25 2006 24

23 22 's-Hertogenbosch 21 20 in de rij 19

18

17

16

15

14

13

12

11

10

9

8

7

6

5

4

3

2 O & S 1 september 2006 0 20406080 Voorwoord

In deze publicatie wordt 's-Hertogenbosch vergeleken met alle gemeenten in Nederland die meer dan 100.000 inwoners hebben.

Hoe staat de stad ervoor in vergelijking met andere steden? Met de publicatie ’s-Hertogenbosch in de rij wordt op tal van onderwerpen de positionering van de stad ten opzichte van andere steden in beeld gebracht. Steeds meer is er behoefte, zo blijkt uit vragen aan het bureau voor Onderzoek en Statistiek (O&S), aan een vergelijking met andere steden. Het beeld over de eigen positie van de stad krijgt daarmee context en kan daarmee worden verscherpt. Met deze ‘benchmark’ wordt op deze vragen ingespeeld.

In één oogopslag wordt de relatieve positie van ’s-Hertogenbosch belicht op onderwerpen als bevolking, wonen, werk en inkomen, onderwijs, economie, verkeer en vervoer, leefbaarheid en veiligheid, cultuur en vrije tijd, welzijn en gezondheid.

De basis voor deze publicatie is gelegen in het werk van de werkgroep Meetlat van de Vereniging voor Statistiek en Onderzoek (VSO). Hiervan is dan ook dankbaar gebruik gemaakt.

Hoewel voor ’s-Hertogenbosch vaak actuelere gegevens beschikbaar zijn, worden die in deze publicatie niet gebruikt om de vergelijking zo zuiver mogelijk te houden. De vergelijking staat in deze publicatie immers centraal.

September 2006 O&S Inhoudsopgave

1 Bevolking 1.1 Aantal inwoners 1.2 Aandeel 0-14 jarigen 1.3 Aandeel 65 plussers 1.4 Aandeel allochtonen 1.5 Huishoudens 1.6 Aandeel alleenstaanden 1.7 Aandeel eenoudergezinnen 1.8 Migratiesaldo

2 Wonen 2.1 Percentage koopwoningen 2.2 Verkoopprijs koopwoningen 2.3 Percentage sociale huurwoningen 2.4 Aandeel huurwoningen met huursubsidie 2.5 Waardering van de eigen woning 2.6 Verhuismobiliteit 2.7 Beste woongemeente 2006

3 Werk en inkomen 3.1 Gemiddeld besteedbaar inkomen per huishouden 3.2 Huishoudens met een laag inkomen 3.3 Arbeidsparticipatie 3.4 Werkzoekenden 3.5 Bijstand 3.6 Arbeidsongeschikten

4 Onderwijs 4.1 Ingeschreven studenten 4.2 Percentage leerlingen onvertraagd naar diploma 4.3 Aandeel hoogopgeleiden

5 Economie 5.1 Economische toplocaties 5.2 Aantrekkelijkheidsindex 5.3 Sociaal-economische index 5.4 Aantal banen voor de potentiële beroepsbevolking 5.5 Groei banen 2000-2005 5.6 Banen in de industrie 5.7 Banen in zakelijke diensten 5.8 Banen in de ICT 5.9 Jonge bedrjiven 5.10 Aandeel startende bedrijven 5.11 Aandeel opgeheven bedrijven 5.12 Aangeboden kantoorruimte 5.13 Eersteklas huurprijs kantoorruimte 5.14 Winkeloppervlakte 5.15 Aangeboden winkeloppervlakte

6 Verkeer en vervoer 6.1 In- en uitstappende treinreizigers 6.2 Bereikbaarheid Openbaar Vervoer 6.3 Bereikbaarheid met de auto 6.4 Autodichtheid 6.5 Verkeersslachtoffers

7 Leefbaarheid en Veiligheid 7.1 Sociale kwaliteit van de woonomgeving 7.2 Fysieke kwaliteit van de woonomgeving 7.3 Woninginbraak 7.4 Politieaangiftes totaal

8 Cultuur en vrije tijd 8.1 Monumenten 8.2 Toeristische bezoeken 8.3 Bioscoopbezoek 8.4 Theatercapaciteit 8.5 Horecabedrijven 8.6 Cafés/Bars 8.7 Restaurants 8.8 Hotelcapaciteit 8.9 Toerisme

9 Welzijn en gezondheid 9.1 Beddencapaciteit ziekenhuis 9.2 Kinderopvang 9.3 Aantal wachtenden in de zorg

10 Overig 10.1 Opkomst lokale verkiezingen 10.2 Algemeen Dagblad - misdaadscores, 2005 10.3 Lokale lasten 10.4 Oordeel gemeentewebsite 1.1 Aantal inwoners Betreft het aantal inwoners op 01-01-2006

Amsterdam

Rotterdam

's-Gravenhage

Utrecht

Eindhoven

Tilburg

Groningen

Almere

Breda

Nijmegen

Apeldoorn

Enschede

Haarlem

Arnhem

Zaanstad

Amersfoort

Haarlemmermeer

's-Hertogenbosch (18) 134.717

Maastricht

Dordrecht

Leiden

Zoetermeer

Zwolle

Emmen

Ede

0 100.000 200.000 300.000 400.000 500.000 600.000 700.000 800.000

2002 2006 aantal inwoners Bron: CBS Aantal inwoners Nederland op 1-1-2006: 16.335.509

5 1.2 Aandeel 0-14 jarigen Het percentage van de bevolking van 0-14 jaar op 01-01-2006

Almere

Amersfoort

Haarlemmermeer

Ede

Zoetermeer

Zwolle

Zaanstad

Dordrecht

Apeldoorn

Emmen

's-Gravenhage

Breda

's-Hertogenbosch (13) 17,3%

Rotterdam

Tilburg

Enschede

Haarlem

Arnhem

Utrecht

Amsterdam

Eindhoven

Leiden Nederland: 18,3%

Nijmegen

Maatstricht

Groningen

0% 3% 6% 9% 12% 15% 18% 21% 24% 27%

2002 2006 percentage van de bevolking

Bron: CBS

6 1.3 Aandeel 65-plussers Het percentage van de bevolking dat 65 jaar of ouder is op 01-01-2006

Maastricht

Emmen

Apeldoorn

Eindhoven

Haarlem

Breda

Rotterdam

Dordrecht

Zaanstad

Ede

Enschede

's-Gravenhage

's-Hertogenbosch (13) 13,2

Nijmegen

Tilburg

Zwolle

Arnhem

Amersfoort

Leiden

Groningen

Amsterdam

Zoetermeer Nederland: 14,3%

Utrecht

Haarlemmermeer

Almere

0% 3% 6% 9% 12% 15% 18%

2002 2006 percentage van de bevolking

Bron: CBS

7 1.4 Aandeel allochtonen Het percentage van de bevolking dat (niet-westers) allochtoon is op 01-01-2005

Rotterdam

Amsterdam

's-Gravenhage

Almere

Utrecht

Arnhem

Dordrecht

Zaanstad

Zoetermeer

Eindhoven

Leiden

Enschede

Amersfoort

Tilburg

Haarlem

Nijmegen

Haarlemmermeer

Breda

's-Hertogenbosch (19) 9,9%

Groningen

Zwolle

Maastricht

Ede Nederland: 10,4% Apeldoorn

Emmen

0% 10% 20% 30% 40% percentage van de bevolking 2002 2005

Bron: CBS

8 1.5 Huishoudens Het aantal personen per huishouden op 01-01-2005

Ede

Almere

Haarlemmermeer

Zoetermeer

Emmen

Apeldoorn

Amersfoort

Zaanstad

Dordrecht

Zwolle

's-Hertogenbosch (10) 2,2

Breda

Tilburg

Enschede

Haarlem

Eindhoven

Arnhem

's-Gravenhage

Rotterdam

Maastricht

Leiden

Nijmegen Nederland: 2,3

Utrecht

Amsterdam

Groningen

0123

2003 2005 aantal personen

Bron: CBS

9 1.6 Aandeel alleenstaanden Van het aantal huishoudens het percentage alleenstaanden op 01-01-2005

Groningen

Amsterdam

Utrecht

Nijmegen

Leiden

's-Gravenhage

Rotterdam

Maastricht

Arnhem

Haarlem

Eindhoven

Enschede

Tilburg

Zwolle

Breda

's-Hertogenbosch (16) 37,4%

Dordrecht

Amersfoort

Zaanstad

Apeldoorn Nederland: 34,5% Ede

Zoetermeer

Emmen

Almere

Haarlemmermeer

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70%

2001 2005 percentage huishoudens

Bron: CBS

10 1.7 Aandeel eenoudergezinnen Van het aantal huishoudens het percentage eenoudergezinnen op 01-01-2005

Almere

Rotterdam

Amsterdam

Zoetermeer

's-Gravenhage

Dordrecht

Zaanstad

Arnhem

Haarlem

Nijmegen

Tilburg

Amersfoort

Maastricht

Haarlemmermeer

's-Hertogenbosch (15) 6,2%

Breda

Eindhoven

Emmen

Zwolle

Groningen Nederland: 6,3%

Enschede

Leiden

Apeldoorn

Utrecht

Ede

0% 2% 4% 6% 8% 10% 12% 2001 2005 Percentage huishoudens

Bron: CBS

11 1.8 Migratiesaldo Het saldo van vestiging en vertrek per 1000 inwoners over 2004

Haarlemmermeer

Almere

Utrecht

Zoetermeer

Breda

Amersfoort

Nijmegen

Enschede

Groningen

Ede

Zwolle

Eindhoven

Emmen

Tilburg

Apeldoorn

Maastricht

's-Hertogenbosch (17) -1,64

Zaanstad

Haarlem

Arnhem

's-Gravenhage

Dordrecht

Leiden

Rotterdam

Amsterdam

-20 0 20 40 aantal per 1000 inwoners 2002 2004

Bron: CBS

12 2.1 Percentage koopwoningen Van alle woningen het percentage koopwoningen, 1-1-2005

Ede

Haarlemmermeer

Almere

Emmen

Apeldoorn

Amersfoort

Breda

Zwolle

Utrecht

Tilburg

Zoetermeer

's-Hertogenbosch (12) 49,6%

Dordrecht

Zaanstad

Haarlem

Enschede

Leiden

Eindhoven

Groningen

's-Gravenhage Nederland: 56,4% Maastricht

Nijmegen

Arnhem

Rotterdam

Amsterdam

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80%

2001 2005 percentage woningen

Bron: VROM/ABF In 's-Hertogenbosch is het percentage koopwoningen op 1-1-2006: 53,1% (Bron: gemeente 's-Hertogenbosch)

13 2.2 Verkoopprijs koopwoningen De gemiddelde verkoopprijs van bestaande koopwoningen (2005)

Haarlemmermeer

Ede

's-Hertogenbosch (3) € 247.000,-

Amersfoort

Apeldoorn

Amsterdam

Breda

Leiden

Haarlem

Utrecht

Nijmegen

Maastricht

Eindhoven

Zwolle

Zoetermeer

Tilburg

Zaanstad

Almere

's-Gravenhage

Arnhem

Dordrecht

Emmen Nederland: € 223.000,- Enschede

Rotterdam

Groningen

0 50 100 150 200 250 300

2002 2005 x1000 euro 's

Bron: VROM/kadaster

14 2.3 Percentage sociale-huurwoningen Van het aantal huurwoningen het percentage sociale-huurwoningen, 01-01-2005

Rotterdam

Amsterdam

Nijmegen

Eindhoven

Groningen

Zaanstad

Arnhem

Enschede

Maastricht

's-Hertogenbosch (10) 40,2%

Zoetermeer

Utrecht

Leiden

Tilburg

Amersfoort

Zwolle

's-Gravenhage

Haarlem

Breda

Apeldoorn

Dordrecht Nederland: 33,6%

Emmen

Almere

Ede

Haarlemmermeer

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60%

2002 2005 percentage sociale huurwoningen

Bron: VROM/DGW

15 2.4 Aandeel huurwoningen met huursubsidie Stand huursubsidie-ontvangers op 1-1-2005

Enschede

Groningen

Almere

Emmen

Nijmegen

Tilburg

Maastricht

Dordrecht

Utrecht

Arnhem

Breda

Rotterdam

Eindhoven

's-Gravenhage

Zwolle

Leiden

Ede

Zoetermeer

's-Hertogenbosch (19) 32,5%

Apeldoorn

Zaanstad

Amersfoort

Haarlem

Amsterdam

Haarlemmermeer

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60%

2002 2005 percentage

Bron: VROM DGW/systeem woningvoorraad

16 2.5 Waardering van de eigen woning N.a.v. stellingen: De woning is geschikt, - is te klein, - is slecht onderhouden, - ademt goede sfeer 2003-2004

Enschede

Tilburg

Zwolle

Zoetermeer

Dordrecht

Eindhoven

Zaanstad

Breda

's-Hertogenbosch (9) 7,5

Almere

Groningen

's-Gravenhage

Arnhem

Nijmegen

Rotterdam

Leiden

Amsterdam

5 5,5 6 6,5 7 7,5 8 8,5

2001/2002 2003/2004 waarderingscijfer

Bron: Monitor Leefbaarheid en Veiligheid

17 2.6 Verhuismobiliteit Betreft het totaal aan binnenverhuizingen plus de halve som van vestiging en vertrek (binnenlandse migratie) in 2004 als percentage van het aantal inwoners

Groningen

Utrecht

Arnhem

's-Gravenhage

Nijmegen

Enschede

Rotterdam

Maastricht

Amsterdam

Zwolle

Leiden

Breda

Tilburg

Eindhoven

Almere

Dordrecht

's-Hertogenbosch (17) 11,3%

Amersfoort

Haarlem

Apeldoorn

Ede

Emmen

Zoetermeer

Zaanstad

Haarlemmermeer

0% 10% 20% 30%

2002 2004 percentage

Bron: CBS

18 2.7 Beste woongemeente 2006 Rangorde (1=best) berekend van alle 458 gemeente betreffende: aanbod voorzieningen, zorg, woningen, economie, vrije tijd, veiligheid en kenmerken inwoners 2006

Amsterdam - 12

Arnhem - 14

's-Gravenhage - 16

Groningen - 23

Haarlem - 31

Dordrecht - 33

Utrecht - 41

Rotterdam - 44

Breda - 46

Leiden - 50

Zwolle - 53

Eindhoven - 57

Maastricht - 60

Apeldoorn - 66

's-Hertogenbosch (15) - 69 69

Nijmegen - 80

Ede - 83

Zaanstad - 88

Amersfoort - 99

Emmen - 109

Zoetermeer - 136

Enschede - 162

Haarlemmermeer - 175

Almere - 182

Tilburg - 206

0 50 100 150 200 250

plaats in rangorde 2004 2006

Bron: Elsevier, juni 2006

19 20 3.1 Gemiddeld besteedbaar inkomen per huishouden Het bruto-inkomen min premies sociale zekerheid en andere betaalde overdrachten (o.a. alimentatie) en de loon-, inkomsten-, en vermogensbelasting over 2003

Haarlemmermeer

Zoetermeer

Amersfoort

Ede

Almere

Apeldoorn

Breda

's-Hertogenbosch (8) € 29.100,-

Zaanstad

Zwolle

Leiden

Haarlem

Utrecht

Tilburg

Dordrecht

Eindhoven Nederland: € 29.000,- Maastricht

Emmen

's-Gravenhage

Nijmegen

Arnhem

Enschede

Amsterdam

Groningen

Rotterdam

0 10.000 20.000 30.000 40.000 euro 's 2002 2003

Bron: CBS/RIO2003

21 3.2 Huishoudens met een laag inkomen De lage inkomensgrens is vastgesteld op 9.249 euro (voor alleenstaande). Het inkomen van huishoudens is gecorrigeerd voor verschillen in huishoudsamenstelling.

Amsterdam

Rotterdam

's-Gravenhage

Arnhem

Groningen

Maastricht

Enschede

Nijmegen

Dordrecht

Utrecht

's-Hertogenbosch (11) 10%

Tilburg

Eindhoven

Leiden

Haarlem

Almere

Breda

Zwolle

Emmen

Amersfoort

Ede Nederland: 9%

Zoetermeer

Zaanstad

Apeldoorn

Haarlemmermeer

0% 4% 8% 12% 16% 20%

2002 2003 percentage

Bron: CBS/RIO 2003

22 3.3 Arbeidsparticipatie De werkzame beroepsbevolking in procenten van de bevolking van 15-65 jaar in 2003-2005

Haarlemmermeer

Haarlem

Amersfoort

Zoetermeer

Leiden

Breda

's-Hertogenbosch (7) 66,5%

Almere

's-Gravenhage

Zaanstad

Zwolle

Utrecht

Apeldoorn

Dordrecht

Ede

Amsterdam

Tilburg

Nijmegen

Eindhoven

Emmen

Arnhem

Enschede Nederland: 63,6% Rotterdam

Groningen

Maastricht

0% 20% 40% 60% 80% 100% 2001/2003 2003/2005 percentage

Bron: CBS/EBB (Enquête BeroepsBevolking)

23 3.4 Werkzoekenden betreft: aantal niet-werkende werkzoekenden per 1000 personen in de leeftijd van 15 t/m 64 jaar 1-1-2005

Rotterdam

Arnhem

Emmen

Amsterdam

Enschede

Nijmegen

Groningen

's-Gravenhage

Eindhoven

Maastricht

Dordrecht

Breda

Almere

's-Hertogenbosch (14) 69

Utrecht

Amersfoort

Zwolle

Tilburg

Zoetermeer

Apeldoorn Nederland: 63 Leiden

Haarlem

Zaanstad

Ede

Haarlemmermeer

0 20 40 60 80 100 120 140 2003 2005 aantal niet werkende werkzoekenden

Bron: CBS/ Centra voor werk en Inkomen

24 3.5 Bijstand Percentage in de bijstand op de bevolking van 15-65 jaar op 01-01-2005

Rotterdam

Amsterdam

's-Gravenhage

Arnhem

Groningen

Nijmegen

Dordrecht

Enschede

Utrecht

Maastricht

Tilburg

Eindhoven

Breda

Emmen

Almere

's-Hertogenbosch (16) 3,7%

Leiden

Zwolle

Haarlem

Zoetermeer

Amersfoort

Zaanstad

Apeldoorn

Ede

Haarlemmermeer

0% 2% 4% 6% 8% 10% 12%

2003 2005 percentage

Bron: CBS

25 3.6 Arbeidsongeschikten Het percentage arbeidsongeschikten op de bevolking van 15-65 jaar op 01-01-2005 Het betreft de arbeidsongeschiktheidsuitkeringen WAZ, WAO en Wajong

Emmen

Zaanstad

Maastricht

Enschede

Haarlem

Apeldoorn

's-Hertogenbosch (7) 9,3%

Arnhem

Amsterdam

Amersfoort

Zwolle

Tilburg

Eindhoven

Almere

's-Gravenhage

Utrecht

Haarlemmermeer

Nijmegen

Dordrecht

Ede

Rotterdam

Zoetermeer Nederland: 8,5% Breda

Groningen

Leiden

0% 2% 4% 6% 8% 10% 12%

2003 2005 percentage

Bron: UWV

26 4.1 Ingeschreven studenten Het aantal studenten (HBO, WO) dat in de betreffende gemeente als student staat geregistreerd voor het studiejaar 2005-2006 als percentage van de bevolking (inclusief deeltijdstudenten)

Groningen

Utrecht

Nijmegen

Leiden

Zwolle

Enschede

Maastricht

Eindhoven

Tilburg

Breda

Amsterdam

Rotterdam

Arnhem

's-Hertogenbosch (14) 7,0%

's-Gravenhage

Haarlem

Ede

Amersfoort

Emmen

Almere

Dordrecht

Apeldoorn

Zaanstad

Zoetermeer

Haarlemmermeer

0% 5% 10% 15% 20% 25% 30%

2003-2004 2005-2006 percentage

Bron: HBO-raad, VSU: bewerking GIC, Groningen

27 4.2 Percentage leerlingen (Havo/VWO) onvertraagd naar diploma Percentage geslaagden voor het eindexamen met een correctie voor het aantal zittenblijvers vanaf de derde klas

Zoetermeer

Nijmegen

's-Hertogenbosch (3) 66,8%

Tilburg

Zwolle

Enschede

Amersfoort

Zaanstad

Eindhoven

Leiden

Almere

Apeldoorn

Haarlemmermeer

Breda

Dordrecht

Maastricht

Ede

's-Gravenhage

Arnhem

Utrecht

Haarlem

Emmen

Groningen

Amsterdam

Rotterdam

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80%

2004 2005 percentage

Bron: Elsevier, januari 2005 'de beste scholen' Kerngegeven van de inspectie

28 4.3 Aandeel hoogopgeleiden Percentage van de beroepsbevolking met een afgeronde HBO of universitaire opleiding 2001-2003

Utrecht

Amsterdam

Leiden

Nijmegen

Groningen

Amersfoort

Eindhoven

Haarlem

's-Hertogenbosch (9) 36,8%

Breda

Arnhem

's-Gravenhage

Maastricht

Zoetermeer

Tilburg

Zwolle

Rotterdam

Nederland

Dordrecht

Ede

Almere

Haarlemmermeer

Enschede Nederland: 28,1% Apeldoorn

Zaanstad

Emmen

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60%

2000-2002 2001-2003 percentage

Bron: CBS/EBB (Enquête BeroepsBevolking)

29 30 5.1 Economische toplocaties Rapportcijfer voor economische groeiprestaties, economische specialisaties en vestigingsklimaat, 2003

Haarlemmermeer

's-Hertogenbosch (2) 7,8

Zwolle

Breda

Amersfoort

Utrecht

Almere

Groningen

Rotterdam

Amsterdam

Tilburg

Eindhoven

's-Gravenhage

Arnhem

Apeldoorn

Maastricht

Nijmegen

Zoetermeer

Dordrecht

Leiden

Enschede

Zaanstad

Haarlem

Ede

Emmen

0246810

2002 2003 rapportcijfer

Bron: Bureau Louter

31 5.2 Aantrekkelijkheidsindex Rangorde (1=hoogste, 50 = laagste) van de 50 grootste steden Betreft: Bereikbaarheid, cultureel aanbod, aantal misdrijven, %koopwonigen, nabijheid natuurgebieden culinair aanbod, universiteiten, %vooroorlogse woningen

Amsterdam

Utrecht

's-Gravenhage

Haarlem

's-Hertogenbosch 6

Haarlemmermeer

Amersfoort

Leiden

Nijmegen

Zwolle

Zaanstad

Zoetermeer

Tilburg

Rotterdam

Ede

Eindhoven

Arnhem

Breda

Groningen

Apeldoorn

Dordrecht

Maastricht

Almere

Enschede

Emmen

0 1020304050

2005 2006 rangorde

Bron: Atlas voor gemeenten 2006

32 5.3 Sociaal-economische index Rangorde (1=hoogste, 50 = laagste) van de 50 grootste steden Betreft: Bijstand, werkloosheid, arbeidsongeschiktheid, armoede, % laagopgeleiden, participatie vrouwen, banen, % groeisectoren

Haarlemmermeer

Amersfoort

Zoetermeer

Zwolle

Breda

Utrecht

Leiden

's-Hertogenbosch 12

Haarlem

Apeldoorn

Ede

Eindhoven

Amsterdam

Zaanstad

Tilburg

's-Gravenhage

Almere

Nijmegen

Groningen

Arnhem

Dordrecht

Rotterdam

Maastricht

Enschede

Emmen

0 1020304050

2005 2006 rangorde

Bron: Atlas voor gemeenten 2006

33 5.4 Aantal banen voor de potentiële beroepsbevolking Het aantal banen (medio 2005) voor meer dan 12 uur, op de bevolking van 15-65 jaar

Haarlemmermeer

Utrecht

's-Hertogenbosch (3) 69%

Zwolle

Eindhoven

Groningen

Arnhem

Amsterdam

Maastricht

Nijmegen

Apeldoorn

Amersfoort

Breda

Rotterdam

's-Gravenhage

Tilburg

Enschede

Ede

Leiden Nederland: 45,6% Haarlem

Dordrecht

Emmen

Zaanstad

Zoetermeer

Almere

0% 20% 40% 60% 80% 100% percentage 2002 2005

Bron: ETIN/LISA

34 5.5 Groei banen 2000-2005 Toe- en afname van het aantal banen in 2000-2005, gerelateerd aan de bevolking van 15-65 jaar

Almere

Amersfoort

Haarlem

Amsterdam

Haarlemmermeer

Zwolle

Leiden

's-Gravenhage

Apeldoorn

Tilburg

Nijmegen

Groningen

Eindhoven

Ede

Enschede

Rotterdam

Arnhem

Emmen

Maastricht

's-Hertogenbosch (20) -0,9%

Utrecht

Breda

Zaanstad

Dordrecht

Zoetermeer

-20% 0% 20% 40% 60% 1996-2002 2000-2005 percentage

Bron: ETIN/LISA

35 5.6 Banen in de industrie Aandeel banen in de industrie op het totaal aantal banen, 2005

Emmen

Tilburg

Zaanstad

Eindhoven

Enschede

Dordrecht

Nijmegen

Apeldoorn

Maastricht

Haarlem

Zoetermeer

Ede

Almere

Leiden

Breda

Zwolle

's-Hertogenbosch (17) 8,4%

Rotterdam

Amersfoort

Groningen Nederland: 12,3%

Arnhem

Haarlemmermeer

Amsterdam

Utrecht

's-Gravenhage

0% 5% 10% 15% 20% 25%

2004 2005 percentage

Bron: ETIN/LISA

36 5.7 Banen in zakelijke diensten Aandeel banen in zakelijke diensten op het totaal aantal banen, 2005

Almere

Amsterdam

Amersfoort

Utrecht

Eindhoven

Arnhem

Zoetermeer

Groningen

's-Hertogenbosch (9) 18%

Rotterdam

Haarlem

Maastricht

Zaanstad

Breda

's-Gravenhage

Haarlemmermeer

Zwolle

Enschede

Apeldoorn

Ede

Nijmegen Nederland: 14,3%

Dordrecht

Leiden

Tilburg

Emmen

0% 5% 10% 15% 20% 25% 2004 2005 percentage

Bron: ETIN/LISA

37 5.8 Banen in de ICT Aandeel banen in de ICT op het totaal aantal banen, 2005

's-Gravenhage

Maastricht

's-Hertogenbosch (3) 4%

Amersfoort

Groningen

Eindhoven

Zoetermeer

Amsterdam

Utrecht

Zwolle

Haarlemmermeer

Haarlem

Apeldoorn

Almere

Nijmegen

Rotterdam

Arnhem

Breda

Ede

Zaanstad Nederland: 1,2%

Enschede

Tilburg

Emmen

Dordrecht

Leiden

0% 2% 4% 6% 8% 10% 2004 2005 percentage

Bron:ETIN/LISA

38 5.9 Jonge bedrijven Aandeel bedrijven die jonger zijn dan 5 jaar, 01-01-2005

Almere

Amersfoort

Utrecht

Groningen

Zoetermeer

Amsterdam

Arnhem

's-Gravenhage

Emmen

Eindhoven

Enschede

Haarlem

Leiden

Rotterdam

Nijmegen

's-Hertogenbosch (16) 36,5%

Zwolle

Dordrecht

Tilburg

Breda

Haarlemmermeer

Apeldoorn Nederland: 34,3% Zaanstad

Ede

Maastricht

0% 20% 40% 60%

2000 2005 percentage

Bron: VVK/KvK

39 5.10 Aandeel startende bedrijven Het aandeel startende bedrijven in 2005

Almere

Utrecht

Groningen

Dordrecht

Emmen

Apeldoorn

Arnhem

Enschede

Zoetermeer

Amersfoort

Eindhoven

's-Gravenhage

Tilburg

Leiden

Haarlem

Nijmegen

Zwolle

Breda

's-Hertogenbosch (19) 6,2%

Rotterdam

Maastricht

Zaanstad Nederland: 5,8% Ede

Amsterdam

Haarlemmermeer

0% 2% 4% 6% 8% 10% 2004 2005

Bron: VVK/KvK

40 5.11 Aandeel opgeheven bedrijven Het percentage opgeheven bedrijven in het jaar 2005

Almere

Rotterdam

Dordrecht

Enschede

Arnhem

Nijmegen

Zaanstad

's-Gravenhage

Amsterdam

Haarlem

Groningen

Emmen

Utrecht

Eindhoven

Amersfoort

Tilburg

Maastricht

Zwolle

Zoetermeer

Breda

Leiden

Apeldoorn Nederland: 5,2% Haarlemmermeer

's-Hertogenbosch (26) 4,9%

Ede

0% 2% 4% 6% 8% 10% 2004 2005

Bron: VVK/KvK

41 5.12 Aangeboden kantoorruimte Aanbod vrijkomende of op te leveren kantoorruimte in m2 per 100 inwoners In maart 2005

Haarlemmermeer

Amsterdam

Utrecht

Arnhem

Eindhoven

's-Hertogenbosch (6) 92 m2

Amersfoort

Zoetermeer

's-Gravenhage

Groningen

Breda

Rotterdam

Almere

Maastricht

Enschede

Apeldoorn

Ede

Haarlem

Nijmegen

Zwolle

Leiden

Tilburg

Zaanstad

Emmen

Dordrecht

0 50 100 150 200 250

12/2003 03/2005 m 2 vloeroppervlakte

Bron: VGM

42 5.13 Eersteklas huurprijs kantoorruimte Huurprijzen van toplokaties in euro per m 2 per jaar van de op 1-1-2005 aangeboden kantoren, exclusief BTW en servicekosten

Amsterdam

Haarlemmermeer

's-Gravenhage

Utrecht

Haarlem

Rotterdam

Amersfoort

Zwolle

Eindhoven

's-Hertogenbosch (10) € 160,-

Arnhem

Almere

Leiden

Maastricht

Zoetermeer

Zaanstad

Apeldoorn

Breda

Groningen

Tilburg

Enschede

Nijmegen

Dordrecht

Ede

Emmen

0 100 200 300 400 2004 2005 euro'seuro's

Bron: DTZ Zadelhoff

43 5.14 Winkeloppervlakte Het m 2 verkoopvloeroppervlakte per 1000 inwoners

Emmen

Groningen

Breda

Enschede

's-Hertogenbosch (5) 1.856 m2

Arnhem

Eindhoven

Zaanstad

Zwolle

Maastricht

Amersfoort

Utrecht

Apeldoorn

Haarlem

Haarlemmermeer

Nijmegen

Tilburg

Rotterdam

Dordrecht

Ede

's-Gravenhage

Amsterdam

Zoetermeer

Leiden

Almere

0 500 1.000 1.500 2.000 2.500 2005 2006 m 2 vloeroppervlakte

Bron: Locatus Retail Handboek 2006

44 5.15 Aangeboden winkeloppervlakte Aangeboden winkeloppervlakte in m 2 per 100 inwoners In maart 2005

Groningen

Amersfoort

Ede

Enschede

Eindhoven

Zaanstad

Emmen

Leiden

Apeldoorn

Amsterdam

Utrecht

Nijmegen

's-Gravenhage

Rotterdam

's-Hertogenbosch (15) 5,4 m2

Zwolle

Breda

Arnhem

Dordrecht

Tilburg

Haarlemmermeer

Almere

Maastricht

Haarlem

Zoetermeer

0 5 10 15 20 25 12/2003 03/2005 m 2 vloeroppervlakte

Bron: VGM

45 46 6.1 In- en uitstappende treinreizigers Aantal treinreizigers per 100 inwoners in 2005

Utrecht

Leiden

Haarlemmermeer

Amsterdam

's-Hertogenbosch (5) 32

Arnhem

Amersfoort

Zwolle

's-Gravenhage

Nijmegen

Haarlem

Eindhoven

Rotterdam

Almere

Zaanstad

Zoetermeer

Dordrecht

Groningen

Maastricht

Tilburg

Ede

Breda

Enschede

Apeldoorn

Emmen

0 102030405060

2003 2005 Aantal reizigers

Bron: NS Commercie/ Marketingonderzoek en -advies

47 6.2 Bereikbaarheid Openbaar Vervoer Bereikbaarheid van een stad gemeten over het spoor

Utrecht

's-Gravenhage

Rotterdam

Amsterdam

Leiden

Dordrecht

Amersfoort

Haarlem

Zoetermeer

Haarlemmermeer

Zaanstad

's-Hertogenbosch (12) 36

Arnhem

Tilburg

Almere

Eindhoven

Breda

Nijmegen

Ede

Zwolle

Apeldoorn

Groningen

Enschede

Maastricht

Emmen

0 10203040506070

score

Bron: Stichting Atlas voor gemeenten 2004

48 6.3 Bereikbaarheid met de auto Bereikbaarheid van een stad gemeten over de weg

's-Gravenhage

Rotterdam

Zoetermeer

Haarlemmermeer

Utrecht

Amsterdam

Leiden

Dordrecht

Amersfoort

Zaanstad

Haarlem

's-Hertogenbosch (12) 64,1

Breda

Ede

Almere

Arnhem

Tilburg

Nijmegen

Eindhoven

Apeldoorn

Zwolle Gemiddeld: 57,8 Groningen

Maastricht

Enschede

Emmen

0 102030405060708090100

score

Bron: Stichting Atlas voor gemeenten 2004

49 6.4 Autodichtheid Aantal personenauto's per huishouden, 1-1-2003

Haarlemmermeer

Almere

Ede

Emmen

Apeldoorn

Breda

's-Hertogenbosch (7) 0,99

Zoetermeer

Nijmegen

Amersfoort

Tilburg

Zaanstad

Dordrecht

Eindhoven

Zwolle

Enschede

Haarlem Nederland: 1,02 Utrecht

Arnhem

Maastricht

's-Gravenhage

Leiden

Rotterdam

Groningen

Amsterdam

0,0 0,2 0,4 0,6 0,8 1,0 1,2 1,4

aantal auto's Bron: CBS/RDW/OVG

50 6.5 Verkeersslachtoffers Het aantal zware verkeersslachtoffers per 1000 inwoners over het jaar 2004 (Doden en ziekenhuisslachtoffers)

Amsterdam

Almere

Zoetermeer

Maastricht

's-Gravenhage

Rotterdam Nederland: 0,6 Nijmegen

Dordrecht

Haarlem

Zaanstad

's-Hertogenbosch (11) 0,6

Arnhem

Utrecht

Emmen

Amersfoort

Breda

Groningen

Ede

Zwolle

Leiden

Enschede

Apeldoorn

Tilburg

Eindhoven

Haarlemmermeer

0,0 0,5 1,0 1,5 2,0

2003 2004 aantal zware verkeersslachtoffers

Bron: Adviesdienst Verkeer en Vervoer

51 52 7.1 Sociale kwaliteit van de woonomgeving Rapportcijfer n.a.v. uitspraken zoals: mensen kennen elkaar nauwelijks; men gaat op een prettige manier met elkaar om; gezellige buurt met veel saamhorigheid; voel mij er thuis (2003-2004) 1=slecht 10=goed

Groningen

Arnhem

Enschede

Breda

Tilburg

Emmen

Zwolle

Dordrecht

's-Hertogenbosch 6,1

Nijmegen

Leiden

Zaanstad

Eindhoven

's-Gravenhage

Amsterdam

Almere

Rotterdam

Amersfoort

5,0 5,5 6,0 6,5 7,0 7,5

2001/2002 2003/2004 rapportcijfer

Bron: Leefbaarheid en Veiligheid

53 7.2 Fysieke kwaliteit van de woonomgeving Een rapportcijfer voor verloedering wat betreft: graffiti, vernielingen, rommel op straat, hondenpoep (2003-2004) 1=laag 10=hoge verloedering

Breda

Enschede

Groningen

Maastricht

Emmen

Leiden

Nijmegen

Tilburg

's-Hertogenbosch 5

Haarlem

Amersfoort

Eindhoven

Zwolle

Dordrecht

Rotterdam

Amsterdam

's-Gravenhage

Arnhem

Zaanstad

01234567 rapportcijfer 2001/2002 2003/2004

Bron: Monitor Leefbaarheid en Veiligheid

54 7.3 Woninginbraak Aantal aangiftes van (poging tot) woninginbraak in 2003 per 100 woningen

Emmen

Zaanstad

Zoetermeer Nederland: 1,5 Haarlemmermeer

Apeldoorn

Zwolle

Haarlem

Enschede

Ede

Maastricht

's-Gravenhage

Leiden

Amersfoort

Amsterdam

Almere

's-Hertogenbosch (16) 2,2

Tilburg

Nijmegen

Dordrecht

Arnhem

Breda

Groningen

Eindhoven

Utrecht

Rotterdam

0,0 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5

2002 2003 aantal inbraken per 100 woningen

Bron: CBS Politiestatistiek

55 7.4 Politieaangiftes totaal Aantal aangiftes per 100 inwoners in 2003

Emmen

Zaanstad

Ede Nederland 8,6

Haarlemmermeer

Zoetermeer

Enschede

Apeldoorn

Haarlem

Zwolle

Almere

Leiden

Amersfoort

Dordrecht

Tilburg

Groningen

Breda

's-Gravenhage

Arnhem

Maastricht

Nijmegen

Eindhoven

's-Hertogenbosch (22) 15,1

Amsterdam

Rotterdam

Utrecht

0 5 10 15 20 25

aantal aangiftes 2002 2003

Bron: CBS, politiestatistiek

56 8.1 Monumenten Het aantal rijksmonumenten per 1000 inwoners, 01-01-2005

Maastricht

Leiden

Amsterdam

Haarlem

Dordrecht

Utrecht

Zwolle

's-Hertogenbosch (8) 4,0

Groningen

Breda

Amersfoort

Den Haag

Eindhoven

Zaanstad

Arnhem

Nijmegen

Tilburg

Apeldoorn

Emmen

Enschede

Rotterdam

Ede

Zoetermeer

Haarlemmermeer

Almere

0246810121416

2004 2005 aantal rijksmonumenten

Bron: Monumentenjaarboek van de stichting Nationaal Contact Monumenten (NCM)

57 8.2 Toeristische bezoeken Het aantal toeristische bezoeken in 2005

Amsterdam

Rotterdam

's-Gravenhage

Utrecht

's-Hertogenbosch 5.696.000

Groningen

Breda

Arnhem

Maastricht

Haarlem

Tilburg

Amersfoort

Delft

Dordrecht

Leiden

Almere

0 4.000.000 8.000.000 12.000.000 16.000.000

2004 2005 aantal bezoeken

Bron: Continu Vakantie Onderzoek niet alle 100.000+ gemeenten zijn in dit onderzoek betrokken

58 8.3 Bioscoopbezoek Het bioscoopbezoek per inwoner in 2004

Enschede

Eindhoven

Groningen

Amsterdam

Arnhem

Rotterdam

Utrecht

's-Gravenhage

Amersfoort

Ede

Nijmegen

Maastricht

's-Hertogenbosch (13) 2,8

Zwolle

Leiden

Zoetermeer

Haarlem

Breda

Tilburg

Almere Nederland 1,4 Emmen

Apeldoorn

0123456

2002 2004 bioscoopbezoek

Bron: NVB

59 8.4 Theatercapaciteit Het aantal vaste stoelen per 1000 inwoners, 01-01-2005

Enschede

Amsterdam

Utrecht

Haarlem

's-Gravenhage

Breda

Nijmegen

Groningen

Apeldoorn

Amersfoort

's-Hertogenbosch (11) 11,7

Eindhoven

Maastricht

Arnhem

Emmen

Dordrecht

Zwolle

Zoetermeer

Zaanstad

Rotterdam

Ede

Leiden

Tilburg

Almere

0 5 10 15 20 25 30

aantal stoelen Bron: Theaterinstituut Nederland

60 8.5 Horecabedrijven Het aantal m 2 vloeroppervlak per 100 inwoners, 01-01-2005

Utrecht

's-Hertogenbosch (2) 70,0

Amsterdam

Maastricht

Zwolle

Arnhem

Apeldoorn

Groningen

's-Gravenhage

Eindhoven

Haarlemmermeer

Enschede

Rotterdam

Breda

Nijmegen

Ede

Emmen

Leiden

Haarlem Nederland: 40,6 Amersfoort

Tilburg

Zaanstad

Zoetermeer

Dordrecht

Almere

0 102030405060708090

2004 2005 m 2 vloeroppervlak

Bron: Bedrijfschap Horeca

61 8.6 Cafés/bars Het aantal cafés per 10.000 inwoners op 01-01-2005

Maastricht

Amsterdam

Groningen

Rotterdam

Nijmegen

Arnhem

Breda

Eindhoven

's-Hertogenbosch (9) 8,7

Haarlem

's-Gravenhage

Enschede

Leiden

Tilburg

Zwolle

Utrecht

Amersfoort

Zaanstad

Dordrecht Nederland: 6,5 Apeldoorn

Emmen

Ede

Almere

Haarlemmermeer

Zoetermeer

0 4 8 12 16 20

2004 2005 aantal cafés

Bron: Bedrijfschap Horeca

62 8.7 Restaurants Het aantal restaurants per 10.000 inwoners, 01-01-2005

Amsterdam

's-Gravenhage

Maastricht

's-Hertogenbosch (4) 9,4

Leiden

Haarlem

Groningen

Utrecht

Arnhem

Breda

Rotterdam

Eindhoven

Nijmegen

Amersfoort

Zwolle

Apeldoorn

Emmen

Enschede

Dordrecht

Tilburg

Ede

Zaanstad

Haarlemmermeer

Zoetermeer

Almere

0246810121416 2004 2005 aantal restaurants

Bron: Bedrijfschap Horeca

63 8.8 Hotelcapaciteit Het aantal bedden per 1000 inwoners, 01-01-2005

Haarlemmermeer

Amsterdam

Maastricht

's-Gravenhage

Ede

Eindhoven

Apeldoorn

Arnhem

Rotterdam

Groningen

Utrecht

Haarlem

Leiden

Breda

Enschede

Emmen

's-Hertogenbosch (17) 6,5

Nijmegen Nederland: 12,1 Zoetermeer

Zwolle

Zaanstad

Amersfoort

Dordrecht

Tilburg

Almere

0 10203040506070

2004 2005 aantal bedden

Bron: Bedrijfschap Horeca

64 8.9 Toerisme Aandeel banen in de toeristische sector, 2005

Haarlemmermeer

Amsterdam

Maastricht

Emmen

Haarlem

Nijmegen

Enschede

Arnhem

Eindhoven

Groningen

Apeldoorn

Tilburg

Breda

's-Gravenhage

Ede

Leiden

Rotterdam

Almere

Amersfoort

Zaanstad

Utrecht Nederland:6,4% Zwolle

's-Hertogenbosch (23) 4,1%

Dordrecht

Zoetermeer

0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35%

2004 2005 percentage

Bron: LISA

65 66 9.1 Beddencapaciteit ziekenhuizen Het aantal ziekenhuisbedden per 1000 inwoners, 2005

Groningen

Nijmegen

Leiden

Zwolle

's-Hertogenbosch (5) 8,4

Breda

Eindhoven

Utrecht

Amersfoort

Tilburg

Maastricht

Haarlem

Rotterdam

Ede

Arnhem

Amsterdam

Dordrecht

Apeldoorn

's-Gravenhage

Emmen

Zoetermeer

Almere

0 5 10 15 2004 2005 ziekenhuisbedden

Bron: RIVM

67 9.2 Kinderopvang Het aantal kindplaatsen in dagopvang per 100 inwoners van 0-3 jaar (2003)

Leiden

Nijmegen

Groningen

Amsterdam

Haarlemmermeer

Haarlem

Almere

Zaanstad

Amersfoort

's-Gravenhage

Zoetermeer

Utrecht

Rotterdam

's-Hertogenbosch (14) 18,5%

Arnhem

Eindhoven

Zwolle

Enschede

Maastricht

Breda

Apeldoorn

Tilburg Nederland 13,9%

Dordrecht

Ede

0 5 10 15 20 25

aantal kindplaatsen Bron: Netwerkbureau Uitbreiding Kinderopvang

68 9.3 Aantal wachtenden in de zorg Het aantal wachtenden in de zorg per 1000 inwoners, betreft; thuiszorg, verzorgingstehuis en verpleegtehuis (stand op 1-10-2003)

Zwolle

Zoetermeer

Leiden

Groningen

's-Gravenhage

Zaanstad

Maastricht

Apeldoorn

Amsterdam

Emmen

Almere

Enschede

Arnhem

Nijmegen

Haarlemmermeer

Ede

Amersfoort

Eindhoven

Haarlem

Utrecht

Dordrecht

Rotterdam

's-Hertogenbosch (23) 5

Tilburg

Breda

02468

aantal

Bron: RIVM

69 70 10.1 Opkomst lokale verkiezingen Opkomst gemeenteraadsverkiezingen 2006

Ede

Zwolle

Amersfoort

Nijmegen

Rotterdam

Leiden

Emmen

Groningen

Apeldoorn

Zoetermeer

Dordrecht

Haarlem

Utrecht

Maastricht

Zaanstad

Enschede

Amsterdam

's-Hertogenbosch (18) 51,5%

Haarlemmermeer

Breda

Tilburg

Arnhem

Almere

Eindhoven

's-Gravenhage

40% 50% 60% 70% 80%

percentage

Bron: www.verkiezingsuitslagen.nl

71 10.2 AD - misdaadscores, 2005 Rangorde n.a.v. 12 delicten die hier worden vergeleken, hoe lager de score, hoe onveiliger. 1 = onveiligst

Rotterdam

Eindhoven

Tilburg

's-Hertogenbosch (4) 5

Amsterdam

Arnhem

Utrecht

Breda

Nijmegen

Maastricht

Amersfoort

's-Gravenhage

Groningen

Dordrecht

Haarlem

Leiden

Enschede

Almere

Zwolle

Apeldoorn

Zoetermeer

Haarlemmermeer

Zaanstad

Ede

Emmen

0 50 100 150 200 250

2004 2005 rangorde van alle gemeenten

Bron: Algemeen Dagblad

72 10.3 Lokale lasten Het gemiddelde bedrag dat een meerpersoonshuishouden betaalt aan ozb, rioolrecht en reinigingsheffing, 2006

RotterdamLeiden - Kantoor 'Delftse Poort'

AmsterdamArnhem - Rembrandttoren

Tilburg Utrecht - Domtoren

's-HertogenboschRotterdam (4) - Provinciehuis 110

Haarlemmermeer's-Gravenhage - Kantoor 'Castalia' Haarlemmermeer - Verkeerstoren Schiphol 's-Gravenhage Amersfoort - Onze-Lieve-Vrouwetoren Dordrecht Arnhem - Eusebiuskerk Haarlem Breda - Grote of OLV-Kerk Zwolle Nijmegen - Erasmusgebouw, KUN 's-Hertogenbosch (10) € 555,- Groningen - Zoetermeer Eindhoven - Woontoren 'de Regent' Apeldoorn Tilburg - Kantoor Interpolis Maastricht Zwolle - Peperbus of OLV-toren Eindhoven Haarlem - Grote of St. Bavo-toren Breda Dordrecht - Woontoren 'Sequoia' Almere Maastricht - Sint Janskerk Nijmegen Apeldoorn -

Utrecht Leiden - Naturalis

ZaanstadEmmen - Kantoor 'Saentower'

ZoetermeerGroningen - Woontoren 'Noordwaard'

ZaanstadAlmere - Woontoren

EmmenAmersfoort - Woontoren Emmerhout

EdeEnschede - Deltaflat

Enschede Ede-Oude Kerk

0 1000 200 20 40 300 60 400 80 100 500 120 600 140 160 700

meters 2005 2006 euro's

Bron: Coelo Amsterdam; € 483,- / € 587,-

73 10.4 Oordeel gemeentewebsite Gewogen scores betreffende: gebruiksvriendelijkheid, algemeen, (bestuurlijke) informatie, dienstverlening, participatie (stand juli 2006) (100 = maximum en beste score)

Dordrecht

Enschede

's-Gravenhage

Amsterdam

Rotterdam

Arnhem

's-Hertogenbosch (7) 80,7

Leiden

Groningen

Eindhoven

Almere

Nijmegen

Zoetermeer

Maastricht

Zwolle

Apeldoorn

Haarlemmermeer

Tilburg

Amersfoort

Breda

Zaanstad

Emmen

Ede

Utrecht

Haarlem

0 102030405060708090100

aug-2005 jul-2006 score Bron: www.advies.overheid.nl,2006

74