայ դպրութիւնն ու հայ միտքը խթանող առա ջա տար ուժ: Մամու լը մեծ աւանդ, հսկա յա կան ներդ րում եւ որո շադ րիչ դերա կա տա րու թիւն ունեցած է ու կը շարունա կէ ունենալ մեր ազգային–հաւա քա կան կեանքէն ներս: Տարա գիր հայու թե ան համար հայ մամու լը եղած է դպրոց եւ դաս տի ա րակ չա կան մի ջա վայր ուր անմ նա ցորդ ջան քեր գոր ծադ րո ւած են հայե րէն լեզո ւի պահ պան ման ու զար գաց ման, ազգա յին իրաւ արժէք նե րու ծանօ թաց ման ու նուի րա կա նա ցու մին եւ առանձնա բար հայ մտաւոր զարթօն քի ու այժմէ ա կա նաց ման ի խնդիր: Մամ լոյ առա քե լու թիւ նը կը սահ մա նո ւի ինք նաքն նու թե ամբ, ինք նա դա տու թե ամբ, ինք նար ժե ւո րու մով եւ ինք նա ճա նա չու մով: Մամու լը հան րա յին դպրոց է, հասա րա կու թիւ նը ուղ ղող, դաս տի ա րա կող եւ առաջ- նոր դող հար թակ: Աւե լին ազգա յին եւ հաւա քա կան արժէք նե րու արթուն պահակ, վսեմ սկզբունքնե րու եւ առաքի նութե անց ջատագով… Մամու լի պար տա կա նու թիւնն է հան րա յին կեան քի ծառա յու թե ան կոչո ւած կառոյց- նե րու թերու թե անց եւ անբա ւա րա րու թիւն նե րու մատ նան շու մը, ցաւեր եւ դժո ւա րու- թիւն ներ յաղ թա հա րող ելքե րու եւ դար ման նե րու որո նու մը, յաջո ղու թե անց եւ նուա- ճում նե րու խրա խու սու մը, սայ թա քում նե րէ եւ որո գայթ նե րէ զգու շա ցու մը: Մամուլը պէտք է ըլլայ արդա րա միտ եւ անկողմ նա կալ, հաւա սար հեռա ւո րու- թիւն պահէ բոլո րէն, ծառա յէ բոլոր կող մե րուն անխ տիր, անհա շո ւեն կատ կեր պով… Մանաւանդ պէտք է ըլլայ ճշմարտու թե ան երկրպա գու, անշահախն դիր, պարկեշտ… Պայ քա րի դրօշ պէտք է պար զէ փտա ծու թե ան եւ կաշա ռա կե րու թե ան, շեղ եւ խոտոր բարքե րու, յոռի եւ եպերե լի երեւոյթ ներու դէմ… Պէտք է հետամ տի մեր հասա րա կա կան դաշ տը աղա ւա ղող, խաթա րող որոմ ներն ու տատասկնե րը մաքրազ տել: Պէտք է տէր կանգ նի մեր լեզո ւին, մշա կոյ թին, հաւա քա կան ծառա յու թե ան լծո ւած մեր հիմ նարկ նե րուն, մանա ւանդ պէտք է քաջա լե րէ ազգան պաստ եւ հայ րե նա նո ւէր միջո ցա ռում ներն ու նախա ձեռ նու թիւն նե րը: Առանց ազատու թե ան չի կրնար շնչել մամու լը, առանց ժողովրդա վա րութե ան եւ բազ մա կար ծու թե ան չի կրնար գոյա տե ւել: Անկաշ կանդ մտա ծո ղու թիւնն ու ազատ խօսքը հացի եւ ջուրի չափ կենսա կան են անոր համար: Հայ եկեղեց ւոյ եւ հայ դպրոցի կողքին հայ մամուլը մեր ազգային–հաւա քա կան կեան քի հիմ նա սիւ նե րէն կը հան դի սա նայ: Հայ մամու լի գոյա տե ւումն ու զար թօն քը պայ մա նա ւո րո ւած են հայոց լեզո ւով եւ մշա կոյ թով, կազ մա կեր պո ւած հայ Սփիւռ քով եւ ամրա կա յո ւած Հայաս տա նով, այլ խօսքով բարգա ւաճ եւ հզօր հայութե ամբ: Մամուլն ու հանրա յին այլ քարոզա մի ջոց ներ պարտա ւոր են ըլլալ միաւո րիչ ազդակ եւ ոչ պառակ տող, երկ րի մը կամ ժողովր դի մը բոլոր հոսանք նե րը, ողջ կարե լի ու թիւն- ներն ու հնա րա ւո րու թիւն նե րը համա տե ղող, միա զան գող միջոց եւ ոչ բաժա նա րար կամ թուլաց նող գործօն:

129 Հայ մամուլը Հայաստան աշխարհն ու հայ Սփիւռքը կամարող ոսկէ կամուրջ պէտք է հան դի սա նայ: Հայ թերթը աշխարհով մէկ սփռուած հայա գաղութ նե րը իրար զօդող, իրարու աղեր սող, իրա րու ծանօ թաց նող հաղոր դա մի ջո ցի, «խապ րիկ ներ» փոխա նա կող կռունկի պէտք է վերածո ւի: Վերան կա խա ցած եւ վերա կանգ նող Հայաս տա նի Հան րա պե տու թե ան ընծա յած անու րա նա լի բարիք նե րէն կը համա րո ւի, իւրա քան չիւր տարո ւայ հոկ տեմ բեր 16–ը պաշտօ նա պէս «Հայ մամուլի օր» ճանչնա լու եւ տօնանշե լու ողջունե լի երեւոյ թը: Ազատ կար ծի քի եւ արտա յայ տու թե ան մերօ րե այ պայ ման նե րը, նորա հաս տատ իրա- ւունքնե րը մեծապէս նպաստե ցին, որ մեր հայրե նի մամուլը նոր թափ ու մղում ստանայ, իսկա կան ծաղ կում ապրի, մանա ւանդ մեր երկ րին ու պետու թե ան համար չոր րորդ իշխա- նու թիւն ձեւա ւո րե լու իր առաջ նա հերթ պար տա կա նու թե ան ու կոչու մին տէր կանգ նի: Սակայն մտածու մի եւ խօս քի ազա տու թիւնը այսօր մեծ հարուած ներ կը ստա նայ տնտե սա կան դժո ւա րու թիւն նե րու եւ անինք նա բա ւու թե ան պատ ճա ռով, ինչ որ մամու- լը կը դարձ նէ տար բեր ուժե րու մաս նա կի կամ նեղ խմբա կա յին շահե րուն ծառա յե լու վտանգին ենթակայ: Ժամա նա կա կից արհես տա գի տու թե ան նուա ճում նե րէն եւ առա ւե լու թիւն նե րէն լայ- նօ րէն օգտո ւե լու հնա րա ւո րու թիւն ունե ցող մերօ րե այ հայ մամու լը օժտո ւած է ազա- տա կան պայման նե րու մէջ գոր ծող մասնա գէտ եւ որակե ալ լրագրող նե րու, հրապա- րա գիր նե րու նոր սերուն դով: Ժողովր դա վա րա կան քաղա քա կիրթ մշա կոյ թի բացա կա յու թե ան արդիւն քով ներ- կա յիս մեր հայ րե նի քէն ներս կը տիրէ համա տա րած անհան դուր ժո ղու թիւն, բեւե ռա- ցած մթնո լորտ, որ բացա սա կա նօ րէն կ’անդ րա դառ նայ հասա րա կա կան կար ծի քի եւ մտա ծո ղու թե ան ձեւա ւոր ման, ու մանա ւանդ մամու լի բնա կա նոն գոր ծու նէ ու թե ան վրայ առաւել եւս սրելով ներքա ղաքա կան դաշտի լարուա ծու թիւնը: Հան րա յին կար ծի քի տիրա պե տու թե ան զսպա նա կիչ ուժ հան դի սա ցող քննա դա- տու թե ան եւ ինք նաքն նա դա տու թե ան ոգին տակա ւին իր կազ մա ւոր ման եւ հասու- նացման հանգրո ւա նը չէ բոլորած: Ազատ, բայց պատաս խա նա տու մտա ծու մի եւ խօս քի ասպետ նե րու տեսա դաշ- տը, աշխա տան քի կալո ւա ծը ցարդ կը մնան շատ նեղ, սահ մա նա փակ: Հայ րե նի մամու լի ազա տու թիւ նը պատան դո ւած կը մնայ օրո ւան իշխա նու թիւն նե րը լորձ նա- շուրթն փառա բա նող նե րու եւ անսան ձօ րէն վար կա բե կող նե րու հակոտ նե այ բեւեռ- նե րուն միջեւ: Անյեղլի ճշմարտու թիւն է, որ հայ մամուլի ուսերուն դրուած պարտա ւո րու թիւն նե րու բեռը այսօր շատ աւելի ծանր է քան երբեւի ցէ: Մամու լը կոչո ւած է ըլլա լու ցոլա ցու մը, արտա յայ տի չը զայն հրա տա րա կող կող մին (պետու թիւն, համայնք, կազ մա կեր պու թիւն, խմբակ ցու թիւն կամ անհատ) ըմբռ նում- նե րուն, աշխար հա հա յե աց քին, տես լա կան նե րուն, գոր ծու նէ ու թե ան, ընկր կում նե րուն, յառա ջըն թա ցին… աւե լին՝ այն ամպի ո նը, ուր անհատ ներ թէ խմբակ ցու թիւն ներ ի մի կու գան հասարա կա կան խնդիրներ եւ մտահո գու թիւն ներ քննելու, արժեւո րե լու, դատելու եւ վճիռներ արձակե լու:

130 Հան րա յին կար ծի քի ձեւա ւոր ման ոլոր տին մէջ մամ լոյ դերա կա տա րու թիւ նը անփո- խա րի նե լի է եւ առաջ նա յին: Բազ մա կար ծու թիւ նը, հաւա քա կա նու թիւ նը յու զող մտա հո գու թիւն նե րու բարձ րա- ձայ նու մը, կառու ցո ղա կան եւ քաղա քա կիրթ քննա դա տու թիւ նը կը կազ մեն կայա ցած, առանձ նա յա տուկ, յստակ ուղ ղո ւա ծու թիւն եւ դիմա գիծ հար թած, ինք նիշ խան բայց պատասխա նա տու մամուլի կարեւոր բաղկա ցու ցիչ նե րէն: Մամու լի առա ջադ րանք նե րը պիտի ըլլան արդա րու թե ան եւ ճշմար տու թե ան ի նպաստ կողմ նո րո շո ւիլ, դաժա նու թիւն ներն ու կանո նա խախ տում նե րը բացար ձա կա- պէս մեր ժել, իրա ւազր կո ւա ծնե րուն զօրակ ցիլ, հաւա տա րիմ մնալ մեր ինք նու թե ան, մեր արե ան կան չին, տէր կանգ նիլ ազգա յին ժառան գու թե ան, գուր գու րան քով պահ- պա նել մեր ոսկեղնիկ մայրե նին… մանաւանդ մեր արդար դատին եւ իրաւունք նե րուն վերատի րացման ի խնդիր աննահանջ, թեժ ու անողոք պայքար սանձա զեր ծել: Հրա պա րա կագ րա կան ասպա րէ զին ծառա յե լու պատ րաս տո ւո ղը պէտք է իմա նայ, որ գործ պիտի ունե նայ արդա րա դա տու թե ան անա չառ ատե ա նի հետ, որով հե տեւ մամուլը անկաշառ եւ անշահախն դիր դատաւոր ըլլալու կոչուած է: Դատե լու իրա ւունք կարե լի է նուա ճել միայն ապա ւի նե լով ինք նաքն նու թե ան եւ ինք նակշ ռու մի տար բե րա կին: Նուի րա կան արժէք ներ եւ առա քի նու թիւն ներ ջատա գո վե լու, ցաւե րու դար ման ներ որո նե լու, դժո ւա րու թիւն ներ յաղ թա հա րե լու… կ’ա ռաջ նոր դեն մեզ զննելն ու վիճար- կե լը, որոնք կը հան դի սա նան մամու լի ճշմա րիտ կոչու մը, նուի րա կան առա քե լու թիւ նը: Հոգեմ տա ւոր արի ու թե ան յայ տա րար է ինք նա դա տու թիւ նը, հզօր անհա տա կա նու- թե ան գրա ւա կան, որմէ կը խու սա փին, կը դողան երկ չոտ նե րը, թու լա կամ նե րը, անդի- մագիծ եւ անողնա յար մահկա նացու ներ: Ինքնա դա տութիւ նը պէտք է ըլլայ խիստ, բծախն դիր եւ պար կեշտ, իսկ այլոց հաս- ցէ ագ րո ւած դիտար կում նե րը մտքի ու լեզո ւի քու րա յէն անցած, վաւե րա կան փաս տե- րով ամրագրո ւած, հաւաստի փորձա քարի զարնո ւած:

131 ԷԴԻԿ ԲԱՂԴԱՍԱՐՅԱՆ

Ճար տա րա գետ Էդիկ Բաղ դա սա րյա նը մաս նա գի տա ցած է հայ ժողովր դի պատ մու թյան բնա գա վա ռում: Նա հեղի նա կել կամ թարգ մա նել է շուրջ ինը տաս նյակ գրքեր և ավե լի քան երկու հարյուր հոդ ված ներ` հայոց պատ մու թյան և մշա կույ թի, ինչ պես նաև տեխ նի կա կան գիտու թյուն նե րի վերա բե րյալ: Նա նաև խմբա գիրն է «Լույս» մշակու թա յին ամսագրի և «Ապագա» արևե լա գի տա կան հան դե սի: Նրա աշխա տանք նե րից կարե լի է հիշա տա կել «Հայ ժողովր դի պատ մու թյունը»` երկու հատո րով, «Հայ եկե ղե ցու պատ մու թյունը», «Արցա խի Պատ մու թյունը», «Թեհ րա նի հայ համայն քի պատ մու թյունը», «Իրա նա հայ համայն քի համա- ռոտ պատ մու թյունը», «Քյա մա րա գավա րի Պատ մու թյունը», «Մովսես Խորենա ցու հայոց պատմու թյան թարգա մա նու թյուն և ծանոթագ րու թյուն նե րը», «Հայ մշակույ թի պատմու թյունը», «Հայ մաթե մա տի կա յի պատ մու թյունը», «Սովո րենք հայե րեն», «Անգ լե րեն–հայե րեն–պարս կե րեն զրու ցա րանը», «Անգ լե րեն– հայե րեն–պարս կե րեն պատ կե րա զարդ բառա րանը», Հայոց ցեղաս պա նու թյան մասին երկու գրքերն ու բազ մա թիվ այլ աշ- խա տու թյուններ։

ՀԱՅ ՄԱՄՈՒԼԻ ՆՊԱՏԱԿՆԵՐԸ

Ինչպես ասում են՝ մամուլը համայնքի հայելին է, նրա հույզե րի և ապրումնե րի ճշգրիտ արտահայ տո ղը, եթե լինի պարզ, անկեղծ և հարգալից իր ժողովրդի հանդեպ: Որո՞նք են հայ մամուլի նպատակ ները. 1. Արտա ցո լել համայն քի մշա կու թա յին, գրա կան–գեղար վես տա կան, գիտա կան, մարզա կան և հասարա կա կան կյանքը մամուլի օրենքի սահման ներում: 2. Ուշադրու թյան կենտրո նում պահել տվյալ երկ րի և հայոց աշխար հի կարևո րա- գույն իրադար ձու թյուն նե րը: 3. Լինել անկախ, խուսա փել խմբային շահերից, եթե խումբը ողջ համայնքը չէ: 4. Ստեղ ծել կարևոր հենարան մատաղ սերնդի կրթության և դաստիարակիության համար: 5. Ի հայտ բերել հայ ժողո վրդ ի մշա կու թա յին և հոգևոր առն չու թյուն նե րը այլ ժողովուրդների հետ: 6. Պաշտպա նել հայ ժողովրդի իրավունք նե րը: 7. Պաշտպանել հասա րա կա կան և մշա կու թա յին հար ցե րի լուծ ման այն եղա նա կը, որը ներառ ում է համայն քի բոլոր անհատ նե րի, շեր տե րի և կազ մա կեր պու թյուն- նե րի տեսակետ նե րը, մերժել հարցե րի լուծման միակող մանի մոտեցում նե րը: 8. Հայ ժողովր դի արդար դատը և Հայոց ցեղաս պա նու թյան լու սա բա նումն ու իրա- վական պաշտպա նու մը դարձնել ամենօ րյա քննարկվող նյութ: 9. Արևմ տյան Հայաս տա նի մշա կու թա յին և պատ մա կան կոթող նե րը ոչն չաց-

132 ման վտան գից փրկե լու և պահ պան ելու պահան ջա տի րու թյու նը հայ մամու լի ամենօրյա պարտա կա նու թյու նն է: 10. Օտար ժողո վուրդ նե րին իրենց իսկ լեզուներով ծանո թա ցնել մեր մշա կույ թին և պատ մու թյա նը: 11. Վերո հի շյալ նպատակ նե րի իրագործ ման համար ունենալ հասարա կա կան, մշա- կութա յին, գիտական, առողջապա հա կան, գրական–գեղար վես տա կան, լրատ- վական, մանկա պա տա նե կան և մարզա կան բաժիններ, բոլոր էջերն անխտիր նվիրել մեր ազնվա կան ժողովրդի հոգևոր կարիքնե րի բավարար մա նը: 12. Խմբագ րու թյու նը պիտի միշտ պատ րաստ լինի լսե լու ընթեր ցող նե րի իրա վա ցի խոս քը, ընդու նե լու նրանց դիտո ղու թյուն ներն ու առա ջարկ նե րը, դրանք հաշվի առնի բոլոր հետագա համարնե րում: 13. Լրագ րո ղը պիտի լավա տեղյակ լինի Հայ ժողովր դի պատ մու թյան բոլոր ծալ քե- րին, միշտ սովորի և սովորեց նի անաչառ և դրական վերաբերմունքով: 14. Հայ լրագրո ղը պիտի տիրապե տի մայրե նի լեզ վին, հայերե նի երկու ճյուղե րին: 15. Հայ լրագ րո ղը պիտի հար գի Հայաս տա նի պաշ տո նա կան լեզուն և ուղ ղագ րու- թյունը: 16. Հայ լրագրո ղը պիտի քաջատե ղյակ լինի Հայ ժողովրդի և Հայաստա նի Հան- րա պե տու թյան ազգա յին շահե րին, և հանդես գա դրանց պաշտ պա նու թյամբ՝ ներքին հարցե րը լուծե լու համար խուսա փելով օտարին դիմելուց: 17. Օժան դա կել հայ րե նի պետու թյա նը բոլոր թույլատրելի միջոցներով, վեր դա սել հայոց պետակա նու թյու նը, նրա հարատև ումն ու ամրապնդումը նեղ խմբային, կուսակ ցա կան և անհատա կան շահերից: 18. Բացա հայ տել օտար նվա ճո ղա կան և ծավա լա պաշ տա կան ուժե րի ազդեցությունը հայ իրակա նության վրա և պայքա րել դրա դեմ: 19. Նկա տի ունենա լով, որ ամեն երկիր և ժողո վուրդ ունի իր հատուկ աշխար հագ- րա կան, քաղա քա կան–ռազ մա վա րա կան, պատ մա կան ու մշա կու թա յին յու- րա հատ կու թյուննե րը, խու սա փել անտե ղի և ոչ պատ շաճ համե մա տու թյուն ներ անել Հայաստա նի, հայ ժողովրդի և օտար երկրնե րի ու ազգերի մեջև: 20. Հայ լրագրո ղը պիտի ըմբռնի, որ ՀՀ–ն և Արցախը (ոչ թե Ղարաբա ղը) Հայ ժողովրդի միասնա կան հայրե նի երկիրն են՝ մեկ ժողովրդով, մեկ մշակույ թով, մեկ եկե ղե ցի ով՝ իմա Սբ. Էջմի ա ծի նը, և մեկ համազ գա յին ռազ մա վա րու թյամբ։

ԻՐԱՆԱՀԱՅ ՏՊԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ՄԱՄՈՒԼ

1636–ին Խաչատուր Կեսա րա ցու և մի խումբ հայ գոր ծիչ նե րի ջան քե րով հիմն- վել է Նոր Ջուղա յի հայկա կան տպագրու թյու նը, որն առաջինն էր Իրանում և ամբողջ Միջին Արևելքում: Իր գոյության առաջին հինգ տարում (1638–1642) տպագրատունը հրատա րա կել է «Սաղմոս ի Դավիթը», «Հարաց վարքը», «Պատարա գա տետրը» (Խորհրդա տետր) և «Ատենի ժամագիրքը», ապա՝ «Գիրք տոմարացը» (1647): 1637– 1638–ին լույս է ընծա յել երեք դավա նա բա նա կան գիրք: Մոտ երկուհարյու րա մյա

133 դադարից հետո՝ 1872–ից, տպարա նը գոր ծել է մշտա պես: Տպագ րել է շուրջ 380 գիրք և գրքույկ, որոն ցից առանձ նա կի արժեք են ներ կա յաց նում Հ. Տեր–Հով հան նի սյա նի «Պատմու թյուն Նոր Ջուղա յի…» (հ. 1–2, 1880–1881), Ա. Աթայա նի «Սալմաստ» (1906), Լ. Մինա սյա նի «Սպա հա նի Փերիա գավա ռը» (1971), «Փերի ա յի աշուղ նե րը» (1964): Վեր ջին տարի նե րի հրա տա րա կու թյուն նե րից կարևոր են Է. Ման ճի կյա նի «Հով հան- նես կաթո ղի կոս Օփե ցի» (1967), Հ. Ալահ վեր դյա նի «Դևը (Մար գար Ղարա բե գյան) և իր պոե զի ան» (1972) և այլ աշխա տու թյուն ներ: Նույն տպա րա նում է տպագր վել նաև «Նոր Ջուղա յի լրաբերը»: 1979 թ–ից հետո տպագրվել են հայերե ն և պարսկե րե ն հարյուրա վոր գրքեր հայոց պատմու թյան և մշակույ թի մասին: Իրա նա հայ տպագ րու թյան երկ րորդ կենտ րո նը եղել է Թավ րի զը: Տեղի Արա մյան դպրո ցում 1888–ին Ատր պա տա կա նի հայոց առաջ նորդ Ստե փա նոս արքե պիս կո պոս Մխի թա րյա նի ջան քե րով և մոսկ վաբ նակ Հով հան նես Հով նա նյան ցի բարե րա րու- թյամբ հիմնվել է տպարան, որտեղ լույս են տեսել գրքեր, դասագրքեր, օրացույց ներ, պար բե րա կան ներ: «Թեհ րա նա հայ ուսում նա սի րաց ընկե րու թյան» հիմ նա դիր ներ Մ. Մար գա րյա նի, Հ. Գաս պա րյա նի և Կ. Բազիր կա նյա նի ջան քե րով, Ճավա յի հայու թյան օժան դա կու- թյամբ 1890 թ. Թեհրա նում հիմնադր վել է «Ճավահայ տպարան», որտեղ տպագրվել է իրա նա հայ առա ջին պար բե րա կա նը՝ «Շավիղ» շաբա թա թեր թը: Հետա գա յում Թեհ- րա նում հիմ նադր վել են «Նուր բախշ» (Մասիս, 1955), «Վերած նունդ (Բոբոխ, 1933– 1953), «Փարոս» (1901–1963), «Մոդեռն», «Նաի րի» (1959), «Ալիք» (1950), «Ֆարա բի» (1975), «Արաքս» (1955), «Անի» (1956–1980) և այլ տպարան ներ: Նրանցից այսօր աշխատում են միայն «Ալիք» և «Ֆարաբի» տպարան ները։

Իրանում տպագրված գրականություն հայ մշակույթի մասին (պարսկերեն)

№ Նյ թ 1636 –1979 1979–2008 Գ մար 1 Կենսագր թյ ն (էջ) 2886 1183 4069 71% 29% 100% 2 Բառարանագիտ թյ ն (էջ) 2634 5775 8409 31% 69% 100% 3 Պատմագիտ թյ ն, մշակ թային (էջ) 3330 9540 12870 26% 74% 100% 4 Գրական թյ ն (էջ) 4836 5368 10204 47% 53% 100% 5 Ընդհան ր (էջ) 13686 21866 35552 5/38% 5/61% 100%

1 Տարիներ 1979–1636 = 343 2008–1979 = 29 2008–1636 = 372

134 2 Տարեկան ﬕ ջին (էջ) 40 754 96 3 Տարեկան ﬕ ջին տոկոս 40/794= 754/794= 40+754=794 5% 95% 100% Տարեկան ﬕ ջին՝ մշա- 3330/343=10 9540/29=328 328+10=338 4 կ յ թի և պատմ թյան մա սին (էջ) Տարեկան էջ Տարեկան էջ Տարեկան էջ 3% 97% 100%

ԻՐԱՆԱՀԱՅ ՄԱՄՈՒԼ

Իրանում մինչև օրս հրատա րակ վել է ավելի քան 80 հայերեն պարբե րա կան: Առա- ջինը՝ «Շավիղ» շաբաթա թեր թը, հրատա րակ վել է 1894–1897 թթ. Թեհրա նում: Ներ- կա յումս (2010 թ.) լույս են տեսնում «Ալիք» օրաթեր թը, «Լույս» ամսագի րը, «Հույս» երկ շա բա թա թեր թը, «Արաքս» շաբա թա թեր թը, «Ապա գա» եռամ սյա հան դե սը և «Պայ- ման» պար բե րա կա նը: Վեր ջին տարի նե րին ստեղծ վել են նաև ինտեր նե տա յին իրա- նահայ թերթեր՝ «Իրանա հա յեր», «Նոր Ալիք», «Գրական կամուրջ», մի քանի անձնա- կան վեբբլոգներ։ «ԱԼԻՔ» ՀՅԴ կու սակ ցու թյան հասա րա կա կան–քաղա քա կան, գրա կան–գեղար վես տա- կան պաշտո նա թերթ: Լույս է տեսնում 1931–ից Թեհրա նում՝ նախ որպես շաբաթա- թերթ, ապա կիսա շա բա թա թերթ, 1935–ի հուն վա րից՝ երկօ րյա, այնու հե տև՝ երե կո յան օրա թերթ: Անդ րա դառ նում է համա ի րա նա կան լու րե րին, իրա նա հայ կյան քին, սփյուռ- քի և Հայաս տա նի իրա դար ձու թյուն նե րին, ՀՅԴ գաղա փա րա խո սու թյան հար ցե րին: Թերթի արտոնա տերերն են եղել Ա. Միքայե լյա նը, Ա. Բաբա լյա նը, Ռ. Ստե փա նյա նը, 1989–ից՝ Ա. Աճե մյա նը, խմբա գիր ներ՝ Հ. Հով հան նի սյա նը, Տ. Պողո սյա նը, Բ. Մի- նա ս յա նը, Ն. Պահ լա վու նին, Հ. Խալա թյա նը, Էդ. Երի ցյա նը, Ն. Էլսա յա նը և այլն։ «ԱՅԳ» Հան րա մատ չե լի շաբա թա թերթ, ապա՝ հասա րա կա կան–քաղա քա կան եռօ րյա, այնուհե տև՝ երկօրյա թերթ: Հրա տա րակվել է 1912–1922 թթ. Թավ րի զում: Խմբա գիր- ներ՝ Մ. Սահակյան, ապա Գ. Հակոբյան: «ԱՊԱԳԱ» Մշա կու թա յին և հասա րա կա կան անկախ ամսա գիր: Առա ջին համա րը լույս է տեսել 1995 թ. սեպ տեմ բե րի 30–ին Թեհ րա նում, սակայն երկ րորդ համա րից արգել վել է: Երեք տարվա ընդ մի ջու մից հետո, երբ ռեֆոր մա կան նե րը գոր ծի գլուխ անցան, շարու նակ ել է լույս տեսնել մին չև 15 համար (1994 թ. դեկ տեմ բեր), այնու հե տև վերած վել է հայա- գի տա կան–իրա նա գի տա կան եռամ սյա հան դե սի: Ամսագ րի 2/3–ը՝ հայե րեն, իսկ 1/3–ը պարսկե րեն էր տպագրվում: Էջերը հատկաց վել էին իրանա հայ համայնքի և հայրե նի քի ամենա կա րևոր հարցե րին, ներկա յաց վում էին հայ և պարսիկ ժողովուրդ-

135 նե րի մշա կու թա յին արժեք նե րը: Մեծ ազդե ցու թյուն է թողել իրա նա հայ համայն քում և զգաս տաց րել թեմա կան իշխա նու թյուն նե րին: Արտո նա տերը և գլխա վոր խմբա գիրն էր Էդիկ Բաղդա սա րյա նը (Էդ. Գերմանիկ): «ԱՊԱԳԱ» Հայա գի տա կան–իրա նա գի տա կան եռամ սյա հան դես, առա ջին և երկ րորդ միա- ցյալ համար նե րը լույս են տեսել 2000 թ. ամռա նը Թեհ րա նում: Հան դե սը միջազ գա յին սպա ռում ունի և հրա տա րակ վում է հայե րեն, պարս կե րեն և անգ լե րեն: Արտո նա տերը և գլխավոր խմբագիրն է Էդիկ Բաղդա սա րյա նը (Էդ. Գերմանիկ): «ԱՐԱՔՍ» Գրա կան, մշա կու թա յին, հասա րա կա կան շաբա թա թերթ, «Հայ կա կան ժողովր- դա կան շարժ ման» հրա տա րակ չու թյուն: Լույս է տես նում ընդ մի ջում նե րով՝ 1987–ից, Թեհրա նում: Արտոնա տերեր՝ Հ. Գրիգո րյան և Ա. Եսայան: Պաշտպա նել է Խորհր- դա յին Հայաս տա նի շահե րը, այժմ վերա պա հում նե րով պաշտ պա նում է Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյան քաղա քա կա նու թյու նը: Թեր թի առանց քա յին հար ցը Հայ դատն է: Անդ րա դառ նում է իրա նա կան, մասամբ՝ իրա նա հայ կյան քին: Յու րա քան չյուր համա- րում 5–10 էջ հատ կաց վում է պարս կե րեն նյու թե րի հրա պա րակ մա նը: Պար սիկ ընթեր- ցո ղին ծանոթաց նում է Հայկա կան հարցին: «ԱՐԵՎԵԼՔ» Հասա րա կա կան–քաղա քա կան գրա կան շաբա թա թերթ, 1945–ից՝ եռօ րյա: Լույս է տեսել 1943–1946–ին Թավ րի զում: Հրա տա րակ վել է «Հակա ֆա շիս տա կան թեր թիկ» (1943–1944), «Հակա ֆա շիս տա կան թերթ» (1944), «Հակա ֆա շիստ» (1943–1945) անու ննե րով: Խմբա գիր՝ Դ. Գևոր գյան: Լու սա բա նել է Երկրորդ համաշխարհային պատե րազ մի ընթաց քը, տպագ րել հաղոր դագ րու թյուն ներ և ակնարկ ներ հայ ռազ- միկ նե րի քաջա գոր ծու թյուն նե րի մասին, ինչ պես նաև՝ բանաս տեղ ծու թյուն ներ, պատմ վածք ներ, Խորհր դա յին Հայաս տա նի տնտե սա կան, գիտա կան ու մշա կու թա- յին կյանքը պատկե րող նյութեր: «ԱՐՄԵՆՈՒՀԻ» Գրա կան–մշա կու թա յին և պատ մա գի տա կան ամսօ րյա: Հրա տա րակ վել է 1949– 1955 թթ. Թեհ րա նում: Արտո նա տեր՝ Ա. Տեր–Օհա նյան: Խմբագ րա կան մար մին՝ Ա. Անտո նյան (Արմանտ), Ա. Մամյան, Ս. Խաչի կյան: Տպագ րել է գրա կան, պատ- մա կան, գիտաառող ջա պա հա կան, արվես տա բա նա կան հոդ ված ներ, նաև՝ հայ և համաշ խար հա յին գրա կա նու թյան դասա կան նե րի, իրան ցի և իրա նա հայ սկսնակ գրող նե րի գոր ծե րը: Պար բե րա բար տեղե կու թյուն ներ է տվել իրա նա հայ կրթա կան և մշա կու թա յին կյան քի մասին: «ԱՐՓԻ» Գրա կան, գիտա կան, հասա րա կա կան ամսա գիր: Հրա տա րակ վել է 1949–1955 թթ. Թեհրա նում: Հրատար կիչ–խմբա գիր՝ Հ. Թադևոսյան: 1950–1953–ին ունեցել է ման- կա կան «Արփի» հավել վա ծը: Տպագ րել է գրա կան–գեղար վես տա կան, արվես տա բա- նա կան նյու թեր, թարգ մա նու թյուն ներ եվրո պա կան և հատ կա պես ռուս գրա կա նու-

136 թյու նից, մեծ տեղ է հատ կաց րել խորհր դա հայ գրող նե րի ստեղ ծա գոր ծու թյուն նե րին և միջազ գա յին քաղա քա կան նորու թյուն նե րին: Ման կա կան «Արփի» հավել վա ծում տպագրվել են բանաստեղ ծու թյուն ներ, հեքիաթ ներ, մանկա կան խաղեր: «ԲՈԲՈԽ» Հասա րա կա կան, երգի ծա կան երկ շա բա թա թերթ, ապա՝ շաբա թա թերթ: Հրա- տարակ վել է 1920–1942 թթ. Թեհրա նում: Արտոնա տեր՝ Ա. Աղասյան, խմբագիր՝ Հ. Գարգաշ: 1933–ին ունեցել է «Մանկա կան բոբոխ» էջը: 1930–ին «Բոբոխի» հետ լույս է տեսել «Վերած նունդ» հասա րա կա կան–քաղա քա կան և գրա կան անկախ շաբա թա- թեր թը: Խարա զա նել է հայ հասա րա կա կան կյան քի ստվե րոտ կող մե րը, պատ կե րել ժամա նա կի իրա նա հայ կյան քի ելևէջ նե րը, արտա ցո լել հասա րա կա կան հոսանք նե- րի ձգտում ներն ու տրա մադ րու թյուն նե րը: 1940–1943 թթ. նրան կից հրա տա րակ վել է երկու էջով «Բոբոխ»–ի պատանե կան և մանկա կան բաժինը: «ԳԱՂԱՓԱՐ» Հասա րա կա կան–քաղա քա կան գրա կան եռօ րյա թերթ: Լույս է տեսել 1925– 1927 թթ. Թեհրա նում, արտոնա տեր՝ Ա. Բեգյան, խմբագիր՝ Ա. Ղազարյան: Ձգտել է սփյուռ քը կապել մայր հայ րե նի քին, ջատա գո վել հայա հա վաք ման գաղա փա րը՝ աջակ ցե լով Խորհր դա յին Հայաս տա նի կառա վա րու թյան միջո ցա ռում նե րին: Մեծ տեղ է հատ կաց րել Խորհր դա յին Հայաս տա նի տնտե սա կան ու մշա կու թա յին կյան- քի լուսաբանմանը: Տպագրել է գիտական և գեղարվես տա կան նյութեր, թարգմա- նություն ներ: Պարբե րա կա նին կից 1926–1927 թթ. լույս է տեսել «Նոր գաղափար» եռամ սյա հավել վածը: «ԶԱՆԳ» Հասա րա կա կան–քաղա քա կան, տնտե սա կան և գրա կան շաբա թա թերթ (վեր ջում՝ կիսա շա բա թա թերթ): Սոցի ալ–դեմոկ րատ հնչա կյան կու սակ ցու թյան հրա տա րա կու- թյուն: Լույս է տեսել 1910–1922 թթ. Թավ րի զում: Արտո նա տեր՝ Ա. Պատ մագ րյան, հիմ նա դիր խմբա գիր՝ Ալ. Տեր–Վար դա նյան, ապա՝ Վ. Մարսյան: «ԼՈՒՅՍ» Մշա կու թա յին և հասա րա կա կան երկ շա բա թա թերթ: Լույս է տես նում 2000 թ. մար- տից Թեհ րա նում, անդ րա դառ նում է իրա նա հայ գաղու թի կյան քի բոլոր հար ցե րին, Հայաս տա նի, Արցա խի և Սփյուռ քի կյան քին: Արտո նա տերը և գլխա վոր խմբա գիրն է Էդիկ Բաղդա սա րյա նը (Էդ. Գերմանիկ): «ԼՈՒՍԱԲԵՐ» Ման կա պա տանե կան, գրա կան, գեղար վես տա կան, ման կա վար ժա կան պատ կե- րա զարդ ամսագիր: Լույս է տեսել 1949–1971 թթ. Թեհ րա նում: Արտո նա տեր–խմբա- գիր՝ Ա. Մուրադ խա նյան, հետագա յում խմբագրել է Ա. Գառոնեն (Ա. Տեր–Բաղդա- սա րյան): Տպագ րել է հայ և օտար դասա կան նե րի ստեղ ծա գոր ծու թյուն ներ, արձակ և չափա ծո գոր ծեր, պիես ներ, երգեր և այլն: Հանրամատ չե լի նյու թե րով ներ կա յաց- րել է գրա կա նու թյան և արվես տի նշա նա վոր գոր ծիչ նե րի կյանքն ու գոր ծու նե ու թյու- նը (Կոմիտաս, Պ. Ադամյան, Ա. Իսահա կյան, Ա. Զորյան և ուրիշներ), ծանոթաց րել

137 Հայաս տա նի պատ մա կան հու շար ձան նե րին, երե խա նե րին ուսու ցա նել վար վե լա կեր- պի կանոններ: «ԾԻԱԾԱՆ» Գրա կան, մշա կու թա յին և հասա րա կա կան ամսա գիր: «Իրա նա հայ ազգա յին և մշա կու թա յին միու թյան» օրգան: Հրա տա րակ վել է 1982–1988 թթ. Թեհ րա նում: Արտո- նա տեր՝ Կ. Օհան ջա նյան: Անդ րա դառ նում էր երկ րի քաղա քա կան կարևո րա գույն իրա դար ձու թյուն նե րին, ներ կա յաց նում իրա նա հայ ազգա յին և մշա կու թա յին կյան քը, արտատպու թյուն ներ կատարում հայկա կան մամուլից: «ՀՈՒՅՍ» Գրական, մշակութային և հասարակական երկշաբաթաթերթ։ Արտոնատերը՝ Լևոն Ահարոնյան, խմբագիրը՝ Ռ. Սաֆարյան։ «ՀՈՒՐ» Գրական, գիտական և հասարա կա կան ամսագիր: Լույս է տեսել 1971–1974 թթ. Թեհ րա նում, հայե րեն և պարսկե րեն: Խմբա գիր՝ Գ. Հովա կի մյան: Տպագ րել է հայ և պար սիկ ժողո վուրդ նե րի պատ մա կան կապերն ու փոխ հարաբե րու թյուն նե րը լու սա բա նող հոդ ված ներ, ուսում նասիրու թյուն ներ, բանա սի րա կան գոր ծեր: Ներ- կա յաց րել է իրա նա հայ մշա կու թա յին կյան քը, պար սիկ ընթեր ցո ղին ծանո թաց րել դասա կան և ժամա նա կա կից հայ գրող նե րի ստեղ ծա գոր ծու թյուն նե րին: Ամսագ- րում տեղ են գտել նաև գիտա կան, մատե նա գի տա կան, ման կա վար ժա կան ուսում- նա սի րու թյուն ներ: «ՄԻՏՔ» Հասա րա կա կան–քաղա քա կան, գրա կան շաբա թա թերթ: Հրա տա րակ վել է 1912– 1914 թթ. Թավ րի զում: Տնօ րեն՝ Մ. Բաղ դա սա րյան, խմբա գիր–հրա տա րա կիչ՝ Ալ. Տեր–Վար դա նյան: Անդ րա դար ձել է իրա նա հայ գաղու թի կյան քին, Հայաս տա նի և հայ ժողովր դի պատ մա կան ճակա տագ րին, տպագ րել իրա նա հայ գրող նե րի ստեղ- ծագոր ծու թյուն ներ, գրախո սա կան ներ, մշակու թա յին լուրեր: «ՆՈՐ ԱՂԲՅՈՒՐ» Ման կա պա տա նե կան ամսա գիր: Հրա տա րակ վել է ընդ մի ջում նե րով՝ 1942– 1948 թթ. Թեհրա նում (1944–ին լույս չի տեսել): Խմբագիր՝ Ա. Տեր–Օհանյան: Մեծ ուշադ րու թյուն է դարձ րել իրա նա հայ երի տա սար դու թյան կրթու թյան, բարո յա կան և գեղա գի տա կան դաս տի ա րա կու թյան հար ցե րին: Տպագ րել է իրա նա հայ գրող նե րի և համաշ խար հա յին (թարգ մա նա բար) գրա կա նու թյան դասա կան նե րի գոր ծե ր, բնա գի- տությա նը, արվեստին ու պատմու թյա նը նվիրված հոդվածներ: «ՆՈՐ ԷՋ» Գրական ժողովա ծու: Լույս է տեսել 1935–1943, 1953–1978 թթ. Թեհ րա նում՝ իրա նա հայ երի տա սարդ ստեղ ծա գոր ծող նե րի նախա ձեռ նու թյամբ: Խմբա գիր ներ՝ Զ. Միր զո յան, Գ. Խանենց: Տպագ րել է իրա նա հայ արձա կա գիր նե րի ու բանաս տեղծ- նե րի ստեղծա գոր ծու թյուննե րը: 24–րդ համարը լույս է տեսել Երևանում:

138 «ՆՈՐ ԽՈՍՔ» Հասա րա կա կան–քաղա քա կան շաբա թա թերթ, Թեհ րա նի «Հայ մշա կու թա յին կենտրո նի» օրգան: Լույս է տեսել 1979–1980 թթ. Թեհ րա նում, խմբա գիր՝ Սու րեն Համբալ չան: «ՀԱՅՐԵՆԻ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ» Ծանո թաց րել է Խորհր դա յին Հայաս տա նի գրա կա նու թյան ու մշա կույ թի նորու- թյուննե րին: Թարգմա նա բար տպագրել է նաև ռուս և եվրոպա ցի գրողնե րի գործերը: «ՆՈՐ ԿՅԱՆՔ» Հասա րա կա կան–քաղա քա կան և գրա կան շաբա թա թերթ, հետա գա յում՝ եռօ րյա: Հրա տա րակ վել է 1922–1927 թթ. Թեհ րա նում: Արտո նա տեր՝ Ստ. Խան բա բյան, ապա՝ Վ. Հովհան նի սյան, խմբագիր՝ Օ. Մխիթա րյան («Ֆենիքս»): «ՆՈՐ ՋՈՒՂԱՅԻ ԼՐԱԲԵՐ» Ամսա թերթ: Նոր Ջու ղա յի ազգա յին հոգա բար ձու թյան հրա տա րա կու թյուն: Լույս է տեսել 1904–1908 թթ. Նոր Ջու ղա յում: Խմբա գիր՝ Ի. Վար դա զա րյան: Տպագ րել է հոգա բար ձու թյան և առաջ նոր դա րա նի տեղե կագ րերն ու լուսաբանել բարե գոր- ծա կան հաս տա տու թյուն նե րի գոր ծու նե ու թյունը: Ծանո թաց րել է Պարս կաս տա նի և Հնդկաս տա նի հայ կա կան գաղ թա վայ րե րի կյան քին, տպագ րել պարս կա հայ գրող նե- րի ստեղծա գործություն ներ, ռուս և եվրոպա կան գրակա նության նմուշներ: «ՇԱՎԻՂ» Գրա կան և քաղա քա կան շաբա թա թերթ: Իրա նա հայ առաջին պարբե րա կա նը: Հրա տա րակ վել է 1894–1897 թթ. Թեհ րա նում: Արտո նա տեր ու հրա տա րա կիչ (նաև անվա նական խմբա գիր)՝ Ա. Բեկ նա զա րյան: Խմբա գիր ներ՝ Հ. Խան–Մասե յան (1894), Վ. Փափա զյան: Մեծ տեղ է հատ կաց րել իրա նա հայ աշխա տա վո րու թյան, հատ կա պես գյու ղա ցի ու թյան սոցի ալ–տնտե սա կան, իրա վա կան, կեն ցա ղա յին վիճա կին, բարձ- րաց րել լու սա վո րու թյան հար ցեր: Ունե ցել է գրա կան հարուստ բաժին, թարգ մա նա- բար ներկա յացրել եվրոպա կան, ռուս և պարսիկ գրողներին: «ՊԱՀԱԿ» Քաղա քա կան–հասա րա կա կան և գրա կան ամսա գիր, Թեհ րան, 1951–1952 թթ.: Արտո նա տե րը` Մու շեղ Մաստյան: «ՊԱՐՍԿԱՀԱՅ ՏԱՐԵՑՈՒՅՑ» Թեհրան 1927, 1929, 1930 թթ.: Խմբագիր և հրատարակիչ՝ Հայկ Գարգաշ: «ՋԱՀԱԿԻՐ» Հոգևոր, բարո յա գի տա կան, առող ջա պա հա կան և տեղե կա տու պար բե րա կան (ամսա թերթ): Գալս տյան եկե ղե ցու հրա տա րա կու թյուն: Լույս է տեսել 1963–1990 թթ. Թեհրա նում: Խմբագիր՝ Հ. Սալաքյան: «ՎԵՐԱԾՆՈՒՆԴ» Հասա րա կա կան–քաղա քա կան, գրա կան լրա գիր: Լույս է տեսել 1930–1953 թթ. Թեհ րա նում՝ տար բեր պար բե րա կա նու թյամբ (օրա թերթ, երկօ րյա, եռօ րյա և այլն):

139 Խմբագիր–արտո նա տեր՝ Հ. Գարգաշ: Լուսա բա նել է իրանա հայ համայնքի առօրյան, հանդես է եկել հանուն նրա միասնու թյան: Լայնո րեն ներկա յաց րել է Խորհրդա յին Հայաս տա նի տնտե սու թյան, գիտու թյան ու մշա կույ թի առջըն թա ցը, սփյուռ քա հա յու- թյան գոյատև ման նախապայ ման համարել սերտ կապը հայրե նի քի հետ: Երկրորդ համաշխարհային պատե րազ մի տարի նե րին անդ րա դար ձել է ռազ մա ճա կա տի իրա- դար ձու թյուն նե րին, հայ ռազ միկ նե րի սխրանք նե րին: Հետ պա տե րազ մյան շրջա նում սատա րել է հայ րե նա դար ձու թյա նը: Ունե ցել է գրա կան բաժին, ուր հայ գրող նե րի գոր- ծե րից բացի թարգ մա նա բար ներ կա յաց րել է պարս կա կան գրա կա նու թյու նը: Տպագ- րել է նաև գիտու թյան ու մշա կույ թի տար բեր բնա գա վառ նե րին նվիր ված հոդ ված ներ: 1930–1942 թթ. հրատա րակել է նաև «Բոբոխ» հավելվածը: «ՐԱՖՖԻ ՏԱՐԵԳԻՐՔ» Թեհրան, 1969, 1970, 1971 թթ. հրատա րակիչ–խմբա գիր՝ Տաճատ Պողոսյան: 1971–ի հատորը լույս է տեսել 1984 թ. խմբագրի դստեր՝ Արմինե Պողոսյա նի կողմից, Լ. Գ. Մինասյա նի խմբագրու թյամբ: «ՑԱԽԱՎԵԼ» Երգի ծա կան պատ կե րա զարդ երկ շա բա թա թերթ: Լույս է տեսել 1943–1944 և 1950–1958 թթ. Թեհրա նում: Խմբագիր՝ Ե. Բազեն (Միրզա յան): 1943–1944 թթ. հրա տա րակ վել է որպես ժողո վա ծու (1–8 համար): Խարա զա նել է իրա նա հայ կյան քի արա տա վոր կող մերը: «ՓՅՈՒՆԻԿ» Գրա կան, հասա րա կա կան–քաղա քա կան շաբա թա թերթ: Լույս է տեսել 1979–1983 թթ. Թեհ րա նում: Հան դես է եկել իրա նա կան հեղա փո խու թյա նը սպառ նա ցող ուժե րի, միջազ գա յին իմպե րի ա լիզ մի դեմ, ծանո թաց րել ԽՍՀՄ քաղա քա կան կառուց ված քին և միու թե նա կան հան րա պե տու թյուն նե րի իրա վունք նե րին: «Կռո՛ւնկ, խաբ րիկ մը չու- նիս» խորագ րով պատ մել է Խորհր դա յին Հայաս տա նի առօ րյա յի մասին: Արտո նա- տեր՝ Ժորժ Համբար չյան, խմբա գիր՝ Հրաչ Հախ վեր դյան:

140 ՏԻԳ ՐԱՆ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ

Ծն վել է 17.05.1961 թ. Ե րևա նում: 1978 թ. ավար տել է Երևա նի 143 միջնա կարգ դպրո ցը և ըն- դուն վել Ե րևա նի պե տա կան հա մալ սա րա նի ֆի զի կայի ֆա կուլ- տետ, ապա տեղա փոխ վել է նույն համալ սա րա նի պատմու թյան ֆա կուլ տե տի փի լի սո փա յու թյան բա ժին և 1983 թ. գե րա զան- ցու թյամբ ա վար տել է Ե ՊՀ փի լի սո փա յու թյան և սո ցի ո լո գի այի ֆա կուլ տե տը: 1984–1986 թթ. սովո րել է ՀՍՍՀ ԳԱ փիլի սո փա յու թյան և իրա վուն քի ինս տի տու տի ասպի րան տու րա յում, ապա անցել աշ խա տան քի ՀՍՍՀ ԳԱ փի լի սո փա յու թյան ամ բի ո նում` որ պես ավագ լաբո րանտ: 1988 թ. աշ խա տել է ՀՍՍՀ ԳԱ փի լի սո փա յու թյան և ի րա- վուն քի ի նս տի տու տում` որ պես կրտ սեր գի տաշ խա տող: 1997 թ. պաշտ պա նել է թեկ նա ծո ւա կան ա տե նա խո սու թյուն և ստա ցել փի լի սո փա յա կան գի տու թյուն- նե րի թեկ նա ծո ւի գի տա կան աս տի ճան: 1991 թ. հիմնադ րել է «Նոյյան տապան» լրատվա կան–վեր լու ծա կան կենտրո նը և գլխա վոր տնօրե նի պաշ տո նում ղե կա վա րել այն մին չև 2008 թ.: Դա սա վան դում է Ե րևա նի պե տա կան լեզ վա բա նա կան հա մալ սա րա նում: 2007 թ. ը նտր վել է «Լ րատ վա մի ջոց նե րի հա մա հայ կա կան ըն կե րակ ցու թյան» նա խա գահ: 2008 թ. ը նտր վել է « Նոյյան տա պան» մե դի ա մի ա վոր ման խորհր դի նա խա գահ:

ԼՐԱՏ ՎԱ ՄԻ ՋՈՑ ՆԵ ՐԻ ՀԱՄԱ ՀԱՅ ԿԱ ԿԱՆ ԸՆԿԵ ՐԱԿ ՑՈՒ ԹՅԱՆ ԴԵ ՐԸ ՀԱՅ ՄԱ ՄՈՒ ԼԻ ՀԱ ՄԱԽՄԲ ՄԱՆ ԳՈՐ ԾՈՒՄ

Հար գե լի տիկնայք և պարո նայք Նախ և ա ռաջ Լրատ վա մի ջոց նե րի հա մա հայ կա կան ըն կե րակ ցու թյան ա նու նից ուզում եմ ող ջու նել և սերտ հա մա գոր ծակ ցու թյան և մեծ օ ժան դա կու թյան հա մար շնոր հա կա լու թյուն հայտ նել հա մա ժո ղո վի բո լոր մաս նա կից նե րին, ը նդ ո րում՝ թե՛ դահ լի ճում գտն վող նե րին, թե՛ նրանց, ով քեր չեն կա րո ղա ցել ժա մա նել Ստե փա նա- կերտ և մեր աշխա տանք նե րին մասնակ ցում են համա ցան ցի միջո ցով: Ոչ մե կի հա մար էլ գաղտ նիք չէ, որ նման հա մա ժո ղով նե րը ա մե նաար դյու նա վետ մի ջոցն են ամ բող ջաց նե լու հա մա հայ կա կան լրատ վա կան դաշ տը` քա նի որ հնա րա- վո րու թյուն են տա լիս հայ լրագ րող նե րին և աշ խար հաս փյուռ հայ կա կան լրատ վա- մի ջոց նե րի ղե կա վար նե րին՝ մի մյանց ճա նա չե լու, ան մի ջա կան շփում հաս տա տե լու, հա մա հայ կա կան խն դիր նե րի շուրջ տե սա կետ ներ փո խա նա կե լու և գոր ծակ ցու թյան հնա րա վոր ու ղի ներ նա խան շե լու: Նման շփում նե րը մեզ բո լո րիս հնա րա վո րու թյուն են տա լիս ար ժևո րե լու մեր աշ խա տան քը, մե ծաց նում են հա մախմբ ված ու մի աս նա- կան ու ժե րով աշ խա տե լու պատ րաս տա կա մու թյու նը: Հե ռա վոր 2002 թ. Բրա տիս լա վա յում կա յա ցած Հայ լրագ րող նե րի ա ռա ջին հա մա- ժո ղո վի շուրջ եր կու տաս նյակ մաս նա կից ներս այն ժա մա նակ չէ ինք էլ կա րող պատ կե- րաց նել, որ այս նա խա ձեռ նու թյու նը նման շա րու նա կու թյուն կս տա նա, լրագ րող նե րի

141 հա մա ժո ղով նե րը կդառ նան ա վան դա կան, այս քան կընդ լայն վի մաս նա կից նե րի թի- վը և մաս նա կից ե րկր նե րի աշ խար հագ րու թյու նը։ Այժմ սփյուռ քի նա խա րա րու թյան շնոր հիվ, ո րն ան մի ջա պես գնա հա տեց աշ խար հի հայ կա կան մա մու լի հա մախմբ ման և ազ գային հար ցե րում մի աս նա կան գոր ծե լու կա րևո րու թյու նը, հայ լրագ րող նե րի ներ կայիս հա մա ժո ղո վը ան նա խա դեպ մեծ շր ջա նակ ը նդ գր կեց. այ սօր հա մա ժո ղո վին մասնակ ցում են լրագրող ներ աշխար հի ար դեն 26 երկր ներից: Այս ա մե նով հան դերձ, լրագ րո ղա կան հա մա ժո ղով նե րի կա րևո րա գույն ար դյունք- նե րից մե կը հա մա րում եմ հա մախմբ վա ծու թյան և մի աս նա կա նու թյան գա ղա փա- րի շո շա փե լի դար ձած մարմ նա վո րու մը` 3–րդ հա մա ժո ղո վի ըն թաց քում ստեղծ ված «Լ րատ վա մի ջոց նե րի հա մա հայ կա կան ըն կե րակ ցու թյու նը», ո րին այ սօր ան դա մակ- ցում են շուրջ 4 տաս նյակ լրատ վա մի ջոց ներ աշ խար հի տար բեր ե րկր նե րից: Ըն կե- րակ ցու թյան ան դամ լրատ վա մի ջոց նե րին, ո րոնք ան կախ ի րենց ո ւղղ վա ծու թյու նից և կուսակ ցա կան պատ կա նե լու թյու նից գործում են մի աս նա բար և հա մե րաշ խու թյան սկզ բուն քով, մի ա վո րել է ձգ տու մը փոխ հա մա ձայ նեց ված աշ խա տան քի մի ջո ցով նպաստե լու հա մա հայ կա կան, ազ գային խն դիր նե րի լուծ մա նը՝ ի մի բե րե լով հայկա- կան մա մու լի ու ժե րը հա մազ գային նշա նա կու թյուն ու նե ցող լոբ բիս տա կան հարցե- րում, ո րոնց թվում են աշ խար հում Հայոց ցե ղաս պա նու թյան ճա նաչ ման գործըն թա- ցը, ղա րա բա ղյան հարցի ար դա րա ցի լու ծու մը և աշ խար հում այդ խնդրի ճշգ րիտ ներ- կա յա ցու մը, Հա յաս տան–Արցախ –Ս փյուռք, Սփյուռք–Ս փյուռք տն տե սա կան, մշա կու- թային և այլ կապե րի ստեղծումն ու ամ րապն դու մը, Հա յաս տա նի Հան րա պե տու թյան պե տա կա նու թյան ամ րապն դու մը, Հա յաս տա նում ժո ղովր դա վա րու թյան կայա ցու մը և ՀՀ մի ջազ գային ի մի ջի ամ րապն դու մը, Հա յաս տա նի տնտե սու թյան հզո րա ցու մը և մի ջազ գային ներգ րավ վա ծու թյան մե ծա ցու մը։ Մեծ է ազ գային գա ղա փար նե րի շուրջ հա մախմբ ված հայ կա կան մա մու լի դե րը « Հա յաս տա նը՝ բոլոր հայերի Հայ րե նիք» գա ղա փա րի ար մա տա վոր ման հար ցում: Ըն կե րակ ցու թյան ան դամ նե րը կա րևո րում են նաև ա զատ ժո ղովր դա վա րա կան Հա- յաս տա նի` համայն հայու թյան գա ղա փա րա խո սա կան և մշակու թային կենտրոն դառ- նա լու գա ղա փա րը և աշ խա տում են նպաս տել հայկա կան մշակու թային ար ժեք նե րի պահպան մա նը և տա րած մա նը: Լ րատ վա մի ջոց նե րի հա մա հայ կա կան ըն կե րակ ցու թյու նը ան ցած տա րի նե րի ըն- թաց քում ար ձա նագ րել է թե՛ հա ջո ղու թյուն ներ և թե՛ ձա խո ղում ներ: Ըն կե րակ ցու թյան mediaforum.am կայ քը սիր ված է լրագ րո ղա կան հան րու թյան կող մից, ի սկ ըն կե րակ ցու թյան ան դամ նե րը կայ քի մի ջո ցով կա րո ղա նում են առ ցանց աշ խատել միմյանց հետ, քն նարկել հար ցեր, անցկաց նել գաղտ նի և ոչ գաղտ նի քվե- ար կու թյուն ներ: Ըն կե րակ ցու թյունն աշ խա տանք նե րի ըն թաց քում կա րո ղա ցել է ի րա կա նաց նել իր ծրագ րային կա րևոր դրույթ նե րից մե կը` ստեղ ծել է հայ կա կան լրատ վա մի ջոց- նե րի մա սին տվյալ նե րի ա մե նա մեծ շտե մա րա նը և ա զատ հա սա նե լի ու թյան սկզ- բուն քով այդ տվյալ նե րը տե ղադ րել է իր կայ քում: « Նոյյան տա պան» լրատ վա կան կենտ րո նի հետ մի ա սին ստեղ ծել և տա րի ներ շա րու նակ վա րել է « Հայերն այ սօր» է լեկտ րո նային տե ղե կա գի րը (այժմ` « Հայերն աշ խար հում»), ո րը զե տեղ վում է ըն-

142 կե րակ ցու թյան կայ քում և է լեկտ րո նային փոս տով փո խանց վում է բազ մա հա զար ըն թեր ցող նե րի: Լ րատ վա մի ջոց նե րի հա մա հայ կա կան ըն կե րակ ցու թյան գոր ծու նե ու թյան մի ակ լուրջ խո չըն դո տը ֆի նանս նե րի պա կասն է, ի սկ ա վե լի ճիշտ՝ բա ցա կա յու թյու նը: Ըն- կե րակ ցու թյան գոր ծու նե ու թյան ազ գային ո ւղղ վա ծու թյունն է գու ցե ե ղել պատ ճա ռը, որ հնա րա վո րու թյուն չի ըն ձեռ վել օ գտ վե լու մի ջազ գային և օ տա րերկ րյա դո նոր կազ- մա կեր պու թյուն նե րի ֆի նան սա վո րու մից: Հա մե նայն դեպս, ան ցած տա րի նե րի ըն- թաց քում ար ված բազ մա թիվ փոր ձե րը դա են ա պա ցու ցում, մինչ դեռ այդ նույն ժա մա- նա կա հատ վա ծում այլ հա յաս տա նյան լրատ վա կան կազ մա կեր պու թյուն ներ մի լի ո նա- վոր դո լար նե րի գրան տային ծրագ րեր են ի րա կա նաց րել: Ըն կե րակ ցու թյան գոր ծու- նե ու թյու նը թե կուզ և փոքր–ի նչ ֆի նան սա վո րե լու հար ցում ձեռն պահ են մնա ցել նաև Հա յաս տա նի Հան րա պե տու թյան թե՛ պե տա կան կա ռույց նե րը և թե՛ հա մա հայ կա կան խո շոր կազ մա կեր պու թյուն նե րը՝ փաս տո րեն թող նե լով, որ մեր գնա հատ մամբ՝ կա- րևոր հա մա հայ կա կան լրագ րո ղա կան կա ռույ ցը ֆի նան սա պես ու նե նա մի այն մեկ աղ բյուր`ըն կե րակ ցու թյան ան դամ նե րի ան դա մավ ճար նե րը, ի նչ չի բա վա րա րում ան- գամ ըն կե րակ ցու թյան գրա սե նյա կային ծախ սե րը հո գա լու հա մար: Այս պա հին այդ ծախ սե րը հո գում է ըն կե րակ ցու թյան հիմ նա դիր ան դամ նե րից մե կը` « Նոյյան տա- պան» մե դի ա մի ա վո րու մը: Մինչ դեռ հա մա պա տաս խան ֆի նան սա կան աղ բյուր նե րի ստեղծ ման պա րա գա- յում ըն կե րակ ցու թյու նը կկա րո ղա նա ի րա կա նաց նել բազ մա թիվ ծրագ րեր և կյան քի կո չել նաև այս հա մա ժո ղո վում ար դեն բարձ րաց ված մի շարք կա րևոր գա ղա փար ներ: Հե տաքր քիրն այն է, որ ան ցած տա րի նե րի ըն թաց քում ևս ըն կե րակ ցու թյա նը միշտ հա ջող վել է դրա մա կան մի ջոց ներ հայ թայ թել բուն հա մա ժո ղով կազ մա կեր պե լու հա- մար, բայց միշտ չեն գտնվել միջոց ներ այդ համա ժո ղովնե րում բարձրաց ված խնդիր- նե րի լուծմանն ուղղ ված ծրագրերն իրա կա նացնե լու համար: Ես հու սով եմ, որ գո նե այս հա մա ժո ղո վից հե տո ի րա վի ճա կը կփոխ վի: Կգտն վեն մի ջոց ներ՝ ո ւղ ղե լու նաև ո րո շում նե րի ի րա կա նաց մա նը, և Հա յաս տա նի պե տա կան կա ռույց նե րը, Սփյուռ քի հա մա հայ կա կան կազ մա կեր պու թյուն նե րը, ան հատ բա րե- րար նե րը կգտ նեն թե կուզ հա մեստ դրա մա կան մի ջոց ներ հա մա ժո ղով նե րի մի ջև ըն- կած ժա մա նա կա հատ վա ծում օ ժան դա կե լու հայ լրագ րող նե րի մի աս նա կա նու թյան ամ րապնդ մանն ո ւղղ ված ծրագ րե րին, ո րոն ցից շա տերն ի րա գոր ծել և ի րա գոր ծում է նաև Լրատ վա մի ջոց նե րի հա մա հայ կա կան ըն կե րակ ցու թյու նը: Կար ծում եմ, ըն կե րակ ցու թյու նը մեծ նե րուժ ու նի և այն ան պայ ման պետք է ա ռար- կա յաց նել հատ կա պես ղա րա բա ղյան հիմ նա հար ցի արդար լուծման , Հայոց ցեղաս- պա նու թյան մի ջազ գային ճա նաչ ման, ազ գային նկա րագ րի, մայ րե նի լեզ վի, հայ մշա- կույթի պահպան ման գործում :

143 ՆԱՐԻՆԵ ՄԿՐՏՉՅԱՆ

Ծնվել է 1963 թ. հոկ տեմ բե րի 11–ին Երև ա նում: 1987–ին ավարտել է Երևա նի պետական համալսա րա նի բանա սի րա կան ֆակուլ տե տի հայոց լեզու և գրա կա նու թյուն բաժի նը: 1988–1991 թթ. աշխատել է ՀՍՍՀ գիտություն նե րի ակադե- միա յի հրատա րակ չու թյու նում` որպես սրբագրիչ: 1991–1995 թթ. սեպ տեմ բեր աշխա տել է «Հայք» թերթի խմբագ րու թյու նում` որպես լրագ րող: 1995 –1998 թթ. աշխա տել է «Ազգ» թեր թի խմբագ րու թյու- նում` որպես խորհր դարա նա կան լրագ րող: 1997 թ. մայի սի 20–ին Հայաս տա նի մի խումբ առա ջատար լրագ րող նե րի հետ հիմ նադ րել է Մամու լի ազգա յին ակում բը, որի նախա գահն է: 1998–2002 թթ. աշխա տել է ԵՊՀ մամու լի տեսու թյան և պատ մու թյան ամբի ո նում` որպես դասա խոս: 2002 – 2003 թթ. եղել է «Այժմ» թեր թի գլխա վոր խմբա գի րը: 2003 թ. հու նի սին հիմ նադ րել է «Ամբի ոն» անկախ թեր թը, որի գլխա վոր խմբա գիրն է: 2005 թ. արժա նա ցել է «Միջազ գա յին լրագ րու թյան բարձ րա գույն ստան դարտ ներ» դիպ լոմ–սեր- տիֆի կա տի: Դասա վան դում է Երև ա նի Խ. Աբո վյա նի անվ. պետա կան ման կա վար ժա կան համալ սա րա նում և ԵՊՀ միջազ գա յին հարա բե րու թյուն նե րի և սոցի ո լո գի ա յի ֆակուլ տետ նե րում:

Հար գե լի՛ գոր ծըն կեր ներ Նախ թույլ տվեք ողջու նել Համա հայ կա կան տեղե կատ վա կան հին գե րորդ համա- ժո ղո վը և գոհունա կու թյամբ ընդգծել դրա կայացմանն ուղղված ջանքե րը: Չնա յած հարա փո փոխ և տեն դա գին ժամա նակ նե րին` հայ ժողովր դի քաղա քա- կան նպա տակ նե րի մեջ փոփո խու թյուն ներ չեն արձա նագր վում: Կամ ավե լի ճշգրիտ` փոփոխու թյուն ներ արձանագր վում են այն դեպքում, երբ տեղի են ունենում պատ- մա կան իրադար ձու թյուն ներ և հեղա բե կում ներ: Այսօր հայ ժողովր դի քաղա քա- կան նպա տակ նե րը հիմ նա կա նում երկուսն են` առա ջին. Հայոց Ցեղաս պա նու թյան միջազ գա յին ճանա չում և դատա պար տում, երկ րորդ. ղարա բա ղյան հիմ նախնդ րի հայան պաստ կար գա վո րում: Արտա քին քաղա քա կան մնա ցյալ խնդիր նե րը` հայ– թուր քա կան հարա բե րու թյուն նե րի կար գա վոր ման, քաղա քա կան գոր ծընկ նե րի, դաշ- նա կից նե րի որոն ման, նաև` Հայաս տա նի Հարա պե տու թյան պաշտ պա նու թյան և անվ տան գու թյան խնդիր նե րը, ածանց վում են վերո հի շյալ երկու խնդիր նե րից, որոնք իրա վա ցի ո րեն ձևա կերպ ված են որպես համա հայ կա կան խնդիր ներ: Այդ խնդիր նե րը դեռ արդարա ցի լուծում չեն ստացել, այդ իսկ պատճա ռով շարունա կում են գլխավո- րել մեր քաղա քա կան օրա կար գի առաջ նա հեր թու թյուն նե րը: Միա ժա մա նակ, պետք է նկա տի ունե նալ, որ խնդիր նե րի և նպա տակ նե րի միջև տար բե րու թյու նը մեծ է, և այն հան գում է ոչ միայն տեխ նո լո գի ա յին, այլև` բովան դա կու թյա նը: Մի քանի օր առաջ

144 «Հան րա յին հարա բե րու թյուն ներ» առար կա յի շրջա նակ նե րում, ուսա նող նե րին պար- զա բա նե լով դեպի նպա տակ տանող տեխ նո լո գի ա նե րը, հանձ նա րա րե ցի ըստ տրված գծա պատ կե րի` ներ կա յաց նել իրենց կյան քի այդ շրջա փու լի նպա տա կը և դրան հաս- նե լու խոչըն դոտ ներն ու հնա րա վո րու թյուն նե րը: Ուսա նող նե րից մեկը, երկար մտա ծե- լուց հետո, առա ջադ րան քը չկա տա րեց և ի պատաս խան իմ հան դի մա նա կան հայաց- քի, ցածրա ձայն ասաց. «Ես երևի նպա տակ չունեմ. երազանք ունեմ, բայց երազան- քը երևի նպատակ չէ»: Ինձ թվում է, որ այդ ուսանո ղը ճշգրիտ արտացո լումն է հայ ժողովր դի հավա քա կան աշխար հըն կալ ման. մենք երա զանք ներ ունենք, բայց նպա- տակներ չենք սահմա նում մեզ համար: Մենք երբեմն անսխալ և ճշգրիտ կարող ենք սահ մա նել այլ ժողո վուրդ նե րի խնդիր նե րը և լու ծում ներ առա ջար կել, սակայն երբեմն մշուշոտ ենք պատկե րաց նում մեր հայրե նի քի և մեր ժողովրդի առջև կանգնած խնդիր նե րը: Ազգե րը, ժողո վուրդ նե րը, ինչ պես անհատ նե րը, չեն կարող երա զանք ներ չունե նալ: Երազանք նե րից չպետք է հրաժար վել, այլ պետք է միսուա րյուն հաղորդել դրանց, իսկ երազանք նե րը միսուա րյուն են ստանում, երբ նպատակ են դառնում: Երբ Մարթին Լյու թեր Քինգը հայտա րա րում էր` I have a dream` «Ես մի երա զանք ունեմ», դա նպատակ դառնա լու մեծ կեն սական էներգիա էր պարունա կում, որն, ի վեր ջո, իրակա նու թյուն դարձավ: Հայ ժողո վուր դը պար տա վոր է իր համար մեծ և իրա տե սա կան նպա տակ ներ սահ- մա նել և հետևո ղա կա նո րեն ընթա նալ դեպի այդ նպա տակ նե րը: Սա իմ ելույ թի առա- ջին շեշտադ րումն է, եթե կուզեք`առա ջին կոչը: Հաջորդ հան գա ման քը, որին հարկ եմ համա րում անդ րա դառ նալ, հետևյալն է. մենք`լրագ րող ներս, հաճախ նախընտ րում ենք Հայաս տա նի ներ կա յի և ապա գա- յի հարցե րի քննակու մը վեհանձնո րեն կամ ծու լո րեն թող նել պետական, քաղաքա- կան գոր ծիչ նե րին: Երբեմն նաև լրագ րու թյա նը առնչ վող հար ցե րով գերա դա սում ենք չզբաղ վել՝ դրանց քննարկ ման իրա վուն քը դար ձյալ վերա պա հե լով քաղա քա կան գործիչ նե րին: Ես դա ասում եմ վստահ լինելով, որ Հայաստա նում մի շարք խնդիրներ արդեն վաղուց միայն քաղա քական լուծում կարող են ունենալ, այն պարզ պատճա- ռով, որ դրանք տևական ժամանակ անտեսված կամ քողարկված մնալով` վերածվել են քաղաքա կան խնդիրնե րի: Միաժա մա նակ, ես վստահ եմ, որ մեր ժողովրդի, պետության, հասարա կու թյան, հայ րե նի քի ներ կա յին և ապա գա յին վերա բե րող կարևոր խնդիր նե րի քննարկ մա նը ԶԼՄ–ները պար տա վոր են լրջա գույն մաս նակ ցու թյուն ունե նալ: Այսօր այդ քննար- կում նե րին ԶԼՄ–ները մաս նակ ցում են միջ նորդ վոր ված` ներ կա յաց նե լով խնդրի շուրջ առկա տեսա կետ նե րը, եթե, իհար կե, ներ կա յաց նում են: Ժամա նա կա կից աշխար հը սա կոչում է բազ մա կար ծու թյան ապա հո վում, ինչը, որպես կանոն, հայաս տա նյան էլեկտ րո նա յին լրատ վա մի ջոց նե րը դժկա մու թյամբ են անում, եթե իհար կե, անում են: Հետևելով հայաստա նյան ԶԼՄ–ներին` այն տպավո րու թյունն է ստեղծվում, որ մեր հասա րա կու թյու նը բաղ կա ցած է միայն իշխա նու թյու նից և ընդ դի մու թյու նից: Մինչ- դեռ բնավ փոքր չէ ազատ և անկախ մտածող մարդկանց թիվը, որոնք կաշկանդ ված չեն ո՛չ իշխա նու թյամբ, ո՛չ էլ ընդ դի մու թյամբ: Նրանց աշխար հըն կա լու մը, իրա դար- ձու թյուն նե րի, դեպ քե րի, դեմ քե րի նրանց դիտար կում նե րը կարող են երբեմն վիճե լի

145 թվալ, բայց այդ դիտարկում նե րը ծնվում են ազատ մտքի, ազատ քաղաքա ցու, անհա- տի ընկալում նե րում, որոնք նորի տարրեր կարող են պարունա կել: Ազատ մտածող մար դիկ են դառ նա լու ազատ հասա րա կու թյան հիմ քը: Մինչ դեռ նրանք այսօր օտար- ված են հայաստա նյան հասարա կա կան գործըն թաց նե րից: Լրագրող նե րը կամ գոնե նրանց մի մասը ազատ մտածող մարդիկ են, և երբ նրանք համաձայն չեն լինում քաղաքա կան գործիչ նե րի կամ իրակա նաց վող քաղաքա կան ուղ ղու թյան հետ, փոր ձում են այդ անհա մա ձայ նու թյու նը հայտ նել լրագ րու թյան ոչ այն ժանրե րով, որոնք նախատես ված են տեսա կետնե րի համար: Դա կարող է հան- գեցնել պրոֆե սի ո նա լիզ մի անկման, ինչին հաճախ ենք ականա տես լինում: Բացել հեռուս տա ե թե րը ազատ մտա ծող մար դանց առջև, հնա րա վո րու թյուն տալ, որ ազատ քաղաքա ցի ները, որոնք իրենց ճակա տագի րը կապում են Հայաստա նի հետ, մաս- նակ ցու թյուն ունե նան երկ րի համար տագ նա պա հարույց և վիճա հա րույց բոլոր խնդիրնե րի քննարկմա նը: Ազատ մտա ծող մարդը կա՛մ ազատ երկիր է կայաց նում, կա՛մ այդ երկիրը փնտրում է օտար ափերում: Փնտրել, գտնել, հայտ նաբե րել, ասպարեզ տալ ազատ մտա ծող մարդկանց. սա իմ երկրորդ հորդորն է ձեզ: Հար գե լի՛ գոր ծըն կեր ներ Մենք ապրում ենք նոր ժամանակ նե րում, նոր գաղափար նե րի, մոտեցում նե րի, նոր արժեք նե րի ձևա վոր ման ժամա նակ նե րում: Նոր ժամա նակ նե րի առաջ բերած խնդիր նե րը, պահանջ նե րը մար տահ րա վեր նե րի են վերած վում այն ժամա նակ, երբ մենք անտե սում ենք դրանց լուծ ման կարևո րու թյունն ու անհ րա ժեշ տու թյու նը: Ընթա- նալ նոր ժամա նակ նե րի արժեք նե րով ոչ թե նորա ձևու թյա նը տուրք տալու համար, այլ քանի որ դրանք են ապա հո վում առա ջա դի մու թյուն և զար գա ցում յու րա քան չյուր պետության համար: Հիշեցնեմ, որ մենք ապրում ենք քսանմե կե րորդ դարում, որի հիմքը ազատ և տեղե կաց ված մարդն է: Ես կու զեի, որ մեր լրատ վա մի ջոց ներն իրենց զար գաց ման մեջ ավե լի առաջ անց նե ին հասա րա կու թյու նից, ինչը նույն հասար կու- թյան առա ջըն թա ցի համար լուրջ խթան կարող էր հան դի սա նալ: Եթե լրագ րող նե րը անհրա ժեշտ չափով տեղե կացված չեն կամ, որ ավելի վատ է` չեն ձգտում տեղեկաց- ված լինել, ապա չի կարող տեղե կաց ված լինել հասա րա կու թյու նը: Չտե ղե կաց ված կամ ապա տե ղե կաց ված հասա րա կու թյու նը կառա վա րե լը գու ցե ավե լի դյու րին է, սակայն վտան գա վոր է երկ րի անվ տան գու թյան տեսա կե տից: Չտե ղե կաց ված, ըստ այդմ նաև` քաղաքա կան որո շումնե րի կայացմա նը մասնակ ցու թյուն չու նե ցող հասա- րա կությու նը երկրի համար ճակա տագրա կան ինչ–որ մի պահի կարող է ոչ միայն չաջակ ցել քաղա քա կան ղեկա վա րու թյա նը, այլև դառ նալ անհա ղորդ և անտար բեր երկ րի ճակա տագ րի հան դեպ այն պարզ պատ ճա ռով, որ տևա կան ժամա նա կա հատ- ված տեղե կաց ված չլի նե լու պատ ճա ռով այդ հասա րա կու թյու նը կարող է կորց նել կողմ նո րո շիչ նե րը: Անշուշտ, նոր ժամա նակ նե րը, զանգ վա ծա յին հաղոր դակ ցու թյան արդի միջոցնե րը զգալի որեն ծածկում են այդ բաց տարածքը: Սակայն եթե մենք մեր մաս նա գի տա կան գոր ծու նե ու թյան անբա վար իրա կա նաց ման արդյուն քում հան րու- թյանը թողնում ենք միայն սոցիա լա կան կայ քե րը, ապա նշա նա կում է խզում է առա- ջա ցել մեր և հասա րա կու թյան միջև: Էլ չեմ ասում, որ մեր նախընտ րած տեղե կատ-

146 վությու նը արագ տարածե լու կամ գտնելու համար մենք ենք դիմում այդ կայքե րին: Փակ տեղե կատ վա կան հասա րա կու թյուն ձևա վո րե լու հնա րա վո րու թյուն, բարե բախ- տա բար, նոր ժամա նակ նե րում չու նենք, սակայն անհ րա ժեշտ չափով տեղե կաց ված չենք, որ ազդենք քաղաքա կան որոշում նե րի վրա: Անկախ նրանից, մեր կարծի քը հարցնո՞ւմ են, թե՞ ոչ: Մեր կար ծիքը չէին հարցնում և մեզ չէին տեղե կաց նում նաև հայ–թուր քա կան հարա բե րու թյուն նե րի կար գա վոր ման գոր ծըն թա ցից: Ցյու րի խյան արձա նագ րու թյուն նե րը դրա վկա յությունն են: Խնդիրն այն չէ, արդա րաց վա՞ծ էր այդ արձա նագ րու թյուն նե րի ստո րագ րու մը, թե՞ ոչ: Բնավ այն կար ծի քին չեմ, որ ազգո- վին պետք է բանակ ցու թյուն ներ վարենք, սակայն ազգո վին պետք է տեղյակ լինենք համա հա յա կա կան խնդիր նե րի լուծ ման գոր ծըն թա ցից: Առա վել ևս` այդ գոր ծըն թա ցի արդյունքից: Էլ չեմ ասում, որ անգամ հույժ գաղտնի լինե լու հանգա ման քը չապա հո- վեց ակնկալ վող արդյունքը: Երբ Հյու սի սա յին Ամե րի կան պայ քա րում էր Անգ լի ա յի լու ծը թոթա փե լու համար, ամե րի կա ցի հայտ նի լրագ րող, հրա պա րա կա խոս Թոմաս Փեյ նը գրում էր ժամա նա կի մամուլում. «Ինչպե՞ս կարող է Բրիտա նիա կղզին կախվա ծու թյան մեջ պահել Ամե- րի կա մայր ցա մա քը»: Ձևա փո խե լով Փեյ նի միտ քը, հարց նում եմ ինքս ինձ, հարց նում եմ ձեզ` ինչպե՞ս կարող էին երիտա սարդ ազգերն իրենց զարգաց ման մեջ այսքան առաջ անցնել հնա դարյա հայ ժողովրդից: Մի՞թե հազարա մյակ նե րը մեզ բավա րար չափով իմաստուն չեն դարձրել, որ ազգերի, ժողովուրդ նե րի այս մեծ մրցակցու թյան մեջ մենք առաջ անցնենք նրանցից: Մինչ դեռ նրանք այսօր ամբողջ թափով պիտի վազեին մեզ հասնե լու համար: Ողջ խնդիրն այն է, որ երի տա սարդ ազգերը մեծ նպատակ ներ էին սահ մանել իրենց համար, և այդ նպա տակ նե րին հաս նե լու համար նրանք ստեղ ծե ցին ազատ և տեղե- կաց ված հասա րա կու թյուն: Հենց այդ պի սի հասա րա կու թյան կայա ցու մը Հայաս տա- նի Հան րա պե տու թյու նում այժմ` 21–րդ դարում համա հայ կա կան խնդրի է վերած վել, խնդիր, որ մենք պար տա վոր ենք ներառել հայ ժողովրդի նորօրյա քաղա քական օրա- կար գի առաջ նա հեր թու թյուն նե րում: Թող կեցցե այն Հայաստա նը, ուր ապրում են ազատ մտածող և ազատ արտա- հայտվող մարդիկ: Այն Հայաստա նը, ուր ձևա վոր վելու է ազատ և տեղե կաց ված հասա րա կու թյու նը: Եվ այդ Հայաստա նը մենք ենք կայացնե լու:

147 ՆԱՂԱՇ ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆ

Ծնվել է 1966 թվականի դեկտեմբերի 9–ին: Բանասիրական գիտությունների թեկնածու, դոցենտ 1991–1994 թթ. – ԵՊՀ ժուռնալիստիկայի ամբիոնի ասպիրանտ: 1994–1999 թթ. ՀՀ ազգային հեռուստատեսության «Լրաբեր» լրատվական ծրագրի խմբագիր, «Դատական անդրադարձ» հաղորդման հեղինակ և վարող: 1999–2008 թթ. – ԵՊՀ ժուռնալիստիկայի ֆակուլտետի դեկանի տեղակալ: 2008 թ. ապրիլի 3–ից ԵՊՀ ժուռնալիստիկայի ֆակուլտետի դեկան: 2008 թ. պարգևատրվել է «Ֆրիտյոֆ Նանսեն» ոսկե հուշամեդալով: 2009 թ. արժանացել է ԵՊՀ Ոսկե մեդալի:

ԵՊՀ ԺՈՒՌՆԱԼԻՍՏԻԿԱՅԻ ՖԱԿՈՒԼՏԵՏԻ ԵՎ ՍՓՅՈՒՌՔԻ ԶԼՄ–Ի ՀԱՄԱԳՈՐԾԱԿՑՈՒԹՅԱՆ ՀՆԱՐԱՎՈՐ ՈՒՂԻՆԵՐԸ

Մեծարգո՛ ներկա ներ Երևանի պետական համալսա րա նի ռեկտո րի և անձամբ իմ անունից ողջունում եմ համա ժո ղո վի մաս նա կից նե րին: Խորհրդան շա կան է, որ համաժո ղո վը կայանում է հայոց բնօրրան Արցախ աշխար- հում, ուր դեռևս 19–րդ դարի առա ջին կեսին մամու լի զար գաց ման համար լուրջ նախադրյալ ներ էին ստեղծվել, իսկ Շուշին Թիֆ լիսի և Կ. Պոլ սի հան գույն դառ նում էր կրթամ շա կու թա յին երրորդ կենտ րո նը Կով կա սում: Հայոց առա ջին պար բե րա կա- նի՝ «Ազդա րա րի» հրա տա րա կու մից ընդա մե նը մի քանի տաս նա մյակ անց Շու շի ում լույս տեսավ Արցա խի առա ջին պար բե րա կա նը` «Հայ կա կան աշխարհ» ամսա գի րը: Այնու հե տև իրար հաջոր դե ցին «Քնար խոս նա կը», «Գոր ծը», «Ազգագ րա կան հան դե- սը»: Իսկ մինչև Շուշիի 1920 թ. բարբա րո սա կան հրկիզու մը այնտեղ լույս է տեսել շուրջ 20 անուն պարբե րա կան: Այս մասին հիշատա կե լը կամ խոսելը երբեք անպատեհ չէ, սակայն ելույթի համար հատ կաց ված ժամա նա կը սուղ է, ուս տի խոսեմ ըստ էու թյան՝ փոր ձե լով ասե լիքս ներ- կա յաց նել 4 ենթա կե տե րով, կարևո րե լով յու րա քան չյուր խնդիր: Լուծ ման կարոտ այդ խնդիրնե րի մասին տարբեր առիթնե րով, տարբեր ամբիոն նե րից բարձրա ձայ նել եմ: Առա ջին. կար ծում եմ, որ ժուռ նա լիս տա կան կրթու թյու նը ԵՊՀ–ում կազ մա կեր- պե լիս հարկ է ներգ րա վել սփյուռ քի ներու ժը: Աշխար հի տար բեր կրթա կան հաս տա-

148 տու թյուն նե րում մեդի ա ո լոր տի հայ անվա նի մաս նա գետ ներ են աշխա տում: Փորձ և վաս տակ ունե ցող լրագ րող ներ կան, ովքեր նաև մեդի ակր թու թյան ասպա րե զում են գոր ծու նե ու թյուն ծավա լում: Միջոցներ պետք է գտնել նրանց հրավի րե լու հայոց մայր բուհի ժուռնա լիս տի կա- յի ֆակուլ տե տում դասա խո սու թյուն ներ վարե լու համար: Արտերկ րում կու տակ ված մեծ փորձը նաև այդպես պիտի յուրաց նել, տեղայնաց նել` ի շահ տեղեկատ վա կան ճիշտ միջա վայ րի ձևա վոր ման, ի շահ քաղա քա կիրթ լրատ վա դաշ տի կայաց մա նը մեզա նում: Երկ րորդ. հարկ է կազ մա կեր պել սփյուռ քա հայ լրատ վա մի ջոց նե րի աշխա- տա կից նե րի վերա պատ րաս տում ԵՊՀ ժուռ նա լիս տի կա յի ֆակուլ տե տի հեռա կա ուսուց ման բաժ նում` (հեռա ու սուց ման կիրառ ման դեպ քում այդ հնա րա վո րու թյու նը ևս պետք է օգտագոր ծել) նաև այդ կերպ փորձե լով սփյուռքա հայ լրագրո ղին ճանա- չե լի դարձ նել մայր հայ րե նի քը, նրա երեկն ու այսօ րը: Արդեն 3–րդ տարին է, ինչ սփյուռ քա հայ ուսու ցիչ նե րի համար է նման վերա պատ րաստ ման ծրա գիր անց կաց- վում Հայաս տա նում: Երրորդ. Երևա նի պետա կան համալ սա րա նի ժուռ նա լիս տի կա յի ֆակուլ տե տի լավա գույն` բարձր առա ջա դի մու թյուն, ստեղ ծա գոր ծե լու ձիրք ու շնորհ ունե ցող ուսա- նող նե րի պրակ տի կան սփյուռ քի լրատ վա մի ջոց նե րում կազ մա կեր պե լու անհ րա ժեշ- տու թյան մասին եմ ուզում ասել: Մեր ձա վոր և հեռա վոր սփյուռ քի լրատ վա մի ջոց նե րը նաև այդպես կարող են գտնել իրենց հայաս տանյան թղթակից նե րին, նրանց ներգ- րավել այն գործին, ինչով իրենք են զբաղվում: Սփյուռքում գործող լրատվա մի ջոց- նե րը հայաս տա նաբ նակ թղթա կից նե րի օգնու թյամբ հայ րե նի քը ներ կա յաց նե լու, նոր լիցք ու ավիշ ստանա լու հնարա վո րություն կունե նան: Եվ վեր ջա պես չոր րորդ. հայ լրագ րա գի տու թյան ուսում նա սի րու թյան առար կան նաև սփյուռքա հայ մամուլն է իր երեկով ու այսօրով, իսկ դրա համար հայաստա- նաբ նակ հետա զո տո ղին մատ չե լի պիտի լինեն ուսում նա սիր վող պար բե րա կան նե- րի լրա կազ մե րը: Հայաս տա նի ազգա յին գրա դա րա նը, կար ծում ենք, սիրով կըն դու- նի դրանք, իսկ մամուլի պատմա բա նը այլևս իրա վացի ո րեն չի դժգո հի անհ րա ժեշտ նյու թի պակա սից: Դրանց հետ հայ րե նի քում պիտի հանգր վա նեն նաև սփյուռ քա հայ մամու լին առնչ վող մատե նա գի տա կան և այլ բնույ թի ուսում նա սի րու թյուն նե րը: Ահա այն, ինչ ցանկա նում էի ասել:

149 ԺԻՐԱՅՐ ՉՈԼԱՔԵԱՆ

Նոր Յառաջ երկօ րե այ – տնօ րէն Յատ կան շա կան տարեթ ւեր 2009 – «Անաքօ տափանաւ – մշակոյթ նե րու քառուղի» կեդ- րոնին հիմնա դիր անդամ 2000 – «Մկնիկ» կրթական աշխատա նո ցի վարիչ, թատե- րա կան աշխա տա նո ցի պատաս խա նա տու 1996 – աշխա տա կից «Յառաջ» օրա թեր թին 1990 – «Ակն» համոյ թի հիմնադիր անդամ 1980 – հիմնադիր անդամ Փարիզի Հայ թատրո նի ընկե- րակ ցու թե ան Բեմադ րու թիւն ներ 1990 – «Մատ րա 3», Գրի գոր Պըլ տե ան, Փարիզ 1994 – «Գաւազան և Դասագիրք», 1994, Festival Off Avignon 2005 – «Աչքս յարած եմ անցեա լին՝ ապագա յի նժոյգը նստած», Մեծ Եղեռ նի նուիրո ւած ներ կա յա ցում (Լիոն)

ՆՈՐ ՅԱՌԱՋ կամ ԺԱՌԱՆԳՈՒԹԵԱՆ ՄԸ ՍՏԱՆՁՆՈՒՄԸ

Նախաբան Ֆրան սա յի մէջ հայ կա կան լրա տո ւա մի ջոց նե րը եւ մամու լը հիմ նա կա նին մէջ ֆրան- սերէն լոյս կը տեսնեն, ի բացառե ալ Յառաջին, որ մինչեւ Մայիս 2009–ը, դիմադրած է հոսան քին, մնա ցած է հայա տառ ու ամե նօ րե այ: Կան նաեւ երկ լե զու երկ շա բա թօ րե այ թերթեր: Մայիս 2009–ին փակուե ցաւ Յառաջ օրաթեր թը: Անոր փակումը ընդվզու մի, վրդով- մուն քի եւ բար կու թե ան մեծ ալիք բարձ րա ցուց իր ընթեր ցող նե րուն մօտ, իր աշխա- տա կից նե րուն եւ անձ նա կազ մին մօտ: Նոր Յառա ջը արդիւնք է ինք նա բուխ դիմադ րա կան շար ժու մի: 1925–ին նոյ- նինքն Շաւարշ Միսա քե ա նով հաս տա տո ւած է դիմադ րա կան շար ժու մը: Դիմադ- րու թիւն տարա գիր հայե րու հոգե բեկ, եղեռ նա հա լած ճակա տագ րին դէմ: Յետա- գա յին անոր աղջ կան Արփիկ Միսա քե ա նի խիզախ կեցո ւած քով շարու նա կո ւած: Երբ իր հօր մահէն ետք ՀՅԴ կուսակ ցու թիւ նը ուզեց Յառաջ օրաթեր թը դարձնել կու սակ ցու թե ան պաշ տօ նա թերթ, ան ընդ դի մա ցաւ: Յառա ջը տարի նե րու ընթաց- քին դար ձաւ ֆրան սա հա յու թե ան թեր թը, անխ տիր բոլոր կու սակցու թիւն ներն ու քաղա քա կան հոսանք նե րը կը բաւա րա րէր: Դար ձաւ եւրո պա հա յու թե ան թեր թը: Ան դիմադ րեց օտա րա լեզ ւու թե ան: Մին չեւ մահը մնաց հայա տառ: Մնաց ընդ դի- մա դիր Սովե տա կան Հայաս տա նի վար չա կար գին եւ ընդ դի մա դիր Հայաս տա նի 150 Հան րա պե տու թե ան իշխա նու թե ան ժողովր դա վա րու թե ան կանոն նե րու խախ- տում նե րուն հան դէպ: Ան պաշտ պան հան դի սա ցաւ արեւմ տա հա յե րէ նին ու դասա- կան ուղ ղագ րու թե ան: Եւ այս դիմադ րա կան աւան դու թե ան արդիւնքն էր նաեւ Նոր Յառա ջի ստեղ ծու մը: Խումբ մը ընթեր ցող նե րու, աշխա տա կից նե րու եւ հովա նա ւոր նե րու դիմադ րու թե ան արդիւնքն է, երբ 85–ամեայ խմբագրա պե տու հին որոշեց փակել թերթը, չկամե նա լով զայն փոխանցել նոր սերունդին: Թերեւս ալ տիկինին ուզածն ալ այդ էր, որ 85–ամեայ Յառա ջին հիւծ ման դիմաց, անոր փակ ման որո շու մին դիմաց ֆրան սա հա յե րը ընդվ- զին, ըմբոստա նան, հակադար ձեն: Կրաւո րա կան դիրքե րէն դուրս գան: Յառա ջը կը խտաց նէ ֆրան սա հա յու թե ան պատ մու թիւ նը: Ան պատ կերն է սփիւռ- քա հա յութե ան դիմագրա ւած բոլոր բարդ խնդիրնե րուն եւ իրավի ճակին: 85–90 տարի ֆրան սա հայ գաղու թը չէ կրցած ստեղ ծել կեդ րո նա կան համա հայ կա- կան մարմին մը, հակառակ անոր որ սնո ւած է Լոյ սե րու քաղա քին մշա կոյ թով, եւրո- պական արժէքնե րով: Եկեղե ցին թեմ չէ կրցած հաստա տել (թեմը հաստա տո ւե ցաւ վեր ջերս՝ 2006 թուա կա նին), կու սակ ցու թիւն նե րը չեն կրցած իրենց նեղ համայն քա- յին ազդեցու թե ան գօտի էն դուրս ելլել եւ տեղ գրաւել տեղա կան քաղա քական ասպա- րէ զին մէջ, ազդեցու թե ան աւե լի լայն գօտի մը ստեղծե լով: Համայնքնե րու ղեկա վար- ները չեն կրցած դպրոցա կան ցանց մը ստեղծել: Հակառակ հարուստ մտաւո րա կա- նու թե ան առկա յու թե ան մնա ցած են իրար մէ անջատ, ներ կա յա ցուց չա կան մար մին մը կամ համակար գող մարմին մը չէ ստեղծո ւած: Այս սփիւռ քա յին պառակ տո ւած պատ կե րին մէջ միակ համա գա ղու թա յին համա- հայ կա կան իրո ղու թիւ նը Յառա ջի գոյու թիւն եղած է: Ան արմատ առած է Արեւմ տա հա- յաստա նէն, պատմա կան Հայաստա նէն: Մինչեւ մեզի հասած աւանդ է: Ինչ պէ՞ս ստանձ նել այս ժառան գու թիւ նը: Շատ են բոլոր այն հաստա տու թիւն նե րը որոնք կը փակուին կամ գոյատե ւե լու դժո ւա րու թիւն ունին: Աւան դա կան արժէք նե րու կորուս տին հան դէպ կայ կրա ւո րա կան դիրք: Երի տա սար դու թիւ նը ներգ րա ւե լու դժո ւա րու թիւն: Պէտք էր դուրս գալ կրա ւո րա կա նու թե նէն: Պայ քա րիլ կրա ւո րա կա նու թե ան դէմ կը նշա նա կէ առա ջին հեր թին քննել անոր պատ ճառ նե րը, որո նել նորո գու թե ան ուղի նե- րը եւ անկէ մեկնած ստանձնել ժառանգու թիւ նը: Հաւաքա կան ժառանգու թիւ նը: Յառաջ 85 տարուան ընթացքին եղած է օրաթերթ Ֆրանսա յի մէջ: Կարեւոր, հիմ- նա կան ժառան գու թիւն մը: 85 տարի ֆրան սա հայ գաղու թը իր պատ մու թիւ նը արձա- նագրած է Յառա ջի էջե րուն մէջ: 85 տարի ամեն օր, հայ կա կան պետա կա նու թե նէ խզուած, Հայաստա նի սովե տական վար չակար գէն հալածո ւած, Յառա ջը հայ ընտա- նիքնե րէն ներս մտած է, հայատառ շունչ բերած: Տարագիր հայութե ան համար եղած է հայ րե նիք: 1920–ական թուա կան նե րէն սկսեալ, Ֆրանսա հաստա տո ւած տարագիր հայերու մեծ մասը հայախօս չէր: Յառա- ջը անոնց համար դարձաւ դպրոց: Յառաջ ունեցաւ իր սաները, ստեղծեց իր հայախօս սերունդը: Սակայն 21–րդ դարու շեմին Արփիկ Միսաքե ան չկրցաւ, չու զեց արդիա կա նա- նալ: Չուզեց թերթը փոխանցել նոր սերունդին: Յու սալքո ւած էր: Ինքնա խա փան ման

151 դիմեց: Ինք նաս պա նու թե ան նման շար ժում: Շատ երկար է ման րա մասն քննար կու մը այս նիւթին: Բայց այսպի սի անցեալ ունեցող թերթ մը, հաստա տու թիւն դարձած թերթ մը չի պատկա նիր միայն իր սեփակա նա տի րոջ: Կը պատկա նի նաեւ ընթերցո ղին, որ 85 տարի փայփա յած է, գուրգու րա ցած անոր վրայ: Նոր Յառաջ ծնունդն է Յառա ջի ընթեր ցա սէր հասա րա կու թե ան գոհա ցում տալու ցանկու թե ան: ՆՅ ժառանգորդն է Յառա ջին, սակայն ան չէր կրնար նախ կին իրա վի- ճա կի պահպա նու մով` հայախօս տարեց ընթերցող ներով գոհանալ: Պէտք է ներգ րա- ւել նոր սերունդը, հասնիլ երիտա սար դու թե ան: Պէտք է պատասխան ներ գտնել նոր սերուն դին հիմ նախն դիր նե րուն: Նոր սերուն դը կաշխա տի, կը ստեղ ծա գոր ծէ, բայց` թաքուն: Փաս տը Ֆրան սա յի մէջ հայ կա կան տարո ւան նշում ներն էին: Այն ժամա նակ տակա ւին գոյու թիւն չու նէր Սփիւռքի նախարա րու թիւ նը: Armenie Mon Amie–անուան տակ Ֆրանսա յի մէջ Հայաստա նի տարուան հան- դի սու թիւն նե րուն պետա կան Հայաս տա նը կը ծրագ րէ մօտ 20 ծաւա լուն ծրագ րեր: Իրենց ֆրան սա հայ գաղու թը ինք նա բուխ կեր պով կը մաս նա կցի այդ տարո ւան հան- դի սութիւն նե րուն մօտ 600–էն 700 յաւելե ալ տեղական նախաձեռ նութիւն նե րով: Կան հակադիր հոսանքներ: Այո, նոր սերունդը կը հեռանայ հայերէ նէն, ենթակայ է խառն ամուս նու թիւն նե րու, որուն համար ազատ անկախ Հայաս տա նը հեղի նա կու- թիւն մը չի ներկա յաց նէր, գաղափա րա կան գրաւչու թիւն չունի: Ֆրանսան եւ Եւրոպան կը գոհացնեն անոր բոլոր կենսա կան, հոգեւոր պահանջնե րը: Պահ մը երկրա շար ժը սթա փե ցուց զինք: Պահ մը արցա խե ան յաղ թա նա կը խան դա վա ռեց: Անկա խու թիւ նը նմա նա պէս: Բայց Հայաս տա նի մէջ ժողովր դա վար ընտ րու թիւն նե րու խախ տում նե րը, կաշա ռա կե րու թիւ նը եւ արտա գաղ թը այն սեւ պատ կերն է, որ կը բարո յալ քէ, կը ջլա տէ ազգային ամենէն ազնիւ զգացում նե րը: Այս իրա վի ճա կէն մեկ նած ահա ւա սիկ այն չորս ոլորտ նե րը, ուր Նոր Յառաջ, իբր լրատու ամի ջոց, կը գործէ, որոնցէ բխած զանազան մարտահ րա ւէր ներ կը յառաջա նան. Լրագրական չորս ճակատ, որոնց ՆՅ կամ հայատառ որեւէ թերթ պէտք է անդրադառնայ: Ֆրանսահայութեան ներհայկական ճակատը Ֆրանսան եւ կրթամշակութային անհաւասար պայքարը Հայ դատը եւ հայկական պահանջատիրութիւնը Սփիւռք–Հայաստան գործակցութիւնը

Ֆրանսահայութեան ներհայկական ճակատը Սփիւռ քի մէջ ֆրան սա հայ գաղու թը կը գտնո ւի ինք նու թե ան կորուս տի ամե- նավտան գա ւոր ճակա տին վրան: 20–րդ դարու հայ գաղ թա կա նու թե ան ման րա պատ- կերն է Ֆրանսա յի հայ գաղութը: Սփւռքներու կուտա կում մը: Անաւարտ սփիւռք մը: Սփիւռ քի մէջ սփիւռք է: Ինք նա կեր տու մի ժամա նա կաշր ջան չէ ապրած: Այն պէս ինչ- պէս ունեցած են արեւել քի համայնքնե րը: 1920–ական թուա կան նե րէն սկսե ալ տարա գիր հայե րը տեղա ւո րո ւած են Ֆրան-

152 սա: Անկէ սկսեալ անդադար Պոլիսէն, Արեւել քէն` Եգիպտոս, Պաղեստին, Սուրիա… մինչեւ Հայաստա նէն հասած վեր ջին հոսանքը, որ կ’ըսուի թէ 120 000 հոգի կը համրէ: Այս իրավի ճա կը Ֆրանսա յի պարագան կը դարձնէ ինքնու րոյն ու հետաքրքրա կան: Ոչ մէկ պահու կայուն պահ չէ ունեցած: Երկ րորդ իւրա յատ կու թիւ նը, 400 000–500 000 հաշո ւող ֆրան սա հա յու թիւ նը տարա- ծո ւած է, ցրո ւած, ներգ րա ւո ւած ֆրան սա կան ընկե րա յին, տնտե սա կան, մշա կու թա յին զանա զան ասպա րէզ նե րու մէջ, բացի քաղա քա կան դաշ տէն: Ֆրան սա յի ո՞ր շրջանը երթաք հայու կը հանդի պիք, ո՞ր քարը որ վերցնէք տակէն հայ մը կամ ծագումով հայ մը կը գտնէք, սակայն դիմացը հաւա քական գետնի վրան կեդ րո նացած իշխա նութիւն չկայ: Ունի մօտ 700 կազմա կեր պու թիւն ներ, սակայն համայնքա յին ամենէն տար- րական համախմբող կառոյցնե րը կը բացակա յին: Սփիւռք չէ, ցրօնք է: Այս յարատեւ արշաւ նե րուն պատ ճա ռով նաեւ համայն քա յին կառոյց նե րը չեն զար գա ցած, մնա ցած են ցրուած:

Ֆրանսան եւ կրթամշակութային անհաւասար պայքարը կամ երկլեզւութեան, երկմշակութայնութեան հարցը

Ֆրան սան կարե ւոր դիրք կը գրա ւէ միջազ գա յին քաղա քա կան խաղա դաշ տին վրայ: Ֆրան սան Եւրո պա կան միու թե ան գլխա ւոր դեր կա տար նե րէն մէկն է: ԵԱՀԿ Մինսկի երրեակ բանագնաց ներու. – ազատութիւններու երկիր – արդիականութեան երկիր – գրականութեան ու գեղարուեստի երկիր – գաղութարար կայսրութիւն – փոքրամասնութիւններ չճանչցող պետութիւն – ցրի ու բարձր կրթութեան երկիր – կրթական համակարգ ցուլումի միջոց – աշխար հա կան քաղա քա կան համա կարգ, այսինքն` ապակ րօ նա ցո ւած պետու թիւն Ֆրան սա կան լրա տո ւա մի ջոց նե րը բազ մա զան են ու բազ մաբ նոյթ, հայ կա կան- ները շատ խղճուկ կը մնան անոնց դիմաց: Աւանդա կան մտայնու թե ամբ հայութիւ- նը անկա րող եղած է դիմադ րե լու անոր մշա կու թա յին հզօ րու թե ան: Ազա տու թե ան, հաւա սա րու թե ան, կրթու թե ան, մշա կու թայ նու թե ան բացա ռիկ պայ ման նե րը հայու- թիւ նը համար կե լու, ֆրան սաց նե լու նախան ձե լի պայ ման ներ ստեղ ծած են հայու թե ան համար: Ֆրան սա կան լու սա ւո րու թիւ նը, անոր մշա կոյ թը, 18–րդ, 19–րդ դարուն պոլ- սա հա յու թե ան համար, արեւմ տա հայ մշա կոյ թի համար եղած է զար գաց ման գերա- գոյն օրինակ: Արեւմտա հայ մշակոյ թը փորձած է ներշն չո ւիլ, ընդօ րի նա կել ֆրան սա- կան մշա կոյ թը: Արեւմ տա հա յու թիւ նը, եղեռ նի պատ ճա ռով ասպն ջա կան Ֆրան սա յի մէջ գտնուե լով, ստա ցած է տեղ ւոյն կրթու թիւ նը, այն ամէն գիտու թիւնն ու կրթու թիւ նը, այն ամէն ինչը, որ դարերով երազած է: Ունե ցած է բոլոր ազա տու թիւն նե րը: Կրօ նա- կան պաշ տա մուն քի լիար ժէք իրա ւունք ներ, քաղա քա ցի ա կան ամբող ջա կան համա-

153 հաւա սար իրաւունք ներ, ընկերա յին ապահո վու թիւն: Այն ինչ որ դարեր շարունակ չէ ունեցած, զրկուած եղած է ու դարերով պայքա րած է ձեռք բերելու համար: Այս բոլորը մէկ կողմա նէ հարստա ցու ցած է զինք, իսկ միւս կողմէ խեղճա ցու ցած զինք հայ կա կան մշա կու թա յին գետ նի վրայ: Տեղ չէ ձգած որ հայ կա կա նը զար գա նայ: Հայկա կա նը մնացած է աւանդա կա նի ամենէն տարրա կան աստիճա նին:

Հայ–թրքական հակամար տու թիւ նը Հայ դատը Ֆրան սա յի հայու թիւ նը եւ սփիւռ քա հա յու թիւ նը համախմ բող հիմ նա- կան ազդա կը եղած է: Բոլոր կու սակ ցու թիւն նե րը, կազ մա կեր պու թիւն նե րը եկե ղե- ցին, դպրոցը եւ համայն հայու թիւնը պայքա րած են ցեղասպա նութե ան ճանաչման համար, անոր ժխտումին դէմ եւ ներկա յիս` յատուցման պայքա րը կը մղեն: Եղած են նաեւ զինեալ պայքա րի պահեր: Բայց արդէն տասը տարի է նոր երեւոյթ է թրքական կազմա կեր պո ւած գաղութի մը երեւան գալը: Շատ աւելի գործո ւնե այ քան հայկա կան գաղութը, թուրք պետութե ան նեցու կը վայե լող, տնտե սա պէս հարուստ, երի տա սարդ, թրքա խօս, Թուր քի ոյ պետու- թե ան կապուած եւ ֆրանսա կան քաղաքա կան դաշտը ներթա փանցող: Կայ նաեւ Թուրքի ոյ Եւրոպա կան միութե ան անդամագ րու թե ան հարցը, որ մեծ մտա- վախու թե ան ու պայքա րի ընդդի մու թե ան առիթ է: Եւ ահա զարմա նա լի օ րէն թրքական ճակատի կազմա կերպ չա կան աշխատանք ներն են որ կը մղեն հայութիւ նը սթափու մին:

Ֆրանսա հայ կա կան ճակատ–Հայաստան յարաբե րու թիւն նե րը Ամենէն բարդը եղած են, երկպա ռակու թե ան պատճառ: Սփիւռք–Հայաստան յարաբե րու թիւն նե րը անցեալ մը ունին: Որուն մասին շատ չի խօսո ւիր: Պան ծա լի յարա բե րու թիւն ներ չեն եղած: Անկախ Հայաս տանն ալ չի համար ձա- կիր խօսիլ այդ մասին: Որով հե տեւ սովե տա հայ ժողո վուրդն ալ պայ քա րած է անոր դէմ: Իսկ այսօր ի տես Հայաս տա նի ընկե րա յին անբաղ ցա լի վիճա կին, տնտե սա պէս ապա հո- վո ւած սովե տա կան շրջա նը կը վերյի շո ւի կարօ տով: Նոյ նը կարե լի չէ ըսել սփիւռ քա հա- յու թե ան պարա գա յին: Սովետ Միու թիւ նը վարած է գաղա փա րա խօս ա կան, խտրա կան քաղա քա կա նու թիւն, որ 70 տարի պայ մա նա ւո րած է Սփիւռք–Հայաս տան յարա բե րու- թիւն նե րը: Կտրած սփիւռ քա հա յու թիւ նը հայ րե նի քէն: Ֆրան սա հա յու թիւնն ալ բնա կա նա- բար ենթար կո ւած է այդ դժբախտ ճակա տագ րին, բաժ նո ւած երկու մասի. համայ նա վար ճակատ, հայաս տա նա մէտ ճակատ եւ դաշ նակ ցա կան ու հակա հա մայ նա վար ճակատ:

Քաղա քա կան, գաղա փա րա խօ սա կան պայ քա րը ունե ցած է իր մշա կու թա յին ու լեզո ւա կան անդ րա դար ձը. արեւմ տա հայ մշա կոյ թը բոլո րո վին վերա ցած է պետա- կան Հայաստա նի հողին վրայէն, թէեւ ո՞ր քարը որ հանես, ո՞ր հայաս տան ցի ին որ հարցես, կը պատասխա նէ թէ գոնէ ծնողնե րէն մէկը արեւմտա հ այ ծագում ունի: Երկ- րորդ, սփիւռ քա հայ տպա գիր գրա կա նու թե ան եւ մամու լի մուտ քը արգի լած է սովետ Հայաստա նի մէջ: Երրորդ, Հայաստան ազատօ րէն այցելե լու արգելք դրած էր, որոնց ենթա կայ էր իմփե րե ա լիս տա կան կապի տա լիս տա կան երկիր նե րու քաղա քա ցի սփիւռքա հա յը: Չորրորդ, Հայ առա քելա կան եկեղեց ւոյ դէմ հալածանք ու ազգային

154 աւան դա կան արժէք նե րու դէմ պայ քար: Հին գե րորդ, Հայ դատի ու ցեղաս պա նու թե- ան հետապնդ ման ժխտու մը: Վեցե րորդ, ուղ ղագ րու թե ան փոփո խու թե ամբ նախա20– ական թուա կան նե րու բովան դակ հայ մշա կոյ թի, արեւմ տա հայ եւ արե ւե լա հայ մշա- կոյթի հետ կապի խզու մը եւ սովետա հայ մշա կոյթի ու մար դու կերպա րի կեր տումը, անցե ա լի կեն ցա ղին ու հաւա տա լիք նե րու մերժումը: Անկախ Հայաս տա նը ժառան գորդն եղաւ այս անցե ա լին: Խու սա փե ցաւ սփիւռ քէն: Մինչեւ Սփիւռքի նախարա րու թե ան հիմնադ րու թիւ նը: Բայց ան ալ կը մնայ անբա- ւա րար: Ինչո՞ւ: Սփիւռ քի նախա րա րու թիւ նը ՀՀ–ի գոր ծա դիր իշխա նու թե ան մաս նիկն է: Անդին կան Օրէնսդիր ժողովը, հոն նաեւ սփիւռքա հա յու թիւ նը պէտք է ունենայ իր պատ գա մա ւոր նե րը: Սփիւռ քա հա յու թիւ նը պէտք է լիար ժէք ներգ րա ւո ւի Հայաս տա նի քաղաքա կան կեանքէն ներս: Կայ էական խնդիր մը. գաղա փա րակա նի պակասը: Դարերու ընթացքին հայ մշա- կոյ թը հան դի սա ցած է կամուրջ առա ջա տար մշա կոյթ նե րու. Քրիս տո նէ ու թիւն, մար- դա սի րա կան լու սա ւո րու թե ան շրջան, միջազ գա յին ընկեր վա րա կան յեղա փո խա կան շրջան: Այս բոլորը սնած են հայ մշակոյ թը: Անցեալ դարուն հայութիւ նը իր երկու ճիւ- ղա ւո րում նե րով` արեւմ տա հայ եւ արե ւե լա հա յու թիւ նը, արե ւել քի մէջ կամուրջ հան դի- սա ցած են արեւմ տե ան լու սա ւո րու թե ան ու գիտու թե ան եւ արե ւե լե ան աւան դա կան մշակոյթ նե րու միջեւ: Այսօր այդ կամուրջի դեր սնանկա ցած կը թուի ըլլալ, վերասահ- մա նումի կը կարօտի: Ամփո փենք ըսո ւած նե րը. Ֆրանսա հայ գաղութա յին կառոյցնե րու վիճակ խղճալի է Թրքա կան սպառ նա լի քի հզօ րա ցում Հայաս տան–Սփիւռք յարա բե րու թիւն ներ տակա ւին անցե ա լի պատ մու թե ան բարդ յարա բե րու թիւն նե րու կշիռ քին տակ կքած Արեւմ տա հա յե րէ նի եւ արեւմ տա հայ մշա կոյ թի հիմ քե րու վերա սահ մա նում Նոր Յառաջի առջեւ ծառացած մարտահ րաւէր ները հետեւե ալ ներն են: – Սփռուած ֆրանսա հա յութե ան շաղախ հանդի սանալ: – Կրթա կան համա կար գի մէջ բազ մամ շա կու թայ նու թիւ նը եւ բազ մա լեզ ւու թիւ նը ջատա գո վել, հայե րէ նը իմաս տա ւո րել: – Հայաս տա նի հետ մշա կու թա յին ու բազ մաբ նոյթ կապեր հաս տա տել: Մաս նա ւո- րա պէս ուշա դիր ըլլալ ժողովր դա վա րու թե ան հաս տատ ման, կաշա ռա կե րու թե ան դէմ պայքա րին եւ արտագաղ թի կասեցման պայման նե րուն: – Թրքա կան սփիւռ քի կազ մա կեր պու թե ան հետե ւան քով անոր ժխտո ղա կան քարոզ չու թե ան առաջքն առնել: Հայ դատի յառաջ խա ղաց քին հետեւիլ:

155 ԱՐԱՄ ԱԲՐԱՀԱՄՅԱՆ

Ծնվել է 1960 թ., Երև ա նում: Ավար տել է Երևա նի Կոմի տա սի անվան կոն- սեր վա տո րի ան: Աշխա տել է Հայաստա նի պետական հեռուս- տա տե սու թյու նում, ՀՀ ԳԱԱ արվես տի ինս տի տու- տում, «Ա1+» անկախ հեռուս տաս տու դի ա յում, ՀՀ նախա գա հի աշխա տա կազ մում: Ամուս նացած է, ունի չորս երե խա: «Առա վոտ»–ի գլխա վոր խմբա գիրն է 1994 թ. դեկ տեմ բերից: Էլփոստի հասցեն՝ aram@aravot. am

ՔԱՐՈԶՉԱԿԱՆ ՊԱՏԵՐԱԶՄԸ ԵՎ ՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ

Կարծում եմ՝ ճիշտ կլիներ, որ նման համաժո ղո վի թեման ավելի նեղ լիներ: Եթե խոս քը Ղարա բա ղի խնդրի կամ հայ–թուր քա կան հարա բե րու թյուն նե րի և դրանց շուրջ քարոզչա կան պատերազ մի մասին է, դա մի բան է: Եթե խոսքը Սփյուռ- քում մեր հայ րենա կիցնե րի թերթե րի հրատա րակման մասին է` դա միանգա մայն այլ թեմա է: Մեր համաժո ղո վում դրանք երբեմն խառնվում են մեկը մյուսին, չնայած հաս- կանա լի է, որ բոլորը համահայ կա կան խնդիրներ են: Շարունա կե լով այն խոսակցու թյու նը, որը Լոս Անջելե սում վարում էին մեր ամե- րի կա հայ գոր ծըն կեր նե րը, ասեմ, որ ես որպես «Առա վո տ» թեր թի խմբա գիր, որևէ քարոզ չու թյամբ զբաղ վե լու ցան կու թյուն չու նեմ: Հայե րեն լույս տես նող թեր թը, հիմ- նա կա նում, հայե րի համար նախա տես ված պար բե րա կա նը չպի տի զբաղ վի քարոզ- չու թյամբ. մենք իրար համոզե լու խնդիր չու նենք: Բացի այդ, ինձ համար քարոզ չու- թյունը և լրագր ու թյու նը խիստ տար բեր բաներ են: Ես համա ժո ղո վին մաս նակ ցում եմ ոչ թե որպես «Առա վո տի» խմբա գիր, այլ` որպես հայ և Հայաս տա նի քաղա քա ցի: Խնդրում եմ այդ վերա պա հում նե րով ընդու նեք իմ ասած նե րը, որով հե տև ես քրոզ չու թյան մաս նա գետ չեմ: Թե ինչպես է պետք քարոզել, տեխնի կա պես լուծե լի խնդիր է, եթե մենք լսենք տեղե կատ վա կան տեխ նո լո գի ա նե րից հաս կա ցող մարդ կանց: Ես վստահ եմ, որ տիկին Հրա նուշ Հակո բյանն անպայ ման նման մարդ կանց կներգ րա վի: Լու ծե լի է նաև PR–ի տեխ նո լո գի ա յի հար ցը, որը Արա Սաղա թե լյա նի նման քարոզ չու թյան վիր- տուոզնե րը կարող են իրակա նաց նել:

156 Ամենա կա րև որ խնդիրը, իմ կարծի քով, այն է, թե ի՛նչ ես քարոզում, այսինքն` սկզբից պիտի հաս կա նաս քո քարո զու թյան բովան դա կու թյու նը, այնու հե տև քարո- զես. խոսքը, այսպիսով, կոնտեն տի մասին է: Ես օրինակ բերեմ, որպեսզի պարզ լինի, թե ինչի մասին է խոսքը: 1992–94 թթ. ես պատիվ ունեի աշխատե լու առա ջին նախագահ Լևոն Տեր–Պետ- րո սյա նի մամու լի քար տու ղա րի պաշ տո նում: Այն ժամա նակ գլխա վոր նպա տակ նե րից մեկը, որը դրված էր մեր քարոզ չու թյան առաջ, հետևյալն էր. համո զեք, որ պատե րազ- մում է Լեռ նա յին Ղարա բա ղը, իսկ Հայաս տա նը նյու թա կան և բարո յա կան օգնու թյուն է ցու ցա բե րում: Հիմա եթե ես լինեի քարո զիչ և իմ առաջ դրվեր այդ պի սի նպա տակ, արդյոք ես կկարո ղանա յի դա իրակա նաց նել: Ես այս հար ցում շատ մեծ դժվա րու թյուն ներ կու նե նա յի: Հայաս տա նի Հան րա պե- տության նախագա հը գալիս է այս տեղ, համազ գես տով մտնում է խրա մատ նե րի մեջ, հեռա դի տա կով նայում հակա ռա կոր դի դիր քե րին այլն: Լավ է անում` դա նրա կյանքն է, նրա պայքարն է, բայց դա ցույց տալ հեռուստա տե սությամբ, ինձ թվում է, սխալ է: Կամ մեկ այլ օրի նակ` եթե ես ուզում եմ քարո զել բանակցա յին գոր ծընթա ցի վերաբե րյալ որևէ բան, բացատրեք ինձ` այդ «մադրի դյան սկզբունքնե րը» լա՞վն են, թե՞ վատը: Կարծում եմ՝ նախ և առաջ պետությու նը պետք է դա՛ բացատրի: Ինչքան էլ դու տաղանդա վոր «փիառիստ լինես», ինչքան էլ դու Google–ի տեխնի կա յին տիրա- պե տես, եթե նույնիսկ մոտավո րապես չգիտես, թե ինչ ես քարոզե լու, չես կարող դա իրա կա նաց նել: Քարոզե լու համար պետք է իմա նաս, թե որոնք են քո հակա ռա կորդ պետու թյուն- նե րի` Թուր քի ա յի և Ադր բե ջա նի նպա տակ նե րը: Ես որևէ պատ րանք չու նեմ: Նրանց նպատակն է, որ մենք այստեղ չապրենք, ոչ թե միայն կոնկրետ այստեղ` Ղարա- բա ղում, այլ ընդ հան րա պես տարա ծաշր ջա նում: Սա է նրանց նպա տա կը: Որո՞նք են նրանց «փաստարկ նե րը»` այդ նպա տա կին հասնե լու համար: Դրանք երկուսն են` տարած քա յին ամբող ջա կա նու թյու նը և պատ մա կան փաս տե րի, մեղմ ասած, խեղա- թյուրու մը: Առաջի նը պարզ է, թե ինչ է, երկրոր դը մոտավո րապես այն է, որ հայերին այս տեղ Պարս կաս տա նից բերել են ռուս նե րը: Այդ՝ մեզ անհե թեթ թվա ցող թեզին հակադրվե լու համար մենք ունե՞նք գիտա կա նո րեն և լրջո րեն մշակ ված հայե ցա կարգ: Ոչ թե պարզա պես խոսենք, որ Ստրաբո նը Ղարաբա ղի մասին այս է ասել, թե այն, այլ ունե նանք հայե ցա կարգ, որը պետք է հակադր վի ադր բե ջա նա կան հայե ցա կար- գին: Իսկ մենք ունե՞նք միջազգա յին իրավա կան հայեցա կարգ, որը պետք է հակադր- վի նրանց «տարած քա յին ամբող ջա կա նու թյա ն» քարոզ չու թյա նը. ես վստահ չեմ, որ ունենք: Ի՞նչ մեթոդ նե րով է քարո զում հակա ռա կո րդը: Անցած տարի Մոսկ վա յում մենք` հայ լրագ րող ներս, հան դի պե ցինք day. az, 1news. az, trend գոր ծա կա լու թյուն նե րի ղեկա- վարնե րի հետ: Բոլորն էլ մոտ 30 տարեկան, կրթված, անգլե րեն իմացող, սափրված երիտա սարդներ էին: Ինչով են զբաղված այդ գործա կալու թյուն նե րը. պարզ է` հակա- հայկա կան քարոզչու թյամբ: Նրանց հիմնա կան թեման այն է, որ Հայաստա նը թույլ է, Հայաս տա նը կոր ծան վում է տնտե սա պես, բարո յա պես, քաղա քա կա նա պես: Իսկ ի՞նչ են նրանք օգտագոր ծում դա ապացու ցե լու համար: Նրանք կարող են օգտագոր ծել

157 թե՛ մեր ընդ դի մու թյան քարոզ չու թյու նը, թե՛ լիար ժեք ճիշտ փաս տեր: Օրի նակ`քաղա- քային պանթե ո նից գողացվել է մեր հայտնի գրող Դերենիկ Դեմիրճյա նի բրոնզե կիսանդրին: Դրա նից հետո միանգա մայն ճիշտ բաներ խոսեց մեր Գրողնե րի միու- թյան նախագահ Լևոն Անանյա նը. «Դա ի՞նչ բարբա րո սու թյուն է, հետո էլ ասում եք՝ մենք կարգին ազգ ենք»: Այսինքն այն, ինչ յու րաքան չյուրս կասեր տվյալ դեպ քում: Մեր հակա ռա կորդն այս փաս տը, բնա կա նա բար, օգտա գոր ծեց, բայց արդեն` իրեն հարմա րեց ված, «շուռ տված». «Եթե իրենք են ընդունում, որ բարբա րոս են, բա էլ մեզ- նից ի՞նչ եք ուզում»: Ինչ ենք մենք հակադրում այս ամենին: Ինձ թվում է, որ մենք առայժմ դրան լուրջ բաներ չենք հակադրում: Որո՞նք պետք է լինեն քարոզ չա կան պատե րազ մում հայե րի գոր ծո ղու թյուն նե րը: Կարելի է ստեղ ծել ինչ–որ ցանց, որը մի քիչ նման կլի նի Facebook–ին, բայց ի տար բե- րություն Facebook–ի, այն կլինի փակ կամ կիսափակ: Այն հնարա վո րու թյուն կտա ոչ թե անհայտ մարդկանց, անհայտ անուննե րով մտնել և ինչ ուզենան ասել, այլ պետք է լինեն կոնկրետ մարդիկ իրենց անուն–ազգանու նով, պետք է հնա րա վա րու թյուն լինի այդ համա հայ կա կան ցան ցի միջո ցով բոլոր գոր ծըն կեր նե րի հետ տեղե կատ վու թյուն փոխանցել, տարածել և քննարկել: Վերջի նը, որ ուզում եմ ասել. եթե մենք իսկապես ուզում ենք օգտակար լինել այս հողին` Լեռ նա յին Ղարա բա ղի Հան րա պե տու թյա նը, ապա պետք է քչաց նենք հու զա- կա նու թյու նը, էմո ցի ա նե րը. խոսքս հատ կա պես վերա բե րում է սփյուռ քա հայ եղբայր- նե րին և քույրե րին: Եվ մի քիչ շատացնենք գործնա կան սառը դատողու թյուն նե րը:

158 ԺԵՆՅԱ ԾԵՐՈՒՆՅԱՆ

Ծնվել է 1947 թ. նոյեմ բե րի 4–ին Երևա նում: 1970 թ. ավար տել է ԵՊՀ բանա սի րա կան ֆակուլ տե տի հայոց լեզու և գրա կա նություն բաժի նը: 1971–1994 թթ. աշխա տել է ԳԱԱ համակար գում՝ «Լրաբեր» հասա րա կա կան գիտու թյուն նե րի գիտա կան ամսագ րի խմբագ- րու թյու նում` որպես գրա կան աշխա տող, «Բան բե րի» խմբագ- րու թյու նում` որպես ավագ խմբա գիր–բաժ նի վարիչ, այնու հե- տև տեղա փոխ վել է ԳԱԱ պատ մու թյան ինս տի տուտ` որպես հայա գի տա կան կենտ րո նի բաժ նի վարիչ` զու գըն թաց ուսում- նա սի րե լով հայ մամու լի և լրագ րու թյան պատ մություն: 1993–ին, Հայաս տա նից տեղա փոխ վել է Ուկ րա ի նա: Կիևում կազ մա կեր պե լ է հայե րեն, ուկ րա ի նե րեն երկ լեզ ու «Արա գած» ամսա թեր թը (1994 թ. 21 սեպ տեմ բե րի), հիմ նա դիր ներ` Ուկ- րա ի նա յի Գերա գույն խորհր դի «Գոլոս Ուկ րա ի նա» պաշ տո նա- թերթը: Արժա նա ցել է խրա խու սանք նե րի, պատ վոգ րե րի և շնոր հա կա լագ րե րի, այդ թվում և Ուկ րա ի նա յի հայ համայն քի, Ուկ րա ի նա յում ՀՀ դես պա նու թյան և Ուկ րա ի նա յի նախա գա հի կող մից արժա նա ցել է շնոր հա- կա լա կան նամա կի և պատ վոգ րի: Վեր ջերս լրագ րո ղա կան գոր ծու նե ու թյան համար արժա նա ցել է Ուկ րա- ինա յի լրագրող նե րի միության բարձր պարգևի` «Անկախու թյան ոսկե մեդալի»։

ՀԱՅ ՄԱՄՈՒԼԸ ՈՐՊԵՍ ՄԵՐ ԺՈՂՈՎՐԴԻ ԿՅԱՆՔԻ ՈՒ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ՀԱՅԵԼԻ

Ակնհայտ է, որ պարբե րա կան մամուլը` թերթերն ու հանդես նե րը, ժողովրդի անցած ուղու, կյանքի ու պատմու թյան հայելին են: Նույնը, ավելի մեծ չափով, վերա- բե րում է հայ մամուլին, բայց մի էական առանձնա հատկու թյամբ: Ինչպես հայ ժողովուր դը, այնպես էլ մեր մամուլը սփռվել է աշխարհով մեկ: Եվ գոյա- պայքա րի քառուղի նե րում մեր ժողովուր դը մշակու թա յին արժեքներ է ստեղծել ոչ միայն հայրե նի քում, այլև նրա սահման նե րից դուրս, աշխարհի գրեթե բոլոր ծագերում: Իրա- վացի է հայագետ Դյուլո րեն, երբ նկատում է, թե որտեղ՝ հայ գաղթա կա նու թյուն, այն- տեղ՝ մի եկեղե ցի, մի դպրոց կամ մի պարբե րա կան: Սա է եղել մեր գոյատև ման գաղտ- նիքը: Հոգևոր արժեքնե րի շեշտադր մամբ, մշակու թա յին հսկայա կան ժառանգու թյուն կրող լինելու համոզվա ծու թյամբ ու ընդգծմամբ հայ ժողովուր դը կարողա ցել է գոյա- տևել մին չև այսօր: Եվ իզուր չէ, որ մեր թշնա մի նե րը նախևա ռաջ փոր ձում էին մեզ զրկել հավատից, գիր ու գրակա նու թյու նից, մոռացու թյան տալ մեր պատմու թյու նը: Հազա րա մյակ նե րի ընթաց քում մեր ժողո վուր դը գոյա տևեց` առաջ նա հերթ հեն- վե լով հոգևոր և մշա կու թա յին արժեք նե րի վրա, քանի որ անկախ ամեն ինչից մենք աշխարհին ներկա յանում ենք առաջին հերթին մեր հինավուրց ու նոր մշակույ թով: Սա պատահա կան չէ, այլ պատմա կան իրողու թյան բնական հետևանք, որ ինչպես հայ տպագիր գիր քը, այնպես էլ հայ մամուլը նրա առաջնե կը` «Ազդարա րը», ծնվել է 159 հայ րե նի քից դուրս, հեռու մի գաղ թօ ջա խում` Հնդկաս տա նի առևտ րա շահ Մադ րաս քաղաքում, 1794 թվակա նին` Հարություն Շմավո նյանի խմբագրու թյամբ: Գաղ թա վայ րի պատ մու թյու նը և հայ մամու լի առա ջա ցու մը սեր տո րեն առնչ վում են հայ ժողովրդի պատմա կան ճակատագ րի հետ: Ավելի քան 70 տարի պետք է անցներ, մին չև որ բուն հայ կա կան հողում լույս տես ներ առա ջին պար բե րա կա նը` Էջմի ած նի պաշ տո նա կան «Արա րատ» հան դե սը և՝ ավե լի քան 80 տարի, որպես զի Երևա նում լույս տեսներ առաջին տպագիր պարբե րակա նը` «Պսակը»: Այդ էլ պատահա կան չէ: Տպագ րա կան խոս քի ու պար բե րա կա նի միջո ցով հաղոր դակց վե լը, տվյալ գաղ- թօ ջա խը համախմ բե լը, նրան այլ գաղ թօ ջախ նե րի հայու թյան հետ մամու լի միջո ցով կապե լը կեն սա կան անհ րա ժեշ տու թյուն էր, հոգևոր պահանջ: Յու րա քան չյուր պար բե րա կան, կար ճա տև կամ երկա րա կյաց, փոք րա ծա վալ կամ ծավալուն, իր չափով և իր տեղում արժեքա վոր, հաճախ եզակի աղբյուր է շաղախե լու, նույնիսկ թրծել –պատրաս տե լու համար այն աղյուսնե րը, որոնցից կերտվում է հայ ժողովր դի պատ մու թյու նը` արտա ցո լե լով տվյալ գաղ թօ ջա խի կյան քը, այն իրադ րու- թյունը, որի մեջ գտնվում էին հայերը, այն գաղափար նե րը, որոնք համակել էին հայու- թյանը, մի խոսքով հայոց ներքին կյանքը: Անհ նար է պատ կե րաց նել հայ հասա րա կա կան մտքի զար գաց ման ելևէջ նե րը, նրա ներ գոր ծու թյան ընթաց քը՝ չդի մե լով մեր թեր թե րի ու հան դես նե րի հավա քա ծու նե րին: Ամեն մի պար բերա կան, թերթ ու ամսագիր, եթե չասենք նրանց յուրա քան չյուր համա րը պատ մա կան վավե րա գիր է, որը հմուտ ուսում նա սի րո ղի շնոր հիվ կարող է լեզու առնել և հայելու պես պատկե րել հեռավոր անցյալը կամ թեկուզ մոտիկ տաս- նա մյակ նե րը, որոնց վերա կանգն ման պատ մա կան կեն սա կան ու գործ նա կան նշա- նակու թյու նը վեր է որևէ կասկա ծից: Մամու լը մեր պատ մու թյան յու րա հա տուկ մի գան ձա րան է, անգ նա հա տե լի շտե մա րան՝ ցույց տալու համար դժվա րին մաքա ռում նե րի այն ուղին, որ անցել է մեր ժողո վուր դը: Սեպ տեմ բե րի 21–ին հայ ժողո վուր դը նշեց Հայաս տա նի անկա խու թյան 19–րդ տարեդար ձը: Հայ ժողո վուրդն իր անկա խու թյու նը նվա ճեց ծանր փոր ձու թյուն նե րի գնով: 1988–ի աննա խա դեպ և հզոր պատ մա կան շար ժու մը ազգա յին և հոգե բա նա կան զար թոն քի արտա հայ տու թյուն էր, յու րա հա տուկ սկիզբ ինչ պես ազգա յին անկա խու թյան, այն- պես էլ պատ մա կան ճշմար տու թյան վերա կանգն ման ճանա պար հին: Խնկե լի հիշա- տակ և փառք բոլոր նրանց, ովքեր հանուն սերունդնե րի ապագա յի անցան այդ դժվա- րին ճանապար հը, զոհվե ցին մարտի դաշտե րում: Չնայած հայ ժողովրդին բաժին հասած բազում դժվարու թյուն նե րին, որոնք այսօր էլ ամբող ջու թյամբ հաղ թա հար ված չեն, երբևէ չսա սան վեց մեր ժողովր դի հավա տը ազատու թյան, անկախու թյան գաղափար նե րի նկատմամբ: Փորձու թյուն նե րով անցած հայ ժողովուր դը, հանուն իր պետակա նու թյան ամրապնդ- ման, անհնա րի նը հնարա վոր դարձնե լով, միակամ–միաս նա կան վճռակա նու թյամբ այսուհե տև էլ շարունա կե լու է իր ինքնա հաս տատ ման ճանապար հը` հավատա րիմ մնա լով մեծն Թու մա նյա նի պատ գա մին` «Մենք ուխտ ունենք` միշտ դեպի լույս»:

160 Եվ այսպես ծնունդ առավ «Արագա ծը»: 16 տարի առաջ` 1994 թվակա նի սեպտեմ բե րի 21–ին, լույս տեսավ «Արագած» ամսաթեր թի առաջին համարը, որի ծնունդը, Մայր հայրե նի քից հեռու, պայմա նա վոր- ված էր հայ մամուլի և հրապա րա կա խո սու թյան 200–ամյա նշանա կա լի տարեթվով և նվիրված էր Հայաստա նի Հանրա պե տու թյան անկախու թյան երրորդ տարեդար ձին: Թերթն իբրև գլխագիր ընտրել է անմահ Խորենա ցու մարգա րե ա կան խոսքե րը. «Թեև մենք փոքր ածու ենք և շատ սահ մա նա փակ թվով, և շատ անգամ օտար թագա վո րու- թյան տակ նվաճ ված, բայց և այն պես մեր աշխար հում էլ քաջու թյան շատ գոր ծեր կան գործված` գրելու և հիշատա կե լու արժանի»: «Արագա ծի» ծնունդը դյուրին չէր: Պար- բերա թեր թի լույս ընծայման ազնիվ մտահղա ցու մը հնարա վոր դարձավ Ուկրա ի նա յի Գերագույն խորհրդի «Գոլոս Ուկրա ի նի» պաշտո նա թեր թի նախաձեռ նու թյամբ և ջան- քերով, կառավա րու թյան ֆինանսա վոր մամբ: Թերթի հիմնադր ման փաստը ևս վկա- յում է մեր երկու պետություն նե րի բարեկա մա կան սերտ կապերի, համագոր ծակ ցու- թյան մեծ հնարա վո րու թյուն նե րի մասին, ինչը, անկասկած, իր նպաստն է բերում հայա- պահպա նու թյան, ժողովուրդ նե րի բարեկա մու թյան ամրապնդման նվիրա կան գործին, բարեկա մու թյուն, որ եղել և մնում է մեր բոլոր հաջողու թյուն նե րի գրավա կա նը: Այս առու մով «Արա գածն» ունի հսկա յա կան դեր ու նշա նա կու թյուն ուկ րա ի նա հայ ազգա յին կյան քի լու սա բան ման և համա հայ կա կան նպա տակ նե րի շուրջ ուկ րա ի նա- հայ համայնքնե րի ջանքե րի համախմբման գործում, որը երևույթ է ուկրա ի նա հայ կյան քում, պատ մա կան իրո ղու թյուն, մերօ րյա հրա մա յա կա նը` թելադր ված համայն քի հետաքրք րու թյուն նե րի շրջա նա կը ընդ լայ նե լու անհ րա ժեշ տու թյամբ` սեր արթ նաց- նե լու մայրե նի լեզվի, պատմու թյան, մշակու թա յին և հոգևոր արժեքնե րի նկատմամբ: Թերթը համայնքին հոգևոր սնունդ տվող, համայնքի բարոյա կան էությու նը բնո- րո շող, գաղա փա րա խո սու թյուն տարա ծող, գիր ու գրա կա նու թյուն, մշա կու թա յին տեղե կատ վու թյուն հասց նող, զանգվածային դարձ նող տպա գիր օրգան է, ասպա րեզ, որի էջերում արծարծվում են ամենա տար բեր խնդիրներ: Ու պահպա նել 16 տարի այն հեշտ չի եղել: «Արագա ծը» անցել է բավական դժվար մի ճանա պարհ, իսկ ճամ փան ճամ փորդն է հաղ թա հա րում: Մաքա ռում նե րի պահին եղել են հիաս թա փու թյուն ներ, եղել է պայ քար, եղել են ծանր պահեր, բայց ամեն անգամ, ինչ պես և մեր ժողո վր դի պատ մու թյան շատ էջեր, անպայ մա նո րեն պսակ վել են հաղ թու թյամբ և լինե լու թյան գաղա փա րի հաղ թա նա կով` հոգում հայ րե նի քի կարո տը` շոշա փե լի ու իրա- կան և գլխի վերև` Արա գած լեռան հեռա վոր արևը՝ որպես լու սա վոր կան թեղ… «Արա գած» թեր թը կարո ղա ցել է միա վո րել Ուկ րա ի նա յում ապրող մեր հայ րե նա- կից նե րին համընդ հա նուր գաղա փա րա խո սու թյան շուրջ, ինք նու թյան պահ պան ման կարևո րա գույն խնդրի շուրջ` մշտա պես ձգտե լով թեր թի յու րա քան չյուր թիվ հրա պա- րա կել առա վել հետաքր քիր, առա վել արգա սա վոր, առա վել հայ կա կան` արդյու նա- վետո րեն ապահո վել թերթի առաքե լու թյու նը` այսինքն միշտ վառ պահել հայկա կան կրակը, վառ պահել կապը հայրե նի քի հետ, դառնալ կամուրջ Հայաստա նի և Ուկրա- ի նա յի հայու թյան միջև: «Արագած» հայաշունչ թերթի հայերեն–ուկ րա ի նե րեն հրատա րա կու թյու նը հայրե- նիքից հեռու, համալրե լով ուկրա ի նա կան բազմա զան, բազմաբ նույթ ու բազմա լե զու

161 պարբե րա կան նե րի խճանկա րը այս տարինե րին դարձավ ուկրա ի նաբ նակ հայերի խոսա փողն ու համախմ բո ղը, որը կոչ ված է ամրապն դե լու և սեր տաց նե լու նաև հայ– ուկրա ի նա կան բարեկա մու թյան ավանդա կան կապերը: Այս առիթով խմբագրու թյունը բազմիցս արժանա ցել է խրախու սե լի կարծիք նե րի և ոգևորիչ գրախո սու թյուն նե րի: Անցած 16 տարի ները նոր կշռույթով են լցրել հայ ազգա յին մշակու թա յին կյանքի լու սա բա նու մը մեր թեր թի էջե րում, վկա յու թյու նը՝ «Արի տուն», «Մեկ ազգ, մեկ մշա- կույթ» համա հայ կա կան միջո ցա ռում նե րի գոր ծըն թա ցը, որը մի գեղե ցիկ կամա րի տակ է հավա քում հայ մշա կույ թը` աշխու ժաց նե լով Հայաս տան–Սփյուռք հարա բե- րու թյուն նե րը, մշա կու թա յին համա գոր ծակ ցու թյու նը, ինչը երկուս տեք նպաս տում է ազգա յին կյան քի բար գա վաճ մա նը: Հայ րե նի քը իր սրտի և կարո տի դռներն է բացում աշխար հի բոլոր հայե րի, մշա կույ թի բոլոր նվի րյալ նե րի առջև: Ու պատա հա կան չէ, որ մեր ժողովուրդն ինքն իրեն իրավամբ համարում է մշակու թա յին ժողովուրդ, շնորհիվ իր հարուստ մշակու թա յին ժառանգու թյան: Թեր թը, հավա տա րիմ մնա լով սփյուռ քա հայ մամու լի լավա գույն ավան դույթ նե րին, զգա լի ներդ րում ունի Ուկ րա ի նա յի հայ համայն քա յին կառույց նե րի կայաց ման գոր ծում: Միա ժա մա նակ խթան է հան դի սա նում մեր հայ րե նա կից նե րի` մշա կու թա յին առանց- քի շուրջ հոգևոր համախմբ վա ծու թյա նը, մայ րե նի լեզ վի, պատ մամ շա կու թա յին և հոգևոր արժեք նե րի քարոզ չու թյա նը, հանուն գալիք սերունդ նե րի բարօ րու թյան ու երջան կու- թյան`իր պետա կա նու թյու նը կեր տող Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյան և Արցա խի մասին ճշմար տա ցի տեղե կատ վու թյան տարած ման ազգան պաստ խնդիր նե րին: Խմբագ րու թյու նում պահ վող նամակ ներն ու թղթակ ցու թյուն նե րը արտա ցո լում են մեր ընթեր ցող նե րի և հեղի նակ նե րի սրտի բաբա խում նե րը, դրան ցում խտաց ված երախ տա- գի տու թյու նը և հոգու կարո տը: Ավե լորդ չէ նշել, որ թե՛ ուկ րա ի նա կան, թե՛ հա յաս տա նյան մամու լը հաճախ է անդ րա դար ձել մեր թեր թին` արժա նաց նե լով գնա հա տան քի: Ելնե լով ազգա պահ պան գոր ծի շահե րից՝ «Արա գա ծի» խմբագ րու թյունն իր գոր- ծու նե ու թյունն իրա կա նաց նում է, համա գոր ծակ ցե լով Ուկ րա ի նա յում ՀՀ դես պա նու- թյան, Ուկ րա ի նա յի հայե րի միու թյան, Ուկ րա ի նա յի ազգու թյուն նե րի գոր ծե րի և կրո նի պետ կո մի տեի, մյուս համայն քա յին կառույց նե րի, հասա րա կա կան տար բեր կազ մա- կեր պու թյուն նե րի հետ: Իր էջե րում լու սա բա նում է ուկ րա ի նա հայ համայնք նե րի` Լվո վի, Խար կո վի, Օդե- սա յի, Ղրի մի, Սու միի, Լու գանս կի, Զապո րո ժի եի և մյուս հայաբ նակ վայ րե րի մշա կու- թա յին կյանքն ու համայն քա յին կարևոր իրա դար ձու թյուն նե րը, հոգևոր անցու դարձն ու առօ րյան, անդ րա դառ նում ուկ րա ի նաբ նակ մեր հայ րե նա կից նե րի, Ուկ րա ի նա յի հայաս տա նա սեր մտա վո րա կան նե րի, թարգ մա նիչ նե րի, անվա նի մարդ կանց, գիտու- թյան, մշա կույ թի երախ տա վոր նե րի կյան քին ու գոր ծու նե ու թյա նը, պատ մամ շա կու- թա յին արժեք նե րին, հոբե լյա նա կան միջո ցա ռում նե րին` նվիր ված մեր ազգա յին մեծե րին. Խաչա տուր Աբո վյանին, Ավե տիք Իսա հա կյանին, Եղի շե Չարենցին, Սիլ վա Կապու տի կյանին, Վիլյամ Սարո յանին, Շառլ Ազնա վուրին, Սեր գեյ Փարա ջա նովին և շատ ու շատ երախտա վոր ների: Լայն է թեր թի թեմա նե րի, հետաքրք րու թյուն նե րի շրջա նա կը. Հայաս տան– Սփյուռք, պատ մու թյուն, մշա կույթ, լեզու, ապրի լյան հու շա մա տյան, արցա խյան

162 տարեգ րու թյուն, հայ–ուկ րա ի նա կան գրա կան առն չու թյուն ներ, օտար նե րը մեր մասին, նամակա նի և այլն… կարե լի է դեռ շարու նա կել այս խորագ րե րի շար քը: Ու այդ շար քում նաև հայ ժողովր դի զավակ նե րի մաս նակ ցու թյու նը Մեծ հայ րե նա կա նին, մաս նա վո րա պես Ուկ րա ի նա յի ազա տագր մա նը: Բոլորի մասին վերապատ մե լը անհնա րին է: Ուշ երե կոյան, երբ մարում են «Գոլոս Ուկ րա ի նի» թեր թի խմբագ րու թյան լույ սե րը, Կիևի Նես տե րո վի փողո ցի թիվ 4 շեն քում մի լուսա մուտ դեռ երկար մնում է լուսա վոր ված: «Արագա ծում» դեռ աշխատում են: Ազնիվ ու ջանասեր ձգտու մով ես ամեն օր ձեռնա մուխ եմ լինում լրագրո ղի, խմբագ- րի աշխա տան քին` անձն վի րա բար կատա րե լով իմ գոր ծը, հայ մար դու պարտ քը` ինձ վստահված գործը, որ դարձել է ինձնից անբաժան և իմաստա վո րում է իմ կյանքը հայ- րե նի քից հեռու: Շնորհա կալ եմ, որ իմ աշխատան քը խրա խուսվում է, արժա նանում համապա տաս- խան ուշադ րու թյան իմ հայ րե նա կից նե րի կող մից: Ես ուզում եմ շնոր հա կա լու թյուն հայտ նել ուկ րա ի նա կան կառա վա րու թյա նը, որի ֆինան սա վոր մամբ գոր ծում է թեր թը և իր երկ րում բնակ վող ազգա յին փոք րա մաս նու թյուն նե րին աջակ ցում է մշա կու թա յին արժեք նե րի պահ պան ման խնդիր նե րում: Ջերմ վերա բեր մուն քի համար իմ երախ տա գի տու թյունն եմ հայտ նում բոլոր նրանց, ովքեր ըստ արժանվույն են գնահա տում մեր գործու նե ությու նը:

163 МЕРИ АВЕТИСЯН

Родилась 18 января 1939 г. в Ереване, в семье служащего. Образование высшее: исторический факультет Ереванского Гос. Университета. С 1991 года – с семьей переехали в Омск (Россия). С 2006 г. по с/д – руководитель информационно–издатель- ского сектора ОРО ООО Союз армян России. Автор проекта и гл. редактор русско–армянской общественно– политической газеты «Урарту». Автор многочисленных статей, очерков, буклетов, брошюр.

ՄԱՄՈՒԼԻ ԴԵՐԸ ՀԱՅԱՊԱՀՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՀԱՅ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ՊԱՀՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ԳՈՐԾՈՒՄ «ՈՒՐԱՐՏՈՒ» ԱՄՍԱԹԵՐԹԻ ՕՐԻՆԱԿՈՎ

Սփյուռքի մեծարգո՛ նախարար Հարգելի՛ գործընկերներ Սիրելի՛ հայրենակիցներ Ռու սաս տա նի Դաշ նու թյան Օմսկ քաղա քի ողջ հայու թյան անու նից ողջու նում եմ Ձեզ՝ հայտ նե լով մեր խորին շնոր հա կա լու թյունն ու երախ տա գի տու թյու նը Հայաս տա նի Հան- րա պե տու թյան սփյուռ քի նախա րա րու թյան նախա ձեռ նու թյամբ կազ մա կերպ ված՝ լրագ- րող նե րի համա հայ կա կան 5–րդ համա ժո ղո վին հրա վի րե լու համար: Կցան կա նա յի նաև ավե լաց նել, որ Օմս կի հայու թյու նը քաջա ծա նոթ է սփյուռ քի նախա րա րու թյան գոր ծու նե- ու թյան մեծա ծա վալ աշխա տանք նե րին ու ծրագ րե րին, տեղյակ ենք նաև, որ նախա րա րի ակտիվ գոր ծու նե ու թյան շնոր հիվ Հայ րե նի քի և Սփյուռ քի միջև եղած «անօդ տարա ծու- թյու նը» աստի ճա նա բար վերա նում է: Դա ողջու նե լի քայլ է և արժա նի գովես տի: Համոզված եմ, որ այստեղ հավաքված իմ գործըն կեր նե րից շատերը կունե նան ոչ քիչ հարցեր՝ կապված մեր ընդհա նուր աշխատան քի հետ: Թույլ տվեք համար- ձակու թյուն ունենամ ասել, որ Սփյուռքում ապրող շատ ու շատ մեր հայրե նա կից ներ կատարում են պատվա վոր, մեծ և հայրե նան վեր աշխատանք: Դա արվել է վաղուց, արվում է այսօր և կարվի ընդմիշտ, քանի դեռ գոյություն ունի Սփյուռքը: Ապահո վել Սփյուռ քում հայա պահ պա նու թյու նը, ամրապն դել ու զար գաց նել Հայ րե նի քի հետ կապը, Հայ րե նի քից դուրս գտնվող մեր հայ րե նա կից նե րին և հատ կա պես մատաղ

164 սերն դին հնա րա վո րու թյուն տալ` պահ պա նե լու մայ րե նի լեզուն, գիրն ու գրա կա նու- թյու նը, ուսում նա սի րելու հայոց պատ մու թյու նը, մշա կույ թը, վերա կանգ նելու ազգա- յին ավանդույթ ներն ու սովորույթնե րը – ահա գործու նե ու թյան այն համառոտ ցանկը, որ կատար վում է Սփյուռ քում ապրող մեր հայ րե նա կից նե րի ջան քե րով: Դրա համար պետք չէ հատուկ կրթություն և ունակու թյուն ունենալ: Մեծ զգացմունք նե րը և անձնա- կան նվիր վա ծու թյու նը Մայր հայ րե նի քի ու ազգի նկատ մամբ կօժան դա կեն հայու թյա- նը հայ մնա լու, ազգա յին ոգին պահ պա նե լու գոր ծում: Այդ պի սի նե րը շատ են Սփյուռ- քում, նրանք կամովին վերցրել և իրենց ուսերին տանում են մեծ, պատասխա նա տու աշխա տանք՝ հիմ նա կա նում անվ ճար, հասա րա կա կան կար գով, ոչ ցու ցադ րա բար և ոչ ստի պո ղա բար, այլ հանուն Մեծ գոր ծի, հանուն մեր ազգի: Համա ժո ղո վին ես ներ- կայաց նում եմ Օմսկ քաղաքի «Ուրարտու» հայոց կենտրո նը, որի հնգամյա հոբելյա նը կնշվի այս տարվա նոյեմբե րին: 2006 թվակա նից «Ուրարտուն» ընդգրկված է Ռուսաս- տա նի հայոց դաշնու թյան Օմսկի մասնա ճյուղի կազմի մեջ: 2006 թվա կա նի փետր վար ամսից «Ուրար տու» հայոց կենտ րո նի (նախա գահ՝ Աշոտ Թաթո յան) և Ռու սաս տա նի հայե րի դաշ նու թյան Օմս կի մաս նա ճյու ղի հովա նա- վո րությամբ (նախագահ՝ Արա յիկ Թաթոյան) Օմսկում առա ջին անգամ լույս տեսավ «Ուրարտու» ռուս–հայերեն ամսաթեր թը: Թերթի հայտն վե լը մեծ իրա դարձու թյուն էր Օմսկի հասա րակա կան–քաղա քա կան և հատ կա պես հայու թյան կյան քում: Գու նեղ, ինքնատիպ ձևա վորմամբ ու վեր նագրով թերթն առա ջին իսկ օրվանից գրավեց իր պատ վա վոր տեղը Օմս կի ընթեր ցա սեր հասա րա կու թյան կյան քում: Մեր նպա տակն էր թեր թը դարձ նել հայ րե նա սի րու թյան և ինտեր նա ցի ո նա լիզ մի խորհր դա նիշ, նրա միջո ցով լու սա բա նել և ըստ արժան վույն ներ կա յաց նել Օմս կի հայ համայն քի ու նրա անդամ նե րի հայ րե նան վեր աշխա տան քն ու գոր ծու նե ու թյունը: Գրա վել տար բեր ազգերի, տարի քի, զբաղ մուն քի ու կրթու թյան բազ մա թիվ ընթեր- ցողնե րի հետաքրքրու թյունն ու սերը հեշտ գործ չէ, բայց շատ կարճ ժամա նակում «Ուրար տուն» իր շուր ջը խմբեց մեր հայ րե նա կից նե րին՝ իր էջե րում մար զի բազ մազգ բնակ չու թյա նը ներ կա յաց նե լով մեր հնա մյա պատ մու թյու նը, մշա կույթն ու արվես տը, ծանո թաց նե լով հայ հան ճար նե րի, սփյուռ քա հայ արվես տա գետ նե րի, աշխար հահռ- չակ հայ բարեգործ ների հետ: Այսօր «Ուրար տուն» դար ձել է հան րա ճա նաչ: Ընթեր ցող նե րի շրջա նակն ավե լի է ընդ լայն վել: Թեր թը կար դում են ոչ միայն Օմս կի մար զում և Ռու սաս տա նի տար բեր քաղաքնե րում, այլ նաև Հայաստանում և արտասահ մա նում: Թերթը ունի իր մշտա կան խորագրե րը՝ «Թերթում ենք պատմու թյան էջերը», «Մենք հպարտա նում են նրանցով…», «Լուրեր Հայրե նի քից», «Գրում են մեր հայրե- նակից նե րը», «Հայկա կան խոհանոց», «Հանգստի ժամին», «Հումոր» և այլն: «Ուրար տո ւի» հիմ նա կան խնդիր նե րից էր նաև, թեր թը ուսա նե լի դարձ նելը՝ անց- կաց նելով հայոց լեզ վի, գրա կա նու թյան ու պատ մու թյան ուսու ցում՝ «ճանա չել զիմաս- տութիւն և զխրատ, իմանալ զբանս հանճա րոյ» ընդհա նուր խորագրով: ՌՀԴ Օմսկի մասնա ճյու ղի Մես րոպ Մշտո ցի անվան Ազգա յին կրթու թյան կենտ րո- նի ուսուց չու հի Մարի ամ Թով մա սյա նի հեղի նա կա յին ծրագ րով թեր թի միջո ցով ուսու- ցանվում է մայ րե նի լեզու, գրա կա նու թյուն և պատ մու թյուն: Թե որքա նով է հաջող վել

165 մեզ իրա կա նաց նել այդ կարև որ և պատաս խա նա տու խնդի րը՝ վկա յում են ընթեր- ցող նե րից ստաց ված շնոր հա կա լա կան ուղերձ ներն այն մասին, թե ինչ պես է թեր թը օգնում հայոց լեզվի ուսուցու մը տնային պայման նե րում իրակա նացնե լու գործում: Հար գե լի՛ գոր ծըն կեր ներ Ես համոզված եմ. դուք ինձ հետ համա միտ կլի նեք, որ թեր թի հրատա րակու մը սփյուռ քում իրա կա նաց նելը կապ ված է խոչըն դոտ նե րի և օբյեկ տիվ դժվա րու թյուն նե- րի հետ: Հատ կա պես մաս նա գետ լրագ րող նե րի, սրբագ րիչ նե րի, էջա դիր նե րի պակա- սն ունենում է իր բացա սա կան ազդե ցու թյունն աշխա տան քը որա կով և անթե րի իրա- կա նաց նե լու համար: Թեր թը կազ մող մի քանի խանդավառ անհատ նե րը կատա րում են միաժա մա նակ և՛ լրագ րո ղի, և՛ սրբագ րի չի, և՛ էջա դրողի աշխա տանք: Ինչ պես չնշել Ազա տու հի Նաջա րյա նին, Մարի ամ Թով մա սյա նին, Նինել Տեր–Անտո նյա նին, Մանուշ Սիմոնյա նին, Ամրամ Խաչատրյա նին…, որոնց անմիջա կան մասնակ ցու թյամբ և օգնությամբ իրակա նաց վում է թերթի հրատա րա կու մը: Իսկ ինչ քան հաճե լի է, երբ թեր թին ակտիվ թղթակ ցում են իրենք` ընթեր ցող նե րը, որոնք ներ կա յաց նում են իրենց բանաս տեղ ծու թյուն նե րը, փոք րիկ պատմ վածք ներն ու հու շե րը: Դրանք մեծ հաճույքով տեղադ րում ենք «Գրում են մեր հայ րե նա կից նե րը» ընդ- հա նուր խորագ րի տակ: Ամսա թեր թը յու րօ րի նակ կամուրջ է Սփյուռ քում գոր ծող համայն- քի և Հայ րե նի քի միջև, այն հնա րա վո րու թյուն է տալիս ծանո թա նա լու նոր իրո ղու թյու նե- րին, աշխար հում տեղի ունե ցող մեծ ու փոքր իրա դար ձու թյուն նե րին: Ամսա թեր թի միջո- ցով ընթեր ցո ղը դառ նում է անմի ջա կան մաս նա կից այդ իրա դար ձու թյուն նե րին: Ահա սա է մեր՝ լրագ րող նե րիս, առա քե լու թյու նը, որն ուղղ ված է Սփյուռ քում, հատ կա պես երի տա- սար դու թյան շրջա նում հայ ազգա յին ոգին պահ պա նե լուն ու զար գաց նե լուն: Ռու սաս տա նի հայե րի «Երկ րա մաս» թեր թը 2008 թվա կա նից սահմանել է Ռու սաս- տա նում հայե րեն լեզ վով հրա տա րակ վող ամսա թեր թե րի, ամսագ րե րի և լրատ վա կան այլ միջոց նե րի ամե նա մյա մրցա նակ՝ «Տար վա դեմ քե րը» ընդ հա նուր խորագրով: Ուրախա լի է, որ 2009 թվակա նին այդ մրցույթի «Տարվա թերթ» անվանա կարգում դիպլո մը շնորհվել է Օմսկ քաղաքի «Ուրարտու» ամսաթեր թին՝ մե՛ր թերթին: Դա «Ուրար տո ւի» չոր սա մյա գոր ծու նե ու թյան առա ջին հաղ թա նակն էր, մեր աշխա տան քի առաջին բարձր գնահա տա կանը, որը մեզ համար շատ ուրախալի էր և պատվա բեր: Առի թից օգտ վե լով` իմ և «Ուրար տո ւի» ընթեր ցող նե րի անու նից հայտ նում եմ մեր խորին շնոր հա կա լու թյու նը «Երկ րա մաս» թեր թի գլխա վոր խմբա գիր Տիգ րան Թավա- դյանին՝ մեծ ուշադրու թյան և պատվա վոր պարգևի համար: «Ուրարտու» ամսաթեր թը տարած վում է անվ ճար՝ քաղա քա յին և մար զա յին հիմ- նարկ–ձեռ նար կու թյուն նե րում, դպրո ցա կան և հան րա յին գրա դա րան նե րում, հասա- րա կա կան կազ մա կեր պու թյուն նե րում, հայ կա կան սննդի օբյեկտ նե րում և այլն: Մեծ ցավով ուզում եմ նշել, որ չորս տարի գործե լուց հետո «Ուրարտուն» այսօր ժամա նա կա վոր դադա րել է տպագրվե լուց ֆինան սա կան դժվա րու թյուն նե րի պատ- ճա ռով: Ըստ մեր հովա նա վոր նե րի խոս տու մի՝ դեկ տեմ բերից կվերսկս վի թեր թի հրատա րա կումը: Որքանով է խոստումը ստույգ՝ ցույց կտա ժամա նա կը: Թեր թի հետ կապված ունենք մեծ ծրագրեր ու հետաքրքիր մտահղա ցում ներ: Իսկ թերթի գոյատև- ման համար կներդնենք մեր առավելագույն հնարա վո րու թյուն ներն ու ունակու թյուն-

166 նե րը, քանզի թեր թը Սփյուռքի տվյալ համայն քի դեմքն է, նրա գոր ծու նե ու թյան դրա- կան կամ բացասա կան գնահա տա կանը: 2008 թվա կանին իմ հեղինա կությամբ լույս տեսավ «…И про тянул нам руку помо- щи Омск» փաս տա վա վե րագ րա կան գիր քը՝ նվիր ված 1988 թ. երկ րա շար ժի 20–րդ տարելիցին: Գրքում զետեղված են շուրջ 10 տար վա ընթացքում իմ հավաքած արխի- վա յին փաս տաթղ թերն ու նյու թե րը` կապ ված ահեղ երկ րա շար ժի հետ: Նկա րագր- վում է նաև երկ րա շար ժից տու ժած նե րին Օմս կի մար զի ղեկա վա րու թյան ու բնակ չու- թյան անշահախն դիր, եղբայրա կան օգնությունը: Իմ նպա տակն էր գրքի միջոցով մեր երախ տա գի տա կան խոս քը հայտ նել Օմս կի բնակ չու թյա նը՝ երկ րա շար ժից տու ժած- նե րին ցու ցա բե րած մարդ կա յին հոգա ծու թյան, այդ գործում մար զի ղեկա վար մար- մին նե րի բարձր կազ մա կերպ վա ծու թյան, բնակ չու թյան, հատ կա պես դպրո ցա հա սակ երեխա նե րի անմիջա կան օգնության համար: Կցանկա նա յի ավելաց նել նաև, որ Օմսկում ապրել և այսօր էլ ապրում են հայ ազգի անվա նի ներ կա յա ցու ցիչ ներ, որոնք իրենց լու ման են ներդրել Օմսկի քաղա քա կան, հասա րա կա կան, գիտա կան, մշա կու թա յին, սպոր տա յին կյան քում: Այսօր ես աշխա- տում եմ «Օմսկի հայ աստ ղե րը» գիրք–ալմանա խի վրա, որտեղ ներ կայաց նում եմ մեր հայ հերոսնե րին, նրանց կյանքը ու գործու նե ու թյու նը: Ինչպես նաև գրի եմ առնում Օմսկի հայ համայնքի պատ մությու նը՝ «Տարեգրու թյուն Օմս կի հայ համայնքի» ընդ- հանուր վերնագ րով: Հար գե լի՛ գոր ծըն կեր ներ Թույլ տվեք մեկ անգամ ևս հայտնել իմ խորին շնորհա կա լու թյունն ու երախտա գի- տությու նը սփյուռքի նախարա րու թյա նը, անձամբ մեծարգո Նախարա րին՝ լրագրող- նե րի այս համա ժո ղո վին հրա վի րե լու համար: Կարիք չկա նշե լու, թե նման հավաք նե- րը որքան գործնական և օգտա կար կլի նեն Հայ րե նի քի հետ կապը ամրապն դե լու, մեր աշխատան քը բարելա վե լու, նոր բարեկամ ներ ձեռք բերե լու գոր ծում: Խոսքս կցանկա նա յի ավար տել իմ գրած փոք րիկ բանաստեղ ծու թյամբ, որի թեման ծանոթ է այստեղ ներկա գտնվող իմ գործըն կեր նե րից շատերին:

ԿԱՐՈՏ…

Կարոտ… Կարճ, փոքրիկ մի բառ, Խոր իմաստ ունի խորհելուց հետո, Ինչքա՜ն հայի մոտ ապրում է ու կա, Ինչքա՜ն հայի սիրտ ճզմում է այսօր: – Ինչո՞ւ դու եկար, մեխվեցիր մեր մեջ, Արցունք քամելով տանում ես քեզ հետ, Ո՞ր մեղքի համար, ո՞ր ցավի դիմաց, Դու էլ չգիտես, չգիտենք մենք էլ… Կարոտ տան համար, կարոտ փողոցի, Քարի ու հողի, ծառի ու ծաղկի,

167 Կարոտ ընկերոջ, լավ հարևանի, Էլ չասեմ… եղբոր ու հարազատի: Ա՜խ, մեր վանքերը կուռ, ջրերը զուլալ, Խաչքարերն անթիվ, անթիվ–անհամար, Ղողանջ–զանգերը հին–հին վանքերի, Շիրիմները մեր հարազատների: Է՜հ, ո՞րը թվեմ, ո՞ր մեկը նշեմ, Ինչքան էլ թվեմ, վերջը չեմ գտնի, Ա՜խ, կարո՛տ, կարո՛տ, ո՞ւմ մտքով կանցներ, Որ մեջդ այդքան ուժ կգտնվեր: Երբեմն մի փոքրիկ հեղձուկ կոկորդում Հանգիստ չի տալիս՝ լալիս ես, լալիս, Ի՞նչ է սա արդյոք՝ մտածում ես լուռ, Հա՜, սա կարոտն է, կարոտը մրմուռ, Ա՜խ, Տե՛ր իմ, ինչքա՜ն է ինձ կարոտը նեղում, Նեղում ու ճզմում, զգացնել տալիս, Մի բան ես գիտեմ, գիտեն շատերն էլ, Մենք կարոտի դեմ անուժ ենք եղել… Հիմա ես ունեմ իմ տունն ու տեղը, Լավ շրջապատը ու սիրած գործը… Բայց դուք լավ լսեք իմ սրտի ձայնը. Աստծո կամքով որտեղ էլ լինեմ, Ինչ պայմաններում էլ ապրելիս լինեմ, Ձեզ միշտ հիշում ու կարոտում եմ, Իսկ Երևանս… ես երազում եմ…

168 ՄՅԱՍՆԻԿ ԽՐԻՄՅԱՆ

Դպրո ցա կան տարի նե րին Ախալ քա լա քում թղթակ ցել է Ջավախքի երիտասարդական մարզամշակութային միության «Քաջա տուն» պաշ տո նա թեր թին: Տպագ րել է հոդ ված ներ և չափա ծո ստեղ ծա գոր ծու թյուն ներ: Նույն շրջա նում` 2000–ից 2004 թթ., աշխա տել է Ջավախ քի «Երի տա սար դա կան ռադի ո յում»` որպես լրագ րող: 2004 թ. ընդունվել է Երևա նի պետական մանկա վար ժա կան համալ սա րա նի հեռուս տալ րագ րու թյան բաժի նը: Ուսա նո ղա- կան տարի նե րին տպագր վել է «Ինտեր նյուս» հասա րա կա կան կազ մա կեր պու թյան ուսա նո ղա կան էլեկտ րո նա յին էջում: Աշխա տել է «Երկիր մեդիա» հեռուս տա ըն կե րու թյու նում՝ որպես ռեժի սո րի օգնա կան: 2010 թ. փետր վա րից աշխա տում է Ախալ քա լա քի ATV–12 հեռուս տա ըն կե րու թյու նում` որպես լրագ րող: Միա ժա մա նակ հան դի սա նում է «Երկիր Մեդիա»–ի թղթա կի ցը Ջավախ քում:

ԼՐԱԳՐՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԼՐԱԳՐՈՂԻ ԱՆՎՏԱՆԳՈՒԹՅՈՒՆԸ ՋԱՎԱԽՔՈՒՄ

Այսօր Ջավախ քում վտանգ ված է ոչ միայն լրատ վու թյան ազա տու թյու նը, այլև լրագրո ղի անձի անվտան գությու նը: Սա լրջագույն խնդիր է, և արդեն շատ բան է փոխվել դեպի վատը ու շարունա կում է փոխել: Փորձեմ բացատրել: Երբ աշխա տում էի «Երկիր Մեդիա» հեռուս տա ըն կե րու թյու նում, անընդ հատ փոր- ձում էի վերադառ նալ Ջավախք ու աշխատել Ախալքա լաքում: Երբ այս մասին իմա- ցավ ծանոթնե րիցս մեկը, ով այդ ժամանակ վերադար ձել էր Ջավախք ու զբաղվում էր լրագրու թյամբ, մի ընկե րական խորհուրդ տվեց. «Գործ չու նես,— ասաց ինձ ու ավելաց րեց,— դու դեռ չես էլ պատ կերաց նում, թե գլուխդ ինչի տակ ես դնում»: Ես միայն հետո իմա ցա, որ դա պատ կե րաց նե լու համար անհ րա ժեշտ է եղել սկզբից ոստի կա նու թյու նում հայտն վել, ուր ամե նայն ման րա մաս նու թյամբ «բացատ րել են», թե ինչի մասին կարելի է գրել, ինչի մասին` ոչ: Հետո հայտն վել է Թիֆ լի սում, ուր նաև բացատրել են, թե ինչ հեռանկար է սպասվում ասվածը հլու–հնազանդ չկատա րե լու դեպքում և այսպես շարունակ: Այս ամենի արդյունքում լրագրո ղը, ով լուրջ մասնա գետ էր Ջավախքում, եթե ոչ լավագույ նը, վարկյան ներն էր հաշվում, թե երբ պիտի վերադառ նա Երևան, ընդմիշտ: Եվ այդպես էլ վարվեց: Հիմա երևի հարցեր կառա ջանան` ինչու վախեցավ, ինչու չպայքա րեց և այլն: Չպայքա րեց, որովհե տև հասկա նում էր, թե ինչի հետ գործ ունի: Չպայքա րեց, որով- հե տև չէր էլ կաս կածում, որ իրակա նու թյան մասին գրելու համար իսկապես լրջորեն կպատժվի: Չպայ քարեց, որովհե տև բոլորս չէ, որ հերոսներ ենք և, վեր ջապես, ինքն

169 էլ գիտեր այդ ժամանակ Ախալքա լաքում ծնված «ասացված քը», որի համաձայն՝ երբ մեկնումեկը համարձակ արտահայ տություն ներ է անում, ասում են՝ «սուս, թե չէ բար- ձիդ տակից զենք կգտնեն»: Իսկ դրա փորձը ախալքա լաք ցինե րը ունեն… Ինչ վերաբեր վում է ինձ, ապա ես դեռ խնդիր չեմ ունե ցել, ու դա բնա կան է. Երևան ուղար կած սյու ժե նե րիս 99 տոկո սը դրա կան փոփո խու թյուն նե րի մասին է: Միայն վերջին սյուժե նե րի մեջ եմ մի քանի բացա սական երևույթնե րի մասին խոսել, այն էլ շատ մակերե սորեն: Խաղի կանոննե րը շատ պարզ են. կամ լռում ու անում ես այն, ինչ քեզ ասում են կամ, եթե այդ տեսա կի մարդը չես, փորձում ես անել անհնա րի նը` խոսել: Երրորդ տարբե րա կը փախուստն է: Գնում ես Երևան կամ ավելի հեռու… Ասում են՝ անկախ լրատ վությու նը ժողովրդա վարու թյան հիմքն է: Եթե դա այդ- պես է, ուրեմն ինձ թույլ կտամ եզրա կաց նել, որ պաշտ պան ված լրագ րողն էլ անկախ լրատվու թյան հիմքն է: Անպաշտպան մնացած լրագրո ղը ոչ մի քայլ անել չի կարող, համենայն դեպս՝ Ջավախքում: Լրագրողն այսօր հստակ պատկե րաց նում է, որ իրեն չեզոքաց նե լը րոպենե րի խնդիր է, և պատրվակ շինելը խնդիր չէ: Հասկա նում է և այն, որ իր չեզոքա ցումը որևէ մեկին չի էլ անհանգստաց նի կամ զարմաց նի: Ջավախքում լրագրո ղին պետք է պաշտպա նու թյուն, իսկ Վրաստա նը այդ պաշտ- պանու թյու նը չի տրամադ րի: Հետևաբար հարց է, թե ինչի վրա պետք է հենվի լրագ- րո ղը` խոսքի ազատու թյա՞ն, որոշ հռչակագ րե րի ՞, թե՞ ինչի… Սրանք հարցեր են, որոնց պատասխան ներից շատ բանով կախ ված է ոչ միայն մամուլի ազատու թյունը Ջավախքում, այլև Ջավախքի ապագան ընդհան րապես…

170 ՄԱՆՈՒԷԼ ԱԴԱՄԵԱՆ

Ծնո ւել է Բեյ րու թում: Միջ նա կարգ կրթու թիւ նը ստա ցել է ծննդա վայ րում: Ավարտել է Երևանի պետական համալսարանի բանասիրական ֆակուլտետը: 1986–ին Լոնդո նից հրաւէր ստացավ` մանկա վար ժա կան, լրագ րա կան եւ հասա րա կա կան աշխա տանք ներ կատա րե լու համար: Հիմնեց «Կոչնակ», «Նոր Սերուն դի Ձայն» երկ լեզու` հայե րէն–անգ լե րէն ամսա գրերը: 1989–ին պար գե ւատ րուել է Սփիւռ քա հա յու թե ան հետ մշա- կու թա յին կապի կոմի տէի, 2009–ին ՀՀ Սփիւռ քի նախա րա րու- թե ան պատո ւոգ րե րով, 2010–ին` ԼՂՀ Մշա կոյ թի նախա րա րի պատո ւոգ րով եւ յու շա մե դա լով, իսկ ամե նա կա րե ւո րը եղել է ՀՀ նախա գահ Սերժ Սարգ սեա նի ձեռամբ` ՄՈՎՍԷՍ ԽՈՐԵ- ՆԱ ՑԻ շքան շա նով պար գե ւատ րու մը: Ամուս նա ցել է. ունի մէկ որդի եւ մէկ դուստր:

ՍՓԻՒՌՔԻ ՄԱՄՈՒԼԻ ՆԵՐԿԱՅ ՎԻՃԱԿԸ ԵՒ ԱՌԿԱՅ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ

Հայ կա կան Սփիւռ քի կարե ւոր յենա րան նե րէն մէկը մամուլն է: Այս պարա գա յին` մամուլ եզրով պիտի հասկնանք նաեւ տպագիր եւ էլեկտրո նա յին թերթե րը, ռատիոն, հեռա տե սի լը: Ընդ հան րա պէս, քաղա քա կիրթ աշխար հը ներ կա յիս, կարե լի չէ պատ կե- րացնել առանց ժամա նակա կից հզօր մամու լի, միջոց մը որ կայծա կի արա գ ու թեամբ բոլոր ցամաքա մա սե րու ժողովուրդ նե րը կը կապէ իրարու, ստեղծո ւած իրադրու թիւն- նե րը կը մեկ նա բա նէ, կը զգու շաց նէ, կը թելադ րէ, առիթ նե րով նաեւ դժբախ տա բար կը քանդէ, նայած որո՞նց ձեռքե րուն մէջ կը գտնուի այսպէս կոչուած դեղին մամուլի տուեալ միջոցը: Հայ Սփիւռ քի գոյառ ման ժամա նա կա հա տո ւա ծին դպրոց նե րուն ու եկե ղե ցի նե րուն զուգա հեռ կայացաւ հայա տառ մամուլը, այս վերջի նէն յետոյ լոյս աշխարհ եկաւ նաեւ օտա րա լե զու հայ կա կան մամու լը (յատ կա պէս Ամե րի կա յի Միա ցե ալ Նահանգ նե րու մէջ), սակայն տիրապե տո ղը մնաց հայատառ տպագիր մամուլը: 19–րդ դարու կէսերուն յատկա պէս, Սուլթան Համիտի հալածանք նե րէն խուսա փե- լով՝ բազ մա հա զար հայոր դի ներ հանգ րո ւա նե ցին Հիւ սի սա յին եւ Հարա ւա յին Ամե րի- կա ներ. այդ տարի նե րուն սկիզբ առաւ եւ աստի ճա նա բար իր շրջա նակ նե րը ընդար- ձա կեց ամե րի կե ան Սփիւռ քը, վեր ջի նիս զու գա հեռ իրեն համար ուղի հար թեց մամու- լը, անշուշտ տպագիր մամուլը: «Պայքար», «Հայրե նիք», «Երիտա սարդ Հայաստան», «Հորիզոն», «Նոր Օր», «Շարժում» (վերջի նը` Արժանթին) եւ ուրիշ բազմա թիւ պարբե- րա կան ներ կատա րե ցին աւե լին, քան իրենց հնա րա ւո րու թիւն նե րը: Նոյն աշխու ժու- թիւնը երեւան եկաւ նաեւ Ֆրանսա յի մէջ, ուր լոյս աշխարհ եկան բազմա թիւ հայտառ տպագիր թերթեր, որոնց շարքին` «Անահիտ», «Յառաջ», «Անդաստան», «Զուարթ-

171 նոց», «Յաղթա նակ» եւ այլն: Իսկ Վենետի կի «Բազ մավէպ», ինչպէս նաեւ «Վիեննա- յի Հան դէս Ամսօ րե այ» Մխի թա րե ան հայ րե րու պար բե րա կան նե րը դեռ աւե լի վաղ ժամանակ նե րէն սկսեալ կը զարգաց նէին ու վառ կը պահէին հայ մշակոյ թի ջահը: Հետագա յին, 1915–ի Հայոց Մեծ Եղեռնէն յետոյ, Միջին Արեւել քի, յատկա պէս Սու րի ոյ եւ Լիբա նա նի հայ կա կան գաղ թօ ջախ նե րը աստի ճա նա բար կազ մա ւո րո ւե- ցան. հոգե ւոր, կրթա կան եւ մշա կու թա յին հաս տա տու թիւն նե րուն համըն թաց զար գա- ցաւ տարա ծաշր ջա նի հայ մամու լը: Մին չեւ 20–րդ դարու կէսե րը տիրա պե տո ղը մնաց տպագիր մամուլը. Հալէպի մէջ` «Սու րիա» եւ «Արե ւելք», իսկ Պէյ րութի մէջ նախ` «Լիբանան», «Առա ւօտ» (որոնք վաղուց դադրած են), ապա «Ազդակ», «Արա րատ» եւ «Զար թօնք» քաղա քա կան օրա թեր թե րը ասպա րէզ իջան, ինչ պէս նաեւ գրա կան– մշա կու թա յին հան դէս ներն ու եկե ղե ցա կան հրա տա րա կու թիւն ներ, որոնց շար քին` «Շիրակ», «Բագին», «Արա րատ Գրա կան», ինչպէս նաեւ Տանն Կիլիկի ոյ «Հասկ» եւ հայ կաթո ղի կէ «Մասիս», «Հայ կա զե ան Հայա գի տա կան» հան դէս նե րը: Պարս կաս- տա նի հայութիւ նը բոլո րո վին այլ պայ մաննե րու մէջ հիմը դրաւ իր հայա տառ մամու- լին, որոնց շարքին` «Ալիք», «Ծիածան», «Լոյս» պարբե րական ներուն: Համե մա տա բար այս ամփոփ ներա ծա կա նէն յետոյ, մեր ժամա նա կի ներած չափով պիտի անդ րա դառ նանք սփիւռ քա հայ մամու լի ներ կայ վիճա կին եւ անոր խնդիր նե րուն: Սփիւռ քը, ինչ պէս իր բոլոր կառոյց նե րով, սփիւռ քա հայ մամու լը եւս ներ կա յիս որոնում նե րու մէջ է, որպէսզի 21–դարու պահանջնե րուն գոհացում տայ: Այս մամու- լը այժմ ժամանա կի դէմ կը մաքառի, միեւնոյն ատեն կը փորձէ քայլ պահել վերջի- նիս հետ: Յիշեալ կարծի քը կը բացատրո ւի հետեւե ալ կերպ. Սփիւռ քի մէջ մենք պիտի համա գոր ծակ ցինք այն երե ւոյթ նե րուն հետ, որոնք վեր ջին հաշո ւով չեն վտան գեր ազգայի նը` մեր ինք նութիւ նը, իսկ պիտի մերժո ւին բոլոր այն երեւոյթ նե րը, վարկած- ներն ու նորա րա րու թիւն նե րը, պայ ման ներն ու առաջարկ նե րը, որոնք կը վտան գեն հայու ինքնու թիւ նը կամ ապագան: Այսքա նը որպէս սկզբունք: Այսօր ի՞նչ պայ ման նե րու մէջ է սփիւռ քա հայ մամու լը: Հար ցին պատաս խա նը այն- քան ալ մխի թա րա կան չէ, ինչ պէս մխի թա րա կան չէ հայ Սփիւռ քի բազ մա թիւ կեդ- րոն նե րուն կառոյց նե րը, ընդ հան րա պէս ինքը` Սփիւռ քը: Միջին Արե ւել քը, որ յաճախ Սփիւռ քի միջ նա բեր դը կը համա րենք, բարե բախ տա բար տակա ւին ամուր է. սակայն նոյն Միջին Արե ւել քը, յատ կա պէս Լիբա նա նը, Սու րի ան, Իրա քը, ինչ պէս նաեւ Իրա նը եթէ համե մա տենք նախորդ չորս–հինգ տաս նա մե ակ նե րուն հետ, պիտի նկա տենք, թէ փոխա նակ զար գա ցում ապրե լու, անոնք առնո ւազն տեղ քայ լի մէջ են, գու ցէ աստի- ճա նա կան նահան ջի մէջ: Ասոր պատ ճա ռը Միջին Արե ւել քի քաղա քա կան անկա յուն վիճակն է, որուն հետեւան քով արտագաղ թը զգա լի է, երե ւոյթ մը, զոր բացասա- բար կ’անդ րա դառ նայ ազգա յին կեան քին, յատ կա պէս կրթօ ջախ նե րուն եւ մամու լին: Սակայն կը կրկնենք, առկայ բոլոր տեսակի քաղաքա կան, տնտեսա կան, մասնա գէտ անձ նա կազ մե րու թուի համե մա տա կան նօս րա ցու մին, Միջին Արե ւել քի մէջ Լիբա- նա նի հայ մամուլը տակաւին կանգուն է եւ կարե լի է յու սալ: Բայց ցաւա լի երե ւոյթ է, որ բազ մամ ե այ կեն սագ րու թիւն ունե ցող «Զար թօնք» օրա թեր թը այժմ լոյս չիտես ներ, թէեւ լիբանա նա հայ օրաթեր թե րէն երկուքը՝ «Ազդակ»ն ու «Արարատ»ը, պատնէ շի

172 վրայ են: Մեծի Տանն Կիլի կիոյ «Հասկ», Հայ Կաթողի կէ պատիրա քարա նի «Մասիս», «Հայ կա զե ան Հայա գի տա կան», «Բագին», «Կամար» եւ այլ տպա գիր հան դէս նե րուն լոյս ընծայու մը, որոնց շուրջ հաւաքո ւած են ու կ’աջակցին Լիբա նանի, նաեւ Սփիւռքի տար բեր գաղ թօ ջախ նե րէն խան դա վառ հոգե ւո րա կան ներ եւ մտա ւո րա կան ներ. վեր- ջին նե րը կ’աշխա տին զոհո ղու թիւն նե րով դիմա կա յել վտանգ նե րը: Լիբա նա նա հայ մամուլի, յատկա պէս տպագիր մամուլի մեծ մասին դժուա րու թիւն նե րը նաեւ տնտե- սա կան են: Մտա ւո րա կա նու թիւ նը թէեւ պատ րաստ է նորա նոր զոհո ղու թիւն նե րու, բայց մինչեւ ե՞րբ… Այստեղ փակագիծ մը բանալով՝ հարցադ րում մը եւս պիտի կատարենք. արդեօ՞ք Միջին Արեւել քի մէջ լոյս տես նող տպագիր հայ մամուլը ունի ընթերցող նե րու այն քանակը, որն ունէր մօտաւո րա պէս երեսուն–քառա սուն կամ աւելի տարիներ առաջ: Պատասխա նը դժբախտա բար ո՛չ է: Ո՛չ այն պատ ճա ռով, որ արտա գաղ թը, ինչ պէս արդէն նշե ցինք, խիստ բացա սա կան հետե ւանք ներ ունե ցաւ: Տպա գիր մամու լը այլ պատճա ռով մը եւս տուժած է ոչ միայն Լիբանա նի, այլ` ամբողջ Սփիւռքի տարածքին վրայ: Այս երեւոյ թը, ինչպէս գիտենք, համաշխար հա յին է: Տուժած է տպագիր մամուլը բոլոր լեզու նե րով եւ բոլոր երկիր նե րու մէջ: Էլեկտ րո նա յին մամու լը, հեռա տե սիլն ու ռատիոն ներ կայիս գլխա ւոր մրցակից ներն են տպագիր մամուլին: Այս երեւոյ թը իր տար բեր պատ ճառ նե րով անդ րա դարձ կ’ունե նայ սփիւռ քա հայ տպա գի՛ր մամու լին: Մեր նպա տա կը ոչ–տպա գիր մամու լին ժխտու մը չէ: Ժամա նակ նե րը իրենց պահանջ- ներն ունին, եւ մենք պարտա ւոր ենք ընդառա ջե լու այդ պահանջնե րուն: Ներկա յիս անհ նար է ակն կա լել, որ մամու լին հետե ւող սփիւռ քա հա յը անպայ ման տպա գիր մամու լը ընթեր ցէ, այսինքն հայ իրա կա նու թե ան մասին տեղե կու թիւն ներ ստա նա- լու համար հետեւի մի՛ միայն հայատառ տպագիր մամուլին: Աշխարհի նորութիւն- նե րուն հետ կապ պահե լու համար ռատի ո հա ղոր դում նե րը, մաս նա ւո րա պէս հեռա- տեսի լը ուսանո ղին կամ աշխատան քէն նոր վերադար ձած յոգնած մարդուն համար ամենա տար բեր լու րե րուն ծանօ թա նա լու դիւ րին կամ գործ նա կան միջոց ներ են, ինչ փոյթ թէ տպագիր մամուլի արդիւնա ւէ տութիւ նը չու նին առա ջիննե րը: Այլ պարագայ է էլեկտ րո նա յին մամու լը: Գիտու թե ան վեր ջին խօս քով յագե ցած մամու լի այս տեսա- կը իր անսահ ման հնա րա ւո րու թիւն նե րով ու միջոց նե րով երի տա սար դու թե ան կող մէ փնտռո ւած ու սիրո ւած տեսակ է: Շնոր հա ւո րան քի արժա նի են Թորոն թո յի «Լու սա- բաց», Յու նաս տա նի «Հայաս տան», Թեհ րա նի «Արաքս» էլեկտ րո նա յին հայ կա կան մամուլ նե րը: Վեր ջին նե րը կը կատա րեն ազգա սի րա կան–հայ րե նա սի րա կան կարե- ւոր գործ: Թող ներո ղա միտ գտնո ւին էլեկտ րո նա յին հայ մամու լի այն ղեկա վար նե րը, որոնք կը գործեն, բայց այդպի սիք մեզի անծանօթ ըլլալով չյի շատա կե ցինք: Ճիշդ է, կարե լի չէ ժխտել ընդ հան րա պէս էլեկտ րո նա յին մամու լի մակար դակն ու հնարա ւո րու թիւննե րը, սակայն ինչ որ ալ ըլլան վեր ջինիս առաւե լութիւն նե րը, հայ- կական տպագիր մամուլին վրայ պիտի շարունա կենք գուրգու րալ, նախ որպէս հեռու անցեա լէն մեզի հասած ու կայա ցած տեսակ, որպէս պատ մու թե ան փաս տե րը արձա- նագրող ու պահպա նող յուսա լի կերպ, նաեւ որպէս առաւել գործնա կան միջոց տան մէջ, ճամբոր դու թե ան ժամանակ, աշխատան քի վայրէն ներս, նաեւ որպէս նոյն մամու- լին պատմու թիւ նը պահպան ման համար անզուգա կան դարան կամ մատենա դա րան:

173 Այնուա մե նայ նիւ, այս առիթով մեր դրական վերաբեր մուն քը ցոյց տալու համար ոչ– տպագիր մամուլի բոլոր տեսակնե րուն աւելցնենք. ինչպէս գիտենք, Սփիւռքի բոլոր գաղ թօ ջախ նե րուն մէջ, ամե նա տար բեր պատ ճառ նե րով տպա գիր մամուլ գոյու թիւն չու նի. ահա այս պարագային, օգնու թեան կրնայ հասնիլ ոչ–տպագիր մամուլը` էլեկտ- րո նա յի նը, հեռա տե սիլն ու ռատի ոն: Տպա գիր մամուլ չու նե ցող երիր նե րու մէջ ապրող մեր հայրե նա կից նե րը կրնան դիտել ու լսել, օրինակ, Երեւա նի, ինչպէս նաեւ Սփիւռքի հեռա տե սի լի կայան ներն ու ռատի ո կա յան նե րը, համա պա տաս խան էլեկտ րո նա յին մամու լի միջո ցնե րով տեղե ակ մնալ հայ կա կան կեան քին, հայու թիւ նը յու զող բազում խնդիր նե րուն: Գաղտնիք չէ, որ մեր օրե րուն Հարաւա յին Ամե րիկա յի ու Եւրո պայի մէջ հայատառ մամուլը նահանջի մէջ է: Արժանթի նը եւ Ուրուկո ւա յը, որոնք անցեա լին ունէին իրենց հայա տառ տպա գիր մամու լը, յիշե ալ տեսակ նե րը ներ կա յիս գրե թէ լռած են: Ֆրան- սա յի տպագիր մամու լի հարուստ անցեա լէն տխուր արձա գանգ ներ կան: Վեր ջին մոհիկա նը` «Յառաջ»ը, շիջելու վրայ էր, երբ քանի մը նոր նուիրե ալ ներ երկրորդ շունչ տուին պատմա կան «Յառաջ»–ին: Միացե ալ Նահանգնե րու եւ Քանատա յի մէջ վիճա- կը առա ւել մխի թա րա կան է, բաղ դա տած Եւրո պա յի, սակայն հայե րէ նով տպա գիր մամու լի գոր ծե րը դժո ւա րու թիւն նե րու հետ կ’առն չո ւին յատ կա պէս ընթեր ցող նե րու կապակ ցու թե ամբ: Եւրո պա յի եւ Ամե րի կա նե րու հայա տառ տպա գիր մամու լի դժո ւա- րութիւն նե րը անպայման տնտեսա կան չեն, թէեւ կարելի չէ անտեսել նաեւ տնտեսա- կա նը: Էական հար ցը պայ ման նե րու բերու մով երի տա սար դու թե ան` հայե րէ նը որպէս մայ րե նի լեզու չօգ տա գոր ծե լու փաստն է: Զայս նշե լով՝ նպա տակ չու նինք ըսե լու, թէ յիշե ալ ցամա քա մա սե րու երի տա սար դու թիւ նը հայ կա կան ոգի չու նի. համո զո ւած ենք, որ Արեւմտե ան երկիրնե րու հայ երի տա սարդու թե ան մօտ կարեւոր տեղ ունի հայու հոգին: Սակայն… Սոյն տարո ւայ Յու նի սին Ծաղ կա ձո րի մէջ Սփիւռ քի նախա րա րու- թե ան նախա ձեռ նու թե ամբ տեղի ունե ցաւ խորհր դա ժո ղով, որուն ներ կայ էին Սփիւռ- քի բազ մա թիւ օջախ նե րէն ժամա նած ման կա վարժ ներ: Խորհր դա ժո ղո վը անցաւ յաջո ղու թե ամբ, եւ համո զո ւած եմ, որ իր օգուտ նե րը պիտի ունե նայ: Սակայն յայտ նեմ հետե ւե ա լի մասին` Արժան թի նէն եւ Միա ցե ալ Նահանգ նե րէն ժամա նած ման կա վարժ պատո ւի րակ ներ ցաւով տեղե կա ցու ցին, թէ իրենց ապրած երկիր նե րուն հայ կա կան դպրոց նե րուն (կը կրկնեմ` հայ կա կա՛ն դպրոց նե րուն) աշա կերտ նե րուն կարե ւոր մէկ մասը նոյնիսկ խօսակցա կան հայերէ նին անհ րաժեշտ չափով չի տիրապե տէր, վերո- յի շե ալ նե րուն համար մայրե նի լեզուն իրենց ապրա՛ծ երկ րի լեզուն է: Խօսք եղաւ նաեւ հետե ւե ալ փաս տի մասին, թէ հայ բազ մա թիւ ընտա նիք նե րու երե խա նե րը, տնտե սա- կան կամ իրենց ապրած շրջանին հայկա կան դպրոցնե րու չգո յութե ան պատճա ռով, կը յաճա խեն պետա կան դպրոց ներ, այսինքն` ոչ հայ կա կան, այդ պի սի հայ երե խա- նե րու հայե րէ նի իմա ցու թե ան որա կը բացատ րու թե ան չկա րօ տիր: Այս պայ ման նե րու տակ այժմ կրնանք ենթադրել տուեալ երկիրնե րու հայ մամուլի խնդիրնե րու մասին, այսինքն` հայ մամու լը, յատ կա պէս տպա գիր մամու լը անհ րա ժեշտ քանա կով ընթեր- ցող պիտի չու նե նայ: Հետե ւա բար, Սփիւռ քի տար բեր համայնք նե րուն մէջ ազգա յին խնդիրնե րը փոխկա պակցո ւած են` եթէ չկայ (կամ քիչ թիւով է) հայերէ նին տիրապե- տո ղը, պարզ է, թէ ինչ պատ կեր կրնայ ունենալ հայ մամու լը: Միացեալ Նահանգնե րու

174 արեւմ տե ան ափի վիճա կը հաւա նա բար որոշ չափով մխի թա րա կան կարե լի է համա- րել ոչ այնքան հայ դպրոց նե րու շրջա նա ւարտ նե րուն հայե րէ նի իմա ցու թե ան մակար- դա կով, որքան Միջին Արե ւել քէն, Հայաս տա նէն եւ Իրա նէն այն տեղ հանգ րո ւա նած հայե րէ նին գիտակ ընթեր ցող նե րու հաշ ւոյն, իսկ յիշե ալ պարա գան արդե օք կարե լի՞ է «մխի թա րա կան» որա կել. անշուշտ սա ալ ուրիշ հարց է… Այս վեր ջին մտո րում նե- րէն յետոյ մենք պահ մը վերյիշենք Միացե ալ Նահանգնե րու Արեւե լե ան ափի 19–րդ դարէն եւ 20–րդ դարու առա ջին քառոր դի հայ կա կան գաղ թօ ջախ նե րու վիճա կի ու գոր ծու նէ ու թե ան մասին` դպրոց, մամուլ, մշա կու թա յին կեանք, Հայ Ազա տագ րա կան պայ քա րին ուղ ղա կի կամ անուղ ղա կի մաս նակ ցու թիւն եւ այլն: Այժմ բոլո րիս ծանօթ է Միա ցե ալ Նահանգ նե րու Արե ւե լե ան ափի վիճա կը, եթէ այն բախ տա տենք անցե ա- լին հետ, ուրեմն հնարա ւո րը ի գործ պիտի դնենք, ծրագրենք ու գործենք, որպէսզի Արեւմտե ան ափը մնայ միշտ աշխույժ եւ կազմա կեր պուած: Սփիւռ քի մէջ օտար լեզո ւով տպա գիր մամու լին (հայ կա կան) թուա քա նա կը ներ կա յի դրու թե ամբ այնքան ալ յստակ չէ մեզի: Արտա սահ մա նի ամե նա տա ր- բեր դպրոց նե րու շրջա նա ւարտ նե րուն մէկ մասը (հիմ նա կա նին մէջ` Միջին Արե- ւելք) թէեւ կը հետե ւի մեր տպա գիր մամու լին, սակայն, ցաւօք, պիտի նշենք, որ ընդ հան րա պէս ոչ հայ կա կան տպա գիր մամուլն է շրջա նա ռու թե ան մէջ եղո ղը, որուն պատ ճառ նե րուն մասին արդէն անդ րա դար ձանք. հիմ նա կա նը հայե րէ նին չտի րա պե տելն է: Իսկ երի տա սար դու թե ան կարե ւոր մէկ մասը գրա ւոր մամու լին հետեւե լու ո՛չ ժամանակ եւ ո՛չ տրամադ րու թիւն ունի: Այս պարագան ընդհա նուր է Արեւմ տե ան կոչո ւող աշխար հին մէջ: Աւելաց նենք նաեւ, որ վերո յի շե ալ Աշխար հի տպա գիր մամու լին հետե ւող նե րը, գնե լով որե ւէ թեր թի օրո ւայ համա րը (ենթադ- րենք` 20 էջե րով), իրենց հետաքրք րող նիւ թե րուն քանի մը էջե րը` տարադ րա մի սակե րը, քաղա քա կան զգայ ա ցունց լու րեր, արժէ թուղ թեր, կատակ ներ կամ մար- զա կան նորու թիւն ներ ու նման նիւ թեր, կը պահէ ու կ’ընթեր ցէ, իսկ միւս էջե րուն ճակա տագ րե րուն հետ պարզ է թէ ի՜նչ կրնայ պատա հիլ: Այս քա նը յիշա տա կե ցինք ընդ հա նու րի մասին պատ կե րա ցում մը ունե նա լու համար: Ուրեմն, լայ նա ծա ւալ թերթե րու մէկ էջը կամ մի քանի էջերը միայն կը գոհացնեն հարիւրհա զա րա ւոր կամ միլի ո նա ւոր ընթեր ցող նե րու փաղանգ նե րը. այդ երե ւոյ թը իսկա պէս համաշ- խար հա յին է: Ակնարկ մը պոլսա հայ մամուլին վրայ: Պոլ սոյ մէջ ունինք «Ժամա նակ» եւ «Մար մա րա» օրա թեր թե րը: Առա ջի նը վեր ջերս նշեց իր 100–ամե ա կը, իսկ երկ րոր- դը 1940–էն ի վեր կը շարու նա կէ լոյս տես նել: Յիշե ալ երկու թեր թե րուն համար եւս նախա պէս կատա րած մեր առա ջար կու թիւն նե րուն մէկ մասը կրնա գործ նա կան ըլլալ, իսկ միւ սը` գու ցէ շատ աւե լի կարե ւոր մասը՝ ո՛չ: Եթէ որա կա ւոր մտա ւո րա կան ներ, լրագ րող ներ, նիւ թա կան միջոց ներ, ընթեր ցող ներ հաւա սա րա պէս խիստ ցան կա լի են Սփիւռքի մամուլի բոլոր տեսակնե րուն համար, ուր որ ալ գտնուին անոնք, սակայն քաղա քա կան այն պի սի հար ցեր, ինչ պի սիք են Ղարա բա ղե ան հիմ նա հար ցը, Հայ- կա կան Պահան ջա տի րու թիւ նը, հայ–թուր քա կան յարա բե րու թիւն ներ եւ նման այլ հար ցե րու կապակ ցու թե ամբ Պոլ սոյ «Ժամա նակ»–ն ու «Մար մա րա»–ն հասկա նա լի պատճառ նե րով առնուազն լուռ կրնան մնալ: Բոլո րո վին նոր օրի նակ մը. Ախթա մա րի

175 «Սուրբ Խաչ» եկե ղե ցիի վերա բաց ման առի թով հայաս տա նե ան եւ սփիւռ քե ան մամու- լը հայութե ան կոչ ըրին չմաս նակցիլ նախատե սո ւած պատարա գին, որովհետւ «Սուրբ Խաչ» եկե ղե ցի ին մէջ թուրք իշխա նու թիւն նե րու որո շու մով պատա րագ պիտի մատու- ցուեր առանց խաչի. քանզի Թուրքի ոյ համար յիշեալ եկե ղեցին պար զապէս «զբօ- սաշրջի կու թե ան յատուկ պատմա կան կառոյց մըն էր եւ ոչ թէ հայկա կան եկեղե ցի, ուր կարելի էր աղօթել ու պատարագ մատուցել»: Վստահ ենք, որ «Ժամանակ»–ն ու «Մար մա րա»–ն, մնա լով ուղ ղա կի կամ անուղ ղա կի թուրք իշխա նու թիւն նե րու ճնշում- նե րուն տակ, իրենց մեկ նա բա նու թիւն նե րով կամ լրա տո ւու թիւն նե րով չկա րո ղա ցան թիկունք կանգնիլ Մայր Աթոռ Ս. Էջմիած նի եւ Մեծի Տանն Կիլիկի ոյ կաթողի կո սու- թիւն նե րուն նաեւ Երու սա ղէ մի պատ րի ար քու թե ան դիր քո րո շու մին, որն էր` առանց ԽԱՉԻ «Սուրբ Խաչ» եկե ղեց ւոյ պատարա գին չմաս նակցիլ: Ախթամա րի «Սուրբ Խաչ» եկե ղեց ւոյ հայ կա կա նու թիւ նը պաշտ պա նե լու համար հայ մամու լը ցոյց տուաւ իր միաս նա կա նու թիւ նը հայ րե նի քէն մին չեւ Սփիւռք: Հաս տատ համո զո ւած ենք, որ վեր- ջի ննե րը պիտի շարու նա կեն իրենց միաս նա կան կեցո ւած քը այս պի սի պայ ման նե րու կամ անակն կալ նե րու պարա գա յին: Պոլ սա հայ մամու լի եւ պատ րի ար քա րա նի դիր- քո րո շում նե րը առան ձին պարա գա ներ են, ինչ պէս արդէն նշե ցինք: Այս բոլո րէն յետոյ պէտք է ընդգ ծել, որ «Ժամա նակ»–ն ու «Մար մա րա»–ն կը շարու նա կեն հնա րա ւո րինս վառ պահել ե՛ւ հայոց լեզուի, ե՛ւ մամուլի կանթե ղը Պոլսոյ մէջ: Եգիպտա հայ մամուլը: Եգիպ տո սի հայ կա կան գաղ թօ ջա խը հին պատ մու թիւն ունի: Այս երկրին մէջ դեռ 1880–ականնե րուն իր առաջին քայլե րը կատարեց եւ կարճ ժամանա կի մը մէջ մեծ զարգա ցում ունեցաւ համայնքի ազգային, կրթական, տնտե- սա կան եւ մշա կու թա յին կեան քը: Մամու լը մշա կու թա յին միւս կեդ րոն նե րուն զու գա- հեռ բուռն զարգա ցում ապրեցաւ: Լոյս աշխարհ եկան բազմա թիւ պարբե րա կան ներ: Կարեւո րութե ամբ պիտի նշենք «Յու սաբեր», «Արեւ» եւ «Ջահակիր» թերթե րը, որոնք մին չեւ օրս կը շարու նա կեն իրենց առա քե լու թիւն նե րը: Սակայն 1950–էն յետոյ քաղա- քա կան պայման նե րու բերումով տեղի ունեցած արտագաղ թը (յիշենք` պետական յեղաշր ջում նե րը, Սուէ զի պատերազ մը, պատե րազմ Եգիպ տո սի եւ Իսրա յէ լի միջեւ) նօսրա ցուց եգիպտա հայ գաղութը, երկիր մը, որ անցեա լին ունեցած էր հայ նախա- րար, ուր հիմ նադ րո ւած էր Հայ կա կան բարե գոր ծա կան ընդ հա նուր միու թիւ նը, ինչպէս նաե ւ այլ բազ մա թիւ հայ կա կան կազ մա կեր պու թիւն ներ: Եգիպ տո սի վերո յի շե ալ հայ- կա կան թեր թե րը ներ կա յիս քաղա քա կան (հաւա նա բար նաեւ տնտե սա կան) կամ այլ դժո ւա րու թիւն ներ չու նին, սակայն ինչ պէս յիշե ցինք, արտա գաղ թը այս գաղ թօ ջա խի համար եւս խիստ բացա սա կան ազդե ցու թիւն ունե ցաւ: Եգիպ տա հա յե րէն շատե րը հանգրո ւա նե ցին Քանատա, Միացե ալ Նահանգներ, Ավստրա լիա եւ այլուր: Սփիւռքա հայ մամուլին զարգաց ման ու տարածման համար կարեւոր գործօն է որա կի պահ պա նու մը: Յիշե ալ մամու լը ամէ նօ րե այ մրցակ ցու թե ան մէջ է տեղա կան օտա րա լե զու հրա տա րա կու թիւն նե րուն հետ: Այն քաղաք նե րուն մէջ, ուր հայ կա- կան մամու լի որե ւէ տեսակ գոյու թիւն ունի, իր հնա րա ւո րու թե ան սահ ման նե րուն մէջ որակեալ պէտք է ըլլայ, որպէսզի հայ մարդը ընթերցէ, հետեւի նաեւ հայկա կա նին: Անհ րա ժեշտ է Հայաս տա նի ու հայ ժողո վուր դի խնդիր նե րուն գիտա կից ու պատ րաս- տո ւած մտա ւո րա կան ներ ներգ րա ւել հայ մամու լի ասպա րե զէն ներս: Սփիւռ քի հայ կա-

176 կան դպրոց նե րուն եւ հայ կա կան մամու լին նուի րե ալ նե րը դժբախ տա բար անհրա ժեշտ նիւ թա կան վար ձատ րու թիւն նե րը չեն ստա նար, այդ պատ ճա ռով ալ յաճախ անոնք ստի պո ւած կ’ըլլան կատա րե լու տար բեր աշխա տանք ներ եւս՝ ապա հո վե լու համար իրենց ընտա նի քին ապրուս տը: Հայ կա կան գաղ թօ ջախ նե րու համա պա տաս խան մար մին նե րը պայ ման ներ պէտք է ստեղ ծեն սփիւռ քա հայ մտա ւո րա կա նին, յատ կա- պէս ման կա վարժ նե րուն եւ մամու լի աշխա տող նե րուն համար, որպէս զի անհ րա ժեշտ որա կը ստա նան Սփիւռ քի յենա րան նե րը: Հայու թե ան իրա ւունք նե րուն պաշտ պա- նու թիւ նը` Ղարա բա ղե ան հիմ նա հար ցին հայան պաստ լուծ ման, Հայոց Ցեղաս պա- նու թե ան ճանաչ ման եւ հատուց ման յաղ թա կան աւարտ նե րուն, ինչ պէս նաեւ տար- բեր երկիր նե րու մէջ Հայաս տա նի Հան րա պե տու թե ան շահե րու պաշտ պա նու թե ան գործով կարեւոր դերակատա րու թիւն ունեն սփիւռքա հայ մամուլի բոլոր տեսակնե- րը անխտիր, հետեւա բար որակով եւ արժա նի բարձուն քի վրայ պիտի պահենք այս կառոյցը եւս: Այժմ կ’ուզենք մատ նանշում մը եւս կատարել: Ռուսաս տա նի Դաշ նութե- նէն ներս հայկա կան համայնքնե րը մեծ թիւ կը կազմեն: Տեղեակ ենք նաեւ, թէ յատ- կա պէս Մոսկ վա յի եւ Սանգ Պետեր բուր գի գաղ թօ ջախ նե րը իրենց բազ մա թիւ հնա րա- ւո րու թիւն նե րով` տնտե սա կան կարո ղու թիւն նե րով, ազդե ցիկ դէմ քե րով, նաե՛ւ հայ րե- նասի րա կան ոգիով բացառիկ տեղ կը գրաւեն հայկա կան նորագոյն Սփիւռքի սահ- ման նե րէն ներս: Սակայն զար մա նա լի օ րէն յատ կա պէս Մոսկ վա–Սանգ Պետեր բուրգ թեւերը ցարդ չմտածե ցին մամուլ ունենա լու կարեւոր խնդրի մասին: Յիշեալ բազմա- մի լի ո նա նոց քաղաք նե րուն մէջ հնա րա ւոր է հիմ նել հայ կա կան մամու լի բոլոր տեսակ- նե րը` հայե րէն, ռու սե րէն լեզու նե րով: Ակն կա լո ւող սփիւռ քա հայ մամու լի այս պի սի մեկնարկ ոչ միայն Ռուսաս տա նի հայութե ան մէջ կարեւոր գործ կրնայ կատարել, իր խօսքը կ’ըսէ ԱՊՀ–ի անդամ երկիրիր նե րուն, նաեւ աշխարհի շատ–շատ պետութիւն- ներուն եւս, եթէ նկատի առնուին տարածո ւած այլ լեզուներ: Պիտի խոստո վա նիլ, որ Ռու սաս տա նի հայ համայն քի անհատ գոր ծիչ ներ, հայ կա կան կարգ մը կազ մա կեր- պութիւն ներ իրենց լուրջ ներդրում նե րը ունին մեր ժողո վուր դը յու զող արդի հար ցե րու կապակցու թե ամբ, բայց մամուլը ի՛ր կարեւոր տեղն ու դերը ունի: Էլեկտրո նա յին մամուլի պատերազմ: Յիշե ալ պատե րազ մը աստի ճա նա բար կը կատա րե լա գոր ծո ւի: Իւրա քան չիւր երկ րի էլեկտ րո նա յին մամու լը յատ կա պէս անգ- լե րէ նով, ռու սե րէ նով եւ ուրիշ տարա ծուն լեզու նե րով կը սփռի լու րեր, մեկ նա բա նու- թիւն ներ, կը պար զի տեսա կէտ ներ: Տպա գիր մամու լի տեսա կին մէջ գոյու թիւն ունի «դեղին» մամուլ, որուն մասին ակնարկու թիւն մը կատարե ցինք մեր խօս քին սկիզբը: Զար գաց նե լով միեւ նոյն միտ քը յայտ նենք, թէ «դեղին» մամու լին դրա մագ լու խը սուտն է, ճշմար տու թիւն նե րու չարա միտ նեն գա փո խու մը, այս պարա գա յին` համաշ խար հա- յին կարծի քը մոլորու թե ան առաջնոր դե լը, անպարկեշտ լեզուն եւ այլն, եւ այլն: Իսկ էլեկտրո նա յին «դեղին» մամուլը, օգտո ւելով գիտութե ան ընձե ռած բարիքնե րէն, կը հետե ւի տպա գիր «դեղին» մամու լի տխուր օրի նա կին: Մաս նա ւո րա պէս ադր բե ջա նա- կան էլեկտրո նա յին անպարկեշտ մամուլը վեր ջերս մրցանիշ կոտրեց ոչ միայն սուտի ու նեն գու թե ան ոլոր տէն ներս, այլ` հետե ւե լով իր ազգա յին բնազ դին, ոտնա հա րե լով չափի եւ զգացու մի սահման նե րը, յարձա կում ներ կատարեց Հայաստանի մէջ գոր- ծող այնպի սի կայքէջ նե րու վրայ, որոնք կը սփռեն ճշմարտու թիւն ներ եւ կը մերկաց-

177 նեն հակառա կոր դի սուտե րը ու կը պաշտպա նեն հայութե ան իրաւունք նե րը, մասնա- ւո րա պէս Ղարա բա ղե ան հիմ նա հար ցին առն չո ւող ճշմար տու թիւն նե րը: Ուրախ ենք, որ յիշե ալ «դեղին»–ը ստա ցաւ հակա հա րո ւած: Այս պայ ման նե րու մէջ սփիւռ քա հայ մամուլը իր բոլոր միջոցնե րով, համոզո ւած ենք, որ պատրաստ է թիկունք կանգնե լու հայ րե նի իր պաշ տօ նա կից նե րուն: Սփիւռ քը իր հեր թին ունի ժամա նա կա կից էլեկտ րո- նա յին թեք նո լո ժի ին հնա րա ւո րու թիւն նե րը ե՛ւ յար ձա կե լու, ե՛ւ պաշտ պա նո ւե լու համար, հետե ւա բար սփիւռ քա հայ մամու լը եւս ի վիճա կի է մաս նակ ցե լու ինք նա պաշտ պա- նու թե ան եւ յար ձակ ման գոր ծո ղու թիւն նե րուն, այն պէս ինչ պէս թշնա մի ին կող մէ ռազ- մա կան արկա ծախնդ րու թե ան մը պարա գա յին: Եւ այս ճշմար տու թե ան ծանօթ են մեր բոլոր հակա ռա կորդ ներն ու թշնա մի նե րը: Էլեկտ րո նա յին պատե րազ մին մաս կը կազ մէ նաեւ տեղե կա տո ւու թե ան պատե րազ մը: Այս պարա գա յին թշնա մի ին կող մէ կայ քէջ եր «ջար դե լու» գոր ծո ղու թիւն ներ չկան, սակայն առկայ է տեղե կա տո ւու թեա՛ն պատերազ մը, որուն մասին քիչ վեր ակնարկե ցինք: Վեր ջին մէկ տարուայ ընթաց- քին, ըստ հայկա կան աղբիւրնե րու կարգ մը տուեալ ներուն, ադրբե ջանա կան «դեղին» մամու լը տեղե կա տո ւա կան պատե րազ մի մէջ «առա ջա ցե ալ» դիր քե րու վրայ գնո ւած է՝ համ աշխար հա յին կար ծի քի մօտ շփո թու թիւն ներ ստեղ ծե լով յատ կա պէս Ղարա բա- ղե ան հիմ նա հար ցի կապակ ցու թե ամբ: Ուրա խա լի է, որ վեր ջին շրջա նին թշնա մին` վերո յի շե ալ պատե րազ մին մէջ եւս ստա ցած է հակա հա րո ւած: Սփիւռ քա հայ մամու- լի բոլոր տեսակնե րը այս բնա գաւա ռէն ներս ունին իրենց հնարա ւորու թիւն նե րը եւ աշխա տանք ներ կը ծաւա լէն մաս նա ւո րա պէս Միա ցե ալ Նահանգ նե ու սենա տէն մին չեւ քաղա քա կան գոր ծիչ նե րու վեր նա խաւն ու մամու լի օրգան նե րը՝ ստեղ ծե լով հայա մէտ շրջա նակ ներ (lobby): Սակայն, թշնա միի ամե նօ րե այ դաւա դիր գոր ծո ղու- թիւն նե րուն դիմաց Սփիւռ քը իր բոլոր միջոց նե րով, մաս նա ւո րա պէս մամու լով, պար- տի առաւել եւս ընդլայ նել իր աշխատանք նե րուն ծիրը, որպէսզի կանխէ անակնկալ- նե րը կամ հակա հա րո ւած հասց նէ թշնա միի բոլոր արկա ծախնդ րու թիւն նե րուն: Պահ մը մեր հայե աց քը ուղ ղենք նաեւ Եւրո պա յին: Այս առի թով պիտի նշենք հետե ւե ա լի մասին. Մեծ Բրի տա նի ոյ Խորհր դա րա նի (House of Commons) երես փո խա նա կան եւ լորտե րու պալատի շրջանակ նե րէն ներս, Լոնտո նի «Նոր սերունդի ձայն» ամսագրի հրա տա րակ չու թե ան եւ բրի տա նա կան հայա մէտ կարգ մը այլ կազ մա կեր պու թիւն նե- րու նախա ձեռ նու թե ամբ ու միջոց նե րով վերո յի շե ալ Խորհր դա րա նի ղեկա վա րու թե- նէն յատուկ տրա մադ րո ւած ժողո վաս րահ նե րուն մէջ պետա կան–քաղա քա կան գոր- ծիչ նե րուն հետ պար բե րա բար տեղի կ’ունե նան խորհր դակ ցա կան հան դի պում ներ, դասա խօ սու թիւն ներ Հայոց Ցեղաս պա նու թե ան ճանաչ ման գծով: Յիշե ալ Հար ցը Խորհր դա րա նի օրա կար գի վրայ անց նե լու նպա տա կով խորհր դա րա նա կան յատուկ մատեան նե րուն մէջ արդէն իսկ ստորա գրած են բազմա թիւ երեսփո խան ներ: Յոյս ունինք, որ շու տով կ’ամբող ջա նայ անհ րա ժեշտ ստո րագ րու թիւն նե րու թուա քա նա կը եւ Հայոց Ցեղաս պա նու թե ան ճանաչ ման հար ցը բրի տա նա կան Խորհր դա րա նի օրա- կարգին վրայ տեղ կը գրաւէ եւ կը յաղթա նա կէ: Ֆրանսան, ինչպէս ծանօթ է, ճանչցած է Հայոց Ցեղաս պա նու թիւ նը, սակայն մաս նա ւո րա պէս մամու լով անհ րա ժեշտ է ծաւա- լել աւե լի մեծ աշխա տանք` քարոզ չու թիւն, որպէս զի այդ երկ րի Սենա տի օրա կար- գին վրայ արդէն իսկ չորս տարինե րէ ի վեր տեղ գտած օրակար գա յին հարցը` Հայոց

178 Ցեղաս պա նու թիւ նը մեր ժող նե րուն նիւ թա կան կամ ազա տազրկ ման պատիժ ներ կան- խա տե սող օրէն քը վաւե րա ցո ւի: Յիշե ալ Սենա տը, տեւա կա նօ րէն թուր քա կան ճնշում- նե րուն տակ է, որպէս զի չեղե ալ համա րո ւի պատիժ կան խա տե սող հայան պաստ օրէնքը: Սփիւռքա հայ մամուլի բոլոր տեսակնե րուն կը մնայ այստեղ եւս դառնալ միա կամ, հետե ւո ղա կան, հնա րա ւոր բոլոր միջոց նե րով եւ հեղի նա կա ւոր քաղա գէտ- նե րու միջամ տու թե ամբ համո զել Սենա տի անդամ նե րուն մեծա մաս նու թիւ նը, հակա- հարուած տալու համար թուրքա կան մերժո ղական քաղաքա կանու թե ան: Հիմնա կան հարցե րու մէջ սփիւռքա հայ մամուլի կատարե ալ միասնա կա- նութե ան անհրա ժեշ տու թիւ նը: Մեր աւագ սերուն դին ծանօթ է սփիւռ քա հայ մամու- լի մօտիկ անցե ա լի պատ մու թիւ նը: Քաղա քա կան պայ ման նե րու բերու մով սփիւռ քա- հայ մամու լը, ինչ պէս ամբողջ Սփիւռ քը, բաժ նո ւե ցաւ հիմ նա կան երկու ճակա տի` Խորհր դա յին Հայաս տա նին համակ րող նե րու եւ խորհր դա յի նին հակադ րո ւող նե րու: Մամու լի սիւ նակ նե րուն մէջ քաղա քա կան հար ցե րու մեկ նա բա նու թիւն նե րը, կողմ նո- րո շում նե րը մեկ նա կէտ ունէ ին խորհր դա յինն ու հակա խորհր դա յի նը: Ներ կա յիս բոլոր հարցե րը հարթո ւած չեն, սակայն կացութե նէն շատ բան փոխուած է: Բայց մեր ժողո- վուր դը կ’ակն կա լէ աւե լին: Եթէ վերո յի շե ալ հոսանք նե րու միջեւ բարե լա ւու մը նկա- տե լի է մեր օրե րուն, միւս կող մէ հայ–ադր բե ջա նա կան եւ հայ–թուր քա կան ճակատ- նե րու վրայ գտնո ւող լարո ւած մթնո լոր տի կապակ ցու թե ամբ նկա տե լի է արտերկ րի հայ քաղաքա կան եւ ոչ քաղաքա կան մամուլի համախո հու թիւ նը ընդդէմ հակառա- կոր դի: Այս քա նը քաջա լե րա կան է. սակայն ինչ պէս վերը նշե ցինք, մեր ժողո վուր դը կ’ակնկա լէ աւելին: Եթէ անցեա լին խորհր դա յի նի հետ եւ անոր դէմ էին սփիւռ քա հայ մամու լի կեցո ւածք նե րը կամ ուղ ղու թիւն նե րը, ներ կա յիս նոյն մամու լը եթէ ոչ անցե ա լի սրու թե ամբ, այնո ւա մե նայ նիւ պետա կա նա մէտ կամ ընդ դի մա դիր տրա մադ րու թիւն- ներ ունի: Այսքա նը շատ բնա կան է: Սակայն պիտի զգուշա նանք յատ կապէս ընտ- րու թիւն նե րու առիթ նե րով դրսե ւո րո ւող ծայ րա հե ղու թիւն նե րէ: Մեր այս խնդրան քը առա ւել կարե ւո րու թե ամբ կ’ուղ ղենք նաեւ հայաս տա նե ան մամու լին ընդ հան րա պէս, ուր երբեմն շատ կարծր կեցո ւածք ներ, հրա պա րա կում ներ, կարծ րի իսկ սահ ման նե րը անց նող լեզու եւ ոճ հրա պա րա կը կը շիկաց նեն: Մենք կարե ւո րու թե ամբ կը մատ նան- շենք նման փաստեր, քանզի մեր բոլորին հանդէպ, ինչպէս արդէն անդրա դար ձանք, գոյութիւն ունին թշնա միի բացայայտ եւ թաքուն խարդա ւանքնե րը: Եւ նոյն ոսո խին երբէք իրա ւունք պիտի չտանք օգտո ւե լու մեր ներ քին հակա սու թիւն նե րէն: Կը կրկնեմ, խօսքս ոչ թէ որե ւէ պետա կան գոր ծի չի, քաղա քա գէ տի, լրագ րո ղի հայե ացք նե րուն, տեսա կէտ նե րուն, իշխա նու թե ան հետ կամ ընդ դէմ ըլլա լու մասին է, այլ զանա զան հրա պա րա կում նե րով թշնա մի ին երբէք ցոյց չտալ մեր ներ քին հակա սու թիւն նե րու խիստ լարուա ծու թեան մասին, եթէ նոյ նիսկ առկայ են նման փաս տեր: Հաւա նաբար մտա ծող ներ գտնո ւին ըսելով, թէ հակա ռա կոր դը իր այլա զան միջոց նե րով հնա րա- ւո րու թիւ նը կ’ունե նայ ճանչ նա լու մեր ներ քին հակա սու թիւն նե րուն վիճակն ու չափը: Գու ցէ: Բայց անհ րա ժեշ տու թե ան պարա գա յին ցոյց տրո ւած զսպո ւա ծու թիւ նը շատ բան կրնայ հասկցնել նոյն թշնամի ին կամ հակառա կոր դին, թէ դժուար ու վտանգա- ւոր պարագա նե րուն միակամ է հայ ժողո վուր դը: Եւ բարե բախ տա բար, նման զսպո- ւա ծու թե ան կոչի ական ջա լուր եղանք, երբ Ղարա բա ղե ան հար ցով մտա հո գու թիւն-

179 ներ կային շատ մօտիկ անցե ա լին: Այս պի սի զգօ նու թիւ նը անհ րա ժեշտ է շարու նա կել: Զգօնու թիւն պահանջող հարցի մը մասին եւս կ’ուզենք հրաւի րել մեր գործըն կեր նե րու ուշադ րու թիւ նը. ակնար կու թիւ նը, այս պէս կոչո ւած՝ 5–րդ զօրա սիւ նի խիստ վտան- գա ւոր գոր ծո ղու թիւն նե րու մասին է: Եթէ ռազ մա ճա կա տի սահ ման նե րուն դիմա ցի կողմը գտնուող թշնամիի զինուա ծ ուժերու շարժում նե րը կամ անոր «դեղին» մամու- լի խարդա ւանք ները հնարա ւոր է աւե լի դիւ րին վերահս կել, ապա բաւա կան դժո ւար է գաղտ նի գոր ծա կալ նե րու (5–րդ զօրա սիւ նի) գոր ծու նէ ու թիւ նը շուտ բացա յայ տե լը: Յիշե ալ 5–րդը յաճախ գառ նու կի տես քով կը ներ կա յանայ, սակայն անոր պառակ տիչ գոր ծե լա կեր պը կրնայ ծան րակ շիռ հետե ւանք ներ ունե նալ: Պառակ տիչ գոր ծա կալ նե- րէն պաշտ պա նո ւե լու կարիքն ունին նաեւ Սփիւռ քի բոլոր կառոյց նե րը, անոնց շար- քին մամու լը եւ անոր անձ նա կազ մը: 5–րդ զօրա սիւ նի աշխա տա կից կրնայ ըլլալ ոչ անպայ ման թուր քը կամ ադր բե ջան ցին, ընդա կա ռա կը` անոնք ընդ հան րա պէս վարձ- կաններ են կամ թուրք–ադրբեջա նա կան դաշինքին զօրակցող օտարերկ րե այ պետու- թիւն նե րու կող մէ ուղ ղար կո ւած գոր ծա կալ ներ, որոնք կը ջանան ընդ հան րա պէս հայ մամուլի արտերուն մէջ եւս որոմ ցանել, առկայ ներքին հակասու թիւն նե րը շահագոր- ծել, առաւել սրել երկրոր դական տարակար ծութիւն նե րը: Սփիւռ քի նախա րա րու թե ան նախա ձեռ նած «21–րդ դարի մար տահ րա ւէր նե րը. տեղե կա տո ւա կան անվ տան գու թիւ նը եւ հայ լրա տո ւու թիւ նը» թեմա յով Համա հայ կա- կան այս համա ժո ղո վը ողջու նե լի միջո ցա ռում է: Հայ լրագ րող նե րու մեծ ընտա նի քի անդամ նե րէն շատե րը նախ առի թը պիտի ունե նան իրա րու ծանօ թա նա լու, կար ծիք- ներ փոխա նա կե լու, նաեւ որո շում ներ կայաց նե լու: Կը յու սանք, որ սոյն նախա ձեռ- նու թիւ նը կը դառ նայ հեր թա կան, եւ պար բե րա բար համա ժո ղով ներ տեղի կ’ունե նան Ստեփա նա կեր տի, Երեւա նի ու Սփիւռքի մէջ: Կ’առաջար կենք նաեւ հետեւե ա լը. խիստ կարե ւոր ու անակն կալ բարդ խնդիր նե րու պարա գա յին շտապ կար գով իրա րու հետ կապո ւե լու կամ խորհր դակ ցե լու ծրագ րիր պատ րաս տել, կողմ նո րո շո ւիլ, որպէս զի հայ մամու լը հաւա քա բար ու միաս նա կան, մեր բոլոր կառոյց նե րու հետ համա գոր ծակ- ցելով Հայրե նի քէն մինչեւ Սփիւռք, պատրաստ ըլլայ դիմագրա ւե լու անակնկալ նե րը: Յիշեալ ծրագրի մասին կարելի է խօսիլ ու որոշում ներ կայացնել այս համաժո ղո վի ընթացքին, իսկ եթէ ժամանա կը անբաւա րար է, հետագա յին` յարմար առիթներով:

180 ГРИГОРИЙ АНИСОНЯН

В 1968 году окончил среднюю школу №20 в г. Тбилиси и поступил в Ереванский государственный университет на факультет журналистики. После окончания работал в нескольких изданиях в Армении, позже перешел на хозяйст- венную работу, в частности в системе Ергорсовета и министерстве электронной промышленности СССР. С 1984 года вновь работал по профессии в аппарате союза писателей Армении, затем – корреспондент «Армен- пресс», позже – ИА «Ноян Топан». С 1997 года основатель и издатель информационно–аналитической газеты «Ноев Ковчег». С 1998 года член Союза журналистов России, член Совета Всемирного Армянского Конгресса и Союза армян России. Имеет множество общественных наград, в том числе «Орден Ломоносова», «Орден Рубиновый Крест», «Орден САР», медаль Министерства обороны Республики Армения «Гарегин Нжде» и другие. Лауреат премии Союза журналистов России. Женат, имеет 4 сыновей и 1 дочь.

ԻՆՉՊԻՍԻ ՄԱՄՈՒԼ Է ՄԵԶ ՊԵՏՔ КАКАЯ ПРЕССА НАМ НЕОБХОДИМА?

За пос лед ние 30–40 лет средст ва мас со вой инфор ма ции на наших гла зах ста- ли гло баль ной силой и дейст ви тель но изме ни ли окру жа ю щий мир и пове де ние людей. Это каса ет ся как теле ви де ния, газет и жур на лов, так и Интер не та, кото рый в пос лед ние годы силь но раз ви ва ет ся и уско рил мно гие про цес сы. Оце ни вая общее состоя ние армянс кой жиз ни в Рос сии, нуж но отме тить, что здесь фор маль но про- жи ва ет око ло 2,5 мил ли о на наших соо те чест вен ни ков, это самая мно го чис лен ная диаспо ра в мире. Но, в результа те анали за ряда матери а лов в российс кой и армянс- кой прес се, изу че ния ито гов обще ар мянс ких фору мов, мож но кон ста ти ро вать, что армяне России оказа лись в неком кри зи се: при нали чии мно гих общест вен ных и куль тур ных орга ни за ций, нет еди но го коор ди на ци он но го цент ра и здесь нема лую роль мог ли бы сыг рать средст ва мас со вой инфор ма ции, кото рые дер жат ся сила- ми учреди те ля, без поддерж ки армянских общин и обществен но сти. Это касает- ся как газе ты «Ноев Ков чег» и «Ерк ра мас», так и недав но соз дан но го армянс ко го теле ка на ла в Моск ве TV ARM RU. Оче вид но, что без высо коп ро фес си о наль ной и качест вен но орга ни зо ван ной инфор ма ци он но–ана ли ти чес кой дея тель но сти край- не сложно вести и обществен ную, и полити чес кую работу и, конечно, бизнес. Не буду, да и нет необ хо ди мо сти мне давать оцен ку изда ю щим ся сегод ня в Рос- сии и в странах СНГ газетам и журна лам. Каждое издание знает себе цену, как говорит ся «не суди и не судим будешь». Но на нашем издании «Ноев Ковчег» я бы хотел нем но го оста но вить ся и дать необ хо ди мую инфор ма цию. Газе та изда ет ся с 181 августа 1997 года. Она отобра жа ет жизнь армянской диас по ры стран СНГ и даль- не го зару бежья. Глав ной зада чей изда ния явля ет ся озна ком ле ние соо те чест вен- ни ков, про жи ва ю щих за пре де ла ми Арме нии, с поли ти чес кой, эко но ми чес кой и куль тур ной жизнью на Роди не. В свою оче редь, газе та уже заво е ва ла попу ляр ность у серь ез но го чита те ля не толь ко сре ди армянс ко го насе ле ния, но и любо го рус ско- я зыч но го укра ин ца, бело ру са, еврея, мол да ва ни на, гру зи на, конеч но рус ско го, и даже азербайд жан ца. Вме сте с тем, одной из основ ных задач газе ты явля ет ся все- сто рон нее укреп ле ние рос сийс ко–армянс ко го сот руд ни чест ва и стра те ги чес ко го партнерст ва во всех сферах жизне дея тель но сти двух братс ких наро дов. Газета «Ноев Ков чег» выхо дит один раз в месяц тира жом – 104 500 экз., фор- ма том А2, на 16 стра ни цах. Нас ЧИТАЮТ более чем в 85 горо дах СНГ, стра нах ближ не го и даль не го зару бежья. «Ноев Ков чег» расп рост ра ня ет ся в Моск ве, Ере- ва не, Тби ли си, Минс ке, Санкт– Петер бур ге, Ново си бирс ке, Крас но ярс ке, Сара то- ве, Сама ре, Пер ми, Став ро по ле, Сочи, Росто ве–на–Дону, Кие ве, Киши не ве, Вин- ни це, Киро ве, Ужго ро де, Днеп ро пет ровс ке, Сте па на кер те, Харь ко ве и в дру гих круп ных горо дах. «Ноев Ков чег» расп рост ра ня ет ся в мини стерст вах и ведомст вах, посольст вах и дип ло ма ти чес ких пред ста ви тельст вах, а так же на бор тах само ле тов ком па нии «Арма виа». В Моск ве газе ту мож но при об ре сти в сети киос ков «Артх ро ни ка», «Цент ро пе- чать»,«Хорошие новости» и так далее. Всего 800 киосков. Газета также распрост- ра няет ся через рестора ны, отели, офисные центры и обществен ные органи зации. В Ере ва не газе ту мож но при об ре сти во всех киос ках горо да, в супер мар ке тах и книж ных мага зи нах. Хочет ся осо бен но под черк нуть чле нов ред кол ле гии и наших авто ров, сре ди кото рых извест ные поли то ло ги, обоз ре ва те ли и кор рес пон ден ты Вла ди мир Сту пи шин, Сер гей Мар ке до нов, Алек сандр Сва ранц, Ким Бак ши, Рус- лан Сага ба лян, Анд рей Епи фан цев, Яна Аме ли на, Арен Вар да пе тян, Давид Пет ро- сян, Наталья Огано ва, Станис лав Тарасов,Гам лет Мирзо ян и многие другие. При всем этом,«Ноев Ков чег» выходит только один раз в месяц, но поль зу ет ся большим спросом. Газета нужда ет ся в поддерж ке как армянских обществен ных структур в Рос сии, так и помо щи от госу дарст ва Армянс ко го. Это и спон сорс кое, и парт нерс кое уча стие выше наз ван ных струк тур. Нап ри мер, для рас ши ре ния сети расп рост ра не ния газе ты в Моск ве, уве ли че ния тира жа и пери о дич но сти изда ния необхо ди мы существен ные влива ния– порядка 25– 30 тысяч евро в месяц в тече- ние года. Но мы не сидим сложа руки. Снача ла года запущен новостной ежеднев ный Интернет –сайт Novostink. ru, который с каждым днем привле ка ет все новых чита- телей. Мы постара ем ся его сделать в будущем в основном из собствен ных новост- ных мате ри а лов, но сей час экск лю зив ность состав ля ет все го 15–20%. Здесь, мож но ска зать, что, конеч но, доступ ность огром но го коли чест ва инфор- ма ции дела ет Интер нет всё более прив ле ка тель ным. Но есть и нега тив ная сто ро на. Порой инфор ма ция про хо дит неп ро ве рен ной, лож ной, и ува жа ю щие себя Интер-

182 нет– издания должны на это обратить вни мание. Я бы хотел обра тить вни ма ние коллег еще на одну важную деталь. При отборе информа ции нужно обяза тель но делать ссылку на источник. Не нужно забывать, что Ваши кол леги пот рати ли вре- мя и средства на добычу той или иной информа ции и нужно уважать этот труд. Гово рят, Барак Оба ма выиг рал выбо ры бла го да ря Интер не ту, кор рум пи ро ван но го судью сняли из–за сканда ла вYoutube, но всё это – говорят. А что будет с тради- ци он ны ми медиа? Я чело век ста рых тра ди ций, при вык ший читать газе ты, жур на- лы, книги и верю, что часть общест ва всег да будет нуж дать ся в бумаж ной прес се. Невозмож но читать и понимать Туманя на и Достоев со го в iPhon–ах. И в конце хочу сер деч но поп ри ветст во вать орга ни за то ров и участ ни ков Пер во го Все ар мянс- ко го Медиа Форума и пожелать Армении, Арцаху и всей Диаспо ре мира и добра.

183 ՖԱՀՐԱԴ ԱՓՈՒՋԱ ՆՅԱՆ

Սպիտակի «Լուսարձակ» թերթի գլխավոր խմբագիր: Ման- կա վարժ, լրագ րող, բանա սեր, քաղա քա գետ: Ծնվել է 1950 թ. Սպի տա կի շրջա նի Արև ա շող գյու ղում: 2002 թ. օգոստո սին հիմնադ րել է «Սպիտա կի մտավո րա- կան ներ» հասա րա կա կան կազ մա կեր պու թյու նը և աշխա տում է «Լու սար ձակ» թեր թի գլխա վոր խմբա գիր: ՀՀ ժուռ նա լիստ նե րի միու թյան վար չու թյան անդամ է: Հայ ժուռ նա լիս տի կա յի զար գաց ման գոր ծում ունե ցած մեծ ավան դի, գրա կան–հասա րա կա կան ակտիվ գոր ծու նե ու- թյան համար պար գև ատր վել է ժուռ նա լիստ նե րի միջազ գա յին ֆեդե րա ցի ա յի դիպ լո մով, Ֆ. Նան սե նի անվան, ՀՀ մշա կույ- թի նախա րա րու թյան ոսկե մեդալ նե րով, Հայաս տա նի ժուռ- նա լիստ նե րի միու թյան «Ազդա րար» մրցա նա կի դափ նե կիր է, «Սանա հին» կառա վար ման ինս տի տու տի պրո ֆե սոր: Ամուս- նա ցած է, ունի 4 որդի:

ՀԱՅԱՍՏԱՆՅԱՆ ՄԱՄՈՒԼԻ ՆԵՐԿԱ ՎԻՃԱԿԸ ԵՎ ԱՌԿԱ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ

Հարգե լի՛ բարեկամ ներ, թույլ տվեք 1988 թվակա նի դեկտեմ բե րի 7–ի կոր- ծանա րար երկրա շար ժի հետևան քով ավերված Սպիտակ քաղաքում լույս տես- նող «Լուսար ձակ» թերթի խմբագրա կազ մի և ընթերցող նե րի անունից ողջունել լրագրող նե րի համահայ կա կան 5–րդ համաժո ղո վի մասնա կից նե րին և բոլորին մաղթել առողջու թյուն, հաջողու թյուն և ստեղծա գործ ու արգասա բեր գործու- նեություն: Ես ուզում եմ խոսել հայաստա նյան մամուլի մաս կազմող, մարզե րում հրատա- րակվող տարածաշր ջա նա յին մամուլի ներկա վիճակի և առկա մի քանի խնդիր- նե րի մասին, որոնք կարոտ են լուծ ման: Եվ այս պես, Հայաս տա նի վեր ջին վար- չա տա րած քա յին բաժա նու մը էապես ազդեց հան րա պե տու թյան տպա գիր մամու լի վիճա կի վրա: Փակ վե ցին 37 քաղա քա յին ու շրջա նա յին թեր թեր: Հիմա, տարի նե րի հեռ վից, հեշտ է հրա պա րա կել այս թիվը, այնինչ պետք է ասել, որ դրանք կայա- ցած, իրենց ստեղ ծա գոր ծա կան դիմա գիծն ունե ցող, յու րա քան չյու րը 50 և ավե լի տարի ներ գոյու թյուն ունե ցող խմբագ րու թյուն ներ էին` 10–15 աշխա տակ ցից բաղ- կա ցած աշխա տա կազ մե րով, որոնց շար քե րում աշխա տում և ստեղ ծա գոր ծում էին անվա նի լրագ րող ներ, հրա պա րա կա գիր ներ, պար զա պես գրչի մար դիկ: Այդ թերթե րի լուսըն ծա յու մը նշանա կա լից երևույթ էր տարածքնե րի բնակչու- թյան կյանքում: Եվ պատահա կան չէ, որ առաջին իսկ օրից թերթե րը գտնվեցին ուշադրու թյան տեսադաշ տում: Լինելով իրենց տարածքնե րի տարեգի րը` թերթե- րը ապրեցին ժողովրդի կյանքով` կիսելով նրանց ուրախու թյունն ու դառնու թյու-

184 նը, ոգևոր վե ցին նրանց հաջողու թյուն նե րով ու ցավ ապրեցին նրանց կորուստ- ներով: Անցած 70 տարինե րի ընթացքում շրջանա յին թերթե րը դժվարին ուղի են անցել: Խելա ցի ո րեն օգտա գոր ծե լով լրագ րա յին ամե նա բազ մա զան ժան րե րը, հեն վե լով թղթակցա կան լայն ակտիվի վրա` թերթերն իրենց էջերում առաջին պլան են մղել մարդ–անհա տին` չմո ռա նա լով քննա դա տու թյան սուր ծայրն ուղ ղել ընդ դեմ բյու- րոկ րա տիզ մի, ստո րա քար շու թյան, քծնան քի: Միշտ աչքի առաջ ունե նա լով մար- դու շահը` թեր թե րը եղել են տարածք նե րի առօ րյա յի կեն սա գի րը: Աչքի անց կաց նե լով այս թեր թե րի խու նա ցած էջե րը` նկա տում ես, որ դրանք իրենց վրա են կրել ժամանա կի շունչը` անհատի պաշտա մուն քի տարիներ, պատե- րազ մա կան օրեր, վերա կանգն ման տարի ներ, վերա կա ռու ցում, ազգա յին զար- թոնք, Արցա խյան գոյա մարտ, 88–ի երկ րա շար ժի ողբեր գու թյուն և վերա կանգ նո- ղա կան աշխա տանք ներ, անկա խու թյան տարի ներ: Թեր թե րը գրել են այդ բոլո րի մասին և այդ թոհուբո հի մեջ չեն մոռացել իրենց առաքե լու թյու նը` ընթերցո ղին հասց նել ճշմա րիտ խոս քը: Այդ առա քե լու թյան իրա կա նաց ման ճանա պար հին միշտ չէ, որ ճշմար տու թյուն տանող ուղին հեշտ է եղել` ճնշում ներ, պար տադ րանք, գրել այն, ինչ ձեռն տու է իշխա նու թյուն նե րին, բայց թեր թե րի լրագ րող նե րը բոլոր ժամա նակ նե րում համա ռել են, փոր ձել են փշրել պատ նե շը և ստի պել` ուշադ րու- թյուն դարձ նել հրա պա րա կում նե րի վրա, որով հե տև նրանց խոս քը եղել է ժողովր- դի սրտից բխող խոսք: Շրջան նե րում ապրող մար դիկ մշտա պես մի տեսակ կարոտ և ակնա ծանք են ունե ցել թեր թի նկատ մամբ: Տարածք նե րի ցան կա ցած ընտա նի քի սեղա նին իրենց թեր թի թարմ համա րը կար: Դա պար տադ րանք չէր, ինչ պես ժամա նա կին արվում էր շատ թեր թե րի նկատ մամբ: Նրանք սիրում էին իրենց թեր թե րը ու կար դում այն, որովհե տև այնտեղ տեսնում էին իրենց առօրյան, իրենց անցյալն ու ներկան: Հիմա ժամա նակ նե րը փոխ վել են ու գիրք ու թերթ կար դա լու մեր ժողովր դի բնա- տուր սերը նվազել է, մղվել երկրոր դա կան պլան: Հասա րա կու թյու նը, որից պետք է սնվի թեր թը, մի տեսակ դար ձել է անտար բեր: Պատճառ նե րը շատ են, հիմնա կա նը` բնակչու թյու նը իր հոգս ու ցավի հետ է, իր հանապա զօ րյա հացի խնդիրն է լուծում: Բնական է, որ այս ամենը բացասա բար է ազդում թեր թի ֆինան սա կան վիճա կի վրա: Մեր թերթերն այսօր բաց են ամենա տար բեր կարծիք նե րի առաջ: Եկել է ճշմար- տու թյունն ասե լու, իրա կա նու թյու նից օտար ված, կաշ կանդ ված լեզուն բացե լու ժամա նակ ը: Սա անցած տարի նե րի մեր ամե նա մեծ ձեռք բե րումն է: Այդ ամե նի հետ միա սին, սակայն, շրջա նա յին թեր թե րը ժամա նա կաշր ջա նի փոր ձու թյան ու զրկանք նե րի կրող ներն են: Կյան քի խեղ ճու թյու նը ծանր դրոշ մի պես նստել է նրանց հավատ քի, ստեղ ծա գոր ծա կան կեն սու նա կու թյան, սեփա- կան պարտ քի գիտակ ցու թյան, հնա րա վո րու թյուն նե րի ու միջոց նե րի վրա: Այսօր էլ թեր թե րը իրենց գոյու թյու նը դժվա րու թյամբ են պահ պա նում: Հոգե կան կյան քի ասպա րե զում երեկ վա անկա րող ուժե րը հատու ցում են փնտրում` ստեղ ծա գոր- ծա կան մտքին հակադ րե լով իրենց «առա վե լու թյուն նե րը»: Հաճախ այդ ուժե րի

185 ճնշմամբ են վերագ նա հատ վում անցյա լի շատ հոգև որ արժեք ներ, և նրանց անբ- նական վերաբեր մունքն այնքան խիստ է ու անխնա, որքան նախկի նում բարձր էր համարվում այս կամ այն արժեքը: Ծանր է մտաբե րել, որ երբեմն, պատեհ թե անպատեհ առիթնե րով ոմանց շուր- թերից հնչում է այն միտքը, թե ավելորդ շքեղու թյուն է շրջաննե րում թերթ ունենա- լը: Հավատա ցեք, ասողներն այն մարդիկ են, ովքեր իրենց ամբողջ կյանքում չեն կարո ղա ցել հաղ թա հա րել գոնե մի գիրք մին չև վերջ կար դա լու անկա րո ղու թյու նը: Այդ պի սի ձայ նե րը վատ ուղե ցույց են չքա վո րու թյան մեջ գլոր ված հասա րա կու թյան համար: Կեն սա պահ մթե րա բաժ նին ձգտող նրանց կրքե րը կարող են լափել շատ ավե լի սուրբ արժեք ներ: Հիշենք, թե բոլ շև ի կյան տարի նե րին, անց ումային կոչ ված շրջան նե րում ինչ արժեք ներ հողին հավա սար վե ցին և հիմա էլ հավա սա րեց վում են: Ամոթա լի անցյալի ցավալի արձագանքն է սա, երբ հոգիդ լցվում է վրդովմուն- քով այն մարդկանց նկատմամբ, ովքեր մի օր ձեռք են բարձրաց րել մտքի կոթողի վրա: Այո, մշակույ թը, մշակույ թի կոթողը պետք է ապրեն, իսկ թերթը մշակույթ է այն գնա հա տող մար դու համար: Ճշմար տու թյան դեմ չմե ղան չե լու համար ասենք, որ ՀՀ կառա վա րու թյունն իր միջոց նե րից մաս հանում է խմբագ րու թյուն նե րին, բայց զգաց վում է մեր հասա- րա կու թյան լայն շեր տե րի օգնու թյան կարի քը: Այս պի սի դժվար օրե րում լավ է, որ ունե նանք անկեղծ ու սրտա կից բարե կամ ներ, ովքեր օգնու թյան ձեռք են մեկ նում շրջանա յին թերթե րին: Դրանք այն մարդիկ են, ովքեր այս խառնակ ժամանակ նե- րի խենթ հույզե րի մեջ առավել սթափ ու հանդարտ հոգով են գնահա տում հոգևոր կյան քի պահ պան ման և սերունդ նե րին փոխանց ման անհ րա ժեշ տու թյու նը: Եվ ես այսօր գոհու նա կու թյամբ փաս տում եմ, որ տարա ծաշր ջան նե րում դեռևս կան մար- դիկ, որոնց համար «Միայն հացիվ» պահանջը երկրոր դա յին է, և նրանք գերադա- սում են իրենց խնա յո ղու թյուն նե րից հատ կա ցում անել հոգև որ ոլոր տին, կոնկ րետ դեպ քում` թեր թե րին: Հար գե լի՛ բարե կամ ներ, թող չթվա, և տպա վո րու թյուն չստեղծ վի, թե իմ խոս քը կարո տախ տի, նոս տալ գի ա յի դրսև ո րում է: Քավ լի ցի, ես հեռու եմ նման մտադ- րությու նից: Պարզա պես չեմ ուզում բաժանա րար գիծ դնել մեր ապրած ժամա- նակ նե րի միջև: Դրանք նույն ժամա նա կի երկու հատ ված ներն են, երե կի և այսօ րի բնական հաջորդա կա նու թյու նը: Երկուսն էլ մերն են, մեր ապրած ժամանա կը, մեր երա զանք նե րի ու տառա պանք նե րի, մանա վանդ ցավա գին կորուստ նե րի ժամա- նա կը: Իսկ հիմա ուզում եմ անել մի քանի առաջար կու թյուն ներ և դիտարկում ներ, որոնց լուծ ման դեպ քում գու ցե թե մի քիչ բարե լավ վի տարա ծաշր ջա նա յին թեր թե- րի վիճա կը և բարձ րա նա նրանց հեղի նա կու թյու նը. • Տարա ծաշր ջա նա յին թեր թե րի նյու թա տեխ նի կա կան բազա յի ամրապնդ ման նպա տա կով հիմ նադ րա մի ստեղ ծում: • Պետա կան բարձ րա գույն ժուռ նա լիս տա կան դասընթացնե րի կամ ժուռ նա լիս- տա կան ակա դե մի ա յի ստեղ ծում: • Երև ա նում և Սփյուռ քում տպագր վող թեր թե րից մեկա կան օրի նակ

186 տարածք նե րում տպագր վող թեր թե րի խմբագ րու թյուն նե րին անվ ճար տրա մադ րում: • Փոխայ ցե լու թյուն նե րի և ստեղ ծա գոր ծա կան գոր ծու ղում նե րի կազ մա կեր պում: • Հան րա պե տու թյան բարձ րա գույն քաղա քա կան մար մին նե րում (ՀՀ նախա- գա հի աշխա տա կազմ, ՀՀ ԱԺ, ՀՀ Կառա վա րու թյուն) հավա տարմագր ում: • Տարա ծաշր ջա նա յին մամու լի ներ կա յա ցու ցիչ նե րի մաս նա կցություն մայ րա- քա ղա քում անց կաց վող պետա կան միջո ցա ռում նե րին: Խոսքս ուզում եմ ավարտել՝ կրկին կոչ անելով պատկան կազմա կեր պու թյուն- նե րին` լինել ուշա դիր տարա ծաշր ջա նա յին թեր թե րի նկատ մամբ, որով հե տև նրանք մեր գործը հասցնում են սերունդնե րին ու մեզ հիշելի դարձնում, որովհե տև թերթե րը մեր խոսքի անմար կոթողներն են: Պահպա նենք այդ կոթողները: Շնոր հա կա լու թյուն:

187 ՀԱԿՈԲ ԱՍԱՏՐՅԱՆ

Ծնվել է 1967 թվա կանին Վանա ձոր քաղա քում: Ավար տել է տեղի թիվ 2 միջ նա կարգ դպրո ցը: 1984 թ. ընդունվել է Երևանի պետական համալսա րա նի բանա սի րա կան ֆակուլ տետ, այնու հե տև տեղա փոխ վել է Մոսկ- վա և 1990 թ. գերազան ցու թյան դիպլո մով ավարտել Լոմոնո- սո վի անվան պետա կան համալ սա րա նի ժուռ նա լիս տի կա յի ֆակուլ տե տը: 1991 թ. աշխատել է «Ազգ» օրաթեր թի հիմնա դիր կազմում, իսկ 1998–ից «Ազգ»ի սեփա կան թղթա կիցն է Չեխի այում: 1992–1998 թ. «Ազա տու թյուն» ռադի ո կա յա նի ռու սա կան ծառա յու թյան թղթա կիցն էր Հայաս տա նում, ինչ պես նաև այդ տարի ներին թղթակ ցել է սփյուռքի մի քանի պարբե րա կան- նե րի, այդ թվում` 1993–1997` Les Nouvelles d’Armenie (Paris) ամսագ րին:

1999 թ. Պրա հայում հիմ նել է Կով կաս –Արևե լյան Եվրո պա լրատ վա կան կենտ րո նը: 1999 թ. հրա տա րա կում է «Օրեր» եվրո պա կան ամսա գիրը, որի գլխա վոր խմբա գիրն է: 1995 թ. արժա նա ցել է Թեքե յան մշա կու թա յին միու թյան Վարդ գես և Ռիտա Պալյանների «Տար վա լավա գույն լրագ րող» մամու լի մրցա նա կին։

ՀԱՅԱՍՏԱՆՅԱՆ ՀԵՌՈՒՍՏԱԸՆԿԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԱՐԲԱՆՅԱԿԱՅԻՆ ՀԵՌԱՐՁԱԿՈՒՄՆԵՐԸ ԵՎ ՍՓՅՈՒՌՔԱՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ՍՊԱՍԵԼԻՔՆԵՐՆ ՈՒ ՄՏԱՀՈԳՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ

Սփյուռ քա հա յու թյան համար սպաս ված էին հայաս տա նյան հեռուս տա ըն կե- րու թյուն նե րի արբա նյա կա յին հեռար ձա կում նե րը, որոնք կարևոր նշա նա կու թյուն ունե ցան աշխար հաս փյուռ հայու թյան ամե նա տար բեր շրջան նե րի՝ հայ րե նի քի հետ կապե րի զար գաց ման, տեղե կատ վու թյուն ստա նա լու, ինչ պես նաև համազ գա յին տարբեր ծրագրե րի իրակա նաց մանն ակտիվ մասնակ ցու թյուն ունենա լու առումով: Մեկ տասնա մյակ առաջ այդ գործին լծվեց նախ Հանրա յին հեռուստա տե սու- թյունը՝ Հ1–ը, այնուհե տև «Արմենիա», «Շանթ» և այս տարվա մայիսից նաև «Երկիր Մեդիա» հեռուս տա ըն կե րու թյուն նե րը: Անդ րա դառ նանք հեռար ձակ վող հաղոր դում նե րի վերա բե րյալ սփյուռ քա հա յու- թյան որոշ մտահո գու թյուն նե րին: Նախ՝ լեզ վի խնդի րը: Արևմ տա հա յե րը դժվա րու թյամբ են նայում հայ կա կան հեռուս տա ըն կե րու թյուն նե րի հաղոր դում նե րը ոչ այն քան արևե լա հա յե րե նի, որքան լրատ վա կան որոշ թողար կում նե րի հաղոր դա վար նե րի՝ լու րե րի չափից դուրս արագ ընթեր ցում նե րի պատ ճա ռով: Երբեմն նույ նիսկ արևե լա հա յե րե նին տիրա պե տող մեր հայ րե նա կից նե րը դրան ցից ոչինչ չեն հաս կա նում: Մեր բոլոր հեռուս տա ըն կե րու-

188 թյուններն էլ ավել կամ պակաս չափով թույլ են տալիս կոպիտ լեզվա կան սխալներ, լինեն դրանք հաղոր դում նե րում, ֆիլ մե րում կամ սերի ալ նե րում: Սխալ նե րը գերա կշ- ռում են նաև գովազդա յին հոլովակ նե րում, որոնք, ի դեպ, այն քան են խեղ դում եթե րը, որ երբեմն ստիպված ես լինում այդ հաղորդումն այլևս չնայել: Հաջորդը գրագի տու թյան խնդիրն է: Տպավո րու թյուն կա, որ որքան անգրա գետ են լինում հաղոր դա վար նե րը, այն քան հեռուս տա տե սու թյուն նե րում աշխա տե լու ավե- լի մեծ հնարա վորու թյուն են ստանում: Եթե գնահա տե լու լինենք անցած տարի ների եթերը, շատ մարդիկ ոչ թե գրագետ են գալիս հեռուստա տեսու թյուն, այլ հեռուստա- տեսու թյու նում են սկսում գրագի տու թյուն սովորել: Ինչո՞ւ եմ նման ուշադ րու թյուն դարձ նում լեզ վին. քանի որ սփյուռ քում հեռուս- տա տե սու թյու նը մեծ ազդե ցու թյուն ունի մանուկ նե րի և պատա նի նե րի վրա, հետևա բար մեր երե խա նե րը ամեն օր լսում և սովո րում են սխալ հայե րեն: Դա այդ քան չէր կարևոր վի, եթե չլի ներ մյուս խնդի րը՝ ման կա պա տա նե կան հաղոր- դում նե րի գրե թե բացա կա յու թյունը: Ինչո՞ւ պետք է մեր երե խա նե րը գեր մա նա կան, ֆրան սի ա կան կամ իսպա նա կան, չեխա կան ու անգ լի ա կան ալիք նե րի հաղոր դում- նե րը դիտեն, և հայ կա կան չորս հեռուս տա ըն կե րու թյուն նե րում մի նոր մալ ման- կա կան հաղոր դում չլի նի, որպես զի գոնե օրա կան կամ շաբա թա կան մեկ անգամ կարո ղա նան հաճույ քով դիտել: Այսօր ոչ մի հեռուս տա ըն կե րու թյուն հետաքր քիր, բարձր մակար դա կի ման կա կան հաղոր դում չու նի: Եղած մի քանի ման կա կան հաղոր դում ներն էլ այն մակար դա կը չու նեն, որ երե խա նե րին գրա վեն: Հաշ վի չեն առն վում սփյուռ քում ծնված և հասակ առած երե խա նե րի նախա սի րու թյուն նե րը, կրթա կան մակար դա կը: Հաջորդ խնդի րը հաղոր դում նե րի ժամա նա կա յին հեռար ձա կումն է: Այս առու մով ամե նա ար հա մարհ ված խավը Եվրո պա յի հայերն են: Բոլոր հաղոր դում նե րը հար մա- րեց վում են ամե րի կյան կամ ռու սաս տա նյան հայու թյան ժամա նա կա յին պահանջ նե- րին: Հաղոր դում նե րի մասին գովազ դա յին տեղե կու թյուն նե րը տրվում են անհաս կա- նալի ժամային գոտինե րի համար: Մյու ս խնդիրը հաղոր դում նե րի ընդ հա նուր ուղղ վա ծու թյունն է: Հաս կա նա լի է, որ հեռուս տա տե սու թյու նում պետք է լինեն սերի ալ ներ, բայց միայն սերի ա լով ու երգի- ծա կան ծրագ րե րով համա հայ կա կան լսա րա նին անհ նար է բավա րա րել: Չկան լուրջ վեր լու ծա կան ծրագ րեր, անհ րա ժեշտ են «Շան թի», «Երկիր Մեդի ա յի» պատ րաս- տած փաս տա վա վե րագ րա կան ֆիլ մե րի նման հետաքր քիր ուսում նա սի րու թյուն- ներ, որոնք ունեն կրթա կան–լու սա վոր չա կան մեծ նշա նա կու թյուն, ինչ պես օրի նակ՝ ՀԱՅTV հեռուս տա լի քի՝ հայ ժողովր դի մեծե րին նվիր ված ծրա գի րը, որը ցու ցադ րեց Հան րա յին հեռուս տա ըն կե րու թյու նը: Ցավոք, նման բարձր որա կի հաղոր դում նե րը շատ քիչ են: Մենք խոսում ենք անվ տան գու թյան խնդիր նե րի, քարոզ չա կան պատե րազ- մի մասին, սակայն հայաստա նյան ոչ մի հեռուստա ըն կե րու թյուն օտար լեզվով գոնե մի հաղոր դում չու նի արբա նյա կա յին հեռար ձակ ման համար, որն ուղղ ված լինի ոչ միայն խառը ամուսնու թյուն նե րով հայ ընտանիք նե րին, այլև օտար լսարա-

189 նին: Գիտեք, որ տարիներ առաջ Ռուսաս տա նը ստեղծեց հատուկ հեռուստա ըն- կե րու թյուն՝ Russia Todayը, որպես զի իր քաղա քա կա նու թյու նը համաշ խար հա յին մակար դա կով ներ կա յաց նի և տանուլ չտա տեղե կատ վա կան պատե րազմ նե րում: Եվ շատ կարճ ժամա նա կա ըն թաց քում այդ հեռուս տա ըն կե րու թյունն, իրոք, կարո- ղա ցավ լուրջ դիր քեր գրա վել միջազ գա յին լրատ վա կան դաշ տում: Ինչ պես վերը նշեցի, պետք է հաշվի առնել նաև, որ վերջին քսան տարինե րի ընթացքում մեծա- ցել է հատ կա պես խառը ամուս նու թյուն նե րի թիվը: Վատ չէր լինի գոնե անգ լե րեն, գեր մա նե րեն և ֆրան սե րեն լեզու նե րով որևէ հաղոր դում ցու ցադ րել, որը կներ կա- յաց ներ մեր երկի րը, մեր ժողովր դին, մեր արտա քին քաղա քա կա նու թյու նը, պատ- մու թյու նը, մեր մշա կույթն ու մեր ժառան գու թյու նը: Ցավոք, նման հաղոր դում ներ չեն հեռար ձակ վում: Մինչ դեռ հայ կա կան հեռուս տա ըն կե րու թյուն նե րը միա սին օրական 84 ժամ արբանյա կա յին հեռարձա կում ունեն: Ի դեպ, նման հաղորդում- ներ ունեն, օրի նակ, Ղազախս տա նի հեռուս տա տե սու թյան արբա նյա կա յին հեռուս- տած րագ րե րը: Հու սանք, որ մոտ ապա գա յու մ այս ոլոր տում լուրջ փոփո խու թյուն- ներ կլինեն:

190 ԺԻՐԱՅՐ ԴԱՆԻԷԼԵԱՆ

Ծնած` 1941 թ. Պեյ րու թի մօտ Ճիւ նի գիւ ղա քա ղա քը, Հաճըն- ցի ծնող նե րէ: Համալ սա րա նա կան ուսու մը ստա ցած` Պեյ րու թի Հայ կա- զե ան գոլէճ, մաս նա գի տա ցած ընդհ. պատ մու թե ան եւ ման կա- վար ժու թե ան մէջ, եւ վկա յո ւած Պսա կա ւոր Արո ւես տից վկա յա- կա նով, ինչ պէս նաեւ ման կա վար ժա կան Նոր մալ դիպ լո մաով: Կանու խէն հետաքրք րու թիւն ցու ցա բե րած է հայա գի տա կան նիւ թե րու հան դէպ: Հեղի նակ է շարք մը մատե նա գի տա կան եւ բանա սի րա կան հրա տա րա կու թիւն նե րու: Զանա զան թուա կան նե րու խմբագ րա կան կազ մե րու անդամ «Հայ կա զե ան հայա գի տա կան հան դեսի», «Հիւ սի սե ան հայա- գի տա կան տարե գիրքի», «Հասկ հայա գի տա կան տարե գիրքի», «Երի տա սարդ հայ» երկ շա բա թա թեր թի (1969–1975), ՀԲԸ Միու թե ան «Խոս նակ» պաշ տօ նա թեր թի, «Շիրակ» ամսագ րի (պատաս խա նա տու խմբա գիր` 1990–1997): Աշխա տակ ցած է «Զարթօնք» եւ «Արարատ» օրաթեր թե րուն եւ «Սփիւռք» ու «Նայի րի» շաբա թա թեր թե րուն: 2005–ին հիմնադ րած է, խումբ մը գործա կից նե րով «Կամար» գրա կան եւ արո ւես տի անկախ պար բե րա թեր թը, որուն պատաս խա նա տու խմբա գիրն է: 2005–ին Արամ Ա. կաթո ղիկոս իրեն կը շնոր հէ «Մես րոպ Մաշ տոց» շքան շա նը եւ յատուկ կոն դակ: 2009–ին, Երե ւա նի մէջ պատո ւոյ գիրե րով զինք կը պատո ւեն սփիւռքի նախա րա րու թիւ նը, մշա կոյ թի նախա րա րու թիւն Հայաս տա նի գրող նե րու միու թիւ նը` յատուկ շքան շա նով: Նոյն տարին կը դառ նայ Հայաստա նի ժուռ նա լիստ ներու միութե ան եւ Միջազ գային ժուռ նալիստ նե- րու միու թե ան անդամ: 2010–ին սփիւռ քի նախա րա րու թիւ նը, Հայ կա կան համաշ խար հա յին գոնկ րէ սը եւ Հայաս տա նի ժուռ- նա լիստ նե րու միու թիւ նը զինք կը պար գե ւատ րեն շքան շա նով եւ տիփ լո մով: Դասա խօս Հայ կա զե ան գոլէ ճի հայա գի տա կան ամպի ո նի եւ ՀԲԸՄ–ի Եր. Հիւ սի սե ան հայա գի տա- կան հիմնար կի:

ՈՐՊԷՍԶԻ ԱՄՐԱՊՆԴՈՒԻ ՀԱՅ ԺՈՂՈՎՈՒՐԴԻ ԴԻՄԱԴՐԱԿԱՆ ՈԳԻՆ

Ցաւ ի սիրտ կը բացակա յիմ լրագրող նե րու այս Ե–րդ համագու մա րէն, որ տեղի կ’ունե նայ Արցա խի գեղա տե սիլ բնու թե ան մէջ, մաս նակ ցու թե ամբ ինձի շատ սիրե- լի բարե կամ նե րու, պաշ տօ նա կից նե րու եւ լրա տո ւա մի ջոց նե րու ներ կա յա ցու ցիչ նե րու: Ափսոս որ ներկայ չեմ: Համա գու մար կայաց նե լու երե ւոյ թը ինք նին քաջա լե րա կան է ու դրա կան: Մանա- ւանդ` երբ ան տեղի կ’ունենայ Հայրե նի քի կամ ազատագ րո ւած Արցախի մէջ: Անձ- նա պես մաս նակ ցած եմ Հայ րե նի քէ թէ Սփիւռ քի մէջ կազ մա կեր պո ւած գրա կան, մշա- կութա յին եւ կրթական բազմա թիւ համագու մար նե րու:

191 Ջերմ փափաքս է, խնդրանքս, որ լրագրող նե րու այս հաւաքը ձեռնա մուխ ըլլայ գործ նա կան քայ լեր առնե լու, որո շում ներ կայաց նե լու, շօշա փե լի առա ջադ րանք ներ բանա ձե ւե լու, զանոնք մնա յուն հետապն դու մի ենթար կե լու եւ վերահս կե լու այդ ուղ- ղութե ամբ մշակո ւած գործըն թա ցին: Որպէսզի ամուլ չմնան անոնք, այլ յանգին` հայ ժողո վուր դին գոյա տե ւու մը, բար գա ւա ճու մը, նոր ժամա նակ նե րու պար տադ րան քին հետ քայլ պահելու անհրա ժեշ տու թիւնը ապահո վե լու: Փոքր ժողո վուրդ նե րու գոյա տե ւու մը բազ մա թիւ վտանգ նե րու ենթա կայ է: Համայ- նա կուլ համաշխար հայնա ցու մը կրնայ օգտակար ըլլալ միայն գերհ զօր պետութիւն- ներու եւ ժողովուրդ նե րու: Ո՛չ սակայն Հայ ժողովուր դի թուաքա նա կով ժողովուրդ- նե րու: Հայ մամու լը ի մաս նա ւո րի եւ հայ լրա տո ւա մի ջոց նե րը ընդ հան րա պէս առաջ- նա հերթ պար տա կա նու թիւ նը ունին լու սա բա նե լու եւ ուղիղ ճանա պար հի վրայ դնե լու հայ ժողովուր դը, որպէսզի ֆիզիքա պէս եւ հոգեպէս ամրապնդո ւի ան` դիմագրա ւե- լու համար իրեն սպառնա ցող տեսակա ւոր վտանգնե րը եւ կեանքին կառչե լու ու այդ կեան քը իմաս տա ւո րե լու կռո ւան ներ ապա հովէ: Հայ րե նի քին եւ Սփիւռ քին մեծ դեր վիճակո ւած է այս ուղղու թե ամբ: Շնորհա վո րե լի են այս համագու մա րը յղացող ներն ու զայն գործադ րող ները:

192 ՊԱՅԾԱՌ ԳԱԼԱՅՃԵԱՆ

Ծնվել է 1962 թ. մայի սի 12–ին Պէյ րու թում: Բարձ րա գոյն կրթու թիւն ՀԲԸՄ–ի Հիւ սիսեան Հայա գի տա- կան հիմնար կէն. որպէս աւարտա ճառ՝ «Բարձրա վանք»–ին տեղը յետեղեռնեան գրա կա նութեան մէջ: Աւար տած՝ Պատո ւոյ յիշա տա կութեամբ: Աւարտելով Երեւանի Հրաչեա Աճառեան Համալ սա րա նի բանա սի րա կան ամպի ո նը՝ արժա նա ցած Մագիստ րոս վկա յա- կա նին, որպէս աւար տա ճառ՝ «Ինք նութեան արմատներու որո- նու մով» Փիթըր Պալաքեանի գրա կա նութեան ընդ մէ ջէն: 2007– 2008 խմբագ րու հի կիպ րա հայ պար բե րաթերթին 2008–ից գլխա ւոր խմբագ րու հի ՌԱԿ–ի պաշ տօ նա թերթ «Զարթօնք» օրա թեր թի, Պէյ րութ Մրցանակներ 2010 «Հայ կա զուն Եւ Անա հիտ Վար դի վա ռե ան «ԶԱՐ ԹՕՆՔ մամ լոյ մրցանաք» «Հաւա տա ւոր անդամ Կիպ րո սի Կար միր խաչի» շնոր հո ւած Կիպ րո սի նախա գահ Տիար Բաբա տո բու- լո սի կող մէ (Լիբա նանեան պատերազ մի ընթաց քին մէկ ամիս կամա ւոր օժան դա կութեան համար): 2006 ՀԲԸՄ–ի «Աւագ վեթե րան»–ի անդամ 2001 ԳՆԱՀԱ ՏԱ ԳԻՐ՝ ՀԲԸՄ–ՀԵԸ–ի Կրտսերաց եւ Պատանե աց նուիրե ալ պատասխա նա տու «Վաս տա կա ւոր ուսու ցիչ եւ Միութենական – Կրտսերաց շարժ ման նուի րե ալ պատաս խա նա տու» (ՀԲԸՄ–ՀԵԸ Պէյ րութ):

Հայաս տա նէն եկող իւրա քան չիւր արձա գանգ մաս նա ւոր հետաքրք րու թիւն մը կ’արթնց նէ արտա սահ մա նի մէջ: Եւ այս արդա րօ րէն հասկ անա լի է: Հայաս տա նի մասին եղող որեւէ գրութիւն, Հայաստա նի կեանքն ու շարժում նե րը նօթող որեւէ յօդո- ւած հաճոյքով կը կարդա ցո ւին իւրաքան չիւր սփիւռքա հա յու կողմէ: Մենք զմեզ բախ տա ւոր կը համա րենք որ վեր ջին տաս նա մե ա կին յայտ նա բե րե- ցինք ծովա ծա ւալ յօդո ւած ներ ու տեղե կու թիւն համա ցան ցի աշխար հին մէջ թէ՛ անգ- լե րէն եւ թէ՛ հայե րէն: Նոյն պէս մեր հայ րե նի եւ սփիւռ քա հայ յօդո ւա ծա գիր ներու ու աշխա տա կից նե րու գրու թիւն նե րը գոհու նա կու թե ամբ կը հրա պա րա կենք, զանոնք նկատե լով Հայաստա նի հետ կապակցու թե ան գիծ մը, ամրապնդող կամուրջ մը: Սփիւռքը պէտք ունի սնունդի, որ կրնայ միայն Հայաստա նէն ներառել: Եւ բարե- բախ տա բար թէ՛ Հայաս տա նի եւ թէ՛ Սփիւռ քի մամու լը կը գոյա տե ւէ ռամ կա վա րա- կան սկզբունք նե րու հիման վրայ եւ առ այդ սեղ մում ներ չի կատա րեր քաղա քա- կան մար զին մէջ կար ծի քի արտա յայ տու թե ան առըն թեր: Սակայն գրա կան թէ մշա- կու թա յին անհա տա կան նախա ձեռ նու թիւն ներ եւս ցարդ կը շարու նա կեն իրենց գոյեր թը, թէկուզ տար բեր երանգ մը տալով աւան դա կան հրա տա րա կու թիւն նե- րուն… Կար ժամանակ երբ Սփիւռքի հետ կապի մշակու թա յին կոմիտէի գոյութե-

193 ան շնոր հիւ Լիբա նա նի մէջ, ոչ միայն նոր վէպե րու շար քեր կը ներ թա փան ցէ ին մեր տու նե րէն ներս, այլեւ պար բե րա կան ներ՝ ըլլան անոնք գրա կան թէ մշա կու թա յին: Սփիւռ քա հայ աշա կեր տը երբեք դժո ւա րու թիւն չէր ունե նար Թու մա նե ան ընթեր- ցե լէ, որով հե տեւ իր յաճա խած վար ժա րա նէն ներս ան կը ստա նար հայ րե նի ման- կա պա տա նե կան պար բե րա թեր թեր «Ծիծեռ նակ»,… «Ծիա ծան» եւ այդ պի սով կը հարս տաց նէր նաեւ իր գրա դա րա նը: Իսկ ներ կա յի պայ ման նե րուն մէջ ոչ միայն արտա սահ ման չեն հաս նիր նոր հրա տա րա կու թիւն ներ եւ այդ պի սով արգելք կը հան դի սա նան հայ րե նի քի եւ սփիւռ քի հետ մտա ւոր հաղոր դակ ցու թե ան: Հետե- ւա բար ոչ միայն հայ րե նի գիր քե րը չեն տարա ծո ւիր արտա սահ մա նի մէջ, այլեւ սփիւռ քա հայ հրա տա րա կու թիւն նե րը եւս հնա րա ւո րու թիւն չեն ունե նար հեզա սա- հօ րէն տարա ծո ւե լու հայ րե նի քի մէջ: Հայրե նի եւ սփիւռ քի մտա ւոր բոլոր ուժերը գոր ծի լծուե լով է որ միայն կարե- լի կ’ըլլայ վերածնուն դի նոր ալիք մը ստեղծել մեր արդի գրակա նու թե ան… մամուլի աշխար հին մէջ: Երէց գրող ներ որպէս աւան դա պահ նե րը մեր ազգա յին գրա կա նու- թե ան, սրբազան պար տակա նութիւն մը ունին իրենց հոգե շահ աւանդը փոխանցե- լու երի տա սարդ սերուն դին: Գրա կա նու թիւ նը կաշ կան դում չի ճանչ նար, ազատ օդի մէջ կը սիրէ ծաղկիլ: Նորահաս սերունդը թող ունենայ իր ձգտումը, թող ծլարձա կի իր ընտ րած անդաս տա նին մէջ, սակայն երբեք չզրկո ւի աւան դա պահ նե րու ցուց մունք նե- րէն որոնք միայն այդ սերունդէն կարելի է ստանալ:

***

Արդա րեւ, Սփիւռ քի նախա րա րու թե ան սեպուհ պար տա կա նու թիւնն է պահել Սփիւռք–Հայ րե նիք հաւա քա կան գիտակ ցու թիւ նը եւ հայ մամու լին ընդ մէ ջէն առաւել եւս ամրապնդել ոսկեայ կամուրջը: Այս ազնիւ, սակայն անհրա ժեշտ ցանկու թիւ նը կարե լի կ’ըլլայ իրա կա նաց նել միայն ազգա յին ու մշա կու թա յին արժէք նե րու պահ պա- նումով: Պահ պա նել Հայ րե նիք–Սփիւռք առողջ փոխյարա բե րու թիւն նե րը, կը նշա նա- կէ առկայծ պահել հայ րե նա սի րա կան ջերմ ապրում ներն ու հայ րե նի քի գերա գոյն շահե րը: Ռամ կա վար ազա տա կան մամու լը, իմա՝ «Զար թօնք»ը, իր հիմ նադ րու թե ան 1937– էն ի վեր այս գիտակ ցու թե ամբ է որ վառ պահած է ջահը անբա սիր հայ րե նա սի րու թե- ան, լու սա ւո րե լով համայն հայու թե ան գոյեր թը: Հայ մամու լի 5–րդ համա գու մա րի իրա գոր ծու մը առիթ հան դի սա ցաւ, որ մամու- լի սպա սար կու ներ աշխար հի զանա զան մասե րէն, հայ րե նա սի րու թիւնն ու մամու լի անխոնջ սպա սար կու թիւ նը հոգի ին մէջ պահե լով, մեկ տե ղո ւե ցան հայ րե նի Արցա խի սրտին ու անսասան հաւատքով վերանո րո գե ցին իրենց ուխտը` յանուն հայրե նա կան արժէքներու:

194 ՎԱՀԱԳՆ ԳԱՐԱԳԱՇԵԱՆ

«Հորիզոն» շաբաթաթերթի վարիչ–խմբագիր, Գանատա Ծնած է Պէյրութ, Լիբանան: Հայկա զե ան համալսա րա նի յար- կին տակ հետեւած է քաղաքա կան գիտութե անց եւ հայագի տու- թեան ճիւղե րուն: Իբր փոխ տնօրէն պաշտօ նա վա րած է Այնճա րի ազգային «Յառաջե–ալուստ Կիւլպէն կե ան վարժա րա նէն ներս: 1991–ին կը հաս տա տո ւի Աւստ րա լիա, շարու նա կե լով իր ուսու մը Մել պուռ նի «Մոնա շե համալ սա րա նին մէջ հին քաղա քակր թու թե անց պատ մու թե ան մար զէն ներս: Սիտ նիի մէջ տարի մը կը վարէ «Հորի- զոն» ռատի ո ժա մի տնօ րէ նի պաշ տօ նը: 1995–ին կը փոխադ րո ւի Միա ցեալ Նահանգ ներ եւ 1995–1999 կը ստանձ նէ «Հայ րե նիք» շաբա թա թեր թի խմբագրի պաշ տօ նը: 1999–ին կը հրա ւի րո ւի Գանա տա, ստանձ նե լու «Հորի զոն» շաբա թա թեր թի վարիչ խմբագ րի պաշ տօ նը: Անդամ է Միա ցե ալ Նահանգ ներու National Press Association ի եւ Ethnic Press Council of Canada–ի: 2004–ին հրա տա րա կո ւե ցաւ բանաս տեղ ծու թիւն նե րու իր առա ջին ժողո վա ծուն` «Երկն քի եւ երկ րի արա րո ղու թիւն նե րը»: Իր քաղա քա կան–հասա րա կա կան յօդո ւած նե րը հրա տա րա կո ւած են «Երկիր», «Ազդակ», «Ասպա- րէզ», «Ազատ Օր», «Հայ րե նիք» եւ «Ալիք» թեր թե րուն մէջ:

ԱՐԵՒՄՏԱՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՅՈՒԹԵԱՆ ՄՆԱՑՈՐԴԱՑԸ ՏԵՂԵԿԱՏՈՒԱԿԱՆ ԴԱՇՏԻՆ ՄԷՋ ՀԱՄԱՐԿԵԼՈՒ ՀԱՐՑԸ

Երկու տարի առաջ, Սփիւռ քի նախա րա րու թե ան հիմ նադ րու մը պատ մա կան անկիւ նա դար ձա յին թուա կան կը հան դի սա նայ համայն հայու թե ան համար: Նորաս- տեղծ նախա րա րու թե ան դիմաց կային բազ մա թիւ մար տահ րա ւէր ներ: Սակայն երկա- մե այ ժամա նա կա հա տո ւա ծը եկաւ փաս տե լու, որ հայ ժողո վուր դի պատ մու թե ան մէջ Սփիւռ քի առա ջին նախա րա րը՝ տիկ. Հրա նուշ Յակո բե ա նը եւ իր անձ նա կազ մը տուին իրենց կարո ղա կա նու թե ան լաւա գոյ նը: Կազ մա կեր պո ւե ցան վեր լու ծո ղա կան գիտա ժո ղով ներ, հրա տա րա կո ւե ցան ուսում- նա սի րու թիւն ներ, սակայն ամե նէն կարե ւո րը՝ նախա րա րը՝ տիկ. Յակո բե ան, Սփիւռ- քի տար բեր գաղ թօ ճախ ներ իր այցե լու թիւն նե րով ստեղ ծեց Հայ րե նիք–Սփիւռք շաղ- կապման կամուրջը, որ այնքան էական անհրա ժեշտու թիւն է մեր հայ րե նի քին եւ ժողովուր դին համար: Կը գիտակ ցինք, որ երկար ու դժո ւար ճանա պարհ ունի նախա րա րու թիւ նը, բազում ծրագրեր ունի իրագոր ծե լիք եւ այդ գետնի վրայ, մեր զօրակցու թիւնը կը յայտ նենք նախա րա րին եւ իր անձ նա կազ մին, յառա ջի կայ իրենց գոր ծու նէ ու թե ան համար մաղ- թե լով բոլորին՝ ուժ, կորով եւ համբե րութիւն: Կու զեմ ձեզի փոխան ցել ազգա յին ինք նա գի տակ ցու թե ան տէր իւրա քան չիւր սփիւռքա հա յի իղձը. մեր փափաքն է, որ նոր ընձիւղո ւած այս նախարա րու թիւ նը օր մը վերա ծո ւի հայ րե նա դար ձու թե ան նախա րա րու թե ան կամ կառոյ ցին, որպէս զի տարա- գիր ու պան դուխտ հայ արա գիլ նե րու երամ նե րը, հանգ րո ւան առ հանգ րո ւան վերա-

195 դառ նան հայ րե նիք ու մաս նա կից դառ նան հայոց դարա ւոր հայ րե նի քը վերըն ձիւ ղե լու առա քե լու թե ան, հաւա տա րիմ մնա լով հայ ժողո վուր դի ազա տագ րա կան պայ քա րի առաջ նորդ նե րէն՝ Գարե գին Նժդե հի խօս քին, որ «Հայ րե նի քից զատ, Հայ րե նի քից դուրս, ինձ համար խաբուսիկ են բոլոր դրախտնե րը»: Այս խորհր դա ժո ղո վի մաս նա կից գոր ծըն կեր նե րուս եւ մանա ւանդ բազ մա լե- զու լրա տո ւա մի ջոց նե րու պատաս խա նա տու նե րու ուշադ րու թե ան կ’ու զեմ յանձ նել Արեւմ տա հա յաս տա նի հայու թե ան մնա ցոր դա ցին հայ կա կան իրենց ինք նու թե ան մասին անհ րա ժեշտ տեղե կա տո ւու թե ամբ յագեց նե լու անհ րա ժեշ տու թե ան մասին: Ցարդ, Հայաս տա նի կամ Սփիւռ քի տարած քին գոյու թիւն չու նի այն պի սի լրա տո- ւա մի ջոց, որ թրքե րէն անհ րա ժեշտ տեղե կու թիւն նե րը փոխան ցէ հայու թե ան այդ նշեալ հատուա ծին: «Ակօս»ի պարագան զանց կառնենք, որովհե տեւ իր գնահա- տե լի առա քե լու թե ամբ հան դերձ, տակա ւին իր խօս քին մէջ լիա կա տար «ազատ» չէ: Արեւմ տա հա յաս տա նի՝ հայ կա կան արմատ նե րով սակայն կրօ նա փոխ հայու թե- ան մնա ցոր դա ցի մասին կը խօսո ւի վեր ջին 10–15 տարի նե րու ընթաց քին: «Թաքուն» կոչո ւող այս հայե րը, որոնք պար տադ րա բար կամ ճակա տագ րա կան դէպ քե րու բերու- մով ընդու նած են իսլա մա կան կրօնքն ու թրքա կան ինք նու թիւ նը, այսօր տարա ծո ւած են Արեւմտա հա յաս տա նի ամբողջ տարածքին, Սեւ ծովու ափերէն մինչեւ Վանայ լիճի ափերը, Սաս նոյ լեռնե րէն մին չեւ Տերսի մի բար ձունքնե րը: Անոնց մէջ կը գտնենք արա բա խօս սասուն ցի ներ, քիզիլ պաշ տեր սիմ ցի ներ, իսլամ հեմ շին լի ներ: Յետա- դարձ կարճ հայեաց քով մը այստեղ պար զապէս իբր օրինակ կը մէջբե րենք տերսիմ- ցի հայերու պարագան: Պատ մու թե ան ընթաց քին, Տեր սի մի շատ մը գիւ ղե րու մէջ, հայ եւ քի զիլ պաշ բնակ- չու թիւն նե րը հա մե րաշ խօ րէն կ’ապ րէ ին: Օտար պատ մա բան ներ կը հաս տա տեն, որ 17–րդ դա րէն սկսե ալ, Պին կէ օ լի, Սե բաստ իոյ, Երզն կա յի եւ Խար բեր դի շրջան նե րուն մէջ ապ րող հա յեր, չդի մա նա լով Օս ման եան թուր քե րու ճնշում նե րուն, կը հաս տատ- ուէ ին Տեր սիմ եւ կրօ նա փոխ դառ նալով կ’ըն դու նէ ին ալե ւի ա կա նու թիւ նը (իս լա մա կան շիա յարան ուա նու թեան մէկ ճիւղը): Ցե ղաս պա նու թեան տա րի նե րուն, տեր սի մցի նե րը ապաս տան տուած են աւե լի քան 40 հազար հայե րու: Ցեղաս պա նու թե ան հանգ րո ւա նին, Տեր սիմ ապաս տա նած շատ մը հայեր ալեւի դարձած են՝ իւրաց նե լով տերսիմ ցի նե րու ապրե լակեր պը: 1938–ին թրքա կան ճնշում նե րուն դէմ ծառա ցան տեր սի մի ցեղա խում բե րը՝ Սէյիտ Ռիզա յի գլխա ւո րու թե ամբ: Ըստ տեր սիմ ցի ար դի ժա մա նակ նե րու մտա ւո րա կան նե- րու, 1938–ի յե ղա փո խու թեան տեր սիմ ցի նե րու կող քին զէնք վեր ցու ցած են դաւա նա- փոխ դար ձած հա զա րա ւոր հա յեր, իսկ ապս տամ բու թեան տխուր վախ ճա նին յա ջոր- դող քե մա լա կան բա նա կի ջար դե րուն՝ տեր սիմ ցի նե րու կող քին սպան ուած եւ ջարդ- ուած են նաեւ հայեր: Այսօր եւրո պա ցի կարգ մը պատմա բան նե րու կողմէ ընդուն ուած է այն տե սու թիւ նը, որ 1937–1938 թթ. քե մա լա կան ու ժե րու կող մէ ջարդ ուած են 70 հա- զար տերսիմ ցի ներ եւ հայեր: Մինչեւ 1915–ի Ցեղաս պա նու թիւ նը Տերսի մի տարած քին գործած են 45 հայկա կան եկեղե ցի ներ եւ 5 վանքեր: «Թաքուն» հայու թե ան թիւին մասին պաշ տօ նա կան յստակ տուե ալ ներ չկան, իսկ

196 թրքա կան պետա կան մար դա հա մա րի վիճա կագ րու թե անց մէջ հայու թե ան պաշ տօ- նա կան թիւը կը ներ կա յա ցո ւի 75 հազա րով: Ըստ տար բեր աղբիւր նե րու, Արեւմ տա- հայաս տա նի հայութե ան մնա ցորդա ցի թիւը կը տարուբե րի 1–2 միլիո նի միջեւ: Հայկա կան արմատնե րով այս զանգո ւա ծը առ այսօր զրկուած է իր մայ րե նի լեզո ւին ծանօթա նա լու առիթէն: Թրքախօս եւ այլ պարագա նե րու քրտախօս այս հայ բեկորնե- րը ծարաւ են տեղե կա տո ւու թե ան իրենց արմատ նե րու պատ մու թե ան, իրենց կրօն քին եւ իրենց աւան դու թիւն նե րուն մասին: Աւե լի՛ն, այս ուղե կո րոյս հայ կա կան հաւա քա կա- նութիւ նը կարիքը ունի խորհուրդ նե րու, ցուցմունք նե րու եւ ուղղու թեան: Համա ցան ցի ընձե ռած այսօ րո ւան գիտա րո ւես տին միջո ցով իրա կա նու թիւն կը դառ նայ հայու թե ան մնա ցոր դա ցին անհ րա ժեշտ տեղե կա տո ւու թե ամբ բաւա րա րե լու հարցը:

197 ԱՂՈՒՆԻԿ ԱՅՎԱԶՅԱՆ

Ծնվել է 1986 թ. դեկտեմբերի 29–ին Վրաստանի Ախալքալաքի շրջանի Կուլիկամ գյուղում։ Ավարտել է Երևանի Խ. Աբովյանի անվան մանկավար ժա- կան համալսարանի կուլտուրայի ֆա կուլ տետի հեռուստա- լրագրություն բաժինը։ Ուսումնառության ընթացքում թղթակցել է «168 ժամ» թերթին։ 2008 թ. ավարտելով ուսումը՝ վերադարձել է Ջավախք և աշխա տանքի անցել տեղական երկլեզու «Հարավային Դար- պաս» թերթում։ «Շողակաթ» հեռուստաընկերության համար պատրաստել է ռեպորտաժներ Ջավախքի եկեղեցական կյանքի վերաբերյալ։ Թղթակցում է նաև www. hetq. am ինտերնետային էջին։ Կովկասյան լրագրողների ցանցի անդամ է։

ԼՐԱԳՐՈՂԻ ՈՒ ԼՐԱՏՎՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ՋԱՎԱԽՔՈՒՄ

Որպե սզի ավե լի պատ կե րա վոր լինի լրատ վա մի ջոց նե րի վիճա կը Ջավախ քում, նախև ա ռաջ ներ կա յաց նենք, թե ինչ լրատ վա մի ջոց ներ են գոր ծում: Հեռուս տա տե սու թյուն. ԱՏՎ–12 «Ջավախք»` Ախալքա լաքում «Փար վա նա»` Նինօծ մին դա յում Ռադիո չկա Տպագիր մամուլից գործում են «Արշալույս» գրական թերթը` Նինօծմին դայում, «Ակունք» հասա րա կա կան–գրա կան թերթն Ախալ քա լա քում, որի գործու նե ու թյու- նը դադարեց վել է 2010–ին, «Ձայն հարության» գրական թերթը և «Հարավա յին Դար- պաս» շաբաթա թեր թը, որը գործում է 2005–ից: «Հ. Դ.» տարա ծաշր ջա նա յին երկ լե զու՝ հայ–վրացա կան թերթ է: Միակն է ամբողջ տարա ծաշր ջա նում, որն ամեն շա բա թյա տեղեկատ վու թյուն է մատուցում հասարա կու թյանը։

ՏՊԱԳԻՐ ՄԱՄՈՒԼԻ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ՋԱՎԱԽՔՈՒՄ

Տպագիր մամուլի վիճակը Ջավախքում շատ ծանր է, քանի որ տարածաշր ջա նում երբևէ չեն գործել տեղեկատվական թերթեր: Այսօրվա դրությամբ գործում է ընդա- մենը «Հ. Դ.» շաբաթա թեր թը, որը միայն մի տեսակետ է արտահա յում: Չկա մեկ այլ թերթ, որ մար դիկ գոնե համե մա տե լու հնա րա վո րու թյուն ունե նան: Բացի այդ, լրագ- րողի դերում հանդես են եկել ու գալիս են ամենա տար բեր մասնա գի տու թյուն նե րի տեր անձինք, ինչը բացա սաբար է ազդում ժուռ նա լիս տի կա յի վրա: Մար դը, ով չի տիրա պե տում լրագ րու թյան տար րա կան կանոն նե րին, գործ ունե ու թյուն է ծավա լել

198 լրագ րու թյան ասպա րե զում: Արդյուն քում՝ մաս նա գի տու թյամբ լրագ րո ղը տեղեկույթի հավաքման ընթացքում կանգնում է խնդիրնե րի առաջ: Օրինակ, երբ դիմում ես որևէ պաշ տո նյա յից տեղեկույթ ստա նա լու համար, հնչում է հետև յալ պատաս խա նը. «Ինչի՞ համար է պետք: Ինչի՞ ես գրում: Ո՞ւմ է պետք, մեկ է՝ մար դիկ թերթ չեն կար դում»: Սկսած հասա րակ ժողովր դից, վեր ջաց րած պետա կան պաշ տո նյա յով՝ չեն ընդու նում ու վստահում լրագրող նե րին: Չափա զանց դժվար է վերա կանգ նել լրագ րո ղի խախտ ված իրա վունք նե րը: Մար- դիկ դժվարա նում են ընկալել, որ իրենց իրավունքն է բարձ րա ձայ նել հու զող խնդիր- ները: Նրանք չեն հավատում, որ իրենց խնդիրնե րը կբարձրա ձայն վեն մամուլում, և որ իշխանու թյուն ները կկարդան ու լուծում կառաջար կեն: Արդյուն քում՝ Ջավախ քում չկա ձևա վոր ված լրագ րո ղա կան մշա կույթ: Եվ այն երկար ճանապարհ ունի անցնե լու: Դժվար է նաև այն առու մով, որ մար դիկ կար ծես ապրում են խորհր դա յին ժամա- նա կաշրջա նում: Նրանց մեջ շատ խոր արմատներ է թողել այն կարծ րա տի պը, թե ամեն ինչ լավ է, կյանքը հիասքանչ է, լրագրո ղը պետք է միայն լավ ու բարի նյութեր գրի: Փողոցում կատարված պարզ հարցմա նը 10–ից միայն 3–ն է արձագան քում, իսկ երեքից էլ միայն մեկը կհամա ձայ նի պատասխա նել, այն էլ պայմա նով, որ իրեն գովեն թերթում: Մարդիկ վախենում են տեղեկույթ տալ լրագրո ղին: Արդեն երկու տարի է, ինչ աշխատում եմ «Հարավա յին Դար պաս» թերթում: Կարող եմ ասել, որ թերթը Ջավախքում քիչ ազդեցու թյուն ունի: Առաջին հերթին հասարա- կությու նը թերթ չի կարդում, կարելի է ասել՝ անտարբեր է տպագիր մամուլի հանդեպ: Սա մի քանի բացատրու թյուն ունի՝ սկսած մարդկանց սոցիա լա կան դրությու նից, վերջաց րած լրագրու թյան հանդեպ անվստա հու թյու նով ու անտարբե րու թյու նով: Այս տարվա մայիս ամսին Վրաստա նում տեղական ինքնա կա ռա վար ման մարմին- նե րի ընտ րու թյուն ներ էին: Ընտ րու թյուն նե րը լու սա բա նե լիս մամու լը ևս մեկ անգամ ցույց տվեց, որ անզոր է իր տեսակե տը ասել կամ մարդկանց ուղղոր դել իրենց ընտ- րության մեջ: Բացի ընդ հա նու րից, մեր թեր թը ունի նաև առանձ նա հա տուկ խնդիր ներ: «Հարա- վա յին Դար պաս» թեր թը լույս է տես նում հայե րեն և վրա ցե րեն, ինչն առա ջաց նում է բազում թերու թյուն ներ: Թեր թը թարգ մա նու թյան արդյուն քում կորց նում է գրա գետ շարադրանքը: Փոխվում է ոչ միայն բառը, այլև ամբողջ միտքը: Չերկա րա բա նե լով նշենք, որ այսօր Ջավախքի ԶԼՄ–ի ամենա կա րև որ խնդիրը մնում է մաս նա գետ լրագ րող նե րի բացա կա յու թյունն ու մարդ կանց անվս տա հու թյու- նը լրագրու թյան նկատմամբ։

199 ԱՆԻ ՄԱԹԵՎՈՍՅԱՆ

Ծնվել է 1990 թվա կա նի մայի սի 28–ին: Լրագ րու թյամբ սկսել է զբաղ վել պատա նե կու թյան տարի- նե րից` կամա վոր աշխա տե լով Գյում րիի Ժուռ նա լիստ նե րի «Ասպա րեզ» ակում բում: 2006–2010 թթ. սովո րել և գերա զան ցու թյամբ ավար տել է Երև ա նի պետա կան համալ սա րա նի Ժուռ նա լիս տի կա յի ֆակուլ- տե տը: Այժմ նույն ֆակուլ տե տի մագիստ րոս է: Մարդու իրավունք նե րի և ժողովրդա վա րու թյան ինստի տու- տի` ՄԻԺԻ կենտ րո նի կամա վոր է: Ներգ րավ ված է ինչ պես բնա պահ պա նա կան, ժողովր դա- վա րա կան ու մար դու իրա վունքնե րի, այն պես էլ գենդե րա յին խնդիր նե րի բարձ րա ձայն ման և մաս նա վո րա պես կանանց իրա վունք նե րի պաշտ պա նու թյան հասա րա կա կան նախա ձեռ- նու թյուն նե րում: Որպես ազատ լրագ րող՝ թղթակ ցում է ինչ պես հայաս տա նյան, այն պես էլ գեր մա նա կան լրատ վա մի- ջոցների:

ԼՐԱԳՐՈՂԱԿԱՆ ԷԹԻԿԱՅԻ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆՅԱՆ ՏՊԱԳԻՐ ԶԼՄ–ՈՒՄ

Ողջու նում եմ «21–րդ դարի մար տահ րա վեր նե րը. տեղե կատ վա կան անվ տան գու- թյու նը և հայ լրատ վու թյու նը» Լրագ րող նե րի 5–րդ համա հայ կա կան համա ժո ղո վի մաս նա կից նե րին, հյու րե րին և իհար կե կազմ կո մի տեի անդամ նե րին: Զեկույցիս թեման է. «Լրագրո ղական էթիկա յի խնդիրնե րը հայաստա նյան տպա- գիր ԶԼՄ–ում: Էթի կա` հու նա րեն «ethos», ավան դույթ, բնա վո րու թյուն: Էթի կան այն է, ինչ պար- տա վոր ենք անել` մեր և այլոց առջև ունե ցած պատաս խա նատ վու թյու նից ելնելով… Չէ, այսպես չեմ սկսի զեկույցս, տարիքս ու մասնա գի տա կան փորձա ռու թյունս բավա- կան չեն լինի ավանդույթ նե րի ու սովորութ նե րի, առավել ևս բարոյա կա նու թյան մասին զեկույց ներ կա յաց նե լու համար: Համա ժո ղո վի բոլոր ներ կա ներն անշուշտ գիտեն, որ ժուռ նա լիս տա կան էթի կա- յի դժվարին երկընտրանք ներն առաջ են գալիս, երբ բախվում են երկու կամ ավելի բարո յա կան պար տա վո րու թյուն ներ, օրի նակ` լրագ րող նե րը գրում են հայտ նի մարդ- կանց անձնա կան կյանքի մասին, թեև նրանք անձնա կան կյանքի գաղտնի ու թյան իրավունք ունեն: Չնայած այս դեպքում լրագրողն իր նյութը կարող է հիմնա վո րել հասա րա կու թյան` տեղյակ լինե լու իրա վուն քով: Ժուռ նա լիս տի կա յում հնա րա վոր է խուսա նա վել, երբ նպատակն արդարաց վում է էթիկա կան այս կամ այն հիմնադ- րույ թով, թեև ժուռ նա լիս տի բարո յա կան գոր ծե լա կեր պը չի նշա նա կում ամեն րոպե մեջ բե րում ներ անել կամ գրպա նում պահել մաս նա գի տա կան ընդուն ված կոդեք սը: Կոնկրետ իրա վի ճա կում լրագ րո ղը պետք է հնա րա վո րինս գիտա կից ու հավա սա- րակշռված որոշում կայացնի:

200 Ժուռ նա լիս տա կան էթի կան լրատ վա մի ջո ցի նկատմամբ հասա րա կու թյան վստա- հու թյուն է ստեղ ծում, հանգեցնում է ինք նա կար գա վոր ման, ապա հո վում լրագ րող նե րի պատաս խա նատ վու թյուն, որա կի վերահս կում, ինք նա պաշտ պա նու թյուն և այլն, թեև ասում են`ինչ պի սին որ երկիրն է, այն պի սին էլ՝ ժուռ նա լիս տի կան: Ժուռ նա լիս տի կա- յի տեսու թյան մեջ ճոխ–ճոխ ներ կա յաց վում են մեդի ա նե րի ֆունկ ցի ա նե րը` տեղե- կաց նե լու, վերա կանգ նո ղա կան, դաս տի ա րակ ման: Որպես երի տա սարդ լրագ րող՝ երբեմն խու սա փում եմ հայ կա կան մամուլ ընթեր ցե լուց, որ «չդաս տի ա րակ վեմ» այդ՝ նախևա ռաջ մարդ կա յին «բամ բաս չի, անհա վատ, անվս տա հե լի» տեսա կով և ապա ցածր մակար դա կի ժուռ նա լիս տա կան արհեստավարժություն ունե ցող մարդ կանց կողմից գրված ինչ–որ նյութե րով: Ինչպե ՞ս կարող եմ խոսել արհեստավարժությունից, եթե անգամ հայտ նի և մեծ հար գանք վայե լող օրա թեր թե րից մեկի`«Առա վո տի» խմբագիրն իր խմբագրա կա նում գրում է. «Դուք գիտե՞ք, օրինակ, թե ինչու է մեր պատ- գա մա վոր նե րի մեծ մասը այդ քան բութ և անգ րա գետ»: Գլխա վոր խմբա գիրն անգամ չի դիմել այն պի սի բառե րի օգնու թյա նը, որոնք խոս քե րի ու արտա հայ տա ծի ողջ լրջու- թյունը իր մաս նա գի տա կան արժեք նե րը կաս կա ծի տակ չէին դնի. օրի նակ՝ կարող էր գրել` «…այն տպա վորու թյունն է ստեղծ վում, որ… , կար ծես… , թվում է…» և այլն: Իսկ այս դեպ քում ճշմար տու թյու նը հար գե լու և հրա պա րա կե լու ճշտա պա հու թյան, ճշգրիտ լինե լու բացա կա յու թյան ազդեցությամբ դժվա րա նում եմ նաև հաս կա նալ, թե այս տեղ որն է փաս տը, և որը` մեկ նա բա նու թյու նը: «Առա վոտ»–ի խմբա գի րը որևէ վիճակագ րու թյուն պիտի գոնե ձեռքի տակ ունենար, ըստ որի՝ ՀՀ պատգա մա վոր նե- րի բթու թյան աստի ճանն ու անգ րա գի տու թյան չափա նիշ նե րը հստակ նախանշ ված են ու համա ձայն այդ նշա նա կա լի հետա զո տու թյան` մեր Ազգա յին ժողո վի պատ գա- մավոր նե րի 50 տոկոսից ավելին այդ չափանիշ նե րին չեն համապա տաս խանում: Զեկույ ցիս օրի նակ նե րը բացա ռա պես 2010 թվա կա նի հոկ տեմ բե րի 1–ի մամու լից են: Կանխամ տած ված այս քայլովս ուզում եմ ցույց տալ, թե 1 օրվա ընթացքում միջին հայ ընթերցո ղը որքան անհիմն ու ոչ պատճաշ էթիկա կան սկզբունքնե րով գրված նյութե րի կարող է հանդի պել արդի հայ տպագիր մամուլում: Հայկա կան մամուլում առա վե լա պես«Չոր րորդ իշխա նու թյուն» և «Հայկա կան ժամա նակ» օրա թեր թերն են, որ կարող են նյութեր հրապա րա կել առանց տեղեկատվական որևէ աղբյուրի, ու լրագ րող նե րը հան գիստ խղճով իրենց կար ծիք ներն ու մտա հո գու թյուն ներն են արտա հայ տում փաս տի ու մեկ նա բա նու թյան փոխա րեն: Այս պես, օրի նակ` հոկ տեմ- բե րի 1–ի «Հայ կա կան ժամա նակ» օրա թեր թում հան դի պում ենք «Չխոս կան Արևի կի տեղը ՍԴ արևի տակ» վերտա ռու թյամբ նյութը. «Իշխանա կան աղբյուրնե րից հայտնի դար ձավ, որ ԲՀԿ քվո տա յով Ազգա յին ժողո վի փոխ նա խա գա հի պաշ տո նից հրա ժա- րա կան տված Արևիկ Պետ րո սյա նը փոր ձում է դառ նալ Սահ մա նադ րա կան դատա րա- նի անդամ». ողջ նյու թում որևէ հղում տեղեկատվական որևէ աղբյու րի չկա: «Հիմա Արևիկ Պետրո սյա նը բոլոր «կանալներն» օգտագոր ծում է թափուր այդ պաշտո նում նշա նակ վե լու համար: Արևիկ Պետ րո սյա նը, ինչ պես հայտ նի է, առանձ նա պես աչքի չի ընկ նում իր այդ խոսե լու ունա կու թյամբ, ինչի համար հրա ժա րա կա նի իր դիմու մը գրե- լուց առաջ արժանա ցել էր ԲՀԿ առաջնոր դի կոշտ հանդի մա նանքին»: 2. «Չոր րորդ իշխա նու թյուն» օրա թեր թը, որին կարե լի է համա րել լրագ րո ղա-

201 կան էթի կա յին չհե տևե լու առա ջա մար տիկ, տպագ րում է Լուր–մեկ նա բա նու թյուն (1. «Առավոտ»օրա թերթ, հոկտեմ բե րի 1, 2010 թ. ttp: //aravot. am/am/home/archive/0/ view/2010–10–01 2, «Հայկա կան ժամանակ»օրա թերթ, հոկտեմ բե րի 1, 2010 թ. http: //www. armtimes. com/archive/2010–10–01 վերնագ րով խորագիր): Ամեն անգամ 1–2 լուր են hրապարակ ում` «ՉԻ»–ի ոչ փաստա ցի ու ոչ բազմա կող մա նի մեկնա բա նու- թյուն նե րով: Հոկ տեմ բե րի 1–ի համա րում «Էլի բլթաց րեց» վեր նագ րով լուր է տպագր- ված: «Նրանք, ովքեր սիրում են հայոց լեզուն, պիտի կարողա նան սիրել նաև պետա- կան տար բեր մար մին նե րի գոր ծու նե ու թյու նը,– հայ տա րա րել է ՀՀԿ փոխ նա խա գահ Գալուստ Սահա կյա նը»: «ՉԻ». «Եթե Գալուստ Սահա կյա նը խոսե լուց առաջ մտա ծե լու սովորու թյուն ունենար, նման բան, իհարկե, չէր ասի: Բայց խոսելուց առաջ մտա ծելը երևի բացա սա բար է անդ րա դառ նում մար սո ղու թյան վրա, և Գալուստ Սահա կյա նը որո շել է մեկառ միշտ հրա ժար վել այդ վնա սա կար սովո րու թյու նից: Մտա ծե լը ո՞րն է, կարևորը պատշաճ բառեր օգտագոր ծելն է: Լավ, գոնե հասկա ցա ՞ք, թե ինչ է ասում Գալուստ Գրիգո րի չը: Ըստ նրա՝ ստացվում է, որ ով չի սիրում, ասենք, դատախա զու- թյան կամ ջրմուղ – կոյու ղու գոր ծու նե ու թյու նը, նա չի սիրում հայոց լեզուն: Այս «Լուր– մեկ նա բա նու թյու նը» թերևս մեկ նա բա նե լու կարիք էլ չկա, միան գա մից ժուռ նա լիս տի անսկզ բուն քայ նու թյու նը լրագ րո ղա կան էթի կա յի մասով աչքի է զար նում: «Ընդ դի- մա դիր» անվան վող տպա գիր այս թեր թե րում սկզբուն քայ նու թյու նը կար ծես կոնկ րետ մարդ կանց վիրա վո րա–զրպար տա խառն արտա հայ տու թյուն նե րով դիմելն ու «մեր գաղտ նի աղբյուր նե րը հաղոր դում են» բառե րով սկսվող արտա հայ տու թյուն ներն են, որով հե տև այդ թեր թե րի էջե րում ընթեր ցո ղը դժվար թե անկողմ նա կալ, չեզոք, օբյեկ- տիվ, ճշգրիտ, ճշգրտված, փաս տա ցի, բազ մա կող մա նի նյու թեր գտնի: Ի՜նչ ժուռ նա- լիս տա կան սկզբունք ներ, եթե հայ կա կան լրատ վա մի ջոց նե րի ճնշող մեծա մաս նու- թյունը դեռ էթիկա կան կոդեքս չունի, լրագրող նե րի զգալի մասն էլ մասնա գի տա կան կրթությու նից ու վերապատ րաս տում նե րից է զուրկ: Կարելի է երկու ձեռքի մատնե րի վրա հաշ վել, թե որ լրատ վա մի ջոց ներն ու ժուռ նա լիս տա կան կազ մա կեր պու թյուն ներն ունեն էթի կա յի կանո նա գիր, օրի նակ՝ ինչ պես «Առա վոտ»–ը, «Հետք»–ը, «Երևա նի մամու լի ակումբ»–ը, «Մամու լի ազգա յին ակումբ»–ը, ժուռ նա լիստ նե րի «Ասպա րեզ» ակում բը… Էթի կան և օրեն քը անքակ տե լի ո րեն կապ ված են միմյանց: Իրա վա կան պար տա կա նու թյուն նե րը մեծա մա սամբ պայ մա նա վոր ված են բարո յա կան պար տա- կա նու թյուն նե րով, քաղա քա ցի ա կան ու քրե ա կան օրենսդ րու թյուն նե րը կանո նա- կար գում են բարո յա կան հիմ նա կան պար տա կա նու թյուն նե րը (չգո ղա նալ, չսպա նել, բռնու թյուն չգոր ծադ րել, չվի րա վո րել և այլն): Հայ կա կան արժե հա մա կար գից բխող և մեր մեն թա լի տե տը բնու թագ րող. «օրենք նե րը խախ տե լու համար են ստեղծ ված» արտա հայ տու թյու նը թերևս ժուռ նա լիս տի կա յում կարե լի է կիրա ռել, երբ օրեն քը գերա զան ցող բարո յա կան–էթի կա կան պար տա կա նու թյուն կա: Ենթադ րենք, լրագ րո- ղը հրա պա րա կում է պետա կան գաղտ նիք համար վող տեղե կու թյուն, բայց դա անում է մոտա լուտ աղե տը կան խե լու և ազգաբ նակ չու թյա նը տեղե կաց նե լու, զգու շաց նե լու նպա տա կով: Այս հիմ նա վոր մամբ նրա քայլն արդա րա ցի է: Բայց հայ իրա կա նու թյան մեջ շա՞տ կան արդյոք նման գրագետ, ժուռնա լիս տա կան էթիկա յին հետևող, մաս- նա գի տա կան, անձ նա կան և պետա կան շահե րը միմյան ցից զանա զա նող լրագ րող-

202 ներ: Հայկա կան մամուլն ընթերցե լիս այն տպավո րու թյունն եմ ստանում, թե ամեն լրագրող ու ամեն պար բե րական այն ամենի մասին, ինչ գրում են, հստակ կողնո րո- շում ունեն ու քաղա քա կա նու թյուն են վարում կամ փոր ձում տար վող քաղա քա կա նու- թյա նը հակազ դել կամ նպաս տել: Մաս նա գի տա կան էթի կա յին չհե տևելն է, հավա նա- բար, պատ ճառ նե րից մեկը, որ լրատ վա մի ջոց ներն ու լրագ րող ներն այսօր պատ շաճ հարգանք չեն վայելում մեր հասարա կու թյան մեջ: Անձամբ ինձ բազմիցս հարցրել են, թե աշխատակ ցե լով այս կամ այն լրատվա մի ջո ցին, ում` որ օլիգար խի կամ գործչի, որ կու սակ ցու թյան կամ կազ մա կեր պու թյան շահին եմ ծառա յում: ՀՀ քաղա քա ցի նե րի՝ բավարար չափով օբյեկտիվ ու չեզոք լրատվու թյուն ու լրատվա մի ջոց ներ չունե նա լու պատճա ռով էլ պակասել է հավատն ու հարգան քը ԶԼՄ–ի հանդեպ: Լրագրող նե րի միակ ճանա պար հը պետք է լինի ժուռ նա լիս տա կան էթի կա յի սկզբունք նե րի հիմ քով գրված բազ մա կող մա նի և օբյեկ տիվ լրագ րու թյամբ լսա րա նի նվա ճու մը, այս եղա նա- կով է, որ մենք կարող ենք ստանձնել չորրորդ իշխանու թյան դերն ու ոչ միայն հսկել, այլև վերափո խել իշխանու թյան մյուս երեք տեսակնե րը:

203 ԿԻՐԱԿՈՍ ՔՈՒՅՈՒՄՋՅԱՆ

Ծնվել է 1946 թ. հուլի սի 11–ին Հալեպում: Քուվեյ թի և Շվեյցա րի ա յի մասնա վոր հաստա տու թյուն նե- րում ստա ցել է միջին աստի ճա նի և բարձ րա գույն մաս նա գի տաց ված ուսու ցում կառա վար ման և մետա- ղա գոր ծու թյան ոլորտ նե րում: 1980 թ. Քու վեյ թի հայ կա կան համայն քի կող մից կազ մա կերպ ված միջո ցա ռում նե րում զբա ղեց րել է պաշ տո նա կան դիրք (թեմա կան, ազգա յին): Անդա մակ ցում է Քու վեյ թի, Միա ցյալ Թագա վո րու թյան և ԱՄՆ–ի որոշ մաս նա գի տա կան հաս տա տու թյուն նե րին: Նաև գրող է: Նրա արա բե րեն և անգ լե րեն հոդ- ված նե րից շատե րը տպագր վել են Քու վեյ թի, Լիբա նա նի և Լոն դո նի օրա թեր թե րում և հատուկ թողար- կումնե րում: Հոդված նե րից մի քանիսը թարգման վել են հայերեն և տպագրվել «Ազդակ», «Արարատ», «Զար թոնք», «Ծաղիկ», «Նոր կյանք» և այլ թեր թե րում: Կյան քի նվա ճումն է Ն. Ս. Օ. Տ. Տ. Գարեգին II–ի կողմից «Ներսես Շնորհա լի» մեդալով պարգև ատ- րու մը: Նա բազ մա թիվ նվի րատ վու թյուն ներ է կատա րել Քու վեյ թում, Սիրի ա յում, Լիբա նա նում, ինչ պես նաև Արցա խում և Հայաս տա նում:

ԱՐԱԲ ԵՒ ՄՈՒՍԼԻՄԱՆ ԺՈՂՈՒՈՒՐԴՆԵՐՈՒ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԿԱՐԾԻՔԻ ԿԱՐԵՒՈՐՈՒԹԻՒՆԸ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՐՑԵՐՈՒ ՆԿԱՏՄԱՄԲ

Արա բա կան երկիր նե րու կողմ նո րո շում նե րը, ինչ պէս նաեւ իսլամ պետու թիւ նե րու դիր քո րո շում նե րը միջազ գա յին ատե ան նե րու մէջ, ըլլայ ատի կայ քաղա քա կան հար- ցե րու շուրջ կամ ոչ քաղաքա կան, մէծ ազդեցու թիւն ունին մեր հայրե նի քի եւ ղարա- բա ղե ան հիմ նա հար ցի միջազ գա յին քննար կում նե րու եւ մանա ւանդ քուէ ար կում նե րու ընթացքին եւ ապա անոր արդիունք որոշում ներ կայաց նե լու բրօ սէ սին հետե ւան քին: Իսլա մա կան կրօն քին եւ «Քու րա նին» մէջ կան համար ներ որ կ’ստի պէն որե ւէ իսլա- մի նեցուկ կենալ մի ուրիշ իսլամ եղբայրի, վնասող ըլլայ այն կամ վնասվող, սակայն նոյնպէս կան զանազան «հատիսներ» եւ համարներ դար ձեալ «Քու րանին» մէջ, որ կար քի լեն ուրիշ նե րու իրա ւունք նե րու տիրա նա լը, անմեղ նե րը սպա նե լը եւ միշտ իրա- ւունքի հետ ըլլալը: Օրինակ Կարգ մը Արաբ եւ մանաւանդ քիչ մը աւելի մոլերանդ իսլամ երկիրնե րը կը որդեք- րեն տրուած առա ջին օրինա կին բովանդա կու թիւնը եւ կը կողմ նակ ցին իրենց իսլամ եղբայր ժողովուր դին կամ պետութե ան, ինչպէս է պարագան մեր երկու իսլամ հակա- րակորդ նե րուն՝ Թուրքի ոյ եւ Ատրպէ ճա նի, անոնց կարքին կան կարգ մը դարձե ալ իսլամ պետու թիւն ներ որոնք առա ջին օրի նա կին հետե ւե լու պար տադ րու թե ան զգա- ցու մի կող քին կը նախընտ րեն երկ րորդ օրի նա կի հետե ւե լու անհ րա ժեշ տու թիւ նը եւ քերադա սին այդ համարնե րուն հետեւու. Եւ ուրեմն իրենք զիրենք կը պահեն չեզոք դիրքո րո շումի պայմա ններու տակ: Քաղա քա կան շահե րը ընդ հան րա պէս եղած են պետու թիւն նե րու իրա րու հան- դէպ ունե ցած բարե կա մա կան, չեզոք կամ թշնա մա կան դիր քո րո շում նե րու պատ- ճառը: Քաղաքա կան շահ ըսելով պէտք է հասկնանք տնտեսա կան, հողային, սահ- մա նա յին, ատի ո լո ճա կան եւ այլ ֆիզի քա կան եւ բարո յա կան շահե րու իրար կապող ընդ հա նուր բաքէ ճը, եւ այս երե ւոյ թը ընդ հան րա պէս եղած է միջազ գա յին ընտա նի-

204 քի մէջ ազգե րը իրար կապող հաս կա ցո ղու թիւ նը: Սակայն իսլա մա կան աշխար հի մէջ այս բոլորը կուգան շատ հաճախ երկրորդ կարգի վրայ եւ իսլամա կան եղբայ- րու թե ան, եւ այդ եղբայ րու թիւ նը պահ պա նե լու շեշ տե լու հրա մա յա կա նէն վերջ կամ համահա ւա սար կարեւո րու թե ամբ, եւ ահա միշտ անոր համար է որ մենք հայերս պէտք է շատ մէծ կարեւո րիւ թիւն տանք այս երեւույ թին եւ աշխատինք բարելա ւե- լու եւ մեղ մաց նե լու անոր ազդե ցու թի ւ նը: Մեր իմաս տուն եւ գործ նա կան քայ լե րով որոնց մէջ կինան մեր հաս տա տած բարե կա մու թիւ ննե րը իսլամ պէտու թիւ ննե րու հետ եւ նոյնպէս մեր անհատա կան օրինակ նե րով արաբ կամ իսլամ ժողովուրդ- ներու հետ եւ մանաւանդ անոնց սիրաշա հե լով մեր հնարա ւոր ԶԼՄ–ով հանդէս քալով զանա զան գիր քե րով, թարգ մա նու թիւ նե րով, document, եւ այլ մշա կու թա- յին ֆիլ մե րով եւ այլ ցու ցադ րու թիւն նե րով եւ մանա ւանդ ամէ նա կա րե ւոր միջոց- նե րէն մէկուն օրա թեր թե րու կամ շաբա թա թեր թե րու միջո ցով լոյս տեսած մեկ նա- բա նու թիւ նե րով եւ յոդո ւած նե րով, ըլլան անոնք նոր հիմ նա կան նիւ թե րու մասին խօսելով կամ զանազան թերթե րու մէջ լոյս տեսած քանդիչ եւ հեղադրո ւիչ լուրե րը կամ յոդո ւած նե րը հեր քե լով եւ ժխտե լով եւ իրա կա նու թիւ նը ցու ցա բե րե լով տուե ալ նիւ թին մասին, հետե ւո ղա կան օրէն, հաճախ ակնար կու թիւն ներ մէջ բե րե լով վերո- հի շե ալ «Քու րա նին» տուած օրի նակ նե րուս երկրոր դի՛ն բովան դա կու թիւ նը վերագ- նա հա տե լով եւ բարձ րար ժե ւո րե լով: Յատուկ կարե ւո րու թիւն կու զէի տալ ընդր նէ դա յին լրա տո ւա կան եւ քարոզ ջա կան աշխատանք նե րու որոնք կարեւոր մաս կը կազմեն այս օրերուն եւ պիտի ըլլան ապա- գային, եւ քաջարե լենք զանոնք լաւագոյն ձեւով եւ նայեւ առիթ տանք որ զորանան արդի ա կա նան եւ հզո րա նան դիմադ րե լու համար մեր թշնա մի նե րուն պատ րաս տած եւ մէծ նիւթա կան օժան դակու թիւն նե րով օժտո ւած ընդր նեդա յին հսկայ հակահայ- կական բրօբո գան տա յին որուն տուած աւերնե րը արդէն ծանօթ են մեր բոլորին, այս պարաքա յին ես պիտի շեշ տեմ արաբ լեզուով աշխա տող ընդրնե դային ցանցե րու կարեւո րութե ան մասին հարգե լով հանդերձ որեւէ ուրիշ օտար լեզ ւով գոյութիւն ունե- ցող ցանցե րը: Մենք հայերս մանա ւանդ արտասահ մա նի արաբ աշխարհի մէջ պէտք է պար տա կա նու թիւն ստանց նենք ձեւա ւո րե լու եւ կեր տե լու արա բա կան եւ իսլա մա- կան ժողովրդա յին զանքո ւա ծա յին կարծի քը, պէտք է լաւագոյնս ընենք այդ գաղա- բարը իրագոր ծե լու համար, անձնա կան կամ ըլլայ ԶԼՄ–ի միջոցաւ մեզի համար շատ կարե ւոր է արաբ եւ իսլա մա կան պէտու թիւն նե րու եւ ժողո վուրդ նե րու դիր քո րո- շում նե րը միջազ գա յին ատե ան նե րու մէջ ինչ պէս յիշե ցի նախա պէս որոնց վրայ չենք կրնար ազդել եթէ ԶԼՄ–ը նախապէս չէ ցեւա ւորած այդ երկիրնե րու եւ ժողովուրդ նե- րու հասկացողու թիւն նը եւ ըմբրնու մը: Մեր հար ձե րու նկատ մամբ եւ եղած ընդու նակ պատր աս տա կա մու թիւն ստեղ ծե լու համար ի շահ մեզի կամ քոնէ չեզոք կեցուածք ժխտելու զքացու մով համոզո ւած: Նկա տի ունե նա լով այս բոլոր կարե ւոր իրո ղու թիւն նե րը աշխա տած եմ իմ հնա րա- ւոր միջոցնե րով գոցել այն բացը կամ բերել իմ մասնակ ցու թիւ նը այս հարձի կատա- րե լա գործ ման, ունիմ երե սու նէ աւե լի յօդո ւած ներ ուր ծայ րա գոյն կարե ւո րու թիւն տրուած է մեր հիմ նա հար ձե րը լաւա գոյն ձեւով ներ կա յաց նե լու եւ ինչու չէ հաճախ մեր դատը պաշտ պա նե լու ուղ ղու թե ամբ արաբ ընթեր ցո ղին, հոս Քուէյ թի հրչա կա ւոր «Ալ

205 Գապաս» օրաթեր թի միջոցաւ կամ Լիբանա նի « Ալ նահար» եւ Լօնտո նի մէջ հրատա- րակւող այլ արաբ լեզուով թերթե րու ընդմե ջէն: Զանա զան առիթ նե րով ունե ցած եմ ճակա տում ներ եւ ուղ ղա կի պատաս խա նած եմ թուրք դեսպա նին Քուէյթի մէջ, եւ նոնյպէս ինք ինծի պատասխա նած է հակասե լով: Չեմ տատամ սած անմի ջա պէս հակա դար ձե լու որե ւէ արտա հայ տու թե ան կամ լու րին որ լոյս տեսած է լրատո ւա կան միջոցի մը մէջ երբ զկացած եմ որ հայրե նի քիս շահերը կրնան վտան քո ւած ըլլալ կամ անոր վար կը վնա սո ւած: Նոյն պէս զանա զան հօդո ւած- նե րով հան դէս գալով ծանո թա ցու ցած եմ երկի րիս գուլ դու րան եւ մշա կույ թը եւ արժե- քա ւոր բարքե րը օտար ազգերու արաբե րէն եւ երբեմն ալ անքլե րեն: Շատ հաւա տա ցու ցած եմ որ մեր դատը եւ մեր հիմ նա հար ձե րը եւ մեր հայ րե նի քի շահերը հետաքրքրող նիւթե րը պէտք է աւե լի մէծ դաբով ներ կա յա ցո ւին օտար նե րուն եւ այլազգնե րուն, քան թէ մենք իրարու կրկնենք մեր պահանջնե րը ամէն տարի նոյն առիթնե րուն նոյն ոճով նոյն խօսքե րով: Մենք մեզի: Արդի աշխար հի մէջ արդի ըմբր նում նե րու համե մատ բրո պա քան տան եւ ծանօ թաք- րու թիւն նե րը մէծ ազդե ցու թիւն ունին ժողո վուրդ նե րու հարա բե րու թե ան վրայ: Մենք պէտք է զար քաց նենք մեր բրո պա կան տան իր բոլոր ԶԼՄ–ով որպէս զի քերա զան- ցենք մեր թշնա մի ներն միջազ գա յին հան րա յին կար ծի քին եւ միջազ գա յին ամբիո նե- րու վրայ: Կը մաղ թեմ ձեր համա գու մա րին ամէ նայն յաջո ղու թիւն եւ մեր ազգին ու հայ րե նի- քին յարատեւ հաղթա նակ:

206 ԿԱՐԻՆԵ ՄԻՆԱՍՅԱՆ–ԹԱՇՃՅԱՆ

Ծնվել է 1970 թվա կա նի մայի սի 4–ին Երե ւա նում: 1988–1994 թթ. սովո րել և ավարտել է Երեւա նի Կարլ Մարք- սի անվան պոլի տեխ նի կա կան ինս տի տուտը: 1994 թ. տեղա փոխ վել է Բեյ րութ` Լիբա նան: 1995–1998 թթ. աշխա տակ ցել է Բեյ րու թի «Զար թօնք» օրա- թեր թին: 2005 թվա կա նից մին չեւ օրս Հայ Կաթո ղի կե Մես րո պյան բարձ րա գույն վար ժա րա նի «Մես րո պյան լրա բեր» աշա կեր տա- կան ամսա թեր թի պատաս խա նատու խմբա գիրն է: «Մես րո պյան Լրա բեր»ը Լիբա նա նի Հայ Կաթո ղի կե Մես- րո պյան բարձ րա գույն եւ Արվես տից վար ժա րան նե րի պաշ տո- նա թերթն է: Հիմ նադր վել է 1991 թվա կա նի հոկ տեմ բե րին: Հիմ- նա դիր պատաս խա նա տու խմբա գիրն է Վար դան Թաշ ճյանը: 2005 թ. հոկ տեմ բե րից պատաս խա նա տու խմբագ րի պաշ- տո նը ստանձ նել է Կարի նե Մինա սյան–Թաշ ճյա նը: Մինչ այդ Բեյ րու թի «Զար թօնք» օրա թեր թի պաշ տո նա կից:

ԱՇԱԿԵՐՏԱԿԱՆ ՄԱՄՈՒԼԸ ԻԲՐԵՒ ԱՆՀՐԱԺԵՇՏՈՒԹԻՒՆ ԱՇԱԿԵՐՏԱԿԱՆ ՀՐԱՏԱՐԱԿՈՒԹԻՒՆՆԵՐՈՒՆ ՇՆՈՐՀԵԼ ԱՄԵՆԱԼՈՒՐՋ ՈՒՇԱԴՐՈՒԹԻՒՆ

Դպրո ցա կան հրա տա րա կու թիւն նե րը անփո խա րի նե լի նշա նա կու թիւն ունին աշա- կերտնե րու հոգեմտա ւոր եւ կրթական զարգաց ման գործին մէջ: Աշա կեր տա կան ամսա թեր թե րը, պար բե րա թեր թե րը, տարե գիր քե րը եւ թեմա թիք ուղ ղո ւա ծու թիւն ունե ցող այլ հրա տա րա կու թիւն նե րը նախ եւ առաջ հաղոր դակ ցու թե- ան միջոցներ են աշակերտ նե րուն, ինչպէս նաեւ անոնց եւ միջավայ րին միջեւ: Մաս կազ մե լով հրա տա րակ չա կան–տեղե կա տո ւա կան կամ ընդ հա նուր իմաս տով՝ հրապա րա կագրա կան գործի մը, խնդրոյ առար կայ աշա կերտը թէ՛ որպէս հեղի նակ եւ թէ՛ որպէս ընթերցող ինքզինք կը զգայ որպէս մաս հաղորդակ ցա կան միջավայ րի մը, ուր բազ մա թիւ հար ցեր կ’արծար ծո ւին, բազ մա կող մա նի քննար կում ներ կը կատա- րուին, հակա դիր կար ծիք ներ իրար կը բախին, տեղե կա տո ւու թիւն շրջա գա յու թե ան մէջ կը դրուի եւ յաճախ խիզախ փորձեր կը կատարո ւին՝ տարաբնոյթ խնդիրնե րու լուծման նպատա կով: Հաղոր դակ ցա կան այս միջա վայ րին նշա նա կու թիւ նը կրնանք աւե լի լաւ հասկ- նալ, եթէ մտա բե րենք, որ մեր աշա կերտ նե րը դպրոց նե րուն մէջ միշտ չէ որ կար- ծի քի արտա յայ տու թե ան առիթ ներ կ’ու նե նան, մանա ւանդ դասա պա հե րու ընթաց- քին: Լիբա նա նե ան կրթա կան հաս կա ցու թե ան թերու թիւն նե րէն մէկն ալ այն է, որ աշա կեր տը գլխա ւո րա բար ստա ցո ղի դերա կա տա րու թե ան մէջ կառ նո ւի, եւ շատ բան չի կատա րո ւիր անոր համար կար ծի քի արտա յայ տու թե ան առիթ ներ ստեղ ծե լու

207 ուղ ղու թե ամբ: Անշուշտ անվի ճե լի իրա կա նու թիւն է այն, որ ստա նա լուն եւ ստա ցա- ծը վերար տադ րե լուն կող քին, աշա կեր տը նաեւ պէտք է փոր ձէ ի՛րը տալ ստեղ ծա- գոր ծա բար եւ սեփա կան երե ւա կա յու թե ան օգնու թե ամբ: Հետե ւա բար, դպրո ցա- կան հրա տա րա կու թիւ նը կու գայ այդ առի թը ընծա յե լու աշա կեր տին եւ այդ պի սով կը դառնայ խիստ օգտակար եւ փոխլրաց նող տարր մը հետապնդո ւող կրթական ծրագ րին եւ աշա կեր տին ընդ հա նուր մտա ւոր զար գաց ման նպա տա կով տարո ւող դպրո ցա կան աշխա տանք նե րուն մէջ: Նուազ կարե ւոր չէ դպրո ցա կան պար բե րա թեր թե րու դերա կա տա րու թիւ նը, որպէս տարաբ նոյթ ձիր քե րու եւ կարո ղու թիւն նե րու արտա յայտ ման բեմ եւ անոնց զար- գացման միջոց: Որեւէ երգչա խում բի ղեկավար կրնայ վկայել, որ ելոյթնե րը վճռա- կան նշա նա կու թիւն ունին երգ չա խում բի արո ւես տի եւ կատա րո ղա կա նի զար գաց- ման մէջ: Երգչա խում բը կը հասուննայ ելոյթնե րով, որոնք անշուշտ պէտք ունին լուրջ փորձե րու: Նոյնն է պարա գան մարդ կա յին բոլոր ձիր քե րուն. գրո ղը գրե լով է, որ կը զարգա նայ, նկարի չը անընդհատ նկա րելով է որ ի վեր ջոյ կրնայ իր խօս քը ըսել այդ արուես տին մէջ, եւ երգո ղին ձայնը բեմե րէն երգելով է որ կրնայ նկա րա գիր կեր տել: Ուրեմն, այս տե ղէն կրնանք եզրա կաց նել, թէ դպրո ցա կան պար բե րա թեր թե րը ինչ պի- սի ճակա տագ րա կան նշա նա կու թիւն կրնան ունե նալ աշա կերտ նե րու պարա գա յին, անոնց ձիրքե րու յայտնա բերե լու եւ զարգաց ման ուղղու թե ամբ: Քիչ չէ պատահած, որ որե ւէ ձիր քով ուշադ րու թիւնն իր վրայ չհրա ւի րած աշա կեր տը, արտա յայտ ման բեմ եւ քաջալե րանք ստանա լով, զարմա ցու ցած է իր շրջա պա տը գրե լու կամ գծե լու իր կարո ղու թիւն նե րով: Ամսա թեր թի մը գոյու թիւ նը դպրո ցին մէջ ինք նին կրնայ խթան հան դի սա նալ, որ աշա կեր տը փոր ձար կում ներ կատա րէ իր շնորհք նե րուն: Այս մէկը արդէն էական ներ կա յու թե ան կը վերա ծէ տուե ալ ամսա թեր թը տուե ալ աշա կեր տին համար, որով հե տեւ անի կա կը ներ կա յա նայ որպէս տեսակ մը մար տահ րա ւէր՝ ուղ- ղուած աշակեր տին, ինքզինք բացայայ տե լու կամ ինքզինք աւելի լաւ ճանչնա լու: Ինք նա բա ցա յայ տու մը, մտքե րու եւ յոյ զե րու արտա յայ տու մը, եւ, այս պարա գա յին, գրե լը ինք նին հոգեմ տա ւոր զար գաց ման ուղ ղո ւած արարք ներ են, որոնք կարե լի կը դառ նան, աշա կեր տին համար, գլխա ւո րա բար դպրո ցա կան պար բե րա թեր թե րու գոյութե ան պարագա յին միայն: Հետեւա բար, մեր բոլոր դպրոցնե րը պէտք է լրջօ րէն վերաբե րին այս խնդրին եւ անոր տան արժա նի ուշադրու թիւն, ինչ քան որ ուսումնա- դաս տի ա րակ չա կան համա կար գի մնա ցե ալ բաղադ րա մա սե րուն կը տրո ւի: Երգ չա- խում բե րու, թատե րա խում բե րու, պարա խում բե րու եւ նկար չա կան խմբակ նե րու կող- քին անպայ ման պէտք է գոր ծեն պար բե րա թեր թե րը, որով հե տեւ գրե լը նաեւ կարե ւոր է աշակեր տին համար, եւ ոմանց պարագա յին՝ գրելն է որ կը կազմէ գլխաւոր ձիրքը, որ կարիք ունի արտայայ տու թե ան եւ քաջա լերան քի: Դպրո ցական պար բերա թերթ մը կրնայ ճակա տագրա կան նշանա կու թիւն ունենալ որե ւէ աշա կեր տի համար, եթէ անոր շնոր հէ քաջա լե րանք՝ նկա տո ւած ձիր քը զար գաց նե լու նպա տա կով: Այդ քաջա- լերան քը վստահա բար մղիչ կարեւոր ազդակ մը կրնայ հանդի սա նալ գրելու շնորհքը բացա յայ տած աշա կեր տը ուղ ղոր դե լու դէպի ապա գա յի մաս նա գի տա կան ճիշդ ընտ- րու թիւն ներ, եւ այդ պի սով իր բարե րար դերա կա տա րու թիւ նը կատա րած կըլ լայ աշա- կերտին որպէս բարոյա հո գե բա նօ րէն առողջ մարդ կայանա լու գործըն թա ցին մէջ:

208 Այս բոլո րին կող քին, պէտք է կարե ւո րել դպրո ցա կան հրա տա րա կու թիւն նե րու տեղե կա տո ւա կան գոր ծա ռոյ թը, զոր անոնք կը կատա րեն աշա կերտ նե րուն, ծնող նե- րուն, ուսու ցիչ նե րուն եւ դպրո ցա կան բարե կա մա կան շրջա պա տին մէջ: Դպրո ցա կան պար բե րա թեր թե րը ամե նա հա րա զատ ձեւով կը հայե–լաց–նեն հրա տա րա կիչ կրթա- կան հաս տա տու թե ան առօ րե ան, այն տեղ կատա րո ւող աշխա տանք նե րը, աշա կեր- տա կան գոր ծու նէ ու թիւն նե րը, դպրո ցի հոգերն ու իրա գոր ծում նե րը, դժո ւա րու թիւն նե- րը ու ապագա յի հեռանկար նե րը: Այս բոլո րը կարե ւոր նշա նա կու թիւն ունին, որով հե տեւ տեղե կա տո ւու թիւ նը սովո- րա կան հետաքրք րա սի րու թիւն ներ բաւա րա րե լու համար չէ, որ կը կատա րո ւի: Լայն, հետե ւո ղա կան եւ առար կա յա կան տեղե կա տո ւու թիւ նը շատ կ’օգ նէ, որ դպրո ցին առըն չա կից բոլոր կող մե րը իրա զեկ ըլլան տուե ալ դպրո ցի հար ցե րուն, իրա գոր ծում- նե րու եւ գոր ծու նէ ու թե ան, ինչ որ ինք նին շատ կ’օգ նէ դպրո ցին հետ այդ կող մե րու կապե րու ամրապնդ ման: Օրի նակ, դպրո ցա կան պար բե րա թեր թե րը կրնան շատ օգնել, որ ծնողներ մօտէն հետեւին իրենց զաւակնե րուն յաճախած կրթական հաս- տա տու թիւն նե րուն, եւ աւե լի «տաք սրտով» մօտե նան անոր դիմագ րա ւած դժո ւա րու- թիւն նե րուն կամ տուե ալ հաս տա տու թե ան հան դէպ իրենց պար տա ւո րու թիւն նե րուն: Միւս կող մէ, դպրո ցա կան հրա տա րա կու թիւն նե րը անխու սա փե լի օ րէն դրա կան զգա ցում ներ կար ծար ծեն դպրոց նե րու բարե կա մա կան շրջա պա տին մէջ՝ օգնե լով, որ դպրո ցա կան զար գաց ման զանա զան ծրա գիր ներ այդ հրա տա րա կու թիւն նե րու ճամ- բով իրենց վրայ ուշադրու թիւն հրաւի րեն եւ գրաւեն բարեկամ նե րու զօրակցու թիւ նը: Վեր ջին տարի նե րուն լիբա նա նա հայ կրթա կան համա կար գի մէջ հիմ նադ րո ւե ցան դպրո ցա կան նոր հրա տա րա կու թիւն ներ, իսկ հրա տա րա կու թե նէ դադ րած ներ կրկին լոյս աշխարհ եկան: Այս երեւոյ թը ուրախաց նող է եւ յուսադ րիչ: Ցանկա լի է, որ դպրո- ցա կան պատաս խա նա տու ներ աշա կեր տա կան հրա տա րա կու թիւն նե րու շնոր հեն ամենա լուրջ ուշադ րութիւն, որով հե տեւ անոնք չափազանց էական դերակա տա րու- թիւն ունին աշա կերտ նե րու հոգեմ տա ւոր կազ մա ւոր ման եւ կրթա կան զար գաց ման գոր ծըն թա ցին մէջ։

209 ՍԱՐԳԻՍ ՆԱՃԱՐԵԱՆ

Լրագ րող–Խմբա գիր, հրա պա րա կա գիր եւ հասա րա կա կան գոր ծիչ: Անդամ՝ Լիբա նա նի մամու լի եւ Խմբա գիր նե րու սեն տի քա- նե րուն, Լրագ րող նե րու արա բա կան դաշ նակ ցու թե ան, Հայաս- տա նի ժուռ նա լիստ նե րու միու թե ան, Լրագ րող նե րու միջազ գա- յին դաշ նակ ցու թե ան «FIJ»: 1960–2004 թթ.՝ Պէյ րու թի «Արա րատ» օրա թեր թի խմբագրա կան կազ մի անդամ եւ հուսկ՝ պատաս խա նա տու խմբա գիր: 1965–1972 թթ.՝ խմբա գիր Պէյ րու թի «Այգ» օրա թեր թի լրա- տո ւու թե ան բաժ նի: 2002–2007 թթ.՝ պատաս խա նա տու խմբա գիր Զմմա ռու Հայ կաթո ղի կէ նորըն ծա յա րա նի «Կանչ հրեշտակապետին» պար- բե րա թեր թի: 2004–էն ի վեր՝ խմբագիր եւ պատասխա նա տու տնօրէն Հայ կաթո ղի կէ պատ րի ար քու թե ան «Մասիս» քաղա քա կան ամսա թեր թին: 12 Յուլիս 2000–ին ստացած է պրոֆե սո րի գիտական կոչում Հայաստա նի հիւսի սա յին համալսա րա նէն: 16 Յու նիս 2004–ին Ամեն. Ներ սէս–Պետ րոս ԺԹ. Կաթո ղի կոս Պատ րի ար քին ձեռամբ պար- գեւատրուած է Սբ. Մես րոպ Մաշ տոց շքան շա նով: 1985–էն ցայ սօր՝ խորհր դա տու Հայ կաթո ղիկէ պատ րի ար քու թե ան:

Նախ կ’ուզեմ Հայ կաթողի կէ լրատո ւա մի ջոց նե րուն անունով ողջունել սփիւռքի նախա րա րու թե ան եւ Հայաս տա նի ժուռ նա լիստ նե րու միու թե ան համա հայ կա կան լրա տո ւա մի ջոց նե րու ներ կա յա ցու ցիչ նե րու համա ժո ղո վի նախա ձեռ նու թիւ նը, ապա Համա ժո ղո վին նախա գա հու թիւ նը եւ մաս նա կից նե րը, մեր գոր ծըն կեր նե րը, լիա յոյս որ Համա ժո ղո վին աշխա տանք նե րը պիտի պսա կո ւին Հայաս տա նին, Արցա խին, Սփիւռքին եւ մէկ խօսքով համայն Հայութե ան առջեւ ծառացող ներքին ու արտա- քին հիմ նախն դիր նե րը միաս նա կան ու համադ րո ւած աշխա տան քով դիմագ րա ւե լու ծառայող գործնա կան առաջադ րանք նե րով: Մեր կար ծի քով, այդ առա ջադ րանք նե րը պէտք է առա ջին հեր թին ծառա յեն աշխար հաս փիւռ հայ կա կան գաղ թօ ճախ նե րու իրա րու ծանօ թա ցու մին, շաղ կա պու- մին ու կամրջու մին, ապա անոնց իբրեւ մէկ ու միեւնոյն շղթային օղակնե րը, կամրջու- մին Հայաս տա նին եւ Արցա խին: Որով հե տեւ Մամու լը այս նպա տա կին ծառա յող ամե- նահ զօր, ամե նա ազ դե ցիկ միջոցն է: Անոր միջո ցով է որ իրա րու պիտի ծանօ թա նան, իրա րու պիտի մօտե նան տար բեր պայ ման նե րու ու միջա վայ րե րու մէջ գոյա տե ւող գաղութ նե րը, մանա ւանդ Հայաս տանն ու Սփիւռ քը, անոր միջո ցով է որ պիտի կազ- մա ւո րո ւեն Հայու թե ան եւ Հայ րե նի քին առջեւ ծառա ցող հիմ նախն դիր նե րու յաջո ղու- թե ամբ դիմագ րա ւու մին նպաս տող համա հայ կա կան կար ծի քը ու տրա մադ րո ւա ծու- թիւնը, եւ վերջա պէս անոր միջոցով է որ կարելի պիտի ըլլայ դերերու, փոխադարձ պար տա կա նու թիւն նե րու ու ակն կա լիք նե րու ծրագ րե ալ բաժա նում մը կատա րել եւ համակար գել համահայ կա կան մարտա վա րու թիւ նը բոլոր ճակատնե րուն վրայ:

210 Հետե ւա բար, իւրա քան չիւր լրա տո ւա մի ջո ցի առաջ նա հերթ պարտակա նու թիւ ննե- րէն մէկը պէտք է ըլլայ պատ շա ճօ րէն արձա գան գել տար բեր հայ կա կան գաղ թօ ճախ- նե րու եւ առա ջին հեր թին, անշուշտ, հայ րե նա կան կեան քին բոլոր բնա գա ւառ նե րէն ներս: Դժբախ տա բար, ցայ սօր այդ պէս չէ իրա կա նու թիւ նը մանա ւանդ հայաս տա նե- ան մամուլի պարագա յին: Եթէ մենք այսօր արդար հպարտու թե ամբ կրնանք ըսել որ սփիւռ քա հայ լրա տո ւա մի ջոց նե րը ընդ հան րա պէս եւ լիբա նա նա հայ լրա տո ւա մի ջոց- ները մասնա ւո րա բար, առա՛նց բացառու թե ան, օրը օրին եւ պատշաճ ձեւով կար- ձա գան գեն հայ րե նա կան կեան քի բոլոր երես նե րուն քաղա քա կան, տնտե սա կան, ընկե րա յին, մշա կու թա յին, հոգե ւոր, մէկ խօս քով Հայաս տա նի եւ Արցա խի մէջ տեղի ունե ցող բոլո՛ր իրա դար ձու թիւն նե րուն, ինչ պէս նաեւ մօտա ւոր եւ հեռա ւոր հայ կա կան գաղութ նե րու կեան քին, համայն լիբա նա նա հա յու թիւ նը եւ արտա սահ մա նի իրենց ընթեր ցող նե րը յու զե լով այդ իրա դար ձու թիւն նե րուն կշռոյ թով, դժբախ տա բար միեւ- նոյն հաստա տու մը չենք կրնար կատարել հայրե նա կան մամուլի մասին, հազուա- գիւտ բացառու թիւն նե րը յարգե լով հանդերձ: Այսօր, աւելի քան երբեք անհրա ժեշտ է սրբագ րել այս անհա ւա սա րակշ ռու թիւ նը, մանա ւանդ օգնու թե ամ բը եւ գոր ծակ ցու- թեամբը Սփիւռքի նախարա րու թե ան: Այն պէս ինչ պէս վերա հաս տա տեց հայ կաթո ղի կէ լրա տո ւա մի ջոց նե րու վեր ջին համաժո ղո վը որ կայացաւ 24 սեպտեմ բեր 2010–ին Հայ կաթողի կէ պատրի ար քա- րա նին մէջ, հայ կաթո ղի կէ լրա տո ւա մի ջոց նե րը պիտի շարու նա կեն գոր ծել ու առաջ- նոր դո ւիլ Ճշմար տու թե ան որո նու մով, որպէս զէն Ճշմար տու թիւ նը նշա նա բա նով, հաւա տա ցած ըլլա լով որ Ճշմար տու թիւ նը առաջ նա հերթ երաշ խիքն է արդա րու թե ան, հասարա կաց բարիքին, որուն կը ձգտինք ազգովին ներքին եւ արտաքին բոլոր մար- տահրա ւէր նե րու դէմ յանդի ման: Իսկ արդարու թե ան ի խնդիր մեր համազգա յին պայ- քա րին մէջ անշր ջան ցե լի է լրա տո ւա մի ջոց նե րուն, անոնց պատաս խա նա տու նե րուն եւ իւրաքան չիւր լրագրո ղին դերը: Վստահ ենք որ այս գիտակ ցու թե ամբ կ’առաջ նոր դո ւին Համա ժո ղո վին մաս նա- կիցնե րը, որոնց կը մաղթենք ամբողջա կան յաջողութիւն:

211 ՄԱՐՍԵԼ ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ

Ծնվել է ԼՂՀ Ստեփանակերտ քաղաքում 1948 թ.: Երեք տարի սովորել է Երևա նի պետական համալսա րա նի բանա սի րա կան ֆակուլ տե տում: Ուսու մն ավար տել է Արցա- խի պետ հա մալ սա րա նում՝ ստա նա լով բանա սե րի մաս նա գի- տու թյուն: Աշխա տան քա յին կեն սագ րու թյու նը սկսել է հեռուս- տա տե սու թյան և ռադի ո յի ԼՂ մար զա յին կոմի տե ում՝ որպես թղթա կից, ավագ խմբա գիր, հեռուս տա տե սու թյան գլխա վոր խմբա գիր, արհ մի ու թյուն նե րի ֆեդե րա ցի ա յի լրատ վա կան ծառա յու թյան պետ: Ղարաբա ղյան շարժման տարինե րին աշխատել է ՀՀ հատուկ ծրագրե րի պետական վարչու թյունում՝ որպես գլխավոր մասնա- գետ, ապա ԼՂ մասնա ճյու ղում` համակար գող: Միաժա մա նակ ղեկավա րել է պաշտպա նու թյան պետական կոմիտեի լրատվու- թյան և մամու լի դեպար տա մեն տը, ինչ պես նաև «ԿԱՆ» լրատ վա- կան անկախ գործա կա լու թյու նը: Պատերազ մի ավարտից հետո նշանակ վել է ԼՂՀ կրթության, գիտության, մշակույ թի նախարա րի տեղակալ, ԼՂՀ վարչա պե տի օգնական, ՊԲ «Մարտիկ» թերթի, հանրա պե տա կան «Ազատ Արցախ» թերթի գլխավոր խմբագիր: Ներ կա յում գլխա վո րում է ԼՂՀ ԱԳՆ տեղե կատ վա կան վար չու թյու նը: Պար գև ատր վել է «Անբա սիր ծառա յու թյան համար» և «Մայ րա կան երախ տա գի տու թյուն» մեդալ նե- րով: Ունի վաս տա կա վոր լրագ րո ղի կոչում:

***

Տիկի՛ն նախարար, տիկնայք և պարոնայք Թույլ տվեք առա ջին հեր թին Լեռ նա յին Ղարա բա ղի լրագ րող նե րի անու նից շնոր- հա կա լու թյուն հայտ նել սփյուռ քի նախա րա րու թյանը նման նպա տա կա յին միջո ցա ռում կազ մա կեր պե լու համար, շնոր հա կա լու թյուն հայտ նել Սփյուռ քի իմ բոլոր գործընկերնե- րին, ովքեր չեն զլացել զոհել իրենց ժամանա կը, անձնա կան գործե րը, այսօր ներկա- յա նալ Լեռ նա յին Ղարա բաղ, շփվել միմյանց հետ, շփվել նաև Լեռ նա յին Ղարա բա ղի բնակ չու թյան հետ, ծանո թա նալ այս երկ րի այսօր վա իրա վի ճա կին, մարդ կանց կյան քին ու կեն ցա ղին, համոզ ված եմ, որ, չնա յած սուղ ժամա նա կին, բոլորդ էլ հարուստ տպա վո- րու թյուն նե րով կհե ռա նաք Լեռ նա յին Ղարա բա ղից, միան գա մայն այլ տրա մադ րու թյամբ, այլ զգա ցում նե րով կառաջ նորդ վեք ձեր ամե նօ րյա լրագ րո ղա կան գոր ծու նե ու թյան մեջ: Ես ողջու նում եմ բոլո րիդ և շնոր հա կալ եմ, որ գտնվում եք Լեռ նա յին Ղարա բա ղում: Լեռնա յին Ղարաբա ղում ազգային շարժու մը սկսվել է ոչ թե 1988 թ., ոչ էլ անցած դարի 20–ական թվական նե րին, այն միշտ եղել է՝ Հայաստա նի բաժանու մից 387 թվակա նից մինչ այսօր, սակայն գու ցե Լեռնա յին Ղարաբա ղը տար բե ր վում է Հայոց բարձրա վան դա կի մյուս նահանգնե րից նրանով, որ 387 թ. առ այսօր երբեք չի կորցրել պետա կա նու թյու նը: Տար բեր ձևե րով, բայց համե նայն դեպս Լեռ նա յին Ղարա բա ղը միշտ էլ ունեցել է պետակա նու թյուն, եթե ոչ՝ լիարժեք, համենայն դեպս պետակա նու- թյան որո շա կի ձևե րով հագեց ած երկիր է եղել: Լեռ նա յին Ղարա բա ղը անգամ խորհր- դա յին շրջա նում չի կորց րել պետա կա նու թյու նը, և եթե Ղարա բա ղյան շար ժումն իր այսօրվա վիճակին է հասել, երբ դուք խոսում եք Ղարաբաղի անկա խու թյան ճանաչ- 212 ման մասին, ապա այս գործում իրենց ահռելի ծառայու թյունն ու ներդրումն ունեն հայ լրագ րող նե րը, կապ չու նի՝ Լեռ նա յին Ղարա բա ղի, Հայաս տա նի, թե Սփյուռ քի: Մենք երախտա պարտ ենք ընդհան րա պես հայ լրագրող նե րին, ովքեր կարողա ցել են 1988 թ. առ այսօր Լեռնա յին Ղարաբա ղի ձայնը հասցնել միջազգա յին հանրու թյա նը, հասցնել նրա ձայնը՝ առույգ, կենսու նակ, հուժկու, խրոխտ, և մենք այդ հարցում չենք կարող մեր երախ տա գի տու թյու նը չար տա հայ տել բոլո րիդ: Դեռևս պատե րազ մա կան ժամա նա կաշր ջա նում, երբ Լեռ նա յին Ղարա բա ղում ձևավոր վում էր անկախ լրագրո ղու թյունը և, ըստ էության, լրագրողա կան դաշտը, առա ջին անգամ բախ վե ցինք այն պի սի մեթոդ նե րի ու ձևե րի, որոնք նորույթ էին մեզ համար: Խոս քը ապա տե ղե կատ վու թյան մասին է, այն ապա տե ղե կատ վու թյան, որը մեր հակառա կոր դի կողմից ներ կայաց վեց մեզ և դար ձավ մեզ համար լուրջ խնդիր, որը պարտա դիր կարգով ոչ միայն լուծում էր պահանջում, այլ նաև հատուկ վերա- բեր մունք և հակա հար ված: Ըստ էու թյան՝ մենք կարո ղա ցանք ռազ մա կան գոր ծո- ղու թյուն նե րի շրջա նում մեր ձայ նը պահել հավուր պատ շա ճի և դիմադ րել ադր բե- ջանա կան ապատե ղե կատ վու թյան հորդա բուխ ալիքին ու պատվով դուրս գալ այդ մենա մար տից, ընդ հուպ մին չև այն աստի ճան, որ իրենք`թուր քե րի ղեկա վար նե րը, խոս տո վա նե ցին, որ պատե րազ մա կան տարի նե րին քարոզ չու թյան ոլոր տում նրանք տանուլ տվեցին մի փոքրիկ երկրի, մի փոքրիկ պետության, մի փոքրիկ հողակտո րի, որը կոչվում է Լեռնա յին Ղարաբա ղի Հանրա պե տու թյուն: Այսօր խոսք ասվեց առ այն (խոսքը Պարոն Ավետի քյա նի մասին է), որ Լեռնա յին Ղարաբա ղի լրատվա կան դաշտը, լրատվա մի ջոց նե րը իներտ վիճակում են: Պարոն Ավետի քյա՛ն, թույլ տվեք չհամա ձայ նել ձեր մտքին այն առումով, որ եթե դուք դա ասեիք 10 տարի կամ 15 տարի հետո, երբ Լեռ նա յին Ղարա բա ղը լի ներ արդեն միջազ- գային հանրու թյան կողմից ճանաչված, ես երկու ձեռքով իմ համաձա յու թյու նը կտա- յի, եթե նույն իրավի ճա կը տիրեր այսօրվա լրատվա կան դաշտում: Ինչո՞ւ համաձայն չեմ. նախ և առաջ Լեռնա յին Ղարաբա ղը գտնվում է ռազմա կան դրության պայման- նե րում, և եթե մենք ռազ մա կան դրու թյան պայ ման նե րում կարո ղա նում ենք մեր կյան- քի բոլոր ոլորտնե րում ապահո վել առաջխա ղա ցում, բնակա նա բար ապահո վում ենք նաև լրատվու թյան ոլորտում: Մենք ձեզ ներկա յաց րել ենք Լեռնա յին Ղարաբա ղում գործող բոլոր լրատվա մի ջոց նե րի հասցե նե րը, այդ թվում նաև կայքէջե րի հասցե նե- րը, և ըստ էու թյան՝ դուք կարող եք տեղե կա նալ լրատ վա կան դաշ տի ընդ հա նուր իրա- վի ճա կին, և չեմ հաս կա նում՝ ինչ ասել է իներտ, երբ որ հայաս տա նյան մամու լը, քիչ անդրա դառ նա լով Լեռնա յին Ղարաբա ղի խնդրին, Լեռնա յին Ղարաբա ղի անկախու- թյան ճանաչ ման խնդրին, մեծ հաճույ քով արձա գանքում է հատ կա պես ադր բե ջա նա- կան մամուլում տպագրված նյութե րին, դրանք յուրաց նե լով և սեփական խողովա կով անցկաց նե լով, ներկայաց նում հայ ընթերցո ղին, և շատ հաճախ մենք թյուրի մա ցու- թյան մեջ ենք հայտն վում: Երկու ճակա տում մենք չենք կարող պայ քա րել` Ադր բե ջա նի ապատե ղե կատ վու թյան դեմ և երևա նյան որոշ լրատվամիջոցների հակահայ կա կան, հակաժո ղովր դա կան, հակաղա րա բա ղյան կեցված քի դեմ: Դա մեզ համար ինչ–որ տեղ անհնար երևույթ է և պարադոք սալ վերաբեր մունք է պահանջում, որին միշտ չէ, որ մենք պատրաստ ենք, որովհե տև գիտենք, որ ունենք մեկ հակառա կորդ` Ադրբե ջա նի քարոզչա մե քե նան` իշխանու թյուն նե րը, որոնք որ բավական նուրբ են գործում, բավա-

213 կան նուրբ գոր ծե լուց բացի նաև հետև ո ղա կան են, որով հե տև այդ երկ րի քարոզ չա մե- քենան Ղարաբա ղյան շարժման առաջին օրերից կառուցվել է լրիվ ապատե ղե կատ- վության վրա, ինչպես իրենց ողջ պատմու թյունն է ապատե ղե կատ վու թյուն: Կոնկրետ օրինակն այն է, որ այդ ազգ կոչեցյա լը կամ ժողովուրդն առ այսօր չգիտի՝ որ ազգին է պատկա նում, թո՞ւրք է, թե՞ ալբանա ցի նե րի հետնոր դը: Համենայն դեպս, ողջ պատմու- թյու նը հեն ված է ալբա նա կան հեն քի վրա, իսկ իրենք այսօր ներ կա յա նում են թուրք և նույն կերպ էլ քարոզչու թյան ոլորտում են: Ադրբե ջան ցի նե րը կեղծա վո րու թյամբ կարո- ղանում են նվաճել միջազգա յին հանրու թյան, որոշ միամիտ ժողովուրդ նե րի, միամիտ քաղաքա կան գործիչ նե րի սրտերը և որոշ նպատակ նե րի հասնել: Լեռ նա յին Ղարա բա ղը այսօր իրե նից ներ կա յաց նում է մի համեստ, զուսպ երկիր, որտեղ կան բազմա թիվ չլուծված խնդիրներ, բազմա թիվ ու բազմա պի սի: Ես 40 տար- վա լրագրող եմ, համենայն դեպս, եթե խոսք է եղել քննա դա տու թյան մասին, եթե խոսք է եղել սուր հոդված նե րի մասին, փառք Աստծո, ես ինձ նորմալ եմ դրսևո րել: Սակայն կա այս պի սի մի գաղա փար` Լեռ նա յին Ղարա բա ղում առկա է նպա տա- կը, առկա է նպա տա կա կե տը, և այս տեղ դժվար է սեպ խրել իշխա նա վո րի և ռամի- կի միջև, դժվար է, որով հե տև ի տար բե րու թյուն Հայոց բարձ րա վան դա կի տար բեր հատ ված նե րի, այս տեղ գոյու թյուն ունի նույն մտա ծո ղու թյու նը, որը կրկին կապ ված է այդ նպատա կի, այդ նպատա կա կե տի հետ, այն խնդրի հետ, որն այսօր ծառացած է Լեռնա յին Ղարաբա ղի ժողովրդի առաջ և, բացի Լեռ նային Ղարաբա ղի ժողովրդից, նաև հայաստանյան ժողովրդի և ողջ Սփյուռ քի առաջ: Իհար կե, այս տեղ հերո սա կան գործեր շատ են կատարվել և էլի են կատարվե լու, սակայն մենք մի քիչ պրագմա տիկ ժողովուրդ ենք, կարելի է ասել՝ հայ ժողովրդի այս հատվա ծը մի քիչ ավելի պրագմա- տիկ է, համենայն դեպս կյանքն է մեզ պարտադ րել լինել այդպի սին, դրա համար էլ մենք շտա պո ղա կա նու թյուն չենք ցու ցա բե րում որևէ հար ցում, քանի որ ունենք նպա- տակ, խնդիր, նպատա կակետ, բնակա նա բար մենք պիտի քայլենք արշավով դեպի այդ նպատա կա կե տը: Մենք միայնակ չենք կարող այդ անել, ինչպես ռազմա կան գոր ծո ղու թյուն նե րի ընթաց քում միայ նակ չէինք կարող հաղ թել ահա վոր թշնա մուն, եթե մեր թիկունքում չունե նայ ինք Հայաստան, մեր թիկունքում չունե նայ ինք Սփյուռք: Նվա ճում նե րը բոլոր ոլորտ նե րում, որ գրանց վել են Լեռ նա յին Ղարա բա ղում, դրանց հեղինակ նե րը նաև դուք եք, հար գելի՛ լրագրող ներ թե՛ Հայաստա նի, թե՛ Սփյուռքի: Մենք չենք կարող չգնահա տել ձեր ծառայու թյու նը այս ոլորտում, չենք կարող, որով- հետև յուրա քան չյուր ոք՝ որ երկրում էլ լինի, անկախ ամեն ինչից, ստիպում է իր գրչին թեքվել դեպի այն ուղությու նը, որը թելադրում է իր հոգին, իր սիրտը, իր արյունը, արյան կանչը: Ես կրկին ողջու նե լով այս միջո ցառ ման կազ մա կեր պիչ նե րին և բոլոր մաս նա կից- նե րին՝ ուզում եմ իմ խոս քը եզրափա կել հետևյալ մտքով, Լեռնա յին Ղարաբա ղին միշտ գովում, մեծա րում են և այլն, և այլն, մենք ընդու նում ենք դա, սակայն ընդու նում ենք զսպվածու թյամբ և զուսպ կեցված քով, սակայն ես ուզում եմ ասել, որ հերոս է նաև Սփյուռքի հայը, հերոս է նաև նրա նով, որ կարո ղա նում է պահ պա նել իր հայ կա կան ինքնու թյու նը, և ես ողջունում եմ, որ դուք կարողա ցել եք պահպա նել ձեր հայկա կան ինքնու թյու նը և այդ զգացու մը շարունա կում եք փոխանցել սերնդե սե րունդ:

214 ԱՐԱ ՔՈՉՈՒՆՅԱՆ

Մեծարգո՛ տիկին նախարար հար գար ժա՛ն ատե նա պետ սիրե լի՛ պաշ տո նա կից ներ

Նախ ցան կանում եմ համա գումա րի մեր բոլոր պաշ տո նա կից նե րին փոխան ցել ստամ բու լա հայ քույրե րի ու եղբայրնե րի ողջույննե րը: Արդեն 5–րդ համագու մարն է, և, զանգվա ծա- յին լրատ վության աշխարհի ուրույն դժվարու թյուն- նե րով և մաս նա վոր հան գա մանք նե րով հան դերձ, մենք կարող ենք համարել, որ մեր համագոր ծակ- ցությունն արդեն կայացման ճանա պարհին է: Կայաց ման ամուր հիմ քեր ստեղ ծել ենք, որպես զի սրա նից հետո կարո ղա նանք մեր համա գոր ծակ ցու- թյունն ավելի շոշափե լի, ավելի արդյունա վետ ծավալել: Երեկ արդեն բովանդա կա լից ելույթներ եղան, և մենք մեր ընդհան րա կան օրա- կարգին մի անգամ ևս ծանոթա ցանք: Մեր նախորդ չորս համաժո ղով նե րի ընթաց- քում էլ քննարկվել է օրակար գը, բայց ամեն անգամ, երբ մենք օրակար գի հար- ցերը աչքի էինք անցկաց նում, տեսնում էինք, որ այդ բոլոր հարցե րի դրվածքը, բնույ թը ժամա նա կի ընթաց քում որոշ փոփո խու թյուն ներ են կրել, և բոլորս ուրախ ենք վկայե լու, որ հայկա կան ԶԼՄ աշխարհն էլ այդ հարափո փոխ երևույթ նե րում խորա թա փանց փոր ձում է իր դիր քո րո շու մը որդեգ րել: Ընդ հա նուր առմամբ մենք այն պես ենք նկա տում, որ հայ կա կան պար բե րա կան մամու լի հետ կապ պահող և հայ կա կան պար բե րա կան մամու լին հետև ող սփյուռ քա հա յու թյունն իր արմատ- նե րից ինչ–որ ձևով սնվե լու և իր հարա զատ ժողվր դի հետ կապ պահե լու մի շատ առողջ ձև է գտել, և հայկա կան զանգվա ծա յին լրատվու թյան միջոցներն այսօր հետզ հե տե ավե լի նրբան կատ են դար ձել, փոր ձում են մեր հասա րա կա կան միտ- քը ձևավո րել: Եթե մեզ` աշխարհով մեկ սփռված հայության համար մեր հոգև- որ միաս նա կա նու թյու նը Հայաս տանյաց առա քե լա կան եկե ղե ցին է ապա հո վում, կարծում ենք, որ մեր ժողովրդի մտավոր միասնա կա նու թյունն էլ մեր մամուլն է ապա հո վում: Եվ մենք այդ հոգև որ և մտա վոր միաս նա կա նու թյան գաղա փա րի շուրջն է, որ փոր ձում ենք մեր ժողովր դի ցրվա ծու թյունն ինչ–որ ձևով առա վե լու- թյան վերածել, որպեսզի աշխարհով մեկ սփռված մեր ուժը կարողա նանք օգտա- գոր ծել համազ գա յին խնդիր նե րի լուծ ման գոր ծում:

215 ՀԱՐՈՒԹ ՍԱՍՈՒՆՅԱՆ

«Կալի ֆոր նիա կու րի եր» թեր թի հրա տա րա կիչն ու խմբա- գիրն է: Նրա քաղա քա կան հոդ ված ներն ամեն շաբաթ լույս են տես նում Միա ցյալ Նահանգ նե րի և տար բեր երկր նե րի թեր թե- րում և համա ցան ցի միջո ցով հասու են դառ նում աշխար հի շատ երկր նե րի ընթեր ցող նե րին: Սասու նյա նը հայտ նի բարե րար Քըրք Քըր քո րյա նի «Լին- սի» հիմ նադ րա մի փոխ նա խա գահն է, միա ժա մա նակ՝ ամե րի- կա հայ յոթ կարև ո րա գույն մար դա սի րա կան կազ մա կեր պու- թյուն նե րի համախմբ ման` «Միա ցյալ հայ կա կան հիմ նադ րա- մի» նախա գա հը: Նա 10 տարի շարու նակ ծառա յել է ՄԱԿ–ում՝ որպես ոչ կառա վա րա կան կազ մա կեր պու թյան ներ կա յա ցու ցիչ, և նրա օգնու թյան շնոր հիվ ՄԱԿ–ի Խտրա կա նու թյան կան խար գել ման և փոքրա մաս նու թյուն նե րի պաշտպա նու թյան ենթահանձ նա ժո- ղո վը 1985 թվա կա նին ճանա չել է Հայոց ցեղաս պա նությու նը: Նա ստա ցել է միջազ գա յին հարա բե րու թյուն նե րի գծով մագիստ րո սի վկա յա կան «Columbia» համալ- սա րա նից, իսկ MBA–ի վկա յա կան` «Pepperdine» համալ սա րա նից: 2005 թվա կանին լույս է տեսել Հարութ Սասունյա նի` «The Armenian Genocide: The World Speaks out, 1915–2005. Documents and Declarations» («Հայոց ցեղաս պա նու թիւ նը` Աշխար հը կ’աղա ղա կէ, վաւե րա թուղ թեր և յայ տա րա րու թիւն ներ, 1915–2005») գիր քը, որը հրա պա րակ վել է նաև Լիբա նա նում՝ արա բե րեն: Հ. Սասու նյա նը ՀՀ սփյուռ քի նախա րա րու թյան ատյա նի անդամ է: Նա շքան շան ներ է ստա ցել Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյան նախա գա հից ու վար չա պե տից, Հայ առա քե լա կան և կաթո ղի կե եկե- ղե ցի նե րի կող մից, ինչ պես նաև արժա նա ցել է ամե րի կյան «Էլիս Այլենդ» պատ վա վոր շքան շա նին: 2009 թվա կա նին նա արժա նա ցել է Ամերի կա յի Հայ Դատի հանձնախմ բի բարձրա գույն՝ «Ժառանգու թյուն» մրցա նա կին, որը շնորհ վում է արդա րու թյան և ազա տու թյան համար պայ քա րած անձանց: Հայաստանի ժուռնալիստների միության «Ազդարար» մրցանակի դափնեկիր է:

***

Տիկի՛ն Հակո բյան, նախ ուզում ենք շնոր հա վո րել սփյուռ քի նախա րա րու թյան նախա ձեռ նած լրագ րող նե րի համա հայ կա կան 5–րդ համա ժո ղո վը: Մենք շատ ենք կարևո րում այդ միջո ցա ռու մը և ցավում, որ ֆիզի կա պես ներ կա չենք, բայց վստա- հեցնում եմ, որ մենք հոգեպես ձեզ հետ ենք և մաս նա կից ենք ձեր աշխա տանք նե րին հեռակա կարգով: Այսպի սի հավաքնե րը շատ կարև որ են, որովհե տև հայ ժողովրդի տար բեր ընտա- նիք նե րի անդամ ներ հնա րա վո րու թյուն են ստա նում իրար լավ ճանա չե լու, կողք կողքի կանգնե լու, գաղափար ներ, փորձ փոխանա կելու, և սա հրա շա լի առիթ է հիմք դնե լու տար բեր նախա ձեռ նու թյուն նե րի: Նման հավաքներ պետք է կազմա կեր պել ոչ միայն աշխարհի, այլ նաև տեղական մակարդա կով` Եվրոպա, Միջին Արև ելք, ԱՄՆ, Կանադա և այլն: Գլխա վոր համայնք- նե րի թղթակից նե րը, որ շատ–շատ են, պետք է կողք կող քի կանգ նեն և տեղա կան

216 լրատ վա մի ջոց նե րի միու թյուն ստեղ ծեն, թեկուզ տար բեր վայ րե րում, թեկուզ համա- ձայն չլի նեն զանազան հարցե րում, բայց դա կարև որ չէ, կարևո րը՝ բոլորս էլ ծառա- յում ենք նույն նպատա կին` հայ ժողովրդի շահին, և պետք է միա սին գոր ծակ ցենք, ստեղծենք որոշ տարրա կան սկզբունքներ, իրար հետ գործակ ցե լու գաղափար ներ փոխա նա կենք: Ամեն մեկն իր փոքր միջոցնե րով չի կարողա նա իր համայնքի դեպքե րը ներկա յաց- նել իր մամուլում, բայց եթե կողք կող քի գանք, ամեն ինչ այլ կլինի: Կարելի է օրի նակ, ֆոտո կենտ րոն ստեղ ծել, ուր ամեն մարդ իր նկար նե րը կտե ղադ րի: Կենտ րո նա կան մի տեղ, որտեղ բոլորը կտեսնեն, թե ուրիշ երկրնե րում ինչ դեպքեր են տեղի ունե- նում: Այդ նկարնե րից կօգտվեն բոլորը և կսկսեն ոչ միայն իրենց համայն քի դեպ քե րի մասին գրել, այլ նաև, թե ինչ է կատար վում Հայաս տա նում կամ Եվրո պա յում ու այլուր և՝ փոխա դար ձա բար: Գործակ ցե լու առիթներ շատ կան, ամեն մեկը տար բեր մոտեցում ունի, տարբեր գիտակցու թյուն, և բոլորս էլ մեր խոսքն ունենք ասե լու ու կարող ենք նպաս տել այս աշխատանք ներին:

217 ՎԱՐԴԱՆ Յ. ԹԱՇՃԵԱՆ

Ծնվել է 1967, Պէյ րու թում` Լիբա նան: 1983–1984 թթ. «Մու սա լեռ» տարեգր քի խմբա գիր (Այն ճար, Լիբանան): 1986– 1989 թթ. «Ռազ միկ» ամսա թեր թի խմբա գիր (Պէյ րութ, Լիբանան): 1986–1990, 1995–1997 թթ. «Ազդակ» օրա թեր թի աշխա տա- կից, խմբա գիր (Պէյ րութ, Լիբա նան): 1990–1993 թթ. «Ազա տա մարտ» շաբա թա թեր թի հիմ նա դիր աշխա տա կից (Երե ւան, Հայաս տան): 1993 թ. «Պայ քար» ամսա թեր թի գլխա ւոր խմբա գիր (Ստե- փա նա կերտ, ԼՂՀ ): 1993–1994 թթ. «Հայ լուր» լրա տո ւա կան կեդ րո նի տնօ րէ նի պաշ տօ նա կա տար (Երե ւան, Հայաս տան): 1996–1997 թթ. Լիբա նա նե ան ICN պատ կե րաս փիւ ռի կայա նի հայ կա կան ամե նօ րե այ լրա տո ւա կան ծրագ րի հիմ նա- դիր վարիչ տնօ րէն, գլխա ւոր խմբա գիր (Պէյ րութ, Լիբա նան): 1997 – 2000 թթ. ԼՂՀ Պաշտպա նու թե ան բանակի ԱՀՏԱ բաժնի պետի տեղակալ, ԼՂՀ ՊԲ պահեստի աւագ լեյ տե նանտ (Ստե փա նա կերտ, ԼՂՀ ): 2001–2005 թթ. «Մես րո պե ան լրա բեր» ամսա թեր թի հիմ նա դիր խմբա գիր (Պէյ րութ, Լիբա նան): 2001 թ. «Արծիւ» ամսագ րի խմբա գիր (Պէյ րութ, Լիբա նան): 2003 – 2004 թթ. Արաբա կան Թելէ Լիւմի եռ պատկե րաս փիւ ռի կայանի «Լուսա մուտ» հայկա կան պատ կե րաս փիւ ռա յին ծրագ րի հիմ նադիր վարիչ խմբա գիր (Պէյ րութ, Լիբա նան): 2005 թ. առ այսօր` «Թռիչք» պար բե րաթեր թի գլխա ւոր խմբա գիր: 2005 թ. Cadmus Project հրա տա րակ չա տան հիմ նա դիր տնօ րէն (Պէյ րութ, Լիբա նան): 2000–2008 թթ. Հայե րէն եւ անգ լե րէն հրա տա րա կու թիւն նե րու խմբա գիր, վաւե րագ րա կան եւ ծանու- ցո ղա կան կարճ ժապա ւէն նե րու եւ ռատիօ–ծրա գիր նե րու հեղի նակ: 2008 թ. առ այսօր` Հայ կաթո ղի կէ պատ րի ար քա րա նի դպրո ցա կան հայա գի տու թե ան զար գաց ման գրա սե նե ա կի վարիչ: «Հայ ման կա վարժ» եռամ սե այ հան դէ սի հիմ նա դիր խմբա գիր (Պէյ րութ, Լիբա նան):

ԶԱՆԳՈՒԱԾՆԵՐՈՒՆ ՈՒԺԸ

Հար կա ւոր է խթա նել հայ զան գո ւած նե րուն ուժը ելեկտ րո նա յին ցան ցե րուն մէջ` ի պաշտպա նու թիւն Հայաստա նին եւ հայկա կան դատերուն: Հար կա ւոր է, որ ելեկտ րո նա յին ցան ցե րուն մէջ առկայ հայ զան գո ւած նե րուն ուժը աշխու ժօ րէն գոր ծէ` յառա ջաց նե լու համար տեղե կա տո ւա կան արագ արձա գանգ ման դրու թիւն մը` ընդ դէմ թուրք–ատր պե ճա նա կան ապա տե ղե կա տո ւու թե ան եւ հակա- հայկա կան սադրանք նե րուն, որոնք ունին գրեթէ ամենօ րե այ բնոյթ եւ կը տարածո- ւին համա ցան ցի եւ այլ միջոց նե րով` լու րէ լուր, յայ տա րա րու թե նէ յայ տա րա րու թիւն եւ հրա պա րա կու մէ հրա պա րա կում: Արհես տա գի տա կա նօ րէն` այս գոր ծը կարե լի է իրա կա նաց նել ստեղ ծե լով ելեկտ րո նա յին համա պա տաս խան հար թակ ներ` համա- ցանց եւ բջի ջա յին հեռա խօս ներ օգտա գոր ծող նե րուն համար, կազ մա կեր պա կա նօ-

218 րէն`ծաւալե լով լայն արշաւ համացան ցի հայ հանրու թե ան մօտ: Հաշո ւի առնե լով, որ միջազ գա յին տեղե կա տո ւա կան միջոց նե րու մէջ թուրք– ատր պե ճա նա կան հակա հայ կա կան սադ րանք նե րը կը ներ կա յաց նեն լրջա գոյն սպառ նա լիք` Հայաս տա նին եւ հայու թե ան, եւ որ թուրք–ատր պե ճա նա կան տեղե- կա տո ւա կան մեքե նան կը գոր ծէ համա հունչ` ռազ մա կան, քաղա քա կան, տնտե սա- կան եւ մշա կու թա յին գետին նե րուն վրայ Հայաս տա նի նկատ մամբ երկու երկիր նե- րու կիրար կած յար ձա կա պաշտ ռազ մա վա րու թե ան, հար կա ւոր է հաս տա տել, որ հայ կա կան կազ մա կեր պու թիւն ներն ու հայ անհատ նե րը պար տա ւոր են արդիւ նա- ւե տօ րէն օգտա գոր ծել ելեկտ րո նա յին արդի արհես տա գի տու թե ան միջոց ներն ու իրենց կողմէ անոնց օգտագործ ման գիտութիւ նը` ի սպաս Հայաստա նին եւ հայկա- կան դատերուն: Միջազ գա յին տեղե կա տո ւու թե ան դաշ տին վրայ հայ զան գո ւած նե րու արագ արձա գանգ ման արշաւ նե րուն թիրախ են թուրք–ատր պե ճա նա կան կող մին եւ անոր դաշ նա կից միջազ գա յին շրջա նակ նե րու հակա հայ կա կան սադ րանք նե րը` հետե ւե ալ թեմա նե րուն վերա բե րե ալ. Ղարա բա ղե ան հարց, Հայ կա կան ցեղաս պա նու թիւն, Հայ–թրքա կան յարա բե րու- թիւն ներ, հայ ժողո վուր դի հին եւ արդի պատ մու թիւն, հայ ժողո վուր դի մշա կու թա յին ժառանգու թիւն, Հայաստա նի միջազգա յին յարաբե րու թիւն ներ եւ այլն: Այս եւ այլ թեմա նե րու վերա բե րե ալ ստա յօդ լու րեր, կողմ նա պաշտ յօդո ւած ներ եւ միտում նա պաշտ ուսում նա սի րու թիւն ներ պէտք արժա նա նան համա ցան ցի հայ զան գո ւած նե րու քննա դա տա կան արագ արձա գան գու մին` նամակ նե րու, նամա- կար շաւ նե րու, պատաս խան–յօդո ւած նե րու եւ այլ ձեւե րով: Արձա գանգ նե րը պէտք է հաս ցէ ագ րո ւին նիւ թե րու հեղի նակ նե րուն, հրա պա րա կող խմբա գիր նե րուն եւ հրա տա րա կիչ կազ մա կեր պու թիւն նե րուն: Պէտք չէ անտե սել նաեւ թուրք, ատր- պե ճան ցի եւ համա խոհ պետա կան, քաղա քա կան եւ տնտե սա կան գոր ծիչ նե րուն յայ տա րա րու թիւն նե րը: Իսկ Հայաս տա նի ու հայու թե ան շահե րը հաշո ւի առնող հրա պա րա կում նե րու հեղի նակ ներն ու հրա տա րա կիչ նե րը պէտք է ստա նան հայ զան գո ւած նե րու դրա կան արագ արձա գանգ նե րը, ինչ որ պիտի նպաս տէ տեղե- կա տո ւա կան դաշ տին վրայ Հայաս տա նի եւ հայու թե ան բարե կամ նե րու դիր քե րու զօրաց ման: Այս գոր ծը պէտք է իրա կա նա նայ ազգա յին համընդ հա նուր համա գոր ծակ ցու- թեան եւ անհատ նե րու թէ խում բե րու միջեւ փոխա դարձ քաջա լե րան քի մթնո լոր տի մը մէջ, ինչ որ ոչ միայն պիտի ապա հո վէ իրա կա նա ցու մը տեղե կա տո ւու թե ան դաշ- տին ուղ ղու թե ամբ առա ջադ րո ւած նպա տակ նե րուն, այլեւ պիտի զօրաց նէ Հայաս- տան–Սփիւռք միաս նու թե ան գետի նը` Հայաս տա նէն մին չեւ արտա սահ մա նի ամե- նա հե ռա ւոր վայ րեր հայ կա կան կազ մա կեր պու թիւն ներ եւ հայ անհատ ներ մաս նա- կից դարձ նե լով Հայաս տա նի եւ հայ կա կան դատե րու պաշտ պա նու թե ան առըն չո ւող միւե նոյն գոր ծու նէ ու թե ան: Նման մօտե ցում էական բաղադ րա մաս կը հան դի սա նայ հայ կա կան տեղե կա- տուա կան անվ տան գու թե ան հայե ցա կար գին եւ տեղե կա տո ւա կան մար տի համընդ- հա նուր ռազ մա վա րու թե ան. այս բաղադ րա մա սի ձեւա ւոր ման համար աշխա տանք-

219 նե րը հար կա ւոր է համադ րել` Հայաս տա նի տար բեր գերա տես չու թիւն նե րու եւ համա- ցանցի հայ հանրու թե ան գործիչ նե րուն միջեւ: Ներ կա յիս կը հան դի պինք նշո ւած աշխա տանք նե րու բազ մա թիւ օրի նակ նե- րու, մանա ւանդ ընկե րա յին ցան ցե րու պարու նա կին մէջ, ուր հայ անհատ ներ կը գոյաց նեն խում բեր եւ կը ձեռ նար կեն տեղե կա տո ւա կան–քարոզ չա կան արշաւ- ներ`հետապն դե լու համար ազգա յին նպա տակ ներ: Հար կա ւոր է թուրք–ատր պե- ճա նա կան տեղե կա տո ւա կան սադ րանք նե րուն դէմ համա ցան ցի հայ զան գո ւած- նե րու արագ արձա գանգ ման գոր ծու նէ ու թիւ նը օժտել մաս նա ւոր արհես տա գի տու- թե ամբ եւ ելեկտ րո նա յին յատուկ հար թակ նե րով, որ ներառ նէ թէ՛ համա ցան ցը եւ թէ՛ հեռա հա ղոր դակ ցու թե ան այլ ձեւեր (մանա ւանդ` բջի ջա յի նը)՝ կարե լի յստա- կու թե ամբ համա ցան ցի հայ օգտա գոր ծող նե րուն ներ կա յաց նե լու համար տեղե- կա տո ւա կան մար տի առօ րե այ նորու թիւն նե րը, տուե ալ օրո ւայ թիրախ նե րը եւ օգտա գոր ծե լիք «զինա տե սակ ներն ու զինամ թեր քը»` տեղե կա տո ւա կան դաշ տին վրայ թուրք–ատր պե ճա նա կան հակա հայ կա կան սադ րանք նե րուն նկատ մամբ հայ արձա գան գող ուժի ընտ րե լիք պար սա ւան քի, դատա պա րտու մի կամ քննա դա տու- մի թեզերն ու շեշ տադ րում նե րը, կամ` Հայաս տա նին ու հայու թե ան շահե րը նկա տի առնող հրա պա րա կում նե րու նկատ մամբ դրա կան գնա հա տա կա նի պատ գամ նե րը, եւ ուղե ցոյց ներ` այս բոլո րին վերա բե րեալ:

220 ТИГРАН ТАВАДЬЯН

Глав ный редак тор газе ты армян Рос сии «Ерк ра мас», дирек тор Цент ра этно по ли то ло ги чес ких иссле до ва ний, дирек тор Цент ра «Амшен», пред ста ви тель Меж ре ги о- наль но го Сове та уче ных и общест вен ных дея те лей Рос- сийс ко го Армянст ва. Т. Тавадь ян родился в 1970 г. в горо де Суху ме (Абха зия). В 1993 г. окон чил Кубанс кий госу дарст вен ный меди- цинс кий инсти тут, в этом же году стал глав ным редак- то ром газе ты «Маш тоц», выпус ка е мой Крас но дарс ким городс ким общест вом армянс кой куль ту ры и мило сердия. В 1996 г. Т. Тавадьян основы ва ет газету «Еркра мас». Газе та армян Рос сии «Ерк ра мас» изда ет ся с 1996 г. Сайт газе ты, дейст ву ю щий в режи ме инфор ма ци он но го цент ра, сущест ву ет с 1999 г. Газе та «Ерк ра мас» явля ет ся одним из учре ди те лей Все рос сийс ко го конг рес са прес сы (2001 г.) и побе ди те лем Все рос сийс ко го фору ма моло дых жур на ли стов (2001 г.). Интер нет–сайт газе ты был приз нан луч шим этни чес ким инфор ма ци он ным сай том (2000 г.), а газе та приз на на луч шим этни чес ким изда ни ем юга Рос сии в 2002 году. Газе та «Ерк ра мас» награж де на золо той медалью «Во имя чело веч но сти» (2006 г.), орде ном «За честь и верность» имени генерал–лей те нан та, князя Валери а на Мадато ва (2006 г.), медалью име ни Гран та Дин ка (2007 г.), медалью име ни Вале рия Брю со ва (2009 г.), орде ном «Во имя жиз ни на Зем ле» (2009 г.).

АРМЯНСКИЕ СМИ ЮГА РОССИИ И ИХ ВЛИЯНИЕ В АРМЯНСКОЙ ОБЩИНЕ РЕГИОНА

Армянст во юга Рос сии (ЮФО и СКФО), явля ю ще е ся чет вер той по чис лен но- сти нацио наль ной груп пой (пос ле рус ских, чечен цев и авар цев) в этом реги о не Рос сийс кой Феде ра ции, игра ет сущест вен ную роль в соци аль но–эко но ми чес кой, куль тур ной и поли ти чес кой жиз ни, одна ко гово рить о роли орга ни зо ван но го армянства здесь все еще не прихо дит ся. Составляя, по данным перепи си 2002 г., около 3% от общей числен ности населе ния регио на, точ нее 615123 чело ве ка, а по нео фи ци аль ным дан ным, пре вы шая чис лен ностью мил ли он чело век, орга ни зо- ванная активность армянской диаспо ры в той или иной сфе ре про яв ля ет ся спо ра- ди чески – в основном в местах компакт но го прожи вания. Необ хо ди мо так же отме тить, что в реги о нах юга Рос сии при сутст ву ет ситу а ция разоб щен но сти армянс кой диас по ры по субэт ни чес ким приз на кам, соци аль но му ста ту су, куль тур ной мен таль но сти, рас се ле нию и дру гим приз на кам. Эта ситу а ция кри зи са обус лов ле на утра той тра ди ций, отсутст ви ем деес по соб ных и отве ча ю щих сов ре мен ным зап ро сам армянст ва наци о наль ных инсти ту тов и тре бу е мых свя зей с Арме ни ей, нали чи ем быто во го и полу о фи ци аль но го адми нист ра тив но го наци- о на лиз ма, поли ти чес кой прак ти кой диск ри ми на ции нети туль ных наци о наль ных

221 мень шинств. Реаль но и эффек тив но дейст ву ю щие армянс кие орга ни за ции, кото- рые конечно же есть в ряде рай о нов юга Рос сии, на ситу а цию по все му реги о ну боль шо го вли я ния не ока зы ва ют. Основным средством для распрост ра не ния информа ции о деятель но сти армянс ких струк тур явля ют ся, изда ю щи е ся в реги о не армянс кие печат ные СМИ (газе ты и жур на лы) и интер нет–сай ты. Боль шая часть сущест ву ю щих инфор ма- ци он ных ресур сов конт ро ли ру ет ся теми или ины ми армянс ки ми общест вен ны ми орга ни за ци я ми, кото рые с помощью этих СМИ пыта ют ся доне сти до насе ле ния инфор ма цию о сво ей дея тель но сти, а так же дру гую инфор ма цию, свя зан ную с армя на ми и Арме ни ей. Нацио наль ные СМИ сто ят перед одной основ ной проб ле мой – отсутст ви- ем ста биль но го финан си ро ва ния. Они изда ют ся в усло ви ях пол но го отсутст вия финан си ро ва ния со сто ро ны орга нов мест но го само уп рав ле ния или иных госу- дарст вен ных источ ни ков. Как пра ви ло, эта пери о ди ка ред ко обес пе чи ва ет само о- ку па е мость пос редст вом про даж или под пис ки. Таким обра зом, основ ным источ- ни ком финан си ро ва ния про дол жа ют оста вать ся финан со вые вкла ды отдель ных пат ри о тов или же без воз мезд ные уси лия изда тельс ко го кол лек ти ва и их неоп ла- чи ва е мое вре мя, жерт ву е мое во имя наци о наль но го дела. Отсутст вие доста точ но го финан си ро ва ния не поз во ля ет армянс ким СМИ орга- ни зо вы вать даже мини маль но необ хо ди мые рек лам ные кам па нии по под пис ке сре ди мест но го армянс ко го насе ле ния. Серь ез ные слож но сти свя за ны так же с отсутстви ем собствен ных сетей распрост ра не ния СМИ, в то время как исполь- зова ние сети «Роспе ча ти» для этих целей практи чес ки невозмож но, из–за крайне невы год ных усло вий выд ви га е мых самой «Рос пе чатью». Систе ма расп рост ра не ния СМИ через общест вен ные орга ни за ции или церк ви себя не оправды ва ет, так как, прежде всего, не для всех СМИ эта возмож ность сущест ву ет. Так в боль шинст ве мест ных отде ле ний САР Крас но дарс ко го края не расп рост ра ня ют газе ту «Ерк ра мас», так как реги о наль ным отде ле ни ем САР изда- ет ся собст вен ная газе та под наз ва ни ем «САР», кото рая и расп рост ра ня ет ся мест- ны ми отде ле ни я ми. Одна ко, навя зы ва е мая в адми нист ра тив ном поряд ке газе та, мест ны ми отде ле ни я ми лишь выку па ет ся, но расп рост ра ня ет ся очень сла бо из–за пассив но сти большинст ва местных отделе ний САР. Серь ез ный удар по инфор ма ци он ной рабо те с армянс ким насе ле ни ем нанес- ло так же реше ние реги о наль но го отде ле ния САР Крас но дарс ко го края, при ня тое в 2003 году, о необ хо ди мо сти лик ви да ции в Крас но дарс ком крае всех армянс ких газет. Это сдела но было с целью объ е ди нить уси лия общин для изда ния одной единст вен ной газе ты «САР». Пос ле это го, нес коль ко армянс ких газет, изда вав ших- ся на Кубани – «Маш тоц» (Крас но дар), «Крунк» (Арма вир), «Армянс кие вести» (Сочи), были зак ры ты. Функ ци о не рам САР не уда лось зак рыть лишь неза ви си- мую газету «Еркра мас» и газету армянской общины Новорос сийска «Луйс». Одна- ко, если сум мар ный тираж изда вав ших ся общи на ми и впос ледст вии зак ры тых

222 газет («Маштоц» в Красно да ре, «Крунк» в Армави ре, «Армянские вести» в Сочи) состав лял око ло 10 000 экз, то тираж изда ю ще го ся сей час «САР» не пре вы ша ет 4 тыс. экз. Име ю ща я ся проб ле ма в инфор ми ро ва нии мест но го насе ле ния о сво ей дея тель но сти при ве ла сочинс кое отде ле ние САР к реше нию о возоб нов ле нии в 2010 году выпуска собствен ной газеты. Пред став ля ем спи сок изда вав ших ся и изда ю щих ся сегод ня на юге Рос сии (ЮФО и СКФО) армянс ких изда ний. Дан ные любез но пре до став ле ны соби ра те- лем прессы армянской диаспо ры России В. Арутю няном (г. Москва).

АРМЯНСКИЕ ПЕЧАТНЫЕ СМИ ЮГА РОССИИ (ЮФО И СКФО) (1991–2010)

Издающиеся № название регион годы издания газеты г. Зеленокумск, 1 «Армянская панорама» с 2004 г. Ставропольский край 2 «Армянский вестник» г. Сочи, Краснодарский край С 2010г.

3 «Барев, Кубань!» г. Анапа, Краснодарский край С 2009 г. г. Краснодар, Краснодарский 4 «Еркрамас» С 1996 г. край пос. Чалтырь, Ростовская 5 «Заря» С 1931 г. область г. Новороссийск, 6 «Луйс» С 1992 г. Краснодарский край г. Волгоград, Волгоградская 7 «Лусаворич» С 2003 г. область г. Ростов–на–Дону, 8 «Нахичевань–на–Дону» С 2000 г. Ростовская область «Пятигорский армянский г. Пятигорск, Ставропольский 9 С 1997 г. вестник» край г. Краснодар, Краснодарский 10 «САР» С 2002 г. край г. Владикавказ, Республика 11 «Эребуни» С 2009 г. Северная Осетия – Алания журналы г. Пятигорск, Ставропольский 1 «Арменистика» [?] край г. Пятигорск, Ставропольский 2 «Бекский дом» С 1994 г. край

223 «XXI век. Новое г. Волгоград, Волгоградская 3 С 2008 г. поколение» область г. Краснодар, Краснодарский 4 «Хачкар» С 2007 г. край

Издание прекращено № название регион годы издания

газеты г. Пятигорск, Ставропольский 1 «Амайнк» 1992–[?] край пос. Чалтырь, Ростовская 2 «Ани» 1991–1992 область г. Ставрополь, Ставропольский 3 «Арагил» 2000–[?]. край 4 «Арарат» г. Армавир, Краснодарский край 1993–[?]. «Арарат — Северный г. Ставрополь, Ставропольский 5 2004 Кавказ» край «Армавир наш дом = 6 Армавиръ мер тунн э» г. Армавир, Краснодарский край 2001 (прил. к газ. «Крунк») г. Пятигорск, Ставропольский 7 «Арменистика» 1999–[?]. край г. Волгоград, Волгоградская 8 «Армения — Волга» 2000 область г. Ростов–на–Дону, Ростовская 9 «Арминфо» ? область 10 «Армянские вести» г. Сочи, Краснодарский край 2000–2003 г. Ставрополь, Ставропольский «Вестник САР» 2005 край г. Астрахань, Астраханская 11 «Возрождение» 1996–1998 область г. Волгоград, Волгоградская 12 «Звартноц» 2001–2004 область г. Кисловодск, Ставропольский 13 «Крунк» 2008 край 14 «Крунк» г. Армавир, Краснодарский край 1995–[?]. г. Краснодар, Краснодарский 15 «Маштоц» 1993–2003 край г. Ставрополь, Ставропольский 16 «Миасин» 1999–[?]. край

224 17 «Миацум» г. Туапсе, Краснодарский край 1996–1997. г. Апшеронск, Краснодарский 18 «Наири» [1991–1993?]. край г. Ставрополь, Ставропольский 19 «Наири» 2008–2009. край г. Краснодар, Краснодарский 20 «Наша жизнь» 2001 край г. Краснодар, Краснодарский 21 «Мер екегецин» 1995–2002 край г. Ростов–на–Дону, Ростовская 22 «Нор дар» 1999–2007 область г. Ростов–на–Дону, Ростовская 23 «Нор Нахичеван» 1991 область 24 «Память» г. Майкоп, Республика Адыгея 2006

26 «Луйс Амшени» г. Сочи, Краснодарский край 1991–1992

27 «Севан» г. Сочи, Краснодарский край 1996–[?]. г. Ставрополь, Ставропольский 28 «Ставроармпресс» 2002 край г. Георгиевск, Ставропольский 29 «Сурб Геворг» [?] край г. Волжский, Волгоградская 30 «Урарту» 2001 область г. Зеленокумск, Ставропольский 31 «Урарту» 2005–2006 г. край «Урарту», вкладыш в г. Зеленокумск, Ставропольский 32 2006–2009 газету «Вместе лучше» край г. Пятигорск, Ставропольский 33 «Хачкар» 1993–?. край г. Ставрополь, Ставропольский 34 «Эребуни» 1994–[?]. край журналы г. Пятигорск, Ставропольский 1 «Амайнк» 1995–[?]. край г. Пятигорск, Ставропольский 2 «Армянский вестник» 2005 край г. Пятигорск, Ставропольский 3 «Армянский курьер» [?] край «Вестник армянской г. Пятигорск, Ставропольский 4 2008 истории» край

225 5 «Зартонк» г. Сочи, Краснодарский край 1991 г. Краснодар, Краснодарский 6 «Хачкар» 1998 край

Гово ря об интер нет–сми, необ хо ди мо отме тить, что в пос лед нее вре мя наб- лю да ет ся уве ли че ние коли чест ва армянс ких сай тов, соз да ва е мых на юге Рос сии. Самым посеща е мым из них являет ся сайт газеты «Еркра мас» (www. yerkramas. org), который посеща ет ежеднев но в среднем до 2500 человек. Отметим, что сайт газе ты «Ерк ра мас», рабо та ю щий в режи ме Инфор ма ци он но го Цент ра, зани ма ет седь мое место в рей тин ге обоб щен но го индек са вир ту аль но го интел лек ту аль но го капи та ла ArcaLer или по индек су цити ру е мо сти сре ди 52 армянс ких инфор ма ци- он ных агентств и пор та лов, усту пая лишь инфор ма ци он ным ресур сам Рес пуб ли ки Армения.

Приво дим небольшой (неполный) список армянских сайтов юга России http: //www. yerkramas. org/ – газета армян России «Еркра мас» (г. Красно дар) http: //www. ararat–online. ru/ – армянс кий интер нет–пор тал (г. Сла вянск–на– Кубани) http: //arin–berd. am/index. php – ансамбль народно го танца «Арин–Берд» (г. Крас но дар) http: //center–narek. ru/ – Центр культу ры и образо ва ния «Нарек» (г. Красно дар) http: //www. khachkar. ru/ – журнал «Хачкар» (г. Красно дар) http: //armkc. ru/ – Армянский культур ный центр (г. Красно дар) http: //nnao. ru/ – Ново на хи че ванс кая–на–Дону армянс кая общи на (г. Ростов– на–Дону) http: //miasin. ru/ – армянское интернет–сооб щест во (г. Ростов–на–Дону) http: //www. nahichevan. ru/ – информа ци онный портал (г. Ростов–на–Дону) http: //eribyni. ru/ – газета «Эребу ни» (г. Влади кав каз) http: //www. sbgevorg. ru/ – армянская церковь Сурб Геворг (г. Волгог рад)

Совершен но отсутству ют на юге России армянские электрон ные СМИ. Доступ- ность спут ни ко вых кана лов из Арме нии и появ ле ние диас пор но го рус ско я зыч но го кана ла из Моск вы не удов лет во ря ет зада чам инфор ми ро ва ния мест но го армянс- ко го насе ле ния о дея тель но сти армянс ких струк тур юга Рос сии. Попыт ки учреж- де ния собст вен ных элект рон ных инфор ма ци он ных ресур сов армянс ки ми струк- ту ра ми на юге России предпри ни мались ранее. В 2002 году в Крас но да ре в тече ние двух меся цев в FM–диа па зо не веща ла еже не дель ная полу ча со вая ради о пе ре да ча «Голос Армении», учрежден ная газетой «Еркра мас», однако проект этот не полу- чил под держ ки мест ных биз нес–кру гов, а газе та не рас по ла га ла собст вен ны ми финан со вы ми воз мож но стя ми для про дол же ния про ек та. В Пяти горс ке на ради о- станции «Провин ция» в течение пяти месяцев (2008–2009 гг.) дважды в неделю по 226 15 мин. веща ла ради о пе ре да ча «Голос САР», так же зак рыв ша я ся по финан со вым при чи нам. В насто я щее вре мя о под го то ви тель ных рабо тах в нап рав ле нии интер нет–радио и интер нет–теле ви де ния заяв ля ет Крас но дарс кий Центр Армянс кой Куль ту ры «Хач кар», име ю щий под держ ку спон со ров. И, нако нец, в Лаза ревс ком рай о не Сочи мест ным предп ри ни ма те лем была соз да на теле ком па ния «ТВ3В», выхо дя щая с инфор ма ци он ны ми бло ка ми на мест ном теле ви- де нии. Теле ком па ния, исполь зу ю щая в сво их новост ных прог рам мах, инфор ма цию о жиз не де я тель но сти мест ной армянс кой диас по ры, недав но ста ла пред ста ви те лем спут ни ко во го теле ка на ла ТВАРМ. Ру на юге Рос сии и репор та жи «ТВ3В» о мероп ри- я ти ях армянс ких орга ни за ций реги о на уже транс ли ро ва лись в эфи ре ТВАРМ. РУ. В насто я щее вре мя теле ком па ни ей «ТВ3В» про во дит ся рабо та по орга ни за ции собст- вен но го веща ния в сети интер нет, т. е. орга ни за ции интер нет–теле ви де ния. Из средств опо ве ще ния насе ле ния о про во ди мой дея тель но сти сто ит ска зать и об исполь зо ва нии смс–рас сы лок, впер вые предп ри ня тых газе той «Ерк ра мас», пос- ле чего использу е мых так же рядом крас но дарс ких армянс ких НПО. Особ ня ком сто ит зада ча инфор ми ро ва ния НЕ армянс ко го насе ле ния о дея тель- но сти мест ной армянс кой диас по ры. Подоб ные попыт ки пери о ди чес ки предп ри- ни ма ют ся армянс ки ми струк ту ра ми, путем приг ла ше ния мест ных или реги о наль- ных СМИ на мероп ри я тия армянс ких орга ни за ций, одна ко, если пер во на чаль но жур на ли сты не армянс ких СМИ с удо вольст ви ем посе ща ли и осве ща ли армянс кие мероп ри я тия, то в пос ле ду ю щем эти вза и мо от но ше ния зача стую нача ли при ни- мать ком мер чес кий харак тер, т. е. армянс ким струк ту рам пред ла га лось опла тить соот ветст ву ю щую сум му за воз мож ность пуб ли ка ции како го–либо мате ри а ла или показа на ТВ како го–либо сюжета. Так, даже за публи ка цию информа ции в крас но- дарс ких СМИ о про ве де нии тра ур ных мероп ри я тий, пос вя щен ных памя ти жертв Геноци да армян в Турции, армянским органи заци ям прихо дит ся оплачи вать. Сле ду ет заме тить, что пони ма ние зна чи мо сти конт ро ля над инфор ма ци ей в общест вен но–поли ти чес кой жиз ни и эко но ми чес кой дея тель но сти в пос лед ние годы начи на ет при хо дить и в кру ги армянс кой диас по ры. Извест но, что армянс- кие предп ри ни ма те ли в ряде реги о нов юга Рос сии осу ществ ля ют инве сти ции в мест ные (не армянс кие) СМИ и даже явля ют ся вла дель ца ми неко то рых из них. Однако, эти фак ты ни коим обра зом не гово рят о том, что дан ные СМИ каким– либо образом пла номер но содейству ют целям и зада чам армянс кой диас по ры или актив нее дру гих СМИ инфор ми ру ют о пред ста ви те лях мест ной армянс кой диас- по ры не армянское населе ние. В зак лю че ние, хочу пов то рить, что в реги о нах юга Рос сии при сутст ву ет ситу а- ция разоб щен но сти армянс кой диас по ры и ряд дру гих отри ца тель ных фак то ров, учиты вая которые, необхо ди мо в ближай шие годы решать насущные пробле мы само ор га ни за ции армянс ких общест вен ных струк тур и пре пятст во вать даль ней- шей ассими ля ции армян регио на.

227 Рабо та в этом нап рав ле нии долж на осу ществ лять ся в тес ном сот руд ни чест ве меж ду офи ци аль ны ми или спе ци а ли зи ро ван ны ми струк ту ра ми Рес пуб ли ки Арме- ния и теми наци о наль ны ми инсти ту та ми в диас по ре юга Рос сии, кото рые обла да- ют доста точ ным интел лек ту аль ным и иде о ло ги чес ким потен ци а лом для выра бот- ки сов мест ных прог рамм по выво ду армянст ва юга Рос сии из кри зис но го состо- я ния разоб щен но сти и дезор га ни за ции. С той же целью долж ны быть нала же ны свя зи с вид ны ми и вли я тель ны ми армя на ми в общи нах. Важ ным орга ни зу ю щим факто ром для армян Диаспо ры, в част но сти для армян юга Рос сии, ста нет их вклю- че ние в раз лич ные обще на ци о наль ные прог рам мы (дея тель ность в сфе ре Ай Дата, репат ри а ци он ные прог рам мы, лоб бистс кая дея тель ность, прог рам мы помо щи Армении и НКР и т. д.). Армянское населе ние юга России должно почувство вать себя важной частью всемир но го армянства и осознать свой потенци ал. В иде а ле видит ся, что соз да ни ем прог рамм по выво ду из кри зи са армянс кой диас по ры юга Рос сии и укреп ле ния ее свя зей с Рес пуб ли кой Арме ния долж на, в тес ном кон так те с ана ло гич ны ми струк ту ра ми в Арме нии, зани мать ся спе ци аль но соз дан ная ана ли ти чес кая груп па. Сов сем недав но попыт ку дейст вия в этом нап- рав ле нии предп ри ня ли газе та «Ерк ра мас» и теле ком па ния «ТВ3В» зак лю чив шие сог ла ше ние о сот руд ни чест ве и вза и мо дейст вии. Одним из пер вых пло дов это го сот руд ни чест ва ста ла кон фе рен ция «Армянс кая Диас по ра Рос сии: вызо вы вре ме- ни», орга ни зо ван ная газе той и теле ком па ни ей. Пос ле Кон фе рен ции, в ходе кото- рой были даны реальные оценки состоя ния Армянс кой Общи ны Рос сии и обоз- на че ны при о ри тет ные наци о наль ные проб ле мы и зада чи рос сийс ко го армянст ва, часть участ ни ков Кон фе рен ции, пос ле ее завер ше ния, при ня ла реше ние об учреж- де нии Меж ре ги о наль но го Сове та (МС) уче ных и общест вен ных дея те лей Рос сийс- ко го Армянст ва, прес ле ду ю ще го цель изу че ния задач, сто я щих перед Рос сийс ким Армянст вом, и выра бот ки так ти ки, стра те гии и меха низ мов реше ния этих задач. Меж ре ги о наль ный Совет может стать про об ра зом подоб ной ана ли ти чес кой груп- пы, целями которой должны стать: 1. Посто ян ный сбор, клас си фи ка ция и ана лиз инфор ма ции по дея тель но сти армянс ких орга ни за ций и отдель ных пред ста ви те лей Диас по ры юга Рос сии. Выра- ботка рекомен даций на основе получен ной информа ции. 2. Орга ни за ция сети куль тур ных, обра зо ва тель ных, науч ных, спор тив ных, эко- но ми чес ких, общест вен но–поли ти чес ких и иных свя зей меж ду Диас по рой и Рес- пуб ли кой Арме ния, Диас по рой и НКР. Струк ту ри ро ва ние этих свя зей и нап рав ле- ние их воз дейст вия в зави си мо сти от воз ни ка ю щих вызо вов по отно ше нию к РА, НКР или Диаспо ре. 3. Орга ни за ция вза и мо дейст вия армянс ких орга ни за ций и соот ветст ву ю щих струк тур в РА и НКР по осу ществ ле нию репат ри а ци он ной поли ти ки (возв ра ще- ние соо те чест вен ни ков на исто ри чес кую Роди ну). Раз ра бот ка прог рамм поощ ре- ния и содействия репатри а ции. 4. Орга ни за ция исполь зо ва ния диас пор ных струк тур и их вли я ния в реги о нах

228 юга Рос сии для нала жи ва ния более тес но го сот руд ни чест ва меж ду РА, НКР и реги- о наль ны ми и мест ны ми вла стя ми юга Рос сии. 5. Орга ни за ция исполь зо ва ния инфор ма ци он ных ресур сов диас по ры для инфор ма ци он но го лоб би ро ва ния инте ре сов РА, НКР и Диас по ры. Кон суль та- ци он ная помощь армянс ким общест вен ным объ е ди не ни ям в орга ни за ции соот- ветст ву ю щей про па ган дистс кой рабо ты в реги о нах их дея тель но сти. 6. Созда ние партнерс ких отноше ний с НЕ армянс ки ми СМИ юга Рос сии с целью обес пе че ния пос лед них инфор ма ци ей, соз да ю щей поло жи тель ный имидж РА, НКР и Диаспо ры и негатив ный имидж стран, враждеб но настро ен ных к РА, НКР и Диаспо ре. 7. Повы ше ние эффек тив но сти диас пор но го ресур са по защи те и лоб би ро ва нию обще ар мянс ких инте ре сов. 8. Орга ни за ция рабо ты армянс ких объ е ди не ний юга Рос сии по эффек тив но му вов ле че нию в наци о наль ную дея тель ность детей и моло де жи. Раз ра бот ка про ек- тов по учреж де нию новых струк тур наци о наль но го обра зо ва ния и куль ту ры для детей и молоде жи и поддерж ке существу ю щих струк тур. 9. Содейст вие армянс ким СМИ юга Рос сии в воп ро се объ е ди не ния их уси лий с целью пре о до ле ния разоб щен но сти, орга ни за ции обме на инфор ма ци ей и расп- рост ра не ния, по воз мож но сти, сог ла со ван ной инфор ма ции по воп ро сам, име ю- щим обще на ци о наль ное зна че ние. 10. Под го тов ка и осу ществ ле ние изда тельс ких и видео про ек тов, име ю щих цели как прос ве ти тельс ко го, так и про па ган дистс ко го харак те ра.

229 ՅԱԿՈԲ ՎԱՐԴԻՎԱՌԵԱՆ

Ծնած է Պէյ րութ: 1976 թ. փոխադ րո ւած է Պոս տոն, ուր երկու տարի վարած՝ Թէքէ ե ան Մշա կու թա յին Միու թե ան Միա ցե ալ Նահանգ նե րու եւ Գանա տա յի շրջա նա կի վարիչ տնօ րէ նու թիւ նը: 1979 թ. ի վեր հաս տա տո ւած է Նիւ Եորք–Նիւ Ճըր զի: 1994–96 տարի նե րուն հրա տա րա կած է «Անկա խու թիւն» թեր թը: Հրա պա րա կագ րա կան սիւ նակ նե րով, քրո նի կագ րա կան էջե րով եւ հար ցազ րոյց նե րով աշխա տակ ցած է ռամ կա վար ազա տա կան մամու լին ու յատ կա պէս՝ Պէյ րու թի «Զար թօնք»– ին, Պոս տո նի «Պայ քար»–ին եւ Լոս Անճե լը սի «Նոր օր»–ին: Վարած է ատենա պե տու թիւ նը ՌԱԿ Մամլոյ Կեդրո նա կան Դիւա նին: Պատաս խա նա տու պաշ տօն ներ ստանձ նած է Ռամ- կա վար Ազա տա կան Կու սակ ցո ւե ան եւ Թէքէ ե ան Մշա կու թա յին Միու թեան գերա գոյն մար մին ներէն ներս: Հիմնած է մամլոյ մրցա նակ ներ «Զար թօնք» օրա թեր թի, Երե ւա նի «Ազգ» օրա թեր թի եւ «Նոր օր» շաբա թա թեր թի աշխա- տա կից նե րուն համար: Մեկե նաս է սփիւռ քա հայ թէ հայ րե նի գրող նե րու գոր ծե րու: Հեղի նակ է «Հան- դի պում ներ» շարքի մը:

***

Թոյլ տուէք որ այս համաժո ղո վին ներկա յացնեմ սփիւռքա հայ մամուլի ա՛յն լուռ, սակայն գոր ծու նե այ մեծա մաս նու թիւ նը, որ սիրո ղա բար կը մաս նակ ցի հայ լրագ րու- թե ան աշխա տանք նե րուն: Անոնք այն զոհա բե րող թղթա կից ներն ու յօդո ւա ծա գիր ներն են, անոնք այն քրոնի կագի րերն ու աշխատա կից ներն են հայ թեր թին, որոնք զանա- զան գաղութնե րու եւ համայնքնե րու մաս կազմե լով, օրը օրին կու տան ազգային մեր իրա՛ւ կեանքի խճան կարը մամու լի էջերուն: Ի վեր ջոյ հոն է որ կ’արձա նագրուի նաեւ սփիւռքի մեր պատմու թիւ նը: Սփիւռ քե ան մեր պայ ման նե րուն ներ քեւ, ընդ հան րա պէս թերթ մը կ’ունե նայ մէկ խմբագիր իր համեստ աշխատա վար ձով: Լաւագոյն պարագա յին՝ երկու խմբագիր: Կը հրատա րակո ւի քանի մը տաս նե ակ օրա թերթ ու շաբաթա թերթ, եւ այդ ի գործ կը դրո ւի ամե նայն զոհո ղու թե ամբ: Նոյ նիսկ կու սակ ցա կան մեր թեր թե րու իրա վի ճա կը նո՛յնն է: Ըլլայ այդ հայատառ թէ այլ լեզունե րով: Այս աւան դու թիւ նը կը շարու նա կո ւի տակա ւին, շնոր հիւ մեր թեր թե րու կամա ւոր աշխատա կիցնե րուն: Աւանդու թիւն մը, եկած Պոլիսէն ու Երկրէն, կը շարու նակուի տակա ւին: Այս պէս իւրա քան չիւր թեր թի աշխա տա կից կը շարու նա կէ մնալ հաւա- տարիմ իր թերթին: Ըսեմ նաեւ որ հայ թերթը տասնա մե ակ ներ ամբողջ եղաւ դպրոց մը հայ գաղթա կա նու թե ան եւ յետեղեռ նե ան վերապրող նե րուն համար: Հայ դպրո- ցի բացա կա յու թե ան, հայ ընթեր ցո ղը ապա ւի նե ցաւ հայ թեր թին, անսա սան պահե լու համար հայերէն լեզուն եւ այդ թերթով ալ պահեց կապը աշխարհի հեռաւոր ափերէն հայ րե նի քին ու Էջմի ած նի սրբու թիւն նե րուն հետ: Ահա՛ ասոնք են պատ ճառ նե րը թէ

230 ինչու կը շարու նա կենք պնդել ու գուր գու րալ արեւ մա հա յե րէ նին ու մես րո պե ան ուղ- ղագ րու թե ան վրայ: Պէտք է գիտակցօ րէն շեշտել, որ գոնէ սփիւռքա հայ մեր մամուլի էջերուն մէջ պահ- պա նենք հայ րե նա սի րա կան ոգին: Սփիւռ քե ան կարգ մը կազ մա կեր պու թիւն ներ եթէ Հայաս տա նի մէջ կը հետապն դեն քաղա քա կան նպա տակ ներ` ջանա լով ի նպաստ իրենց հան րա յին կար ծիք ստեղ ծել, սակայն պար տա ւո րու թիւ նը ունին յար գե լու գաղ- թա հա յու թե ան տրա մադ րու թիւն նե րը հակա հայ րե նա սէր ու հակա Հա յաս տան գաղա- փա րա խօ ու թիւն չսեր մա նե լու համար: Կարե լի չէ յու սա խա բու թե ան մատ նել այդ զագուա ծը, որ կը մնայ հոգե պէս կառչած Մայր Հայ րե նիքին եւ Մայր Աթո ռի սրբու- թիւն նե րուն: Ցուրտ պատե րազ մի օրե րուն, դժբախ տա բար, կարգ մը կազ մա կեր պու թիւն ներ ջանա ցին ապա կողմ նո րո շել սփիւռ քա հա յու թիւ նը եւ հեռաց նել Խորհր դա յին Հայաս- տա նի ունե ցած բար գա վա ճում նե րէն: Այսօր ալ նո՛յն քաղա քա կա նու թիւ նը կը շարու- նա կո ւի ոմանց մօտ. մանա ւա՛նդ փրո թո գո լի ստո րագ րու թիւն նե րու օրե րուն, Պէյ րու թի թէ Լոս Անճելը սի թաղերու մէջ ՀՀ նախագահ Սերժ Սարգսե ա նը անվա յել կեր պով դիմաւո րո ւե ցաւ, մեր ներ քին հար ցերը տարածե լով օտարնե րու աչքին առջեւ. այդ թշնա մա կան ցոյ ցե րը օգուտ մը չբե րե լով հան դերձ տուե ալ հար ցի լուծ ման` ծառա յե- ցին մեր հայ րե նիքն ու անոր ղեկա վա րու թիւ նը նշա ւակ դարձ նե լու օտար նե րու աչքին: Կամ ՀՀ վարչա պետին ու արտաքին գոր ծոց նախարա րին հաս ցէին անպարկեշտ որոնում ներ կատարե ցին: Գոնէ Միացե ալ Նահանգնե րու մէջ, հայկա կան մեր թեր թերը կը կարդա ցո ւին պետա կան մամ լոյ գրա սե նե ակ նե րու կող մէ եւ որոնք ի վեր ջոյ տար բեր մեկ նա բա- նու թիւն նե րով կրնան վնա սել նիւ թա պէս մանա ւանդ, երբ կը սպա սենք Ամե րի կա յի տնտեսա կան օգնութե ան Հայաստա նի եւ Արցախի համար: Շրջա հա յե աց ըլլա լու ենք մեր իւրա քան չիւր խմբագ րա կա նի, յօդո ւա ծի նկատ մամբ: Սփիւռ քե ան պայ ման նե րը բոլո րո վին տար բեր են Հայաս տա նի պայ ման նե րէն: Պէ՛տք չէ կաս կա ծի տակ դնել այն իրո ղու թիւ նը որ տակա ւին մեր աւագ պար տա կա նու թիւ նը կը մնայ գաղ թա հա յու թե ան հայա պահ պան ման հիմ նախն դի րը, որքան ալ հետապն- դել ուզենք ազգային թէ միջազգա յին քաղաքա կան այլ հեռանկար ներ: Գոնէ մեր` ռամ կա վար ազա տա կան մամու լի պատաս խա նա տու նե րը ամե նայն գիտակ ցու թե ամբ կը շարու նա կեն պահել աւան դա կան ուղե գի ծը, ա՛յն հաս տատ համո զու մով թէ առա ջին հեր թին սփիւռ քա հայ զան գո ւա ծը պէտք է կապո ւած պահել Հայաս տա նին:

231 ԷԴՈՒԱՐԴ ԱՅՎԱԶՅԱՆ

2002 թ. եղել է Ախալցխա յի Հայկա կան ազգային հասա- րակա կան միության երիտա սար դա կան բաժնի պատասխա- նատու: 2006 թ. աշնանը 5 ընկերնե րով հիմնադ րել են Ախալցխա յի Հայ կա կան երի տա սար դա կան կենտ րո նը, որտեղ և աշխա տում է որպես ինֆոր մատի կա յի ուսու ցիչ: 2007 թ.` «Զ. Զորյանի» անվան երի տա սար դա կան միու թյան Ախալց խա յի մաս նա ճյու ղի պատաս խա նա տու: 2007 թ.` կարճ ժամա նա կով աշխա տել է «A–info» լրատ վա- կան գոր ծա կա լու թյու նում` որպես լրագ րող: 2007 թ. դեկ տեմ բե րից հիմ նադ րել և ղեկա վա րում է «www.Akhaltskha.Net» Ախալց խա յի տեղե կատ վա կան կայ քը:

Սամց խե–Ջավախք տարա ծաշր ջա նը Վրաս տա նի Հան րա պե տու թյան տարած- քում Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյա նը կից, հայե րի համա խումբ բնա կեց ված միակ տարածքն է, որտեղ հայը ապրել և ապրում է հին ժամանակ ներից ի վեր: 19–րդ դարի վերջե րին և 20–րդ դարի սկզբնե րին Սամց խե–Ջավախ քի Ախալց խա քաղա քը համար վել է Անդր կով կա սի խոշո րա գույն հայ կա կան մշա կու թա յին կենտ- րոն նե րից մեկը, որը ծնունդ է տվել բազ մա թիվ հան րա հայտ հայոր դի նե րի: Ախալց- խան 20–րդ դարի սկզբերին ունեցել է այն պի սի հայա տառ մամուլ, որը կարե լի է ասել՝ գրի է առել ժամանա կաշր ջա նի մի ողջ պատմու թյուն` 1918 թ. Ախալցխա յի և Ախալ- քա լա քի ինք նա պաշտ պա նու թյու նը: Ախալց խա յի ինք նա պաշտ պա նու թյան գոր ծում անգ նա հա տե լի է «Շար ժում» թեր- թի ներդրած ավանդը, քան զի թերթի միջոցով ժողովրդին մշտապես տեղյակ է պահ- վել ինքնա պաշտ պա նու թյան ողջ ընթացքը, ու նաև թերթի շնորհիվ շրջանի հայ բնակ- չու թյունը ավելի կազմա կերպ ված ու քաջաբար է դիմադրել թշնամուն: Այսօր արդեն «Շար ժում» թերթի արխիվի շնոր հիվ պատմա բան Արտյուշ Սանոսյա- նի կողմից ամենայն մանրա մասնությամբ գրվել է մի հրաշա լի գիրք, որը կոչվում է «Ախալց խա յի և Ախալ քա լա քի գավառ նե րի 1918 թ. ինք նա պաշտ պա նու թյու նը»: Հիմա ցավով պետք է նշենք, որ Ախալց խա յում ԽՍՀՄ–ի փլու զու մից հետո մեզ չհաջող վեց վերականգ նել կամ, ինչու չէ, նաև ստեղծել այնպի սի մամուլ, որը կհա- գեց ներ տարա ծաշր ջա նի տեղե կատ վա կան ծարա վը և կշա րու նա կեր «Շար ժում» թեր- թի պատմա կան առաքե լու թյու նը: Միակ թերթը, որին վերջին տարինե րին մասամբ հաջող վել էր օբյեկ տի վո րեն գրել Սամց խե–Ջավախ քի խնդիր նե րի մասին, Ախալ քա- լաքի «Ակունք» ամսաթերթն էր, սակայն այն էլ փակվեց իշխանու թյուն նե րի միջամ- տու թյամբ: Մի ժամա նակ արդյու նա վետ գոր ծեց նաև «Ա–Ինֆո» լրատ վա կան գոր- ծա կա լու թյու նը, սակայն այն էլ նյու թա կան խնդիր նե րի պատ ճա ռով դժվա րա նում է իր աշխատան քի մեջ: Կան նաև այլ հայկա կան լրատվա մի ջոց ներ Վրաստա նում և

232 Սամցխե–Ջավախ քում, որոնք մեր ժողովրդին հուզող խնդիրնե րին բացարձա կապես չեն անդ րա դառ նում: Ցավով պետք է նշենք, որ ներ կա յումս տարա ծաշր ջա նում միակ գործող լրատ վական կայ քը մեր «Ախալցխա յի վերածնունդն» է, որը լավ, թե վատ, ինչ–որ չափով գործում է, սակայն մեր խորին համոզմամբ դա խիստ անբավա րար է: Այսօր Սամց խե–Ջավախ քում հայու թյան տեղե կատ վու թյան ծարա վը հագեց նե լու որևէ միջոց չկա, որը կպահպա ներ կապը Հայրե նի քի, աշխարհաս փյուռ հայերի, այս տարածաշր ջա նով հետաքրքրված յուրա քան չյուր անհա տի միջև, ինչ պես նաև օբյեկ- տիվ լրատ վու թյուն կհա ղոր դեր տարա ծաշր ջա նից: Սամց խե–Ջավախ քի հայու թյան խնդիրնե րի, նրանց առօրյա հոգ սե րի, սոցի ալ–տնտեսա կան ծանր վիճա կի մասին տեղե կու թյուն նե րը հաճախ աշխար հին ներ կա յաց վում են ոչ օբյեկ տիվ, աղճատ ված կամ խեղաթյուր ված փաստարկ նե րով, ինչը հենց տեղում գործող լրատվա մի ջո ցի թուլու թյան կամ, ընդհան րապես կարելի է ասել՝ բացակա յության պատճառով է: Վրա ցա կան լրատ վա մի ջոց նե րը Սամց խե–Ջավախ քը ներ կա յաց նում են որպես անջա տո ղա կան տարածք, իսկ տեղա ցի հայե րին` անջա տո ղա կան ներ: Հայաս տա- նյան ԶԼՄ–ը մշտա պես արձա նագ րում են հայե րի իրա վունք նե րի խախտ ման, խտրա- կա նու թյան բազ մա թիվ դեպ քեր, իսկ արտա սահ մա նյան լրատ վա մի ջոց ներն այդ պես էլ չեն կողմ նո րոշ վում, թե իրա կա նում ինչ է կատար վում Սամց խե–Ջավախ քում: Այս- պի սով` արդի տեղե կատ վա կան պատե րազմ նե րի դարաշր ջա նում, երբ ինտեր նե- տա յին լրատ վա մի ջոց նե րը գրո հում են աշխար հը, հրա մա յա կան է դար ձել և օդի պես անհ րա ժեշտ է Սամց խե–Ջավախք տարա ծաշր ջա նում տեղա կան ինտեր նե տա յին և տպա գիր անկախ լրատ վա մի ջոց նե րի գոյու թյու նը և զար գա ցու մը: Ինչո՞ւ լրատվա- մի ջոցնե րի, այլ ոչ թե լրատվա մի ջո ցի՝ կհարցնեք դուք: Պատասխա նը շատ պարզ է: Ոչ մի լրատ վա մի ջոց չի կարող գոյա տևել տնտե սա պես աղքատ ու իշխա նու թյուն նե րի մշտա կան խիստ վերահս կո ղու թյան տակ գտնվող այնպիսի տարա ծաշր ջա նում, ինչ- պիսին է Սամցխե–Ջավախ քը: Մեր կայ քը բարե լավ ելու, ավե լի օբյեկ տիվ և աշխա տու նակ դարձ նե լու, հատ կա պես տար բեր լեզու նե րով աշխար հին հասա նե լի դարձ նե լու համար անհ րա ժեշտ է աջակ- ցու թյուն: Աջակ ցու թյուն՝ նախևա ռաջ անվ տան գու թյան ապա հով ման տեսան կյու նից, որին համա տեղ ջան քե րով և ճիշտ տեղե կատ վա կան մար տա վա րու թյուն ընտ րե լու պարագա յում կարող ենք հասնել: Մենք մտա դիր ենք նաև համալրել մեր շար քերը պրո ֆե սի ո նալ լրագ րող նե րով: Համոզ ված ենք, այս համա հայ կա կան համա ժո ղո վը լավ առիթ է, որպես զի համա տե ղենք մեր գոր ծե լա ո ճը և միաս նա կան ուժե րով կարո- ղա նանք վեր ջա պես հաս նել արդյուն քի: Հայա պահ պան կարևո րա գույն գոր ծոն նե- րից, ասել է թե` ազդեցիկ ու հայապահ պան միջոցնե րից եղել և մնում է մամուլը, այժմ արդեն` մարտահ րա վեր դարձած ինտերնե տա յին մամուլը: «Ախալց խա յի վերած նունդ» կայ քը հիմ նա կա նում կենտ րո նա ցած է լրատ վա կան ոլոր տում. լու սա բա նում է Ախալց խա քաղաքում տեղի ունե ցող իրա դար ձու թյուն նե րը և ձեր աջակ ցու թյան դեպ քում կծա վալ վի նաև Սամց խե–Ջավախ քում ու կլու սա բա նի ամբողջ տարա ծաշր ջանի իրա դար ձու թյուն նե րը:

233 ԱՐԹՈՒՐ ՂԱՐԱԳՅՈԶՅԱՆ

Ծնվել է 01. 07. 1964 թ. Նոյեմ բե րյա նի շրջ. Կողբ գյու ղում: 1986–1992 թթ. – ԵՊՀ բանասի րու թյան ֆակուլտե տի ուսանող 1991–1994 թթ. – «Գարուն» ամսագ րի խմբագ րու թյան վարիչ 1994–1996 թթ. – «Առավոտ» օրաթեր թի երիտա սար դու- թյան հար ցե րի բաժ նի վարիչ 1997 թ. ավար տել է «Եվրա սիա» հիմ նադ րա մի կազ մա կեր- պած տնտե սա կան լրագ րու թյան դասըն թաց նե րը, վերա պատ- րաստ վել Մոսկ վա յում` «Ֆինան սո վի յե իզվես տիա» թեր թի խմբագ րու թյու նում: 1997–1999 թթ ՀՀ Ազգա յին հեռուս տա ըն կե րու թյան «ՏՏՏ» – տնտե սա կան–վեր լու ծա կան հաղոր դա շա րի մեկ նա բան: 1996–1998 թթ. – «Հայաստա նի Հանրա պե տու թյուն» օրա- թեր թի տնտե սա կան մեկ նա բան 1998–2000 թթ. – ՀՀ Կառավա րու թյան Տնտեսա կան բարե- փո խում նե րի վեր լու ծա կան– տեղե կատ վա կան կենտ րո նի վեր լու ծա բան 2000 թ. – ՀՀ Կառավա րու թյան տեղեկատ վու թյան և հասարա կայ նու թյան հետ կապերի վարչու թյան պետի տեղա կալ 2000–2009 թթ. – «Գործ նա կան և տեսա կան կառա վա րում» հան դե սի գլխ. խմբա գիր 2010 թ–ից «Միջազ գա յին հարա բե րու թյուն ներ. հայ կա կան աշխարհ» հան դե սի գլխա վոր խմբագիր

ՀՀ ԱՐՏԱՔԻՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ԶԼՄ

Մեծար գո՛ նախա գահ Սիրե լի՛ հայ րե նա կից ներ Հար գե լի՛ գոր ծըն կեր ներ

Հայտ նի է, որ ԶԼՄ–ը հասա րա կու թյան կարևո րա գույն ինս տի տուտ նե րից են, հասա րա կու թյա նը արագ և ընդգր կուն տեղե կատ վու թյուն հասց նե լու մրցակ ցա յին դաշտ: Հաճախ ԶԼՄ–ը դառնում են տեղեկատ վական երկարա տև պատերազմ նե րի օբյեկտ կամ սուբյեկտ: Դրանք ներգոր ծում են հասարա կու թյան բոլոր ոլորտնե րի և ինս տի տուտ նե րի վրա, ներա ռյալ քաղա քա կա նու թյու նը, կրթու թյու նը, կրո նը: Ակն- հայտ է, որ զանգ վա ծա յին լրատ վա մի ջոց նե րը կարևո րա գույն դեր են խաղում հասա- րա կա կան գիտակ ցու թյան և հասա րա կա կան կար ծի քի ձևա վոր ման և զար գաց ման գոր ծում: Ավե լին` երկ րում և աշխար հում կատար վող կարևո րա գույն իրա դար ձու- թյուն նե րի և երևույթ նե րի ընկա լումն ու մեկ նա բա նու թյու նը կատար վում է հենց մեր` ԶԼՄ–ի միջո ցով: Ի վեր ջո, նույ նիսկ կարևո րա գույն իրա դար ձու թյուն նե րը էական են դառ նում միայն այն դեպ քում, երբ դրանց մասին լայն հասա րա կու թյա նը իրա զե կում են ԶԼՄ–ը: Մենք` լրատ վա մի ջոց նե րի ներ կա յա ցու ցիչ ներս, հրա շա լի գիտենք վերը բեր ված

234 պարզ ճշմար տու թյուն նե րը: Խոսքս առա վե լա պես ուղղ ված է մեր արտա քին քաղա- քա կան գերա տես չու թյուն նե րի աշխա տա կից նե րին: Ամե նևին չեմ ուզում թե րագ նա- հա տե լ մեր դիվա նա գետ նե րի ամե նօ րյա քրտնա ջան աշխա տան քը, բայց տպա վո- րություն է ստեղծ վում, որ առօ րյա, հաճախ 24–ժամյա աշխա տան քա յին գեր բեռն վա- ծության պայմաններում նրանցից շատերը երբեմն մոռանում են մեր կարևորա գույն ոլորտի մասին, ոմանք երբեմն առաջ նորդ վում են խիստ սու բյեկ տիվ մոտե ցում նե- րով, և արդյուն քում մենք ստեպ–ստեպ տանուլ ենք տալիս տեղե կատ վա կան մար տե- րում, երբեմն` պատերազմ նե րում: Այս առումով շատ կարևոր և ողջունե լի է սփյուռքի նախա րա րու թյան այս նախա ձեռ նու թյու նը, մանավանդ որ համա ժո ղո վին ներգ րավ- վել է ոչ թե հայաս տա նյան, այլ հայ կա կան աշխար հի զանգ վա ծա յին լրատ վա մի ջոց- նե րի գրեթե ողջ ներ կապ նա կը: Կարևոր է հատ կա պես, որ այս համա ժո ղովն անց է կաց վում Ստե փա նա կեր տում: Հայաստա նյան ԶԼՄ–ի դերը կարևորվում է նաև այն հան գա ման քով, որ մենք գտնվում ենք մեր անկախ պետու թյան քաղա քա կան գոր ծըն թաց նե րի բովում, պատ- կե րա վոր ասած` «օջա խի մոտ», և շատ արագ ենք ստա նում, մար սում և մատու ցում տեղե կատ վու թյու նը, ստու գում փաս տե րը, կան խում ապա տե ղե կատ վու թյան տարա- ծումը: Սփյուռքի ԶԼՄ–ի դերը մեծապես կարևորվում է թե՛ հայ կա կան աշխար հի տեղե կատ վա կան ցան ցի փոխ կա պակց վա ծու թյան ապա հով ման առու մով, թե՛ Հայ- րենիք–Սփյուռք կապերի ամրապնդման, թե՛ մեր անկախ պետություն նե րի՝ Հայաս- տա նի Հան րա պե տու թյան և Լեռ նա յին Ղարա բա ղի Հան րա պե տու թյան արտա քին քաղա քա կան գերա կա ուղ ղու թյուն ներն ու գաղա փա րա խո սու թյու նը արտերկ րում ներ կա յաց նե լու առու մով: Վեր ջինս կարևո րա գույն գերխն դիր նե րից մեկն է, որի իրա- կա նացմա նը պետք է լծվենք բոլորս: Այս խնդրում արդյուն քի հաս նե լու և արդյու նա- վե տու թյուն ապա հո վե լու համար անհ րա ժեշտ է համախմ բել և մեկ տե ղել բոլո րիս ջան քերն ու հնա րա վո րու թյուն նե րը: Նախ, բոլոր երկր նե րում, ուր գոր ծում են հայ- կա կան ԶԼՄ, հարկա վոր է, որ դրանք միավոր վեն մեկ հասարա կա կան կառույցի ներ քո: Այս պի սով կու նե նանք մի քանի տաս նյակ հայ կա կան ԶԼՄ–ի միու թյուն ներ, որոնք հաջորդ քայ լով կմի ա վոր վեն Երևա նում գոր ծող մեկ` միա վո րող հասա րա կա- կան կառույ ցի մեջ: Այս պի սով կստեղ ծենք տեղե կատ վա կան համաշ խար հա յին ցանց` Երևան կենտ րո նով: Այս բոլոր ՀԿ–ները պետք է գրան ցեն նույ նա նուն կայ քեր` յու րա- քան չյուր կայ քում ներա ռե լով այլ երկր նե րում գոր ծող կայ քե րի հղում նե րը (լին քե րը): Այս պե ս կու նե նանք կայ քե րի միաս նա կան ցանց` ամե նա տար բեր լեզու նե րով: Սրա- նով կհաղ թա հա րենք Հայաս տա նի արտա քին քաղա քա կան գերա կա յու թյուն նե րը աշխարհին արագ և մատ չե լի հասց նե լու խնդի րը: Երևա նում գոր ծող, պատ կե րա վոր ասած՝ «մայր» կայքը ոչ միայն կունե նա տարբեր երկրնե րում գործող կայքե րի հղում- նե րը, այլև կգոր ծի տաս նյակ լեզու նե րով` կարևո րա գույն նյու թե րի բովան դա կու թյու- նը հենց կայքում զետեղե լով տարբեր լեզունե րով: Տվյալ երկ րի հայ կա կան ԶԼՄ–ը, ծանոթ լինե լով և կապեր ունե նա լով տեղի հեղի- նակա վոր լրատվա մի ջոց նե րի հետ, շատ կարևոր դեր կարող են խաղալ Հայաստա- նի պատ մու թյու նը, մշա կույ թը, քաղա քա կա նու թյու նը տեղի ավե լի լայն հան րու թյա նը ներ կա յաց նե լու առու մով: Մենք շատ արդյու նա վետ կարող ենք աշխար հին, իրենց

235 հաս կա նա լի լեզ վով, ներ կա յաց նել պարզ ճշմար տու թյուն ներ Հայոց ցեղաս պա նու- թյան, Լեռ նա յին Ղարա բա ղի և Նախի ջևա նի, հայ–թուր քա կան հարա բե րու թյուն նե րի կար գա վոր ման իրա կան պատ կե րի, Հայաս տան–Սփյուռք կապե րի, մեր մար զիկ նե- րի հաջողու թյուն նե րի մասին և այլն: Եվ հակառա կը` մենք, Երևանում շատ արագ և օբյեկտիվ կիմանանք տվյալ երկր- նե րում կատար վող իրա դար ձու թյուն նե րը, Հայաս տա նի հետ կապ ված ցան կա ցած անցուդարձ, ինչպես նաև Հայաստա նի դեմ կատարվող ցանկա ցած քայլ, որ ձեռնար- կում են մեր ոխերիմ հարևաննե րը: Արտա քին քաղա քա կա նու թյան վար ման հաջո ղու թյու նը մեծա պես պայ մա նա- վոր ված է ազդե ցիկ լրատվամիջոց նե րի դիր քո րո շու մից, որոնք ունակ են համախմ- բե լու հասա րա կա կան կար ծի քը, ինչ պես նաև՝ քաղա քա կան սու բյեկտ նե րի (գոր ծա- դիր իշխա նու թյան, կու սակ ցու թյուն նե րի և խորհր դա րա նա կան խմբակ ցու թյուն նե րի, փոր ձա գի տա կան ընկե րակ ցու թյուն նե րի) ունա կու թյուն նե րից և հնա րա վո րու թյուն- նե րից` ճիշտ գոր ծար կե լու ԶԼՄ–ի հնա րա վո րու թյուն նե րը` իրաց նե լու պետա կան քաղա քա կան կուր սը, քարո զե լու միջազ գա յին խնդիր նե րի լուծ ման սեփա կան մոտե- ցում ներն ու համոզ մունք նե րը: Ավե լին` վերը նշված տեղե կատ վա կան ցան ցի բազա յի վրա հար կա վոր է ստեղ ծել լուրջ վեր լու ծա կան–փոր ձա գի տա կան կենտ րոն, որտեղ կու սում նա սիր վեն զանգ վա- ծային լրատվության աղբյուրնե րը, որոնք ընդգրկում են ուսումնա սիր վող խնդրի նույ- նա ծին տեղե կատ վու թյուն, ինչ պես նաև հատուկ մեթո դաբ ա նություննե րով կու սում- նա սիրվի տարբեր երկր նե րի ԶԼՄ–ի կողմից ձևա վոր ված Հայաստա նի վարկանիշը` համադ րե լով մի շարք ցու ցա նի շեր, որոն ցում կար տա ցոլ վեն Հայաս տա նի մասին արտա հայ տու թյուն նե րի ոչ թե արտա քին ձևե րը, այլ «ներ քին բովան դա կու թյուն- ը»: Բոլոր չափո րո շիչ նե րը համադ րե լով՝ կստանանք երեք խումբ. դրա կան անդ րա- դարձներ, հիմ նա վոր ված և անհիմն քննա դա տու թյուն ներ: Ժամա նա կի ընթաց քում պարբե րա բար համադրե լով այս երեք խմբերը՝ կարող ենք եզրահան գում ներ անել, թե որքան արդյունա վետ ենք աշխատել, ինչ թերացում ներ պետք է շտկել, մեր հակա- ռա կորդ ներն ի՞նչ ուղ ղու թյուն նե րով ու մեթոդ նե րով են աշխա տում, և ինչ պես պետք է հակազդել դրանց: Այս և նմա նա տիպ խնդիր նե րի լու ծու մը պար զա պես անհ նար է առանց պետա կան համա պա տաս խան ինս տի տուտ նե րի ցան կու թյան, գոր ծակ ցու թյան և աջակ ցու թյան: Ի վեր ջո, Հայաս տա նի դրա կան կեր պա րի ձևա վո րու մը և հեղի նա կու թյան բարձ- րա ցու մը արտերկ րում բազ մա թիվ այլևայլ քաղա քա կան խնդիր նե րից բացի կլու ծի նաև կարևո րա գույն տնտե սա կան խնդիր. կաճեն ներդ րում նե րը, կավե լա նա զբո- սաշր ջիկ նե րի հոս քը և այլն: Հրա շա լի կլի նի, եթե հենց այսօր վա նից ներ կա ներս` թե՛ պետա կան այրե րը, թե՛ փոր ձա գետ ներն ու հասա րա կա կան կառույց նե րի ներ կա յա ցու ցիչ նե րը, թե՛ մենք` ԶԼՄ–ի ղեկավար ներս, լծվենք այս խնդիրնե րի իրակա նացմանը:

236 МИША ГРИГОРЯН

Уважаемые коллеги! Вас приветст ву ет редакци он ная колле гия газеты армян Белару си «Миасин». Поздрав ля ем всех соб равших ся на форум в Ере ва не и Арца хе. Счи та ем, что такие встре чи, орга ни зу е мые Мини стерст вом диас по ры Арме нии, помо гут опре- де лить рабо ту печат ных орга нов изда ю щих ся за пре де ла ми стра ны. К сожа ле нию, мы не смогли прислать в Ереван предста ви те ля «Миасин» – слишком большое рас- стоя ние отделя ет нас от Закавказья. Тем не менее, мы немно го расска жем о том, какие мате ри а лы пуб ли ку ют ся в газе те армян Бела ру си. Крат кая инфор ма ция об армянс кой диас по ре Бела ру си. Хотя армя не, в основ- ном – куп цы, про жи ва ли на тер ри то рии Вели ко го Кня жест ва Литовс ко го еще в сред ние века, офи ци аль но их общи на была соз да на два деся ти ле тия назад. Боль- шинст во армян при е ха ло в Бела русь пос ле раз ру ши тель но го зем лет ря се ния и тра ги чес ких собы тий в Азер байд жа не. По пере пи си насе ле ния, про во див шей ся в Бела ру си в прош лом году, в рес пуб ли ке офи ци аль но про жи ва ет поряд ка 10–15 тысяч армян; нео фици аль но – более 30 тысяч чело век. А в Брестс кой обла сти коли- чество граждан армянской нацио наль но сти занима ет 5–е место после белору сов, украин цев, рус ских и поля ков. В нача ле это го года во Двор це куль ту ры желез но- до рож ни ков прош ли тор жест ва, пос вя щен ные 20–летию обра зо ва ния куль тур но– прос ве ти тельс ко го общест ва армян Бела ру си «Айа стан». Мероп ри я тия, в кото- рых при ни ма ют участие бело рус ские армя не, доволь но раз но об раз ные: кон цер ты, выстав ки, пре зен та ции. Армянс кая общи на посто ян но при ни ма ет уча стие в Рес- публи канс ких фестива лях нацио наль ных культур, которые прохо дят раз в два года в Грод но. Моло дежь про во дит вече ра, спор тив ные состя за ния, кон кур сы КВН на сво ем фести ва ле, еже год но про хо дя щем в сту ден чес ком лаге ре Бело рус ско го Госу- дарст вен но го Уни вер си те та «Бри ган ти на». В нем так же участ ву ют пред ста ви те ли армянских молодеж ных общин из России. Уже больше десяти лет в Минс ке рабо- та ет воскрес ная армянская шко ла. Учеб ные пособия для нее – учеб ни ки, DVD– дис ки при сы ла ет Мини стерст во диас по ры Арме нии. Два года назад был соз дан клуб предп ри ни ма те лей «Миа син», кото рый финан си ру ет рабо ту шко лы, изда ет газе ту. Идет сбор средств для стро и тельст ва в сто ли це Бела ру си хра ма Армянс кой Апо стольс кой церк ви. Пла ни ру ет ся, что рядом с ней рас по ло жит ся наци о наль- ный куль тур ный центр. Сре ди армян, про жи ва ю щих в Бела ру си, мно го дея те лей культу ры и искусства, спортсме нов, предпри ни ма те лей, студен тов. За два года вышло 17 номеров газеты. Финанси ру ется она за счет доходов от рек лам ной дея тель но сти, кото рую пре до став ля ют люди, зани ма ю щи е ся част ным биз не сом. Тираж газе ты – 1. 200 экземп ля ров. Печать мно гоц вет ная. Расп рост ра- ня ет ся «Миасин» до 2011 года бесплат но. На будущий год зак лючен дого вор с уни- тар ным предп ри я ти ем «Бел поч та», сог лас но кото ро му газе та будет достав лять ся

237 по под пис ке. Прав да, часть тира жа пла ни ру ет ся высы лать бесп лат но: для пен си- о не ров, инва ли дов, армян, живу щих в сельс кой мест но сти. Редак ция име ет свой интернет–сайт: miasin. by (электрон ная почта: miasin@tut. by). «Миасин» офици- аль но заре гист ри ро ва на в Мини стерст ве инфор ма ции Рес пуб ли ки Бела русь. Газе- та выходит 1 раз в месяц на 10 полосах форма том А3. Язык издания – русский. Неко то рые мате ри а лы, в основ ном извест ные лите ра тур ные про из ве де ния, печа- та ют ся на армянс ком язы ке. Ее посто ян ные руб ри ки: «Офи ци аль но», «Собы тия», «Творчест во», «Армянская Апостольс кая церковь», «Армянская воскрес ная шко- ла», «Творчест во», «Есть мнение», «Земля ки» и другие. «Миа син» не оста ет ся рав но душ ным к проб ле мам, кото ры ми живет армянс кий народ. К хачка ру, который установ лен на Военном кладби ще в Минске, в самые тра ги чес кие даты исто рии Арме нии ложат ся алые гвоз ди ки. В цере мо ни ях при ни- ма ют уча стие пред ста ви те ли посольст ва Арме нии, акти ви сты «Айа ста на», армя не, живу щие в сто ли це Бела ру си. Газе та под роб но осве ща ет такие мероп ри я тия в пуб- ли ка ци ях на пер вых поло сах. 65–й годовщи не Победы над фашизмом был посвя щен ряд матери а лов под руб- ри кой «Живи и пом ни». В ней авто ры пуб ли ка ций рас ска за ли о под ви гах 13–и армян, получив ших почетное звание Героя Советско го Союза, участвуя в боях за осво бож де ние Бела ру си; вете ра нах Вели кой Оте чест вен ной вой ны, ныне живу щих не толь ко в рес пуб ли ке, но и за ее пре де ла ми. Запом ни лись чита те лям днев ни ко- вые записи бывше го фронто ви ка Бориса Варта пе тя на. В 1944 году он освобож дал белорус ский город Полоцк. Сейчас живет в Москве, профес сор институ та физи- о ло гии расте ний им. Тими ря зе ва Рос сийс кой ака де мии наук. Не оста вил рав но- душны ми получа телей газеты и очерк о 86–лет нем вете ра не вой ны Вар га ша ке Сафаряне, живущем в Минске. Газета ведет рубри ку «Родослов ная». В ней каж- дый читатель и ме ет пра во рас ска зать о сво ем семей ном дре ве, о судь бах род ных. О всех памятных датах, отме чае мых на Роди не, армя не, живу щие в Бела ру си, узна- ют из руб ри ки «Пом ним, чтим, празд ну ем». Отдель ные поло сы газе ты пос вя ща- ют ся дости же ни ям армянс ких спортс ме нов, кото рые высту па ют (или высту па- ли) за ведущие клубы Белару си. Ведь далеко не каж дая газета может, напри мер, рас ска зать о побе де на юно шес ком чем пи о на те мира по тайс ко му бок су в Банг- ко ке Ога не са Сафа ря на, или пого во рить об успе хах и неу да чах фут бо ли ста клу ба БАТЭ (город Борисов) Ога неса Гоа ряна. Кстати, послед ний – член наци о наль ной сборной по фут болу Армении – сей час вклю чен в состав армянс ко го «Пюни ка». На пос лед ней поло се газе ты редак ция ведет посто ян ную руб ри ку «Обрат ная связь», где рас ска зы ва ет ся о раз лич ных ини ци а ти вах армян, живу щих в основ ном в про- вин ции. Здесь же раз ме ща ет ся крат кая инфор ма ция о собы ти ях в реги о нах Бела- ру си, в которых активное участие прини мают наши сооте чест венни ки. Газе та рабо та ет в кон так те с По сольст вом Рес пуб ли ки Арме ния в Бела ру си. Кстати, в пос лед нем номе ре обшир ное интервью для чита те лей дал Чрез вы чай- ный и Пол но моч ный Посол Арме нии в Рес пуб ли ке Бела русь Армен Хачат рян. Он

238 рабо та ет в Минс ке недав но – вери тель ные гра мо ты Хачат рян вру чил Пре зи ден- ту Белару си в июне. Посол обе щал под держ ку армянс кой общи не в Бела ру си и, в частно сти, газете «Миасин». Несколь ко слов о наших проб ле мах. Газе та «Миа син» до сих пор не име ет посто ян но го адре са, сво ей орг тех ни ки для верст ки. Штат состо ит из 4–х чело- век: глав ный редак тор, вер сталь щик, тех ни чес кий редак тор–кор рек тор, фото кор. Авто ра ми пуб ли ка ций явля ют ся сту ден ты (в основ ном, армянс кой наци о наль но- сти) инсти ту та жур на ли сти ки и фило ло ги чес ко го факуль те та БГУ, Бело рус ско го универ си те та культу ры и искусств. Так что большинст во матери а лов для газеты соз да eт ся на их энту зи аз ме. Наде ем ся, что с обра зо ва ни ем армянс ко го куль тур но- го центра в Минске часть этих проблем будет решена. Тем не менее, редкол ле гия «Миасин» плани ру ет предста вить в мае будуще го года свою продук цию на Респуб- ли канской выставке «СМИ Белару си». В Бела ру си дейст ву ет так же интер нет–сайт ( diaspora by ), где мож но узнать све- жие новости и информа цию о меропри я ти ях, про во ди мых в армянс кой общи не. Еще раз приветст вуем участни ков совеща ния и надеем ся на сотруд ни чество.

Редколлегия газеты «Миасин»

239 ՊԱՊ ՀԱՅՐԱՊԵՏՅԱՆ

«ՍԵՎԱՆ» ԹԵՐ ԹԻ ԳԼԽԱ ՎՈՐ ԽՄԲԱ ԳԻՐ Ծնվել է 1959 թ. հոկտեմ բե րի 25–ին ՀՀ Գեղարքու նի քի մար զի Սևա նի տարա ծաշր ջա նի Զովա բեր գյու ղում: 1977–1982 թթ. – ավար տել է Երևա նի պետա կան համալ- սա րա նի պատ մու թյան ֆակուլ տե տը: 1982–1985 թթ. – աշխա տել է «Սևան» թեր թի խմբագ րու- թյու նում` որպես գրա կան աշխա տող: 1985 թ. ապրիլ –1991 թ. – կոմերի տա կան և կուսակ ցա կան աշխա տանք: 1991–1996 թթ. – աշխա տել է «Սևան» թեր թի խմբագ րու- թյու նում` որպես բաժ նի վարիչ: 1996–1997 թթ. – ՀՀ Գեղարքու նի քի մարզպե տա րա նի լրատ վու թյան բաժ նում առա ջին կար գի մաս նա գետ: 1997 թ. հուն վա րից մին չև 2002 թ. հոկ տեմ բե ր – Սևա նի քաղա քա պե տա րա նում լրատ վու թյան բաժ նի վարիչ: 1997 թ. հու լի սից մին չև 2001 թ. մարտ – «Սևան» թեր թի խմբա գիր: 2001 թ. մար տից մինչև օրս – «Սևան» թեր թի գլխա վոր խմբա գիր:

***

Հար գե լի՛ բարե կամ ներ Ողջու նում եմ համա ժո ղո վի մաս նա կից նե րին և մաղ թում արգա սա բեր աշխա- տանք: Նման ձևաչա փով խորհրդա ժո ղո վի անցկա ցու մը, որը մեկտե ղել է համայն հայու թյան ԶԼՄ–ի ներ կա յա ցու ցիչ նե րին, արդեն ինք նին խոսուն փաստ է և վկա յում է հայ մտա վո րա կա նի, հայ մար դու, գրչի մար դու մտահո գու թյու նը հայա պահ պա նու- թյան խնդիրնե րի լուծման համար: Հայաս տա նի և հայու թյան զար գաց ման ներ կա բար դա գույն ժամա նա կա հատ- վածում հայկա կան ինքնու թյան հիմնախն դի րը ներկա յա նում է ոչ միայն զուտ որպես հետաքրքրու թյուն, այլև դուրս է գալիս Հայաս տան աշխար հի սահ ման նե րից և ունե- նում է կարևոր նշա նա կու թյուն 21–րդ դարի` Հայաս տա նի առջև կանգ նած բարդ մար տահ րա վեր նե րին դիմա կա յե լու տեսան կյու նից: Այսօր այս տեղ` այս դահ լի- ճում, մարդիկ են նստած, ում աշխարհի տար բեր անկյուննե րում` հեռավոր Ամերի- կա յում, Եվրո պա յի կամ Ասի ա յի տար բեր ծեգե րում մտա հո գում է հայա պահ պա նու- թյան, հայի ինքնու թյան, հայի դիմագծի անա ղարտու թյան, կարճ ասած՝ հայ մնա լու ու հայ ապրե լու խնդի րը: Ուժեղ ազգա յին ինք նու թյու նը ռազ մա վա րա կան ռեսուրս է ազգա յին պետու թյան կառուց ման և ամրապնդ ման գոր ծըն թա ցում, որը նպաս տե լու է համազգա յին խնդիրնե րի և նպատակ նե րի շուրջ հզոր անհատի և հզոր հասարա կու- թյան միավոր մա նը: Ի վեր ջո, ո՞վ է այսօր հայը: Ամռա նը Գեր մա նիա կատա րած իր այցի շրջա նակ նե- րում ՀՀ նախագահ Սերժ Սարգսյա նը տեղի հայկա կան համայնքի հետ հանդիպ- ման ժամանակ այլ խնդիրնե րի հետ մեկտեղ անդրա դար ձավ այսօրվա այն մտահո-

240 գիչ իրո ղու թյա նը, որ «…և՛ Թուր քի ա յում, և՛ Ադր բե ջա նում պետա կան մակար դա կի է հասել հայա տյա ցու թյան կառու ցու մը, ընդ որում՝ ոչ միայն Հայաս տա նի հետ հարա- բե րու թյուն նե րում, այլ ընդ հան րա պես հայե րի հետ հարա բե րու թյուն նե րում…»: Ըստ նրա՝ հակա հայ կա կա նու թյան այդ հզոր ալի քին հակազ դե լը ողջ հայու թյան առջև ծառացած կարև ո րա գույն մար տահ րա վեր նե րից մեկն է: «Սկզբում ոչ մի հայ, բնա կա- նաբար, լուրջ չէր վերաբե րում այս ամենին՝ վստահ լինելով, որ ստի ոտքերը կարճ են, բայց այդ սուտն այսօր հասնում է ահագնա ցող չափերի և ֆինանսա վոր վում է միլիո- նա վոր դոլար նե րով: Այս հակա հայ կա կան և հակա մարդ կա յին այլան դա կու թյուն- նե րին հակազ դե լը, արժա նի հակա հար ված հասց նե լը ժամա նա կա կից հայու թյան և մաս նա վո րա պես եվրո պա հա յու թյան կարև որ մար տահ րա վեր նե րից է»,– ասաց Սերժ Սարգսյա նը: Մեր խնդիրն է, ըստ նախագա հի, «ամրապնդել Հայաստա նի, Լեռնա յին Ղարա բա ղի Հան րա պե տու թյան և պար զա պես հայ մար դու մասին իրա կան պատ կե- րացում նե րը»: Այս մտքերը այժմե ա կան են: Դրանք կարելի է և պետք է կրկնել ցան- կա ցած տեղ` ցանկա ցած հայ մար դու հետ հանդի պելու ժամանակ: Հաս կանա լի է նաև, որ ցան կացած պետություն, եթե չունի մեծաքա նակ կամ էլ խիստ հազվա գյուտ բնա կան պաշար ներ, ճանաչ վում է, նախևա ռաջ, քաղա քա ցի նե րով, իր մարդ կան- ցով: Այնպես որ, ըստ մեզ, խնդիրնե րի խնդիրն է օտարնե րի մոտ ամրապնդել «հայ մարդու մասին իրա կան պատկե րացում նե րը»: Իսկ այս գոր ծում, եկեք փաս տենք, որ քիչ անե լիք չու նեն հայ լրագ րող նե րը` աշխար հի որ մասում էլ ստեղ ծա գոր ծեն, ինչ համոզ մուն ք կամ էլ կու սակ ցա կան պատ կա նե լ ու թյուն նրանք ունե նան: Սա պար զա- պես հայ մարդու գերագույն խնդիրն է: Ի՞նչ ունենք մենք մեր զինա նո ցում այդ կարևո րա գույն ռազ մա վա րա կան խնդրի լուծ ման համար: Եվրոպացին մեր ասեղ նա գործ խաչ քա րե րով կհի ա նա և չի հաս կա- նա, թե ինչպես մենք հանդուր ժե ցինք, որ մեր կողքին, մեր քթի տակ անհետ վերաց- վե ն հազա րա վոր ու հազա րա վոր նման գլուխ գոր ծոց ներ: Այ, հենց այս տեղ է, որ խաղի մեջ պետք է մտնի համա պա տաս խան երկ րի հայ Սփուռ քը և հաս կաց նի տեղա ցի- ներին, որ դա չէ հայի իսկական կերպա րը, այլ… Հայը Վիլյամ Սարոյանն է, Արամ Խաչատրյա նը, Մարտի րոս Սարյանը, Շառլ Ազնավու րը…Վեր ջա պես հայ է նա, ով՝ • Հայաս տանն ընդունում է որպես իր միակ հայրե նիք, ընդ որում՝ ժամանա- կագրական–տարած քա յին երկու չափում նե րում նրա պատ մա կան և արդի սահ- ման նե րում. • Հայաստա նի տարածքի, ժողովրդի, լեզ վի ու մշա կույթի նկատ մամբ ունի ամուր հոգե բա նա կան կապ վա ծու թյուն ներ. • անձ նա պես պատաս խա նատ վու թյուն է զգում Հայաս տա նի ճակա տագ րի համար, ըստ այդմ էլ ստանձ նում է հայ րե նի քի առջև քաղա քա կան պար տա վո- րություն ներ. • հայոց լեզվի ու մշակույ թի կրողն է կամ ձգտում է դառնալ այդպի սին. • վճռա կան է, որ իր սերունդը հայ պահի` այդ թվում հայոց լեզուն իր երեխա նե րին փոխանցե լու միջոցով և նրանց ազգային մշակույ թի ոլորտի մեջ ընդգրկե լով: Հայը նրանք են ու նրանց նման շատերը, որ մեր պատմու թյունն են գրել ու գրում` ի տես ամեն քի, ի տես այն օտա րերկ րա ցու, որ քար տե զի վրա նույ նիսկ Հայաս տա-

241 նի տեղը չգիտի: Այսինքն, մենք պետք է աշխա տենք, որպես զի ի տես դրվի նրանց անունն ու գոր ծը ու մեզա նից հազա րա վոր կիլո մետ րեր հեռու ապրող օտա րերկ րա- ցին, հանձինս նրանց, ճանաչի մեզ ու մեր ազգը: Այս ճանապար հին, ըստ իս, առաջին կարևոր քայլն արդեն արված է: Դա այս համաժո ղո վի իրողու թյունն է, որ արդեն 5 տարի մի հարկի տակ է հավաքում համայն հայու թյան լր ագ րո ղա կան աշխար հի ներ կա յա ցու ցիչ նե րին: Ո՞րն է մեր առա ջին խնդիրը: Համախմբվա ծու թյունը: Հայության առջև ծառա ցած խնդիրնե րի լուծ ման գոր ծում միաս նա կան մոտե ցում դրսևո րե լը, վճռա կա նու թյու նը, աշխար հին լավ գոր- ծե րով ներ կա յա նա լու գաղա փա րը: Այս ճանա պար հին ես անչափ կարևո րում եմ լրատ վա մի ջոց նե րի համա գոր ծակ ցու թյան խնդի րը, որ կարե լի է անել շատ հեշտ ճանա պար հով` պար զա պես հոդ ված նե րի փոխա նա կու մով: «Սևանը» պատ րաստ է իր էջերը տրամադ րել սփյուռքի ցանկա ցած լրագրո ղի: Իսկ նրանք, կարծում եմ, դեմ չեն լինի եթե նման ցանկու թյուն հայտ նենք նաև մենք: Այս ճանապա հով մենք կկա- րողա նանք մեկս մյուսին ներկա յաց նել այն, ինչ կատարվում է հայության կյանքում այս տեղ` Հայաս տա նում, այն տեղ` սփյուռ քում: Սակայն այս տեղ կարևո րում եմ մեկ հան գա մանք` չափա զանց օգտա կար կլի նի ազն վո րեն, առանց ինք նա խա բե ու թյան և երես պաշ տու թյան նայել ճշմար տու թյան աչքե րին և ասել միայն ճշմար տու թյու նը, միայն ճշմարտու թյունը: Ընդ հան րաց նե լով՝ ասեմ հետևյա լը. քանի որ իբրև ազգ և պետու թյուն Հայաս տա- նը ներ քաշ ված է երկա րա տև պայ քա րի մեջ թվա քա նա կով, նյու թա կան պաշար նե րով ու տարածքով իրեն գերազան ցող ուժերի` Թուրքի ա յի և Ադր բե ջա նի դեմ, ապա այդ պայ ման նե րում հային էթնի կա պես տար բե րա կող ամե նաբ նա կան ու գոր ծա ռու թա- յին առու մով ամե նա զո րեղ հատ կա նի շը հայ րե նի քի ճակա տագ րի համար պատաս- խա նատ վու թյան գիտակ ցումն ու ստանձ նումն է անձ նա կան ուժե րի ու հնա րա վո րու- թյուն նե րի ներա ծին չափով: Ուրեմն եկեք, բարեկամ նե՛ր, համա գոր ծակ ցենք, լինենք միա կամ և միաս նա կան: Հաջողու թյուն եմ մաղթում համաժո ղո վի աշխատանք նե րին:

242 ՄԱՆԱՆԱ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ

Ծնվել է 1959 թ. հու նիսի 2–ին Թբի լի սի ում: 2005, 2007 և 2009 թվա կան նե րի II, III և IV Համա հայ կա- կան օլիմպի ա դա յի և հայագի տա կան գիտելիք նե րի մրցույթի Վրաս տա նի աշա կերտ նե րի խմբի ղեկա վար: 2006 և 2008 թթ. «Մեկ ազգ, մեկ մշակույթ» Համահայ կա- կան 11 և 111 փառատո նե րի Վրաստա նի պատվի րա կու թյան անդամ, լրագ րող–թղթա կից: 2006 և 2008 թթ. Ծաղկա ձո րի Համահայ կա կան կրթական երրորդ և երկ րորդ խորհր դաժո ղով նե րի մաս նա կից: 2003 թ. առ այսօր «Զրու ցա կից» և «Նոր սերունդ» կրթալ- րատ վա կան պար բե րա թեր թի գլխա վոր խմբա գիր և թողարկ- ման պատաս խա նա տու: 1999 թ. «Վեր նա տուն» տարեգր քի քար տու ղար, էջե րի հեղի նակ և նույ նա նուն գրա կան միու թյան անդամ: 1994 թ. «Վրաս տան» պար բե րա թեր թի և 2008 թվա կա նից «Արևիկ» ամսա թեր թի արտա հաս տի քա յին թղթա կից:

ԹԲԻԼԻՍԻԻ ՀԱՅ ԴՊՐՈՑՆԵՐԻ ԵՎ ՄԱՍՆԱՎՈՐԱՊԵՍ №131 ԴՊՐՈՑՈՒՄ ՎԵՐՋԵՐՍ ՏԵՂԻ ՈՒՆԵՑԱԾ ՓԱՍՏԵՐԻ ՇՈՒՐՋ

Այն, որ Թբիլի սի ում գործող հայ դպրոցնե րը կանգնած են փակման վտանգի առջև, հատկա պես վերջին երկու տարինե րի ընթացքում, բազմիցս խոսվել ու գրվել է տար բեր կառույց նե րի հան դի պում նե րի ժամանակ, այլևայլ լրատ վա մի ջոց նե րում, սակայն այսօր խոր ցավով կարելի նշել, որ համապա տաս խան իրավա սու մարմին- նե րի կող մից գործ նա կան ոչ մի միջոց չձեռ նարկ վեց, որպես զի ժամա նա կին կասեց- վեր այն ավերվա ծու թյունը, որ կատարվեց հատկա պես 2010–ի ուսումնա կան տարվա նախա շե մին Թբի լի սի ում դեռևս պահ պան ված 6 հայա լե զու դպրոց նե րում: Անտար բե- րության, թե հապաղման արդյունքում այսօր արդեն Թբիլի սիում դադա րե ցին գոր ծել իրենց պատմու թյամբ հարուստ այնպի սի դպրոցներ, ինչպիսիք էին №146 (նախկին թիվ 109) հայ–ռուսական, №110 հայ–ռուսական և №95 հայկական դպրոցները… №146 դպրոցում այս տարվանից ոչ մի հայ դասարան այլևս չի գործում, №110 դպրո- ցը, չնա յած ման կա վար ժա կան կազ մի, աշա կերտ նե րի և ծնող նե րի համառ դիմադ րու- թյանը, բռնի կերպով միացվեց վրաց №103 դպրոցին, իսկ № 95 հայկական դպրոցը նույն սկզբունքով միացվեց №81 ռուսական դպրոցին: №86 դպրոցում այդ «կոտո- րածն» ավելի շուտ էր սկսվել, այսօր այնտեղ չի գործում ոչ մի հայ դասարան, իսկ №132 (նախկին թիվ 21 հայկա կան) դպրոցում, մայրե նի ից բացի, շատ առարկա ներ վաղուց հայերե նով չեն անցնում… Էլ չենք խոսում №93, 59, 40, 74 և մյուս վաղուց փակված հայկա կան դպրոցնե րի մասին… Առանձին ուզում եմ խոսել իմ՝ №131 դպրոցի մասին, որտեղ կատարվող գրե-

243 թե ամեն փաստի ականա տեսն ու անմիջա կան մասնա կիցն եմ եղել այս տարինե րի ընթացքում: Մեր դպրոցը բացվել է 1991 թվակա նին ռուսական №131 դպրոցին կից՝ անկախ Վրաս տա նի առա ջին նախա գահ Զվի ադ Գամ սա խուր դի ա յի թույլտ վու թյամբ և մի խումբ հայրե նա սեր նե րի ջանքե րով: Այս տարի դպրոցը մեծ կյանք ճանապար- հեց իր իննե րորդ շրջա նա վարտ նե րին: Մեր շրջա նա վարտ նե րի մի քանի սերունդ ուսու մը շարու նա կել է Վրաս տա նի, Հայաս տա նի և Ռու սաս տա նի բու հե րում: Մեր առա ջա դեմ, շնոր հա լի դպրո ցա կան ներն ակտի վո րեն մաս նակ ցել են Հայաս տա- նում անց կաց ված համա հայ կա կան տար բեր միջո ցա ռում նե րին՝ հայոց լեզ վի, գրա կա նու թյան, հայա գի տա կան օլիմ պի ա դա նե րին, «Մեկ ազգ, մեկ մշա կույթ» համա հայ կա կան խաղե րին, «Արի տուն» ծրագ րին, բարե կա մա կան կապ են հաս- տա տել Երևա նի Ջոն Կիրա կո սյա նի անվան թիվ 20 դպրո ցի հետ: 2003 թվա կա նից դպրո ցում լույս է տեսնում «Զրու ցա կից» ամե նա մյա պար բե րա թերթը, որի էջե րում լու սա բան վում են մեր դպրո ցի և վիրա հա յու թյան առօ րյան, ուշագ րավ ու կարևոր իրա դար ձու թյուն նե րը, դպրո ցա կան նե րի ստեղ ծա գոր ծա կան առա ջին փոր ձերն ու մտո րում նե րը: Այս տարի պետք է թողար կե ինք «Զրու ցակ ցի» իննե րորդ համա րը, սակայն վեր ջին իրա դար ձու թյուն նե րը վտան գի են ենթար կել ոչ միայն թեր թի, այլև մեր դպրոցի գոյատևու մը… Ամեն ինչ սկսվեց 2009 թվակա նի նոյեմբե րից, երբ մեզ մոտ նշա նակ վեց տնօ րե նի նոր պաշ տո նա կա տար՝ Ինգա Ցերց վա ձեն: Գեղե ցիկ, հմա յիչ ու երի տա սարդ այդ կինը ո՛չ հրեշ է, ո՛չ էլ հսկա, սակայն օգտ վե լով ազդե ցիկ պաշ տո նա տար անձանց բարյա ցա կա մու թյու նից, նա գործեց ի վնաս մեր դպրո ցի… Իր աշխա տանքն սկսեց մեր դպրո ցի հայ կա կան բաժի նը քաղա քի այլ հայ կա կան դպրո ցի միաց նե լու կամ մեր ռու սա կան բաժ նի հետ համա տեղ դասեր անց կաց նե լու առա ջար կով, որպես զի ազատ ված դասա սե նյակ նե րում բաց վեն վրա ցա կան դասա- րան ներ, թեև մոտա կայքում վաղուց գոր ծում են №94 և 201 վրացական դպրոցները: №201 դպրոցում անգամ աշակերտների քանակը քիչ է, այսինքն՝ այս տարածքում նոր վրացա կան դպրոց բացելու ոչ մի անհրա ժեշ տու թյուն չկա: Անցյալ տարի մեր դպրոցում արդեն բացվել էին սակավաթիվ աշակերտների համար վրացական երկու զուգա հեռ առաջին դասարան ներ, որոնցից կարելի էր մեկ դասարան կազ- մել, եթե խնդիր է ծախ սը, դպրո ցի նյու թա կան վիճա կը… Նույ նը կարե լի էր անել նաև ռու սա կան բաժ նում, որտեղ նույն պես գոր ծում են սակավաթիվ աշակերտներով զուգա հեռ դասարան ներ: Ի դեպ, այդ ռուսա կան դասարան նե րում էլ մեր հայերն են մեծա մաս նու թյուն կազ մում, սակայն նրանց մայ րե նին ռու սաց լեզուն է… Տիկին Ցերց վա ձեն, հան դի պե լով մեր համառ դիմադ րու թյա նը, մեզ զգու շաց րեց, որ մինչև մայիս կաշխա տենք այսպես, սակայն մայիսին պետք է սպասենք մեծ փոփո- խություն ներ… Մայի սին նա գրա վոր դիմեց մեր դպրո ցի հոգա բար ձու նե րի խորհր դին, որպես զի քննարկ վի փոք րաթիվ աշակերտներով հայ դասա րան ներն ինք նա կամ ռու սա կան բաժ նին միա նա լու կամ քաղա քի այլ հայ կա կան դպրոց տեղա փո խե լու հար ցը: Հոգա- բարձու նե րի խորհրդում նրա այդ փորձն էլ ձախողվեց, և նա արդեն սկսեց գործել առանց հոգա բար ձու նե րի խորհր դի հետ հաշ վի նստե լու՝ հենց այդ պես էլ հայ տա րա- րե լով. «Ձեր կարծիքն ինձ չի՛ հետաքրքրում…»:

244 Այնու հե տև, ինք նու րույն գոր ծե լով, նա կտրուկ մեր ժեց բոլոր այն ծնող նե րի դիմում- ներըն, ովքեր ցան կա ցան իրենց դպրո ցա հա սակ երեխային բերել հայ կա կան բաժ նի առա ջին դասա րա նում սովո րե լու՝ ստի պե լով կամ առա ջար կե լով մեր դպրո ցի ռու սա- կան, վրացա կան բաժին կամ քաղա քի այլ հայկա կան դպրոցներ, որոնք մեր բնա կելի տարածքից բավակա նին հեռու են: Դա հակասում է «Կրթու թյան մասին» Վրաս տա նի օրենքի 7–րդ հոդվա ծի երեք կետերով նախատես ված կարգին, որոնց համաձայն՝ «1. Պետու թյու նը ապա հո վում է յու րա քան չյուր աշա կեր տի՝ իր բնա կա վայ րին մոտ մայրե նի լեզվով կրթություն ստանա լու իրավուն քը: 2. Եթե այս հոդվա ծի առաջին կետով պաշտպան ված իրավուն քի իրագոր ծումն անհնար է ստանդարտ վաուչե րի օգնությամբ, ապա պետությու նը նման աշակեր տին ապահո վում է ավելաց ված վաուչե րով: 3. Ավելաց ված վաուչե րի քանակը պետք է ապահո վի այս հոդվա ծի առաջին կետով պաշտ պան ված իրա վուն քի իրա գոր ծու մը, նվազ կոն տին գենտ ունե ցող հան րա յին դպրո ցի, հատուկ, կոռեկ ցի ոն կամ լինգ վիս տա յին փոք րա մաս նու թյան դպրո ցի կամ դասա րա նի սահ ման նե րում, եթե գոյու թյուն ունի 3 աշա կերտ տար րա կան, 6 աշա- կերտ բազային և 21 աշակերտ միջին աստիճա նում»: Նշենք, որ 1–ից–6–րդը տար րա կան աստի ճան է, 7–ից 9–ը՝ բազա յին և 10–ից 12–ը՝ միջին: Տիկին Ցերց վա ձեն այս օրեն քը կար դում և վրա ցե րեն լավ չտի րա պե տող ծնող նե- րին մեկ նա բա նում է յու րո վի, իբրև թե՝ դպրո ցի յու րա քան չյուր դասա րա նում պետք է լինի 21 աշակերտ, այլապես դասարա նը պիտի փակվի… Շատ ծնողներ այս թյու- րիմա ցու թյան զոհ դարձած՝ ստորագ րե ցին տնօրե նի կազմած դիմումները և ստիպ- ված՝ երեխա նե րի փաստաթղ թե րը մեր դպրոցից տարան այլ դպրոց կամ ռուսա կան բաժին, բայց եղան նաև այնպի սի ներն, ովքեր նախընտրե ցին պայքա րել այդ անօ- րի նու թյուն նե րի դեմ, որոնցով խախտ վում էին ազգա յին փոք րա մաս նու թյան իրա- վունքնե րը, տեղի էին ունենում ազգա յին խտրակա նու թյան փաստեր, երբ ոչ հայկա- կան դասա րան նե ր աշա կեր տին ընդու նում էին, իսկ հայ կա կա ն՝ ոչ… Դպրո ցի ուսու- ցիչ ներն ու աշա կերտ նե րի ծնող նե րը բազ միցս դիմե ցին տար բեր կառույց ների, այդ թվում՝ Վրաստա նի կրթության և գիտության նախարար Դմիտրի Շաշկի նին, նրա տեղակալ Կոկա Սեփերթե լաձե ին, Հայաստա նի ԿԳ նախարար Արմեն Աշոտյա նին, սփյուռ քի նախա րար Հրա նուշ Հակո բյա նին, վրաց խորհր դա րա նի աշխա տա կից- ներ Վան Բայ բուր թին, Արմեն Բայան դու րյա նին, Գենա Մու րա դյա նին, Մար դու իրա- վունք նե րի պաշտ պա նու թյան և ինտեգր ման կոմի տեի նախա գահ Գեոր գի Արսե նիշ- վի լուն, ինչ պես նաև վիրա հայ համայն քին, հասա րա կա կան կազ մա կեր պու թյուն նե- րին, զանգ վա ծա յին լրատ վա մի ջոց նե րին և այլն: Սակայն թվար կած անձան ցից կամ կառույցնե րից հարցի ոչ մի դրա կան լուծում կամ գոնե ինչ–որ պատասխան դեռևս չի ստացվել… Անպատիժ մնա լով՝ տնօ րենն ավե լի սաստ կաց րեց ճնշու մը. կանչեց 11 և 12–րդ դասարանների աշակերտների ծնողներին, ստորագրել տվեց վերոհի- շյալ դիմումը և փաս տաթղ թե րը հանձ նեց՝այլ դպրոց ներ տանե լու կամ ռու սա կան բաժին տեղա փո խե լու համար: Տարա կու սած ծնող նե րը նախ դժկա մո րեն ենթարկ- վե ցին, բայց երբ հասկա ցան, որ խաբ վել են, հետ բերե ցին երեխա նե րին՝ պահան-

245 ջե լով վերա դարձ նել իրենց դասա րան ները, սակայն հաղ թա նակ տարած տնօ րե նը լսել անգամ չուզեց նրանց՝ ասելով. «Ես հետ չե՛մ վերց նի…»: Նույն կերպ վար վեց նաև 8–րդ դասարա նի աշակերտների ծնողնե րի հետ, որոնց երեխաներից ոմանք տեղափոխվեցին ռուսա կան բաժին, իսկ ով չհամա ձայ նեց՝ստիպ ված գնաց այլ հայ- կա կան դպրոց: Սրան հաջորդեց նաև այն, որ բազմա զա վակ հայ ընտա նիքնե րը 8– րդ, 11–րդ և 12–րդ դասա րան նե րից աշա կերտ նե րին հանե լով՝ մեր դպրո ցից տարան նաև մյուս դասա րան նե րում սովո րող իրենց զավակ նե րին, որպես զի երե խա նե րը մեկ տեղ լինեն… Սրան ավե լա ցավ երկար չար չա րան քից հետո վեր ջա պես բաց- ված 1–ին և 3–րդ դասա րա նների աշակերտների ծնող նե րի դժգո հու թյու նը, որ այդ երկու դասարան ները պետք է միա սին նստեն, մի դասարանում համա տեղ ու միա- ժա մա նակ սովո րեին մեկ ուսուց չի ղեկա վա րու թյամբ: Դա ևս պատ ճառ դար ձավ, որ ծնող ներն այդ դասա րան նե րից հանեն իրենց երե խա նե րին: Բայց հայա թա փու թյան դաժան հարված ները սրա նով էլ չավարտվե ցին… Հերթը հասավ Վրաստա նի քաղա- քա ցի ու թյուն չու նե ցող մեր 7 աշա կերտ նե րին, որոնց ծնող նե րին պար տա վո րեց նում են անհա պաղ վճա րել ուս ման՝վաու չե րով նախա տես ված 400 լարի ից ավե լի գու մա ր՝ յուրա քանչյուր երե խա յի համար, թեև նրան ցից երե քը մի ընտա նի քից են, մյուս ներն էլ ոչ լրիվ ընտա նիք նե րից՝ կարի քա վոր ու գոր ծա զուրկ ծնող նե րի զավակ ներ: Տնօ- րե նը նրանց ծնող նե րին էլ հանձ նեց փաս տաթղ թե րը՝ խոր հուրդ տալով գնալ №104 դպրոց, որի տնօրենն ուսման վարձ չի պահանջի այդ երեխա նե րից: Այսպի սով՝ մեր հայկական դասա րան նե րը դատարկ վե ցին: Ցավա լի և զար մա նա լի է այն, որ ամեն տնօ րեն ձգտում է իր դպրո ցում ամեն կերպ ավե լաց նել աշա կերտ նե րի թվա քա նա կը, իսկ տիկին Ցերցվա ձեն սառնասր տո րեն հատում է մեր ճյուղե րը, կտրում արմատ ու գլուխ, զրկում հայ մանուկին իր մայրե նի լեզվից, իսկ հայերեն դասավան դող ուսու- ցիչնե րին այս տնտեսա կան ճգնաժա մի պայման նե րում դարձնում գործա զուրկ … Կար ծում եմ, այս փաս տե րը պետք է գրա վեն համա պա տաս խան կառույց նե րի ուշադրու թյու նը և ունե նան անհա պաղ լու ծում, այլա պես մենք կկորց նենք այն, ինչ մեզ անցել է մեր նախնի նե րից՝ մեր հայ դպրոցը, մեր մայրե նին, մեր ինքնու թյու նը, մեր հայ սերնդի շարունա կությունը…

246 ՀԱՅԿ ԽԱՆՈՒՄՅԱՆ

Արցա խի եվրո պա կան շարժ ման նախա գահ Artsakhnews. am լրատ վա կան կայ քի կոոր դի նա տոր Ծնվել է 1984 թ. Իջև ա նում, ավար տել է Երև ա նի պետա- կան համալսա րա նի միջազգա յին հարաբե րու թյուն նե րի ֆա- կուլտե տի մագիստրա տու րան, քաղաքա գի տու թյան գծով մասնա գի տա ցել է Կովկա սի ինստի տու տի քաղաքա գի տու- թյան բաժնում (Երևան, 1 տարի), ապա եվրոպա կան ուսում- նասի րու թյուն նե րի գծով` Ստրասբուր գի համալսա րա նի Եվրոպա կան առաջա վոր ուսումնա սի րու թյուն նե րի ինստի- տուտում (Ստրասբուրգ, Ֆրանսիա, 1 տարի): 2009 թ. սեպ տեմ բեր–2010 թ. հուն վար – քաղա քա գի տա կան առար կա ներ է դասա վան դել Արցա խի պետա կան համալ սա րա նում: 2010 թ. ապրի լին համա խոհ նե րի հետ նախա ձեռ նել է «Արցա խի եվրո պա կան շար ժում» հասա րա կա կան կազ մա կեր- պու թյան ստեղ ծումը:

ԱԶԱՏ ՄԱՄՈՒԼՆ ՈՒ ԱԿՏԻՎ ՔԱՂԱՔԱՑԻԱԿԱՆ ՀԱՍԱՐԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ` ԱՐՑԱԽԻ ՀԵՏԱԳԱ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ՆԱԽԱՊԱՅՄԱՆ

Այսօրվա Արցա խում, ցավոք սրտի, չկա հասա րակու թյան վրա ազդեցու թյուն գոր- ծելու ունակ որևէ անկախ լրատվա մի ջոց: Դրանով է բացատրվում նաև հասարա- կու թյան մեջ կարև որ հար ցե րի շուրջ բանավեճի բացա կա յու թյու նը: Ազատ մեդիայի բացա կա յու թյու նը ոմանք, այդ թվում պաշ տո նա տար անձինք, բացատ րում են Արցա- խի առանձնա հատ կու թյամբ. այսինքն` մենք պատերազ մի մեջ ենք, հետևա բար ամեն ինչի մասին չէ, որ կարող ենք գրել: Մենք ունենք ընդհա նուր նպատակ և ընդհա նուր թշնամի և մեր բոլոր ջան քե րը պետք է ուղ ղենք այդ նպա տա կի իրա կա նաց մա նը և այդ թշնամուն չեզոքաց նե լուն: Ցավոք, վերոնշյալ կարծիքն այսօրվա Արցախում գերիշխող է: Սակայն թույլ տվեք հակադրվել և փոր ձել փաս տարկ ներ բերել ազատ մամու- լի անհրա ժեշ տության մասին: Ադրբե ջանը մեր թշնամին է, մենք արդեն ճանաչում ենք այս թշնամուն և գիտենք նրան հաղ թե լու ձևե րը: Ունենք մար տու նակ բանակ, որը պատ րաստ է իրա կա նաց նել իր գոր ծա ռույթ նե րը: Սակայն բացի Ադր բե ջա նից՝ Արցախն այսօր այլ թշնամի ներ ևս ունի, որոնց մասին քիչ է խոսվում կամ խոսվում է շշու կով` այդ նույն ազատ մամու լի բացա կա յու թյան պատ ճա ռով: Այդ թշնա մի ներն են` կրթու թյան ցածր մակար դա կը, անո րակ առող ջա պա հա կան համա կար գը, կառա- վար ման անար դյու նա վե տու թյու նը, հետամ նաց գյու ղատն տե սու թյու նը, կոռուպ ցի ան, քաղա քա ցի ա կան հասա րա կու թյան անզո րու թյու նը և մեր բնակ չու թյա նը հու զող այլ խնդիր ներ ևս: Այս թշնա մի նե րին հաղ թե լու, իմա՝ խնդիր նե րը լու ծե լու համար նախ և

247 առաջ հարկա վոր է ճանաչել այդ թշնամուն, այսինքն` խոսել այդ խնդիրնե րի մասին: Ավելին` Արցախում լուրջ հասարա կա կան բանավեճ է պետք այս խնդիրնե րի շուրջ: Այդ պի սի բանա վեճ ի վիճա կի են ապա հո վել ակտիվ քաղա քա ցի ա կան հասա րա կու- թյունն ու ազատ մամուլը: Սրանք են մեր զենքե րը վերը թվարկված թշնամի նե րի դեմ պայ քա րում: Հետև ա բար, ոչ միայն արցա խյան հասարա կու թյան, այլև ամբողջ հայու թյան խնդիրնե րից մեկն էլ պետք է լինի Արցախում հզոր քաղաքա ցի ա կան հասարա կու- թյան և ազատ լրատվա մի ջոց նե րի ստեղծու մը: Քանի որ քննար կում ներն այս փու լում ծավալ վե ցին, կու զե նա յի անդ րա դառ- նալ նաև նախորդ թեմանե րին: Սկսեմ պարոն Ավետի քյա նի ելույթից, ուր նշվեց, որ Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյան, ԼՂՀ–ի և Սփյուռ քի լրատ վա մի ջոց նե րի շղթա յում արցա խյան մամուլն ամե նա թույլ օղակն է: Այս մտքին հակա դար ձեց արտա քին գոր- ծե րի նախա րա րու թյան վար չու թյան պետը` նշե լով, որ թույլ պետք է լինի, տրա մա- բա նական է, քանզի կա ընդհա նուր թշնամի և այլն: Պարոն Սաղա թե լյա նը նշեց, որ ընդհա նուր թշնամին թույլ է և վախկոտ, ծառայա միտ և շահախնդիր: Բայց թշնամին միայն Ադրբե ջա նը չէ, ընդհա նուր թշնամի ներն ավելի շատ են, ու նրանք հզոր են: Առա ջին ընդ հա նուր թշնա մին անար դա րու թյան զգա ցումն է Արցա խում, կոռուպ ցի- ան, անար դյու նա վետ կառա վա րու մը, կրթու թյան ցածր որա կը, առող ջա պա հա կան համակար գի չկայա ցա ծու թյունը և այլն: Այս թշնամու դեմ պայքա րել կարելի է միայն ազատ մամուլի առկա յությամբ, երբ որ խնդիրնե րի մասին կարելի կլի նի բարձրա ձայն խոսել և խնդիր նե րը կարե լի կլի նի ներ կա յաց նել: Այս համ ատեքս տում երիցս ճիշտ է պարոն Ավե տի քյա նը, սակայն միայն փաստն արձա նագ րե լը բավա րար չէ: Հարց է առա ջա նում` ինչո՞ւ է այս պես: Ցավում եմ, որ արտ գործ նա խա րա րու թյան վար չու- թյան պետի հայտ նած տեսա կե տը պաշ տոնա կան տեսա կետն է, և այն այսօր Արցա- խում գերիշխող է: Հուսով եմ, նույնիսկ՝ համոզված, որ առա ջի կայում այս տեսա կե- տը փոխ վե լու է, մաս նա վո րա պես՝ այն, ինչ ներ կա յաց րեց պարոն Ավե տի քյա նը իր հար ցադ րում նե րով, քան զի Արցա խում այսօր տես նում եմ երի տա սարդ պաշ տո նյա- ների թե՛ օրենս դիր, թե՛ գոր ծա դիր մար մին նե րում: Այսօր քաղա քա ցի ա կան հասա- րակու թյան մեջ ձևավոր վող ինչ–ինչ բաներ կան, որ հույս են ներշնչում, թե տալու են այս հար ցե րի պատաս խան նե րը: Բացի իր գլխա վոր ֆունկ ցի ա նե րը կատա րե լուց` մամու լը մի լուրջ խնդիր էլ ունի` հան րա յին դիս կու սի` երկ խո սու թյան, ձևա վո րու մը: Սա անհրա ժեշտ է Արցախին, այլընտրանք է պետք, հակառակ դեպքում կնմանվենք Ադր բե ջա նին:

248 ԱՐՄԻՆԵ ՄԵԼԻՔ–ԻՍՐԱՅԵԼՅԱՆ (ՆԱՀԱՊԵՏՅԱՆ)

Գրող, լրագրող, արվեստաբան 2000 թ. ավար տել է Երև ա նի մենեջ մեն թի համալ սա րա նի ժուռ նա լիս տի կա յի ֆակուլ տե տի մագիստ րա տու րան: 2001 թ. աշխա տել է «Ժամանա կի ուղեկից», 2002 թ. «Ժամա- նակ», 2003 թ. «Հարթակ» շաբա թա թեր թերում, թղթակ ցել ՀՀ տար բեր թեր թե րի, ամսագ րե րի և հեռուս տա ըն կե րու թյուն նե րի: 2009 թ. հան դիսա նում է Իրանում տպագրվող հայկա կան «Հույս» երկ շա բա թա թեր թի թղթա կիցը Հայաս տա նում: 2009 թ. ՀՀ նկա րիչ ների միու թյան անդամ է, ստա ցել է (ՀՆՄ) արվես տա բա նի կոչում: 2010 թ. Երև ա նի պետա կան համալ սա րա նի ժուռ նա լիս տի- կա յի պատ մու թյան և տեսության ֆակուլտե տի ասպիրանտ է (թեման` «Իրա նա հայ մամու լը 1970 –ական նե րին և Իսլա մա- կան հեղա փո խու թյու նից հետո»):

*** Ողջու նե լով և շնոր հա վո րե լով ՀՀ սփյուռ քի նախա րա րու թյա նը և հայ լրագ րող- նե րին հինգե րորդ համաժո ղո վի առի թով՝ ևս մեկ անգամ նշենք, որ այս նախաձեռ- նու թյու նը դրա կան ազդակ է հայ մամու լի ձեռք բե րում ներն ու բաց թո ղում նե րը ի մի բերե լու, տար բեր մոտե ցում նե րով, բազ մա կար ծու թյան, իրա վուն քի նոր մե րի պահ- պա նու թյամբ հան դերձ չոր րորդ իշխա նու թյան հայացքն ուղ ղե լու ազգա յին, գաղա- փա րա կան այն պի սի հար ցե րի պաշտ պա նու թյան ու ներ կա յաց ման հենա կե տին, որի շուրջ համոզ մուն քով, հավա տով և գոր ծու նե ու թյամբ միաս նա կան են հայ րե նիքն ու սփյուռքը: Այս կար ծիքն ունեն նաև Իրա նի Իսլա մա կան Հան րա պե տու թյու նում տպագր վող «Հույս» երկ շա բա թա թեր թի արտո նա տերն ու խմբագ րա կան կազ մը, որոնց աշխատանքը նույնպես ծավալվում է այս առանցքի շուրջ՝ իր գործու նե ու թյան երեք տարինե րի ընթաց- քում ներ հա մայն քա յին խնդիր նե րի կող քին մշտա պես անդ րա դառ նա լով Հայաս տա նի քաղա քա կան, տնտե սա կան, հասա րա կա կան և մշա կու թա յին կյան քին, առանձ նա կի մոտե ցում ցու ցա բե րե լով ազգա յին նշա նա կու թյան հիմ նա հար ցե րին: Հայ մամուլի պատմու թյան սկզբնավո րու մը փաստում է, որ նրա հիմքում իրանա- հա յու թյու նը ունե ցավ իր կարևոր դերա կա տա րու թյու նը. հան ձին 1794 թվա կա նին լույս տեսած «Ազդարա րի»` հայ տպագիր մամու լի առաջնե կի հիմ նադիր Հարություն քահա նա Շմա վո նյա նի, ով իրա նա հայ մտա վո րա կա նու թյան հոգևոր դասի ամե նա- վառ կերպար ներից մեկն էր: Իրա նի մայ րա քա ղաք Թեհ րա նում հայու թյան կենտ րո նա ցու մով է պայ մա նա- վոր վում հայա տառ թեր թե րի տպագ րու մը, որոնց շար քում իր պատ վա վոր տեղն է ամրագրել ծննդյան 80 – ամյա կը բոլո րած «Ալիք» օրա թեր թը, որը իրա նա հայ մամու լի մեջ բացառիկ է իր երկարա մյա գործու նե ությամբ: Իրա նա հայ մամու լի ընտա նի քում իր նշա նա կա լի տեղն է զբա ղեց նում «Հույս» երկ-

249 շա բա թա թեր թը` հիմ նադր ված 2007 թվա կա նի մայի սի մեկին իրա նա հայ բարե րար, մտա վո րա կան Լևոն Ահա րո նյա նի կող մից: Այս պարբե րա կա նի ծնունդը պատահա կան չէր, ինչպես պատահա կան չէ երկշա- բա թա թեր թի անվան ընտ րու թյու նը: «Հույ սի» գլխա վոր առա քե լու թյունն ընկա լե լի է դառ նում թեր թի անվա նու մից, ինչը պար տա վո րեց նող է: Տպագր վե լով Թեհ րա նում և տարած վե լով իրա նա հայ համայն քի ներ սում` այս մշա կու թա յին, հասա րա կա կան երկ շա բա թա թեր թը արտա քին տես քով և ներ քին բովան դա կու թյամբ ամսագ րա յին բնույ թին է բնո րոշ, ինչն էլ նպաս տում է երկ շա բա թա թեր թի առա վել գրա վիչ լինե լուն և պահան ջար կին: Տպագր վող նյու թե րի` հոդ ված նե րի, վեր լու ծա կան հոդ ված նե րի, հար ցազ րույց նե րի թեմա տիկ հրա տա պու թյու նը «Հույս»–ի համար նե րում առաջ նա- հերթ տեղում է և կարելի է վստահա բար ասել, որ երկշա բա թա թերթն իր բնույթին բնո րոշ ընդուն ված չափա նիշ նե րից ավե լին է արձա նագ րում այդ առու մով: «Հույ սի» էջե րում հավուր պատ շա ճի ներ կա յաց վում են հասա րա կա կան, քաղա քա կան, մշա- կու թա յին, գրա կան – գեղար վես տա կան, առող ջա պա հա կան, մար զա կան, հոգևոր– կրո նա կան, տնտե սա կան, միջազ գա յին իրա դար ձու թյուն ներ և հիմ նա հար ցեր, որոնց կող քին պար բե րա կա նը մեծ տեղ է հատ կաց նում հատ կա պես Հայ րե նիք–Սփյուռք կապե րի ամրապնդ մա նը ուղղ ված նյու թե րին՝ պար զո րոշ կեր պով բարձ րա ձայ նե լով և խթա նե լով հոգևոր մեր ձեց ման կարևոր դերա կա տա րու թյու նը, կրթե լով, սեր մա նե- լով և դաս տի ա րա կե լով հայի մեկ ընդ հան րա կան մտա ծո ղու թյան, մեկ ամբող ջու թյան հոգևոր հզո րու թյան գաղա փա րը, որով և մամու լի ընտա նի քում գոր ծող բազ մա թիվ պար բե րա կան նե րից տար բեր վում է: «Հույ սի» շոշա փած խնդիր նե րը դուրս են ներ քին շահե րի, կաղա պար ված մտա- ծո ղու թյան շրջա նակ նե րից. «Հույ սը» ապրում է իրա նա հա յու թյան հոգ սե րով՝ առանց տարանջա տելու նրա անդամնե րին, հավատա րիմ մնալով իր անվանը և միաս նա կան մտածո ղու թյան դավանան քին: Առկա խնդիրնե րի առաջ մղման հետ մեկտեղ թերթը առաջար կում է նաև դեղա- տոմս դրանց վերաց ման և կան խար գել ման համար՝ դառ նա լով դրանց իրա գործ ման անմի ջա կան մաս նա կի ցը: Երկ շա բա թա թեր թում առկա է և ընդուն ված քննա դա տա կան հոդ ված նե րին և նամակ նե րին արձա գան քե լու, հասա րա կու թյա նը մատու ցե լու՝ լրագ րու թյան մեջ այսօր հազ վա դեպ հան դի պող առողջ մոտե ցու մը` կառա վար վե լով լրագ րու թյան էթի- կա յի նոր մե րով, զերծ՝ հայ հո յա խո սու թյու նից, հիմն ված՝ գոյու թյուն ունե ցող փաս տե- րի վրա և պատճա ռա բան ված՝ գործող և զարգա ցող խնդիրնե րի առկայու թյամբ: Հատ կան շա կան է այն փաս տը, որ ի դեմս իր արտո նա տի րոջ` Լևոն Ահա րո նյա- նի, «Հույսը» շարունա կում է առաջնորդ վել անկախ պարբե րա կա նին հատուկ առողջ քննադա տա կան մոտեցում նե րով, որոնք պարզա բա նում են խնդիրնե րի էությու նը, ինչ- պես նշում է ինքը` Լևոն Ահարո նյա նը, իր պարբե րա կա նի էջերում ամրագրե լով. «Հույ- սը» նեցուկ է կանգ նե լու համայն քի ազգա յին մար մին նե րին, բայց դա չի նշա նա կում, որ հարկ եղած պարագա յին թերթը կհրաժար վի իր կարծի քից ու քննադա տու թյու նից»: «Հույսի» ուշադրու թյան կենտրո նում են ոչ միայն իրանա հա յու թյու նը, այլև հայրե- նիքում և սփյուռքի գաղթօ ջախ նե րում ապրող հայությա նը վերաբե րող խնդիրնե րը: Այս

250 թեմային հարազատ են երկշա բա թա թեր թի համարնե րում հաճախա կի արծարծվող՝ հայոց դասակա՞ն, թե՞ ժամանա կա կից ուղղագ րու թյան վիճելի թեմային վերաբե րող քննարկում նե րը, հոդված ներն ու գրական ստեղծա գոր ծու թյուն նե րը: Ազգի մաս – մաս եղած բեկորնե րի միջև նրա լեզուն է այն առաջնա հերթ ամուր կամուրջը, որի առաջ տեղի են տալիս աշխարհագ րա կան տարածու թյուն նե րը: Միևնույն լեզվամ տա ծո ղու- թյամբ առաջնորդ վե լով՝ ազգը պահպա նում է իր ինքնու րույ նու թյու նը, ուստի քերակա- նական, ուղղագ րա կան տարանջա տու մը, ընտրու թյու նը՝ ավանդա կա նի և զարգա ցում ապրող նորի կիրառե լի ու թյան միջև ստիպում է վերջնա կան եզրակա ցու թյան և որոշ- ման հանգել. այս է «Հույսի» հորդո րը… Դասական և ժամանա կա կից ուղղագ րու թյան կիրառե լի ու թյան առավե լու թյուն ներն ու թերություն նե րը, լեզվի բնակա նոն զարգաց- ման հետ դասական ուղղագ րու թյան ոչ կիրառե լի և խոչընդո տող հանգա մանք ները հաշվի առնելով՝ «Հույսի» համարնե րում հաճախ ենք հանդի պում հատկա պես իրանա- հայ համայնքի համար օրակար գա յին հարց դարձած՝ «ո՞ր ուղղագ րու թյամբ» առաջ- նորդվե լու խնդիրնե րին վերաբե րող նյութե րին, քննարկում նե րին, որտեղ գերիշխում է համայնքի հասարա կա կան կարծի քը, ինչն էլ հակված է հայերե նի ժամանա կա կից ուղ- ղագրու թյունն ի վերջո նոր սերնդի մեջ տարածե լու որոշմա նը: Պար բե րա կա նը ներ կա յաց նում է մի քանի ծան րակ շիռ պատ ճառ` ժամա նա կա- կից ուղ ղագ րու թյուն հաս տա տե լու համար: Թեր թի բերած պատ ճա ռա բա նու թյուն նե- րը հիմնա վորում են համայնքի ներսում առկա մտա հո գություն նե րը. «Այսօր անընդ- հատ խօսւում է, թե այս կամ այն երկ րում դեմոկրա տի ա յի փոր ձեր են անում, որպէս զի ժողովուր դը սովորոյթ դարձնի ազատ խօսքը և մտածո ղու թիւ նը: Մենք ևս որպէս ազգ պիտի փոր ձենք «ազգա յին միաս նու թիւն» հաս կա ցու թիւ նը: Պիտի վեր ջա պես հաս կա- նանք և ընդու նենք, որ կայ երկիր, կայ պետու թիւն, և մեզ նից իւրա քան չիւ րը իրա ւա սու չէ իր մտա ծա ծի սահ ման նե րում որո շում կայաց նել մի երկ րի պետա կան լեզ ւի մասին: Անշուշտ կարե լի է կար ծիք ներն ու տեսա կէտ նե րը արծար ծել Հայաս տա նի լեզ ւի ինս- տի տուտում, որը պետակա նօ րէն պատասխա նատու է հայոց լեզ ւի հետ առնչ ւող բոլոր հարցե րի համար: Իսկ այն, ինչ այնտեղ է որոշւում և հաստատ ւում, պիտի ընդունւի որպէս միակ ընդունւած կանոն», – գրում է պարբե րականն իր էջերում: «Հույս» անկախ երկ շա բա թա թեր թը իր վրա է վերց նում անկողմ նա կալ, հասա րա- կա կան առողջ կար ծի քի ձևա վոր ման առա քե լու թյու նը: Իր էջե րում պար բե րա կա նը զետե ղում է լու րեր, գրա կան –գեղար վես տա կան ստեղ ծա գոր ծու թյուն ներ և հոդ ված- ներ Հայաս տա նի լրատ վա կան ծառա յու թյուն նե րից, էլեկտ րո նա յին և տպա գիր լրատ- վա մի ջոց նե րից: Սփյուռ քի հայա պահ պան ման մեծա գույն գոր ծի առյու ծի բաժինն անշուշտ պատկա նում է կրթությանն ու կրթական ոլորտին: «Հույսի» ուշադրու թյան կենտրո նում են Իրա նում գործող հայկա կան կրթօջախ նե րի առօ րյան, նրանց խնդիր- ներն ու հոգ սե րը, ձեռք բե րում ներն ու զար գաց ման միտում նե րը, որոնց իրա կա նաց- ման մեջ «Հույսը» անմիջա կան դերակա տա րություն ունի: Թեր թի հիմ նա կան և գլխա վոր առա քե լու թյու նը Սփյուռք–Հայ րե նիք կապե րին ուղղ ված հոդ վա ծա շա րերն են, ինչ պես նաև իրա նա հա յու թյան համար օրա կար գա յին խնդիր դարձած զանգվածային արտագաղ թի կանխու մը, որն այսօր Իրանի Իսլամա- կան Հան րա պե տու թյան վարած ներ քին և արտա քին քաղա քա կա նու թյան տարա-

251 տե սակ դրսևո րում նե րի պատ ճա ռով երբեմն ժամա նա կա վոր դադար է արձա նագ- րում: Իր առա ջին համա րից սկսած «Հույսը» հույսեր է կապում տեղի եկե ղե ցա կան կառույց նե րի հետ, ուս տի առա ջին հար ցազ րույցն իսկ Թեհ րա նի Հայոց թեմի առաջ- նորդ Սեպուհ արքե պիս կո պոս Սարգ սյա նի հետ է` «Արտա գաղ թը արդա րա նա լի չէ» վերնագ րի տակ անդրա դառ նում է Իրանում սկիզբ առած հայաթա փու թյա նը, որի առա ջին դրդա պատ ճառ նե րից է արևմ տյան երկր նե րի հրա պու րան քը, երկ րոր դը` ֆինանսա կան ոչ բավարար պայման նե րը, որը արտագաղ թող նե րի մի փոքր մասի համար է ծննդավայ րը լքելու լուրջ պատճառ հանդի սա նում: «Հայ մամու լը վճռա կան դեր ունի մեր կյան քում, հատ կա պես անկողմ նա կալ ու ազգա յին–եկե ղե ցա կան գերա գույն շահե րից մեկ նած մամու լը: Մամու լը հայե լին պետք է լինի գաղու թա հայ կյան քին և դաս տի ա րա կիչ ու ուսու ցո ղա կան նկա րա գիր պետք է ունե նա»,— ասում է հոգևոր հովի վը՝ ուղ ղա կի և անուղ ղա կի կեր պով արժևո- րե լով անկախ մամու լի գոր ծու նե ու թյան կարևո րու թյան հար ցը հատ կա պես սփյուռ քի գաղութնե րի մեջ, այս դեպքում` իրանա հա յու թյան ներսում: «Հույսի» անդ րա դարձ նե րը արտա գաղ թի թեմա յի շուրջ տարա տե սակ են և, իրա- վի ճա կի ստեղծ ման դրդա պատ ճառ ներն առանց քողար կե լու նկա րագ րե լով, վեր- լուծե լով, կարող են իրավի ճա կը շտկելու մեջ մեծ ավանդ ունենալ: Թերթում ուշադ- րու թյան են արժա նա նում համայն քի բոլոր խավե րի մաս նա գի տու թյուն նե րի տեր անձանց կար ծիքնե րը, որոնք արտացո լում են ստեղծված իրավի ճակի դրդապատ- ճառ ներն ու հու շում պատ կան մտա հոգ կառույց նե րին՝ դրանք նվա զա գույ նի հասց- նե լու ուղիներ որոնել: Խիստ կարևոր է այն հոգե բա նա կան ազդե ցու թյու նը, որով թեր թը հան րու թյան ուշադրու թյան կենտրո նում է կարո ղա նում պահել հոգևոր արժեք նե րով առաջ նորդ- վե լուց նահան ջի ընդ հա նուր պատ կե րը՝ հասա րա կու թյան լեզ վով բարձ րա ձայ նե լով մտա հո գող այլ արժեք նե րի հող մապ տույ տում ձուլ ման վտան գի մասին: Թեր թի էջե- րը լի են սոցի ո լո գի ա կան հար ցում նե րի վրա հիմն ված անդ րա դարձ նե րով, ինչ պես նաև համայն քի մտա վոր, հոգևոր ոլոր տի անհատ նե րի վեր լու ծա կան հոդ ված նե րով և արձա գանք նե րով, որոնց միջո ցով «Հույ սը» փոր ձում է հասա րա կա կան կար ծի քի ձևավոր ման մեջ նժարը հզոր համայնքի քայքայ ման գործըն թա ցը կանխե լու կող- մը ձգել` նրա յու րա քան չյուր անդա մին ինք նու րույն մտա ծե լու առիթ տա լով գաղ թի հետևանքնե րի մեջ իր կատարե լիք քայլի լրջությունը հասկա նա լու համար: Երկ շա բա թա թեր թի առա ջին և հետա գա համար նե րում շարու նա կա բար նկատ- վում են գաղ թի հոր ձան քի մեջ ընկած իրա նա հա յու թյան հայաց քը դեպի հայ րե նիք ուղ ղե լու ջան քե րը, որպեսզի իրա նա հայ համայն քը խու սափի այլ երկր նե րում տարա- լուծ վե լու վտան գից: Այս թեմա նե րի զար գա ցում նե րը «Հույ սի» համար նե րում անց նում են կարմիր թելի նման` Հայաստա նի Հանրա պետու թյան կող մից ընդունված երկքա- ղաքա ցի ու թյան մասին օրենքն առաջնորդ ունենա լով: Դա մեծ կարևորու թյուն ունի հատ կապես հայ ժողովրդի համար, որի Սփյուռքը քանա կով չի զիջում Հայ րե նի քին, և որին հայ րե նիք վերա դարձ նե լու նպա տակն է ի վերջո հետապնդում հենց վերջին օրենքը. նկատում է թերթը՝ իրավի ճա կը անձնա- վո րե լով իրա նա հա յու թյան մեջ առկա արտա գաղ թի իրա կա նու թյամբ, հույս որո նե-

252 լով, որ. «Ուր էր, որ օրեն քի հետ միա ժա մա նակ, ստեղծ վե ին այն պի սի պայ ման ներ, որ ծննդա վայ րը լքող իրա նա հա յը, հայ րե նի քի գիր կը վերա դառ նա լով, ստեղ ծա գործ ուժ դառնար հայրե նի երկրի համար և ամենա կա րևո րը՝ հայ մնար»,— գրում է թերթը, որի յու րա քան չյուր համա րում նկա տե լի կեր պով ընդգծ ված է համայն քում արտա գաղ թի և ՀՀ երկ քա ղա քա ցի ու թյան օրեն քի շուրջ էական տեղա շար ժեր նախա պատ րաս տե լու հստակ նպա տակն ու դրան միտ ված որո շա կի քայ լե րը, որոնք նկա տե լի փոփո խու- թյուն ներ են մտցնում հասա րա կա կան կար ծի քի ձևա վոր ման մեջ: Երկուս տեք խոր- հե լու առիթ են ստեղծում վերը նշված խնդիրնե րի շուրջ ՀՀ պետական գոր ծիչ նե րի և պաշ տո նա տար անձանց հետ հար ցազ րույց նե րը երկ շա բա թա թեր թի էջե րում: … Տուն կանչող ձայնն ու ձեռքը երբեք էլ ուշացած չեն կարող լինել, եթե նպատա կը միաս նա կան պետու թյուն, պետա կա նու թյուն ստեղ ծե լու, զար գաց նե լու գաղա փարն ու դրան միտված գործըն թացն է… Հայաս տա նի անկա խաց ման իրո ղու թյու նը սփյուռ քաբ նակ շատ հայե րի վերա- դարձ րեց հայ րե նիք: Անկախ տարա տե սակ դժվա րու թյուն նե րից նրանց մի մասը հաս տատ վել է հայ րե նի քում, մի խոսուն զանգ ված, շարու նա կե լով բնակ վել արտերկ- րում, գոր ծա րար կապե րով, ներդ րում նե րով, բարե նո րո գիչ ծրագ րե րով իր կյանքն ու առօրյան խարսխել է Հայաս տա նի հետ, ինչը ուրա խա լի փաստ է: Այս հայու թյան շնոր- հիվ Հայաս տա նում ձևա վոր վել է «ներ քին սփյուռք» տակա վին չու սում նա սիր ված շեր- տը, որը հայ րե նի քի խնդիր նե րին, ձեռք բե րում նե րին նայում է առա վել համա կող մա նի, սթափ ու անկողմ նա կալ դիր քո րոշ մամբ` նպա տակ ունե նա լով իր պետու թյան հեռան- կա րա յին ապա գան: Անհա մեստ չթվա այն փաս տի բարձ րա ձայ նու մը, որ «Հույսը» իր հասա րա կա կան աշխա տան քով ջանա լով արտա գաղ թող հայու թյան հայացքն ուղ ղել Հայաստան, նաև իր արտոնա տի րոջ ծավալած Իրան – Հայաստան տնտեսա կան կապե րի նոր զար գաց մանն ուղղ ված գործ նա կան քայ լե րի շնոր հիվ ստեղ ծում է նշա- նա կա լից և հեռան կա րա յին ճանա պարհ` արտա գաղ թող հայի հայաց քը հայ րե նիք ուղղե լու գործում, որը անշուշտ սպասված արդյունք կտա: Իր բնույ թով այս հասա րա կա կան, մշա կու թա յին երկ շա բա թա թեր թը, լինե լով այդ սկզբունք նե րին ծառա յող մամու լի ներ կա յա ցու ցիչ, ավե լի անկողմ նա կալ է ներ կա- յաց նում ստեղծ ված քաղա քա կան իրա դար ձու թյուն նե րի պատ ճա ռա հե տևան քա յին կապե րը, դյու րու թյամբ և առանց իր սկզբունք նե րը շրջան ցե լու նպաս տում հասա րա- կու թյան կող մից այդ իրա դար ձույ թուն նե րի, իրա վի ճակ նե րի վերաբերյալ կար ծի քի և արձա գան քի ձևա վոր մա նը: Ազգա յին համընդ հա նուր գիտակ ցու թյամբ աշխար հա քա ղա քա կան կատակ լիզմ- նե րին դիմա կա յե լու առկա հարա ճուն խնդիր նե րով է պայ մա նա վոր վում անկախ պար- բե րա կա նի անհ րա ժեշ տու թյու նը իրա նա հայ մամու լում, որը տեսա նե լի ու վստա հե լի կամուրջ է դառնում հայ–իրանա կան հարաբե րու թյուն նե րի ամրապնդման գործում: «Հույ սի» գոյու թյու նը բազ մա զա նու թյուն է մտցնում տեղի հայ կա կան մամու լի ընտա նի քում՝ բերե լով լրագ րու թյան դասա կան կանոն նե րով առաջ նորդ վող և միև- նույն ժամա նակ նորո վի մոտե ցում նե րով իր չափա նիշ նե րը հաս տա տող անկախ պար բե րա կա նի տեսա կը: «Հույսը» նորովի է անդրա դառ նում այնպի սի խնդիրնե րի, որոնց հանդեպ իրա-

253 նա հա յու թյու նը երբևի ցե անտար բեր չի եղել: Հայ Դատի և Հայոց Ցեղաս պա նու թյան խնդիրնե րին վերաբե րող փաստագ րա կան նոր բացահայ տում նե րի անդրա դառ նա լով՝ թերթը հուշում է դեռևս անլուծե լի և ազգային համընդհա նուր նշանա կու թյան հիմնա- հար ցե րի մասին, որոնք միշտ էլ ներ քին համախմբ վա ծու թյուն են ստեղ ծել համայն քի ներսում՝ գաղափա րա կան դավանան քը դարձնե լով գերակա: «Ոչ միայն հացիվ…». այս մտայնու թյունն է պակասում հատկա պես հայությա նը, որը իր պատմա կան ճակա- տագ րի բերու մով վարժ վել է գաղ թա կա նի ցու պը ձեռքն առնե լու բնազ դին նաև, ուս- տի «Հույսի» հիմնա դիր նե րի նպատա կը հայության մեջ ծավալվող այս երևույթնե րին հակակշիռ ստեղծելն է: Ժամանա կը ի զորու է հիշողու թյան բնաջնջման, եթե չլինեն այդ հիշողու թյու նը վառ պահող, նորոգող գործոն նե րը: Իր գործու նե ու թյամբ, որպես անկախ և անկողմնա կալ մամուլի ներկա յա ցու ցիչ, «Հույսը» հայկա կան միակ երկլե- զու մամուլի ներկա յա ցու ցիչն է Իրանում, որը իր էջերում պարսկե րենով ներկա յաց նում է հայաստա նյան հարցե րը՝ Ցեղասպա նու թյան խնդրի և նրան առնչվող իրադար ձու- թյուննե րի շուրջ հասարա կա կան կարծիք ձևավո րե լու իր առաքե լու թյու նը կատարե լով իսլա մա կան երկ րի քաղա քա ցի նե րի մեջ նաև, որը կարևոր քայլ է: «Հույսը» իր վրա է վերց րել առա քե լու թյուն հայու թյա նը ի ցույց դնե լու այն ազգա յին արժեք նե րը, որոնք ստեղ ծել է այդ համայն քը իր գոյու թյան 400 տարի նե րի ընթաց քում: Ըստ արժանվույն գնահա տե լով իրանա հայ համայնքի ներդրու մը ազգային նշանա կու- թյան խնդիրնե րի մեջ, հայրե նի քին ուղղված քաղաքա կան, տնտեսա կան հարցե րում ընդգծե լով նրա նպաստա վոր դերը՝ «Հույսը» բարձրա ձայ նում է, որ ինչպես հարյու- րամյակ ներ շարունակ, այնպես էլ հիմա իրանա հայ համայնքը ապրում է հայրե նի քի պետակա նու թյան հզորաց ման մեջ իր հիմնա քա րը դնելու գաղափա րով, որը պետք է արժանի արձագանք ստանա Հայաստա նի պատկան մարմին նե րի կողմից: «Հույսի» գրա կան էջե րը վկա յում են, որ երկ շա բա թա թեր թը հետևո ղա կան է գրա- կան–գեղար վես տա կան բարձ րար վեստ ստեղ ծա գոր ծու թյուն նե րի տարած ման գոր- ծում՝ ներ կա յաց նե լով հայ րե նի քում, սփյուռ քում, իրա նա հայ համայն քի ներ սում ապրող և ստեղ ծա գոր ծող արվես տա գետ նե րի: Կրթա կան, մշա կու թա յին, սպոր տա- յին էջե րը Հայաս տա նի և իրա նա հա յու թյան ներ սում տեղի ունե ցող միջո ցա ռում նե րի, այս ոլորտ նե րում առկա խնդիր նե րի մասին են պատ մում, արձա նագ րում հաջո ղու- թյուն ներն ու թերա ցում նե րը, խրա խու սում Հայ րե նիք–Սփյուռք մեր ձեց մանն ուղղ ված ցանկա ցած առողջ մոտեցում և գործ: «Հույսը» իր բնույթով այն անկախ մամուլն է, ուր թափանցի կությունն ու բացախո- սու թյու նը, մաս նա վո րա պես իրա նա հայ համայն քի ներ սում առկա իրա դար ձու թյուն- ների և խնդիրնե րի վերաբերյալ, հետապնդում է դրանց վեր հանման և լուծման նպա- տակ նե րը, քան զի` հիվան դու թյան մասին խոսելն առա ջին նախա պայ մանն է նրա կանխար գել ման ճանապար հին, ինչի հանդեպ իրանա հայ մամուլի ներսում դեռևս պահ պան վում է վնա սա կար պահ պա նո ղա կա նու թյան մոտե ցու մը: «Առանց մամուլի հասարա կու թյու նը դեգերում է խավարում…». այսպի սին է «Հույ- սի» հիմնա դիր արտոնա տի րոջ` Լևոն Ահարո նյա նի գնահա տա կա նը մամուլի դերին և նշա նա կու թյանը, ինչն էլ ինքնըս տի նքյան խոսում է այն մասին, որ «Հույ սը» անկախ, ազգա յին, անկողմ նա կալ մամու լի վառ օրի նակ ծառա յե լու հույս և հավատ է ներշն չում:

254 Իր եռա մյա բեղմ նա վոր գոր ծու նե ու թյամբ «Հույսը» ապա ցու ցեց, որ սփյուռ քի հայ մամուլն ի զորու է ուժ ներկա յաց նող անկախ մամուլ լինել: «Հույ սի» գոյու թյու նը վկա յում է, որ իրա նա հա յու թյան խնդիր նե րին պետք է իր բարո յա կան աջակ ցու թյու նը ցու ցա բե րի հայ րե նի քը: Նրա մասին պետք է խոսի Հայաս տա նում ապրող, ծնված և իրա նա հա յու թյան ստեղ ծած արժեք նե րը ճանա չող, գնա հա տող անձը: Իրենց հու զող խնդիր նե րին վերա բե րող ներ քին քննար կում նե րը համայն քի տար բեր կազ մա կեր պու թյուն նե րի կող մից չպետք է սահ մա նա փակ վեն ներ հա մայն քա յին, հայ րե նակ ցա կան նեղ շրջա նակ նե րում կազ մա կերպ վող քննար- կում նե րով, որտեղ հարց բարձ րաց նողն ու լսո ղը, լու ծում ներ փնտրո ղը միմի այն նույն ինքը` իրանա հայն է… Իբրև հավաս տում իրա նա հա յի ընդ հան րա կան մտա ծո ղու թյան և օգտ վե լով համա- ժո ղո վին մասնա կից լինելու առիթից՝ ցանկու թյունս է ՀՀ սփյուռ քի նախա րար տիկին Հրա նուշ Հակո բյա նին նվի րել իրա նա հայ բարե րա րի շնոր հիվ օրերս լույս տեսած «Երբ աշխարհն է ծափա հա րում» մենագ րու թյու նը` երկ փեղկ ված հայու թյան միջև տաս նա- մյակ ներ շարու նակ «ոսկե կամուրջ» հան դի սա ցած մեծ մտա վո րա կա նին և երգ չու- հուն` Գոհար Գաս պա րյա նին նվիր ված մենագ րու թյունս, որի ծնունդն էլ հավաս տում է հայ մտքի և կամքի միասնա կա նու թյան, անկախ ծննդյան կամ բնակու թյան վայրից, անկախ ամեն տեսակ տարածքա յին սահմա նազա տում ներից:

255 ԱՀԱՐՈՆ ՇԽՐԴՄՅԱՆ

«Արարատ» պաշտոնաթերթի պատասխանատու խմբագիր, հասարակական գործիչ

Ըստ երև ույ թին, ընթեր ցե լով համա գու մա րի օրա կար գը, պետք է նկա տել, որ այն բաժանված է երկու հիմ նա կան ուղու թյուն նե րի. առա ջինն այն է, ինչ վերա բե րում է ազգա յին հար ցե րին, Արցա խին, Լեռ նա յին Ղարա բա ղի հար ցի ճիշտ ճանաչ մա նը, հայ–թուր քա կան հորա բե րու թյուն նե րում Հայաս տա նի արտա քին քաղա քա կա նու- թյանը: Այս երեք հիմ նական կետերն են հայրե նական կյանքի հետ կապված հիմնա- կան հարցե րը: Այսօր քարոզ չա կան պատե րազ մը դար ձել է բավա կա նին լուրջ մար տահ րա վեր. Հայ ոց ցեղաս պա նու թյան ճանա չու մը, հայ–թուր քա կան հարա բե րու թյուն նե րի ճիշտ ներ կա յաց ու մը, Լեռ նա յին Ղարա բա ղի հար ցը, ինչ պես նաև Հայաս տա նի արտա քին քաղա քա կա նու թյու նը և ձեռքբերում նե րը ճիշտ ներ կա յաց նել օտար աշխար հին: Այս մար տա վա րու թյան լավա գույն աղբյու րը մեզ համար պետք է լինի Հայաս- տա նի հետ կապ ված որևէ նախա րա րու թյուն: Հատ կան շա կան է այս կետը, որով- հե տև սփյուռ քա հայ մամու լը միշտ կանդ րա դառ նա այս հար ցին, բայց կա նաև սրա քարոզչա կան բաժինը, այսինքն կա նաև քարոզչա կան պայքար, որի համար պետք է աշխա տանք նե րը համադ րել, և համադ րու թյան լավա գույն միջո ցը, բնա կա նա բար, պետք է լինի Հայաստա նի և Հայաստա նի քարոզչա կան միջոցնե րի հետ համաձայ- նու թյու նը: Երկ րոր դը վերա բե րում է սփյուռ քա հայ մամու լի կացու թյա նը: Հարց է առա ջա նում՝ ի՞նչ ենք հասկա նում սփյուռքա հայ մամուլ ասելով: Ի՞նչ նկատի ունենք, երբ ասում ենք, որ այսօր Սփյուռքում այսքան օրաթերթ կա: Արդյոք Սփյուռքում մամուլով զբաղ- վող մարդիկ իսկապե՞ս հավատում են մամուլի առաքե լու թյանը: Մամուլն այսօր իր պար տա կա նու թյու նը կատա րո՞ւմ է հնա րա վո րու թյուն նե րի սահ ման նե րում: Սակայն այս դարաշր ջա նում, երբ մամու լը դար ձել է մար տահ րա վեր, մամու լի միջո ցով մենք պետք է կարո ղա նանք առա վե լա գույնը և լավա գույ նը փոխան ցել ընթեր ցո ղին, հայ- կա կան զանգ վա ծին: Պետք է ընդու նել, որ հակա ռակ դրա կան աշխա տանք նե րին, թեր թե րի, պար բե րա թեր թե րի կող մից ընդհա նուր կետե րով աշխա տանքն այն քան էլ գոհացու ցիչ և համոզիչ չէ: Նախ, կրկնվեմ`արդյոք մամու լի առա քե լու թյա նը հավա տո՞ւմ են մամու լով զբաղ- վող մարդիկ: Սա լուրջ հարց է: Այսօր զանազան համալսա րան նե րում ունենք հայա- գետներ, բանասեր ներ, որոնք չեն մոտենում, կամ առիթ չի ընձեռվել մոտենա լու հայ մամու լին, պար զա պես պայ ման ներ չեն ստեղծ վել, դու ռը փակ ված է, և նրանք զբաղ- վում են այլ մասնա գի տու թյուն նե րով: Ասեմ նաև, որ այսօր մամուլը հրապու րիչ չէ, և մամու լը հրա պու րիչ չի դառ նա միայն խոս քե րով: Երի տա սար դու թյունն այսօր հեռու է լրագրու թյու նից, չի հետևում մամուլին, այսինքն` մամուլն այսօր այն գրավչու թյու- նը չու նի: Ասածս հատ կա պես վերա բե րում է սփյուռ քա հայ մամու լին, նրա դժվա րու- թյուն նե րին:

256 Կա հաջորդ պարա գան` արհես տա վարժության զար գա ցում նե րը սփյուռ քա- հայ մամու լում: Դժբախ տա բար, Սփյուռ քում ոչ բոլորն են համա պա տաս խա նում պահանջ ված մակար դա կին: Եթե պիտի արհես տա վարժ մամուլ, առա քե լու թյուն ունե ցող, կոչում ունե ցող մամուլ դառ նանք, պետք է կարո ղա նանք հաղ թա հա- րել այս դժվարու թյուն նե րը, և կարծում եմ, որ պետք է համադրված աշխատանք կատար վի և՛ Հայ րե նի քում, և՛ Սփյուռ քում: Անհ րա ժեշտ է զանա զան խոր հուրդ ներ, աշխա տան քի միջոց ներ, նաև, ինչու չէ, գոր ծակ ցու թյան միջոց ներ ստեղ ծել: Օրի- նակ՝ Սփյուռ քում մենք ակա նա տես եղանք «Ռադիո Սև ա նի» և Հայաս տա նում գոր- ծող «Արձա գանք» ռադի ո կա յա նի համա գոր ծակ ցու թյա նը, ինչ պես նաև «Շանթ» հեռուս տա ըն կե րու թյան և «Ռադիո Սևա նի» մեջ նույն պես լսա տե սո ղա կան հաղոր- դում նե րի համադ րու թյա նը: Սրանք փոր ձեր են, որոնք պետք է ընդ հան րաց նել, և ուզում եմ քարոզ չա կան իմաս տով առա ջար կել, որ հայ կա կան քարոզ չու թյան նպա տա կով թրքե րեն ռադիո կամ ռադի ո յի հաղոր դում ներ սփռվեն թրքա հա յե րի կամ Ադր բե ջա նի հայե րի համար: Մտա ծում եմ ինչ–որ ձևով քարոզ չա կան աշխա- տանք լինի, որը կնպաս տի մեր քարոզ չու թյա նը: Հակա քա րոզ չու թյուն. ահա այն, ինչն այսօր թրքական աղբյուրներն անում են:

257 «21–ՐԴ ԴԱՐԻ ՄԱՐՏԱՀՐԱՎԵՐՆԵՐԸ. ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ԱՆՎՏԱՆԳՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ՀԱՅ ԼՐԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ» ԹԵՄԱՅՈՎ ԼՐԱԳՐՈՂՆԵՐԻ ՀԱՄԱՀԱՅԿԱԿԱՆ 5–ՐԴ ՀԱՄԱԺՈՂՈՎ

2010 թ. հոկ տեմ բե րի 12–16–ը «Մեկ ա զգ, մեկ մշակույթ » փա ռա տո նի շր ջա նակ նե րում Լեռ- նային Ղա րա բա ղի Հանրա պե տու թյան մայ րա քա ղաք Ստե փա- նա կեր տում կա յա ցավ ՀՀ սփյուռքի նա խա րա- րության , Լրատվա մի- ջոց նե րի համա հայ կա- կան ըն կե րակ ցու թյան, Հա յաս տա նի ժուռնա- լիստ նե րի մի ու թյան կազմա կեր պած «21–րդ դարի մար տահ րա վեր նե րը. տե ղե կատ վա կան անվտան գու- թյունը և հայ լրագրու թյու նը » թե մայով լրագ րող նե րի հա մա հայ կա կան 5–րդ հա մա ժո- ղո վը, ո րին մաս նակ ցե ցին Հա յաս տա նի և Սփյուռքի լրատ վա մի ջոց նե րի ներ կա յա- ցու ցիչ ներ և լրագ րող ներ` շուրջ 200 լրագրող աշ խար հի 26 ե րկր նե րից:

Հոկ տեմ բե րի 13–ի ա ռա վո տյան հա մա ժո ղո վի մաս նա կից նե րը ԼՂՀ մայ րա քա ղաք Ստե փա նա կեր տում ծա ղիկ ներ դրեցին Ար ցա խյան ա զա տա մար տում զոհ ված նե րի հուշար ձա նին :

Այ նու հե տև մշակույ թի և ե րի տա սար դու թյան պա լա տում կա յա ցավ հա մա ժո ղո վի բա ցու մը: Այս հա մա ժո ղո վի աշ խա տանք ներն ա ռա ջին անգամ հե ռար ձակ վում է ին առ ցանց ռե ժի մով:

Հի շե ցում. 1. Լ րատ վա մի ջոց նե րի 1–ին հա մա հայ կա կան հա մա ժո ղո վը գու մար վել է 2002թ. մար տի 21–23–ը Բրա տիս լա վա յում (Ս լո վա կի ա): Կազ մա կեր պիչ` Եվ րո պայի հայ կա- կան միու թյուննե րի ֆորում ՀԿ: Շուրջ 3 տասնյակ մասնա կից` տասը երկ րից: 2. Լ րատ վա մի ջոց նե րի 2–րդ հա մա ժո ղո վը տե ղի է ու նե ցել 2003թ. նոյեմ բե րի 14– 16–ը Ծաղկա ձո րում: Կազմա կեր պիչ` «Նոյյան տապան» լրատվա կան կենտրոն: 137 մասնա կից`15 երկ րից: 3. Լ րատ վա մի ջոց նե րի 3–րդ հա մա ժո ղո վը կա յա ցել է 2006թ. սեպ տեմ բե րի 15–17– ը Ծաղ կա ձո րում: Կազ մա կեր պիչ` « Նոյյան տա պան» լրատ վա կան կենտ րոն:

258 150 ներ կա յա ցու ցիչ՝ ա վե լի քան 20 ե րկ րից: Այս հա մա ժո ղո վում ստեղծ վեց Լրատ- վա մի ջոց նե րի հա մա հայ կա կան ըն կե րակ ցու թյու նը: 4. Լ րատ վա մի ջոց նե րի 4–րդ հա մա ժո ղո վը տե ղի է ու նե ցել 2008թ. սեպ տեմ բե րի 17–22–ը Եր ևա նում և Ծաղ կա ձո րում: Կազ մա կեր պիչ` Հա յաս տա նի ժուռ նա լիստ նե րի մի ու թյուն: 5. Լ րատ վա մի ջոց նե րի 5–րդ հա մա ժո ղո վը կազ մա կերպ վել է ՀՀ սփյուռ քի նա խա- րա րու թյան, ՀԺՄ–ի և ԼՀԸ–ի ջան քե րով: Կա յա ցել է 2010 թ. հոկ տեմ բե րի 12–16–ը Ստեփա նա կեր տում, մասնակ ցել է ավե լի քան 200 լրագրող` 26 երկ րից: 6. Լ րատ վա մի ջոց նե րի 6–րդ հա մա ժո ղո վը կկա յա նա 2012 թ. հոկտեմբերի 4–6 Երևանում:

259 ՀՀ ՍՓՅՈՒՌՔԻ ՆԱԽԱՐԱՐ ՀՐԱՆՈՒՇ ՀԱԿՈԲՅԱՆԻ ԵԶՐԱՓԱԿԻՉ ԽՈՍՔԸ ԼՐԱԳՐՈՂՆԵՐԻ ՀԱՄԱՀԱՅԿԱԿԱՆ 5–ՐԴ ՀԱՄԱԺՈՂՈՎՈՒՄ

Սիրե լի՛ ներ կա ներ, հայ լրագ րու թյան վեհա պե տեր 200 լրագ րող ներ արդեն 4 օր ջանա դիր աշխա տե ցիք, համա տեղ գոր ծու նե ու թյուն ծավա լե ցիք, և այս գեղե ցիկ իրո ղու թյու նը պետք է շարու նա կու թյուն ունե նա: Ամե- նագլխա վո րը այն էր, որ ճանա չեցինք միմյանց, մարդկա յին ջերմ և հետաքր քիր կապեր ստեղծ վե ցին, քանի որ մար դը իր էու թյամբ, իր գոր ծու նե ու թյամբ, իր պատաս- խա նատվու թյամբ, իր նվիրու մով է, որ կարողա նում է գործ անել, կապերն օգտա գոր- ծել: Ես այն կարծի քին եմ, որ Թումա նյա նի «Գործն է անմահ, լավ իմացեք» ձևակեր- պումն անընդհատ պետք է ուղղոր դի մեզ, դառնա մեր սկզբունքը, և որով մենք պետք է շարունա կենք մեզ բաժին ընկած գործը: Եթե փորձենք բնութագ րել մեր համաժո ղո վը և նրա արդյունքնե րը, ապա առաջի- նը` այն պատմու թյուն դարձավ: Երկ րորդ` այո, անձ նա կան, մարդ կա յին, ընկե րա կան հարա բե րու թյուն ներ ստեղծ վե ցին: Երրորդ` այս դահլի ճում տար բեր բանա խոսնե րի կող մից հնչեցին հարցադ րում- ներ, որոնք վերաբե րում էին մեր համազգա յին խնդիրնե րին: Ցավում եմ, որ մեկը հեռ- վից ակնարկեց, թե ո՞վ է որո շե լու համազ գա յին խնդիր նե րը: Ես չեմ պատ կե րաց նում, որ Ցեղաս պա նու թյան ճանաչ ման հիմ նա հար ցի միջազ գա յին ճանա չու մը, հայոց պետու թյան հզո րա ցու մը, անկա խա ցու մը, անվ տան գու թյու նը համազ գա յին խնդիր- ներ չեն, Սփյուռքի ուծացման հիմ նա հար ցե րը համազ գա յին չեն: Այս ամենն այն քան ակնհայտ է, որ ազգովի չպետք է հավաքվենք կամ քվեար կու թյամբ որոշենք Հայոց օրակար գի ձևա վորու մը, լուծում ներ գտնենք, առաջ տանե նք: Հենց դրա նով էլ պայ- մանա վոր ված կլինի Հայոց պետության հզորու թյունն ու ուժը: Այս ամենում ահռելի դեր ունեն լրագ րող նե րը` հեռուս տալ րագ րող նե րը, ռադի ոլ րագ րող նե րը, որով հե տև ձեր խոսքը, ձեր ձայնը կարող է ավե լի հզոր լինել, ավե լի մեծ ազդե ցու թյուն ունե նալ: Գրչի հարվածն ավելի դժվար է բուժ վում, քան խոս քի հար վա ծը: Դրա համար խոս քի հար վա ծը, եթե այն ուղղ ված է հայ կա կա նու թյա նը, հայ կա կան խնդիր նե րին, ուրեմն պետք է շատ զորեղ լինի, շատ զրնգուն լինի, որպես զի ցնցի աշխար հը, ոչ թե Հայաս- տա նը՝ ներ սից: Այսօր, օգտվե լով առի թից, ուզում եմ ներ կայաց նել նաև սփյուռքի նախարա րու- թյան գործե րը: Այո, մենք երկու տարեկան ենք դարձել: Կարծում եմ, որ այդ երկու տար վա հաս տատ ման մեջ անփո խա րի նե լի դեր են խաղա ցել մեր լրատ վա մի ջոց նե րը և առանձ նա կի եմ ուզում շնոր հա կա լու թյուն հայտ նել սփյուռ քյան մամու լին և հեռուս- տա տե սու թյա նը, ռադի ո յին, որոնք ակն դետ հետև ում են մեր յու րա քան չյուր քայ լին և դարձ նում իրենց քննարկ ման նյու թը, իրենց սեփա կա նու թյու նը, լավ առու մով իհար- կե, քննա դա տա կան առու մով: Մենք պատ րաստ ենք լսե լու ցան կա ցած հար ցադ րում, որը վերա բեր ում է պետու թյան հետ փոխ հա րա բե րու թյուն նե րին, սակայն ես կու զե- նա յի լրագրո ղական աշխարհի ուշադրու թյունը հրավի րել մի քանի խնդիրնե րի վրա: 260 2009 թվակա նը մեր նախարա րու թյան համար եղավ կայացման տարի: Մենք լու- ծե ցինք 4 խնդիր. կազ մա կերպ չա կան, իրա վա կան, ֆինան սա կան և գաղա փա րա կան: Եվ անցնող մեկ տարում նախարա րու թյունը, իրոք, կայացավ: 2010–ին մենք փոր ձե ցինք ուսում նա սի րել սփյուռ քյան հիմ նախն դիր նե րը: Առաջին հիմ նախն դի րը, որը լուրջ տեղ է գրա վել սփյուռ քում՝ խառն ամուս նու- թյուններն են: Իհարկե, ամուս նությունն անհա տի որո շե լիքն է, բայց մենք՝ որպես Հայոց պետություն և հայ կա կան համայնք, անե լիք ունենք այդ ամուս նու թյու նից ծնված երե խա նե րի դաստիարակության հարցում: Երե խա յի մեջ ավե լի շատ հայ կա- կա նու թյուն, հայ կա կան ինք նու թյուն, հայ կա կան մշա կույթ, հայ կա կան որակ դաս տի- արա կել, հայի հետ, Հայրե նի քի հետ կապելու խնդիրը լուծել, և մենք պետք է փորձենք բազմամ շա կույթ միջավայ րում մեծացող երեխա յի մեջ հայկա կա նը զորեղաց նել: Մյուս խնդիրն այն է, որ պետք է օտար հարսնե րին ու փեսանե րին «մերը դարձ- նենք»: Ի դեպ, այս մասին հիմ նա վոր և գիտա կան վեր լու ծու թյուն ներ արե ցին մեր կող մից կազ մա կերպ ված՝ խառն ամուս նու թյուն նե րի հիմ նախն դիր նե րին նվիր ված համա ժո ղո վում մեր գիտ նա կան նե րը, սոցի ո լոգ նե րը, պատ մա բան նե րը: Երկ րորդ հիմ նախն դի րը արևմ տա հա յե րե նի ուսուց ման վիճակն է սփյուռ- քում: Այսօր արևմ տա հա յե րե նի մաս նա գետ նե րից ստեղ ծել ենք տար բեր խմբեր, որոնք զբաղվում են տարրա կան, միջին և ավագ դպրոցի հիմնա րար դասագրքե րի ստեղծ մամբ: Երրորդ գլխա վոր խնդի րը տեղե կատ վու թյան, անվ տան գու թյան հար ցերն են: Այսօր մենք խոսում ենք, փոր ձում ենք գտնել այն բանա լին, որով կկարո ղանանք և՛ նախահար ձակ լինել, և՛ այո, հակազ դել այն իրա վի ճա կին, որը կա հատ կա պես էլեկտ- րո նա յին մամու լում, հատ կա պես թուրք–ադր բե ջա նա կան քարոզ չա մե քե նա յի կող- մից, և ակն հայտ է, որ պետք է կարո ղա նանք մեր ուժե րը համախմ բել այս խնդի րը լու ծե լու համար: Հարգե լի՛ ներ կա ներ, աշխար հում շատ երկր ներ ունեն Սփյուռք` մեծ, փոքր, կազ- մակերպ ված կամ անկազմա կերպ: 2011 թվա կա նը ՀՀ սփյուռ քի նախա րա րու թյու նը հայ տա րա րում է Սփյուռ քը միջազ գայ նաց նե լու տարի: Ի՞նչ ենք հաս կա նում՝ այս պի սի ձևա կեր պում տալով: Մենք հաս կա նում ենք, որ ինչ պես միջազ գայ նո րեն տրված է «ցեղաս պա նու թյան» սահ մա- նումը, այն պես էլ «Սփյուռ քի» սահ մա նու մը պետք է տրվի: Մենք 2011–ին փոր ձե լու ենք միջազ գա յին համա ժո ղով գու մա րել, և նախա ձեռ նո ղը պետք է լինի Հայաս տան պետությու նը՝ որպես խոշոր Սփյուռք ունեցող երկիր: Հրավի րելու ենք այլ պետու- թյուն նե րի պետա կան պաշ տո նյա նե րի և դիմենք ՄԱԿ–ին՝ համա պա տաս խան աշխա- տան քա յին խումբ ստեղ ծե լու, որպես զի մշակ վի փաս տա թուղթ Սփյուռ քի մասին: Այս թեման առաջար կում եմ դարձնել ձեր քննարկում նե րի նյութը` նշելով, որ այն հայաս- տա նյան առա ջարկ է և, եթե մենք կարո ղա նանք առա ջարկ ներ ներ կա յաց նել մեր սփյուռ քա գետ գիտ նա կան նե րին, իրա վա բան նե րին, նրան ցից ստա նանք գիտա կան ձևակեր պում ներ, հավաքենք մտքեր, իհարկե կլինի մեր կողմից տեսական հիմքե րի ստեղծում և միջազգա յին ատյաննե րին առավել հիմ նա վոր նյու թե րի տրա մադ րում: Հար գե լի՛ ներ կա ներ

261 Համա ժո ղո վում երկու–երեք կարև որ հար ցե րի շուրջ քննար կում ներ ծավալ վե ցին: Ինձ համար, որպես Հայաստա նի պետության քաղա քացու, կարևոր չէ, թե դուք ինչ եք գրում, ինձ համար կարևոր է, որ դուք զբաղվում եք մայրե նի լեզվի պահպա նու թյամբ, Սփյուռ քը կազ մա կեր պե լու հար ցե րով, երի տա սարդ սերունդ աճեց նե լու և դաս տի- ա րա կե լու խնդիր նե րով: Մնա ցա ծը՝ դա կորակ վի քարոզ չու թյուն, թե ոչ, խնդիր չէ, կարև ո րը` հայ կա կան իրա կա նու թյու նը ներ կա յաց նեք: Տեսա կան վեճը գլխա վո րը չէ, կարև որն այն է, որ դուք կաք, ունեք առա քե լու թյուն և այդ առա քե լու թյու նը պատ վով իրակա նաց նում եք: Իսկ դրա համար լավ պատրաստ ված մասնա գետ ներ են անհրա- ժեշտ: Այսօր մենք ունենք նվիրյալ ներ, բայց կարծում եմ, որ համակարգ ված պետք է աշխա տել: Այդ պատ ճա ռով համա հայ կա կան լրագ րող նե րի ընկե րակ ցու թյու նը և նրա խորհուր դը պետք է լավ աշխա տեն ըստ տարա ծաշր ջան նե րի: Այն տեղ, որտեղ չու- նենք լրագրող ներ, բայց ունենք խմբագրա պե տեր, պետք է մտածենք, թե ինչպես ենք պատ րաս տե լու հաջորդ նե րին` փոխա րի նող նե րին: Հայաս տան պետու թյու նը խոս- տա նում է, վաղը Նախագա հին էլ կզե կուցեմ, որ մենք պետակա նորեն պետք է անվ- ճար պատ րաս տենք լրագ րող ներ, և երի տա սարդ լրագ րող նե րը պետք է համալ րեն մեր խմբագրու թյուն նե րը: Եվ երկ րորդ խնդի րը, որ բարձ րաց րե ցիք, վերա պատ րաստ ման խնդիրն է: Երեկ երե կո յան, երբ կառա վա րու թյան ծրագ րի մեր մասն էինք պատ րաս տում, ավե լաց- րինք մի տող, որով ստեղ ծում ենք երի տա սարդ լրագ րող նե րի վերա պատ րաստ- ման դպրոց: Ձեր առա ջար կը կարող եք համա րել լուծ ված, և Երև ա նի պետա կան համալ սա րա նի բազա յի վրա ստեղ ծե լու ենք այդ դպրո ցը, և այսօր վա նից սկսվել են նախա պատ րաս տա կան աշխա տանք նե րը: Կար ծում եմ՝ հու նի սը լավա գույն ժամա նակն է, որպես զի յու րա քան չյուրդ ձեր լրատ վա մի ջո ցից ընտ րեք երի տա- սարդ մաս նա գետ ներ և ուղար կեք վերա պատ րաստ ման: Նրանք երեք շաբաթ կվե րա պատ րաստ վեն Հայաս տա նում և սա կդարձ նենք պար բե րա կան, մշտա կան գոր ծող լրագ րող նե րի դպրոց: Հաջորդ խնդի րը տեղե կատ վու թյան ստեղծ ման, տեղե կատ վու թյան փոխա նակ- ման և տեղե կատ վու թյան տարած ման խնդիրն է, որը պետք է կարո ղա նանք համա- ցանցի միջոցով հստակ կազմա կեր պել: Ես ձեզ հետ համաձայն եմ, որ պետական ծառա յու թյուն նե րը պետք է տրա մադ րեն հնա րա վոր տեղե կատ վու թյուն, իսկ թե դուք ինչպես կօգտա գոր ծեք` ձեր գործն է, բայց որ և՛ Լեռ նա յին Ղարա բա ղը, և՛ Հայաս- տա նի Հան րա պե տու թյու նը որպես պետու թյուն ներ պար տա վոր են ձեզ ներ կա յաց նել հնարա վոր տեսակետ ներ, մոտեցում ներ այս կամ այն հար ցի վերա բե րյալ միան շա- նակ համաձայն եմ: Մենք պետք է ավե լի համա կարգ ված աշխա տենք, և ես կփո խան- ցեմ բոլոր նախա րար նե րին ու կառա վա րու թյան ղեկա վա րին, որ հանձ նա րա րու թյուն տրվի, և մեր նախա րա րու թյուն նե րի մամու լի ծառա յու թյուն նե րը ևս աշխա տեն հայ- կական լրատվա կան աշխարհի հետ: Շատ կու զե նա յի, որ հնա րա վոր լիներ ձեր մամու լում կամ հեռուս տա տե սու թյամբ անպայ ման ունե նալ երկ քա ղա քա ցի ու թյան ինս տի տու տը քարո զող որևէ ծրա գիր: Անընդ հատ գրե իք, շնոր հա վո րե իք այն մարդ կանց, ովքեր արդեն երկ քա ղա քա ցի են դարձել: Սա ևս շատ կարևոր է: Մեր կարգա խո սնե րից է, որ մինչև 2015 թվակա նը

262 միլիոն ու կես հայ դառնա ՀՀ քաղաքա ցի: Վեր ջերս մենք այս պիսի կոչով դիմե ցինք մեր սփյուռքյան կառույցնե րին, կազմա կեր պություն նե րին և հայ մարդկանց: Ճակատագ րի բերումով մենք կորց րել ենք «յան»–ը, ազգանվան «յան» մասնի կը: Մենք կարծում ենք, որ գոնե նոր ծնվող երեխա յին պետք է վերադարձ նել «յան»–ը: Եթե այսօր որոշենք այս շար ժումը հզո րացնել, դրանով մեծ օգուտ կտանք հայությա- նը: Երկրոր դը` մեր անուններն են: Ճիշտ է տարբեր երկրնե րում ապրելով՝ փոխում ենք նաև մեր անուննե րը, բայց շատ երկրներ կան, որտեղ մարդիկ երկու անուն են կրում: Նման դեպքե րում գոնե մեկ անունը հայկա կան պետք է դնել և այդ ուղ ղու- թյամբ պետք է աշխատել հայ ծնողնե րի հետ: Ուղղա կի հիանում ես, երբ լսում ես Սևան, Մեղրի, Մասիս, Արա րատ անուն նե րը, որոնք կրում են մեր սփյուռ քա հա յե րը, հուզվում ես լսելիս: Բայց կան նաև անուններ, որ շատ հեռու են հայկա կան լինելուց: Ցավոք, այս բացը ոչ միայն Սփյուռքում, այլև Հայաստա նում էլ է առկա: Հաջոր դը, կու զե նա յի մեր լրագ րող նե րին խնդրել, որ տոհ մա ծա ռի մասին քարո- զեն: Տոհ մա ծառ գծե լը կարև որ է, հատ կա պես խառ ն ա մուս նու թյուն նե րի դեպ քում, երբ կասկա ծում են, որ իրենք հայ են, պետք է գծեն իրենց տոհ մա ծա ռը: Այդ ճանա- պարհով շատե րը կարող են վերադառ նալ հայկա կան արմա տին: Եթե դիմենք գիտա- կան մեթո դա բա նու թյա նը, ապա 100 տար վա ընթաց քում պետք է 15 միլի ոն դար ձած լինեինք` բուն Հայաստա նի տարածքում, բայց եթե ընդունենք, որ 300.000 որբուկնե- րի բռնի իսլամաց րել են, ուրեմն նրանք էլ այսօր 1,5 միլիոն պիտի լինեին: Սա է պատ- ճա ռը, որ Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյան պետա կան քաղա քա կա նու թյան անկյու- նա քա րե րից մեկը դարձավ այն, որ ՀՀ նախա գահը Նյու Յորքում հայ համայնքի հետ հանդիպ ման ժամանակ շատ կարևոր հայտա րա րու թյուն արեց. «Հայ է այն անձնա- վորու թյու նը, ով իրեն հայ է զգում»: Մարդը ոչնչով մեղավոր չէ, որ բռնի կրոնա փոխ է եղել, լեզուն է կորցրել: Իրոք, մեզ համար հայ են բոլոր նրանք, ովքեր իրենց հայ են զգում` անկախ լեզ վից, կրո նից, գաղա փար նե րից, սոցի ա լա կան վիճա կից, ապրած երկրից և այլն: Դրա համար մենք շար ժում ենք սկսել ոչ թե միայն հայ րե նա դար ձու- թյան, այլ նաև «հայադար ձու թյան»: Հար գար ժա՛ն ներ կա ներ, հայա դար ձու թյա նը մեծա պես կարող են նպաս տել դրա- կան օրի նակ նե րը: Մենք մեր հերոսնե րին ներ կայաց նե լու միջոցով պետք է հպար տու թյուն առա ջաց- նենք մեր ազգի, մեր ինք նության նկատմամբ: Սա նույնպես մեր լրատ վամի ջոց ների գործն է, ինչը կարող եք իրակա նաց նել ամենա տար բեր ձևերով: Եվ վեր ջա պես, տու րիզ մի, զբո սաշր ջու թյան հար ցե րը: Աշխար հում 7 միլի ոն հայ կա, եթե 7 տարին մեկ անգամ հայ մար դը որո շի գալ Հայ րե նիք, կստաց վի տարին 1 միլի ոն զբո սաշր ջիկ: Դուք հանգս տա նում եք, երկի րը հարս տա նում է, զար գա նում: Այս թեման ևս չպետք է վրիպի լրատվա մի ջոցնե րի ուշադրու թյու նից: Հայ րե նի քի հզո րաց ման կարև որ ձևե րից մեկը ներդ րում նե րի ավե լա ցումն է: Պետք է խթա նել բոլոր նրանց, ովքեր ուզում են Հայ րե նի քում գործ դնել: Հան րա պե- տու թյան նախա գա հը Ջեր մու կում հայ տա րա րեց, որ մենք տուրք չենք տալիս բարե- գործու թյա նը, մենք ուզում ենք, որ հայ մարդը գա Հայրե նիք և շահ ստա նա: Հետև ա- բար փոխվում է քաղա քա կա նու թյու նը, մենք չենք ասում` եկեք, տվեք, գնա ցեք, մենք

263 ասում ենք՝ գործ դրեք և եկա մուտ ունե ցեք: Դրա նով դուք օգնում եք նաև Հայ րե նի- քին: Արդյոք մենք չու նե՞նք աշխար հում 1000 հայ, ովքեր կարող են Հայաս տա նում մինչև 100 աշխատա տեղ ստեղծել: Արդյունքում 100.000 աշխատա տեղ` նշանա կում է Հայ րե նի քում կես միլի ոն մարդ ապրում է ապա հով և բոլո րո վին չի մտա ծում գնալ այլ երկրներ աշխատանք որոնե լու: Այս հարցը, եթե ուզում եք, լրատվա կան նե րի ամե- նօ րյա քարոզ չա կան նյու թը պետք է լինի: Այս խնդի րը լու ծում կստա նա, եթե դուք` լրատ վա մի ջոց ներդ, կարո ղա նաք ճիշտ ներ կա յաց նել այն ամեն լավը, որ կատար- վում է Հայաս տա նում: Կար ծում եմ, որ մենք ավե լի կազ մա կերպ ված և համախմբ ված պետք է աշխատենք: Հար գե լի՛ լրագ րող ներ Մենք պետք է զբաղվենք նաև օտար մամուլում աշխատող հայ լրագրող նե րով: Եթե դուք ճանաչում եք նման լրագրող նե րի, գիտեք նրանց անուն–ազգանու նը, անպայ- ման փոխան ցեք մեզ նրանց տվյալ նե րը, նրանց ուժե րը անհ րա ժեշտ է օգտա գոր ծել, տպագրել մեր մասին օտար թերթե րում: Երկրորդ՝ մենք խնդիր պետք է դնենք օտար մամու լում, հեռուս տա տե սու թյուն նե րում բարե կամ ներ ձեռք բերել: Ձեր շրջա պա տում եթե կան օտարազ գի լրագրող ներ, որոնք ձեր գործըն կեր ներն են, փորձեք նրանց խումբ առ խումբ բերել Հայաս տան, Ղարա բաղ, ներ կա յաց նել իրա կա նու թյու նը և նրանց միջոցով հայկա կան խնդիրնե րը ներկայացնել միջազգա յին հանրու թյա նը: Եվ վեր ջա պես, մի հարց, որը մեր նախա րա րու թյու նը նախա ձեռ նել է ՀՀ ԳԱԱ պատ մու թյան ինս տի տու տի հետ: Մենք Ղարա բա ղի խնդրի պատ մա կան, իրա վա- կան և քաղաքա կան լուծում նե րի մասին շատ կարճ, համառոտ, փոքրիկ նյութ ենք պատ րաս տե լու հայե րեն, ֆրան սե րեն, անգ լե րեն, գեր մա նե րեն և արա բե րեն: Նյութը անպայ ման կտրա մադ րենք ձեզ, որպես զի դուք կարո ղա նաք ավե լի հեշտ ներ կա- յացնել հիմնախն դի րը: Շատ կարևոր են նաև խտասա լիկ նե րը: Մենք պետք է կարո- ղա նանք նաև պատ կեր նե րի լեզ վով ձեզ ներ կա յաց նել հար ցը, որով հե տև, ցավոք, այսօր երիտա սար դու թյունը չի կար դում, և այս առու մով շատ կարև որ է, որ նաև մենք համազգա յին ծրա գիր մշակենք, որը կսկսենք հայոց թագավոր նե րից և կավար տենք հայ կա կան խոհա նո ցով, որով կկա րո ղա նանք ազգա յին արժեք նե րը, հոգև ո րը, պատ- մու թյու նը, հայ կա կան բոլոր հնա րա վոր արժեք նե րը ներ կա յաց նել հեռուս տա տե սու- թյան և ռադի ո յի միջո ցով, որով հե տև այսօր սիրում են ավե լի շատ դիտել, քան կար- դալ: Ուրեմն այս խնդիրը ևս պետք է կարողա նանք ծրագրել համատեղ ուժերով: Ձեզ բաժան ված թղթած րար նե րում կա Խոջա լո ւի, Սում գա ի թի և այլ իրադարձությունների մասին նյութեր, և ես կու զե նա յի, որ դուք բազ մաց նեք ու տարա ծեք բոլոր այն երկր նե- րում, որտեղ ապրում եք, որտեղ գոր ծում եք: Մենք պետք է մտա ծենք մեր տարած քը լայ նաց նե լու մասին: Կու զե նա յի խոսքս ավար տել Նարե կա ցու այն իմաս տու թյամբ, որ «չլինի թե երկ նենք և չծնենք, ամպենք, բայց չանձ րև ենք, ընթա նանք և չհաս նենք»: Վստահ եմ, որ մենք և՛ պետք է անձրև ենք, և՛ պետք է ծնենք, և՛ պետք է հասնենք:

264 ԼՐԱԳ ՐՈՂ ՆԵ ՐԻ ՀԱՄԱ ՀԱՅ ԿԱ ԿԱՆ 5–ՐԴ ՀԱՄԱ ԺՈ ՂՈ ՎԻ ՄԱՍ ՆԱ ԿԻՑ ՆԵ ՐԻ ՀԱՅ ՏԱ ՐԱ ՐՈԻԹՅՈԻ ՆԸ

Կար ևո րե լով Հա յաս տա նի Հան րա պե տու թյան, Լեռ նային Ղա րա բա ղի Հան րա- պե տու թյան և Սփյուռ քի հայ լրագ րող նե րի հա մա գոր ծակ ցու թյու նը և նրանց ներգ- րա վու մը հա մազ գային հիմ նախն դիր նե րի լուծ ման, Հայոց ան կախ պե տա կա նու թյան ամ րապնդման և զարգաց ման գործում, ինչ պես նաև ողջու նե լով հա մազ գային նե րու ժի հա մախմբ ման ՀՀ նա խա գա հի նա խա ձեռ- նու թյու նը, և սույն Հա մա ժո ղո վին ըն ձե ռած հնա րա վո րու թյու նը` ո ւղղ ված ՀՀ, ԼՂՀ և Սփյուռ քի հայ լրագ րող նե րի միջև կա պե րի ամ րապնդ ման, հա մա գոր ծակ ցու թյան և փո խա դարձ մարդ կային շփում նե րի ա պա հով մա նը, ի նչ պես նաև հա մա հայ կա կան հիմ նախն դիր նե րի լուծ մա նը, ընդգծե լով հայ լրագ րու թյան հե տա գա զար գաց ման կար ևո րու թյու նը մի ջազ- գային չա փա նիշ նե րի հա մա տեքս տում՝ մենք` 2010 թվա կա նի հոկ տեմ բե րի 12–16–ը ԼՂՀ մայ րա քա ղաք Ստե փա նա կեր- տում կազ մա կերպ ված ԼՐԱԳՐՈՂ ՆԵ ՐԻ ՀԱՄԱ ՀԱՅ ԿԱ ԿԱՆ 5–ՐԴ ՀԱՄԱ ԺՈ ՂՈ- ՎԻ մաս նա կից ներս, ՀԱՅ ՏԱ ՐԱ ՐՈՒՄ ԵՆՔ,

որ ՀԱՄԱ ԺՈ ՂՈ ՎԻ ըն թաց քում ներ կա յաց ված զե կույց նե րը, դրանց քն նար կում- նե րը և մտ քե րի փո խա նա կու թյու նը հեր թա կան ան գամ հաս տա տե ցին ՀՀ, ԼՂՀ և Սփյուռ քի հայ լրագ րող նե րի հա մա գոր ծակ ցու թյան ան հրա ժեշ տու թյու նը` ի շահ հա- մազ գային հիմ նախն դիր նե րի լուծ ման. • ԼՂՀ հարցի խաղաղ և արդա րա ցի կարգա վո րում, • Հայոց ցե ղաս պա նու թյան մի ջազ գային ճա նա չում, • հա մա կարգ ված դի մա կա յում հա կա հայ կա կան քա րոզ չու թյա նը և Հա յաս տա նի տե ղե կատ վա կան ան վտան գու թյան ամ րապն դում, • հա յա պահ պա նու թյուն, • Ս փյուռ քի հայ հա մայնք նե րի խն դիր նե րի վեր հա նում, • Ս փյուռ քում հայե ցի կր թու թյան և ազ գային ար ժե հա մա կար գով դաս տի ա րա կու- թյան սատա րում, • հայ ժո ղովր դի սե փա կա նու թյան, մշա կու թային և պատ մա կան ժա ռան գու թյան պահպա նում, ներկա յա ցում և քարո զում, • Ս փյուռ քա հայե րի ի րա վունք նե րի պաշտ պա նու թյուն, • հա մա հայ կա կան տե ղե կատ վա կան մի աս նա կան և ճկուն հա մա կար գի գոր- ծար կում, • հայ լրագ րող նե րի մաս նա գի տա կան ո րա կի և է թի կայի բարձ րա ցում, կար ևո րում ենք պատ մա կան ճա կա տագ րի բե րու մով օ տար պե տու թյուն նե րում ապ րող և աշ խա տող բազ մա թիվ հայ լրագ րող նե րի նե րու ժի օգ տա գոր ծումն ու հա- մախմ բու մը հա մազ գային խն դիր նե րի լուծ ման հար ցե րում, սա տա րու մը ԼՐԱՏՎԱ-

265 ՄԻՋՈՑ ՆԵ ՐԻ ՀԱՄԱ ՀԱՅ ԿԱ ԿԱՆ ԸՆԿԵ ՐԱԿ ՑՈՒԹՅԱՆ աշ խա տանք նե րին: Մի- ա ժա մա նակ կոչ ե նք ա նում բո լոր լրագ րող նե րին ու լրատ վա մի ջոց նե րին՝ լի նել ա վե լի մի աս նա կան, փո խա դար ձա բար հար գա լից, ի սկ ԼՐԱՏՎԱ ՄԻ ՋՈՑ ՆԵ ՐԻ ՀԱՄԱ- ՀԱՅԿԱ ԿԱՆ ԸՆԿԵ ՐԱԿ ՑՈՒԹՅԱ ՆԸ` լինել ավե լի ակտիվ, Ըն կե րակ ցու թյան ան դամ նե րի հա մա տեղ և փոխ հա մա ձայ նեց ված աշ խա տան քի մի ջո ցով նպաս տել հա մա հայ կա կան, ազ գային նշա նա կու թյան խն դիր նե րի լուծ մա նը, կոոր դի նաց նել հայ կա կան մա մու լի ու ժե րը ազ գային նշա նա կու թյուն ու նե ցող լոբ բիս տա կան հար- ցե րում, այդ թվում`ն պաս տել աշ խար հում Հայոց ցե ղաս պա նու թյան ճա նաչ ման գոր- ծըն թա ցին, Ղա րա բա ղյան հար ցի ար դա րա ցի լուծ մա նը և աշ խար հում այդ խնդ րի ճշգ րիտ ներ կա յաց մա նը, Հա յաս տան–Ար ցախ–Ս փյուռք, Սփյուռք–Ս փյուռք տն տե- սա կան, մշա կու թային և այլ կա պե րի ստեղծ մանն ու ամ րապնդ մա նը, Հա յաս տա նի Հան րա պե տու թյան պե տա կա նու թյան ամ րապնդ մա նը, Հա յաս տա նում ժո ղովր դա- վա րու թյան կա յաց մա նը և Հա յաս տա նի Հան րա պե տու թյան մի ջազ գային ի մի ջի ամ- րապնդ մա նը, Հա յաս տա նի տն տե սա կան հզո րաց մա նը և մի ջազ գային ներգ րավ- վա ծու թյան մե ծաց մա նը, նպաս տել « Հա յաս տա նը՝ բո լոր հայե րի Հայ րե նիք» գա- ղա փա րի ար մա տա վոր մա նը թե՛ Հա յաս տա նում և թե՛ Սփյուռ քում, նպաս տել ա զատ, ժո ղովր դա վա րա կան Հա յաս տա նի` հա մայն հա յու թյան գա ղա փա րա խո սա կան և մշա կու թային կենտ րոն դառ նա լուն, նպաս տել Հա յաս տա նում մա մու լի և խոս քի ա զա- տու թյան, լրատ վա մի ջոց նե րի դաշ տի և նրանց նկատ մամբ վս տա հու թյան ամ րապնդ- մա նը, ի նչ պես նաև Հա յաս տա նում ժո ղովր դա վա րա կան ի նս տի տուտ նե րի զար գաց- մա նը և ժո ղովր դա վա րա կան ար ժեք նե րի սեր ման մա նը, նպաս տել կա յուն ժո ղովր դա- վար պե տու թյուն նե րում ապ րող սփյուռ քա հայե րի փոր ձը Հա յաս տա նում կի րառ ման գոր ծըն թա ցին, նպաս տել, որ հայ կա կան լրատ վա մի ջոց նե րը, ան կախ գոր ծու նե ու- թյան վայ րից, հե տա մուտ լի նեն մի ջազ գային ստան դարտ նե րին հա մա պա տաս խա- նող լրագ րո ղա կան վար պե տու թյան և է թի կայի նոր մե րին, նպաս տել աշ խար հի հայ- կա կան լրատ վա մի ջոց նե րի մի ջև լրատ վա կան հա մե րաշ խու թյան և հա մա տեղ աշ խա- տան քի մթ նո լոր տի ձևա վոր մա նը: Դի մում ե նք ՀՀ և ԼՂՀ կա ռա վա րու թյուն նե րին, ՀՀ և ԼՂՀ ար տա քին գոր ծե րի և ՀՀ սփյուռ քի նա խա րա րու թյուն նե րին, հայ կա կան լրագ րո ղա կան բո լոր հա սա րա կա- կան կազ մա կեր պու թյուն նե րին` ա ջակ ցե լու ԼՐԱՏՎԱ ՄԻ ՋՈՑ ՆԵ ՐԻ ՀԱՄԱ ՀԱՅ- ԿԱԿԱՆ ԸՆԿԵ ՐԱԿ ՑՈՒԹՅԱ ՆԸ, ո րը հա մա հայ կա կան լրագ րո ղա կան նե րու ժի հա մախմբ ման և հա մա գոր ծակ ցու թյան մի ջո ցով կն պաս տի հայ լրագ րու թյան զար- գաց մա նը, ՀՀ–ո ւմ, ԼՂՀ–ո ւմ և Սփյուռ քում լրագ րու թյան և հրա պա րա կա խո սա կան մտ քի մի ա վոր մա նը հա մազ գային գա ղա փար նե րի շուրջ: Մենք՝ 2010 թվա կա նի հոկ տեմ բե րի 12–16–ը ԼՂՀ մայ րա քա ղաք Ստե փա նա կեր- տում կազ մա կերպ ված ԼՐԱՏՎԱ ՄԻ ՋՈՑ ՆԵ ՐԻ ՀԱՄԱ ՀԱՅ ԿԱ ԿԱՆ 5–ՐԴ ՀԱՄԱ- ԺՈՂՈ ՎԻ մաս նա կից ներս, սույն հայ տա րա րու թյամբ մեր պատ րաս տա կա մու թյունն ե նք հայտ նում ա ջակ ցե լու ՀԱՄԱ ԺՈ ՂՈ ՎՈՒՄ բարձ րաց ված հա մազ գային նշա նա- կու թյան խն դիր նե րի լու սա բան մա նը:

15 հոկտեմ բեր, 2010 թ. Ս տե փա նա կերտ

266 Հա մա ժո ղո վի մասնա կից ներ

Կազմ կո մի տե 21. Մար տի րո սյան Լե ո նիդ – «Ա զատ Ար- ցախ», Արցախ 1. Աբ րա հա մյան Ա րամ – «Ա ռա վոտ» օ րա- 22. Մար տի րո սյան Համ բիկ – « Խոս նակ» թերթ, Հայաս տան թերթ, Լիբա նան 2. Ամի րյան Արմեն – Հայաս տանի հան- 23. Մար տի րո սյան Նա ղաշ – Ե ՊՀ ժուռ նա- րային ռադի ո, Հայաս տան լիս տի կայի ֆա կուլ տե տի դե կան, Հա- 3. Ա նի սո նյան Գրի գոր – « Նոյեվ Կով չեգ» յաստան ամսա թերթ, Ռուսաս տան 24. Մար տի րո սյան Ջու լի ե տա – «Ա վան- 4. Առա քելյան Գա յա նե – Նոյյան Տա պան, գարդ» թերթ, Հայաս տան Հայաս տան 25. Մկրտչյան Գա գիկ – Ար մե նի ա, Հա յաս- 5. Ա սատ րյան Հա կոբ – «Օ րեր» ամ սա գիր, տան Չեխի ա 26. Մկրտ չյան Է մա նո ւիլ – Ար մին ֆո, Հա- 6. Ա վե տի քյան Հա կոբ – «Ազգ» օ րա թերթ, յաստան Հայաս տան 27. Նախշ քա րյան Ֆլո րա – « Գո լոս Ար մե- 7. Արև շա տյան Շու շա նիկ – Ռա դի ո Վան, նի ի» շա բա թա թերթ, Հա յաս տան Հայաս տան 28. Նա վա սար դյան Բո րիս – Եր ևա նի մա- 8. Գան տա հա րյան Շա հան – «Ազ դակ» մու լի ակումբ, Հայաս տան օ րա թերթ, Լի բա նան 29. Շա հի նյան Խա չիկ – « Գան ձա սար» շա- 9. Գ ևոր գյան Ա ստ ղիկ – Ժուռ նա լիստ նե րի բա թա թերթ, Սի րի ա միու թյան նախա գահ, Հայաս տան 30. Պետ րո սյան Ե ղի շե – Ար ձա գանք ռա- 10. Դոյ դո յան Շու շան – Ին ֆոր մա ցի այի դիո, Հայաս տան ա զա տու թյան կենտ րոն, Հա յաս տան 31. Պետրո սյան Կոնստան տին – Առկա, 11. Ե զե կյան Ար թուր – Շանթ, Հա յաս տան Հայաս տան 12. Զորյան Հրայր – Արմենպ րես, Հայաս- 32. Պո ղի կյան Ա բո – «Աս պա րեզ» օ րա թերթ, տան Ա ՄՆ 13. Թա վա դյան Տիգ րան – «Երկ րա մաս» 33. Ջանի կյան Գրիգոր – Ժուռնա լիստնե րի ամսա թերթ, Ռուսաս տան մի ու թյան փոխ նա խա գահ, Հա յաս տան 14. Ծուլի կյան Վարդան – ՀԲԸՄ Հայաս- 34. Սա սու նյան Հա րութ – « Կա լի ֆոր նի ա տա նի ներ կա յա ցուց չու թյուն, Հա յաս- Կու րի եր» շա բա թա թերթ, Ա ՄՆ տան 35. Սի մո նյան Մհեր – Ռու սաս տա նի հայե- 15. Կա րա մա նու կյան Դի ե գո – Ռա դի ո րի միու թյան թերթ, Ռուսաս տան Ա րաքս, Ու րուգ վայ 36. Վայե ջյան Մայք – Ռադի ո Սևան, Լիբա- 16. Հակո բյան Դավիթ – Երկիր Մեդի ա, նան Հայաս տան 37. Տեր–Կա րա պե տյան Դի ան նա – « Սար- 17. Հա կո բյան Մա րատ – Ա նա լի տի կա, դա րա պատ» շա բա թա թերթ, Ար գեն տի- Ո ւկ րաի նա նա 18. Հատ տե ճյան Ռո բեր – « Նոր Մար մա- 38. Քալ սա հա կյան Հրաչ – Ա զատ Հայ, րա» օրա թերթ, Թուրքի ա Ա ՄԷ 19. Հա րու թյու նյան Տիգ րան – Լրագ րող նե- 39. Քե շի շյան Օ շին – «Ար մե նի ան Օբ սեր- րի հա մա հայ կա կան ըն կե րակ ցու թյան վեր» շաբա թա թերթ, ԱՄՆ նախա գահ, Հայաս տան 40. Քո չու նյան Ա րա – « Ժա մա նակ» օ րա- 20. Հով հան նի սյան Վա րու ժան – «Ա լիք» թերթ, Թուրքի ա օ րա թերթ, Ի րան 267 41. Օգլախ չյան Ռո բերտ – ԷյԱրԹի Էն, «Յու շա րար» ամ սա գիր Ա ՄՆ Աշ խա տա կից 42. Ֆար մա նյան Տիգ րան – « Հա յաս տա նի (1212) 319 63 83 [email protected] Հան րա պե տու թյուն» օ րա թերթ, Հա յաս- 10. ԱՄՆ տան Թո րի կյան Զա վեն 1. Ա ՄԷ «Հայ րե նիք» շա բա թա թերթ Գո ւյում ջյան Կի րա կոս Խմ բա գիր Հրա պա րա կա խոս (1617) 926 39 74, (1617) 926 39 76 +965 24748903/5/7, 99015924 hairenikweekly@hairenik.com [email protected] 11. ԱՄՆ 2. Ա ՄԷ Խան զա դյան Մի րո Քալ սա հա կյան Հրաչ Գ լո բալ Հայ «Ա զատ Հայ» կայ քէջ (1818) 766 31 70 Խմ բա գիր [email protected] 00971 50 6144787 12. ԱՄՆ [email protected] Խա չատ րյան Ա րա 3. ԱՄՆ «Աս պա րեզ» օ րա թերթ Ա տոմց Ար մեն (1323) 284 92 22, 323 284–0088 «Էքսպ րես Թի Վի», գլ խա վոր խմ բա գիր editor@asbarez.com (+1 818) 502 90 90 13. ԱՄՆ [email protected] Կվ րյան–Հայ րի յան Սե դա 4. ԱՄՆ Կար կաչ հե ռուս տա ժամ Ա վա գյան Ռու զան նա Հիմ նա դիր տնօ րեն «Կա լի ֆոր նի ա Կու րի եր» շա բա թա թերթ 011 818 515–1152 Աշ խա տա կից, ներ կա յա ցու ցիչ [email protected] 091 584246, 010 587864 14. ԱՄՆ [email protected], [email protected] Հա րե յան Ար մեն 5. ԱՄՆ «Ի մաքս Հիլթ» լրատ վա կան կայ քէջ Գյո դա կյան Սա րո Հ րա տա րա կիչ և խմ բա գիր « Հա մայ նա պատ կեր» հան դես +1 828 291–5884 Գլ խա վոր խմ բա գիր [email protected] 011 (1818) 352 77 48, 240–0600 15. ԱՄՆ [email protected] Հով հան նի սյան Հմա յակ 6. ԱՄՆ «Նոր Հա յաս տան» օ րա թերթ Գրի գո րյան Գրի գոր (1818) 246 64 68 « Հայ րե նիք» շա բա թա թերթ [email protected] «Ա լիք» և « Հայ րե նիք» թեր թե րի թղ թա կից 16. ԱՄՆ (1617) 926 39 74, (1617) 926 39 76 Մ խի թա րյան Ին նա [email protected] «Հայ րե նիք» շա բա թա թերթ 7. ԱՄՆ Հա յաս տա նի թղ թա կից, լու սան կա րիչ Դավ թյան Ժու լի եթ (1617) 926 39 74, (1617) 926 39 76 «Կա քա վիկ» ման կա կան ամ սա թերթ [email protected] (+1 818) 548 2438 17. ԱՄՆ [email protected] Որ բե րյան Հե րի 8. ԱՄՆ «Հո րի զոն» հե ռուս տաըն կե րու թյուն Դեյր մեն ջյան Ա վիկ 818 246 19 89 500 90 13 Բոս տո նի հայ կա կան ան կախ ռա դի ո [email protected] Վար չու թյան ան դամ 18. ԱՄՆ (1617) 926 02 08 Պո ղի կյան Ա բո [email protected] «Աս պա րեզ» օ րա թերթ 9. ԱՄՆ Գլ խա վոր խմ բա գիր Ե որ դե կյան Հո վիկ (1323) 284 92 22, 323 284–0088

268 [email protected] «Դի աս պո րա» կայ քէջ 19. ԱՄՆ Խմ բա գիր Սա սու նյան Հա րութ 375 29 6589586 « Կա լի ֆոր նի ա Կու րի եր» թերթ [email protected] Խմ բա գիր 29. Բե լա ռուս 20. ԱՄՆ Գ րի գո րյան Մի շա Սեդ րա կյան Լաու րա «Մի ա սին» ամ սա թերթ ABC հե ռուս տաըն կե րու թյուն (029) 602 98 50 Լ րագ րող [email protected] [email protected] 30. Բուլ ղա րի ա 21. ԱՄՆ Եր նի յա զյան Հռիփ սի մե Ս տե փա նյան Սե դա «Բա րե գոր ծա կա նի ձայն» պար բե րա թերթ Ար մինյըն Ռի փոր թեր շա բա թա թերթ 31. Ե գիպ տոս Եր ևա նյան գրա սե նյա կի պա տաս խա նա տու Ար թի նյան Աս պետ 1–201–226–1995 «Արև» ամ սա թերթ [email protected] Խմ բա գիր 22. ԱՄՆ +202 2575 4703 Վա հա նյան Վա հան arev@intouch.com «Նոր Հա յաս տան» օ րա թերթ 32. Ե գիպ տոս Գլ խա վոր խմ բա գիր Բայ րա մյան Սու րեն (1818) 246 64 68 «Հու սա բեր» օ րա թերթ [email protected] (202) 2415–73–95, (20) 12–815–03–03 23. ԱՄՆ [email protected] Վար դի վա ռյան Հա կոբ 33. Ե գիպ տոս «Ար մինյըն մի րոր սփեք թեյ թըր» շա բա թա թերթ Լիյ լո զյան Զա վեն Խմ բա գիր «Հու սա բեր» օ րա թերթ (1617) 924 44 20 Խմ բա գիր [email protected] 202 25 77 68 57 24. ԱՄՆ [email protected] Տու մա նե ան Մա րի նե 34. Ե գիպ տոս «Աս պա րեզ» օ րա թերթ Հա րու թյու նյան Մու րադ Լ րագ րող «Ար մա վե նի» է լեկտ րո նային թերթ (1323) 284 92 22, 323 284–0088 Գլ խա վոր խմ բա գիր [email protected] (+1) 571.4809.248, (+20) 10.8726.167 25. ԱՄՆ [email protected] Օղ լախ չյան Ռո բերտ 35. Ե գիպ տոս «ԷյԱր Թի Էն» հե ռուս տաըն կե րու թյուն Մով սե սյան Ա վե տիս Հիմ նա դիր «Ջա հա կիր» շա բա թա թերթ 001 818 553–3737 Խմ բա գիր [email protected] +202 2453 0327 26. Ավստ րա լի ա [email protected] Յե դե լյան Սար գիս 36. Ե գիպ տոս Ար մինյըն Թի Վի Սիդ նեյ Ոս կե րի չյան –Բայ րա մյան Սո նի ա Գլ խա վոր խմ բա գիր Հայ կա կան ռա դի ո ժամ (61 2) 98 79 41 59, (61 4) 12 04 83 30 (202) 2415–73–95, (20) 10–141–50–40 [email protected] [email protected] 27. Ար գեն տի նա 37. Էս տո նի ա Հա րու թյու նյան Լի լիթ Վար դա նյան Գո հա րիկ «Հայ լուր» ռա դի ո ժամ Ծի ծեռ նակ ռա դի ո Գլ խա վոր խմ բա գիր Խմ բա գիր և հա ղոր դա վար 0054911 011 68.11.38.00, 50.59.29.71 372 62 59 031 28. Բե լա ռուս [email protected] Գ րի գո րյան Մի խայիլ 38. Էս տո նի ա

269 Վար դա նյան Յու րի [email protected] Ծի ծեռ նակ ռա դի ո 48. Ի րան 372 62 59 031 Նա հա պե տյան Ար մի նե [email protected] «Հույս» ե րկ շա բա թա թերթ 39. Թուր քի ա Լ րագ րող Քո չու նյան Ա րա 98 21 664 951 80 «Ժա մա նակ» օ րա թերթ [email protected] Գլ խա վոր խմ բա գիր 49. Ի րան (90) 212 243 56 39, (90) 212 243 31 96 Քե շի շյան Մով սես jamanak@jamanak.com «Ա րաքս» շա բա թա թերթ 40. Թուր քի ա Գլ խա վոր խմ բա գիր «Ա կօս» շա բա թա թերթ [email protected] 41. Թուր քի ա 50. Ի րան «Նոր Մար մա րա» օ րա թերթ Քիշ մի րյան Մա նու շակ 42. Իս պա նի ա «Օ րա թերթ քոմ» կայ քէջ Ղու կա սյան Ա րա րատ [email protected] «Հայ րե նիք» շա բա թա թերթ 51. Լի բա նան Հիմ նա դիր խմ բա գիր Ա դա մե ան Մա նո ւել (1617) 926 39 74, (1617) 926 39 76 « Նոր սե րուն դի ձայն» ամ սա գիր [email protected] 52. Լի բա նան 43. Ի րան Ա լե մյան–Մահ սե րյան Ռո զեթ Բաղ դա սա րյան Է դիկ «Ջա նա սեր» ամ սա գիր «Լույս» ե րկ շա բա թա թերթ 961 1 56 56 28 Հ րա տա րա կիչ, խմ բա գիր [email protected] 98 21 77 81 28 94 53. Լի բա նան [email protected] Աղ բա շյան Պա րույր 44. Ի րան Ա զատ լրագ րող, հրա պա րա կա խոս Է լի ա զյան Ար մի նե 961 1 56 67 09 «Ա լիք» օ րա թերթ [email protected] Թղ թա կից 54. Լի բա նան +(98 21) 887 685 67, 887 611 54, Ան տո նյան Ա րամ 88761041, 88760882 «Ֆյու չըր Թի Վի» հե ռուս տաըն կե րու թյուն [email protected] Հայ կա կան մա սի խմ բա գիր 45. Ի րան [email protected] Հով հան նի սյան Վա րու ժան 55. Լի բա նան «Ա լիք» օ րա թերթ Գա լա ջյան Պայ ծիկ Տ նօ րեն «Զար թօնք» օ րա թերթ +(98 21) 887 685 67, 887 611 54, Գլ խա վոր խմ բա գիր 88761041, 88760882 (961 1) 56 67 09, (961 3) 62 40 38, (961 1) 44 80 64 [email protected] [email protected] 46. Ի րան 56. Լի բա նան Ղահ րա ման Ռու բիկ Գան տա հա րյան Շա հան «Ի րա նա հայեր» լրա տու ցանց «Ազ դակ» օ րա թերթ Գլ խա վոր խմ բա գիր Գլ խա վոր խմ բա գիր +(98 93) 630 467 48, +(37 493) 49 94 67 961 01 260115–258526 [email protected] [email protected] 47. Ի րան 57. Լի բա նան Մե լի քյան Դե րե նիկ Գ րի գո րյան Սե դա «Ա լիք» օ րա թերթ «Բա գին» ամ սա գիր Գլ խա վոր խմ բա գիր Փոխխմ բա գիր +(98 21) 887 685 67, 887 611 54, [email protected] 88761041, 88760882 58. Լի բա նան

270 Դա նի ե լյան Ժի րայր [email protected] «Կա մար» պար բե րա թերթ 69. ԼՂՀ Գլ խա վոր խմ բա գիր Դա նի ե լյան Ա նա հիտ 961 1 87 52 69 Ս տե փա նա կեր տի մա մու լի ա կումբ [email protected] Լ րագ րող 59. Լի բա նան 374 97 22 12 32 Թաշ ճյան Կա րի նե [email protected] «Մես րո պյան Լրա բեր» ամ սա գիր 70. ԼՂՀ +00 961 1 260504 Խա նու մյան Հայկ [email protected] «Ար ցա խի եվ րո պա կան շար ժում» 60. Լի բա նան 71. ԼՂՀ Թաշ ճե ան Յ. Վար դան Հա ջյան Եր վանդ «Թ ռիչք» պար բե րա թերթ Ար տա քին գոր ծե րի նա խա րա րու թյուն Գլ խա վոր խմ բա գիր (+374 47) 9 44087 61. Լի բա նան [email protected] Թու թուն ջյան Պո ղոս 72. ԼՂՀ Լ րագ րող, հրա պա րա կա խոս Մար տի րո սյան Լե ո նիդ Պատ մա կան գի տու թյուն նե րի դոկ տոր Ա զատ Ար ցախ օ րա թերթ 62. Լի բա նան Գլ խա վոր խմ բա գիր Կի նա նյան Ա վե տիս 73. ԼՂՀ Ռա դի ո Վա նա ձայն Պետ րո սյան Գե որ գի Տ նօ րեն Ար տա քին գոր ծե րի նա խա րա րու թյուն 961 1 26 76 57 (961 1) 24 11 99, (961 1) 58 25 81 Նա խա րար [email protected] (+374 47) 9 44087 63. Լի բա նան 74. ԼՂՀ Մար տի րո սյան Համ բիկ Պետ րո սյան Մար սել «Խոս նակ» ամ սա գիր Ար տա քին գոր ծե րի նա խա րա րու թյուն Գլ խա վոր խմ բա գիր Մամ լո խոս նակ 04 522842 3 (+374 47) 9 44087 [email protected] 75. Կա նա դա 64. Լի բա նան Գա րա գա շյան Վա հագն Շխրդ մյան Ա հա րոն «Հո րի զոն» շա բա թա թերթ «Ա րա րատ» շա բա թա թերթ Խմ բա գիր Խմ բա գիր 15143323757 65. Լի բա նան [email protected] Սի սե րյան Վե րա Ռա դի ո Սևան 76. Կա նա դա Ծ րագ րե րի տնօ րեն Մու րա դյան Նաի րի 961 1 56 71 61 «Հո րի զոն» շա բա թա թերթ [email protected] Աշ խա տա կից 66. ԼՂՀ 15143323757 Ա թա ջա նյան Վա սի լի [email protected] Ար տա քին գոր ծե րի նա խա րա րու թյուն 77. Կա նա դա Նա խա րա րի տե ղա կալ Սաղ դե ջյան Կա րին (+374 47) 9 44087 «Թո րոն թո հայ» ամ սա թերթ 67. ԼՂՀ Գլ խա վոր խմ բա գիր Բեգ լա րյան Ա շոտ (1416) 491 29 00 (3) Ար տա քին գոր ծե րի նա խա րա րու թյուն [email protected] (+374 47) 9 44087 78. Կիպ րոս 68. ԼՂՀ Այ նեդ ջյան Սի մոն Գաբ րի ե լյան Կիմ «Գիբ րա հայեր» կայ քէջ Ար ցա խի ժուռ նա լիստ նե րի մի ու թյուն Գլ խա վոր խմ բա գիր Նա խա գահ (+357) 22516688, (00357) 994 30 73, 347 97 21 41 42 (+357) 99437073 271 [email protected] [email protected] 79. Հա յաս տան 87. Հա յաս տան Աբ րա հա մյան Ա րամ Ա վե տի սյան Ա ստ ղիկ «Ա ռա վոտ» օ րա թերթ ՀՀ նա խա գա հի աշ խա տա կազմ Գլ խա վոր խմ բա գիր Մա մու լի քար տու ղա րի օգ նա կան (+374 10) 56–88–68, 52–97–52, 56–89–68, (+37410) 58 87 24 58–65–29, +374–10–528752 [email protected] [email protected] 88. Հա յաս տան 80. Հա յաս տան Ա վե տի քյան Հա կոբ Աբ րա հա մյան Մհեր «Ազգ» օ րա թերթ « Հան գույց ԷյԷմ» կայ քէջ Գլ խա վոր խմ բա գիր Ղե կա վար (+37410) 52 93 53 (+37410) 51 90 17 [email protected] [email protected] 89. Հա յաս տան 81. Հա յաս տան Ա փու ջա նյան Ֆահ րադ Ա զա րյան Ար մեն «Լու սար ձակ» շա բա թա թերթ Պան Ար մե նի ան Գլ խա վոր խմ բա գիր Տ նօ րեն (374–255) 2–35–38, (374–94) 80–30–38 +374–10–551749, +374–10–553623, [email protected] +374–10–571890 90. Հա յաս տան [email protected], Բաղ դա սա րյան Ա նի [email protected] 82. Հա յաս տան «Եր կիր մե դի ա» հե ռուս տաըն կե րու թյուն Ա լեք սա նյան Սամ վել Խմ բա գիր, լրագ րող «Սյու նյաց եր կիր» պար բե րա կան (+37491) 92 16 66 Գլ խա վոր խմ բա գիր [email protected] 091 45 90 47; (+374) 0285 6 25 63 91. Հա յաս տան [email protected] Բաղ դա սա րյան Է դիկ 83. Հա յաս տան «Հետք» է լեկտ րոնային թերթ Ա մի րյան Ար մեն Խմ բա գիր Հա յաս տա նի հան րային ռա դի ո (+37410) 56 33 63 Տ նօ րեն [email protected] (+374 10) 55–11–43, 55–45–40, 55–20–91 92. Հա յաս տան [email protected] Բաղ դա սա րյան Մե լիք 84. Հա յաս տան Ֆո տո լուր Ա նա նի կյան Մա րի ա 93. Հա յաս տան «Պան Ար մե նի ան» Բար սե ղյան Մե լա նյա Գլ խա վոր խմ բա գիր «Ա ռա վոտ» օ րա թերթ (+37410) 55 17 49, (+37410) 55 36 23, Թղ թա կից (+37410) 57 18 90 (+374 10) 56–88–68, 52–97–52 [email protected], [email protected] [email protected] 94. Հա յաս տան 85. Հա յաս տան Բեգ լա րյան Նել լի «Ա րա րատ» շա բա թա թերթ Ա ռա քե լյան Գա յա նե Գլ խա վոր խմ բա գիր « Նոյյան Տա պան» լրատ վա կան– վեր լու ծա կան ararat–[email protected] կենտ րոն 95. Հա յաս տան Տ նօ րեն Բե քա րյան Կա րեն (+374 10) 56 59 65 Հա յաս տա նի հան րային ռա դի ո [email protected] Աշ խա տա կից 86. Հա յաս տան (374) 010 588 911 Աս լա նյան Թա գու հի [email protected] «Հա յաս տա նի զրու ցա կից» թերթ 96. Հա յաս տան Լ րագ րող Գե ղա մյան Խի կար (37410)–536509 «Կո տայք» թերթ

272 Գլ խա վոր խմ բա գիր 97. Հա յաս տան 106. Հա յաս տան Գ րի գո րյան Վարդ ևան Թով մա սյան Ան ժե լա «Ա րա գած աշ խարհ» թերթ «Հայե լի» մա մու լի ա կումբ Խմ բա գիր Նա խա գահ 98. Հա յաս տան 26–01–45, 055–26–01–45 Գուր գե նյան Սար գիս [email protected] ՀՀ ազ գային ան վտան գու թյան խոր հուրդ 107. Հա յաս տան (+37410) 59 02 34 Խա չատ րյան Համ լետ [email protected] «Թա լին աշ խարհ» թերթ 99. Հա յաս տան Գլ խա վոր խմ բա գիր Գ ևոր գյան Ա ստ ղիկ [email protected] Հա յաս տա նի ժուռ նա լիստ նե րի մի ու թյուն 108. Հա յաս տան Նա խա գահ Խո ջո յան Լի ա «Պա նո րա մա» լրատ վա կան կայք (+37491) 43 38 16 Լ րագ րող [email protected] (+37491) 51 41 50 100. Հա յաս տան [email protected] Գ ևոր գյան Ար մի նե 109. Հա յաս տան Ռա դի ո հայ Խու մա րյան Գա րե գին (+37410) 56 00 00, (+37410) 52 98 68 «Մա յակ» ռա դի ո կա յան [email protected] Ծ րագ րե րի տնօ րեն 101. Հա յաս տան (+37410) 54 12 73 Գ ևոր գյան Գևորգ [email protected] Հա յաս տան հա մա հայ կա կան հիմ նադ րամ 110. Հա յաս տան Աշ խա տա կից Ծու լի կյան Վար դան (+37410) 56 01 06, (+37477) 15 18 76 Հ ԲԸՄ Հա յաս տա նի լրա տու [email protected] 111. Հա յաս տան 102. Հա յաս տան Կա րա խա նյան Վախ թանգ Դավ թյան Գա լի նա Ռա դի ո Ե րևան «Ա ՄԻ Նո վոս տի–Ար մե նի ա» լ րատ վա կան գոր- Տ նօ րեն ծա կա լու թյուն (+37410) 55 10 12 Տ նօ րեն 112. Հա յաս տան (+37410) 52 40 80, (+37410) 52 69 90, Կա րե յան Ար մե նու հի (+37410) 56 14 96 «Ս լաք Էյ Էմ» լրատ վա կան կայք [email protected] Լ րագ րող 103. Հա յաս տան (+37410) 53 80 44, (+37477) 45 25 26 Դա վի դյանց Ներ սես [email protected] Հա յաս տա նի հան րային ռա դի ո 113. Հա յաս տան Տ նօ րե նի տե ղա կալ Հա կո բյան Դա վիթ (+37410) 55 11 43 «Եր կիր Մե դի ա» հե ռուս տաըն կե րու թյուն [email protected] Տ նօ րեն 104. Հա յաս տան (+37410) 57 65 12 Ե զե կյան Ար թուր [email protected] «Շանթ» հե ռուս տաըն կե րու թյուն 114. Հա յաս տան Գլ խա վոր տնօ րեն Հայ րա պե տյան Պապ (+37410) 27 76 68 «Ս ևան» թերթ [email protected] Գլ խա վոր խմ բա գիր 105. Հա յաս տան [email protected] Թադ ևո սյան Գևորգ 115. Հա յաս տան Հա րու թյու նյան Կա րի նե «Եր ևակ» ամ սա գիր «Շո ղա կաթ» հե ռուս տա տե սու թյուն Տ նօ րեն, գլ խա վոր խմ բա գիր Լ րագ րող (+37410) 22 70 44 (+37410) 72 28 48, (+37493) 56 34 98 [email protected]

273 [email protected] Մար տի րո սյան Նա ղաշ 116. Հա յաս տան Ե րևա նի Պե տա կան Հա մալ սա րան Հա րու թյու նյան Հաս միկ Ժուռ նա լիս տի կայի ֆա կուլ տե տի դե կան «Ազգ» օ րա թերթ [email protected] (+37410) 58 18 41, (+37493) 47 84 74 126. Հա յաս տան [email protected] Մար տի րո սյան Ջու լի ե տա 117. Հա յաս տան «Ա վան գարդ» շա բա թա թերթ Հա րու թյու նյան Տա թևիկ Գլ խա վոր խմ բա գիր «Ա վան գարդ» շա բա թա թերթ (+374 10) 54–89–18 (+37494) 46 08 56, (+37410) 26 51 78 avangard–[email protected] tatev–[email protected], [email protected] 127. Հա յաս տան 118. Հա յաս տան Մար գա րյան Կա րեն Հա րու թյու նյան Տիգ րան « Տու րին ֆո» ամ սա գիր Լ րատ վա մի ջոց նե րի հա մա հայ կա կան ըն կե- (+37410) 52 75 40 րակ ցու թյուն [email protected] Նա խա գահ 128. Հա յաս տան (+37495) 09 64 61 Մի կո յան Ման վել [email protected] «Լո ռու մարզ» թերթ 119. Հա յաս տան Գլ խա վոր խմ բա գիր Հով սե փյան Մա րի ամ (+374322) 2 03 20, (+37493) 35 44 41 Հա յաս տա նի հան րային ռա դի ո [email protected] « Կա մուրջ» ծրագ րի ա վագ խմ բա գիր 129. Հա յաս տան (+37493) 42 66 45 Մի նա սյան Վա հե [email protected], « Տու րին ֆո» ամ սա գիր [email protected] (+37410) 52 75 40 120. Հա յաս տան [email protected] Ղա րագյո զյան Ար թուր 130. Հա յաս տան «Մի ջազ գային հա րա բե րու թյուն ներ. Մկրտ չյան Ան նա Հայ կա կան աշ խարհ» հան դես «Ար մե դի ա» լրատ վա կան գոր ծա կա լու թյուն Գլ խա վոր խմ բա գիր (+37410) 58 89 11 +374–10–522543, +374–93–495029 [email protected] [email protected] 131. Հա յաս տան 121. Հա յաս տան Մկրտ չյան Է մա նո ւիլ Ղա րի բյան Լու սի նե «Ար մին ֆո» լրատ վա կան գոր ծա կա լու թյուն «Եր կիր Մե դի ա» հե ռուս տաըն կե րու թյուն Տ նօ րեն Լ րագ րող (+37410) 54 31 74, 54 31 73 122. Հա յաս տան [email protected] Մա դա թյան Տա թև 132. Հա յաս տան «Շախ մա տային Հա յաս տան» շա բա թա թերթ Մկրտ չյան Նա րի նե Թղ թա կից Մա մու լի ազ գային ա կումբ (+37410) 55 49 23, (+37410) 57 07 58 Նա խա գահ [email protected] (+37410) 56 91 58 123. Հա յաս տան [email protected] Մա թևո սյան Ա նի 133. Հա յաս տան «Հե նա րան» մա մու լի ա կումբ Մու սայե լյան Լու սի նե Լ րագ րող Ա զա տու թյուն ռա դի ո կա յան [email protected] Լ րագ րող 124. Հա յաս տան (+37410) 54 40 47 Մար տի կյան Գո հար lina–[email protected] Հան րային ռա դի ո 134. Հա յաս տան Լ րագ րող Նալ բան դյան Նվեր +37410 48 22 27 Ա զատ լրագ րող 125. Հա յաս տան nver–[email protected]

274 «Ար մԱր» է լեկտ րո նային օ րա թերթ 135. Հա յաս տան Գլ խա վոր խմ բա գիր Նա հա պե տյան Ա նա հիտ (+37493) 35 71 11 «Տու ֆաշ խար հի ա ռօ րյա» թերթ [email protected] Գլ խա վոր խմ բա գիր 145. Հա յաս տան [email protected] Սու րե նյանց Մի քայել 136. Հա յաս տան «Եր կիր Մե դի ա» հե ռուս տաըն կե րու թյուն Յա զը ճյան Գևորգ Օ պե րա տոր Պատ մա կան գի տու թյուն նե րի թեկ նա ծու 146. Հա յաս տան 137. Հա յաս տան Վար դա նյան Աղ վան Պետ րո սով Կոնս տան տին ՀՅԴ «Առ կա» լրատ վա կան գոր ծա կա լու թյուն Բյու րոյի ան դամ Տ նօ րեն [email protected] (+37410) 52 40 80, 52–21–52 147. Հա յաս տան [email protected] Վար դա նյան Սեր գեյ 138. Հա յաս տան «Ձայն Համ շե նա կան» ամ սա թերթ Ջա նի կյան Գրի գոր Գլ խա վոր խմ բա գիր Հա յաս տա նի ժուռ նա լիստ նե րի մի ու թյուն (+37410) 20 21 26 Փոխ նա խա գահ [email protected] (+37410) 56 12 76 148. Հա յաս տան [email protected] Վի լյան Ժաս մի նա 139. Հա յաս տան «Մի կա» լրա տու Ռա ֆայե լյան Կա րի նե (+37491) 42 80 50 «Ի րա տես դե ֆակ տո» լրատ վա կան կենտ րոն 149. Հա յաս տան Մ շա կու թային բաժ նի լրագ րող Տեր–Գու լա նյան Մե րու ժան (+37410) 34 65 92, (+37493) 18 71 16 «Ա րա րատ» հե ռուս տաըն կե րու թյուն [email protected] Տ նօ րեն 140. Հա յաս տան 150. Հա յաս տան Սա հա կյան Ռա ֆայել Ա ռու շա նյան Ջու լի ե տա « Հայ րե նա կանչ» օ րա թերթ «Պան Ար մե նի ան» ցան ցային լրատ վա կան Գլ խա վոր խմ բա գիր գոր ծա կա լու թյուն (093) 24–06–36 , (0237) 2–14–65 , (0237) 6–85–79 151. Հա յաս տան 141. Հա յաս տան Գ րի գո րյան Ար տակ Սա ղա թե լյան Ա րա 152. Հա յաս տան ՀՀ նա խա գա հի աշ խա տա կազմ Կե սո յան Լու սի նե « Հան րային կա պե րի և տե ղե կատ վու թյան «Հայ կա կան վար կած» լրատ վա կան կայ քէջ կենտ րոն» ՊՈԱԿ–ի տնօ րեն 153. Հա յաս տան (+37410) 58 87 14 Մար տի կյան Զո րիկ [email protected] « Դե ֆակ տո» ամ սա գիր 142. Հա յաս տան 154. Հա յաս տան Սարգ սյան Ա րամ Շահ նա զա րյան Սու սան նա Հա մաշ խար հային հայ կա կան կոնգ րես «Բան ու գործ» ամ սա թերթ Ա ռա ջին փոխ նա խա գահ 155. Հա յաս տան (+37410) 51 04 48 Մու րա դյան Ան նա [email protected] «Ան կախ» շա բա թա թերթ 143. Հա յաս տան 156. Հա յաս տան Սա ֆա րյան Լի լիթ Օ հա նյան Սի րակ «Դե ֆակ տո» հա սա րա կա կան–քա ղա քա կան «Ս լաք էյէմ» լրատ վա կան կայք ամ սա գիր (+37410) 53 80 44, (+37477) 45 25 26 Լ րագ րող [email protected] (+37455) 10 70 33 157. Հնդ կաս տան 144. Հա յաս տան Սարգ սյան Մար տիկ Սի մո նյան Ար մի նե «Ազ դա րար» հան դես

275 Աշ խա տա կից 168. Ռու սաս տա նի Դաշ նու թյուն (0091) 990 330 32 52// 88 41 66(099), Ա վե տի սյան Մե րի (0091) 9903003252 «Ու րար տու» ամ սա թերթ azdarar@mail.ru 8–3812 46 80 90 158. Հու նաս տան urartu–[email protected] Հա րու թյու նյան Հռիփ սի մե 169. Ռու սաս տա նի Դաշ նու թյուն «Ա զատ օր» օ րա թերթ Բեկ չյան Վահ րամ Խմ բա գիր «Գոր ծա րար» ամ սա գիր 0030 1 2109575011 (4842) 565919, 561773, [email protected] +7903–6353033, +7980–5144700 159. Մեծ Բրի տա նի ա [email protected] Ա դա մյան Մա նո ւել 170. Ռու սաս տա նի Դաշ նու թյուն «Նոր սե րուն դի ձայն» ամ սա գիր Գի վար գի զյան Ան նա 160. Մեծ Բրի տա նի ա «Ժամ» ամ սա գիր Մով սի սյան Հաս միկ Գլ խա վոր խմ բա գիր «Մյու զիք օֆ Ար մե նի ա» կայ քէջ 8 495 504 20 27 Հիմ նա դիր, գոր ծա դիր տնօ րեն [email protected] [email protected] 171. Ռու սաս տա նի Դաշ նու թյուն 161. Շվե դի ա Գ րի գո րյան Հաս միկ Հա կո բյան Կա րո «Հա յաս տա նյայց ե կե ղե ցի» ամ սա թերթ Եվ րո պայի հայե րի հա մա գու մար Գլ խա վոր խմ բա գիր +46 (0) 707 25 85 93 (499) 255 –50– 19 [email protected] [email protected] 162. Շ վե դի ա 172. Ռու սաս տա նի Դաշ նու թյուն Օ հան ջա նյան Կա րեն Գե որ գյան Ֆե լիքս «Նոր Հո րի զոն» պաշ տո նա թերթ «Նաի րի վ Կա լինինգ րա դե» ամ սա թերթ Լրագ րող (74012) 61 46 62, 66–90–09, 98–52–67 [email protected] [email protected] 163. Չե խի ա 173. Ռու սաս տա նի Դաշ նու թյուն Ա սատ րյան Հա կոբ Թա վա դյան Տիգ րան «Օ րեր» ամ սա գիր «Երկ րա մաս» ամ սա թերթ Գլ խա վոր խմ բա գիր Գլ խա վոր խմ բա գիր 420606 56 56 11, 420777 73 56 56 (861) 267–17–98, 8–918–026–24–46, 323–42–56 [email protected] [email protected] 164. Ռու սաս տա նի Դաշ նու թյուն 174. Ռու սաս տա նի Դաշ նու թյուն Ա կոպ ջա նով Վլա դի միր Թո փա շյան Ար մեն « Ժամ» ամ սա գիր «Ար մյանս կի մու զի կալ նի կոկ տեյլ» 8 495 504 20 27 831 212–64–55 [email protected] nemra–[email protected] 165. Ռու սաս տա նի Դաշ նու թյուն 175. Ռու սաս տա նի Դաշ նու թյուն Ա ղա մի րյան Տա թև Խա նու մյան Ար թուր «Թի Վի Ա րմ» հե ռուս տաըն կե րու թյուն «Ար մե նի ան Թայմս» շա բա թա թերթ 166. Ռու սաս տա նի Դաշ նու թյուն Գլ խա վոր խմ բա գիր Ա ղե կյան Կա րեն 8–926–728–38–86 «Ա նիվ» ամ սա գիր armenian–[email protected] 375 29 627 43 27 176. Ռու սաս տա նի Դաշ նու թյուն [email protected] Խա չատ րյան Ա նա հիտ 167. Ռու սաս տա նի Դաշ նու թյուն «Օստ րո վոկ Նաի րի» պար բե րա կան Ա նի սո նյան Գրի գոր 7 4812 31 30 62 «Նոյեվ Կով չեգ» ամ սա թերթ [email protected] Գլ խա վոր խմ բա գիր 177. Ռու սաս տա նի Դաշ նու թյուն +7 (495) 967–16–60, 967–16–61 Կա սա բով Գե որ գի info@noev–kovcheg.ru Հայ կա կան ին տեր նե տային մի ու թյուն « Մի ա սին»

276 miasin.ru մի ու թյան գլ խա վոր խմ բա գիր Գլ խա վոր խմ բա գիր 293–49–83, (029) 602–98–50, +375447534723 [email protected] [email protected] 188. Վրաս տան 178. Ռու սաս տա նի Դաշ նու թյուն Այ վա զյան Ա ղու նիկ Կո նոպլյով Վիկ տոր «Հա րա վային Դար պաս» շա բա թա թերթ «Նի ժե գո րոդս կի ե Ար մյա նե» կայ քէջ 189. Վ րաս տան Konoplev–[email protected]–cp.ru Այ վա զյան Է դո ւարդ 179. Ռու սաս տա նի Դաշ նու թյուն «Ա խալց խայի վե րած նունդ» կայ քէջ Հով հան նի սյան Մա րի նե Պա տաս խա նա տու «Տայք» բա րե գոր ծա կան հիմ նադ րա մի տե ղա- +995 93 981337 կատ վա կան թերթ [email protected] [email protected] 190. Վ րաս տան 180. Ռու սաս տա նի Դաշ նու թյուն Գաբ րի ե լյան Ար տակ Մար գա րյան Վար վա ռա «Ա–Ին ֆո» լրատ վա կան գոր ծա կա լու թյուն «Ա րյու նի ոն ին ֆո» լրատ վա կան կայք Ղե կա վար Նա խա գահ (995) 99 92 13 88, 93–75–61 918 410 55 71 gab–[email protected] [email protected] 191. Վ րաս տան 181. Ռու սաս տա նի Դաշ նու թյուն Գաբ րի ե լյան Ռու զան նա Մի քայե լյան Քրիս տա փոր «Նորա շեն» ամ սա գիր «Խաչ քար» ամ սա գիր 192. Վրաս տան Գլ խա վոր խմ բա գիր Գ րի գո րենց Ար տեմ (+7 861) 262–78–15, 262–78–50 «Ե րե կո յան Թբի լի սի» թերթ [email protected] Թղ թա կից 182. Ռու սաս տա նի Դաշ նու թյուն (+995 32) 34–39–19; 893–68–07–19 Օ հա նո վա Նա տա լի ա [email protected] «Նոյեվ Կով չեգ» ամ սա թերթ 193. Վ րաս տան Լ րագ րող, ներ կա յա ցու ցիչ Իս րայե լյան Յա նա +7 (495) 967–16–60, 967–16–61 «Վ րաս տան» շա բա թա թերթ info@noev–kovcheg.ru Թղ թա կից 183. Սի րի ա +995 32 71 27 66 99 Մի նա սյան Միհ րան [email protected], [email protected] 963 21 211 09 34 194. Վ րաս տան [email protected] Խա չատ րյան Սու սան նա 184. Սի րի ա « Մոամ բե» լրատ վա կան հայե րեն ծրա գիր Շա հի նյան–Տա րագ ճյան Խա չիկ Խմ բա գիր «Գան ձա սար» շա բա թա թերթ 995 32 96–89–33, 893–39–71–70 Գլ խա վոր խմ բա գիր 195. Վ րաս տան 00963–21–2334040, 966–225131 Խ րի մյան Մյաս նիկ [email protected] «Ա–Թի Վի–12» հե ռուս տաըն կե րու թյուն 185. Վրաս տան Լ րագ րող Ախ տյան Էմ մա +995 95 748666 «Ա րևիկ» ամ սա թերթ mio–[email protected] Խմ բա գիր 196. Վ րաս տան 995 32 766 112, 93 10 21 46 Կա րա խա նյան Մա նուկ [email protected] «Ար շա լույս» թերթ 186. Վրաս տան 197. Վ րաս տան Ա կո պով Նի կո լայ Կա րա պե տյան Մա նա նա «Հա յաս տան. քոմ» կայ քէջ «Զ րու ցա կից» պար բե րա կան [email protected] 198. Վրաս տան 187. Վրաս տան Հով հան նի սյան Ար թուր Այ դի նով Մի խայիլ «Աղ բյուր» պար բերա թերթ «Բազ մազգ Վրաս տան» թերթ 199. Վրաս տան

277 Հու նա նյանց Վա լե րի «Կանչ» ամ սա թերթ «Ար մինյըն ա րտ հոլ» է լեկտ րո նային թերթ [email protected] Գլ խա վոր խմ բա գիր 206. Ու րուգ վայ (+995 32) 79 80 91, (+995 77) 799 055 Կա րա մա նու կյան Դի ե գո [email protected] Ռա դի ո Ա րաքս 200.Վրաս տան Հիմ նա դիր, տնօ րեն Ղա րի բյան Ռի մա 011 598.2.409.08.37, +598 99 09 69 09 «Հա րա վային Դար պաս» շա բա թա թերթ [email protected] +995 262 2 51 71 207. Ֆ րան սի ա rima–[email protected] Ի գի թյան Ար տակ 201. Վրաս տան «Մե նարտ» պրո դակշն Մա րա բյան Քրիս տի նե 208. Ֆ րան սի ա « Հա րա վային Դար պաս» շա բա թա թերթ Մա մա տի ան Ցե զար +995 262 2 51 71 Բ լո գեր, ա զատ լրագ րող 202. Վ րաս տան [email protected] Շի րի նյան Շու շան 209. Ֆ րան սի ա « Հա րա վային Դար պաս» շա բա թա թերթ Չո լա քյան Ժի րայր +995 262 2 51 71 «Նոր Յա ռաջ» եր կօ րյա թերթ 203. Վ րաս տան 01 55 32 06 72 Պո ղո սյան Յու րի [email protected] «Վ րաս տան» շա բա թա թերթ 210. Ֆ րան սի ա Գլ խա վոր խմ բագ րի տե ղա կալ Սի րա պյան Ժան Վա րու ժան 990 739 990 774 «Եվ րո պա և Ա րևելք» ամ սա գիր 204. Ո ւկ րաի նա [email protected] Ծե րու նյան Ժե նյա 211. Ֆ րան սի ա «Ա րա գած» ամ սա թերթ Փա փա զյան Սե դա 044–4418737, 044 503–70–33 «Քո լեք թիֆ Վան» լրատ վա կան կայք [email protected] Նա խա գահ 205. Ուկ րաի նա [email protected] Միր զա բե կյան Նո նա

278 ԵԼՈՒՅԹՆԵՐԻ Ման ել Ադաﬔ ան ՀԵՂԻՆԱԿՆԵՐԻ ՑԱՆԿ Գրիգոր Անիսոնյան Ֆահրադ Ափ ջանյան Հակոբ Ասատրյան ՀՀ նախագահ Սերժ Սարգսյանի խոսքը Ժիրայր Դանիելյան ՀՀ սփյ ռքի նախարար Հրան շ Պայծառ Գալայճեան Հակոբյանի բացման խոսքը Վահագն Գարագաշեան ԼՂՀ նախագահ Բակո Սահակյանի խոսքը Աղ նիկ Այվազյան Արցախի թեﬕ առաջնորդ Պարգև Անի Մաթևոսյան Սրբազանի խոսքը մասնակիցներին Կիրակոս Ք յ մջյան ԼՂՀ պաշտպան թյան նախարարի Կարինե Մինասյան–Թաշճյան Մովսես Հակոբյանի խոսքը Սարգիս Նաճարեան Դերենիկ Մելիքյան Մարսել Պետրոսյան Մովսես Քեշիշյան Արա Քոչ նյան Կարեն Բեքարյան Հար թ Սաս նյան Արարատ Ղ կասյան Վարդան Յ. Թաշճեան Գրիգոր Ջանիկյան Տիգրան Թավադյան Աննա Մկրտչյան Յակոբ Վարդիվառեան Համբիկ Մարտիրոսյան Էդ արդ Այվազյան Հռիփսիﬔ Հար թյ նյան Արթ ր Ղարագյոզյան Հասﬕ կ Գրիգորյան Միշա Գրիգորյան Վերա Սիսերյան Պապ Հայրապետյան Արա Սաղաթելյան Մանանա Կարապետյան Աստղիկ Ավետիսյան Հայկ Խան մյան Սիմոն Այնէճեան Արﬕ նե Մելիք–Իսրայելյան Դավիթ Հակոբյան (Նահապետյան) Հակոբ Ավետիքյան Ահարոն Շխրդմյան Նվեր Նալբանդյան Հրաչ Քալսահակյան Արﬔ ն Հարեյան Սեդա Կվրյան–Հայրիյան Շահան Գանտահարյան Խաչիկ Շահինյան–Տարագճյան Էդիկ Բաղդասարյան Նարինե Մկրտչյան Նաղաշ Մարտիրոսյան Ժիրայր Չոլաքյան Արամ Աբրահամյան Ժենյա Ծեր նյան Մերի Ավետիսյան Մյասնիկ Խրիմյան

279 280 281 Հոկտեմբերի 13: Ստեփանակերտի հուշահամալիր, հարգանքի տուրք Արցախի անկախության համար զոհված հայորդիների հիշատակին

Հոկտեմբերի 13: Ստեփանակերտի հուշահամալիր, համաժողովի մասնակիցները հարգանքի տուրք մատուցեցին Արցախի անկախության համար զոհված հայորդիների հիշատակին

282 Հոկտեմբերի 13: Համաժողովի բացում: ԼՂՀ նախագահ՝ Բակո Սահակյան, ՀՀ սփյուռքի նախարար՝ Հրանուշ Հակոբյան, Արցախի թեմի առաջնորդ Պարգև սրբազան, ՀԺՄ նախագահ՝ Աստղիկ Գևորգյան

Հոկտեմբերի 13: Համաժողովի բացում:

283 Հոկտեմբերի 15: ԼՂՀ նախագահ՝ Բակո Սահակյան, ՀՀ սփյուռքի նախարար՝ Հրանուշ Հակոբյան, Արցախի թեմի առաջնորդ Պարգև սրբազան, ՀԺՄ նախագահ՝ Աստղիկ Գևորգյան, ԼՀԸ նախագահ՝ Տիգրան Հարությունյան

Հոկտեմբերի 13: Լրագրողների համահայկական 5–րդ համաժողովի առաջին նիստ: ՀՀ սփյուռքի նախարար՝ Հրանուշ Հակոբյան, ՀԺՄ նախագահ՝ Աստղիկ Գևորգյան, «Խոսնակ» ամսագրի գլխավոր խմբագիր՝ Համբիկ Մարտիրոսյան (Լիբանան), «Ասպարեզ» օրաթերթի գլխավոր խմբագիր՝ Աբօ Պօղիկյան (ԱՄՆ) 284 Հոկտեմբերի 14: Հայ լրագրողների 5–րդ համահայկական համաժողովի առավոտյան նիստ, Ստեփանակերտ– Լոս Անջելես ուղիղ հեռուստակամուրջ: ՀՀ սփյուռքի նախարար՝ Հրանուշ Հակոբյան, ՀԺՄ նախագահ՝ Աստղիկ Գևորգյան, «ԷյԱրԹիԷն–Շանթ» հեռուստատեսության նախագահ Ռոբերտ Օղլախչյան (ԱՄՆ), «Երկիր մեդիա» հեռուստաընկերության տնօրեն Դավիթ Հակոբյան, Հայաստանի հանրային ռադիոյի տնօրենի ժամանակավոր պատասխանատու Արմեն Ամիրյան

Հոկտեմբերի 14, Ստեփանակերտ–Լոս Անջելես ուղիղ հեռուստակամուրջ: Հարավային Ամերիկայի հայ լրատվամիջոցները ներկայացնում էին Հայկ Ահարոնյանը ARTN-Shant հե- ռուստաընկերություն, Օշին Քեշիշյանը` «Արմենիան օբսերվեր» շաբաթաթերթ, Հարութ Սասունյանը` «Կա- լիֆորնիա Կուրիեր» շաբաթաթերթ, Ապո Ջաբարյանը` «Հայ կյանք» շաբաթաթերթ, Վահան Վահանյանը` «Նոր Հայաստան» օրաթերթ և Արմեն Դիլանյանը` ազատ լրագրող:

285 Հոկտեմբերի 15, Հայ լրագրողների 5–րդ համահայկական համաժողովի առավոտյան նիստ, Ստեփանակերտ– Լիբանան ուղիղ հեռուստակամուրջ: Նիստավար` ՀՀ սփյուռքի նախարար Հրանուշ Հակոբյան, Հայաստանի հանրային ռադիոյի տնօրենի ժամանակավոր պատասխանատու Արմեն Ամիրյան

Հոկտեմբերի 14, ԼՂՀ Ազգային ժողովում հանդիպում ԼՂՀ ԱԺ նախագահ Արթուր Ղուլյանի, փոխխոսնակ Արթուր Թովմասյանի, խմբակցությունների ներկայացուցիչների հետ, Նկարում ձախից` ՀՀ սփյուռքի նախարար Հրանուշ Հակոբյան, ԼՂՀ ԱԺ նախագահ Արթուր Ղուլյան, փոխխոսնակ Արթուր Թովմասյան

286 Հոկտեմբերի 14, ԼՂՀ Ազգային ժողովում հանդիպում ԼՂՀ ԱԺ նախագահ Արթուր Ղուլյանի, փոխխոսնակ Արթուր Թովմասյանի, խմբակցությունների ներկայացուցիչների հետ

Արցախի պարի պետական համույթ

287 Հոկտեմբերի 15, Արցախի զորամասերից մեկին կից զորավարժարան

Հոկտեմբերի 15, ՀՀ սփյուռքի նախարարության և Համաշխարհային հայկական կոնգրեսի կազմակերպած «Հայապահպանության գործում ունեցած նշանակալի ավանդի համար» համահայկական ամենամյա մրցանակաբաշխությունը «Լավագույն հայկական լրատվամիջոց» անվանակարգում

288 Հոկտեմբերի 15: ՀՀ սփյուռքի նախարարության և Համաշխարհային հայկական կոնգրեսի կազմա- կերպած «Հայապահպանության գործում ունեցած նշանակալի ավանդի համար» համահայկական ամենամյա մրցանակաբաշխությունը «Լավագույն հայկական լրատվամիջոց» անվանակարգում, ՀՀ սփյուռքի նախարար Հրանուշ Հակոբյանը, Համաշխարհային հայկական կոնգրեսի (ՀՀԿ) նա- խագահ Արա Աբրահամյանը, «Ազդակ» օրաթերթի տնօրեն, գլխավոր խմբագիր Շահան Գանտահարյան (Լիբանան) («Լավագույն հայկական լրատվամիջոց» անվանակարգի տպագիր լրատվամիջոց (օրաթերթ, շաբաթաթերթ) ենթաանվանակարգի գլխավոր մրցա- նակակիր), «Համայնապատկեր» գրական մշակու- թային հանդեսի տնօրեն-հրատարակիչ, գլխավոր խմբագիր Սարո Գյոդակյան (ԱՄՆ) («Լավագույն հայկական լրատվամիջոց» անվանակարգի տպա- գիր լրատվամիջոց (ամսագիր, ամսաթերթ, պար- բերա կան, հանդես) ենթաանվանակարգում գլխավոր մրցանակակիր), «ԷյԱրԹիԷն-Շանթ» հեռուս- տատեսության նախագահ Ռոբերտ Օղլախչյան (ԱՄՆ) («Լավագույն հայկական լրատվամիջոց» անվանակարգի հեռուստատեսություն ենթա ան վա- նակարգում գլխավոր մրցանակակիր)

Հոկտեմբերի 16, Համաժողովի մասնակիցները եղան Նորավանքում

289