Afbraak sociale woningbouw

Uitgave van het Wetenschappelijk Bureau van de SP Verschijnt 11 keer per jaar, jaargang 15, nummer 3, maart 2013 Afbraak sociale INHOUD woningbouw 3 Woonakkoord zet botte bijl in sociale woningbouw Met het Woonakkoord dat half Fractievoorzitter van de SP in de 6 februari gesloten werd door een Eerste Kamer Tiny Kox, doet verslag ‘Komt er oorlog in Iran?’ gelegenheidscoalitie van VVD, PvdA van zijn reis naar Rusland, waar hij 8 en haar gedoogpartners D66, voor de Raad van Europa sprak met De ECB ondermijnt ChristenUnie en SGP heeft het diverse politieke leiders over de vaak de democratie kabinet-Rutte II de sociale huursector moeizame relatie tussen Rusland en 10 in Nederland een enorme slag Europa. ‘Aantrekkelijk’ vestigingsklimaat toegebracht. De huren dreigen voor riskant voor Nederland grote groepen mensen onbetaalbaar Arjan Vliegenthart analyseerde voor 12 te worden en dankzij de verhuurder- Spanning het Van Waarde-project van Het schuurt en wringt in de relaties heffing zullen woningbouwcorpora- het Wetenschappelijk Bureau van de met Rusland ties nauwelijks meer kunnen investe- PvdA. Hij stelt dat het onderzoek, 16 ren in nieuwbouw en renovatie. waarin sociaaldemocratische waarden Tussen visie en daad Spanning laat zien welke gevolgen het als bestaanszekerheid, recht op goed 18 Woonakkoord heeft voor huurders en werk en maatschappelijke verbanden Parels uit de parlementaire corporaties. centraal staan, veel goeds bevat, maar geschiedenis 8 tegelijkertijd lijnrecht ingaat tegen de 20 Verder in dit nummer aandacht voor koers die momenteel door de rege- ‘in ons straatje’ het eerste Moed-debat dat eind rende PvdA gevolgd wordt. januari door de SP werd georgani- seerd, waarbij de vraag centraal stond: Historicus Robert Vonk staat in het

‘komt er oorlog in Iran?’ Hans van achtste deel van de rubriek ‘Parels van

Heijningen en Rob Molenkamp, de Parlementaire Geschiedenis’ stil bij medewerker van het Wetenschappelijk de grondwetsherziening van 1983,

Bureau, schreven een verslag hierover. waarmee belangrijke sociale grond- rechten als het non-discriminatiebe- Colofon Spanning wordt uitgegeven door het Econoom David Hollanders stelt het ginsel en het recht op bestaanszeker- Wetenschappelijk Bureau van de SP heid en sociale zekerheid ondemocratische gehalte van de Een abonnement kost 12 euro per jaar voor Europese Centrale Bank aan de orde constitutioneel werden vastgelegd. SP-leden en 25 euro voor niet-leden. De en pleit voor meer inspraak van betaling gaat per incasso. burgers in beslissingen van de ECB. Op de achterkant in de rubriek ‘In Abonnementenadministratie ons straatje’ gaat in Snouckaertlaan 70 SP-senator Tuur Elzinga, die tevens op de inhuur van dure externe 3811 MB Amersfoort contactpersoon is voor de OESO medewerkers door provincies en T (088) 243 55 40 namens de Eerste Kamer, betoogt dat gemeenten. Hij laat zien dat hier E [email protected] het voor multinationals aantrekkelijke dankzij de ‘Roemernorm’ veel minder Redactieadres Snouckaertlaan 70 vestigingsklimaat van Nederland, veel aan uitgegeven wordt, maar dat de 3811 MB Amersfoort keerzijden kent. Zo lopen arme verschillen tussen provincies en de T (088) 243 55 35 landen veel inkomsten mis en zijn de vier grote gemeenten aanzienlijk zijn. E [email protected] diverse belasting- en investeringsbe- Redactie schermingsverdragen ook voor Tijmen Lucie Nederland zelf nadelig. Arjan Vliegenthart Tekstredactie Daniël de Jongh Redactieraad Hans van Heijningen Rectificatie Tiny Kox Ronald van Raak Rectificatie bij het artikel ‘SNS: Rutte-II schenkt de banken €4,7 miljard’ van Basisontwerp Geert Reuten in het vorige nummer van Spanning. ‘Punt 1’ moet zijn: Thonik en BENG.biz Vormgeving 1. Natuurlijk, ook de SNS-aandeelhouders en de achtergestelde obligatiehou- Robert de Klerk ders zijn hun geld kwijt. Maar zij wisten dat zij risico liepen (obligatiehouders Antoni Gracia ontvingen jarenlang fors meer rente dan op een spaarrekening). De meeste Gonnie Sluijs Nederlanders wisten tot voor kort niet dat zij risico lopen doordat er Foto cover banken ‘zijn’. Sander van Oorspronk

2 SPANNING maart 2013 Woonakkoord zet botte bijl in sociale woningbouw Tekst: Tijmen Lucie

Op woensdag 13 februari bereikte een gelegen- Gluurverhoging heidscoalitie van de regeringspartijen PvdA en VVD Een van de meest ingrijpende maatregelen uit het woonak- en gedoogpartners D66, ChristenUnie en SGP koord is de inkomensafhankelijke huurverhoging, beter overeenstemming over het woonakkoord, ook wel bekend als de ‘gluurverhoging’. Voor huurders met een het ‘aswoensdagakkoord’ of het ‘carnavalsakkoord’ inkomen tot 33.600 euro gaat de huur per 1 juli met 1,5 genoemd. De gevolgen van dit akkoord voor huur- procent omhoog (bovenop 2,5 procent inflatie). Vooral ders en de bouwsector zijn rampzalig. Huurders van mensen met een inkomen dat net boven de huurtoeslag- een sociale huurwoning met een laag of middenin- grens valt gaan de pijn voelen. komen gaan fors meer betalen en corporaties Huurders met een inkomen tussen de 33.600 en 43.000 kunnen door de verhuurderheffing van 1,7 miljard euro worden weliswaar iets minder belast dan in het nauwelijks meer investeren in nieuwbouw en reno- regeerakkoord, maar krijgen evengoed te maken met een vatie, waardoor duizenden bouwvakkers op straat verhoging van 2 procent (bovenop inflatie). Huurders met zullen komen te staan. een inkomen boven de 43.000 euro betalen per 1 juli 4

SPANNING maart 2013 3 procent (bovenop inflatie) meer huur dan zij nu doen. Positief punt is dat de huurprijzen voor deze inkomens- Wat anderen zeggen over het Woonakkoord groep, anders dan in het regeerakkoord, wel gemaximeerd worden. Woonbond: ‘Nog steeds nauwelijks ruimte voor Deze gluurverhoging is vooral gemotiveerd met het investeringen’ argument om iets te doen aan het ‘scheefwonen’. Volgens De Woonbond vindt zowel de huurverhogingen als de verhuur- minister Blok en de fracties van VVD, PvdA, D66 en nu dus derheffing nog steeds veel te hoog, maar stelt vast dat de ook ChristenUnie en SGP, is dit immers een enorm scherpe randjes van de maatregelen zijn afgehaald. Woonbond- probleem. Zij vinden dat te veel mensen met hoge inko- directeur Ronald Paping: ‘De huurders worden nog steeds mens in sociale huurwoningen wonen. geconfronteerd met forse huurverhogingen en de verhuurderhef- Maar cynisch genoeg worden zelfs voor de huishoudens fing is amper verlaagd. Daarmee is er nog steeds nauwelijks met de laagste inkomens de huren extra verhoogd, met 1,5 ruimte voor investeringen.’ procent bovenop de inflatie. Een flink deel van deze huurders krijgt geen huurtoeslag. Voor een eenpersoons- NVB: ‘Nieuwbouw schiet er niets mee op’ huishouden van iemand jonger dan 65 is de inkomensgrens De nieuwbouw, het deel van de bouw waar de problemen veruit in 2013 21.025 euro. Voor een alleenstaande van boven de het grootste zijn en de werkgelegenheid het meeste te lijden 65 is de grens 21.100 euro. Verdien je dus als alleenstaande heeft, schiet met het woningmarktakkoord weinig op. Dat schrijft 21.500 euro bruto per jaar dan kom je niet in aanmerking NVB Vereniging voor ontwikkelaars & bouwondernemers. ‘De voor huurtoeslag maar krijg je per 1 juli aanstaande wel BTW-verlaging van 21 naar 6 procent geldt alleen voor de met een huurverhoging van 1,5 procent bovenop de inflatie verbouwsector. En samen met de eerder al verlaagde over- te maken. Betaal je 450 euro huur dan betekent dat jaar op drachtsbelasting drukt de bestaande markt daarmee de jaar een koopkrachtverlies van 0,5 procent. De 65-plusser, nieuwbouw nog meer in het nauw.’ De NVB betwijfelt dat die met zijn of haar inkomen net boven de huurtoeslag- woningcorporaties nu meer in nieuwbouw gaan investeren. grens valt en in een aangepaste woning van 600 euro per maand woont, gaat er jaar op jaar 0,7 procent in koop- Aedes: ‘Geen stimulans investeringen’ kracht op achteruit. In totaal zijn dat meer dan 500.000 Uit voorlopige berekeningen van Aedes, de koepelorganisatie van huurders die minder verdienen dan 33.600 euro, geen woningcorporaties, blijkt dat corporaties er financieel op achteruit huurtoeslag krijgen, maar wel geconfronteerd worden met gaan. De verlaging van de heffing weegt niet op tegen het verlies een huurverhoging van 1,5 procent + inflatie. Zijn dit nu de aan extra huurinkomsten. Voorzitter Marc Calon: ‘Daarmee scheefwoners die minister Blok en de zijnen op het oog maakt dit akkoord het dus voor woningcorporaties niet makkelij- hebben? Wat de minister überhaupt verstaat onder ker om nieuwe huurwoningen te blijven bouwen en renoveren. scheefwoners is onduidelijk, want tot vier keer toe kon hij Terwijl het toch de bedoeling was om hun investeringscapaciteit op vragen van de SP-fractie hierover geen antwoord geven. op peil te houden. Als wij blijven bouwen profiteren ook bouw- sector, werkgelegenheid, economie en staatskas. Lagere BTW Administratieve kosten en een energiefonds zal best wat helpen, maar ik moet nog zien Invoering van de gluurverhoging zal grote financiële hoeveel zoden dat aan de dijk gaat zetten.’ consequenties hebben voor de corporaties en de overheid. Het is duidelijk dat corporaties met zeer hoge administra- Peter Boelhouwer: ‘Het glas is half vol’ tieve lasten worden opgezadeld. Ze moeten voor 1,6 miljoen Hoogleraar Housing Systems aan de TU Delft Peter Boelhouwer adressen een inkomensindicatie aanvragen en ze moeten vindt het woonakkoord voor huurders met een bescheiden vervolgens de huurverhoging differentiëren op basis van middeninkomen positief. ‘Die worden nu niet langer uit hun het inkomen voor ongeveer een half miljoen huurders. Stel huurwoning gerookt.’ Maar een huurverhoging van maximaal 6,5 nu dat deze acties 10 euro per adres kosten, dan zullen procent blijft nog altijd stevig, aldus Boelhouwer. Voor corporaties corporaties structureel 16 miljoen euro aan administratieve is de opbrengst mager, constateert de hoogleraar. ‘Zij worden kosten erbij krijgen. En daarmee ben je er nog niet, want de nog steeds fors aangeslagen.’ Hij verwacht daarom dat het Belastingdienst kan voor 5 procent van de 1,6 miljoen aantal door corporaties te bouwen woningen de komende jaren huishoudens geen inkomensindicatie afgeven, omdat het flink minder zal worden. Alles overziend concludeert Boelhouwer belastbaar inkomen van een of meer bewoners niet bekend dat het glas half vol is en dat zowel maatvoering als timing beter is. In dat geval moeten de corporaties zelf achter de kunnen. gegevens van deze 80.000 huishoudens aan, wat een stuk duurder is. Ook zullen er heel veel geschillen ontstaan die worden voorgelegd aan de Huurcommissie. Volgens een ingewijde zal het aantal bezwaarschriften over de hoogte dienst door de inkomenstoets voor 1,6 miljoen huishoudens van het inkomen op zo’n 10.000 uit kunnen komen. Dat veel meer bezwaren ontvangen van huishoudens die betekent een extra kostenpost van nog eens 10 miljoen verkeerd zijn aangeslagen en maakt de Huurcommissie veel euro. Al met al zullen de administratieve lasten van de meer kosten. corporaties met minimaal 50 miljoen toenemen. De inkomensafhankelijke huurverhoging gaat ook de overheid Vraaguitval structureel tientallen miljoenen kosten. Zo zal de Belasting- Een bijkomend probleem waar de minister al dan niet bewust aan voorbijgegaan is, is dat stijging van de huurprijzen onherroepelijk leidt tot vraaguitval. Het rapport ‘De vraag naar woondiensten en de betaalbaar-

4 SPANNING maart 2013 heid van de huursector’ van onderzoeksinstelling Amster- dam school of Real Estate (ASRE), dat mede gefinancierd Belangrijkste maatregelen uit het is door het ministerie van Binnenlandse Zaken, conclu- Woonakkoord deert dat markthuren tot vraaguitval leiden. Volgens minister Blok en het Centraal Planbureau zal de vraag naar • De verhuurderheffing voor woningcorporaties wordt niet 2,1 huurwoningen stijgen als de huren omhoog gaan. Volgens miljard, maar 1,7 miljard. ASRE, dat scherpe kritiek levert op het woningmarktmodel • De jaarlijkse huurverhoging voor huishoudinkomens tot 33.600 dat het CPB hanteert, gaat deze redenering alleen op voor euro wordt 1,5 procent boven inflatie. Voor huishoudinkomens huurders met de hoogste inkomens, omdat er voor deze tot 43.000 euro geldt een huurverhoging van 2 procent boven groep inderdaad meer dure huurwoningen beschikbaar inflatie (was 2,5 procent) en voor huishoudinkomens boven komen. Voor mensen met een midden- of lager inkomen zal 43.000 euro een huurverhoging van 4 procent boven inflatie de vraag echter omlaag gaan. Per saldo neemt de vraag (was 6,5 procent). naar huurwoningen in het markthuurmodel met 1,9 tot 9,4 • Ook voor inkomens boven de 43.000 euro gaat een maximale procent af. Als je in ogenschouw neemt dat de nieuwbouw huur gelden, anders dan het regeerakkoord voorschreef. jaarlijks maar 0,7 procent aan de voorraad toevoegt, dan is • Wie in inkomen daalt, kan ook weer in huur zakken (SP-wijzi- de vraaguitval erg groot. Verruiming van de huurtoeslag gingsvoorstel); kan volgens ASRE het effect van markthuren verzachten, • De maximale huurhoogte wordt niet gekoppeld aan 4,5 maar nooit helemaal wegnemen. Per saldo verdubbelt het procent van de WOZ-waarde (marktwaarde). Vooralsnog blijft aandeel huishoudens dat meer dan 30 procent van het het woningwaarderingsstelsel (WWS) van kracht. Minister Blok netto inkomen aan woonlasten kwijt is tot 22 procent, als komt voor Prinsjesdag 2013 met een voorstel voor een alle huren gelijk zijn aan de markthuur en de huurtoeslag puntenstelsel dat uitgaat van een combinatie van WOZ en tegelijkertijd sterk verbeterd is ten opzichte van de huidige WWS. situatie. • BTW op manuren voor renovatie en verbouwing gaat per 1 maart 2013 één jaar lang omlaag van 21 naar 6 procent. Verhuurderheffing • Er wordt eenmalig een extra bijdrage van 30 miljoen euro In het woonakkoord is de verhuurderheffing weliswaar gestort in het fonds voor de starterslening. Dat is een verlaagd van 2,1 naar 1,7 miljard, maar de consequenties goedkope lening voor starters op de koopmarkt. Positief, maar voor corporaties, huurders en bouwvakkers zullen gelijk uiterst beperkt. zijn. Volgens de doorrekening van onderzoeksbureau Ortec • Er wordt een nieuwe hypotheekconstructie toegestaan, waarbij Finance leverde de heffing van 2,1 miljard per jaar het je als koper weliswaar lagere aanvangslasten hebt, maar in volgende beeld op voor de nabije toekomst van corporaties: latere jaren veel meer gaat betalen voor je hypotheek. • Huurverhoging tot het wettelijk maximum voor alle vrijkomende woningen. • Extra inkomensafhankelijke huurverhogingen tot 6,5 procent/jaar voor de zittende huurders. • Het schrappen van alle investeringen in nieuwbouw en renovatie. • Een snel verslechterende financiële situatie, waardoor Conclusie steeds meer corporaties een beroep moeten doen op de Wat opvalt als je het woonakkoord analyseert, is dat solidariteit van hun collega’s, om te voorkomen dat ze huurders ten opzichte van kopers onevenredig hard in hun failliet gaan. portemonnee getroffen worden, terwijl ze gemiddeld de helft verdienen van de eigenwoningbezitters. Huurders zijn Andere analyses van het Centraal Fonds Volkshuisvesting al vaak een kwart of meer van hun inkomen kwijt aan huur (CFV) en het Waarborgfonds Sociale Woningbouw (WSW) (de huurquote) en dit aandeel zal door de kabinetsplannen bevestigden dit beeld. De verlaging van de verhuurderhef- alleen maar toenemen. Kopers daarentegen, zeker degenen fing naar 1,7 miljard zal de essentie van deze conclusies niet die vóór 2005 een woning gekocht hebben, zijn een veranderen. Een belangrijk argument waarmee dit aanzienlijk lager deel van hun inkomen kwijt aan hun wetsvoorstel is gemotiveerd, is dat de verhuurderheffing de hypotheek (16 procent volgens de laatst bekende cijfers van lege staatskas moet vullen. Wat echter niet op papier staat is het CBS) en blijven profiteren van subsidie van de overheid. wat het wetsvoorstel de overheid gaat kosten. Voor iedere Corporaties zullen door de verhuurderheffing niet meer huurder die zijn woning koopt is de staat jaarlijks 1.300 investeren in nieuwbouw en renovatie en moeten noodge- euro extra kwijt. Want ook al gaan de huren fors omhoog, dwongen een groot deel van hun woningbestand verkopen de hypotheekrente wordt grotendeels ongemoeid gelaten. om niet over de kop te gaan. Nu al verliezen wekelijks vijftig Dat heeft minister Blok per abuis zelf toegegeven. Stel dus bouwvakkers hun baan en dat zullen er steeds meer dat 100.000 huurders, ongeveer 12,5 procent van de worden. Op den duur zal het voor mensen met een modaal huurders die volgens minister Blok scheefwonen, hun huur- of lager inkomen onmogelijk worden om nog voor een woning zouden kopen, dan is er al sprake van een extra betaalbare sociale huurwoning in aanmerking te komen. structurele kostenpost van 130 miljoen euro die je moet Dat mag je ronduit schandalig noemen. aftrekken van de opbrengst van de verhuurderheffing. Meer weten? • weblog : paulusjansen.sp.nl • reacties op het Woonakkoord: www.aedes.nl

SPANNING maart 2013 5 ‘Komt er oorlog in Iran?’ Tekst: Hans van Heijningen en Rob Molenkamp Foto: Diederik Olders

Eind januari vond er in De Moed, het partijbureau van de SP, een debat plaats over de vraag of de VS en hun bondgenoten aanstu- ren op een oorlog met Iran. Iets meer dan honderd mensen waren daarbij aanwezig, onder wie tientallen in Nederland woonach- tige Iraniërs. Een vooraanstaand politicoloog, een militair specia- list en een hoge ambtenaar van Buitenlandse Zaken gaven een inleiding op het thema. Aan het daarop volgende debat namen een vertegenwoordiger van de Iraanse jeugdbeweging, een Iraanse kernfysicus uit Groningen en SP-Tweede Kamerlid deel. Arjan Vliegenthart, directeur van het Wetenschappe- lijk Bureau van de SP, zat de bijeenkomst voor.

Rotterdam, 22 juni 2011. en Alfred Kleinknecht in gesprek op een discussieavond over de Griekse schuldencrisis. Kees van der Pijl, emeritus hoogleraar Amersfoort, 25 januari 2013. Panel van deskundigen gaat o.l.v. Arjan Vliegenthart met het Internationale Betrekkingen in publiek in discussie over de centrale vraag: ‘Komt er oorlog in Iran?’ Sussex: ‘Onlangs heeft Nederland, op verzoek van de NAVO, Patriot-raketten in Turkije gestationeerd. Dat is twee keer eerder gebeurd: in 1992, toen VS enerzijds en China en Rusland len, het gebruik van kernenergie voor Bush senior Irak aanviel naar aanlei- anderzijds.’ medische doeleinden en prestige van ding van de Iraakse aanval op het land in de regio. Iran geeft geen Koeweit, en in 2004 toen Bush junior Kees Homan, onderzoeker voor het gehoor aan de resoluties van de Irak de oorlog verklaarde en bezette. instituut Clingendael, hield zijn VN-Veiligheidsraad om geen zwaar In het Kamerdebat in januari over de betoog aan de hand van zijn power- water te produceren en geen uranium stationering van de Patriots in Turkije point-presentatie To bomb or not to te verrijken. Uit het IAEA-rapport van zei een vertegenwoordiger van bomb: ‘Volgens het internationaal oktober 2011 blijkt dat Iran via GroenLinks dat het om defensieve recht hebben landen het recht om militaire connecties probeert appara- wapens ging. De PvdA ging nog een nucleaire energie te produceren tuur en middelen te vergaren en op stap verder, door te stellen dat het onder toezicht van het Internationaal geheime locaties pogingen doet om goed is om een grens te trekken en Atoomagentschap (IAEA). Op dit nucleair materiaal te produceren. Ook duidelijk te maken dat er met de moment zijn er geen harde bewijzen schrijft het rapport dat Iran documen- NAVO niet te spotten valt. dat Iran voornemens is kernwapens te tatie verzamelt om een kernwapen te Ik ben bang dat de Patriots onderdeel produceren. Israël daarentegen heeft produceren en ontwerpen maakt voor zijn van een op handen zijnde aanval wel kernwapens: het land beschikt de productie van een kernwapen. op Iran. Niet de olie als zodanig maar over zo’n tachtig kernkoppen, al zijn Volgens het internationaal recht de door Bush senior gepropageerde er ook bronnen die uitgaan van mogen landen elkaar militair niet Nieuwe Wereldorde vormt de kern van tweehonderd nucleaire wapens. aanvallen, tenzij er sprake is van een het probleem: de in het Westen diep De motieven die Iran aanvoert om bedreiging van de internationale gewortelde gedachte dat alleen ons kernenergie te produceren zijn het vrede (art. 42) of uit zelfverdediging soort maatschappij deugt. Een verzet tegen de nucleaire apartheid (art. 51). mogelijk conflict met Iran kan waaronder het land gebukt gaat, de Israël heeft voldoende wapens en trouwens niet los worden gezien van eindigheid van olie en gas en de vliegtuigen om een uitgebreide aanval de oplopende spanningen tussen de noodzaak alternatieven te ontwikke- uit te voeren tegen Iran. De belang-

6 SPANNING maart 2013 rijkste doelen zullen dan nucleaire schatten, maar wel van groot belang, gestimuleerd om zich meer om de installaties zijn en plaatsen waar zwaar is de opstelling van de bevolking. Is mensenrechten te bekommeren. water wordt geproduceerd. De die al dan niet in staat om te komen Sterker nog: de laatste tijd zien we luchtverdediging van Iran stelt niet tot een regime change?’ openbare executies om kleine veel voor, omdat de wapens die het vergrijpen. Gilles Plug stelt dat de land in kan zetten ruim dertig jaar Pejman Salim, bestuurslid van Iranian sancties werken, maar ik denk dat ze oud zijn. Als reactie zal Iran proberen Progressive Youth: ‘Oorlog of geen pas werken als ze het beoogde doel de Straat van Hormuz te sluiten zodat oorlog is geen toereikende vraag. De dichterbij brengen.’ grote delen van de wereld zonder olie Iraanse bevolking heeft geen stem in komen te zitten en zullen Hamas en dit verhaal, terwijl zij het meest te Kees van der Pijl: ‘Wereldwijd heeft Hezbollah Israël met raketten lijden heeft onder de sancties – ook al Amerika een netwerk van militaire bestoken. beweert iedereen dat dit niet de bases. Waar ik op hoop is dat Obama, Een mogelijke aanval van Israël op bedoeling is. Daarbij is het zuur dat de nu in zijn tweede termijn, een politiek Iran zal de verhoudingen in het Nederlandse ambassade weigert om van militaire ontspanning in gang Midden-Oosten sterk polariseren en visa te verstrekken aan mensenrech- gaat zetten. Er wordt weliswaar op het gevaar van proliferatie van tenactivisten die Nederland willen gewezen dat de VS zich financieel kernwapens zal toenemen; landen als bezoeken. We moeten streven naar gezien geen nieuwe militaire avontu- Egypte, Saoedi-Arabië en Turkije een duurzame oplossing. Waar ren kunnen veroorloven, maar het is zullen in dat geval alles op alles zetten mogelijk moet het Iraanse volk nog maar de vraag of Obama de om niet achter te blijven.’ gesteund worden in zijn roep om ‘haviken’ in de greep krijgt. Brzezins- democratisering.’ ki, adviseur van John Kerry en mentor Gilles Plug, directeur Midden-Oosten van het Witte Huis op gebied van en Noord-Afrika van het ministerie Nasser Kalantar, hoogleraar Natuur- buitenlands beleid, waarschuwt voor van Buitenlandse Zaken: ‘Iran is te kunde aan de Rijksuniversiteit het gevaar om Iran, China en Rusland typeren als een zelfbewust maar heel Groningen: ‘Om een antwoord te op een hoop te drijven. En dat is achterdochtig land. Nederland heeft krijgen op de vraag of er oorlog komt precies wat er op dit moment gebeurt. een ambassade in Iran en Iran ook in in Iran heb ik diverse experts geraad- In zijn boek The grand chessboard Nederland. Nederland stelt in zijn pleegd, maar zij konden geen helder beschrijft hij dat een oorlog mogelijk contact met Iran drie zaken centraal: antwoord geven. Uiteindelijk heb ik is door een onbeduidend incident dat het nucleaire programma, de invloed mijn moeder maar gebeld. Die de publieke opinie zal doen kantelen.’ van Iran in de regio en de mensen- antwoordde: ‘De oorlog is al begon- rechten. De invloed van Nederland is nen. De medicijnen zijn een factor vijf Van Bommel: ‘In het geval van Iran is echter beperkt. Wij volgen een duurder geworden.’ Als ik geld naar het belangrijk dat we de kwestie van tweesporenbeleid, van enerzijds haar wil overmaken, word ik door de mensenrechten niet vermengen sancties en daarnaast dialoog. De mijn eigen bank, de ING, gewaar- met het vraagstuk van het atoompro- sancties hebben tot doel Iran te schuwd dat ik daarvoor kan worden gramma. In de Tweede Kamer heb ik dwingen om aan de onderhandelings- gearresteerd. Gewoon hier in Neder- meerdere keren te horen gekregen dat tafel plaats te nemen, maar ze hebben land. er dankzij de bombardementen meer onmiskenbaar ook gevolgen voor de Sancties hebben altijd een dubbel meisjes naar school gaan. Wanneer ik bevolking. De sancties werken wel. Zo effect. Zowel degenen die de sancties mij tegen oorlogshandelingen verzet, is de olie-export van Iran gehalveerd. opleggen als degenen die erdoor ben ik dus mede verantwoordelijk De Nederlandse regering is zeer getroffen worden, gebruiken ze om voor het feit dat meisjes verstoken kritisch over de inmenging van Iran in hun doelen te bereiken. In de praktijk blijven van onderwijs. Dit is natuurlijk de regio. Iran steunt Assad, Hezbollah spelen ze vooral die krachten in de een drogreden. en Hamas. Tegelijkertijd voelt Iran kaart die de confrontatie zoeken.’ zich ook bedreigd door de Arabische Ik sluit deze bijeenkomst af met het Lente, die als gevolg heeft dat er in SP-Tweede Kamerlid Harry van maken van een opmerking over de meerdere landen soennitische Bommel: ‘Oorlog met Iran is om vele roos die ik in mijn hand heb. Het is fundamentalistische groeperingen redenen een slechte zaak. Oorlog zal een roos in het kader van 4 Weeks for aan de macht komen. De situatie op het atoomprogramma slechts vertra- Freedom, een actie van Amnesty het gebied van de mensenrechten in gen en zal Iran er alleen maar van International die maakt dat twee Iran is deplorabel. Het aantal overtuigen dat het in zijn recht staat in iconen op het gebied van mensenrech- doodstraffen ligt hoog, net als het zijn streven naar kernwapens. Ik zie ten veel aandacht krijgen. Uit Iran is aantal gewetensgevangenen. Neder- veel overeenkomsten met de eerdere dat Nasrin Sotoudeh. Zij staat symbool land zet zich in voor mediavrijheid en ontwikkelingen in Irak. Ook daar had voor het protest tegen de vele mensen- internetvrijheid door bloggers en de bevolking jarenlang te lijden onder rechtenschendingen in Iran. Het zou activisten te trainen. Doordat we een wurgsancties. Nu ondergaat Iran een mooi zijn als zij door de internationale ambassade in Teheran hebben, zelfde behandeling waardoor het volk, druk van Amnesty niet langer van kunnen we invloed uit blijven in het nauw gedreven, zich juist achter haar vrijheid wordt beroofd.’ oefenen. De – tijdelijke – vrijlating van de leiders schaart in plaats van zich de mensenrechtenactiviste Nasrin van hen afkeert. De regering voelt Sotoudeh laat dat zien. Moeilijk in te zich door de sancties helemaal niet

SPANNING maart 2013 7 De ECB ondermijnt de democratie Tekst: David Hollanders Foto: Adam Baker / flickr.com

Momenteel gaat veel aandacht gaat uit naar het redenen de handtekening onder gezet heeft. democratische gehalte – of het gebrek daar aan – Tot zover wat de ECB behoort te doen en tot 2008 ook van de Europese Unie. De ondemocratische positie deed. In 2008 werd alles anders, slechter en met het van de Europese Centrale Bank (ECB) blijft daarbij oprekken en overtreden van mandaten vooral: ondemocra- buiten beeld. Onterecht, want het democratische tisch. Ten eerste heeft de ECB de kredietlimiet voor banken gehalte van de ECB is zorgwekkend laag. verruimd (begin 2012 met 1000 miljard, de Long-Term Refinance Operations, of LTRO). Banken kunnen zo tegen 1 De noodzaak tot een referendum over soevereiniteitsover- procent lenen van de ECB (een overheidsinstantie) en dit dracht van Nederland aan de EU blijkt nergens beter uit vervolgens doorlenen aan overheden tegen rentes tot 7 dan uit de positie van de ECB. De ECB eigent zich steeds procent onder garantie van het ESM, dat gegarandeerd meer soevereiniteit van lidstaten toe. Ongeacht hoe het wordt door (andere) overheden. Een bizarre figuur, direct ECB-beleid te waarderen, ondermijnt dit de democratie. ten nadele van de belastingbetaler. Maar dat is nog niet Dit wringt temeer daar de ECB niet alleen gaat over de eens de hoofdzaak. Naar zeggen van de ECB is dit een vorm rente, maar ook en vooral over de geldhoeveelheid van liquiditeitssteun aan gezonde banken. Volgens de ECB (zogenaamde balansverlengingen). En zoals Rothschild was SNS ook tot vlak voor het quasi-faillissement kernge- reeds zei: ‘Geef mij het recht om het geld van een land te zond. SNS kwam in oktober jl. door een Europese stress- creëren en controleren, dan maakt het mij niet uit wie de test. Die stress-testen zijn dus een farce. De ECB verschaft wetten maakt.’ belastinggeld aan insolvabele (onvermogende) banken De ECB heeft als doelstelling de inflatie in de buurt van, zoals SNS (die daar bonussen van uitkeren). Hier kan men maar onder de 2 procent te houden. Men kan deze voor of tegen zijn, maar het is niet aan de ECB om dit te taakstelling misplaatst, want eenzijdig, vinden (de FED beslissen. heeft ook economische groei als doel), maar daartoe is Ten tweede heeft de ECB obligaties van de PIIGS-landen besloten bij het Verdrag van Maastricht. Opdat de ECB (Portugal, Ierland, Italië, Griekenland en Spanje) opge- deze taak goed uitoefenen kan, is zij in grote mate onaf- kocht op de tweedehandsmarkt (Outright Monetary Transacti- hankelijk. Zij wordt niet gekozen en heeft grote beleidsvrij- ons, of OMT), oftewel, publieke schuld overgenomen van heid. private banken. De ECB doet dit de facto boven de Deze onafhankelijkheid werkt alleen dan, als de ECB zich marktprijs. Private risico’s zijn daarmee niet verkleind, houdt aan voornoemd mandaat – nogmaals: wat men daar maar zijn verplaatst naar het publieke domein. Anders ook van mag vinden. De ECB doet dat niet. Ter toelichting gesteld, via de band van de ECB staan Europese belasting- het volgende. betalers de facto garant voor PIIGS-landen, hetwelk een de De ECB heeft twee instrumenten bij het monetaire beleid. facto bestaan van euro-obligaties impliceert. Daar kan men Ten eerste, het bepalen van de rente waartegen banken bij voor of tegen zijn, maar het is niet aan de ECB dit te de ECB lenen. Ten tweede, het bepalen van de krediet- beslissen. limieten van banken, alsook de onderpandeisen waartegen Naar critici als Bundesbankpresident Wiessman en geleend wordt bij de ECB. Langs deze twee kanalen kan zij voormalig ECB-directielid Stark stellen, is de ECB met de inflatie sturen. Tot slot is de ECB deLender of Last Resort leningen aan private banken (banken lenen dit als gezegd (LOLR) voor banken die wel gezond zijn – naar oordeel door aan de PIIGS-landen) de facto begonnen met van de ECB en nationale toezichthouders – maar niet monetaire financiering van publieke schuld, waartoe het liquide. De ECB mag dus aan private banken lenen, op nadrukkelijk niet bevoegd is. Dat is een verdedigbaar voorwaarde dat deze gezond zijn. standpunt. Evenwel van veel groter belang is dat de ECB Het is de ECB daarentegen niet toegestaan te lenen aan stelselmatig en grootscheeps begonnen is om met belas- landen, ook al zijn zij gezond (zoals Spanje en wellicht Italië, tinggeld failliete banken te redden. Nogmaals: daar kan die in beginsel solvabel zijn). Dit zou (ongeoorloofde) men voor zijn – en sommige mensen, met name bankiers monetaire financiering zijn. Terzijde, in de VS, Japan en en economen die bij banken werken, zijn hier ook voor – het Verenigd Koninkrijk lenen centrale banken wel aan de maar dit moet democratisch gelegitimeerd worden. De overheid (‘kwantitatieve verruiming’). Dit onderscheid kwestie is: dat gebeurt niet. tussen publiek en privaat is uit macro-economisch oogpunt Tot slot is de ECB lid van de ‘trojka’ (Europese Commissie, discutabel, maar maakt overigens wel uit. Private partijen IMF en ECB) die eisen stelt aan zwakke landen die lenen hoeven – indien zij gezond zijn – namelijk niet te bezuini- van het Europees Stabiliteitsmechanisme (ESM). Dat er gen en kunnen met ECB-geld bonussen uitkeren. Landen eisen gesteld worden wringt niet (hoewel er amper eisen zoals Spanje moeten wel bezuinigen. Dat volgt er niet uit, gesteld worden aan banken). Wat echter wel schuurt is het maar is conform democratisch gelegitimeerde verdragen, gebrek aan democratische controle bij de beslissing welke waar ook het Nederlandse kabinet om zijn moverende eisen opgelegd worden aan soevereine staten. De trojka legt

8 SPANNING maart 2013 Oproep tot referendum over overdracht bevoegdheden aan Brussel

David Hollanders (1978) is betrokken bij het Burgerforum EU. Dit burgerinitiatief wil dat de sluipende overdracht van bevoegd- heden aan de EU stopt en dat er bij een eventuele overdracht van nieuwe bevoegdheden een referendum wordt gehouden. De Nederlandse bevolking dient zich daarover uit te kunnen spreken en het moet afgelopen zijn met de achterkamertjespolitiek. Het Burgerforum EU is een initiatief van onder meer hoogleraar financiële geografie Ewald Engelen, hoogleraar culturele economie Arjo Klamer en columnist Thierry Baudet. Prominente SP’ers als , Harry van Bommel, Hans van Heijningen en hebben hun steun uitgesproken voor dit initiatief. Voor informatie en steunbetuigingen: www.burgerforum-eu.nl

economie als het banken uitkomt. Dit alles zou nog tot daaraan toe zijn als de ermee gemoei- de bijdragen weinig substantieel waren, maar niets is minder waar. Via de ECB heeft de Nederlandse belasting- betaler naar schatting van Hollanders en Verbon (2012) een blootstelling van 58.1 miljard euro (9.6 procent van het bruto binnenlands product). Samenvattend, de ECB geeft geld uit van de belastingbeta- ler. De ECB is daarmee een quasi-fiscale instelling gewor- den en is niet langer (alleen maar) de monetaire instelling die slechts de inflatie beteugelt. Bij uitoefening van deze quasi-fiscale rol, waarin niet voorzien is in het Verdrag van Maastricht, legt het geen verantwoording af aan de kiezer (de ECB wordt niet gekozen) noch op een geloofwaardige manier aan een centrale Europese democratisch gelegiti- meerde instantie. Zo’n instantie is er namelijk niet. De ECB opereert daarmee in een politiek vacuüm. Tot dusverre heeft dat zeer negatief uitgepakt voor belastingbetalers en zeer gunstig voor banken. De ECB vereenzelvigt zich – be- wust of niet – met banken in plaats van met burgers. Hoe dit democratische Europese gat te stoppen? In beginsel zijn er twee manieren. Dit kan opgelost worden door ofwel een centrale, democratisch gelegitimeerde instantie in het leven te roepen. Dat moet zijn een Euro- pese minister van Financiën, met een Europees ministerie van Financiën, opererend in een Europees kabinet, gecontroleerd door een Europees parlement. Het is of dat ofwel opheffing van de euro. Dat is nogal een dilemma. Een dilemma dat raakt aan de kern van een staat, namelijk budgetrecht en de eigen een opvallende voorliefde aan de dag voor privatiseringen valuta. Wie moet over dit dilemma beslissen? Wie gelooft in (bijvoorbeeld van het waternet, waar de begeleidende directe democratie, zal menen dat dit aan burgers voorge- zakenbanken van profiteren), verlaging van pensioenen en legd dient te worden in een referendum. Wie daar niet in flexibilisering van de arbeidsmarkt. De vermogensbelas- gelooft, zal duidelijk moeten maken hoe dit dan te beslis- ting, het verlagen van loonkosten van banken, het insluiten sen, waarbij doormodderen de huidige ondemocratische van obligatiehouders bij bankreddingen, het aanpakken positie van de ECB in stand houdt. van belastingontduiking door multinationals, de ECB vindt dat allemaal maar niets. Dit soort zaken zou de economie Bronnen: schaden. Behalve dat dit laatste discutabel is, valt het nu net Hollanders, D.A. en H.A.A. Verbon (2012), De risico’s en kosten niet onder het mandaat van de ECB. De ECB heeft zich niet voor de belastingbetaler in de krediet- en schuldencrisis (beleggin- te richten op de reële economie en heeft daar ook nooit gen, leningen en garanties), Tijdschrift voor Openbare Financiën, naar omgekeken. De ECB bekommert zich alleen om de 44(2), pp. 96-102.

SPANNING maart 2013 9 ‘Aantrekkelijk’ vestigingsklimaat riskant voor Nederland

Tekst: Tuur Elzinga Foto: David van Dam / Hollandse Hoogte

‘Nederland is geen belastingpara- positie van Nederland als financieel de iets onder de 25% (in Nederland dijs’, maar Nederland heeft wel centrum.2 Maar ook de Kamer van gemiddeld zelfs nog iets lager). Het een heel aantrekkelijk belasting- Koophandel, het NFIA – een speciale statutair tarief is dus ongeveer klimaat, volgens staatssecretaris afdeling van BuZa – en onze welbe- gehalveerd, terwijl we weten dat het Weekers. En daarmee gaat hij kende handelsmissies dienen dat doel. feitelijke percentage dat veel internati- trots de boer op om nieuwe Weekers neemt zelfs een gespeciali- onaal opererende bedrijven aan investeerders te verleiden zich in seerde belastingexpert mee naar belasting betalen nog veel lager ligt. Nederland te ‘vestigen’. Hij heeft Japan om de kenmerken van ons Er ligt een nieuw OESO-rapport dat daarbij niet alleen een concurre- aantrekkelijke belastingregime uit te stelt dat de effectieve belastingdruk rende belastingstructuur (met wat venten.3 voor multinationals niet hoger is dan aardige trucjes) en een zeer 5%.4 Nederland wordt in dat OESO- uitgebreid netwerk aan belasting- Nederland kent tal van gespecialiseer- onderzoek speciaal genoemd. Ik hoop verdragen (tegen ‘dubbele’ de kantoren van fiscalisten en juristen voor de zomer met Weekers in de belastingheffing), maar ook een die grote bedrijven helpen optimaal Eerste Kamer daar een debat over aan groot netwerk van investerings- van ons aantrekkelijke klimaat te te gaan. Onze verdragen ter voorko- beschermingsverdragen (IBO’s) in profiteren. En om hun klandizie uit te ming van dubbele belasting schieten de aanbieding. Deze verdragen, breiden wijzen ook zij potentiële hun doel ernstig voorbij als ze ertoe zowel belastingverdragen als buitenlandse investeerders graag op leiden dat er vrijwel nergens belasting IBO’s, zijn echter schadelijk en de voordelen van ons vestigingsbeleid. wordt betaald. Ook multinationale riskant. Ook voor Nederland. Daarbij verwijzen ze niet alleen naar bedrijven horen netjes mee te betalen onze belastingverdragen, maar ook aan de schatkist van de landen waarin Volgens sommigen is Nederland nog naar onze investeringsbeschermings- zij opereren. Het ontbreken van een erger dan een belastingparadijs. In de overeenkomsten. Beide soorten feitelijk minimum aan vennootschaps- vorige Spanning omschreef David verdragen zijn echter kortzichtig en belasting en winstbelasting voor Hollanders1 Nederland als ‘een riskant. multinationals lijkt momenteel een fiscale SM-kelder waar multinationals groter probleem dan dat van dubbele en bankiers de belastingbetaler Ons belastingklimaat mag aantrekke- heffingen. uitwonen met incompetente politici lijk zijn voor grote multinationals, als gewillige pooiers.’ (En bedankt. maar het is guur voor andere landen De OESO kijkt recent ook kritisch Niet alle politici steunen deze en vooral voor armere landen, die veel naar investeringsbeschermingsover- praktijken, David) inkomsten mislopen. Steeds meer eenkomsten als belangrijk onderdeel andere landen klagen dan ook over van het vestigingsklimaat. Ook over Het klopt dat veel multinationals ons regime. Gewoon de kift, volgens deze verdragen maak ik mij zorgen. mede dankzij de Nederland-route Weekers. Maar ondertussen worden wereldwijd miljarden aan belasting wel steeds meer verdragen herzien om IBO’s zijn verdragen tussen twee of ontwijken en dat overheden en meer anti-misbruikclausules in te meer landen waarin de bescherming gewone belastingbetalers daar bouwen. En onlangs heeft Mongolië van buitenlandse investeringen wordt wereldwijd het slachtoffer van zijn. zelfs het belastingverdrag met geregeld. Zo wordt er bijvoorbeeld Maar kennelijk denkt ons Ministerie Nederland helemaal opgezegd. Het vastgelegd dat er schadeloos gesteld van Financiën er toch aan over te zou niet mogen verbazen als meer moet worden bij gehele of gedeelte- houden. Anders was deze strategie al landen volgen. lijke onteigening, dat de buitenlandse lang verlaten. investeerder hetzelfde behandeld Onze belastingverdragen zijn ook nog moet worden als nationale investeer- Nederland doet er alles aan om eens kortzichtig. En niet alleen ders, dat de investeerder ‘eerlijk en investeringen naar Nederland te vanwege reputatieschade doordat gelijkwaardig’ behandeld moet halen en een goed vestigingsbeleid te Nederland steeds vaker in het rijtje worden en hoe eventuele geschillen bieden voor hoofdkantoren van landen met dubieuze belastingpraktij- opgelost moeten worden. multinationals – zelfs al bestaan die ken wordt genoemd. Door dit soort steeds vaker uit niet veel meer dan een belastingconcurrentie wordt de Aanvankelijk waren IBO’s vooral stuk papier, wat aan de Zuidas belastinggrondslag steeds verder bedoeld voor de bescherming van werkende bestuursleden en een ondermijnd, en daar heeft Nederland Westers kapitaal dat wilde investeren postadres. Om die reden participeer- zelf ook last van. In 1980 was het tarief in landen met een minder ontwik- de de Nederlandse overheid in het voor vennootschapsbelasting nog kelde rechtstaat. En aanvankelijk was Holland Financial Center, dat is 48%, ongeveer het toenmalig EU- ook de gedachte dat staten elkaar dan gericht op het versterken van de gemiddelde. Nu ligt het EU-gemiddel- verantwoordelijk konden houden voor

10 SPANNING maart 2013 explosief gegroeid – van 38 in 1996 IBO’s de mogelijkheden voor inves- naar 67 in 2001 en 450 (!) in 2012. teerders om direct de staat aan te klagen. In Europa dringt Tsjechië, dat Zelfs dreigen met arbitrage blijkt een veel met claims te maken heeft, aan geweldig drukmiddel voor bedrijven. op het met wederzijdse instemming Want de kosten die ermee zijn opzeggen van de intra-EU IBO’s, maar gemoeid, zijn enorm. Nog afgezien daarin ligt ondermeer Nederland van de schadevergoedingen, kost een dwars. Van de 18 zaken tegen Tsjechië gemiddelde arbitragezaak acht op intra-EU IBO’s worden er 6 miljoen aan juridische kosten en dat gevoerd op basis van de Nederlandse kan oplopen tot tientallen miljoenen. IBO. Alleen al vanwege dat vooruitzicht kiezen sommige arme staten bij De voortschrijdende inzichten voorkeur voor schikking in plaats van aangaande de risico’s van IBO’s lijken verdediging. Maar wat er dan betaald in Nederland niet te landen. Neder- moet worden kan pas echt in de land blijft pleiten voor een zogenaam- papieren lopen. Claims van meer dan de ‘gouden standaard’ van zo 100 miljoen zijn geen uitzondering. In ruimhartig mogelijke investeringsbe- 2009 diende Vattenfall een claim in scherming. Ook op EU-niveau: Sinds tegen Duitsland van 1,4 miljard euro het Verdrag van Lissabon ligt de vanwege de invoering van strengere verantwoordelijkheid voor nieuwe milieumaatregelen rond energiecen- IBO’s bij de EU en niet langer bij de trales. Deze zaak werd in 2010 achter lidstaten. Misschien komt dat omdat gesloten deuren geschikt, waardoor Nederland zelf nog nooit met een we niet weten hoe groot de schade claim te maken heeft gehad. Maar de voor Duitsland precies was. Inmiddels ruim 95 IBO’s die Nederland heeft, heeft Vattenfall alweer een nieuwe zijn wel wederkerig en kunnen dus net claim tegen Duitsland. Nu omdat de zo goed door investeerders tegen Duitse regering na de ramp in Japan Nederland worden aangewend. België besloten had om kernenergie in 10 heeft onlangs zijn eerste claim voor de jaar af te bouwen. Volgens een kiezen gekregen, naar aanleiding van Zweedse krant bedraagt deze laatste de nationalisering van Fortis. Dat zou Staatssecretaris van Financiën claim 3,5 miljard euro. Er is steeds Nederland toch te denken moeten Frans Weekers. meer bewijs dat overheden onder deze geven. druk het bedrijfsleven onwelgevallige Het wachten is op een buitenlandse regelgeving maar liever in de ijskast investeerder in SNS die de nationalisa- zet. tie per arbitrage aanvecht, of een zaak de uitvoering van het verdrag. Maar En niet alleen in arme landen. Ook de van vergelijkbare strekking. de werkelijkheid heeft zich anders ontwikkelde landen moeten zich ontwikkeld. Inmiddels zijn er zo’n steeds vaker verantwoorden voor een Ons vestigingsklimaat kent grote 3000 IBO’s, waarvan 190 tussen investeringstribunaal, waar bedrijven risico’s. Voor onszelf en voor anderen. EU-landen. Speelt gebrek aan voorgenomen milieuregels, gezond- Daar moeten we een eerlijk debat over rechtstaat daar echt een rol? heidswetgeving, energiebeleid, aangaan, waarin bredere belangen economisch beleid en crisismaatrege- worden meegewogen dan die van het Intussen staat 93 procent van de IBO’s len aanvechten. bedrijfsleven alleen. En liefst nu, en bedrijven toe de nationale rechtstaat niet pas als het spreekwoordelijke kalf te omzeilen en staten rechtstreeks aan Vanwege de risico’s zijn diverse landen verdronken is. te klagen voor internationale tribuna- inmiddels hun IBO’s aan het herover- len in geval van een investeringsge- wegen. Zo definiëren de VS en schil. Die arbitragezaken vinden Canada nu veel strakker wat ze onder 1 Spanning 2013-1 achter gesloten deuren plaats en er is gedeeltelijke onteigening verstaan, om 2 Vanwege de inmiddels ongewenst geachte te geen beroep mogelijk. Terwijl de te voorkomen dat zorgvuldige innige verstrengeling van de overheid met de schadevergoedingen die worden democratische besluitvorming hen op financiële sector heeft minister Dijsselbloem toegekend in de honderden miljoenen een claim komt te staan. Andere de stekker uit de publiek-private samenwer- kunnen lopen, met alle gevolgen van landen gaan verder: Ecuador en king in de HFC getrokken: www.hollandfinan- dien voor overheidsbudgetten en Zuid-Afrika houden alle IBO’s cialcenter.nl/news.php?id=2572&language=NL collectieve uitgaven. opnieuw tegen het licht met het oog 3 www.nuzakelijk.nl/mkb/3362490/weekers- op aanpassing of opzegging , Bolivia lokt-japanse-investeerders-met-belastingkli- Bedrijven en internationale juristen- en Venezuela hebben zich uit het maat.html kantoren hebben deze geschillenbe- belangrijkste verdrag ten aanzien van 4 www.oecd.org/tax/oecd-urges-stronger- slechting inmiddels ontdekt als een geschillenbeslechting teruggetrokken, international-co-operation-on-corporate-tax. melkkoe. Het aantal bekende zaken is en Australië schrapt uit alle nieuwe htm

SPANNING maart 2013 11 Het schuurt en wringt in de relaties met Rusland Tekst: Tiny Kox Foto’s: Archief Tiny Kox

Tiny Kox in gesprek met Doemavoorzitter Sergey Naryshkin (aan het woord) en de Raad van Europa-delegatieleider Aleksey Pushkov (links van Naryshkin).

Op 8 april komt de Russische De zon schijnt, in een besneeuwd en de core business van de verdragsorgani- president Vladimir Poetin naar koud Moskou, als ik Alexey Pushkov satie, geformuleerd in het Europese Nederland. Samen met koningin tref in café Chekov, juist achter het Verdrag voor de Rechten van de Mens. Beatrix opent hij dan het Neder- Russische parlement. Pushkov geldt Dat verdrag tekende Rusland zeven- land–Ruslandjaar. Daarin vinden als vertrouweling van president Poetin tien jaar geleden, als uitdrukkelijke zowel bij ons als in Rusland een en is namens regeringspartij ‘Ver- voorwaarde voor toetreding tot de groot aantal culturele, economi- enigd Rusland’ voorzitter van de Raad van Europa. Sindsdien kan ook sche en ook politieke evenemen- machtige parlementscommissie voor elke Rus zich tot het Europese ten plaats, ter onderstreping van internationale betrekkingen van de Mensenrechtenhof in Straatsburg de veelsoortige relaties tussen Russische Federatie. Ook leidt hij wenden als hij zich in zijn fundamen- beide landen aan weerszijden van sinds de afgelopen parlementsverkie- tele rechten aangetast voelt. En dat Europa. Maar ondertussen wringt zingen van december 2011 de gebeurt op grote schaal. Samen met en schuurt het in de relatie tussen Russische delegatie naar de parlemen- Oekraïne, Turkije en Italië is Rusland Europa en Rusland. Dat meldt taire assemblee van de Raad van hofleverancier bij het Mensenrechten- SP-senator Tiny Kox, die voor de Europa in Straatsburg. Daar treffen hof en het land wordt door datzelfde Raad van Europa de stemming we elkaar geregeld. De gang naar Hof veelvuldig veroordeeld. De peilde in Moskou. Straatsburg is voor hem geen onver- daaruit voortvloeiende schadevergoe- deelde vreugde, geeft hij toe. De dingsverplichtingen leeft Rusland grootste lidstaat van de 47 landen redelijk na; maar de opdracht om de tellende Raad van Europa zit daar wetgeving aan te passen om overtre- veelvuldig in het beklaagdenbankje dingen van het EVRM in de toekomst als het gaat om de wijze waarop te voorkomen, ligt zowel de Russische Rusland omgaat met de democratie, autoriteiten als de Raad van Europa de rechtsstaat en de mensenrechten, veel zwaarder op de maag.

12 SPANNING maart 2013 De traagheid om vonnissen van het Hof ook in die zin uit te voeren, kwam de Russen vorig jaar oktober opnieuw op harde kritiek vanuit de Parlemen- taire Assemblee van de Raad van Europa te staan. In een lange, scherpe resolutie werd de balans opgemaakt van de wijze waarop de grootste lidstaat zich houdt aan de aangegane verplichtingen – en wat er dient te gebeuren om beterschap te bewerk- stelligen. Voor Aleksey Pushkov was dat een erg koude douche. Als leider van zijn delegatie vond hij dat er met twee maten gemeten werd in Europa, reden voor alle Russische assemblee- leden, van links tot rechts, om uiteindelijk tegen de resolutie te stemmen. Die werd overigens met steun van een ruime meerderheid van de afgevaardigden in Straatsburg wel aangenomen. Een nog verdergaand voorstel om speciale aandacht voor de Russische beoordeling te vragen aan het Comité van Ministers van Buiten- landse Zaken, het hoogste orgaan van Kartonnen display van de alom aanwezige president Poetin. de Raad van Europa, haalde het echter niet – wat door de Russen weer als een succes van hun kant werd beschouwd. Al met al werd de om de kans op een dialoog tussen verdeeld. Inhoudelijk, legt de sociaal- atmosfeer echter nogal ijzig – wat ook Rusland en Europa een nieuwe kans democraat uit, is er echter nog heel bleek uit de zeer late afzegging van te geven. veel hetzelfde – en weinig hoopge- parlementsvoorzitter Naryshkin om vend. Het kiesstelsel zorgt ervoor dat de Assemblee toe te spreken. Ik had Die dialoog is beter dan confrontatie, de partij van president Poetin en hem persoonlijk uitgenodigd, toen ik vindt ook Sergey Mironov, leider van premier Medvedev, hoewel die in hem eerder dat jaar op de hoogte de sociaaldemocratische partij december 2011 ondanks alle manipu- stelde van mijn beoordeling van de ‘Rechtvaardig Rusland’, de in zeteltal laties onder de 50 procent bleef, toch parlements- en presidentsverkiezin- derde partij van Rusland. Ik tref hem de absolute meerderheid in de Doema gen. Ik was voor de Raad van Europa in zijn kantoor in de Doema, tegen- heeft. Daardoor kan Verenigd leider van beide waarnemingsdelega- over het Kremlin. Hij windt er geen Rusland nog steeds al zijn wetten ties geweest. Hoewel mijn beoordeling doekjes om dat er nog steeds weinig aangenomen krijgen. Wat niet meer uitermate kritisch was – ‘gemanipu- goed loopt in zijn land. Zeker, de vorm kan, is de grondwet in een vloek en leerde verkiezingen’ – werd die in waarin het politieke debat plaatsvindt een zucht veranderen. Daarvoor is grote lijnen geaccepteerd door de is verbeterd sinds de laatste parle- immers een tweederde meerderheid voorzitter van de Doema. Volgens mentsverkiezingen en het aantreden nodig. Mironov legt uit dat zijn partij Naryshkin waren mijn beoordelingen van de nieuwe parlementsvoorzitter. doorgaans samen met de Communis- en voorstellen ‘hard maar nuttig’ voor Mironov verhaalt hoe de vorige tische Partij optrekt in de oppositie, de Russische politiek – en dat zou hij voorzitter keer op keer duidelijk vooral tegen voorstellen die van doen ook in Straatsburg willen komen maakte het parlement geen plek voor hebben met verdere privatiseringen toelichten. Dat ging uiteindelijk dus discussie en debat te vinden. De en nog meer vrij baan voor het toch al niet door. Vandaag stel ik in Moskou nieuwe voorzitter denkt daar gelukkig wilde kapitalisme in het voormalige Pushkov voor om zijn parlementsvoor- anders over. Er is nu ruimte voor communistische gidsland. Dat zitter toch naar Straatsburg te sturen, debat en de spreektijd wordt eerlijker kapitalisme komt ook het parlement

SPANNING maart 2013 13 binnen, via afgevaardigden die in strijd met de regels toch allerlei zakelijke belangen en bezittingen blijken te hebben, vooral in de Verenigde Staten. Recent heeft de regeringspartij verschillende parle- mentsleden de laan uit moeten sturen vanwege vermeende belangenverstren- geling. Dat doet de oppositievoorman deugd. Eerder zag hij Verenigd Rusland zijn macht gebruiken om een lid van zijn partij, dat opmerkingen had gemaakt over regeringscorruptie, zelf in de beklaagdenbank te zetten en van zijn parlementaire onschendbaar- heid te ontdoen. Mironov wil maar zeggen dat we ons niet te veel illusies moeten maken over het niveau van de Russische democratie anno 2013. Later dit jaar zal zijn partij, die sinds kort lid is van de sociaaldemocratische Internationale, er op een congres over gaan nadenken wat de beste aanpak in deze situatie van gebrekkige democratie zou kunnen zijn. Ik ben van harte welkom, vertelt hij me.

Dat ben ik ook bij de grootste oppositiepartij, de Communistische Partij van de Russische Federatie. Ik ben uitgenodigd om rond te kijken op hun congres, dat aan de rand van Moskou plaatsvindt, nabij het fraaie Lokomotiv-stadion. Gennadi Zjoega- nov, de 69-jarige voorman van de partij, blijft erop hameren dat de Tiny Kox voor de Doema, het Russische parlement. afgelopen parlements- en presidents- verkiezingen oneerlijk zijn verlopen en gemanipuleerd door de partij van president Poetin. Hem zijn een paar volgende verkiezingen wel niet zal zijn. Wereldoorlog de nazi’s bedwong en miljoen stemmen ontstolen – iets wat Maar het grote aantal kan de rege- die de eerste mens in de ruimte off the record ook door andere politici rende partij wellicht ook goed bracht. Nu is Rusland, zegt Zjoeganov, onderkend wordt. Hij is blij dat dat uitkomen, zo vrezen de communisten. een land geworden dat een groot deel ook als zodanig door mij in mijn Het oude verdeel-en-heers zou wel van zijn grondgebied verloren heeft verkiezingsrapporten is beschreven. eens de nieuwe aanpak van Poetin en het moet hebben van de uitverkoop Inderdaad is er sindsdien een en kunnen zijn. De partij van de presi- van zijn grondstoffen aan het Westen. ander veranderd, geven ook de dent geldt als de voornaamste Het kapitalisme heeft zijn land weinig communisten toe. De hindernissen tegenstander. Toch is de linkse goeds gebracht, wil hij maar zeggen. om een politieke partij op te richten Communistische Partij het op veel En velen zeggen het hem na. Bij de die kan deelnemen aan verkiezingen, punten ook weer eens met het rechtse laatste verkiezingen kreeg hij 12 zijn aanzienlijk verminderd. Met Verenigd Rusland. Op cultureel vlak miljoen stemmen achter zijn naam. vijfhonderd handtekeningen kun je staat er in de hele Russische politiek Veel te weinig om het van Poetin te nu al een partij beginnen. Een kleine een kille conservatieve wind. Nostal- winnen maar alles bij elkaar wel een tweehonderd zijn er al geregistreerd. gie naar vroeger is bij veel politici heel leger van volgelingen. Dat erkent Dat aantal is zo groot dat er nu zorgen merkbaar. Sommigen wijzen erop dat ook president Poetin, in een brief die zijn hoe groot het kiesbiljet bij nu niemand zijn baan meer zeker is, op het congres wordt voorgelezen. dat het onderwijs duur geworden is en de gezondheidszorg ontoegankelijk. De communisten zijn vastbesloten bij Anderen vinden dat Rusland nu de eerstvolgende verkiezingen weer gekleineerd wordt door Europa en groter te worden. Of dat zal lukken is Amerika, terwijl het ooit zelf een de vraag. De aanhang is oud, hoewel supermacht was, die in de Tweede er dit keer een aanzienlijk aantal

14 SPANNING maart 2013 jongeren in de partijleiding gekozen geen boodschap aan, doet wat hem mijn vliegtuig opstijgt van de Moskou- wordt. Of dat voldoende zal zijn om goeddunkt en loopt daardoor tegen se luchthaven Sheremetyevo, landt het meer kiezers te trekken, is de vraag. de ene na de andere boete aan. vliegtuig met minister van Buitenland- Zoals het ook de vraag is of de Onlangs heeft de rechter echter wel se Zaken . Hij treft buitenparlementaire oppositie die uitgesproken dat de wettelijke boetes kort daarop zijn collega Lavrov en Rusland nu ook heeft, in omvang zal voor verboden demonstraties veel te spreekt hem aan op de treurige kunnen groeien. Kort na de gemani- hoog zijn en drastisch omlaag berichten over het belemmeren van puleerde parlementsverkiezingen van moeten. Parlementsvoorzitter homo’s in hun rechten. Lavrov geeft december 2011 trokken ze met vele Naryshkin heeft toegezegd dat de wet geen krimp en zegt dat zijn land hun tienduizenden de straat op, tot dientengevolge zal worden aangepast. rechten erkent, voor zover ze onder verwondering van de machthebbers in het Europese mensenrechtenverdrag het Kremlin – en de Russische Het vertrouwen van de meeste Russen vallen. Maar verder ook niet. Daar bevolking. Op de televisie werd live in de hedendaagse politiek is bar laag. gaan wij hier zelf over, vermaant hij verslag gedaan van de grote, vreed- President Poetin gooit nog steeds de Timmermans op een persconferentie. zame demonstraties in de straten van hoogste ogen, maar heel enthousiast Tsja, een Nederland–Ruslandjaar Moskou. De politie bleef aan de kant, is de doorsnee Rus ook niet over hem. houden is één, elkaar echt begrijpen in plaats van demonstranten op te Wat hem wordt nagegeven is dat hij na en van elkaar leren is iets heel anders. pakken. Na de herverkiezing van de wilde jaren negentig de rust in het Poetin tot president is de sfeer echter land enigszins hersteld heeft, waar- Ook Raad van Europa-delegatieleider weer grimmiger geworden en is de door salarissen, hoe laag ook, weer Aleksey Pushkov is daar duidelijk over. politie al lang niet meer de beste worden uitbetaald, spaarrekeningen Rusland is eigen baas, en laat zich niet vriend van de demonstranten, zoals de veilig zijn en pensioenen niet van de de wet voorschrijven. Hij vindt het leiders van de buitenparlementaire ene op de andere dag kunnen raar dat elke buitenlandse regerings- oppositie steeds weer melden. Maar verdampen, zoals in de tijd van vertegenwoordiger het kennelijk ook zij worden door veel Russen president Boris Jeltsin gebeurde. Maar tegenwoordig alleen maar wil hebben verdacht gevonden. Oud-premier voor de rest zien de meeste gewone over gayparades en Pussy Riot – de Kasyanov bijvoorbeeld, die nu de vloer Russen de politiek, Poetin incluis, anarchistische meidenband die om probeert aan te vegen met president eerder als vijand dan als vriend. Je haar provocerende acties in de Poetin maar eerder onder hem kunt er beter ver van blijven, denken gevangenis is beland. ‘Er spelen toch diende. Of Boris Nemtsov, de modi- veel burgers in het immense land. ook andere zaken, de financiële crisis, euze en luidruchtige opposant van de de europroblemen, de bewapening, huidige machthebbers in het Kremlin Zonder meer betrokkenheid van de gebeurtenissen in de Arabische maar eerder onder president Jeltsin burgers blijft de politieke toekomst wereld. Wij vinden dat heel wat zelf een van de machthebbers van het van Rusland uitermate ongewis. belangrijker.’ land. Gary Kasparov, de voormalige Autoritair bestuur, vele vormen van wereldkampioen schaken, maakt ook corruptie, machtsmisbruik en Toch blijft gelden dat zolang Ruslands graag gehakt van alles wat uit het rechtsongelijkheid zijn aan de orde handtekening onder het Europese Kremlin komt; maar wat hij zelf wil, is van de dag en verzet ertegen is weinig Verdrag voor de Rechten van de Mens even ondoorgrondelijk als destijds zijn georganiseerd. Het brutale kapita- staat, Russische burgers zich tot het zetten. Hij kon beter schaken, zeggen lisme maakt de verschillen tussen Straatsburgse Hof kunnen wenden en Russen nogal eens. Ik heb ze in het mensen enorm. Het aantal miljardairs de Russische autoriteiten gehouden afgelopen jaar allemaal meermalen in Rusland is weer gestegen, de armoe- zijn uitvoering aan eventuele vonnis- getroffen maar ben er niet van de verder toegenomen. De cultureel sen te geven. Het blijft een moeizame overtuigd dat zij de politiek in conservatieve wind in de politiek relatie tussen Rusland en Europa, ziet Rusland wezenlijk zullen gaan maakt het leven guur en zuur voor ook Sergey Mironov. Maar hij is het veranderen. mensen en groepen die ‘anders’ zijn. erg met me eens: Rusland en Europa Ik vind het jammer dat ik dit keer Zoals de vele ‘gastarbeiders’, die door horen hoe dan ook bij elkaar. Sergey Udaltsov en zijn Rode Front de meeste partijen in de steek worden ‘Confrontatie in plaats van coöperatie niet kan spreken. De jeugdige leider gelaten. En de homogemeenschap, is een duister en gevaarlijk pad, dat we van het linkse Front heeft tijdelijk die zich geconfronteerd ziet met zouden moeten vermijden’, zegt hij. huisarrest, na zijn zoveelste deelname wetgeving die ‘propaganda’ voor ‘Voor ieders bestwil.’ aan een verboden manifestatie, en homoseksualiteit verbiedt. Geen mag geen contact met de buitenwereld gayparades dus in Moskou of Sint- Informatie over het Nederland–Ruslandjaar: onderhouden. Zijn medestanders Petersburg, en ook geen homodemon- nlrf2013.nl brengen dezer dagen grote zakken straties voor gelijke behandeling. met muntgeld naar de rechtbank om Volgens de regering is er niets daarmee demonstratief een van de verboden aan homoseksualiteit – boetes te betalen, waartoe de leider maar dien je er verder anderen niet van het Rode Front veroordeeld is. mee ‘lastig te vallen’. Benauwde Demonstreren mag tegenwoordig in geluiden die vroeger klonken in Rusland, maar met mate en op strikte Amerika en Europa zijn in Rusland voorwaarden. Udaltsov heeft daar helaas nog volop gemeengoed. Terwijl

SPANNING maart 2013 15 Tussen visie en daad Het Wetenschappelijk Bureau van de PvdA presenteert visie die frontaal botst met kabinetsbeleid

Tekst: Arjan Vliegenthart

Vorige maand presenteerde de Wiarda Beckman Waarde-onderzoek. Net als uit de verhalen van Esther, Stichting, het Wetenschappelijk Bureau van de Partij Brigitte, Sandra, Joris en Malia in het manifest blijkt uit van de Arbeid, de resultaten van het onderzoekspro- deze onderzoeken dat de meeste mensen hun werk met ject Van Waarde. In een manifest gaat Monika Sie, de plezier en overgave doen, maar tegelijkertijd te vaak in de directeur van het bureau, de strijd aan met het overheid eerder een obstakel zien dan een potentiële doorgeschoten liberalisme. Zij pleit voor een andere bondgenoot. En dat laatste frustreert, temeer omdat de koers voor Nederland en komt daarmee ook onher- meeste burgers in dit land wel degelijk voorstander zijn van roepelijk in botsing met het regeringsbeleid van haar de georganiseerde solidariteit die onze overheid in de eigen partij. verzorgingsstaat biedt. Langlopend onderzoek van het Sociaal Cultureel Planbureau (SCP) bevestigt dit keer op Het Van Waarde -project is een mooi voorbeeld van hoe keer, net als de vrees van veel burgers dat deze arrangemen- politieke waarden en wetenschappelijk onderzoek op een ten onder steeds grotere druk komen te staan. Ook in die functionele manier met elkaar verbonden kunnen worden. zin biedt het Van Waarde-project welkome en veelkleurige De strategische focus die van wetenschappelijke bureaus illustraties van de empirische vaststelling dat ook aan het verwacht mag worden op de middellange termijn gecombi- begin van de 21ste eeuw het belang van georganiseerd neerd met inhoudelijke input voor het politieke debat van omzien naar elkaar door de meeste mensen wordt erkend vandaag komt in het project op heel goede wijze naar en als een deel van onze beschaving wordt gezien. voren. Daar past een compliment, vooral omdat het zo nauwgezet geboekstaafd is. Tegelijkertijd leggen de Terecht wijst het Van Waarde-project op de dominante rol uitkomsten van het onderzoeksproject scherp het levens- die het (neo-)liberalisme de afgelopen twee decennia heeft grote dilemma bloot waarmee de PvdA kampt sinds haar gespeeld in de maatschappelijke ontwikkelingen. Sinds de toetreden tot Rutte II. De spanning tussen wat er vandaag val van de Muur, eind jaren ’80 van de vorige eeuw, is in de de dag aan beleid door Nederlandse sociaaldemocraten Westerse wereld het individu en zijn persoonlijke ontwikke- wordt ontworpen en gesteund en de gewenste maatschap- ling centraal komen te staan. De verzorgingsstaat, ooit pelijke ontwikkeling van ons land die in het Van Waarde- opgericht om mensen zelf zeggenschap over hun leven te project naar voren komt, is schrijnend en vraagt om veel laten behouden in onzekere perioden, werd herzien en meer debat. ingeperkt met het doel mensen vooral zelf te laten beslissen over hoe met hun geld en leven om te gaan. Het is goed wanneer wetenschappelijke bureaus hun oor te luisteren leggen op de werkvloer. Sinds een aantal jaar doet Dit ging gepaard met een groot vertrouwen in de markt als het Wetenschappelijk Bureau van de SP vergelijkbaar ordenend principe. Het denken in kostenefficiëntie en in onderzoek onder de noemer Aan het woord. Hierin vertellen individuele en meetbare prestaties domineerde niet alleen heel diverse beroepsgroepen, variërend van politieagenten, de economie maar ook het overheidsdenken. De burgers onderwijzers, huisartsen tot binnenvaartschippers, over werden door de politiek allereerst als consumenten hun werk en de rol die de overheid speelt in het bieden van behandeld, die zelf zoveel mogelijk moesten kunnen kansen op beroepsmatige ontwikkeling, de vorming van kiezen. Wie niet meekwam, was daaraan vooral zelf beroepsethiek en de ontplooiing van professionele schuldig. Langzamerhand ontstond er een tweedeling. Een autonomie. Het onderzoek bestaat uit een combinatie van deel van de burgers was heel goed in staat om voor zichzelf open vragen en gestandaardiseerde enquêtes. De respons te zorgen en zelf verantwoordelijkheid te nemen. Anderen op deze onderzoeken is hoog. Zo reageerden bijna 2.000 raakten echter in de knel en werden maatschappelijk huisartsen op onze enquête, deden meer dan 10.000 teruggeworpen. Tegelijkertijd leek er een apathie te politieagenten mee aan het onderzoek over de politie en ontstaan voor gemeenschappelijke waarden en belangen, vulden 3.700 brandweermensen de vragen over de brand- iets wat de samenhang in onze samenleving heeft onder- weer in. Klaarblijkelijk bestaat er bij veel beroepsgroepen mijnd. grote bereidheid om te praten over hun werk en willen mensen graag laten weten wat er goed gaat en wat er beter Het is positief dat het Wetenschappelijk Bureau van de kan. PvdA deze ontwikkelingen vaststelt, beschrijft en conclu- deert dat er in de toekomst nieuw beleid nodig is om onze De resultaten die wij uit deze onderzoeken krijgen, komen samenleving ruggengraat te geven en onze burgers in grote lijnen overeen met de bevindingen in het Van perspectief op een sociale toekomst te bieden. De aanbeve-

16 SPANNING maart 2013 zetten. Het conformeren aan bestaande politieke, economi- sche en ideologisch heersende opvattingen omwille van regeringsdeelname en de daarmee gepaard gaande mogelijkheden om binnen deze kaders sturing te geven aan de maatschappelijke ontwikkeling, lijkt een inherent bestandsdeel van de sociaaldemocratie in Europa. In die zin had oud-VVD-leider Frits Bolkenstein groot gelijk toen hij in de jaren ’90 vaststelde dat iedereen in Nederland, behalve de SP, liberaal was geworden. En daarmee dreigt de sociaaldemocratie zichzelf geweld aan te doen, door actief mee te werken aan een beleid dat de doelen van bestaanszekerheid, verheffing, goed werk en binding eerder verder weg brengt dan dichterbij.

En dit is precies het dilemma waar de PvdA zich voor geplaatst ziet in haar deelname aan het huidige kabinet. De fixatie op de bestaande nationale en Europese liberale beleidsparadigma’s zoals die zich manifesteren in de 3%-norm, het discours dat de huidige crisis er één is van de overheidsfinanciën in plaats van een dolgedraaide financi- ële sector en het idee dat marktwerking en publieke moraal met elkaar te verenigen zijn, staan dwars op de waarden die Het manifest is te vinden op de site van de Wiardi Beckman de sociaaldemocratie van oudsher bepleit en staan de Stichting: www.wbs.nl realisatie ervan in de weg. Wie de discussies volgt over de verkorting van de WW kan niet anders dan vaststellen dat dit in strijd is met het idee van bestaanszekerheid. Wie de lingen, die betrekking hebben op bestaanszekerheid voor voorgestelde versoepeling van het ontslagrecht en de iedereen, het recht op goed werk waarbij werknemers niet daarmee mogelijk gepaard gaande verdere flexibilisering slechts als kostenpost mogen worden gezien, het creëren van de arbeidsverhoudingen serieus bestudeert, kan niet van ontplooiingskansen voor iedereen in onze samenleving anders concluderen dan dat dit op gespannen voet staat en het zoeken naar nieuwe verbanden voor onze samenle- met goed werk. Wie immigranten nog langer wil uitsluiten ving, zouden het kompas moeten zijn voor sociaaldemocra- om op lokaal niveau politiek te participeren, legt de tisch beleid. verheffing van deze groep burgers aan banden en doet daarmee aan buitenlandertje pesten. En wie bestuurlijke Maar daarmee legt het mooie, inhoudelijke manifest het schaalvergroting als direct doel voor beleid vastlegt, moet politieke dilemma van de moderne sociaaldemocratie niet raar opkijken wanneer burgers de binding met het bloot. Het manifest laat zien dat sociaaldemocraten ook bestuur en de politiek kwijtraken. vandaag de dag nog steeds de plicht hebben strijd te leveren voor bestaanszekerheid, verheffing, goed werk en Zo bezien is het Van Waarde-project een rechtstreekse binding. En dat deze altijd op gevestigde belangen en aanval op het huidige kabinet. Natuurlijk is er discussie machthebbers veroverd moeten worden. Dat was in de 19e mogelijk over de uitwerking van de verschillende bovenge- eeuw zo, toen de beginnende arbeidersbeweging het noemde maatregelen, maar ze lijken geen van alle voort te opnam tegen het ancien régime waarin dubbeltjes nooit vloeien uit Van Waarde. Het feit dat de Nederlandse kwartjes konden worden en tegen de noveaux riches van die sociaaldemocratie lijkt te regeren tegen een heel deel van dagen, die de industriële revolutie niet gepaard wilden haar eigen aanhang in, is daarvan het gevolg. laten gaan met een stijgend levenspeil voor iedereen. En dat is vandaag de dag niet anders, zowel nationaal als Juist omdat de waarden van het Van Waarde-project linkse internationaal. De crisis die het neoliberalisme heeft partijen zo na aan het hart liggen is dat een pijnlijke veroorzaakt brengt Europese landen op dit moment naar constatering. Het politieke programma dat het Weten- de rand van de afgrond en de rekening daarvoor dreigt schappelijk Bureau van de PvdA presenteert, zou zonder niet door de veroorzakers ervan te worden betaald, maar enige twijfel een bouwsteen kunnen zijn voor toekomstige door burgers die part noch deel aan de oorzaken van de linkse samenwerking. Maar dat kan alleen wanneer linkse crisis hebben. partijen ook aanspreekbaar willen zijn op deze waarden, niet alleen in de toekomst, maar ook in het heden. Aan de Tegelijkertijd is de lust van de macht vaak dermate groot PvdA de keuze of zij in de socialistische of sociaaldemocra- dat sociaaldemocraten maar al te vaak bereid zijn hun tische traditie wil blijven staan of dat zij definitief een maatschappelijke strijd te staken of op een lager pitje te kamer in het liberale huis betrekt.

SPANNING maart 2013 17 De grondwetsherziening van 1983 Tekst: Robert Vonk Foto: ANP

Nieuwe wetten worden in Nederland niet getoetst aan de grondwet. Het zagen de stalinistische CPN als een is de grondwet zelf die in artikel 120 deze vorm van toetsing verbiedt: marionet aan de ‘grijnslachende hand ‘de rechter treedt niet in de beoordeling van de grondwettigheid van van Moskou’. Het was volgens deze wetten en verdragen.’ De achterliggende gedachte is overigens niet zo heersende partijen niet de bedoeling vreemd. Het verbod maakt het voor een niet-democratisch gekozen dat de discussie over de grondwet zou rechter onmogelijk om het parlement, het hoogste wetgevende orgaan worden gekaapt door een partij die in de Nederlandse democratie, terug te fluiten. In internationaal opzicht daar ‘misbruik’ van kon maken. is Nederland echter een buitenbeentje. Binnen de EU beschikt alleen De commissie-Van Schaick stuurde Finland over een soortgelijke bepaling. Het verbod is in zekere zin aanvankelijk aan op een algehele tekenend voor de wijze waarop Nederlanders zich tot hun eigen herziening van de grondwet. De grondwet verhouden. De historica Karin van Leeuwen stelt terecht dat nieuwe grondwet zou niet alleen in Nederland ‘de grondwet (…) een meer monumentaal, historisch bepalingen moeten bevatten over de karakter heeft gekregen. De geest ervan is belangrijker dan de letter’. staatsinrichting, rechtspraak en wetgeving, maar ook over de grond- De algehele herziening van de stelde grondwetswijziging is, zowel in rechten van Nederlandse burgers. Het grondwet in 1983 staat min of meer de Eerste als de Tweede Kamer, een ging daarbij niet alleen om de symbool voor de door Van Leeuwen tweederde meerderheid vereist. zogenaamde ‘klassieke grondrechten’, geschetste omslag in het denken over Het heeft in Nederland dan ook bijna zoals vrijheid van meningsuiting, de grondwet, die sinds 1848 niet meer veertig jaar geduurd voordat de vrijheid van drukpers, godsdienstvrij- wezenlijk veranderd was. De liberale herziening van de grondwet tot stand heid, kiesrecht en het briefgeheim, politicus, J.R. Thorbecke, de geestelijk kwam. De politieke discussie hierover maar ook over zogenaamde ‘sociale vader van ons constitutionele en begon vrijwel direct na het einde van grondrechten’, zoals het non-discrimi- democratische bestel, had duidelijke de Duitse bezetting. Begrijpelijk, want natiebeginsel en het recht op onder- ideeën over de status van de grondwet. de Duitse bezetter had zich weinig wijs en bestaanszekerheid. Dit waren, In zijn ogen was deze een blauwdruk gelegen laten liggen aan de grond- anders dan de klassieke grondrechten die vooral letterlijk moest worden rechten van Nederlandse burgers of die vooral betrekking hadden op genomen. De grondwet die in 1983 tot de Nederlandse staatsinrichting. dingen waar de staat zich niet mee stand kwam, had daarentegen meer Bovendien was er nog ‘de kwestie diende te bemoeien, juist zaken waar weg van een intentieverklaring, een Indonesië’. De nieuwe staatsrechte- de staat zich sterk voor moest maken. stuk dat op hoofdlijnen aangaf hoe lijke verhoudingen tussen de voorma- Het werk van de commissie-Van het (eigenlijk) zou moeten. lige koloniale overheerser en het Schaick leidde uiteindelijk tot niets Het is goed om hier even stil te staan onafhankelijke Indonesië dienden in concreets. De liberalen zagen weinig bij de vraag waarom het zo lang heeft een nieuwe grondwet te worden heil in het vastleggen van sociale geduurd voordat de grondwet in bekrachtigd. grondrechten in de grondwet. Het was Nederland überhaupt werd herzien. Op 17 april 1950 werd deze taak niet de taak van de staat om over het Een deel van de verklaring ligt in het officieel gedelegeerd aan een commis- welzijn van burgers te waken. Dat feit dat een algehele wijziging een sie onder leiding van de katholieke konden burgers zelf veel beter. De behoorlijk ingewikkelde en langdu- politicus Josef van Schaick. Deze confessionele partijen spraken al op rige procedure is. Zowel de Tweede als commissie werd geheel volgens de voorhand hun veto uit over iedere de Eerste Kamer moet zich twee keer regels van het verzuilde bestel wijziging van de wettelijke gelijkscha- over het herzieningsvoorstel buigen. samengesteld. De communistische keling van openbaar en ‘bijzonder’ Tussen beide lezingen moeten er CPN, met 8 van de 100 parlementsze- (want confessioneel) onderwijs. Ook verkiezingen plaatsvinden, zodat ook tels zeker niet de kleinste partij, werd de volledige drukpersvrijheid vond in de burger zich over de voorgenomen echter buiten boord gehouden. Zowel de ogen van de KVP geen genade. De wijziging kan uitspreken. Bij de de katholieke KVP als de sociaaldemo- katholieke voorman Carl Romme ging tweede behandeling van de voorge- craten van de Partij van de Arbeid er hard in: ‘Bij wijze van voorbeeld

Parels uit de parlementaire geschiedenis deel 8

18 SPANNING maart 2013 Den Haag, 1971. Koningin Juliana neemt het eindrapport van de staatscommissie inzake kieswet en grondwet in ontvangst, dat een belangrijke rol zou spelen bij de grondwetsherziening van 1983.

verdwenen. Jos van Kemenade, minister van Onderwijs in het kabinet-Den Uyl (1973-1977), wilde de voorbereiding voor de grondwetsher- ziening gebruiken om de overheid een steviger positie te geven in de regio- nale spreiding van onderwijs. Dat was tegen het zere been van de confessio- nele partijen en, opmerkelijk genoeg, ook van de liberale VVD. Van Kemenade moest uiteindelijk bakzeil halen. De opdracht aan de staat zorg zou men in Nederland beter het commissie onder leiding van de te dragen voor een goede regionale opiumschuiven kunnen toestaan, dan voormalige premier Jo Cals (KVP) en spreiding van onderwijsvoorzieningen de besmetting van de geestelijke de staatsrechtgeleerde André Donner verdween uit het wijzigingsvoorstel. gezondheid, welke thans door middel boog zich over het inmiddels heikele Op 16 december 1980 ging de Eerste van de drukpers plaats vindt.’ De vraagstuk of, en zo ja welke, sociale Kamer akkoord met het laatste overheid moest volgens Romme de grondrechten in de grondwet moesten wijzigingsvoorstel, de ‘onaantastbaar- mogelijkheid hebben om in te grijpen worden opgenomen. Hadden burgers heid van het menselijk lichaam’. In de in het publieke debat. recht op ‘bepaalde door de overheid verkiezingsstrijd van 1981 speelde de Het confessioneel-liberale kabinet gewaarborgde voorzieningen ter grondwetswijziging echter een onder leiding van Jan de Quay bevordering van de ontplooiing van opvallend kleine rol. De tweede lezing (1959-1963) koos ervoor om, gezien de mens in de samenleving’? Kon de in beide Kamers verliep vlakjes, zeker het debacle van Van Schaick, een staat eigenlijk wel bestaanszekerheid vergeleken bij het tumultueuze debat omtrekkende beweging te maken. Op garanderen, of zorg dragen voor een in de jaren vijftig of aan het begin van het ministerie van Binnenlandse evenwichtige inkomensverdeling of de jaren zeventig. Het leek erop dat Zaken kwam een afdeling Grondwets- culturele ontplooiing? het parlement wel een beetje was zaken, gesteund door een klankbord- Volgens enkele staatsrechtgeleerden uitgepraat over de grondwet. Het groep van hoogleraren. Die zouden waren bepalingen als hierboven een feestje bij de invoering was beschei- gezamenlijk werken aan een zoge- uiting van een soort ‘staatstheologie’. den, misschien wel omdat de grond- naamde ‘Proeve van een nieuwe Het gevaar bestond dat de nieuwe wet die zo lang op zich had laten Grondwet’, een stuk dat vooral grondwet het karakter zou krijgen van wachten, in feite niet meer was dan bedoeld was om het politieke en een sociaal programma in plaats van een bevestiging van al langer bestaan- maatschappelijke debat te stimuleren. een wetstekst. Het parlement dacht de rechten. De noodzaak voor een Het gevoel dat de grondwet in rap daar echter anders over. Bovendien grondwetswijziging was in 1983 tempo aan het verouderen was, werd waren de meeste sociale grondrechten eigenlijk al ingehaald door de echter steeds groter. Nederland had met de opbouw van de Nederlandse realiteit. zich immers via de ondertekening van verzorgingsstaat eigenlijk al gegaran- Toch gaat het te ver om de grondwets- het Verdrag van Rome (de geboorte- deerd. De wijzigingsartikelen over de herziening van 1983 als nutteloos te akte van de Europese Unie) in 1957 en sociale grondrechten, zoals het beschouwen. Nu de overheid zich van het Europees Sociaal Handvest enkele non-discriminatiebeginsel, het recht haar taken lijkt te willen ontdoen, verplichtingen op het gebied van op bestaanszekerheid, sociale kunnen burgers zich in ieder geval sociale grondrechten op de hals zekerheid, een schoon milieu en beroepen op het feit dat de staat gehaald die alleen via de grondwet volksgezondheid, kwamen zonder veel zichzelf enkele plichten heeft opge- konden worden geregeld. problemen door de Eerste en Tweede legd op het gebied van welzijn, zorg en De eerste helft van de jaren zeventig Kamer. bestaanszekerheid. Dat nieuwe concentreerde de discussie over de Maar het ging alsnog bijna mis. Het wetgeving niet getoetst kan worden grondwet zich voornamelijk op deze hete hangijzer van het bijzonder aan deze grondrechten doet daar sociale grondrechten. Een nieuwe onderwijs was immers nog niet niets aan af.

SPANNING maart 2013 19 ‘In ons straatje’

Tekst: Ronald van Raak

Overheden kunnen honderden miljoenen euro’s een daling van 62 miljoen, wat natuurlijk goed nieuws is. besparen als zij de ‘Roemernorm’ instellen voor de Minder externe medewerkers inhuren is niet alleen veel inhuur van dure externe medewerkers. Dat blijkt uit goedkoper, maar ook veel beter voor het bestuur. Door zelf onderzoek van de SP bij de provincies en de vier mensen op te leiden worden overheden minder afhankelijk grote gemeenten. van consultants en blijft de kennis en kunde ook binnen de organisatie. In mei 2010 nam een Kamermeerderheid het bezuinigings- De SP onderzocht tevens de inhuur van externen bij de vier voorstel van SP-fractievoorzitter Emile Roemer aan om de grote gemeenten. Die zitten nu gemiddeld op 10 procent, inhuur van dure externe medewerkers van ministeries, maar de verschillen zijn ook hier groot: Rotterdam provincies en gemeenten te beperken tot maximaal tien besteedt 6,9 procent, Utrecht 16,2 procent. Deze gemeen- procent van hun personeelsbudget. Deze maatregel was ten hebben gezamenlijk wel veel bespaard. nodig ook, want de kosten voor extern personeel begonnen De inhuur van externen daalde van gemiddeld 21,3 extreme vormen aan te nemen. procent in 2008 tot 10 procent in 2011, wat neerkomt op Dankzij de Roemernorm, die sinds 2011 van kracht is, een bezuiniging van 273 miljoen euro. We hebben in hebben ministeries de afgelopen jaren honderden miljoe- Nederland 408 gemeenten, dus het zou goed zijn als elke nen euro’s bespaard. Bij de provincies zie je dat sinds 2008 gemeente zich aan de Roemernorm zou houden. Deze de kosten voor inhuur gemiddeld gedaald zijn, maar dat de norm geeft provincies en gemeenten immers niet alleen de verschillen tussen de provincies wel groot zijn. In Zuid- mogelijkheid om op een slimme manier te bezuinigen, Holland en Noord-Brabant, waar de SP in het bestuur zit, maar stelt hen ook in staat om zich te ontdoen van com- zijn fors minder externen ingehuurd. In Noord-Brabant merciële bureaus die op allerlei manieren proberen dure zijn deze kosten met bijna 10 miljoen afgenomen, in externe medewerkers, zoals interim-managers, binnen te Zuid-Holland zelfs met meer dan 36 miljoen. In Noord- loodsen. Holland en Overijssel daarentegen is de afgelopen jaren Het gevaar blijft echter wel bestaan dat overheden via juist meer uitgegeven aan extern personeel (zie overzicht). boekhoudkundige trucs de cijfers laag willen houden, zoals Daar moet de Roemernorm dus veel strikter worden het geval lijkt in de provincie Flevoland, waar extern nageleefd. ingehuurde begeleiders niet apart worden geregistreerd, De twaalf provincies gaven in 2008 gemiddeld 22,8 procent zodat het percentage lager uitvalt dan in werkelijkheid het uit aan externen, in 2011 was dat nog 17,1 procent. Dat is geval is.

Inhuur externen 2011 versus 2008

Provincie/stad tot. personeels- inhuur in 2011 inhuur in 2008 % inhuur van tot. % inhuur van tot. kost. kosten (milj.euro’s) (milj. euro’s) kost. in 2011 in 2008 Groningen 65,8 7,7 11,8 11,7 17,6 Friesland 70,6 15,5 13,3 22,0 19,8 Drenthe 42,9 4,5 onbekend 10,5 onbekend Overijssel 58,1 8,6 6,1 17,4 12,3 Gelderland 110 20,7 42,7 18,8 33,3 Utrecht 74,2 13,8 15 18,6 22,1 Noord-Holland 110,3 36,3 32,7 32,9 31,9 Zuid-Holland 157,7 23,7 60 15,0 31,6 Zeeland 48,1 4,3 5 8,9 10,8 Flevoland 34,7 1,3 3,2 3,7* 9,6 Noord-Brabant 105,2 15,3 25,2 14,5 22,2 74,5 11 9,6 14,8 13,8 Totaal provincies 952,1 162,7 224,6 17,1 22,8 excl. 645,3 63 95,8 9,8 15,4 Deelgemeente Rotterdam excl. 741,7 51,3 168,6 6,9 20,6 Deelgemeente Den Haag 483,1 53,1 109,5 11,0 21,7 Utrecht 329,5 53,4 120 16,2 32,3 Totaal grote 4 2199,6 220,8 493,9 10,0 21,3

*Extern ingehuurde begeleidersprojecten worden op projecten geboekt; waardoor het percentage mede laag blijft

20 SPANNING maart 2013