Os kommune KLEM Os kommune Klima-,Energi- KLEMog –Klima-,Miljøplan Energi-ogforMiljøplan Os for kommune Oskommune RAPPORT
Kommunedelplanfor Klima-,Energi-, og Miljø i Os kommune.
Dato: 29.11.2018 Versjon:01
WWW.ASPLANVIAK.NO KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
Dokumentinformasjon
Oppdragsgjevar: Os kommune Tittel på rapport: KLEM – Klima-, Energi- og Miljøplan for Os kommune Oppdragsnamn: Klima, energi og miljøplan Oppdragsnummer: 615870-01 Skriven av: Asplan Viak v/ Erlend Brenna Raabe, Steinar Onarheim, Hogne Nersund Larsen Oppdragsleiar: Steinar Onarheim Framsidefoto: #klemOs v/ Paulius Kumpys – «Gnistregn i Mobergsvikjo»
Samandrag
Denne klima-energi- og miljøplanen er vedteken som ein kommunedelplan. Planen legg grunnlaget for Os kommune sitt klima-, energi-, og miljøarbeid for framtida. Det er utarbeida ein visjon, overordna mål og ulike strategiar for korleis Os kommune skal utvikle seg framover. Det er òg utarbeida ei rekkje tiltak. Vidare presenterer Klima,- Energi-, og Miljøplanen (KLEM-planen) to klimarekneskap for Os kommune. Ein for kommunen si eiga verksemd som inkluderer både direkte og indirekte utslepp, òg omtala som klimafotavtrykk. Den andre rekneskapen gjeld det som skjer geografisk innafor Os kommune sine grenser, og inkluderer dei direkte utsleppa frå innbyggjarar, næring/industri og anna verksemd. I tillegg til klima er òg status på energibruk og ytre miljø kartlagd. Dette skal gje grunnlag for at gode tiltak vert gjennomført i framtida, og at Os kommune formar lokalsamfunnet på ein mest mogleg berekraftig måte. Dei ulike fokusområda og tiltaka som er utarbeida speglar dei viktigaste tema innafor klima, energi og miljø i Os. Dei er knytt til utsleppspostane i klimarekneskapen og dei ulike innspela som er kome frå administrativ arbeidsgruppe, høyringsinstansar og politiske organ i kommunen. Tiltaka i planen er òg utarbeida med eit sideblikk til befolknings- og velstandsveksten i kommunen. Det vil kort verte gjort rede for korleis eit målretta klima-, energi- og miljøarbeid ikkje treng å stå i motsetnad til ønskjer om vekst. KLEM-planen er starten på eit arbeid som må takast vidare og implementerast i andre planar, politiske prosessar og budsjettarbeid. Det er òg ein gjennomgåande strategi i KLEM-planen at den skal initiere utarbeidinga av temaplanar som går i djupna av dei ulike tiltaksområda. Kommunedelplanen skal vere ein overordna styringsreiskap som set kommunen i stand til å styra mot eit felles mål, og som samstundes prioriterer tydeleg mellom tiltaka ein skal satse på for å nå måla. Den set fokus på det som er mest relevant for Os, og dei tiltaka som monnar mest både i kommunen si eiga verksemd og innafor Os si geografiske grense. Som vedteke i planprogrammet er det teke tydelege grep for å sikre gjennomføring av dei ulike tiltaka som planen trekk opp. Det viktigaste grepet har vore å tydeleggjere dei einskilde tenesteområda sitt ansvar for oppfølging av planen, og rapportering av gjennomføringa av dei ulike tiltaka som tenesteområda no er ansvarlege for å gjennomføre.
side 1 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
Føreord
Os kommune skriv føreordet ved ordfører Terje Søviknes
Os, 01.04.2019
side 2 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
Innhald
1 INNLEIING ...... 4 1.1 Bakgrunn for planen ...... 5 1.2 Føremål og avgrensing av planen ...... 6 1.3 Organisering, prosess og medverknad ...... 7
2 OVERORDNA KLIMAREKNESKAP FOR OS ...... 10
3 DETALJERT KLIMAREKNESKAP FOR OS ...... 12 3.1 Klimarekneskap, eiga verksemd ...... 12 3.2 Klimarekneskap, kommunen totalt (geografisk utslepp) ...... 16 3.3 Oppsummering klimarekneskap ...... 19
4 VISJON, OVERORDNA MÅL OG STRATEGIAR ...... 20
5 FOKUSOMRÅDE KLIMAUTSLEPP ...... 22 5.1 Arealbruk og transport ...... 22 5.2 Sjøfart ...... 26 5.3 Klimatilpassing og blågrøn struktur ...... 28 5.4 Klimagassutslepp frå bygg og anlegg ...... 31 5.5 Innkjøp, forbruk og intern drift i Os kommune ...... 33 5.6 Klimavenleg landbruk ...... 34 5.7 Næringsliv og teknologi ...... 37
6 ENERGIANALYSE ...... 40 6.1 Status i Os ...... 40 6.2 Energibruk eiga verksemd ...... 42 6.3 Potensielle fornybare energikjelder ...... 42 6.4 Mål ...... 45 6.5 Tiltak ...... 46
7 YTRE MILJØ ...... 47 7.1 Utslepp til sjø og vassdrag ...... 47 7.2 Lokal luftforureining ...... 52 7.3 Utslepp til grunn ...... 54 7.4 Avfall ...... 55 7.5 Miljøgifter ...... 60 7.6 Natur- og biologisk mangfald ...... 62
8 TILTAKSANALYSE- POTENSIAL FOR REDUKSJON AV UTSLEPP ...... 66
9 KJELDER ...... 70
10 VEDLEGG: FULLSTENDIG TILTAKSLISTE ...... 72
11 VEDLEGG: KREDITERING AV BILETE NYTTA I PLANEN ...... 80
side 3 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
1 INNLEIING Sidan den industrielle revolusjonen starta for nærare 200 år sidan, har menneska auka klimagassutsleppa dramatisk, noko som i dag har gitt ei global oppvarming på omtrent 1 grader Celsius (Miljødirektoratet 2018a). Viss vi fortset med dagens utsleppstakt vil temperaturen fortsette å auke med rundt 0,2 grader kvart tiår, og verda vil vere 1,5 grader varmare ei gang mellom 2030 og 2050. Frem mot 2100 har forskarar berekna ein årstemperatur i Noreg på mellom 3,3 og 6,4 grader viss vi fortset som i dag (Hanssen-Bauer et al. 2015). Dette vil føre til uønskte klimaendringar som gir betydelege ekstremhendingar og som kan påverke negativt naturmangfald og økosystem, livsgrunnlag, mat- og vassforsyning. Som eit forsøk på å redusere dei globale konsekvensane av klimaendringar, blei FNs rammekonvensjon om klimaendringar (Klimakonvensjonen) vedteke i 1992, der 195 land valte å bli med. Dei viktigaste milepælane for Klimakonvensjonen var Rio-konferansen (1992), Kyotoavtalen (1997), Paris-avtalen (2015), og Klimatoppmøtet i Katowice i Polen (2018). Avtalen i Paris var spesiell fordi verdas leiarar då blei einige om at den globale oppvarminga må haldast godt under to grader, og at vi skal arbeide hardt for å oppnå 1,5 grader, for på den måten å unngå dei aller farlegaste klimaendringane. I følgje FNs klimapanel sin spesialrapporten som tar for seg konsekvens og verknad av 1,5 graders oppvarming, vert det konkludert det med at verknadane av 2 graders global oppvarming er betydeleg meir alvorleg enn verknadane av 1,5 graders global oppvarming. Samtidig er det fortsatt slik at sjølv med 1,5 grader oppvarming vil negative klimaendringar oppstå. Til dømes kan me vente meir nedbør, meir intense nedbørsperiodar, og hyppigare og kraftigare episodar med ekstremvêr. Dette er endringar som i ytste konsekvens vil gi skadar på infrastruktur, påverke mattryggleiken og det generelle samfunnssystemet. I tillegg kan klimaendringane gi irreversible tap på naturmangfaldet. Blant anna vil økosystema i havet gjennomgå storstilte endringar ved 1,5 graders oppvarming, kor det til dømes er fare for at kritiske vippepunkt vert passert. I tillegg ser me allereie i dag et storskala tap i utbreiing av varmtvannskorallrev, og ytterlegare 70-90 prosent vil gå tapt allereie ved 1,5 graders global oppvarming. Andre naturhendingar som kan utløysast er ustabilitet i dei marine isflaka i Antarktis og/eller irreversibel kollaps og tap av Grønlandsisen. Dette kan føre til havstigningsnivå på fleire meter i løpet av ein periode på hundre til tusen år (Miljødirektoratet 2018a). Dette viser at det ikkje berre er oss menneske som blir negativt påverka av globale klimaendringar, det er og naturen, dyra og miljøet. For at den globale oppvarminga skal avgrensast til under to grader samanlikna med førindustriell tid, er det rekna at dei globale klimagassutsleppa i 2050 må vere mellom 40 og 70 prosent lågare enn i 2010. I tillegg må utsleppa i 2100 vere nær null, eller «netto null-utslipp1». For å ha moglegheit til å klare dette meiner FNs Klimapanel at ei hurtig og djuptgåande systemendring i dei fleste sektorar er nødvendig for dei neste eitt til to tiåra. Som følgje av at klimaendringane skjer langt raskare og i eit langt større omfang enn tidlegare frykta, ønsker EU å skjerpe sine mål for reduksjon av klimagassutslepp ytterlegare2. Difor blei det under klimatoppmøtet i Katowice vedteke ei regelbok for Parisavtalen. Denne boka fortel konkret korleis me skal unngå dei mest katastrofale konsekvensane av klimaendringane.
1 I Parisavtalen er netto null-utslipp «en balanse mellom menneskeskapte utslepp frå kjelder og opptak av klimagassar i andre halvpart av vårt århundre». Det tyder at CO2 vert fjerna frå atmosfæren. 2 http://www.miljostatus.no/tema/klima/internasjonal-klimapolitikk/ side 4 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
1.1 Bakgrunn for planen Ein klima-, energi-, og miljø (KLEM) plan er kommunen sin plan for å redusera energibruk, klimagassutslepp og negative miljøpåverknader. Dette kan gjerast på fleire måtar, både ved å gjere eiga verksemd meir klima-, energi-, og miljøvenleg, men òg å påverka heile samfunnet. Lokale KLEM-planar skal bidra til at me som nasjon oppnår klimamåla me har satt oss. Våre klimamål er først og fremst resultat av forhandlingar som munna ut frå Parisavtalen, der eit stort fleirtal av landa i verda forplikta seg til å gjere tiltak for å få ned utsleppa. Via Parisavtalen har Klimaforliket på Stortinget nedfelt vår eiga nasjonale klimalov3, som set følgjande mål for å kutte utsleppa:
År 2030: Utslepp av klimagassar i 2030 skal reduserast med minst 40 prosent frå referanseåret 1990. År 2050: Noreg skal bli eit lågutsleppsamfunn i 2050. Med lågutsleppsamfunn meiner ein eit samfunn der klimagassutsleppa, ut frå beste vitskaplege grunnlag, utsleppsutviklinga globalt og nasjonale omstende, er redusert for å motverka skadelege verknader av global oppvarming, som skildra i Parisavtalen. Målet er dermed at klimagasutsleppa i 2050 skal vere reduserte 80-95 % frå utsleppsnivået i referanseåret 1990. Ved vurdering av måloppnåing skal det takast omsyn til effekten av norsk deltaking i det europeiske klimakvotesystemet for verksemder. I tillegg førte klimaavtalen frå Kyoto (1997) til eit klimamål for Noreg for 2020:
År 2020: Noreg skal fram til 2020 kutte dei globale utsleppa av klimagassar tilsvarande 30% av Noreg sine utslepp i 1990. Dei globale klima- og miljøutfordringane krev omstilling til eit samfunn der vekst og utvikling skjer innafor naturen sine tolegrenser. Det er denne omstillinga som vert kalla «Det grøne skiftet». Norske kommunar må tilpasse seg dette skiftet ved å gjere sine lokale prioriteringar for framtida no. Omgrepet «det grøne skiftet» handlar ikkje berre om å skape eit berekraftig samfunn, men peikar på omstillinga som er naudsynt både hos innbyggjarane, i offentleg sektor og i private verksemder. Dette er eit skifte som kan gi store konkurransefortrinn for dei som er tidleg ute med å utnytte potensialet. Ein ser til dømes at stadig fleire verksemder klarer å skape nye produkt og marknader basert på grøne idear og løysingar. Denne KLEM-planen skal vera ein sentralt styringsreiskap for Os kommune framover for å nå målsettinga om å redusera klimagassutsleppa med 45 % innan 2030. Planen er ei oppfølging av revidert sluttrapport av førre plan i 2012, der det vart tilrådd ei rullering. Planprogrammet som vart vedteke 25.09.2018 gir dei viktigaste føringane for planen sitt innhald og her er det òg avgjort at planen har status som kommunedelplan, og i tillegg til klima og energi skal omhandle temaet miljø. Miljø er difor løfta fram som eit eige tema «Ytre Miljø» i planen.
3 Lov om klimamål (klimaloven) side 5 av 80 KLIMA,ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
• Parisavtalen • Kyoto-mål Internasjonaleføringar • FN sin klimakonvensjon
• Klimaforliket • Statlegeplanretningslinjer Nasjonaleføringar • Plan-og bygningslova • Naturmangfaldloven • Klimaloven
• Klimaplanfor Hordaland2014- 2030 • Regionalareal-og transportplanfor Regionaleføringar Bergensområdet2017-2028 (RATP) • Regionaltransportplan for Hordaland2013- 2024 (RTP) • Regionalplan for attraktive senter i Hordaland 2015-2026 • Regionalplan for vassregionHordaland 2016- 2021 • Regionalnæringsplan 2013- 2017
• Kommuneplanensin samfunnsdel(2015) Kommunaleføringar • Planstrategifor Os kommune(2016- 2020) • Klima-og energiplanfor Os (2012)
Figur 1-1: Oversynover dei vikitgaste føringanesom gjeld for planen.
1.2 Føremålog avgrensingav planen I planprogrammet(2018) er kursenfor klima-, energi-og miljøplan (KLEM)staka ut. Her vert det mellom anna peika på at arbeidet skal skje i lys av samfunnsdelentil kommuneplanensine føringar. Føringanebyggjer mellom anna på prinsippet om berekraft: «Berekraftskal vere eit grunnleggjande prinsippfor utviklinga i Oskommune. Beslutningar som påverkarden økonomiske,økologiske og sosialeberekrafta skal vurderastog konsekvensarskal synleggjerast.Berekraft skal vere eit overordnaprinsipp for utviklinga i kommunen.»
I planprogrammetstår de vidare at «formålet med revisjonenav Oskommune sin klima- og energiplaner å sette kommuneni betre stand til å ivareta eigneog innbyggaranesine interesser. Det vil vidare vere eit viktig mål at planenvert ambisiøsog realistiski sinemålsettingar, og at tiltaka vert målbareslik at ein er sikra ei effektiv evalueringav verknadenav desse»
Spørsmålarundt klima-, energi-og miljø grip over fleire sektorarog ein kan ikkje handtere alle sektorarog fag tilstrekkelegi ein slik plan. Planengir kommunenviktig kunnskapog retter merksemd mot viktige tema og løfter fram problemstillingarknytt til viktige prioriteringar. KLEM-planener starten på eit arbeid som må takast vidare og implementerasti andre planar, politiske prosessarog budsjettarbeid.Planen skal vere ein overordnastyringsreiskap som set kommuneni stand til å styra mot eit felles mål, og samstundesprioritere tydeleg mellom tiltaka ein skalsatse på for å nå måla. Planenset fokus på det som er mest relevant for Os,og dei tiltaka som monnar mest både i kommunensi eiga verksemdog innafor Os si geografiskegrense. Det er eit svært viktig poengat tiltaksdeleni planen blir gjennomførtsom vedteke.Nye tiltak kjem inn i planen ved revisjon/rullering. For å sikre ei god gjennomføringer dei ulike tenesteområdai kommunengjeve ansvaret for å gjennomføretiltaka i planen,og rapportere resultata av gjennomføringaav desse. side6 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
Bilete 1: Færing på blikkstille vatn
Dei tre omgrepa klima- energi og miljøplan (KLEM) heng svært tett saman og er samtidig svært omfattande. Det kunne vore laga eigne planar for alle desse tre områda og difor er det naudsynt med ei avgrensing. Klimatiltaka skal redusera klimagassutsleppa, og klimarekneskapet er ein reiskap for å finne kva tiltak som gir mest effekt. Vidare er energi globalt sett eit av dei store kjeldene til utslepp òg vert løfta fram som eige kapittel for å synleggjere dette. Her hentar ein mellom anna data frå energiutgreiingar som er gjort i Os, og ser på potensiale for alternative energikjelder i kommunen. Temaet «miljø» er ofte nytta som eit paraplyomgrep for klimaendring, forureining, luftkvalitet og andre liknande tema, men i denne planen omhandlar «miljø» problemstillingar som ikkje kan målast i CO2-utslepp i eit klimarekneskap. Dette er nærare definert som «Ytre miljø» og er teke inn i eit eige kapittel. Tiltak innafor «Ytre miljø» kan ein ikkje knyte ein CO2-reduksjonsverdi til, og ein kan difor heller ikkje samanlikne desse tiltaka med andre tema som til dømes transport og energibruk. Tiltak innafor «Ytre miljø» som er satt opp i KLEM-planen må likevel følgjast opp, og det vil i tillegg vere behov for eigne temaplanar for fleire av områda her.
1.3 Organisering, prosess og medverknad Leiarar frå dei ulike fagetatane i kommunen har gjennom ei fristilt arbeidsgruppe gjeve viktige bidrag i planprosessen. Ei administrativ styringsgruppe og formannskapet, som er politisk styringsgruppe for planarbeidet, har hatt planforslaget til uttale før endeleg politisk handsaming i kommunestyret. Figur 1-2 syner korleis Os kommune valde å organisere prosessen for planarbeidet. Asplan Viak har vore konsulent i arbeidet, og mellom anna utarbeida klimarekneskapen, det faglege innhaldet og sjølve plandokumentet. Konsulenten har óg delteke i arbeidsgruppemøter. Steinar Onarheim har vore oppdragsleiar og Erlend Brenna Raabe sentral prosjektmedarbeidar. Hogne Nersund Larsen har óg delteke sentralt i arbeidet. Planavdelinga har leia sjølve planarbeidet.
side 7 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
Figur 1-2: Organisasjonskart for planprosessen. Kjelde: Planprogram for KLEM, Os kommune 2018.
Bilete 2: Workshop i Os kommune 21.08.2018.
1.3.1 Nærare om tiltakslistene I arbeidet med KLEM-plane er det registrert ei rekkje moglege tiltak basert på innspela som har kome inn undervegs- og før planarbeidet. Følgande kjelder/arbeid har vore viktigaste bidragsytar når det gjeld innspel til tiltak:
Arbeidet med KLEM og planprogram for KLEM (gjennom prosess i arbeidsgruppa, med interne og eksterne aktørar i kommunen) Tiltak som allereie har vore foreslått eller starta opp i Os før eller parallelt med KLEM- arbeidet; i kommuneplan, kommunedelplanar eller gjennom anna planarbeid. side 8 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
Innspel i høyringsrunden for planprogram for KLEM Arbeidet med klimarekneskapet for Os, kombinert med konsulenten sin erfaringsdatabase over ulike klimatiltak. Alle tiltaka som har vore foreslått og diskutert i planarbeidet er presentert til slutt i vedlegg til planen. I kvart av dei tre hovudkapitla; Klimautslepp (kap. 5), Energianalyse (kap. 6) og Ytre Miljø (kap. 7), vert berre dei prioriterte tiltaka presentert. Dette er tiltak som er vurdert å gi høgast effekt. Det er òg valt ut nokre tiltak som er enkle å gjennomføre. Sjølv om planen har eit stort fokus på tiltak innafor reduksjon av klimagassar så må det òg presiserast at den inneheld tiltak for å nå nasjonale og lokale miljømål. Dette gjeld til dømes tiltak innafor luftforureining, miljøgifter og natur- og biologisk mangfald.
1.3.2 Bruk av/vising til kjelder I denne planen er det vist til ei rekkje kjelder i teksten og oversikta over desse finn ein i kapittel 9. Når det gjeld internettkjelder så er det fortløpande fotnotar i teksten nedst på kvar side der nettadresse vert vist. Fotografane vert krediterte bileta i eige vedlegg til slutt i planen.
Bilete 3: Golfbana på Hauge
side 9 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
2 OVERORDNA KLIMAREKNESKAP FOR OS Når ein skal utforme ein klimaplan er det fyrste steget å sette opp eit klimarekneskap. Dette er for å få oversikt over dei viktigaste bidraga og satsingsområda for utsleppskutt. For Os kommune er det utarbeida klimarekneskap, med to nivå i to ulike dimensjonar. Det vil seie at det er berekna klimagassutslepp for kommunen si eiga verksemd og frå kommunen sitt geografiske område. For kommunen sitt geografiske område er det berre direkteutslepp som er presentert. Her trekk ein systemgrensene ned som ein kuppel over kommunen og tar for seg alle klimagassutslepp som skjer innafor kommunegrensene. Dette er metoden SSB nyttar i sin nasjonale utsleppsrekneskap. Ein slik metode er ryddig blant anna fordi den har tydelege avgrensingar, men den har òg veikskapar. Til dømes fangar den ikkje opp om utslepp faktisk er redusert, eller bare har flytta seg utanfor den geografiske grensa til kommunen. For eiga verksemd er klimaregnskapet fordelt på direkte og indirekte utslepp, som dermed formar klimafotavtrykket for kommunen si eiga verksemd. I ein slik klimafotavtrykksanalyse vert systemgrensene sett til å inkludere alle utslepp som er forårsaka av aktivitetar og innkjøp i kommunen. Då fangar ein òg opp utslepp som skjer utanfor kommunen. Eit slik klimarekneskap for kommunen si eiga verksemd vert dekka av klimakostmodellen4. Denne modellen tar dermed med alle klimabidrag, både:
direkteutslepp frå forbrenning av fyringsolje og drivstoff. indirekte utslepp gjennom energibruk og alle andre kjøp av varer og tenestar Figur 2-1 illustrerer dei ulike perspektiva, korleis klimarekneskapa er bygd opp, og kor stort påverknadspotensial Os kommune si eiga verksemd har på ulike perspektiv.
Figur 2-1: Ulike systemgrenser i eit kommunalt klimarekneskap. Nedst i kvar firkant finn ein kva som er brukt som kjelde for rekneskapen (Klimakost og SSB).
4 Lenke til Klimakost modellen sin nettside: www.klimakost.no side 10 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
Figuren viser at det er ulike perspektiv på klimarekneskapa. På grunn av dette er det òg ulike omgrep som skal skildrast nærare:
Direkte utslepp frå kommunen si eiga verksemd handlar fyrst og fremst om utslepp som gjeld bruk av drivstoff og fyringsolje.
Klimafotavtrykket knytt til kommunen si eiga verksemd er modellert av Klimakostmodellen5 og baserer seg på KOSTRA-data frå SSB.
Direkteutslepp i kommunen totalt, representerer utslepp frå til dømes vegtrafikk og sjøfart som ligg innanfor kommunen sine geografiske grenser. Til dømes vil elektrisitet og fjernvarme nytte utsleppsfaktor 0 fordi ein berre ser på direkte utslepp.
Eit klimafotavtrykk inkluderer både direkte og indirekte klimagassutslepp.
Kommunen påverkar utsleppa i varierande grad. Bl.a. vil det vera vanskeleg for ein kommune å påverke utslepp frå ein gjennomfartsveg i kommunen eller passerande båttrafikk.
Os kommune si eiga verksemd (2017): Privat klimafotavtrykk av hushalda i Os kommune:
Klimafotavtrykk:
23 000 tonn CO2e Denne posten med utslepp er ikkje greia ut i eksisterande plan.
Klimarekneskap Os kommune
Os kommunen si eiga verksemd (2017): Os kommune direkteutslepp (2016): Direkte utslepp (scope 1): Direkte utslepp inkl. sjøfart (scope 1): 71 000 tonn CO e 2 1400 tonn CO2e ekskl. sjøfart: 33 000 tonn CO e 2
Figur 2-2: Oversikt over klimarekneskapen til Os kommune I Figur 2-2 har me summert opp klimarekneskapet for Os kommune. Totalt for kommunen si eiga verksemd er det rekna eit utslepp i 2017 på 23 000 tonn CO2e, kor 1400 tonn kjem frå direkteutslepp (til dømes bruk av fyringsolje til oppvarming). Det totale direkteutsleppet innafor Os kommune sine grenser i 2016 er målt til å vere 71 000 tonn CO2e og 33 000 ekskludert utslepp frå sjøfart. Klimagassrekneskapet, slik det er presentert her, har både sterke og svake sider. Sidan rekneskapet baserer seg på talmateriale frå Statistisk sentralbyrå, vil ein til dømes kunne samanlikne utslepp i ulike kommunar med kvarandre, ein slags «benchmarking». Men det viktigaste denne rekneskapen viser er storleik på utslepp, i kva sektorar utsleppa er store og kor tiltak vil kunne få størst verknad. Ein rekneskap viser utvikling slik at eit år kan samanliknast med eit anna. Dette vil vera mogleg og med eit klimagassrekneskap når dette er avgrensa til kommunen sitt eige direkteutslepp. Det er ei svak side at ein ikkje vil kunne sjå endringar på kort tid, som f.eks. utsleppsgevinstar som ein kan oppnå dersom ein satsar spesielt på materiale med låge spesifikke utslepp når ein bygger eit nytt
5 http://www.klimakost.no/ side 11 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT offentleg bygg. Rekneskapet er med andre ord ikkje eigna verktøy til å måle effekten av utsleppsreduserande tiltak på kort sikt. Når ein lagar planar bør ein i prinsippet sørgja for at dei tiltaka og verkemidla ein vel å bruka er av ein slik karakter at det er noko sannsynleg at ein kan oppnå måla som er lagt.
3 DETALJERT KLIMAREKNESKAP FOR OS I dei påfølgande delkapitla vert dei to klimarekneskapane til Os kommune presentert. Dette er eit fotavtrykksbasert rekneskap for Os kommunes eiga verksemd og eit rekneskap som presenterer dei direkte klimagassutsleppa i Os kommune sitt geografiske område.
3.1 Klimarekneskap, eiga verksemd Tabell 3-1 syner klimarekneskapet for kommunen si eiga verksemd. Her er både direkte og indirekte utslepp inkludert, og på den måten får ein fram heile klimafotavtrykket. For Os kommune utgjer dette 23,4 kilotonn CO2-ekvivalentar. Bygg og infrastruktur aleine, utgjer 50% av klimafotavtrykket til Os kommune. Inkluderer me energi til bygg og infrastruktur utgjer dette 60% av klimafotavtrykket. Kjøp av tenester står for 20% av klimafotavtrykket. Tabell 3-1 er fordelt på ein slik måte at det skal vera raskt å finne ei god peikepinn på kva utslepp som er viktig for kommunen. Nedanfor følgjer ei skildring av dei ulike innkjøpsgruppene og tenesteområda som er brukt i tabellen. Innkjøpsgruppene:
Forbruksvarer: Er dominert av indirekte utslepp, og inkluderer utslepp frå kjøp av forbruksvarer som matvarer, materiell til helsesektoren, undervisningsmateriell, medisinsk utstyr og kontormateriell. Reise og transport: Inkluderer både direkte og indirekte utslepp da det gjeld direkte bruk av kjøretøy, men og kjøp, leige og leasing av transportmiddel, samt kjøp av flyreiser. Energibruk: Kategorien dekker scope 1 og 2, sidan ein her finn både fyringsolje og kjøp av elektrisitet, fjernvarme, naturgass og bioenergi. I Os kommune si eiga verksemd er det berre forbruk av elektrisitet og fyringsolje. Bygg og infrastruktur: Dekker innkjøp av bygningsrelatert materiell og drift av bygningar ekskludert energibruk. Dette betyr at ein kan fange opp kor store investeringar/utbyggingar ein kommune har i løpet av eit år, samt kor store utslepp frå vedlikehald/drift bygga har. Kjøp av tenester: Denne hovudgruppa inkluderer kjøp av ulike tenester, for eksempel kjøp av konsulenttenester. Kategorien er dominert av indirekte utslepp. Tenesteområda:
Administrasjon: Inkluderer administrasjonen til Os kommune si eiga verksemd, blant anna politisk styring, administrasjonslokaler og drift av administrasjon som dei viktigsaste områdene. Barnehage: Barnehagar, spesialskular, og styrka tilbod til førskuleborn. Grunnskule: Kommunen sine grunnskular, innkjøp av varer og tenester til skulen, drift av skulen og bruk av energi til lokaler. Helse & sosial: Sjukeheim, helsestasjon, skolehelseteneste, eldreheim, funksjonshemma, barnevern. Vann, avlaup og renovasjon (VAR): Produksjon og distribusjon av vatn, avløpsnett, reinsing av avlaup, innsamling av hushaldningsavfall, tømming av slamavskillarar og septiktankar Kultur: Aktivitetstilbod born og unge, bibliotek, kino, muséer, idrettsbygg og –anlegg, kulturbygg. side 12 av 80 KLIMA,ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
Samferdsel:Samferdselsverksemder, kommunale vegar mot drift og vedlikehald,parkering og nyanlegg. Bustad:kommunalt disponerte bustadar Anna: Næring,brann, tenester utanfor kommunen,interkommunale samarbeid, kyrkje.
Tabell3-1: Oppsummeringav klimarekneskapforOs kommune sin eiga verksemdfor2017. Tali tonn CO2e. Adm. Bhage. Skule Helse VAR Kultur Samf. Bustad Anna SUM Forbruksvarer 361 112 808 944 78 101 58 33 116 2613 Reiseog transport 139 29 691 924 89 8 91 0 120 2090 Energi 88 41 572 111 309 371 187 557 60 2295 Byggog infrastruktur 276 53 1599 2963 3112 1209 1006 497 843 11559 Kjøp av tenester 272 2260 253 906 669 165 13 65 193 4797 SUM 1135 2495 3923 5849 4256 1855 1355 1153 1332 23354
3500
3000
2500 e 2 O2000 C n n1500 to Kjøp av tjenester 1000 Bygg og infrastruktur Energi 500 Reise og transport Forbruksvarer 0
Forbruksvarer Reise og transport Energi Bygg og infrastruktur Kjøp av tjenester
side13 av 80 KLIMA,ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
Figur3-1 viser ei oversikt over dei totale bidragatil Oskommune fordelt mot kvarandre,med utgangspunkti Tabell3-1. Igjen ser ein tydeleg (til høgre)bygg og infrastruktur dominerer klimafotavtrykket.Om ein samanliknartenesteområda opp mot kvarandreer det ei meir jamn fordeling, kor helseog sosialskil segut som størst, etterfylgt av VARog grunnskule.
Bolig Annet Administrasjon 5 % 6 % 5 % Forbruksvarer 11 % Kjøp av tjenester Samferdsel 21 % 6 % Barnehage Reise og 10 % transport 9 % Kultur 8 % Grunnskole 17 % Energi 10 % VAR Helse & Bygg og infrastruktur 18 % Sosial 49 % 25 %
Figur 3-1: Oversiktover klimarekneskapettil Os kommunesi eiga verksemdi 2017 fordelt på tenesteområder(til venstre)og innkjøpsgrupper(tilhøgre).
Bilete 4: Utsikt frå Lyshornet
side14 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
3.1.1 Utvikling framover Dersom me legg til grunn utviklinga av klimafotavtrykket for Os kommune si verksemd mellom 2001 og 2017, ser me at klimafotavtrykket vil halde fram med å auke framover, som vist i Figur 3-2. Utviklinga til klimafotavtrykket fram mot 2030 viser at det må gjerast ei rekke tiltak for å nå det nasjonale målet om 40% (45%6) reduksjon innan 2030 samanlikna med 2010.
34 000
32 000
30 000 Totalt utslepp Business as usual - ingen tiltak innføres 28 000
26 000
24 000
22 000
20 000
18 000
tonn tonn CO2e 16 000
14 000 Mål 2030: 12 000 45% reduksjon sammenlikna med 2010 10 000
8 000
6 000
4 000
2 000
0 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030
Forbruksvarer Reise og transport Energi Bygg Kjøp av tjenester
Figur 3-2: Utviklinga av det samla klimafotavtrykket for Os kommune si verksemd frå 2001 til 2017, med framskrivingar av framtidige utslepp dersom det ikkje vert sett i gang tiltak for å redusera klimafotavtrykket.
6 I følgje nyaste spesialrapporten til IPCC er det foreslått ein reduksjon på 45% i 2030 samanlikna med 2015 for å avgrense oppvarminga til 1,5 grader Celsius. side 15 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
3.2 Klimarekneskap, kommunen totalt (geografisk utslepp) For kommunen er det utarbeida eit klimarekneskap som dekker direkte utslepp innanfor det geografiske området til Os kommune, og kalla eit geografisk perspektiv. Dette inkluderer utslepp frå blant anna transport, avfall og avløp, jordbruk og sjøfart. Tabell 3-2 viser regnskapet basert på statistikk for dei direkte klimagassutsleppa som skjer innanfor kommunegrensa. Me ser at sjøfart dominerer klimagassutsleppa7. I totalsummen er utslepp frå sjøfart tatt ut. Sjøfart vil ikkje ha stort hovudfokus i denne planen fordi Os kommune har svært liten påverknad på desse utsleppa. Utsleppa frå sjøfart vert berekna utifrå registreringar i AIS-systemet8 9. Vegtrafikk, særskilt lette kjøretøy, er òg en viktig bidragsytar til klimarekneskapet til Os kommune. Datagrunnlaget og berekna utslepp er usikkert, og ein viser til metodenotatet utvikla av Miljødirektoratet for utfyllande diskusjon av metodikk, systemgrenser, resultat og usikkerheit (Jacobsen et al. 2018). Nedanfor følgjer ei skildring av dei ulike sektorane som er presentert i klimarekneskapet. Underkategoriane er presentert i vedlegg.
Annan mobil forbrenning: Gjeld utslepp frå bruk av avgiftsfri autodiesel i motorreiskap. Denne aktiviteten vert gjort blant anna i jordbruk, skogbruk, forsvar, bygg og anlegg, og utslepp frå traktorer og anleggsmaskiner er dei største utsleppskjeldene. Avfall og avløp: Inkluderer utslepp av metangass frå deponi, utslepp frå biologisk behandling av avfall, og utslepp frå avløp og avlaupsreinsing. Utslepp frå avfallsforbrenning er inkludert i energisektoren sidan forbrenning av avfall i stor grad vert gjort med energigjenvinning i Noreg i dag. Jordbruk: Inkluderer utslepp via tre utsleppskjelder: fordøying hos husdyr, gjødselhandtering og jordbruksareal. Utsleppa skjer i samband med biologiske prosessar som fører til at det vert danna metan og lystgass. Oppvarming: Omfattar utslepp frå oppvarming av næringsbygg og hushald. I hovudsak kjem dette av forbrenning av ulike petroleumsprodukt som blant anna fyringsolje. CO2-utsleppa frå vedfyring er rekna som netto nullutslepp, men metanutslepp frå vedfyring er derimot inkludert i rekneskapet. Lette og tunge kjøretøy: Omfattar vegtrafikk med direkte utslepp frå lette og tunge kjøretøy. Sjøfart: Omfattar innanriks sjøfart, trafikk mellom norske hamner. Her er passasjerskip, fiskefartøy, riggar og redningsfartøy inkludert. Ferjer, cruise og snøggbåtar står for det høgaste totale forbruket av drivstoff.
7 Passasjertrafikk står for 84% av utsleppa frå sjøfart. 8 AIS (Automatisk identifikasjonssystem) er eit antikollisjonshjelpemiddel for skipsfarten. Fartøy som har utstyr for AIS om bord sender ut og utvekslar informasjon om identitet, posisjon, fart, kurs, osv. Fartøy over 300 brutto registertonn i internasjonal fart skal ha utstyr for sending og mottak av AIS-signal. 9 Veksten i utslepp frå sjøfartssektoren frå 2013 skuldast truleg nye reglar om kva fartøy som må ha AIS-system. Mellom anna er det frå 1. juni 2013 krav om at fiskefartøy over 18 meter må ha dette. side 16 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
Tabell 3-2: Direkteutslepp innafor kommunegrensa, tal i tonn CO2e. Sektorer 2 009 2 011 2 013 2 015 2 016 Annan mobil forbrenning 3 358 3 268 3 248 2 451 1 963 Avfall og avløp 216 224 244 239 250 Jordbruk 3 790 3 382 3 358 3 605 3 664 Oppvarming 1 303 1 279 1 291 1 110 1 061 Lette kjøretøy 21 343 21 482 21 028 21 079 19 987 Tunge kjøretøy 5948 6203 6573 6910 6466 Sjøfart 25 708 25 708 25 708 29 975 37 391 Totalsum ekskl. sjøfart 35 957 35 837 35 742 35 393 33 392 Totalsum inkl. sjøfart 61 665 61 546 61 450 65 368 70 784
40 000
35 000
30 000
25 000
20 000
tonn CO2e tonn 15 000
10 000
5 000
0 2 009 2 011 2 013 2 015 2 016
Annen mobil forbrenning Avfall og avløp Jordbruk Oppvarming Lette kjøretøy Tunge kjøretøy
Dei direkte klimagassutsleppa innafor Os kommune sine geografiske grenser ekskludert sjøfart, viser at utsleppa i all hovudsak har halde seg på eit stabilt nivå mellom 2019 og 2016. Figur 3-3 viser den potensielle framtidige utviklinga til klimagassutsleppet i Os kommune mot 2030 dersom ingen utsleppsreduserande tiltak vert gjennomført dei neste åra. Framskrivinga viser tydeleg at dersom ingen tiltak vert gjennomført kjem ikkje Os kommune til å nå det nasjonale målet om 45% utsleppsreduksjon innan 2030.
side 17 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
40 000
Totalt historisk utslepp for Os kommune
35 000
30 000
25 000
Mål 2030: 45% reduksjon sammenlikna med 2010
20 000 tonn tonn CO2e
15 000
10 000
5 000
0 2010 2012 2014 2016 2018 2020 2022 2024 2026 2028 2030
Annen mobil forbrenning Avfall og avløp Jordbruk Oppvarming Lette kjøretøy Totalsum Annen mobil forbrenning Avfall og avløp Jordbruk Oppvarming Lette kjøretøy Totalt utslipp Mål 2030 Tunge kjøretøy Tunge kjøretøy
Figur 3-3: Framskrivingar av direkte klimagassutslepp i Os kommune basert på tidligare trendar kombinert med at ingen tiltak vert sett i verk for å redusera utslepp i kommunen. Stipla raud linje vise mål for 2030.
side 18 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
3.3 Oppsummering klimarekneskap Figur 3-4 presenterer klimafotavtrykket til Os kommune si eiga verksemd per innbyggjar samanlikna med Hordaland fylke og Norge generelt. Figuren skil i tillegg mellom klimafotavtrykk frå drift og investeringar fordelt på dei ulike innkjøpskategoriane. Det totale klimafotavtrykket per innbyggjar for Os kommune si eiga verksemd er på 1159 kg CO2e (søyla til venstre). Dette er noko høgare en snittet for kommunane i Hordaland som er på 1028 kg og for kommunane i Noreg som er på 1053 kg. Hovudgrunnen til dette er investeringar i bygg, ein post som åleine bidrar til 50% av klimafotavtrykket i Os kommune. Dersom me ekskluderer investeringar (ser på dei tre søylene til høgre), får me òg ei forståing av korleis Os kommune si verksemd fungerer i driftsfasen. Os har eit utslepp på 653 kg CO2e og ligg noko lågare enn Hordaland og Noreg som har høvesvis 744 og 791 kg CO2e per innbyggjar. Den største bidragsytaren i Os kommune er kjøp av tenester med 218 kg CO2e. Me ser og at utslepp frå byggkategorien vert redusert mykje når investeringar vert trekt ut av rekneskapet; frå 574 til 104 kg CO2e per innbyggjar.
1400
1200
1000
800
600 kgCO2e per innbygger
400
200
0 Os kommune Hordaland Nasjonalt Os kommune Hordaland Nasjonalt Inkl. Inkl. Inkl. Ekskl. Ekskl. Ekskl. investeringer investeringer investeringer investeringer investeringer investeringer
Forbruksvarer Reise og transport Energi Bygg Kjøp av tjenester
Figur 3-4: Klimafotavtrykket for Os kommune si eiga verksemd samanlikna med Hordaland og Noreg. Tala er fordelt på innbyggarar i Os, Hordaland og Noreg. side 19 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
4 VISJON, OVERORDNA MÅL OG STRATEGIAR For å bygge opp under våre klimamål, både nasjonalt og på fylkesnivå, har Os kommune følgande visjon for sitt arbeid innan klima, energi og miljø:
Visjon: Kommunen skal innan 2050, og helst innan 2035, vere eit lågutsleppsamfunn som er robust til å møte klimaendringane. Tap av naturmangfald skal opphøyre, og forureining av grunn- og vassressursar skal stoggast.
Klimaaspektet må prioriterast høgt av både administrativ og politisk leiing i kommunen og visjonen vil ha både haldningsmessige og kostnadsmessige utfordringar i organisasjonen. Kommunen vil i enkelte situasjonar måtte prioritere klimarelaterte tiltak sjølv om dette vil ha ein større kostnad enn dersom slike omsyn ikkje tas. Vidare må klimaomsyn vere ei leiande føring for all relevant sakshandsaming i kommunen og tiltaka må følgast opp og gjennomføring må prioriterast av dei respektive involverte avdelingane. I tillegg til mål på reduksjon av klimagassar innan kommunegrensene vert det òg sett mål på reduksjon av klimafotavtrykk. Mål på klimafotavtrykk vert sett på eiga verksemd der kommunen sjølv har best oversikt og størst høve til påverknad gjennom miljøkrav i innkjøp. For å sikre at kommunen arbeider heilskapleg mot måla er det utarbeida tiltak, både på overordna nivå og for alle delmål. Desse er utarbeidd på bakgrunn av dei nasjonale klimamåla10 og FNs Klimapanel sine tilrådingar for å avgrense oppvarminga til 1,5 grader11. Tiltaka skal vere førande for kva kommunane skal ha fokus på, både i denne og ved seinare rulleringar av KLEM-planen.
Overordna mål:
Dei direkte klimagassutsleppa innafor Os kommune sine grenser (ekskl. sjøfart) skal reduserast med 45 % innan 2030, sett i høve til 2010 (sjå faktaboks under). Os kommune skal redusera dei direkte klimagassutsleppa frå eiga verksemd med 90% innan 2030, sett i høve til 2010. Klimafotavtrykket innafor Os kommune sine grenser skal reduserast. Os kommune skal innan 2025 innarbeide rutinar på alle tenesteområde som sikrar mot eit vidare tap av naturmangfald.Os kommune skal innan 2025 kun nytte energi med opprinnelegheitsgaranti (miljøsert
Det overordna målet om 45 % reduksjon av direkte klimagassutslepp innan 2030 overgår dei nasjonale måla om 40 % reduksjon. Grunnen til dette er at FN sitt Klimapanel, i sin spesialrapport om 1,5 graders oppvarming, justerte opp utsleppskutta for å kunne avgrense oppvarminga til 1,5 grader (Miljødirektoratet 2018a). Denne rapporten blei publisert etter at Noreg vedtok sin klimalov som opererer med 40 % reduksjon av klimagassutslepp innan 2030. Lokale/regionale klimamål vert tilrådd å følgje tilrådingane frå den til eikvar tid oppdaterte forsking.
10 Dei nasjonale måla for klima 11 Klimagassutsleppa må reduserast med om lag 45 prosent innan 2030 side 20 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
I tillegg er det formulert konkrete strategiar for Os kommune som skal sørge for at kommunen òg tek klimaomsyn utover dei konkrete tiltaka som er fastsett i KLEM-planen.
Overordna strategiar:
1. Klima- og miljøomsyn skal vere førande for langsiktig samfunnsutvikling i Os kommune. 2. Kommunen skal prioritere å ha fokus på lavt klimagassfotavtrykk ved innkjøp, tenestereiser og i eigne utbyggingsprosjekter. 3. Kommunen skal vere pådrivar for klima- og miljøvenlege vanar hos innbyggjarane. 4. Kommunen skal gjennom å gje naudsynte rammevilkår, legge til rette for nye næringsareal og samarbeide med teknologiske pådrivarar, gjere seg attraktiv for etablering av klima- og miljøvenlege selskap som utviklar og nyttar framtidig teknologi, flinke hender og smarte hovud. 5. Kommunen skal legge til rette for kompetanseheving og samarbeid om klimatiltak og klimatilpassing både internt i organisasjonane og blant innbyggjarane elles. 6. Dei positive tiltaka som vert gjennomført i kommunen skal kommuniserast ut til kommunen sine innbyggjarar.
Bilete 5: Myrull i sommarsol
side 21 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
5 FOKUSOMRÅDE KLIMAUTSLEPP Dette kapitlet er delt inn i 7 fokusområde som speglar dei viktigaste tema innafor klima. Fokusområda er tilpassa utsleppspostane i klimarekneskapet og dei ulike innspela som er kome frå aktørar i kommunen. Fokusområda samsvarar ikkje direkte med dei ulike kommunale driftseiningane, men for dei fleste områda er det relativt tydeleg kva eining som har ansvar for gjennomføring, og dette er eksplisitt vist i tabellane. I tillegg til dei 7 fokusområda er energi og ytre miljø omhandla i eigne kapittel, kap. 6 og kap. 7. Kvart fokusområde har ei tiltaksliste. Det er tiltaka som er vurdert å gi høgast effekt som er dei prioriterte tiltaka, og som blir vist under kvart fokusområde (fullstendig tiltaksliste er vist i vedlegg). I tillegg er det valt ut nokre tiltak som er enkle å gjennomføre. Vidare har visjonen og målsettingane som er valt vore førande for val av prioriterte tiltak. Tiltaka som er oppført under kvart fokusområde er ikkje prioritert seg imellom. Desse tiltaka legg føringar for korleis Os kommune sitt samfunn skal redusere klimagassutslepp og nå dei overordna måla skildra i kap. 4. Dette arbeidet krev derfor innsats innafor alle felt, sektorar og verksemdområde, samtidig som Os kommune skal sikre sin forventa vekst. Samtidig er det svært viktig å ha kjennskap til at det er ingen motsetnad mellom klimaomsyn og økonomisk vekst. Det som er bra for klimaet vårt er òg bra for vekst og velferd (New Climate Economy 2018). Det må og presiserast at sjølv om det oppstår utbygging og økt aktivitet i Os kommune som følgje av den venta folkeveksten, vil ikkje dette nødvendigvis gi økte utslepp og slå negativt ut på eit klimarekneskap. Då rekneskapet for kommunen totalt (geografisk) berre inkluderer direkteutslepp, og der dette er gjort ut frå Miljødirektoratet sine føresetnader som ligg til grunn for eit geografisk klimarekneskap, vil ikkje auka byggeaktivitet og auka forbruk av elektrisitet påverke klimarekneskapet negativt (Jacobsen et al. 2018). Dermed vil målet om 45 % reduksjon av klimagassutslepp innan 2030 ikkje gå på kostnad av forventa veksten i Os. Frå eit klimafotavtrykksperspektiv er derimot saken noko annleis, då all aktivitet har eit klimafotavtrykk. I eit slikt perspektiv er det viktig å vite at heile livsløpet til eit produkt, teneste eller aktivitet vert inkludert i klimarekneskapet.
5.1 Arealbruk og transport Arealbruk og transport heng nært saman, både når det gjeld korleis samfunnet er organisert og vert planlagd, men og i høve utslepp. I 2017 stod vegtrafikk for 16,8 % av Noreg sitt totale utslepp, noko som var ein reduksjon på 9,6 % frå 2016. Vegtrafikken utgjer hovuddelen av utsleppa innafor området arealbruk og transport og utsleppa i denne sektoren er ikkje berre eit resultat av korleis ein planlegg veg og infrastruktur og kva reisemiddel folk vel, men planlegging av arealbruk er og svært viktig når det gjeld transport og transportutslepp. Til dømes kan ein ved å bygga tettare redusere transportbehovet og påverke folk sine reisemiddelval. Helst bør ein bygge tett nært eksisterande senter og kollektivknutepunkt. Det er og av stor tyding kvar ein plasserer ulike funksjonar og kva funksjonsmiks ein får til. Ulike geografiske område i ein kommune bør ha innslag av både bustad, næring, offentlege og private tenester osv. slik at ein reduserer reisebehovet mellom dei ulike funksjonane. Ideelt sett bør det vere gang- sykkelavstand eller godt kollektivsamband mellom bustad og jobb, til daglegvarebutikken, barnehage, fritidsaktivitetar osv. Endringar i reisemønster som følgje av en konsentrert arealutvikling er likevel ein langsiktig prosess og resultata vises seg fyrst over tid. Elektrifiseringa av bilflåten skjer raskt. Disse utviklingstrekka fører blant anna til at parkeringsbehov kan endra seg, og at ein må sette opp fleire ladestasjonar, og for hurtiglading. I framtida vil og hydrogen kunne spela ei viktigare rolle. På kortare sikt vil biogass og kunne nyttast som drivstoff. Regulering av parkeringsplassar er kanskje det mest effektive verkemiddelet ein har for å påverke biltransporten. Avgrensing av tal parkeringsplassar, avgiftsbelagt parkering, prioritert parkering for side 22 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT utsleppsfrie bilar og samkjøringsbilar (bilar med meir enn ein person) er døme på konkrete verkemiddel. Sjølve plasseringa av parkeringsplassane er og viktig. Ved t.d. å tilby sykkelparkering under tak, som ligg nærare inngangen enn bilparkering, så gir ein syklistane ein fordel. Parkeringsverkemidla kan mellom anna nyttast både hos næringsliv/verksemder, hos offentlege tilbod (idrettsablegg, lege etc.), i større bustadprosjekt, i offentlege gater og i offentlege rom til dømes byar og tettstader. Transportval bør ikkje sjåast på som ei reise der ein vel den eine eller andre type reisemiddel, men heller ei reise frå A til B, uavhengig av type reisemiddel. Svært mange reiser består av ein miks av transport sett saman av ulike transportmiddel i ei kjede. Kanskje ein går til busshaldeplassen og tek buss til jobb, og på returen heim så sit ein på med ein kollega. Nye framkomstmidlar og tekniske løysingar, som elektrisk sparkesykkel, elektrisk transportsykkel med plass til barn, appar for samkøyring, bildeleordningar osv. gjer det enda meir aktuelt å tenke andre måtar å kombinere reisemiddel frå A til B. Det finnes byar i Europa, mellom anna Helsinki, som er komen langt i å utvikle løysingar og appar der ein bestiller ei reise frå A til B og får servert ei ferdig løysing som består av eit eller fleire reismiddel. Delingsøkonomien er på full fart inn i kvardagane våre, mellom anna på grunn av ei aukande bevisstheit rundt forbruk og på grunn av ny teknologi (bl.a. appar og nøkkelløysingar) som gjer deling enklare. Bilen står i ro rundt 97% av dagen, og det er stort potensial for å utnytte den eksisterande bilparken betre. Deling av sykkel har og byrja å bli eit godt alternativ, særskilt etter at dyrare syklar som elsyklar og transportsyklar vert meir og meir utbredt. Deling kan vere svært gunstig økonomisk og gir samstundes stor miljøeffekt, ikkje minst på grunn av at det er trong for færre køyretøy. Det finst etter kvart svært gode ordningar for bildeling enten i bilkollektiv eller der privatpersonar deler eigen bil. Deling er og eit godt alternativ for verksemder, for burettslag eller nabolag/kollektiv der ikkje alle treng å ha eigen bil. Det finst til dømes fleire nye bustadprosjekt som vert selde med tilbod om delebil eller delesykkel, i staden for eigen parkeringsplass til kvar bustad. Det å få folk til å la bilen stå til fordel for buss er utfordrande, særskilt i kommunar med ein relativt spreidd busetnad og som ikkje har høgverdige kollektivaksar som lenker tettstadene saman. Ei framtid med sjølvkøyrande bilar og såkalla «mobility on demand», der ein t.d. gjennom appar bestiller transport, vil kunne endra det tradisjonelle konkurransehøvet eller arbeidsdelinga mellom privatbil, buss og taxi. Men før den tid kan busstilbodet utviklast vidare. Det kan handle om å få opp frekvens, gjerne slik at ein ikkje treng å sjå på rutetabellen for å ta bussen, eller at bussar i større grad ikkje køyrer faste ruter, men heller etter kva behov som dukkar opp der og da. I Sauda i Rogaland prøver ein nå ut «HentMeg», som er ein heilt ny måte å tenke kollektivtrafikk på. Ein bestiller transport på nett eller telefon, går utanfor heimen til avtalt tid, og går om bord i ein bil eller minibuss. Ein betaler vanleg busstakst, og vert frakta dit ein bestilte. På vegen kan bilen plukke opp og setta av andre passasjerar. Det er blant anna ny mobiltelefonteknologi og maskinæring som gjer dette mogleg, og som set opp kjøremønster i sann tid. Ny teknologi som sjølvkjørande biler med høgt utvikla sensorar er noko som truleg vil kome i framtida. Dette vil ikkje berre kunne revolusjonere måten me reiser på, men og arealbruken knytt opp mot transport. Slike bilar vil truleg kunne køyre med tettare avstand og redusere behovet for fleire felt i vegbana. Ein vil og kunne få meir effektive og sensorbaserte kryss som gir betre flyt i trafikken og reduserer arealbehov i kryssa.
side 23 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
5.1.1 Status i Os I Os står vegtransport for 37 % av alle direkte utslepp innafor kommunegrensa12 og 76 % av dette igjen er utslepp frå lette køyretøy. 37 % er veldig høgt når ein samanliknar med landsgjennomsnittet for Hordaland og Noreg der andelen er på høvesvis 16,8 % og 20,3 % . Det tyder at areal og transport er eit område der Os har eit stort potensial for å bidra til å redusere klimapåverknaden. Samstundes veit ein at E39 går gjennom Os og at gjennomgangstrafikken difor utgjer ei stor utsleppskjelde frå vegtransport i kommunen. Gjennomgangstrafikken er noko Os har mindre påverknadskraft på, og det beste verkemiddelet ein har er kanskje at det vert etablert ein infrastruktur som gjer at gjennomgangstrafikken vert mest mogleg miljøvenleg. Døme kan vere etablering av hurtigladepunkt og fyllepunkt for hydrogen. Å etablera attraktive haldeplassar for langdistansebuss vil og kunne bidra til at fleire nyttar kollektivtilbod. I tillegg må ein søka å påverka regionale og nasjonale mynde for å få til ein mest mogleg miljøvenleg transport gjennom kommunen. Os har ein noko spreidd busetnad, med eit tydeleg kommunesenter og fleire små lokalsenter. Ein stor del av bustadene er einebustader, men det har og blitt bygd ein del rekkehus og leilegheiter dei siste åra. Bygging av leilegheiter og rekkehus krev mindre areal og gir grunnlag for reduksjon i biltransport i kommunen, særskilt om ein bygger tett opp om eksisterande senter og kollektivaksar. I Os kommune så vert det for tida jobba målretta innan endringar i reisemønster og konsentrert arealutvikling. Mellom anna er kommunen sine folkevalde og administrasjon i gong med å sjå på kva strukturar og avgrensingar som skal gjelde for kommunen sine framtidige vekstsentre (nærsentre). Kommunesenteret Osøyro har dei siste tiåra vorte utfordra av utvikling som skjer langs Byvegen nordover mot Amfisenteret og Kolskogen der ein finn både handel og anna næring. På denne strekka har det mellom anna vorte etablert mange og store butikkar innafor ulike varegrupper, både daglegvarer, utvalsvarer (klede, sko, bøker etc.) og plasskrevjande varer. Denne aktiviteten har og drege med seg andre funksjonar slik som offentlege og private tenester. I tillegg finn ein fleire tilbod som vidaregåande skule, idrettsanlegg og svømmehall langs Byvegen. For å bygge opp om Osøyro som eit sterkt, attraktiv og levande kommunesenter, regionsenter, og i tillegg eit viktig kollektivknutepunkt så er det naudsynt at så mykje som mogleg av framtidig utbygging skjer rundt Osøyro, og helst innan gang- og sykkelavstand. Dette vil bygge opp rundt kommunen sine ambisjonar om framtidig utvikling av kommunesenteret og «Liv på Øyro». Det vil framleis vere mykje utbygging og i dei andre stadene i Os. Søfteland, Søre Nestet/ Halhjem, Nore Neset/Hagavik og Lysefjorden er døme på grender som har mykje bustadutbygging i dag og framleis vil få det. Og på desse stadene vil det klimamesseg vere ein fordel å bygge opp rundt eksisterande tettstader, til dømes ved å etablera bustader, daglegvarebutikkar og andre tenester konsentrert rundt utvalde lokalsenter. Då får ein redusert transportbehovet innafor kvart senter, men kan og danna eit betre grunnlag for eit godt kollektivtilbod mellom kvart senter. I tillegg kan ein få opp ein «kritisk masse» for å utvikle attraktive og levedyktige lokalsenter, og som kan vere sjølvforsynte med enkelte tenester, til dømes legekontor, frisør og liknande. Dei største planlagde utbyggingsområda i Os er på Bjåneshalvøya og Lysefjorden. Bjåneshalvøya har fyrst og fremst bustader, medan Lysefjorden vert planlagd med både bustad, næring og andre fuksjonar. I Endelausmarka planlegg ein Lyseparken med svært høge klimaambisjonar mellom anna med tanke på smarte energiløysingar, handtering av overvatn, fortetting og intern transport. Her er det ei utfordring at området, på grunn av plassering, inviterer til mykje bruk av bil. Sjølv med svært godt kollektivsamband mot Bergen og Os så vil ikkje bussen kunne konkurrere mot bilen på reisetid. Ein må då legge til rette for planane for området slik at ein får andre fordelar ved å la bilen stå, til dømes ved økonomiske insentiv, avgrensa parkeringstilgjenge, gode gang-/sykkeltilbod osv.
12 Dette er inkl. sjøfart. Dersom ein tek vekk sjøfart så utgjer vegtransport 79% av alle direkte geografiske utslepp i Os. side 24 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
Bjåneshalvøya ligg og slik til at det er ein fare for at området blir bilbasert. God buss- og sykkeltilgjenge til Osøyro (og vidare til Bergen) vil kunne bidra til å få ned bilbasert transport til/frå Bjåneshalvøya. I dag er ÅDT13 mellom Ulven og Søfteland14 på 13 400 biler. Med bygging av ny E39 Svegatjørn- Rådal som skal stå ferdig i 2021, og mogleg bygging av bru over Bjørnafjorden, kan ein venta stor trafikkvekst. Modellberekningar (Asplan Viak, 2018) viser at Svegatjørn-Rådal vil ha ein ÅDT på 23 500 i 2050 med bru over Bjørnafjorden, og 18 400 i 2050 utan bru over Bjørnafjorden (dagens vegnett, men med Svegatjørn -Rådal) Modellberekninga viser vidare at 44% at den trafikken som vil passera gjennom snittet mellom Lyseparken og Rådalen i 2050 skal vidare over Bjørnafjorden dersom brua vert bygd (dette er ikkje vist i rapporten). Av dei som ikkje skal over Bjørnafjorden skal 54% til Os og 2% med ferje til Fusa. Merk at dette altså gjeld på E39. I tillegg vil det vera mykje lokaltrafikk på andre vegar i Os, og som då ikkje er gjennomgangstrafikk. Os kommune er ein typisk pendlarkommune, der svært mange pendlar til Bergen. I tillegg er det mange andre typar reiser til Bergen; handel, fritidsreiser, tenestereiser osv. Etablering av fleire arbeidsplassar og tenester i kommunen er difor ønskjeleg for å få ned transporten. Det vil likevel vere mykje pendling til Bergen så langt fram i tid som me kan sjå. Då er det viktig å legga til rette for at desse reisene skal skje mest mogleg miljøvenleg, til dømes ved å bygge opp rundt gode kollektivaksar, god ladeinfrastruktur for elbilar, fordelar for dei som køyrer fleire i same bil, innfartsparkering osv. Den lokale biltrafikken kan påverkast ved å legge opp til ei utvikling som følgjer prinsippa over. I tillegg vil det vere essensielt å etablera gode gang- og sykkelvegar som gjer det raskare og tryggare å ferdast til fots og på sykkel. Avstand og stigningstilhøve er ikkje større enn at ein kan sykla frå Osøyro til Halhjem, Nore Neset og Søfteland på ein halvtime, sjølv med vanleg (ikkje-elektrisk) sykkel. Kort oppsummert så må reduksjon av utslepp frå areal og transport stå sentralt i ein klima og energiplan. Utsleppsreduksjonar kan skje ved blant anna å:
Redusera transportbehovet, blant anna gjennom arealplanlegging Overgang frå bil til gange og sykkel Auka bruk av kollektivtransport Overgang til miljøvenlege kjøretøy (el-drift, hydrogendrift, biogassdrift)
Eit fyrste steg for å oppnå slike utsleppsreduksjonar kan vera å gjennomføra oppdaterte og detaljerte reisevaneundersøkingar.
5.1.2 Mål
Veksten i persontransport skal takast med kollektiv, gange og sykkel (nasjonale mål) Minimum 70 % av utbygginga av bustader skal skje i dei meir sentrale områda med gode føresetnader for godt kollektivtilbod og/eller god gang- og sykkeltilgjenge til senter. Kommunen står som initiativtakar til utvikling av eit nullutslepp bustad-næringsprosjekt Prosjektet skal demonstrera og motivera til liknande satsingar, både i kommunen og andre stader.
13 ÅDT – Årsdøgntrafikk: Summen av antall kjøretøy som passerer eit punkt på ei vegstrekke (for begge retningar samla) gjennom året, dividert på året sine dagar, altså eit gjennomsnittstal for dagleg trafikkmengde. 14 https://www.vegvesen.no/vegkart/vegkart/ uttrekk 22.11.2018 side 25 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
5.1.3 Tiltak Tabell 5-1 viser tiltaka som er viktigast å prioritere basert på målsettingane, effekt av tiltak og kva som er mogleg å gjennomføre. Nøkkelord er fortetting rundt knutepunkt/senter, satsing på gang/sykkel, utsleppsfri biltransport (i eiga verksemd og kommunen totalt). Det er og ei satsing på miljøvenlege areal- og transporttiltak knytt til Lyseparken. Tabell 5-1: Liste over prioriterte tiltak for fokusområde arealbruk og transport. Tiltaka er ikkje prioritert seg imellom. Andre tiltak med lågare prioritet finn ein i vedlegg. Tiltak Utsleppsområde Ansvar
Fortetting i definerte nærsentre. Kommunen totalt Planavd. (geografisk) Auka satsing på kollektivknutepunkt og med høve for Kommunen totalt Planavd. overgang til andre transportmiddel. (geografisk) Pendlarparkering, mellom anna i høve til Kommunen totalt Planavd. butikk/skule/barnehage, som eit tiltak for å redusere (geografisk) transportbehovet. Betre sykkelparkeringstilbodet i kommunen. Kommunen totalt Planavd. (geografisk) Etablera samanhengande og trygt hovudnett for sykkel i (og Kommunen totalt Planavd. mellom) lokal- og nærsentra. (geografisk) Fase inn av elbilar og elsyklar til bruk i teneste. Eiga verksemd Rådmann/samtlege tenesteområde Auka bruk av videokonferanse/Skype i tenesta for å redusera Eiga verksemd Rådmann/samtlege reiser med fly og bil. tenesteområde I Lyseparken skal det leggjast til rette for ein energistasjon Kommunen totalt Utviklingsdirektør som tilbyr klimavenleg energi til framtidas framkomstmiddel. (geografisk) Val av energiberarar (hydrogen, elektrisitet m.v.) skal takast etter analyser av grundige utgreiingar.
Utgreie Lyseparken som kollektiv-HUB og med autonom, Kommunen totalt Utviklingsdirektør utsleppsfri interntransport. (geografisk)
5.2 Sjøfart Innanriks sjøfart har stort sett hatt årleg nedgang i utsleppa sidan 1999. I 2016 utgjorde desse utsleppa 5,4 % (2 908 tonn CO2–ekvivalentar) av alle utslepp i Noreg (Miljøstatus.no, 2018c). Sjøfart er altså ei stor utsleppskjelde i Noreg. Utslepp frå sjøfart er eit område det har vore stort fokus på i Noreg, og kanskje særskilt utslepp frå ferjer og andre rutebåtar. Norsk næringsliv har satsa mykje på å utvikla miljøvenleg teknologi innan sjøfart, særskilt innan LNG og batteridrift. Det vert og oppnådd utsleppskutt som resultat av betre utforming av skrog, propellar etc. Norsk næringsliv har høg kompetanse innan maritim sektor og ser ut til å kunne utnytta dette til og å ta ei leiande rolle innan utvikling av ein miljøvenleg maritim sektor. Denne posisjonen har mellom anna kome som resultat av at norske nasjonale og regionale myndigheiter stiller stadig strengare miljøkrav i sine regelverk, retningsliner og anbod. Eit godt døme er Hordaland Fylkeskommune sine miljøkrav i ferjeanbod, der siste kontrakt for 8 nye samband fører til ein utsleppsreduksjon på 90 % for disse sambanda.
side 26 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
I tillegg til ferjesambanda er det og byrja å kome meir miljøvenleg framdrift på andre type fartøy, mellom anna offshore/supplyskip, hurtigruta, utanlands ferjetrafikk (mellom anna Fjordline sine båtar som trafikkerer Bergen-Hirtshals) og fiskefartøy. Utviklinga kjem mellom anna innan batteri, LNG og Hydrogenframdrift.
5.2.1 Status i Os Sjøfart utgjer over halvparten av dei geografiske utsleppa i Os, men me har valt å ikkje fokusera på sjøfart i denne planen. Dette skuldast mellom anna at mesteparten at sjøfartsutsleppa i Os kjem frå båttrafikk i leia frå Bergen og sørover mot Lukksund og Langenuen, der delar av denne trafikken passerer innafor Os kommune sine grenser (og ikkje stoppar i Os). Dette gjelder både lokal båttrafikk som sandbåtar, tømmerbåtar, brønnbåtar osv. og noko nasjonal og internasjonal trafikk, til dømes containerskip, cruiseskip og danskebåten (gjeld Langenuen). Båtar som ligg i ro eller for anker med hjelpemotor i gang vil og inngå i Os kommune sitt klimarekneskap p dersom dette skjer innafor kommunen sine grenser. Ferjetrafikken bidrar og til sjøfartsutslepp i Os, men som ein ser av Figur 5-1 så er det ein liten del av sambanda Halhjem- Sandvikvåg og Halhjem-Våge som er innafor Os sine grenser. Likevel går halvparten av ferjestrekningen Hatvik-Fusa og noko av strekningen Hufthamar-Krokeide i Os. Ein del av snøggbåtruta mellom Bergen og Rosendal, samt mellom Os-Reksteren og Tysnes går og innafor Os kommune sine grenser.
Figur 5-1: Registrerte båtar i AIS-systemet som har passert i området rundt Os i desember 2018. Berre båtar av typen stykkgods (blå linjer), Passasjerbåtar, inkl. ferjer (gule linjer), fiskefartøy (grøne linje) og bulkskip (oransje linjer) er vist. Svart stipla linje viser kommunegrensa for Os.
side 27 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
Os er del av Bergen og Omland Havnevesen, men Bergen Hamn korkje eig- eller driftar kaier i Os kommune. Når det gjeld private og offentlege kaiar som ikkje er drifta av Bergen Hamn, står kaieigar fritt til å velje sine prisar for kaileige osv. Anløpsavgifta vert sett av Bergen og Omland Havnevesen, og det er ikkje høve til å krevje inn en eiga anløpsavgift. Os kommune er rette mynde til å fastsette lokale forskrifter.
5.2.2 Mål
Redusere klimagassutsleppa frå sjøfarten, med særleg fokus på lokal og regional sjøfart.
5.2.3 Tiltak
Tabell 5-2 viser tiltaka som er viktigast å prioritere basert på målsettingane, effekt av tiltak og kva som er mogleg å gjennomføre.
Tabell 5-2: Liste over prioriterte tiltak for fokusområde sjøfart. Tiltaka er ikkje prioritert seg imellom. Andre tiltak med lågare prioritet finn ein i vedlegg. Tiltak Utsleppsområde Ansvar Påverke sjøfartsnæringa til å redusere sine utslepp, med Kommunen totalt Rådmann særleg vekt på lokal og regional sjøfart, mellom anna (geografisk) gjennom å påverke anbodskrav i samband med nye ferje- og hurtigbåtanbod.
Greie ut Os som mogleg lokalt hamnedistrikt og vurdering Kommunen totalt Rådmann av landstraum. (geografisk)
5.3 Klimatilpassing og blågrøn struktur Klimaendringane fører med seg mange utfordingar når det gjeld endra vêrtilhøve og ekstremvêr. I vurdering av kor sårbar ein er som følje av klimaendringar, kan ikkje historiske erfaringar lenger bestemma kursen vidare. Gammal kunnskap må koplast med oppdaterte, faglege råd og store usikkerheitsmarginar må bli inkludert for at byar og kommunar skal vere best mogleg rusta til å møta ekstremver og nye uventa situasjonar som brått kan oppstå. Område som tidlegare vart sett på som «trygge» kan i framtida bli utsette for flaum, springflo, skred og havstiging. Kraftig regn kan føre til flaum, seinsprang og skred. Meir nedbør og milde vintrar fører til større bekkar og elver, og dermed meir erosjon. Klimatilpassing handlar om å gjere grep som minimerer risiko for skade og øydelegging.
5.3.1 Status i Os Norsk Klimaservicesenter utarbeider klimaprofilar for fylka i Noreg, og funna der kan gi eit oversyn over framtidig klima i Os kommune. Summert opp vil klimaendringane føre til særleg trong for tilpassing med tanke på kraftig nedbør og auka problem med overvatn, havstigning og stormflo, samt endringar i flaumforhold, flaumstorleikar og auka fare for skred. I Hordaland er det venta vesentleg auke i episodar med kraftig nedbør både i intensitet og førekomst (Norsk Klimaservicesenter et al. 2017). Dette vil føra til meir overvatn, men og fleire og større side 28 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT regnflaumar. Vidare vil den auka nedbørsmengda føra til auka fare for jord-, flaum,- og sørpeskred. I tillegg er det venta ein auke i stormflomnivå som følgje av havnivåstigning. Det er og andre moglege konsekvensar av klimaendringane. Blant anna kan høgare temperaturar og auka fordamping auka faren for tørke om sommaren, trass i meir nedbør. Det er venta nesten isfrie elvar nær kysten, kortare sesong for islegging, hyppigare vinterisgangar og isgangar høgare opp i vassdraga. I tillegg kan det varme og våte klima føre til høgare snøgrense, og regn vil dermed falla oftare på snødekt lag. Dette kan redusera faren for tørrsnøskred, og auka faren for våtsnøskred i skredutsette område. Desse venta klimaendringane fører til at Os kommune i mykje større grad enn før må planlegga for framtida. Dette betyr blant anna at samfunnsutviklinga må ta innover seg dei endringane som kjem, og at til dømes bygg må være robuste nok til å stå i mot eit meir ekstremt vêr. I tillegg er verdien av å førebygga og dermed være tilpassa eit endra klima, stor og kostnadssparande
Bilete 6: Naustrekkje i Os
NVE utarbeida eit flaumsonekart for Os kommune med eit spesielt fokus på Oselva som renn gjennom Osøyro (Camilla and Roald 2010). Analysen viser at Oselva vil gå over sine breidder rundt ein 5-årsflaum. Det er særleg området ved Landboden og på motsett side som tidleg vert fløymt over. I tillegg vil Osbrua gå full ved ein 5-årsflaum, og ein vil difor få flaum i området oppstraums brua. Noko busetnad vil verta direkte råka, til dømes bygningar langs Landboden på vestsida av elva og bankbygningen nede ved Osøyro bru. Det er og under arbeid ein eiga flaumsonekartlegging for Osøyro i samband med områdeplan for Osøyro. Den er forventa ferdig i februar 2019. Det ein kan sei er at Osøyro ligg svært utsett til, og kan
side 29 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT få store utfordringar dersom om ein får flaum og stormflo samstundes. Særskilt med tanke på at det og er venta ei havnivåstigning framover. Ekstremvêr og regn gjer at det vert sett nye krav til infrastruktur og bygg, og til handtering av vatn og overvatn. For å unngå oversvømmingar og øydeleggingar bør veikskapar i eksisterande overvassleidningar avdekkast, og ei vurdering av kriterium for dimensjonering må gjerast når leidningar vert bygd nye eller skal rehabiliterast. Dette krev mellom anna at det vert strengare krav til kvalitet i VA-planar.
5.3.2 Mål Innan 2030 har Os kommune gjennomført sikringstiltak i alle område som er utsatt for flaumrisiko, skredfare, og stormflo. Overordna mål om at alle i Os skal vere tilknytt eit berekraftig avløpssystem med gode løysingar for oppsamling, reinsing og utslepp av avløpsvatn, slit at naturens tolegrenser ikkje blir brotne. Så mange husstandar som mogleg som er knytt til fellessystem (spillvatn og overvatn i same leidning) skal vere ført over på separatsystem (skilje spillvatn frå overvatn i to leidningar) innan 2030. Gjennomføre opning av bekkar og kanalisering av overvatn som landskapselement i blågrøne strukturar.
5.3.3 Tiltak Tabell 5-3 viser tiltaka som er viktigast å prioritere basert på målsettingane, effekt av tiltak og kva som er mogleg å gjennomføre. Desse tiltaka er og vurdert i høve at dei er klimatilpassingstiltak og ikkje klimagassreduserande tiltak. Nøkkelord er blå-grøne strukturar og -lunger, overvasshandtering og blå-grøn utvikling. Tabell 5-3: Liste over prioriterte tiltak for fokusområde klimatilpassing, blågrøn struktur og sentrumsutvikling. Tiltaka er ikkje prioritert seg imellom. Andre tiltak med lågare prioritet finn ein i vedlegg. Tiltak Utsleppsområde Ansvar Klimatilpassa utbygging gjennom etablering av Kommunen totalt Planavd. blå-grøne strukturar kring bygg (geografisk)
Etablere fleire og meir heilskapelege grøne og Kommunen totalt Planavd. og VA blå-grøne lunger og opne/utvide naturlege vassvegar og (geografisk) fordrøyingsbasseng
Etablera sentermiljø på gåande og syklande sine Kommunen totalt Planavd. premiss. (geografisk) Gjere ei kartlegging og analyse av utsette områder Kommunen totalt Planavd. med tanke på risiko for flaum, stormflo og ras, jfr. (geografisk) «Klimahjelperen».
side 30 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
5.4 Klimagassutslepp frå bygg og anlegg På globalt nivå står bygningar for over 30% av klimagassutsleppa i verda. Desse utsleppa kjem både frå energiproduksjon i samband med å drifta bygningane, men og frå produksjon av material til bygga. På grunn av dette er det viktig både med energieffektive bygg, men og å velje material som er produsert på ein miljøvenleg måte. Energibruken i eit bygg bør vere basert på mest mogleg bruk av fornybare energikjelder. I tillegg kan den bruken bli optimalisert ved at ulike energisparingstiltak vert sett i verk. Dette kan blant anna vere å Bilete 7: Stupetårnet i Kobbavågen. sikra god isolasjon av bygget, nye vindauge, bruk av varmepumper og varmegjenvinning i ventilasjonsanlegg. For å avdekka kva materiale som er dei mest miljøvenlege i ulike byggeprosjekt, kan livsløpanalyse (LCA) vera eit godt verktøy, sidan ein her reknar inn utslepp frå heile produksjonskjeda, transport, bruk og avhending. Det er òg viktig at nye bygg vert utforma slik at dei kan gjere nytte av framtida sine energiformar. Då levetida til bygg gjerne er på 50-100 år må strategiske val gjerast basert på kunnskap om tilgjengelege energiressursar som tek omsyn til kostnadsmessige tilhøve, tilgang på energiressursar og klimapåverknad.
5.4.1 Status i Os I Os kommune si eiga verksemd er klimagassfotavtrykket for bygg og energibruk målt til høvesvis 11,6 kt og 2,3 kt CO2e i 2017. Klimagassfotavtrykket frå byggeaktivitetar har auka mykje sidan 2014, men dette er berre på grunn av auka investeringar i bygg. Klimagassutsleppa frå drift har halde seg på et stabilt nivå sidan 2013. I 2016 og 2017 stod investeringar for høvesvis 84 og 82% av klimagassfotavtrykket for bygg og anlegg i kommunen si verksemd. Dette kjem av at dei siste åra har Os kommune investert mykje i byggerelatert verksemd. Det er blant anna ikkje lenge sidan Nore Neset ungdomsskule blei opna, og utvidinga av Lunde barneskule blei ferdigstilt. I tillegg er kommunen i full gang med å prosjektere ny barneskule «aust om elvo» på Hjelle, samt utvida/ny ungdomsskule på Øyro. Dermed kan ein forventa ytterlegare utslepp forbundet med byggrelaterte investeringar i framtida, noko som tyder at gode klimarelaterte løysingar bør veljast i framtida. Status er noko annleis når me ser på energibruken. Sidan toppen i 2013 og 2014 har klimagassfotavtrykket blitt redusert jamt de siste tre årene, frå 3,2 kt CO2e i 2014 til 2,3 kt CO2e i 2017. Mykje av denne reduksjonen kjem av å fase ut fyringsolje, som i 2017 berre bidreg med 62 tonn CO2e i kommunale bygg. Den resterande delen kjem frå forbruk av elektrisitet. Ser me på direkteutslepp frå oppvarming i heile kommunen var det totale utsleppet i 2017 på 1050 tonn CO2e, og av dette kom 600 tonn CO2e frå fyringsolje og ca. 450 tonn CO2e frå vedfyring. Her ser me ein nedgang sidan første måling i 2009, der klimagassutsleppet frå fyringsolje og vedfyring er redusert med høvesvis 26 og 7%.
side 31 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
5.4.2 Mål
I 2020 er direkte klimagassutslepp knytt til oppvarming ved bruk av fyringsolje i bygg og anlegg fasa ut. Berekraft skal vera eit grunnleggjande prinsipp for samfunnsutviklinga i Os kommune. Ved nybygg og renovering skal bruk av mest mogleg klimavenlege material og teknologi bli vurdert for å redusera klimafotavtrykket. Klimafotavtrykket ved større investeringsprosjekt i kommunen skal innan 2025 bli redusert med 50 % samanlikna med tilsvarande referansebygg15.
5.4.3 Tiltak Tabell 5-4 viser tiltaka som er viktigast å prioritere basert på målsettingane, effekt av tiltak og kva som er mogleg å gjennomføre. Nøkkelord er klimavennlege materialar, energieffektiv drift, utsleppsfrie anleggsplassar, og fornybar energi. Tabell 5-4: Tiltaksliste for fokusområde klimagassutslepp frå bygg og anlegg. Tiltaka er ikkje prioritert seg imellom. Andre tiltak med lågare prioritet finn ein i vedlegg. Tiltak Utsleppsområde Ansvar
Renovering av offentlege bygg til TEK17-standard Eiga verksemd Prosjektavd.
Kommunen tek i bruk LCA for sine bygg i samband med Eiga verksemd Prosjektavd. vurdering av materialval i nye eller rehabiliterte bygg.
Utarbeida strategi for framtidas offentlege bygg i Os- Eiga verksemd Planavd. «Høgambisiøse KLEM-bygg»
Styrke innsatsen for energiøkonomisering (berekraftig Kommunen totalt Teknisk drift el-produksjon, varme- og kuldeveksling, smarte el-grid- (geografisk) og styringsssystem m.v.).
Etablere utsleppsfrie anleggsplassar i større private og Kommunen totalt Planavd. kommunale byggeprosjekt. (geografisk) Prosjektavd. Eiga verksemd
Realisere energimessig sjølvforsynt fjernvarme- og Kommunen totalt Utviklingsdirektør kjøleanlegg i Lyseparken (geografisk)
15 Med referansebygg meiner ein eit bygg av same storleik i kvadratmeter (BRA) og med same romprogram og funksjonar som det prosjekterte. Referansebygget har ein standard geometri og materialval basert på allmenn praksis. I tillegg har referansebygget ein teknisk kvalitet som til ei kvar tid tilfredsstiller gjeldande forskriftskrav. Klimagassfotavtrykket er gjeldande for material og energi. side 32 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
5.5 Innkjøp, forbruk og intern drift i Os kommune Overforbruk er ei av de største utfordringane me har når det gjeld klima og miljø. Produksjon og transport av varer fører til store klimagassutslepp, i tillegg til at det gir problem med handtering av avfall. Derfor er det viktig å prøva å redusere overforbruk og å fremma klimavenlege verdikjeder. Ved å velja mest mogleg klimavenlege produkt stimulerer me til meir klimavenleg produksjon, både på lokalt, nasjonalt og globalt nivå. Dette blir lettare å gjennomføra dersom det finst tilbod i kommunen for deleordningar, gjenbruksordningar og reparasjon. I tillegg er det nyttig å ha eit tydeleg krav til miljøperspektivet i kommunen sitt eige innkjøpsreglement. Informasjon, opplæring og haldningskampanjar er og viktig for å oppnå resultat.
5.5.1 Status i Os Klimagassutslepp som gjeld innkjøp og forbruk er ein viktig del av klimarekneskapet til Os kommune si eiga verksemd. På eit overordna nivå vert det kjøpt inn tenester, forbruksvarer (som matvarer, undervisningsmateriell, medikamenta), byggematerial og energi. På den måten vert faktisk heile klimafotavtrykket til Os kommunes si eiga verksamd påverka av innkjøp, drift og forbruk. I dette kapitlet vil me fokusere på kategoriane forbruksvarer då dei andre kategoriane er omtala i andre kapittel. I 2017 har forbruksvarer eit totalt klimafotavtrykk på 2600 tonn CO2e, og bidrar dermed til 11% av klimagassutsleppet til Os kommune si eiga verksemd. Per innbyggar i Os er dette eit fotavtrykk på 130 kg CO2e, noko som er lågare enn gjennomsnittet i Hordaland fylke og i Noreg generelt (høvesvis 169 kg og 188 kg CO2e per innbyggar). Fotavtrykket frå forbruksvarer i Os er hovudsakleg fordelt på Bilete 8: Vinteren slepp taket sektorane helse og sosial (944 tonn CO2e), og grunnskule (808 tonn CO2e), og dei står dermed for nærare 70% av fotavtrykket. Innafor grunnskule er det typiske forbruksvarer som undervisningsmateriell, kontormateriell, matvarer og anna inventar eller utstyr som er viktige kjelder. Innafor helse og sosial er og matvarer ei viktig kjelde, men og fotavtrykket forbunde med medikament og anna helseutstyr er viktig for denne sektoren. I kommunen sin innkjøpsstrategi har klima og miljø ei sentral rolle. Det overordna målet til Os kommune er at «Kommunen sitt behov for varer og tenester skal dekkast på ein formålseffektiv, kostnadseffektiv og berekraftig måte.» I tillegg har kommunen utarbeida eit delmål for klima og miljø som seier at «kommunen skal jobbe systematisk for klima-, miljø- og samfunnsansvar i sine anskaffingar.» Der det er mogleg bør difor Os kommune dreia mot å gjere miljø- og klimavenlege innkjøp, på bakgrunn av klimarekneskapet for eiga verksemd til Os kommune. I tillegg er det viktig å ha ein kontinuerleg prosess med arbeidet då behov og produktval endrar seg over tid.
side 33 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
5.5.2 Mål
Til ei kvar tid vurdere om innkjøp er naudsynt og ikkje kan dekkast av gjenbruk, deling eller omdefinering av behov. I 2030 skal det vere enkelt for innbyggjarane i Os kommune å ta klimavenlege val i kvardagen. Kommunen skal arbeida aktivt og målretta, både for eigen del og i eventuelle samarbeid med andre kommunar, å styrka klimaperspektivet i val av produkt, tenester og leverandørar. Os kommune skal sørge for at alle innkjøp til kommunen vert gjennomført kostnadseffektivt og ut frå gjeldande lov, forskrift og politisk vedteke retningsliner, samt med omsyn til klima, miljø og samfunnsansvar.
5.5.3 Tiltak Tabell 5-5 viser tiltaka som er viktigast å prioritere basert på målsettingane, effekt av tiltak og kva som er mogleg å gjennomføre. Fokuset er på tiltak som sikrar grøne og miljøvennlege innkjøp, samt berekraftig drift. Tabell 5-5: Tiltaksliste for fokusområde innkjøp, forbruk, avfall og intern drift i Os kommune. Tiltaka er ikkje prioritert seg imellom. Andre tiltak med lågare prioritet finn ein i vedlegg. Tiltak Utsleppsområde Ansvar Etablere miljøstyring i eiga verksemd/avdeling. Eiga verksemd Rådmann Implementere innkjøpsstrategi for Os kommune for Eiga verksemd Innkjøp og å nå målsetjingane i KLEM. kontraktar Utarbeide retningsliner for eit «Lokalt Miljøprogram Eiga verksemd Planavd. - LMP», som eit fond eller budsjettpost i ordinært budsjett.
5.6 Klimavenleg landbruk Klimagassutslepp frå jordbruket kjem frå husdyrhald, gjødsling, nydyrking og drenering. Både karbondioksid, metan og lystgass vert slept ut frå jordbruket. Husdyrhald fører til store mengder metangass, mens lystgass stammar hovudsakleg frå gjødsel. I tillegg kjem utslepp av karbondioksid frå forbrenning av olje til oppvarming og frå dieselbruk i landbruksmaskiner. Eit landbruk som er drive meir medvite med omsyn til klimaet kan gje store utslag på klimagassutsleppa i Os kommune. Frå 1.1.2020 vil det ikkje lenger vere høve til å bruka mineralolje til oppvarming av bygg. For driftsbygningar i landbruket gjeld forbodet frå 1.1.2025.
5.6.1 Status i Os I 2011 var det 37 gardsbruk som søkte produksjonstilskot i Os. Tal søkjarar er kraftig redusert siste åra, men dei aktive bøndene har satsa og investert på bruka sine, og dei haustar i tillegg fleire nabobruk. Jordbruksareal i drift er dermed ikkje redusert tilsvarande. Av dei 37 gardsbruka driv 32 med husdyrproduksjon, 8 med sal av fôr, 9 med mjølkeproduksjon, 21 med storfe kjøtproduksjon, 15 med sauehald, 1 med gris, 15 med hestar og 2 med verpehøns. I Os kommune er landbruket karakterisert av godt jordsmonn med gode veksttilhøve, gode beiteområde, og variert utmark. Det er relativt korte avstandar, noko som gjer at dei aktive bøndene haustar fleire bruk i sitt område. I tillegg er det nærleik til Bergen som er ein stor marknad for lokal mat. Samtidig er det stort press på landbruksareal til andre føremål. Dels på grunn av dette går talet på aktive bønder ned. . Dette fører til at fleire bruk er ute av drift, som igjen gjer at det gror til med kratt side 34 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT og skog. I tillegg er det manglande rekruttering av nye bønder, blant anna på grunn av nærleik til anna arbeid med betre lønn og meir fritid.
Bilete 9: Mørke skyer over kulturlandskapet
I Os kommune står jordbruksaktivitetar for 11% av det totale utsleppet i kommunen, viss me ekskluderer sjøfart. Inkluderer me bruk av dieseldrivne motorreiskap, blir andelen på 17%. Dette er omtrent på same nivå som det nasjonale utsleppet frå jordbruk. Klimagassutsleppet frå jordbruket i Os kommune vert påverka av dei tre hovudaktivitetane fordøyingsprosessar husdyr (1906 tonn), gjødselhandtering (394 tonn), og utslepp frå jordbruksareal (1365 tonn). Dette gir ei fordeling på høvesvis 52, 11, og 37% for dei tre nemnte aktivitetane. Ea slik fordeling er og samanliknbar med den nasjonale og fylkesvise fordelinga av jordbruksaktivitetar. I landbruket nyttar ein framleis i all hovudsak dieseldrivne traktorer og liknande i landbruket. I bygg og anleggsbransjen er sokalla fossilfrie byggeplassar komme meir i fokus, og el-drivne anleggsmaskiner er under utvikling. Utviklinga ser ut til å gå i retning av at og landbruksmaskiner vil komma i versjonar med el- og (bio)gassdrift. Meir spesialiserte maskinar, og dronar og robotar, er på veg inn i landbruket. Bruk av slike maskiner er og aktuelt på intensivt driven produksjon, slik som blant anna gjeld grønsaksproduksjonen i kommunen. Som nemnt fører produksjon, transport og bruk av mineralgjødsel til utslepp av klimagassar, hovudsakleg karbondioksid og lystgass. Med utgangspunkt i både miljø og økonomi er det viktig å gjødsla slik at plantene kan utnytta det som vert tilført, og at ein unngår overgjødsling. Vidare er det viktig at ein nyttar biologisk gjødsel, i første rekke frå nærliggande produsentar av dette. Både for å sikre miljø og konkurranseevne er det viktig at Os kommune undersøker om ein ønskjer å gå i spissen når det gjelder bruk av ny produksjonsteknologi. I følgje Norsk Institutt for Bioøkonomi (NIBIO) er rundt 90% av klimagassutsleppa frå landbruket knytt til fôr- og husdyrproduksjon. Det ligg dermed store reduksjonspotensial i å legga om frå kjøtt til kornproduksjon. Dette krev ei endring av kosthaldet hos forbrukarane. NIBIO meiner at utsleppa kan reduserast med 4% dersom dei områda som ligg til rette for det kan leggjast om frå gras- til kornareal. Dersom ein stansar nydyrking av myr kan utsleppa bli reduserte med ytterlege 4-7%. side 35 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
Produksjon av biogass frå husdyrgjødsel kan føra til utsleppsreduksjon på 3-8%. Biogassproduksjon frå husdyrgjødsel sparer ikkje bare direkteutslepp av CO2 og metan, men og indirekte utslepp frå produksjon av varme frå fossile energikjelder dersom biogassen vert nytta til varmeproduksjon.
5.6.2 Mål
Bruk av fossilt drivstoff i landbruket skal reduserast med 25% innan 2025. Klimagassutslepp frå landbruket skal reduserast med 15% innan 2030. Bruk av fossilt brensel i driftsbygg skal avsluttast innan 2025, jf. forskrifter. Landbruket i Os kommune skal ligge i front når det gjeld å ta i bruk ny teknologi i landbrukssektoren. Dette gjeld blant anna bruk av fossilfrie maskiner og teknologi for frilansproduksjonar. Landbruket i Os skal ikkje ha negativ påverknad for naturmiljøet.
5.6.3 Tiltak Tabell 5-7 viser tiltaka som er viktigast å prioritere basert på målsettingane, effekt av tiltak og kva som er mogleg å gjennomføre. I tiltaka er det satsa på berekraftig jordbruk og styrking av lokal matproduksjon. Tabell 5-6: Tiltaksliste for fokusområde Klimavenleg landbruk. Tiltaka er ikkje prioritert seg imellom. Andre tiltak med lågare prioritet finn ein i vedlegg. Tiltak Utsleppsområde Ansvar Kutte bruk av fossil energi i landbruket. Kommunen totalt Landbrukskont. (geografisk)
Redusera køyringa mellom teigane i landbruket (jfr. Kommunen totalt Landbrukskont. «Dekk og Diesel». (geografisk) Redusera utslepp av klimagassar (CH4 og N2O) frå Kommunen totalt Landbrukskont. biologiske prosessar i landbruket med fokus på (geografisk) gjødselhandtering og drenering av fulldyrka jord.
Fremja meir miljøvenleg drift i skogbruket i Os Kommunen totalt Landbrukskont. kommune. (geografisk) Fase inn biodiesel i landbruket. Kommunen totalt Landbrukskont. (geografisk)
side 36 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
Bilete 10: Strå i kveldssol.
5.7 Næringsliv og teknologi For at me skal klara å nå måla for klimagasskutt er det helt naudsynt å involvera næringslivet. Offentlege og private utbyggarar og investorar sit på mykje makt når det gjeld etterspørsel av bygg og utvikling av teknologi. Derfor er det viktig å utvikla og etterspørja byggekonsept og teknologi som er energieffektiv, miljøriktig og konkurransedyktig i eit livsløpsperspektiv. Innan transport så må fokus for næringslivet vera å redusera reisene både i teneste og reiser til og frå jobb for dei tilsette (arbeidsreiser). Reduksjon av tenestereiser kan blant anna gjerast ved bruk av digitale løysingar og bruk av videokonferanse. Dersom reisene likevel må gjerast så bør dei skje så miljøvenleg som mogleg. Og dei tilsette sine arbeidsreiser kan påverkast gjennom å legga til rette for at det skal bli enklare å gå, sykle, samkjøre eller reisa kollektiv samstundes som det blir gjort mindre fordelaktig å køyra bensin/dieselbil (les meir om dette i kap.5.1). Innan energi må næringslivet ha fokus på energisparing og energieffektive bygg. Energibruken bør basere seg på fornybare energikjelder. Reduksjonen i kostnader for solceller dei seinare åra gjer det meir aktuelt å nytta desse. Om ein kombinerer solenergi med moderne batteriteknologi (som og viser fall i kostnader) og behov for lading av el-kjøretøy, vil nye moglegheiter kunne opna seg. Sidan Os kommune ikkje ligg innafor dei områda som NVE har merka ut som aktuelle for vindkraftutbygging, er vindkraft ikkje tema for slike undersøkingar. Bioenergi kan derimot vera ei energikjelde som kan vere aktuelt å undersøka. Ved bygging av nye-, eller renovering av gamle bygg bør ein velje material som er produsert miljøvenleg. Det er mogleg å oppnå store utsleppsreduksjonar ved å bruka miljøvenlege material (les meir om dette i kap.5.4). Næringslivet er ein viktig aktør som driv samfunnsutvikling, saman med mellom anna det offentlege (stat, fylke og kommune) og privatpersonar. Næringslivet har mellom anna ei svært sentral rolle når det gjeld utvikling av miljøvenleg teknologi. I Noreg har ein dei siste åra sett at mange verksemder satsar på dette, og kanskje særskilt innan transportteknologi som går på el. Døme på dette er elferjer og ladesystem for elbilar. På Vestlandet er mykje av denne teknologien bygd opp rundt sektorar som side 37 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT ein allereie er sterke på, mellom anna off-shore og maritim sektor, der ein har størst føresetnader for å lukkast.
5.7.1 Status i Os Os har eit næringsliv der innslaget av tradisjonell industri er minimal og i 2017 var det ingen direkte utslepp frå næringslivet i Os. 2011 er siste år det blei rapportert inn data og då var utsleppet på 16, 8 tonn CO2. Næringslivet sitt fokus på å redusera klimagassutsleppa i Os må difor vere på områder innan dei andre sektorane slik som transport, oppvarming/energi, materialbruk og avfall. For å få til eit berekraftig næringsliv må ein mellom anna stimulera til eit klimavenleg entreprenørskap og satsa på forsking og utvikling. Os kommune har med sin nærleik til etablerte forskingsmiljø og næringsklynger i Bergensregionen, eit potensial for å kunne etablere ein hub for eit berekraftig næringsliv. I utviklinga av Lyseparken er det allereie høge ambisjonar, både når det gjeld bruk av teknologiske løysingar for området, men og kva type næring som kan etablere seg i parken. Lyseparken kan bli ei teknologiklynge innan til dømes klimarelatert teknologi dersom ein spelar korta sine rett. Potensialet for å oppnå dette vil vere større dersom Lyseparken sjølv klarer å oppfylla dei tekniske og miljømessige ambisjonane for området. Mellom anna vil ei nyetablert teknologiverksemd, eller ei verksemd som skal flytte, kunne finne det interessant å lokalisere seg i eit næringsområde med ein slik teknolog- og miljøprofil.
5.7.2 Mål
Kommunen skal ved å sette rammer og premiss for planlegging bidra til grøn næringsutvikling i regionen. Med grøn næringsutvikling meiner ein å skapa varer og tenester med låge utslepp av klimagassar. Dette kan handla om varer som krev mindre transport eller der ein nyttar produkt på nytt, ref. prinsippa for sirkulær økonomi. Kommunen skal samarbeida med næringsliv og FoU-institusjonar i arbeidet med tiltak for å oppfylla lokale energi- og klimamål.
5.7.3 Tiltak
Tabell 5-7 viser tiltaka som er viktigast å prioritere basert på målsettingane, effekt av tiltak og kva som er mogleg å gjennomføre. I tiltaka er det satsa på berekraftig næringsliv og entreprenørskap og då med ei spissa satsing i Lyseparken. Tabell 5-7: Tiltaksliste for fokusområde næringsliv og teknologi. Tiltaka er ikkje prioritert seg imellom. Andre tiltak med lågare prioritet finn ein i vedlegg. Tiltak Utsleppsområde Ansvar Gjere Os til ein attraktiv og føretrekt kommune for etablering Kommunen totalt Næringsavdelinga av eit berekraftig næringsliv gjennom gode rammevilkår og (geografisk) tilrettelegging av nye næringsareal.
Stimulere til klima- og miljøvenleg entreprenørskap, forsking Kommunen totalt Næringsavdelinga og utvikling gjennom samarbeid med høgskular og universitet, (geografisk) samt tillate pilotverksemder og uttesting av ny teknologi og forretningsidear.
side 38 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
Etablere Lyseparken som fyrtårn og pilot for storskalatiltak for Kommunen totalt Utviklingsdirektør eit grønt skifte gjennom forpliktande samarbeid med større (geografisk) teknologiutviklarar og kraftselskap.
Lyseparken skal sikre samarbeid med partnarar og investorar Kommunen totalt Utviklingsdirektør som vil vere med på å utvikle og bygge ut framtida sine (geografisk) energikonsept med bruk av lokale fornybare energiressursar og gjenbruk av energi.
Os kommune skal kartlegge og marknadsføre seg for bransjar, Kommunen totalt Næringsavdelinga produktgrupper og verksemder som passar inn i kommunen sin (geografisk) overordna strategi om ønska næringsetablering i kommunen.
side 39 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
6 ENERGIANALYSE
6.1 Status i Os I 1999 ble Os Kraft, selskapet som tidlegare forsynte Os med elektrisitet, kjøpt opp av BBK. Dette er og tilfellet med fleire andre kraftselskap i kommunane rundt Bergen. BKK Nett AS har i dag områdekonsesjon, dvs. løyve til å bygge og drive fordelingsnett i kommunens geografiske område. Hordaland fylke produserte i 2017, 19 719 GWh kraft, 93% frå vasskraft, mindre enn 2% frå vindkraftproduksjon, og 5% stamma frå varmekraftproduksjon. Hordaland fylke står for 13,2% av den samla norske elektrisitetsproduksjonen (SSB tabell 08308). SSB oppgjer ikkje slike tal på kommunenivå, berre på fylkesnivå. Det er og lite offentleg data på energiproduksjon som er brote ned på kommunenivå, og difor vil energianalysen delvis sjå til Hordaland fylke sine tal. 6.1.1 Elkraftproduksjon og forbruk
Figur 6-1 viser forbruket per innbyggjar i Hordaland16 og for heile landet. (SSB Tab 08313). Hordaland ligg historisk sett veldig likt som landsgjennomsnittet. Figur 6-2 viser korleis elforbruket i Os kommune fordeler seg og har utvikla seg over tid (SSB Tab. 10314). Forbruket har haldt seg mellom 350 og 400 GWh, men viser og ein svak vekst dei siste åra. Hushald og tenesteyting står bak mesteparten av forbruket, der det spesielt er forbruket frå hushald som har stått for den største andelen kvart år mellom 2010 og 2017. SSB har ikkje lenger statistikk på total energibruk i kommunar, berre forbruk av elektrisitet. Figur 6-3 viser ei samanlikning av korleis elforbruket er fordelt i Os kommune og et utval kommunar i nærleiken av Os. Her er fordelinga over perioden 2011-2016 brukt for å få med eventuell variasjon frå år til år. (SSB Tab. 10314).
9000
8000
7000
6000
5000
4000
3000 kWhinnbygger per 2000
1000
0
Hordaland Norge
Figur 6-1 Nettoforbruk elektrisk kraft per innbyggar i Hordaland og heile landet
16 SSB oppgir kun forbruket per innbygger på fylkesnivå side 40 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
300,0
250,0
200,0
150,0 GWh per år 100,0
50,0
0,0 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017
Bergverksdrift og industri mv. Tjenesteyting mv. Primærnæringer Husholdninger Hytter og fritidshus
Figur 6-2 Elforbruk i Os kommune per år fordelt på sektorar
100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Bergen Tysnes Fusa Samnanger Os Austevoll
Bergverksdrift og industri mv. Tjenesteyting mv. Primærnæringer Husholdninger Hytter og fritidshus
Figur 6-3 Fordeling av elforbruk i Os kommune og nabokommunar17
17 https://oskommune.no/om-osbygdo/tal-og-fakta-om-os-kommune/ side 41 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
6.2 Energibruk eiga verksemd Os kommune eig og har driftsansvar for totalt ca. 100 000 m2 bygg rundt omkring i kommunen. Figur 6-4 viser ei samanlikning av energibruk (kWh/m2) og energikjelder brukt i bygg eigd av det offentlege i Os kommune, Hordaland fylke og i heile landet. Som me ser utgjer vasskraft 100% av energibruken i kommunale bygg i Os kommune. I tillegg er energibruken per m2 lågare enn fylkes- og landsgjennomsnittet.
kWh energi per eid m2 (svart stolpe) 0 20 40 60 80 100 120 140 160 180
Hele Landet
Hordaland
Os kommune
0 % 10 % 20 % 30 % 40 % 50 % 60 % 70 % 80 % 90 % 100 %
Andel elektrisitet Andel fjernvarme Andel olje Andel naturgass Andel bioenergi Energibruk per m2 eid areal (kWh)
Figur 6-4 Samanlikning av fordeling og effektivitet, energibruk i administrative bygg i Os kommune (2017 tall frå SSB Tabell 12190)
6.3 Potensielle fornybare energikjelder Utvalet av fornybare energikjelder er potensielt bredt i Os kommune, med moglegheit for vindkraft, solenergi, vasskraft, utnytting av bioenergi, bølgje- og annen havenergi og varmeutveksling (for eksempel varmepumper knytt til sjø). Her vert det presentert eksempel på potensial for vasskraft, vind og solenergi. Dei andre energikjeldene ser me har umoden teknologi, eller at dei allereie er godt etablert i området (bruk av avfall frå hushald til produksjon av fjernvarme på BIR sitt anlegg), som igjen påverkar potensiell produksjon av bioenergi. I tillegg er fornybare energikjelder som sol og vind i ferd med å bli konkurransedyktige på pris. Det internasjonale energibyrået IEA reknar at mellom 2017 og 2022 vil kostnaden for store solcelleprosjekt felle med 25%, medan landbasert vindkraft fell med 15% og havvind med ein tredjedel18. Vasskraft Utbygging av småkraftverk er ein måte å utnytte vassdrag av mindre storleik. Småkraftverk er ei nemning som gjeld kraftverk med installert effekt på under 10 MW. I 2004 gjennomførte NVE ei kartlegging av potensial for små kraftverk i alle kommunar i Noreg. Kartlegginga vista at i Os kommune er det eit svært lite potensial for slike kraftverk, og det ble beregnet til å vere om lag 0,8 GWh i året. I 2013 var det bygd ut totalt 0,1 GWh.
18 https://www.iea.org/renewables2018/ side 42 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
Vind Det er ingen vindmølleparkar i Os kommune per dags dato. NVE gir ein indikasjon på potensialet for vindkraft i sine kart over vindressursar19. I 50 meters høgd viser undersøkingar at årsmiddelvinden i Os kommune varierer mellom 3,5 og 8,0 m/s (Figur 6-5) i Os. Ein typisk storleik på vindturbin per 2018 er 3 MW, noko som kan generere om lag 4000-6000 MWh, avhengig av vindtilhøve etc. For å illustrere dette vidare, kan ein sjå på kor mange hushald i Os kommune som får dekka sitt elkraftforbruk av ei slik vindmølle som skildra ovanfor. Det er 8552 husstandar i Os, noko som gir eit gjennomsnittleg elkraftforbruk per husstand på 18-19 MWh per år. Ei enkelt vindmølle kan dermed dekke det årlige behovet til 200-300 husstandar.
Figur 6-5: Oversikt over gjennomsnittleg vindstyrke 50 meter over bakkenivå.
Sol Potensialet for solenergi er avhengig av ei rekkje parametrar, fyrst og fremst solinnstråling på staden, effektiviteten på solcelle-teknologien, og korleis panela/systema vert montert. Det er her ikkje gjennomført noko analyse spesifikt for Os kommune, men basert på oversikta over solinnstråling gitt av den Europeiske kommisjon20, kan me estimere eit overordna potensial for Os. Potensialet vert estimert slik:
Solinnstråling på horisontal flate: 1000-750 kWh/m2/år (Figur 6-6) Effektivitet på solcellene: 16-20% Tap i systemet: 15% Tap pga. snø og is: 5-10%. Dette gir eit potensial på 97-150 kWh/m2/år ved horisontal montering. Det vil sei at for å dekke strømbehovet til ei gjennomsnittshushald i Os kommune, trengs eit solcelleareal på 124-191 m2 per hushald. Det understrekes at dette er et forenkla eksempel.
19 https://temakart.nve.no/link/?p=oskommune 20 http://re.jrc.ec.europa.eu/pvg_tools/en/tools.html side 43 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
Figur 6-6: Årlig gjennomsnittlig solinnstråling i kWh/m221
Utnytting av grunn og sjø Geotermisk energi er energi i form av varme, tilgjengelig under jordas overflate. Med bruk av varmepumper kan ein hente ut varmeenergi frå lågtemperatur varme i berggrunn og/eller grunnvatn. I grunnen er temperaturen stabil over heile året og varmekjelda er dermed egna til bruk for bl.a. oppvarmingsføremål. Teoretisk sett kan alle bygningar i landet dekke sitt oppvarmings- og kjølebehov ved bruk av lågtemperert grunnvarme. Dessverre vert utnyttinga avgrensa av denne energiressursen på grunn av kostnadsrelaterte tilhøve. Ein anna måte å hente ut varmeenergi på, er å utnytte sjø og ferskvatn. Dette er mogleg ved å til dømes bruke varmepumper til å gjere nytte av sjøvatn. Varmepumper brukar ein liten del elektrisk energi til å hente ut ein større del varmeenergi frå ei lavtemperaturkjelde. På den måten kan varmepumper brukast til å nytte den nærast konstante temperaturen i sjøvatn til oppvarming. Vassbaserte varmepumper har høgare investeringskostnader enn luftbaserte varmepumper som følgje av behov for graving/boring. Samtidig har dei ein føremonn i at vatn har høg varmelagringskapasitet. I tillegg kan slike varmepumpesystem brukast til passiv kjøling om sommaren, då varmepumper kan reverserast. Det er ikkje utreda kor stort potensial storskala varmeproduksjon frå varmepumpeteknologi kan vere i Os, men det antas å vere stort sidan kommunen er en kystkommune. NVE har til dømes kartlagt det økonomiske potensialet til energi frå overflatevann, og dei fant at eit totalt potensial på 15,6 TWh (Smebye et al. 2011). Det var i 2011 29% av landets årlege energibehov til oppvarming og kjøling. Vidare viser berekningar eit potensial for energiuttak frå sjøvann på 13,2 TWh per år. Ved å etablere fjernvarmesystem knytt til sjøvannbaserte varmepumpeanlegg vil det totale potensialet auke til 20,8 TWh. NVE anbefaler og bruk av varmepumpar ved utnytting av overflatevann til større bygningar som til dømes næringsbygg og industribygg. Varmepumper som utnytter overflatevann kan dekke 39% av landets oppvarmings- og kjølebehov (Smebye et al. 2011).
21 http://re.jrc.ec.europa.eu/pvg_tools/en/tools.html side 44 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
Bioenergi Bioenergi vert produsert ved at energi vert frigjort ved omdanning av organisk materiale (biomasse). Bioenergi kan i fyrste rekke produserast frå skogbruk, jordbruk og avfall, men det er og høve for bioenergiproduksjon frå grøne plantar til havs. Biomassen kan konverterast til blant anna biogass, bioetanol, elektrisitet, og biodiesel. Bioenergi kan ha eit lågare klimafotavtrykk enn konvensjonell olje, men dette avhenger blant anna av rotasjonsperioden til skogressursen som tas ut, korleis arealbruksendringa som oppstår pga bioenergiproduksjon og endringar i albedo (Holtsmark 2015). Produksjon av bioenergi som går til drivstofføremål eller oppvarmingsføremål, som erstatning for fossile produkt gir størst potensial for reduksjon av klimagassutslepp i Norge, då vår elektrisitetsproduksjon er vasskraftdominert og gir langt lågare bidrag til klima enn om biomasse skulle bli brukt til slikt føremål (Brekke et al. 2017). I Os kommune er det store mengder skog. Av det samla arealet på 140 km2 er nesten 95 km2 skogbruksareal. Om lag 70% av dette er produktivt, og om lag 50% er rekna som økonomisk drivverdig. Skogen i Os kommune består i hovudsak av furuskog, granskog, og lauvskog. Vestskog har rekna potensialet til bioenergi frå trevirke til om lag 10 GWh med verknadsgrad 85%. Dette er utrekningar utført i 1996, og det vert anbefalt vidare undersøkingar for å vurdere storskalaproduksjon av bioenergi. I tillegg til bioenergi frå skogbruk, tyder studiar på at det kan være et godt klimatiltak å bruke avløpsvarme og fiskeslam til å erstatte bruk av fossilt brensel. Totalt i Norge er det kartlagt eit potensial på 2 TWh varme frå avløpsvatn (Brekke et al. 2017).
Gjenbruk og overføring av overskotsenergi For aktuelle område i Os, og for Lyseparken særskilt, bør det greiast ut kva for moglegheiter som ligg i å nytte/gjenbruke overskotsenergi. Ei rekkje verksemder vil vere storprodusentar av varme (datasentre, avfallshandtering, avlaupsanlegg osb.). Trong for varme eller anna form for overskotsenergi, både offentlege og private, bør kunne dekkast gjennom etablering av system som sikrar gjenbruk.
6.4 Mål
Kommunen skal redusere energibruken med 20% både i private bustader, kommunale bygg og i næringsbygg innan 2020, samanlikna med energibruken i 2008. Nytte sjøen til oppvarming av relevante bygg. Etablere gode rutinar for systematisk energioppfølging på offentlege bygg. Innan 2030 skal Os kommune redusera energibruken i kommunen med 40% i høve 2015. Stimulere til auka bruk av bioenergi og mikrokraftverk utan negativ påverknad på naturmiljøet. Redusere risikoen for kommunen ved å vere einsidig knytt til elektrisk straum
side 45 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
6.5 Tiltak Tabell 6-1 viser tiltaka som er viktigast å prioritere basert på målsettingane, effekt av tiltak og kva som er mogleg å gjennomføre. I tiltaka er det satsa på energieffektivisering, og utreiingar av ulike energikjelder. Tabell 6-1: Tiltaksliste for energibruk i Os kommune. Tiltaka er ikkje prioritert seg imellom. Andre tiltak med lågare prioritet finn ein i vedlegg. Tiltak Utsleppsområde Ansvar
ENØK-gjennomgang i alle kommunale bygg og Kommunen totalt Tekniske tenester utarbeide strategiar for redusert klimafotavtrykk. (geografisk)
Kartleggje energibruken til hushalda og stimulere til Kommunen totalt Tekniske tenester redusert klimafotavtrykk. (geografisk) Sluttføre og evt. vidareutvikle implementering av SD‐ Eiga verksemd Tekniske tenester anlegg. Redusere spesifikk energibruk i eiga verksemd. Eiga verksemd Tekniske tenester
Gjennomføre utgreiingar for å kartlegge potensialet til Kommunen totalt Tekniske tenester ulike energikjelder: (geografisk)
Bio Sol Grunnvarme Sjøvarme Vind Havstraum/tidevann
Krav om avklaring av lokale, fornybare energiløysingar Kommunen totalt Tekniske tenester når det blir gjort utbygging av energinettet. (geografisk)
Greie ut gjenbruk og overføring av overskotsenergi. Kommunen totalt Utviklingsdirektør (geografisk)
side 46 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
7 YTRE MILJØ Ytre miljø er ein viktig del av Noreg som heilskap. Difor er det utarbeida 23 nasjonale mål for å sikre eit betre nasjonalt miljø22. Utvikling av måla vert følgt opp ved hjelp av ulike indikatorar, og kunnskapen ein får vert nytta til å utarbeida tiltak som skal hjelpe til at viktige delar av Noregs natur, miljø og klima ikkje vert øydelegd. Noreg sine nasjonale miljømål er delt på følgande kategoriar:
Naturmangfald Kulturminne og kulturmiljø Friluftsliv Forureining Klima Polarområde Desse miljømåla er og ein viktig del av Os sitt samfunn, og difor vert relevante problemstillingar innafor ytre miljø drøfta i dette kapittelet. Her diskuterer ein fyrst problemstillingane overordna, før ein går meir konkret inn på problemstillingar i Os. Med bakgrunn i problemstillingane, er det utarbeida tilrådde tiltak innafor kvart tema. Desse tiltaka vert rekna å vere generelle forslag til korleis kommunen kan styrke sitt miljøomsyn. I tillegg til desse tiltaka vil det vere ønske om eigne temaplanar for fleire av temaa i denne planen. I det følgjande kapittel tek ein opp dei tema som innafor ytre miljø er mest relevant for Os kommune, og som har direkte kopling til dei nasjonale måla.
7.1 Utslepp til sjø og vassdrag I dag er nesten 400 vassdrag verna i Noreg. Dette bestemte Stortinget i 1960, då det vart utarbeida ein landsplan for utbygging av vern av vassdrag. Difor vart det mellom 1973 og 2009, verna 289 vassdrag og vassdragsområde. Eit slik verneområde inneber hovudsakleg at heile nedbørsfeltet er verna mot vasskraftutbygging, om ein ser vekk frå minikraftverk som kan få løyve så lenge kraftverket ikkje kjem i konflikt med verneverdiar i vassdraget.
Bilete 11: Tøsdalspongo i vinterskrud.
22 http://www.miljostatus.no/nasjonale-mal/ side 47 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
Dei ulike verdiane i verna vassdrag skal ivaretakast gjennom føresegner i vassressursloven23 (kapittel 5), naturmangfaldloven24 og er bindande etter plan- og bygningslova25. I tillegg skal kommunar i Noreg følgje EU sitt rammedirektiv for vatn26 då direktivet er innlemma i EØS-avtalen. Vassdirektivet er EUs viktigaste, mest omfattande og ambisiøse miljødirektiv. Dette er det aller første miljødirektivet som la grunnlaget for ein meir heilskapleg og samordna forvaltning av vassmiljøet. Dette skal fungere som ein felles vasspolitikk i EU, som skal sikre vern og berekraftig bruk av vassmiljøet. Samtidig er det innlemma i EØS-avtalen og dermed forpliktande og for Norge og Os kommune. Miljødirektoratet har som mål at alt vatn skal ha god økologisk og kjemisk tilstand. På den måten skal artar som lev i vatn og deira leveområde bli tatt vare på27. Samtidig eksisterer det utfordringar i vassdrag med vassdragsreguleringar, sur nedbør, avrenning av næringssalt frå jordbruk, forureining frå miljøgifter, forureining frå avlaupsvatn frå bustader og påverknad frå framande artar. Miljødirektoratet sitt verktøy «Vannmiljø28», vert brukt til å registrera og analysera miljøtilstanden i elvar, innsjøar til norske vatn og vassdrag. Over 70% av dei største vassdraga i Noreg er regulert i dag (Miljødirektoratet 2017a). Samtidig er óg fleire andre vassdrag påverka av andre fysiske inngrep og forureining frå blant anna landbruk, busetting og industri. Sidan nokre dyr og plantar er særskilt sensitive for ulike typar påverknad, er det viktig å vurdere tilstanden i kvar einskild vassførekomst. Dette vert gjort ved å analysera samansettinga av plankton, insekt, amfibier og andre dyr og plantar som lev i samspel med vatnet. Vassforvaltningsplantar er med på å sikra at me har tilstrekkeleg kunnskap om vassmiljøet (Miljødirektoratet 2017a). I tillegg vert det alltid sett krav om gjennomføring av førebyggande eller utbetrande tiltak i elver og innsjøar der det er dårleg kvalitet på vassmiljøet. Effektive tiltak som Os kommune kan ta utgangspunkt i for å hald på ein god miljøtilstand i vassdrag kan vera29:
Fysiske tiltak: Tiltak som reduserer verknader av vassdragsregulering eller andre fysiske inngrep. F.eks. steinsetting, sperrer og tersklar. Rehabilitering og restaurering: Gjenskaping av vassdraget si naturlege form og funksjon som er fysisk endra av f.eks. urbanisering, bekkelukking. Biotoptiltak: Tiltak som styrkar det biologiske mangfaldet og friluftsliv. Fiskeforsterkning: Tiltak for å betre tilhøva i vassførekomsten som gir god tilstand for fiskeartar. Døme kan vere utsetting av rogn, yngel eller rovfisk, samt uttak av småfisk. Forureiningsavgrensande tiltak: Tiltak som å utbetre reinseanlegg, redusera avrenning frå landbruket, avgrense forureining og rydda opp i forureina grunn. Kalking: Ved å kalke vassdraget/vassressursen eller utvasking av sure bergartar vert effekten av langtransportert sur nedbør redusert. Dette er viktig for til dømes dei omsynskrevjande artane villaks og elvemusling. Landbrukstiltak: Tiltak knytt til arealplanlegging, gjødselplanlegging og jordbearbeiding, installasjonar eller vegetasjonssoner som reduserer avrenning. Vern: Restriksjonar knytt til arealbruk på bakgrunn av kunnskap om vassdraget, lokale forskrifter eller arealplanlegging.
23 https://lovdata.no/dokument/NL/lov/2000-11-24-82/KAPITTEL_5#KAPITTEL_5 24 https://lovdata.no/dokument/NL/lov/2009-06-19-100 25 https://lovdata.no/dokument/NL/lov/2008-06-27-71?q=plan%20og%20bygningsloven 26 http://www.vannportalen.no/regelverk/vanndirektivet/ 27 http://www.miljodirektoratet.no/no/Tema/Vannforvaltning/ 28 http://www.miljodirektoratet.no/no/Tjenester-og-verktoy/Database/Vannmiljo/ 29 http://www.vannportalen.no/vannregioner/ side 48 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
Hav og kyst Havområda og Norskekysten er rik på plante- og dyreliv. Blant anna er sjøareala viktige for næring, biologisk mangfald, friluftsliv og busetnad. Derfor er det essensielt at hava våre har gode vilkår for alle levande organismar trass i menneska sin aktivitet. For å sikre god miljøtilstand i hava våre er det mange ulike styresmakter som har ansvar for forvaltninga av areala, miljø og ressursar i kystsona. Samtidig kan havområda og marine økosystem bli påverka i varierande grad på grunn av menneskeleg aktivitet som skjer ute i havet, på land eller langs kysten. Viktige menneskelege aktivtetar som kan påverke marine økosystem på ein negativ måte kan vere fiskeri, fiskeoppdrett, skipsfart, olje- og gassverksemd, industri, avløp, landbruk og marin forsøpling30. I tillegg kan hava bli påverka av forureining som vert frakta med luft- og havstraumar langvegsfrå. Påverknad frå slike aktivitetar kan i ytste konsekvens vera øydelegging av- og endring av leveområde, reduksjon og tap av biologisk mangfald, nedgang i bestand, auka byrde på sårbare artar og forsuring av hava. Derfor er det svært viktig at Os kommune har ei heilskapleg forvaltning av kyst- og havområda for å sikra god miljøtilstand i nærliggande farvatn til kommunen. Forureina sjøbotn I mange norske hamne- og fjordområder er massane på botnen av sjøen sterkt forureina av miljøgifter. Dette skuldast blant anna industriverksemd og avrenning frå land frå t.d. overflateavrenning frå vegtrafikk og byggeaktivitet. Døme på miljøgifter er TBT31, PCB32, PAH33 og tungmetall som kvikksølv, bly og kadmium. Slike miljøgifter kan lekke ut i vatn frå sedimenta på sjøbotnen, dei kan bli tatt opp i organismar, og miljøgifter kan spreie seg oppover i næringskjeda av at marine artar høgare i næringskjeda et organismar som har fått i seg miljøgifter. Dette kan og til slutt nå oss menneske. Miljøgifter kan og ligge lagra i sediment i havet, og dette kan vere ein fare for marine plantar og dyr. Blant anna kan giftstoffa verke hormonforstyrrande, gje redusert formeringsevne, svekke immunforsvaret, vere kreftframkallande, samt føre til redusert overlevingsevne (Miljødirektoratet 2017b). Sjølv om menneske sjeldan vert eksponert direkte for miljøgifter frå sedimenta, kan me få det i oss gjennom forureina sjømat. Dette kan over tid gje oss høge konsentrasjonar av miljøgifter i kroppen, som igjen påverkar helsa vår negativ. Derfor gjev Mattilsynet råd om inntak av sjømat som er fanga langs Norskekysten34 35. For å sikra at miljøgifter ikkje spreier seg vidare og forureinar omgjevnader meir, er det viktig med effektiv opprydding av miljøgiftene. Myndighetene har difor utarbeida fylkesvise tiltaksplanar for 29 ulike områder langs Norskekysten, og 17 ulike områder er prioritert for opprydding. Miljødirektoratet listar opp fleire viktige rettleiarar for å hindre forureina sjøbotn:
Nøkkelindikator for det nasjonale arbeidet med forureina sjøbotn (Miljødirektoratet 2017c) Testprogram for tildekkingsmasser (Miljødirektoratet 2015a) Handtering av sedimenter (Miljødirektoratet 2015c) Rettleiar for risikovurdering av forureina sediment (Statens forurensningstilsyn 2007b)
30 http://www.miljostatus.no/tema/hav-og-kyst/ 31 http://www.miljostatus.no/tema/kjemikalier/prioritetslisten/tbt/ 32 http://www.miljostatus.no/tema/kjemikalier/prioritetslisten/pcb/ 33 http://www.miljostatus.no/tema/kjemikalier/prioritetslisten/pah/ 34 http://www.matportalen.no/verktoy/advarsler/unngaa_fisk_og_skalldyr_frå_forurensede_havner_fjorder_og_ innsjoer 35 http://www.matportalen.no/verktoy/tilsynsresultater/trygt_og_viktig_aa_spise_fisk side 49 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
Rettleiar for klassifisering av miljøkvalitet i fjordar og kystfarvatn (Statens forurensningstilsyn 2007a) Grenseverdiar for klassifisering av vatn, sediment og biota (Miljødirektoratet 2016a) Tiltaksplanar for opprydding i forureina sjøbotn (Miljødirektoratet 2015b) Utfordringa med bruk av plast ved utfylling av sprengstein i sjø (Miljødirektoratet 2018b) Desse rettleiarane bør Os kommune vurdere relevansen av og utgreie i det vidare arbeidet med å hindre forureina sjøbotn i kommunen.
7.1.1 Status i Os I Os kommune er Osvassdraget varig verna mot kraftutbygging36. Vernet av Osvassdraget er grunngjeve med at vassdraget er spesielt viktig for friluftsinteresser, i tillegg til at vassdraget har elvelaupsformar, botanikk og vassfauna som inngår som viktige delar av naturmangfaldet i området37. Difor er det sett ei byggjegrense på 30 meter frå strandlina, og ei grense på 10 meter der det ikkje er høve til å setja i gang fysiske tiltak av noko slag38. Både Oselva og Døsjaelva har den raudlista arten elvemusling i vassdraget, og denne har Os kommune eit særskilt forvaltningsansvar for. Det er påvist at i Døsjaelva er bestanden av elvemusling liten og sårbar (Rådgivende Biologer AS 2017). Alle registrerte individ står på eit ca. 500 meter langt strekke, i tillegg til at rekrutteringa i dag er svak eller fråverande. Vasskjemiske målingar for Døsjaelva viser at det er høgt innhald av næringsstoff både ved låg og høg vassføring, og at vasskvaliteten blir gradvis dårlegare nedover elva. Det er nå kjent tilfelle med tilsig av overflatevatn, avrenning frå jordbruksareal og søppelfylling til elva, slam frå sidebekk, og sedimenteringsdam ved steinknuseverk. Det er høgst sannsynleg at den dårlege vasskvaliteten legg vanskar for rekruttering av elvemusling i Døsjaelva per i dag. Det er mange samansette årsaker til dette. Til dømes bidrar tilsig frå jordbruksområde til høgt næringsinnhald av nitrogen, fosfor og organisk materiale i vatnet, medan det og er påvist lekkasjar av steinstøvhaldeg vatn frå sedimenteringsdammen ved steinknuseverket ved Skeismyrane. I tillegg er det truleg at vasskvaliteten vert forringa som følgje av overvatn frå vegar, bustadområder og industriområde ved Ulvenvegen. Dersom forureininga av Døsjaelva ikkje i stor grad vert redusert i framtida, er det truleg at elvemuslingbestanden vil vere avhengig av kultiveringstiltak for at dei skal overleva på lengre sikt for at dei ikkje skal døy ut (Rådgivende Biologer AS 2017). Oselva har den klart største bestanden av elvemusling Hordaland (Rådgivende Biologer AS 2017). I tillegg er det og den einaste elva med god rekruttering. Samtidig er avrenning i samband med overlaup eller flaum frå kloakkpumpehus ei utfordring. Vasskvaliteten i Oselva er stort sett god, óg for elvemusling, sjølv om det periodevis kan vera noko meir fosfor enn ønskjeleg. Likevel bidrar stadig utbygging og etablering av industriområder til utfordringar for spesielt elvemuslingen, og det blir svært viktig i framtida at det vert teke omsyn til elvemusling i framtidige byggeprosjekt. Det er i dag stor sjøfartsaktivitet i kommunen, både frå passasjerskip og private fartøy. Dette kan potensielt sett bidra til lokal luftforureining og utslepp av klimagassar i samband med forbrenning av fossilt drivstoff39. Utslepp frå skipsfart er særs viktig å ta grep om då dei inneheld store mengder SOx, NOx og svevestøv. Dette kan potensielt gi store helse- og miljøskader. I tillegg kan skipsfarten vere ei viktig kjelde til spreiing av framande artar på grunn av ballastvatn og groing på skip. Dette kan potensielt forstyrra lokale økosystem. Det vert derfor utarbeidd tiltak for å samla sett gjere skipstrafikken meir miljøvenleg, og dei siste åra har skipsfarten blitt underlagt eit strengare regime
36 https://www.nve.no/vann-vassdrag-og-miljo/verneplan-for-vassdrag/hordaland/055-2-oselva/ 37 http://webfileservice.nve.no/API/PublishedFiles/Download/201600028/1637395 38 https://oskommune.no/_f/p1/i801c729c-3313-4df4-8e31-4c07774e82bc/temakart-oselva.pdf 39 http://www.miljostatus.no/tema/hav-og-kyst/skipstrafikk/ side 50 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT med reglar som skal redusera utslepp av forureinande stoff til luft40 og sjø, jfr. ny forskrift (sept. 2017), og Ballastvannkonvensjonen (BTWS). Det er og andre verksemder lokalisert innanfor Os kommune som har aktivitetar som potensielt kan ha negative følgjer for hav og kyst i kommunen. Det er derfor viktig at gode miljøundersøkingar vert gjennomført for å vurdera om det bør settast inn tiltak som kan redusera lokal forureining av hav og kyst.
7.1.2 Mål
Os kommune skal ha vassdrag og farvatn med god miljøtilstand, og det skal vere fokus på berekraftig forvaltning av alle vassressursar i kommunen. Det skal leggjast til rette for berekraftig bruk av Os kommune sine vassdrag og farvatn Sjøbotn i Os kommune sine farvatn skal vere fri for miljøgifter innan 2030
7.1.3 Tiltak Tabell 7-1 viser tiltaka som er viktigast å prioritere basert på målsettingane, effekt av tiltak og kva som er mogleg å gjennomføre. I tiltaka er det satsa på å kartlegge miljøtilstand i vassdrag og farvatn, utarbeide berekraftige forvaltningsplanar og vurdere relevans av tilrådingar frå myndigheitene. Tabell 7-1: Tiltaksliste for utslepp til sjø og vassdrag i Os kommune. Tiltaka er ikkje prioritert seg imellom. Andre tiltak med lågare prioritet finn ein i vedlegg. Tiltak Utsleppsområde Ansvar
Kartlegge miljøtilstanden til alle vassdrag, farvatn Kommunen totalt Tekniske tenester/ og relaterte økosystem i kommunen. (geografisk) PL for samf.utv. Bj.fj.komm. Utarbeidde forvaltnings- og tiltaksplanar for Os Kommunen totalt Planavd. kommune sine vassressursar (sjø og vassdrag). (geografisk) Kartlegge sjøbotn i Os kommune for miljøgifter/ Kommunen totalt Planavd. forureining og utarbeide handlingsplanar for (geografisk) oppfølging. Utarbeide forvaltningsplanar for omsynskrevjande/ Kommunen totalt Planavd. raudlista artar, naturtypar og landskap. (geografisk) Utarbeide forvaltningsplanar for kulturminnemiljø Kommunen totalt Kulturavd. og og kulturlandskap. (geografisk) landbrukskont.
Utgreie korleis VA-tenestene skal rapportere, Eiga verksemd VA kontrollerast og premierast med omsyn til bransjen sin berekraftindeks. Innarbeide ei sjekkliste for klima- og miljøtiltak ved Eiga verksemd VA handsaming av VA-planer.
Overvatn, flaum og havnivåstigning skal vurderast i Eiga verksemd Planavd. all arealplanlegging. Overvassystem, befolkningsnære vassdrag og Kommunen totalt VA resipientar skal ha særskilt merksemd i den (geografisk) kommunale sakshandsaminga.
40 http://www.miljostatus.no/tema/hav-og-kyst/skipstrafikk/ side 51 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
7.2 Lokal luftforureining Lokal luftforureining er rekna som eit problem i fleire byar og tettstader i Noreg i dag. Likevel ser me betring samanlikna med 1990-tallet. I Noreg er det godt dokumentert at dårleg luftkvalitet bidrar til tap av friske leveår og kan og potensielt føre til død. Dette er på grunn av sjukdommar som luftvegslidingar, hjarte- og karsjukdommar og kreft. Sjølv om det er ei betring i lokal luftkvalitet i byar og tettstader samanlikna med 1990-talet, vart likevel ikkje dei nasjonale måla for lokal luftkvalitet nådd i 201641. I tillegg til dette er det vanleg at grenseverdiane som styresmakter har satt for lokal forureining vert overskridne kvar vinter i dei fleste store byane i Noreg.
Generelt sett er det svevestøv og NOx (nitrogenoksider) som bidrar mest til lokal luftforureining. Mesteparten av luftforureininga kjem frå vegtrafikk. Svevestøv, og definert som partikulært materiale (PM), er delt inn etter storleiken på partiklane. Dei aller viktigaste kategoriane er PM10- partiklar (mindre enn 10 mikrometer), PM2,5-partiklar (mindre enn 2,5 mikrometer), og PM0,1- partiklar. Svevestøv vert danna av forbrenningsreaksjonar og mekanisk slitasje, eller ved kondensering av gassar i atmosfæren. Jo mindre partiklane blir, jo farlegare blir dei for helsa, sidan dei minste vert avsette og følgjer med lufta heilt ned i lungene. I tillegg kan og lokal luftforureining påføre økosystem og vegetasjon skade. Dette skjer fordi både NO2 og SO2 bidrar til forsuring og overgjødsling av vatn og vassdrag. Vidare bidrar CO, NO2 og VOC42 til bakkenær ozon og dermed ozoneffektar på vegetasjon og material. I tillegg bidrar SO2 til korrosjon og nedbryting av material i bygningar og kulturminner. I følgje Miljøstatus er dei viktigaste kjeldene til luftforureining i Noreg utslepp frå vegtrafikk på grunn av utslepp av eksos og asfaltstøv frå piggdekk, vedfyring til oppvarming eller andre formål i bustader og industri43, samt utslepp frå skip i hamn44. Utslepp frå vegtrafikk varierer med type kjøretøy og type drivstoff som vert brukt. Blant anna slepp en gjennomsnittleg bensinpersonbil ut meir CO2, CH4, NH3, NMVOC og CO per kjørte kilometer samanlikna med en gjennomsnittleg dieselpersonbil45 46. Samtidig har diesel-kjøretøyet utslepp av både NOx og eksospartiklar, og er faktisk den viktigaste kjelda til utslipp av N2O. Desse utsleppa gir ulike typar luftvegslidingar dersom det blir for store mengder av dei47. Samtidig skjer det stadig energieffektivisering og teknologibetringar av kjøretøy, noko som endrar forbruket av drivstoff og utslepp per kjørte kilometer. Som eit forsøk på å betra luftkvaliteten har me internasjonale forpliktingar gjennom Gøteborgprotokollen48 til å redusera gassar og partiklar som me tar skade av. I tillegg finst det nasjonale mål49 50 og juridisk bindande grenseverdiar via Forureiningsloven51 som definerer konsentrasjonar av tillate luftforureining. Nokre av byane i Noreg har blant anna eit mål om at 90% av bilane skal køyra med piggfrie dekk. Effektive tiltak for kommunane kan vere blant anna vasking
41 http://www.miljostatus.no/tema/luftforurensning/lokal-luftforurensning/ 42 http://www.miljodirektoratet.no/no/Tema/Luft/VOC/ 43 http://www.miljostatus.no/tema/luftforurensning/ 44 http://www.luftkvalitet.info/Theme.aspx?ThemeID=6fc2e3cd-424f-4c03-ad0c-2b9c15369cd9 45 https://www.ssb.no/natur-og-miljo/artikler-og-publikasjoner/hva-pavirker-utslepp-til-luft-frå-veitrafikk 46 https://www.tu.no/artikler/bensinbiler-har-langt-hoyere-partikkelutslepp-enn-dieselbiler/387834 47 http://www.miljostatus.no/tema/luftforurensning/utslipp-fra-veitrafikk/ 48 http://www.miljostatus.no/tema/luftforurensning/goteborgprotokollen/ 49 http://www.miljostatus.no/nasjonale-mal/4.-forureining/mal-4.4/ 50 https://www.regjeringen.no/no/aktuelt/nye-nasjonale-mal-for-lokal-luftkvalitet/id2513527/ 51 http://www.miljostatus.no/tema/luftforurensning/lokal-luftforurensning/regelverk-for-lokal-luftkvalitet/ side 52 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT og feiing av veg, miljøfartsgrense52 og trafikkreduksjon53. På luftkvalitet.info54 er det mogleg å følgje status på luftkvaliteten ulike stader i Noreg. Samtidig er det sprik i forskinga, til dømes på effekten av miljøfartsgrenser55, så det er viktig at det blir satt i verk fleire tiltak for å betre luftkvaliteten, og at det er kontinuerleg overvaking av luftkvaliteten for å vurdere effekten av dei.
7.2.1 Status i Os Det vert gjennomført kontinuerlige målingar56 av luftkvalitet i ulike byar i Noreg. Dette er viktig for å forstå kvaliteten på luftforureining frå dag til dag i løpet av året, og på den måten få vurdert kva tiltak som kan vera mest effektive å implementera for å redusera lokal forureining. Miljødirektoratet har blant anna gjennomført ei kartlegging som tek for seg punktutslepp til luft over heile landet, inkludert Os kommune, frå 2015. Denne målinga viser at ingen utsleppskjelder til luft hadde verdiar på rødt nivå i Os kommune57. Veikskapen med denne målinga er at den ikkje er dynamisk. Dermed plukkar ikkje målinga opp dag til dag-nivå på luftkvaliteten i kommunen og dei potensielle dagane der luftkvaliteten er spesielt dårleg som følgje av til dømes kaldt ver, låg vindhastigheten og mykje vegtrafikk. Her bør Os kommune vurdere å opprette målestasjonar for å kunne følgje utviklinga på luftkvaliteten i kommunen. Det er ei rekke tiltak Os kan sette i gang for å redusera lokal luftforureining. Kommunen er blant anna forureiningsmynde for den lokale luftkvaliteten. Dette vil sei at Os kommune har mynde til å legga restriksjonar på bruk av piggdekk, vedta fartsreduksjonar på vegtrafikk, gjere vedlikehald av vegar og bidra til at vedomnar vert skifta ut for å redusera svevestøvet i kommunen. Kommunen kan og innføra ulike lågutsleppssoner og tids- og miljødifferensierte bompengar for å redusera utslepp av NO258. Kommunen bør og vurdere ulike tiltak mot skip i hamn for å redusera utslepp av drivstoff. Døme på tiltak kan vera å innføra krav om landstraum (meir om dette i kap.5.2-sjøfart). Sjølv om det finst ei rekke tiltak som kan innførast for å redusera lokal luftforureining, er det svært viktig at det vert gjort heilskaplege vurderingar med godt samarbeid både lokalt, regionalt og nasjonalt for å sikra at nye utfordringar ikkje vert skapt andre stader.
7.2.2 Mål
Redusere den interne biltrafikken i kommunen Legge til rette for at den forventa veksten i trafikk tas med kollektivtrafikk, sykkel og gange. Skape ein kommune med «frisk luft», fri for skadelege partiklar og lokal luftforureining.
Tiltak
52 https://vegnett.no/2016/10/miljofartsgrense-hindrer-tidligere-dod/ 53 http://www.miljodirektoratet.no/no/Tema/Luft/Lokal_luftforurensning/Kulde-og-tort-var-kan-gi- helseskadelig-luft/ 54 http://luftkvalitet.info/home.aspx 55 https://e24.no/bil/miljoevern/miljoefartsgrense-koster-millioner-har-ingen-effekt/24180721 56 http://www.luftkvalitet-nbv.no/ 57 Temakart lokal luftforurensning 58 http://www.miljostatus.no/tema/luftforurensning/lokal-luftforurensning/#heading5 side 53 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
Tabell 7-2 viser tiltaka som er viktigast å prioritere basert på målsettingane, effekt av tiltak og kva som er mogleg å gjennomføre. I tiltaka er det satsa på å kartlegge luftkvaliteten i kommunen, føre tilsyn og sikre god areal- og transportplanlegging.
Tabell 7-2: Tiltaksliste for utslepp til lokal luftforureining i Os kommune. Tiltaka er ikkje prioritert seg imellom. Andre tiltak med lågare prioritet finn ein i vedlegg. Tiltak Utsleppsområde Ansvar
Kartleggje kjelder til luftforureining og Kommunen Planavd. og Os føre tilsyn med desse, òg utgreie lokal luftforureining. totalt brannvesen (geografisk)
Kartleggje privat vedfyring som kjelde til luftforureining. Kommunen Os brannvesen og Innføre panteordning for å stimulere til at gamle omnar totalt rådmann vert bytta ut med nye omnar med lågare utslepp. (geografisk)
Gjennomføre ei føreseieleg og målretta areal- og Kommunen Planavd. transportplanlegging i tråd med sentrale og regionale totalt føringar. (geografisk)
7.3 Utslepp til grunn På grunn av gamle utslepp frå industri og gamle avfallsfyllingar, er det fleire stader i Noreg som har for høge konsentrasjonar av miljøgifter i jorda. For å hindra grunnforureining og spreiing av miljøgifter, eller vesentleg redusera spreiinga av miljøgifter, har miljøvernstyresmaktene eit mål om å rydda opp i forureina grunn. Statens forureiningstilsyn har utforma ein rettleiar for forureina grunn (Statens forurensningstilsyn 2009), og eit verktøy for risikovurdering av human helse på grunn av forureina grunn59. Store mengder miljøgifter i jorda kan gi auka risiko for at det spreier seg vidare i miljøet og blir tatt opp i næringskjedene. Me kan bli eksponerte for miljøgifter som ligg lagra i grunnen ved at me pustar inn forureina støv og gass dersom me er i direkte kontakt med jord som er forureina, eller viss me et mat som er dyrka på området. Forureininga kan og spreie seg til grunnvatn, som gjer at drikkevatn blir forureina av miljøgifter. Vidare kan forureining påverke jorda slik at ho mister sine viktige eigenskapar i økosystemet. Dette kan føre til at plantar og dyr ikkje kan leve der lengre, og ei endring i økologien i området kan oppstå. Dersom eit kartlagd område er svært forureina og utgjer ei helserisiko eller miljørisiko for naturen, oppstår eit behov for opprydding. Døme på tiltak som kan gjennomførast kan vera å fjerna forureininga, eller å dekka til og isolera forureininga midlertidig der ho finst. Målet vil samtidig alltid vere å rydda opp forureininga slik at risiko for skade og negative konsekvensar på helse og miljø vert redusert til eit minimum. Miljødirektoratet har kjennskap til over 5000 lokalitetar der det er forureining i grunnen, eller mistanke om forureining. I 2017 var det registrert over 400 område med alvorleg forureining. Dette er område med behov for å gjennomføra tiltak. Fullstending oversikt over alle lokalitetar og tilhøyrande grad av forureining finst på Grunnforureining60. Dette systemet er utarbeida av
59 http://www.miljodirektoratet.no/no/Tjenester-og-verktoy/Beregningsverktoy/Beregningsverktoy-for- risikovurdering-av-forurenset-grunn/ 60 https://grunnforurensning.miljodirektoratet.no/ side 54 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
Miljødirektoratet og gir spesifikk informasjon om type forureining, og korleis undersøkingar og tiltak blir gjennomførte. I saker som gjeld forureina grunn er Miljødirektoratet, Fylkesmannen og kommunen mynde61. Kommunen er i tillegg mynde der ein skal gjere bygge- og gravearbeid i forureina grunn.
7.3.1 Status i Os Det finst ei kontinuerleg miljøovervaking av forureina grunn i Os kommune. Det er meldt om eit62 tilfelle i kommunen der forureininga er så alvorleg at tiltak er naudsynt for å hindra vidare negativ påverknad på miljøet. Dette gjeld direkte forureining av kopar og bly på Ulven skyte- og treningsfelt. For kopar er det påvist at forureininga er i tilstandsklasse 5 – svært dårleg, mens for bly er forureininga vurdert som farleg avfall. Den totale påverknadsgraden av området er grad 3, dvs. «ikkje akseptabel forureining og behov for tiltak». Utanom dette tilfellet er det berre rapportert inn tilfelle der forureininga er i kategorien «kan brukast med restriksjonar». Nokre døme på dette er tilfelle der det er mistanke om utslepp av miljøgifter til grunn som benzen, total hydrokarbon (THC) og ulike metallforbindingar. For fullstendig oversikt over tilfelle med forureina grunn, kan ein bruka kartoversikt63 frå Miljødirektoratet.
7.3.2 Mål
Hindre forureining i grunn
7.3.3 Tiltak Tabell 7-3 viser tiltaka som er viktigast å prioritere basert på målsettingane, effekt av tiltak og kva som er mogleg å gjennomføre. I tiltaka er det satsa på å utarbeide gode rutinar for å hindre framtidig forureining, kartlegge områder og halde seg oppdatert på anbefalingar frå myndigheiter. Tabell 7-3: Tiltaksliste for utslepp til grunn i Os kommune. Tiltaka er ikkje prioritert seg imellom. Andre tiltak med lågare prioritet finn ein i vedlegg. Tiltak Utsleppsområde Ansvar
Utarbeide gode sikrings- og oppryddingsrutinar for å hindre Kommunen totalt Planavd. og Os forureining av grunn. (geografisk) brannvesen Kartlegge alle områder som kan vere ein potensiell risiko Kommunen totalt Planavd. for forureining ved arealbruksendringar (geografisk)
Kommunen skal avklare roller internt i eigen organisasjon Eiga verksemd Rådmann knytt til forureining. Lokal forureiningsmynde skal sikrast naudsynt kompetanse og ressursar for å handtere forureining.
7.4 Avfall Tidlegare var avfall noko ein ønskte å kvitte seg med på billegaste og enklaste måte. Det meste av avfallet enda dermed i ulike avfallsdeponi som bidrog til lokal miljøforureining, til dømes ved
61 http://www.miljodirektoratet.no/no/Tema/Forurenset_grunn/Myndighetsutovelse/ 62 https://grunnforurensning.miljodirektoratet.no/faktaark.html?lok_id=12147 63 Temakart på miljø side 55 av 80 KLIMA,ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT avrenningav miljøgifter til vatn og grunn, og problem med lukt og visuellforureining. Sidan juli 2009 vart det forbode å deponeranedbrytbart avfall i Noreg.I dag handlar derfor avfallshandteringi stor grad om gjenvinningav ressursar.På kort sikt er det blant anna satt ei viktig målsettingat grad av materialgjenvinningskal aukast til 70%,med bakgrunni vedtak gjort i EU. Avfall som derimot ikkje vert handtert på ein forsvarlegmåte kan potensielt påverkemiljøet direkte ved at økosystemvert endra. Marin forsøplinger ei aukandeuro, fordi material som plast og gummi tek svært lang tid å bryte ned, og dermed vert verandei miljøet i hundrevisav år. Dette kan skade dyr som kan forvekslaplast med mat, eller dei viklar seginn i avfallet. Andre negativekonsekvensar av mangelfullhandtering av avfallet er spreiingav miljøgifter. Dessemiljøgiftene kjem som følgje av forsøplingav naturen, forbrenning av avfall som gjev utslepp av helse-og miljøfarlegekjemikaliar . Slikekjemikaliar kan i tillegg bidra til sur nedbør,og opptre som hormonøydeleggjandeforbindingar med skadepotensialhjå dyr og menneske. Det er svært viktig at me tek inn over oss«avfallspyram iden»,som vist (Figur7-1). Denneviser at det viktigasteer nettopp å unngåå produseraavfall, etterfylgt av å bruke ting på nytt.
Figur 7-1: Avfallspyramiden64
Plast og mikroplast Utsleppav plast og mikroplasti marine område har med rette fått stor merksemddei siste åra. Mykje plastavfallvert gjenvunnei Noreg i dag,men det er når plastenhamnar i sjøenog naturen at avfallet kan føre til miljøfare. Til dømeser det venta at det i 2050 vil det vere meir plast enn fisk i havet, målt i vekt. Difor er det viktig å vurdera korleis ein kan redusereutslepp av plast, enten ved bruk av meir effektiv infrastruktur når det gjeld handteringav plast, eller ved å redusereplastforbruket . Mikroplast er plastbitar mindre enn 5 millimeter, og er rekna som eit stadigstørre miljøproblem. Mikroplast oppstår som følgje av slitasjefrå plastprodukti bruk, eller ved at større plastavfallvert fragmentert og delt opp i mindre bitar i havet. Det kan ta opp mot 600 år for plastenå bli brote ned til mindre bitar. Til og med då er det usikkert om dessepartiklane vert brote vidare ned.
64 http://www.miljokommune.no/Temaoversikt/Klima/Eksempler-pa-klima--og-energitiltak- 1/Avfallsbehandling/ side56 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
Det er kartlagt kvar mikroplast kjem frå, og ein reknar med at det er vert danna om lag 10 000 tonn mikroplastutslepp årleg i Noreg (Sundt et al. 2016). Den dominerande kjelda til totalutsleppet per år er estimert til å være:
Utslepp frå slitasje frå bildekk: 4500 tonn mikroplast Utslepp av plast frå maling og vedlikehald av skip og fritidsbåtar: 1200 tonn mikroplast Utslepp frå syntetiske tekstil: 700 tonn mikroplast Utslepp frå plastproduksjon: 450 mikroplast Utslepp frå vegmarkering: meir enn 320 tonn mikroplast Utslepp til forbruksartiklar (kroppspleie og kostmetikk) via avløp: 40 tonn mikroplast Utslepp frå andre kjelder: 1000 tonn Det er og eit auka fokus på kunstgrasbanar og avrenning av gummigranulat frå desse banene til vassvegar. Studiar har grovt estimert at ein fotballbane mister i gjennomsnittet 6 tonn gummigranulat i året, kor 3 tonn er tapt i naturen. Multiplisert med tal fotballbanar i Noreg (1750 kunstgrasbanar), kan dette gi eit utslepp på 5 250 tonn gummigranulat ut i naturen (Sundt et al. 2016). I tillegg er det rekna ut kor mykje gummigranulat som til slutt endar opp i vassdrag, sjø eller liknande, og det er vurdert at dette kan vere omtrent 70 kg gummigranulat per bane i året. Multiplisert med alle banar i Noreg, gir dette eit utslepp på 123 tonn gummigranulat i året frå kunstgrasbanar (Mepex 2014; Sundt et al. 2016). Desse tala skal handsamast med varsemd, men det viser at forureiningspotensialet er stort. Det er hovudsakleg mangelfull drift frå kunstgrasbane om vinteren, og særleg dårlege rutinar på moking av snø frå banane som bidreg til det store utsleppet av gummigranulat. Noreg har allereie oppfatta alvoret og vil i løpet av to år kutte svinn av gummigranulat frå kunstgrasbanar med 90 prosent65. Forsøpling av plast er eit miljøproblem som ein bør vurdera å redusera både lokalt og nasjonalt. Samtidig finn ein andre viktige faktorar enn berre forsøpling å ta omsyn til når det gjeld bruk av plast. Blant anna bidreg bruk av plast til at matsvinn vert redusert, fordi plast aukar haldbarheita og tek vare på kvalitet i maten66 67. Bruk av plast bidreg dermed til å redusera eit anna potensielt problem. I tillegg er det frå eit klimaperspektiv ikkje like tydeleg at plast berre gjev problem. Dette er fordi alle typar produkt, uavhengig av materialbruk, vil ha ein form for påverknad på miljøet i produksjonsfasen, transporteringa og bruken av produktet og ved avfallshandteringa. Til dømes viser studiar at ein tjukk plastpose og andre typar butikkposar er mindre miljøvenleg enn ein vanleg plastpose me brukar i butikken i dag, såframt plastposen går til avfall og ikkje i naturen. (Edwards and Fry 2011; Ministry of Environment and Food of Danmark 2018). Til dømes må papirposer me får i butikken i dag brukast minst 43 gonger for å vere like miljøvennleg som ein vanleg plastpose, og ein typisk tøypose laga av bomull må brukast 7100 for å vere like miljøvenleg som vanlege plastposar (Ministry of Environment and Food of Danmark 2018). Denne høge påverknaden kjem blant anna av at bomullsproduksjon gir utslepp som skadar ozonlaget. Dette viser tydeleg det store spennet i korleis ulike produkt påverkar miljøet, og at heile livsløpet og mange ulike aspekt må vurderast når produkt med same funksjonsnivå skal samanliknast. Til dømes er bruk av posar med økologisk bomull dyrka på mindre effektivt vis, og er dermed enda verre enn vanleg tøypose av bomull. Dette krev at en slik bomullpose må brukast opp mot 20 000 gongar før den er like miljøvennleg som en plastpose. Polyester og plastnett derimot skal berre brukast et titals
65 Aftenposten artikkel mai 2018 66 https://forskning.no/2017/06/mindre-matsvinn-med-riktig-emballasje/produsert-og-finansiert-av/nofima 67 https://nofima.no/nyhet/2017/07/mindre-matsvinn-med-riktig-emballasje/ side 57 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT gongar før det lønar seg miljømessig samanlikna med plastposar, noko som viser variasjonen i påverknad frå produkt. Relatert til plast er det og viktig med gode rutinar til avhending etter bruk, og at ambisjonen om å materialgjenvinne så mykje som mogleg framleis er til stades. Dette vil frå eit klima- og miljøperspektiv være betre enn å energigjenvinne plasten. Østfoldforskning har komme fram til at det er meir klimavenleg og energieffektivt å senda plast til materialgjenvinning i Tyskland enn til forbrenning i Noreg, uansett kva som vert erstatninga til plast for å produsere fjernvarme (Lyng and Modahl 2011). Førsteprioritet bør alltid vere å redusera bruken av plast. Miljødirektoratet foreslår samtidig ulike tiltak for å forhindra mikroplastutslepp frå landbaserte kjelder (Miljødirektoratet 2016b).
7.4.1 Status i Os På vegne av Os kommune driftar Bergensområdets interkommunale renovasjonsselskap (BIR) avfallshandteringa i kommunen. BIR er eigd av blant anna Os kommune, og Måla for avfallsarbeidet i Os kommune er nedfelt i eit styringsverktøy som sikrar at avfallstenestene utviklar seg i den riktige retninga i framtida (BIR 2016). BIR har henteordning eller gjenvinningsstasjonar for restavfall, plast, papir, metall, farlig avfall og EE-avfall68. I 2017 stod kvar av kommunen sine innbyggarar for 417 kg hushaldningsavfall, og høvesvis 409 og 422 kg hushaldningsavfall per innbyggar i 2016 og 2015. Det vil seie at det i 2017 vart generert i underkant av 8 700 tonn hushaldningsavfall i Os kommune. Nesten 70% av avfallet gjekk til energigjenvinning i form av forbrenning, i følgje SSB. SSB sin statistikk på klimagassutslepp viser eit utslepp frå avfallsdeponigass og biologisk handsaming i 2016 på høvesvis 16,3 og 16,9 tonn CO2e. Den store andelen avfall som vert brent skuldast at alt av restavfall vert handtert slik. Ser me på avfall som er sortert ut, som blant anna plast, papp og glas, går 34% til forbrenning, nesten 14% vert sendt til deponi, 7% til kompostering, og 45% til materialgjenvinning. Det vil seie at Os kommune, korkje i 2016 eller 2017, oppfylte EU sine krav om 50% materialgjenvinning frå hushaldningsavfall69. Tek ein med energigjenvinning derimot, ser me at Os kommune har ein gjenvinningsgrad på 78%70. I tillegg er klimagassutsleppa frå avfall svært låge i Os kommune sidan BIR driftar avfallshandteringa og forbrenninga av avfallet vert registrert i Bergen (utslepp frå avfallsforbrenning i Bergen kommune er på 77 000 tonn CO2e. ) Like før sommaren 2018 vedtok EU et nytt avfallsregelverk, som vil gjelde for Norge gjennom EØS avtalen. Det nye regelverket setter blant anna nye mål for materialgjenvinning av hushaldningsavfall og liknande avfall frå næringslivet til 65 prosent i 2035. Matavfall og plastavfall inngår i dette målet. På denne bakgrunn føreslår Miljødirektoratet ei ny forskrift med krav om at desse avfallstypane skal kjeldesorterast. Dette inneber at minst 70 prosent av matavfallet og plastavfallet frå hushald vert sortert innan 2035. På landsbasis kjeldesorterer hushald i dag ca. 38 prosent av matavfallet og 25 prosent av plastavfallet. Dei som tar imot avfallet for handtering vil få krav om å sørge for materialgjenvinning og rapportering av dette. Os kommune har totalt 10 kunstgrasbanar i drift i kommunen71, der 2 av banane har vinterdrift. Sidan Os kommune er lokalisert nært vassdrag og sjø kan risikoen for at gummigranulat kjem på avveie i vassresipientar vera stor. Tar me utgangspunkt i tala ovanfor kan tap av gummigranulat i året
68 https://bir.no/media/1229/sorteringsguide_web.pdf 69 https://www.ssb.no/natur-og-miljo/artikler-og-publikasjoner/oppfyller-ikke-mal-om-50-prosent- materialgjenvinning 70 http://faktaark.klif.no/Husholdningsavfall.cshtml?kommune=1243 71 https://oskommune.no/kultur-idrett-og-fritid/idrett/idrettsanlegg-i-os/ side 58 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT tilsvara opp mot 30 tonn, der 700 kg er rekna å nå havet eller andre vassdrag. Det må presiserast at tala må handsamast med varsemd. Samtidig viser potensialet at Os kommune bør setta tydelege krav til korleis idrettsanlegg og idrettsklubbar skal handtere drifta av disse banane for å hindra forureining av gummigranulat i nærliggande miljø, vassdrag og hav. Bruk av eingongsartiklar har og fått mykje merksemd den siste tida, både i Noreg og i Europa. Difor vedtok EU i desember 2018 å forby plastartiklar som reknas som eingongsartiklar72. Dette forbodet vil tre i kraft om to år, og vil mest sannsynleg og gjelde for Noreg.
7.4.2 Mål
Redusere all avfallet i kommunen, både frå hushalda, industrien og kommunens eiga verksemd. Redusere tap av gummigranulat frå kunstgrasbaner og andre anlegg med gummigranulat. Redusere bruk av eingongsartiklar i kommunen med minimum 75 prosent innan 2025 75 prosent av plast- og matavfallet frå hushalda vert sortert og resirkulert/gjenbruket innan 2030 Stans i all medviten forureining på land og i sjø innan 2025.
7.4.3 Tiltak Tabell 7-4 viser tiltaka som er viktigast å prioritere basert på målsettingane, effekt av tiltak og kva som er mogleg å gjennomføre. Nøkkelord for tiltaka er å utvikle gode rutinar, redusere avfall i kommunen og kartlegge mogligheiter for å utnytte avfallet på ein best mogleg måte. Tabell 7-4: Tiltaksliste for avfall i Os kommune. Tiltaka er ikkje prioritert seg imellom. Andre tiltak med lågare prioritet finn ein i vedlegg. Tiltak Utsleppsområde Ansvar Vidareutvikle rutinane for sortering og handtering av Eiga verksemd og Tekniske tenester avfallet (plast- og matavfall) i kommunen for å kommunen totalt maksimere gjenvinningsgraden. (geografisk)
Stimulere til driftsrutinar for oppsamling av Kommunen totalt Kulturavd. gummigranulat på private kunstgrasbanar og andre (geografisk) liknande anlegg. Innføre plikt til oppsamling på alle offentlege anlegg. Innføre kjeldesortering av plast, papir, metall og Eiga verksemd Rådmann organisk avfall i kommunale resultateiningar.
Kartlegge forsøpling av hav, vassdrag og grunn. Kommunen totalt Planavd. og Os Opprydding av slike område. Utarbeide rutinar for (geografisk) brannvesen overvaking og stopp av medviten forsøpling. Vurdera metodar for vegvasking i folketette områder, Kommunen totalt Tekniske tenester slik at ei får betre luftkvalitet og mindre spreiing av (geografisk) mikroplast.
72 Eingongsartiklar og EU - Teknisk Ukeblad side 59 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
7.5 Miljøgifter Det er svært mange produkt me brukar til dagleg som inneheld helse- og miljøfarlege stoff. Desse kan føre til irreversible skadar på miljøet og helsa. Difor jobbar myndigheitene med å vurdera korleis kjemiske stoff påverkar helsa og miljøet, og i nokre tilfelle korleis dei kan forby dei farlegaste stoffa. Norske myndigheiter har blant anna ei prioriteringsliste, og målet er at utslepp av desse stoffa skal stanse innan 2020. Kjemikaliar som potensielt kan påføre negative helse- og miljøkonsekvensar er ført opp på den norske prioriteringslista. Dette er til dømes miljøgiftar som er lite nedbrytbare, som kan hopa seg opp i levande organismar, er giftige og kan transporterast over lange avstandar. Desse vert òg kalla PBT73-, vPvB-stoffar74, eller POPer75. I tillegg er det fleire tungmetallar (bly, kadmium, kvikksølv) som kan fungere som mikronæringsstoffar og kan vere giftige i høge konsentrasjonar. Den norske prioriteringslista sikrar på den måten at miljøgiftene er omfatta av eit nasjonalt mål der bruk og utslepp av kjemikaliar kontinuerlig skal bli redusert. Avslutningsvis er intensjonen at utsleppa skal stoppast innan 2020. Prioriteringslista tek utgangspunkt i fleire ulike kriterier. Desse kriteria seier blant anna noko om kor nedbrytbart stoffet er når det hopar seg opp i levande organismar, og kor stor effekten er når det vert akkumulert i næringskjeder og i organismar. Kriteria som definerer kva stoff ein skal prøve å redusera/stanse baserer seg på internasjonalt arbeid i EU og i Oslo-Paris- konvensjonen (OSPAR)76. Desse kriteria er og nedfelt i EU si kjemikalieforordning REACH (vedlegg XIII). Status på utsleppsmengder og type miljøgifter vert følgd opp av Miljødirektoratet77, og nettsida «er det farlig.no78» gir informasjon om farlege stoff i forbrukarprodukt. I all hovudsak er det livsstilen vår som fører til at kjemiske stoff kjem i kontakt med naturen og med dette vert ein skade for naturen og oss menneske. Blant anna kan me utsettast for miljøgifter via drikkevatn, sjømat, frå byluft, støv og inneluft. Utfordringa er at ikkje alt av miljøgifter kjem av lokale utslepp. Ein god del kjem langvegs frå med luft- og havstraumar79. Det har blitt jobba mykje med å redusera miljøgifter i Noreg. Som følgje av dette er blant anna PCB og DDT80 redusert kraftig, noko som gjer at me finn lågare nivå av desse stoffa i fisk og skaldyr no enn for 20-30 år sidan. Samtidig har det blitt oppdaga nye miljøgifter, som for eksempel bromerte flammehemmarar81, og desse kan gje alvorlege helseskader som kreft og redusert fruktbarheit. Det er sett inn mange ulike tiltak for å hindre spreiing, bioakkumulering og biomagnifisering av norske myndigheiter. Blant anna er prioriteringslista laga for å visa kva som er verstingsstoffa, og dermed bør prioriterast å redusere. Dette betyr og at utslepp av prioriterte miljøgifter frå industri ikkje skal skje utan at det ligg føre tungtvegande grunnar. Det kan og skje at avfall skapar utslepp av miljøgift. Difor set det krav til at farleg avfall skal samlast inn og handterast på ein forsvarleg måte. Det er og eit krav at avfall som vert materialgjenvunne heller ikkje må vidareføre miljøgifter inn i nye produkt.
73 Persistente (P), Bioakkumulerende (B) og Toksiske (T) 74 Veldig lite Nedbrytbare/Persistente (vP) og veldig Bioakkumulerende (vB) 75 Persistente organiske miljøgifter. Kjennetegnes av stoffer som kan transporteres langt. 76 https://www.ospar.org/ 77 http://www.miljostatus.no/nasjonale-mal3/4.-forureining/mal-4.3/utsleppsmengder-og-reduksjonar-av-dei- prioriterte-kjemikala-prioritetslista/utsleppa-betydeleg-reduserte-men-framleis-gjenstar-nokre-utfordringar/ 78 http://www.erdetfarlig.no/ 79 http://www.miljostatus.no/tema/kjemikalier/spredning-av-miljogifter/ 80 Diklor-difenyl-trikloretan: Et fargeløst, smaksløst og nesten luktfritt kjemisk stoff. Ble mye brukt som insektdrepende middel. 81 http://www.miljostatus.no/tema/kjemikalier/prioritetslisten/bromerte-flammehemmere/ side 60 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
Noreg har samarbeid med EU på grunn av at stoffer kan spreie seg på tvers av landegrenser. EU og Noreg har derfor eit felles kjemikalieregelverk. I tillegg deltek Noreg aktivt i arbeidet med å regulera bruk, handel og transport av kjemikaliar både lokalt og globalt.
7.5.1 Status i Os I Os kommune er det fleire ulike verksemder som er kartlagt av Miljødirektoratet og har utslepp eller utsleppspunkt til vatn og luft82. Mange av verksemdene har blant anna utslepp av fosfor, nitrogen, kopar, sink og totalt organisk karbon (TOC). I tillegg bygger Os kommune nytt hovudreinseanlegg, samt at Forsvaret har etablert eit skyte- og treningsfelt i kommunen. Sidan Os kommune er ein kystkommune er det svært viktig at kommunen kartlegg utslepp av desse stoffa for å hindra negativ påverknad av omkringliggjande miljø. Miljødirektoratet har utarbeida eit verktøy83 kor det er presentert ei oversikt over status innafor ulike tema i Noreg, og har inkludert tema «utslepp og forureining». Der ligg det informasjon om til dømes rapporteringar på åtvaring mot sjømat, industrianlegg med krav om overvaking, kjelder til fosfor, nitrogen, og kvikksølv i blåskjel og fisk. For dei ulike undertema vert dei til ei kvar tid mest oppdaterte data vist. For Os kommune er diverre ikkje mye data presentert i verktøyet, så eigne undersøkingar og kartleggingar vert anbefalt.
7.5.2 Mål
Utslepp av miljøgifter lista opp i prioriteringslista over miljøgifter skal stansast innan 2025. Ved innkjøp skal ein nytte miljømerka produkt84.
7.5.3 Tiltak Tabell 7-5 viser tiltaka som er viktigast å prioritere basert på målsettingane, effekt av tiltak og kva som er mogleg å gjennomføre. Nøkkelord for tiltaka er å kartlegge, utbetre, redusere og auke kunnskap rundt miljøgifter i kommunen. Tabell 7-5: Tiltaksliste for miljøgifter i Os kommune. Tiltaka er ikkje prioritert seg imellom. Andre tiltak med lågare prioritet finn ein i vedlegg. Tiltak Ansvar Ansvar Starte miljøovervaking og informasjonsarbeid for å Kommunen totalt Helsetenester ha oversikt over og avgrense bruken av farlege (geografisk) og kjemikalia. eigen verksemd Stanse all bruk av produkt som inneheld Eiga verksemd Innkjøp og avtaler miljøgifter innan 2025.
Auke kunnskapen i eiga verksemd rundt miljø- Eiga verksemd Helsetenester merking og produktkontrolloven. Sjå til miljø- merker for å ta miljøvenlege val. Stille krav til småbåthamner om registrering og Kommunen totalt Planavd. dokumentasjon om bruk og utslepp av miljøgifter. (geografisk) Stogge bruken av plantevernmiddelet «Roundup» Kommunen totalt Helsetenester og innan 2025. (geografisk) og eiga landbrukskont. verksemd
82 http://www.miljostatus.no/kart/ 83 http://www.miljostatus.no/kart/ 84 http://www.miljostatus.no/tema/kjemikalier/produkter/merking-produkter/ side 61 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
7.6 Natur- og biologisk mangfald På grunn av menneska sin bruk av naturen har me fått eit endra landskapsbilete og kulturlandskap i Noreg og verden. Store delar av kulturlandskapet og fleire naturtypar er i ferd med å forsvinne, og dei viktigaste grunnane til dette er at artane sine leveområder blir forringa eller går tapt som følgje av endra arealbruk. I tillegg er andre viktige grunnar forureining, overhausting, framande artar og klimaendringar85.
Bilete 12: Krokfuru i haustfarga lyng
I dag er det påvist at det er omlag 55 000 kjente artar i Noreg. Diverre er mange artar truga i dag, og til dømes på kulturmarkene er det skjedd ei endring dei siste hundre åra. Sjølv om det totalt sett utgjer ein liten del av Noreg sitt totale landareal, finst likevel 24% av alle trua artar i kulturmark86. Dette svarar til 565 arter, og utgjer blant anna biller, sopp, sommarfuglar, karplanter og biers. I tillegg, av dei totalt 80 naturtypane som står på Norsk raudliste for naturtypar, kan 10 reknast som kulturpåverka87. Det er i stor grad samfunnsutviklinga som aukar presset på kulturlandskapet vårt, der jord- og skogbruk har særskilt stor påverknad. Sjølv om den stabile og langvarige drifta av jordbruk skapte mange verdiar, er verdiane nå truga som følgje av endra og avslutta driftsformer. Mykje av grunnen til dette er at rådande landbruksforvaltning og ulike tilskotsordningar styrer utviklinga i landbruket, noko som gjer at det ikkje alltid er dei beste vala for naturen som blir tatt88. Det er mange ulike naturtypar som er spesielt viktige for det biologiske mangfaldet vårt. Desse er viktige fordi dei er særskilt artsrike. For å gje oversikt over Noreg sitt naturmangfald er det utvikla eit
85 http://www.miljostatus.no/Tema/Naturmangfold/#heading1 86 http://www.miljostatus.no/tema/naturmangfold/kulturlandskap/ 87 http://www.miljostatus.no/tema/naturmangfold/kulturlandskap/ 88 http://www.miljostatus.no/tema/naturmangfold/kulturlandskap/ side 62 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT kart som visar naturtypar og truga artar på raudlista89. Ved å klikke på symbola får ein opp meir informasjon om kva artar og naturtypar som finst. Naturtypar som har fått redusert utbreiing på grunn av ulike inngrep eller endra arealbruk, og dermed er rekna som dei mest utsette naturtypane i dag, er90:
Urskog Rike sumpskogar Slåtteenger Kroksjøar og meandrerande elvestrekningar Naturleg fisketomme innsjøar og tjern Elvedelta91 Blautbotnområde langs kysten Naturmangfaldet i Noreg og i verda blir påverka på ein negativ måte på grunn av nedbygging, oppstykking og gjengroing. I ytste konsekvens kan dette føra til at artar og naturtypar står i fare for å forsvinne i framtida92. Ein veksande trugsel som og påverkar naturmangfaldet på ulike måtar er klimaendringar. Dette kan gje endringar som lengre vekstsesong, flytting hos artar og trekkfuglar som kjem tidlegare tilbake93. Dessverre ser ein og at fleire artar og naturtypar er trua av klimaendringane, kor naturen i arktiske strøk er særskilt trua. For å sikra nasjonal naturforvaltning nyttar me naturmangfaldslova94. Denne skal sikra at me regulerer forvaltninga av artar, områdevern, framande organsimar, utvalde naturtypar og at me tar vare på leveområder for prioriterte artar. Det er sett tre nasjonale mål på naturmangfald, der utviklinga vert målt ved hjelp av indikatorar95:
Mål 1.1. Økosystem skal ha god tilstand og levere økosystemtenester Mål 1.2. Ingen artar og naturtypar skal utryddast, og utviklinga til truga og nær truga artar og naturtypar skal betrast Mål 1.3. Eit representativt utval av norsk natur skal takast vare på for kommande generasjonar
7.6.1 Status i Os Os kommune er ein kommune med eit variert landskap. Blant anna finnes det store jordbruksareal, snaumark, myr og ikkje minst skog. Dette gjer at det er gode vilkår for friluftsliv i kommunen. Det er og store område som er nedbygd. Andre viktige landskapsrom er fjordlandskapet og øyane. Diverre kan auka utbygging av bustader potensielt påverke desse landskapsområda på ein negativ måte, noko som reduserer høvet til friluftsliv og rekreasjon, samt reduserer kvaliteten og storleiken på leveområda til viltet i kommunen. Terreng og landskapsrom kan utan tilstrekkeleg planlegging bli nedbygd og endra seg så mykje at miljøet misser sentrale delar av sin karakter. Ein innskjerping og klart fokus når det gjeld landskap er
89 http://www.miljostatus.no/kart/?lang=no&extent=-48851|6580871|- 16270|6595469&layers=187:100;&basemap=KART&opacity=70&saturation=100 90 http://www.miljostatus.no/tema/naturmangfold/naturtyper/ 91 http://www.miljostatus.no/tema/ferskvann/elver-og-innsjoer/elvedelta/ 92 http://www.miljostatus.no/Tema/Naturmangfold/#heading1 93 http://www.miljostatus.no/tema/klima/klimainorge/klimaendringer-norsk-natur/ 94 http://www.miljodirektoratet.no/no/Regelverk/Lov/Naturmangfoldloven/ 95 http://www.miljostatus.no/nasjonale-mal/ side 63 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT derfor viktig å diskutera i samanheng med tema miljø. Det er mange viktige landskapsrom i Os, der fjordlandskapet og øyane kanskje er det aller viktigaste. Det er og mange bustadområdar i nærleiken av natur, noko som gjer det viktig at man tenkjer på «markagrensen» eller «byfjellsgrense» når ein skal definere og sette rammer for ei vaksande utbygging. I Os kommune er det registrert ei rekke viktige naturtypar som er svært viktige for det biologiske mangfaldet. Blant anna vert Liafjellet vest96 rekna som eit område med lokalt viktig verdi, fordi det er naturtypar som «skrinn furuskog i mosaikk med opne heiområde» og «rike sig med preg av rikmyr» i området. Nokre furuer er og truleg over 250 år gamle. Klyvelia97 har naturtype av typen rik edellauvskog, og verdigrunngjevinga går på at det er ein rik skogtype med til dels eldre skog og uvanlege store eksemplar av barlind. Andre viktige område er Storumvågen98 og Søraust for Bjørnaåsen99. Os kommune har og artar av særleg stor forvaltningsinteresse100. Døme på dette er fleire ansvarsartar (meir enn 25% av europeisk bestand i Noreg), svært mange kritisk trua artar (CR), Sterkt trua (EN) og Sårbar (VU) etter Norsk Rødliste, og nokre freda artar i kommunen. Nibio har laga arealinformasjon for Os kommune101. Her vert det gjeve oversikt over blant anna vegetasjonstypar, skogstypar, beitelag, og jordsmonn.
Figur 7-2: Artar av nasjonal interesse, i følgje Figur 7-3: Oversikt over artar i Os kommune, i følgje Naturbase102 Artskart103.
7.6.2 Mål
Stogge tap av naturmangfald. Sikre livskraftig bestand av vilt og fisk i kommunen. Iverksetting av tiltak som sikrar truga og sårbare artar deira miljøkrav. Stans i all negativ miljøpåverknad frå oppdrettsnæringa innan 2030.
96 https://faktaark.naturbase.no/?id=BN00039676
97 https://faktaark.naturbase.no/?id=BN00081081 98 https://faktaark.naturbase.no/?id=BN00039713 99 https://faktaark.naturbase.no/?id=BN00051522 100 https://bit.ly/2CQY47I 101 https://bit.ly/2LVbzpN 102 https://kart.naturbase.no/ 103 https://bit.ly/2Hi1ik6 side 64 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
7.6.3 Tiltak Tabell 7-6 viser tiltaka som er viktigast å prioritere basert på målsettingane, effekt av tiltak og kva som er mogleg å gjennomføre. I tiltaka er det satsa på å følgje nasjonale mål, kartlegge natur- og biologisk mangfald og å sikre eit landbruk som er berekraftig for framtida. Tabell 7-6: Tiltaksliste for natur- og biologisk mangfald i Os kommune. Tiltaka er ikkje prioritert seg imellom. Andre tiltak med lågare prioritet finn ein i vedlegg. Tiltak Utsleppsområde Ansvar Implementere nasjonale mål for naturmangfald i all Kommunen totalt Planavd. planlegging og arealforvaltning. (geografisk) Kartleggje kva aktivitetar som trugar naturmangfaldet i Kommunen totalt Planavd. Os kommune. (geografisk) Oppdatere kartgrunnlaga for arealtypar som Kommunen totalt Rådmann (geografisk) Jordbruksareal Viktige naturtypar Skogsområder med høg verdi for vilt Våtmarker og myr Biogeografiske regionar Viktige landskap (visuell verdi) Kulturminnemiljø/kulturlandskap Oppdatere bonitets- og markslagskart for å sikre Kommunen totalt Landbrukskont. berekraft i jordbruket. (geografisk) Utarbeide en grafisk framstilling som viser utvikling Kommunen totalt Planavd. av arealbruk i Os over dei siste 50 åra. (geografisk)
Utarbeide kommunedelplan for berekraftig akvakultur i Kommunen totalt Planavd. kommunen. (geografisk)
side 65 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
8 TILTAKSANALYSE- POTENSIAL FOR REDUKSJON AV UTSLEPP
På bakgrunn av klimaregskapet for Os kommune er det gjort ei vurdering av kva tema ein bør gjera tiltak på. Vidare er det estimert kva utsleppsreduksjon som dei ulike overordna tiltaka kan gi. Merk at dette er overordna tiltak som berre gjeld tiltak for klimagassreduksjonar, altså kap. 0 og kap. 0. I desse kapitla finne ein ei meir detaljert og konkret tiltaksliste. Merk og at utsleppsreduksjon er vist som potensial, og at gjennomføringsgrad av tiltak vil avgjera om ein når potensialet.
Bilete 13: Vakkert utført overvasshandtering
side 66 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
Tabell 8-1: Tema og overordna tiltak for kvart tema. Tabellen viser utsleppsmengda i dag frå Os sitt klimarekneskap og kor stort potensialet er for utsleppsreduksjon, samt horisont, scope og påverknadspotensial*. (*sjå Tabell 8-2 under for mogleg grad av påverknadspotensial for kommunen på tiltak.)
Utsleppsmengda Potensiell Potensial for Fokusområder/ Tema Overordna tiltak tiltaket rettar seg utslepps- Tidshorisont Scope påverknad* mot reduksjon Grøne innkjøp i 1.1 Innkjøp 7 410 tonn CO2e 20-50% Kort sikt Eiga verksemd 3 kommunen. Endre kommunen sine innkjøp av matvarer til 803 tonn CO2e frå 1.2 Innkjøp meir grønsaker og 9 % Kort sikt Eiga verksemd 3 matvarer sjømat jf. norske kosthaldsråd. Halvere nasjonale 803 tonn CO2e frå 1.3 Innkjøp matsvinn (frå 33% i dag 17 % Kort sikt Eiga verksemd 3 matvarer til 17%). Alle tilgjengelege tiltak vert sette i verk, inkludert nye 2.1 Sjøfart 37 400 tonn CO2e 40 % Lang sikt Geografisk område 3-4 drivstoffteknologi og teknisk-operasjonelle tiltak. Meir bruk av miljøvennleg/alternativt 2.2 Sjøfart drivstoff. Inkluderer bla. 37 400 tonn CO2e 24 % Lang sikt Geografisk område 3-4 Heilelektrisk, hydrogen og naturgass.
2.3 Sjøfart Teknisk-operasjonelle 37 400 tonn CO2e 16 % Lang sikt Geografisk område 5 tiltak som bidrar til side 67 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
redusert energiforbruk for skip. Alle tilgjengelege tiltak vert sette i verk. Nye transportteknologiar og 26 500 tonn CO2e 40% Geografisk område utvikling av 3.1 Areal og transport Kort sikt 3-4 infrastruktur og areal- 2 100 tonn CO2e 70% Eiga verksemd /byplanlegging skal redusera transportbehovet.
Auka bruk av elkraft og Direkteutslepp Lang sikt 26 500 tonn CO2e Geografisk område hydrogen som av klimagassar 5 3.2 Areal og transport energiberar i blir null. 2 100 tonn CO2e Eiga verksemd 3 transportsektoren. Kort sikt
50% Auka bruk av biodrivstoff biodrivstoff i transport 3.3 Areal og transport 2 100 tonn CO2e med 60% Kort sikt Eiga verksemd 3-4 og reiser utført av lågare kommunen. klimaspor Redusera 4.1 Bygg og energi energiforbruket i 2 300 tonn CO2e 30 % Kort sikt Eiga verksemd 3 kommunale bygg. Kutte all bruk av fyringsolje i kommunen 4.2 Bygg og energi 62 tonn CO2e 100 % Kort sikt Eiga verksemd 2 og erstatta med fornybare energikjelder.
Auka bruken av Lang 4.3 Bygg og energi 11 600 tonn CO2e 50 % Eiga verksemd 3 miljøvennlige sikt/kort sikt byggematerial i nybygg side 68 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
og rehabiliteringsprosjekt. Redusera fossil 5.1 Landbruk energibruk innan 1 960 tonn CO2e 5 % Kort sikt Geografisk område 4-5 jordbrukssektoren. 2 300 tonn CO2e (fordøyingsprosesser og Optimalisera biologiske 5.2 Landbruk gjødselhandtering) 15 % Lang sikt Geografisk område 4-5 prosesser i jordbruket.
1 365 tonn CO2e (jordbruksareal) 20 % av Utnytte 20% av utsleppa frå tilgjengeleg 390 tonn CO2e 5.4 Landbruk gjødsel vert Lang sikt Geografisk område 4 husdyrgjødsel til (gjødselhandtering) redusert med biogassproduksjon. 90% Utnytte deponigass som 16,3 tonn CO2e 6.1 Avfall 50 % Kort sikt Geografisk område 4 energikjelde. (avfallsdeponigass)
Tabell 8-2: Mogleg grad av påverknadspotensial for kommunen på tiltak (refererer til siste kolonne Tabell 8-1).
1 2 3 4 5 *Potensial for Mindre krevjande å Middels krevjande å Allereie sett i verk Skal bli satt i verk Krevjande å sette i verk påverknad sette i verk sette i verk
side 69 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
9 KJELDER Asplan Viak. 2018. Gjennomgang av tallgrunnlag for E39 Stord-Os. November, 2018. BIR. 2016. Avfalls-Og Ressursstrategi 2016-2020. www.bir.no (October 24, 2018). Brekke, Andreas, Ellen Soldal, Simon Saxegård, and Erik Svanes og Hanne Lerche Raadal. 2017. Klimavirkninger Av Ikke-Skogbasert Bioenergi Litteratur-Og LCA-Studie Konsulentrapport. www.nve.no (December 18, 2018). Camilla, Siss-May Edvardsen, and Meidell Roald. 2010. Flaumsonekart Delprosjekt Os. www.nve.no (January 7, 2019). DSB. 2015. Klimahjelperen. https://www.dsb.no/globalassets/dokumenter/veiledere-handboker-og- informasjonsmateriell/veiledere/klimahjelperen.pdf (January 7, 2019). Edwards, Chris, and Jonna Meyhoff Fry. 2011. Life Cycle Assessment of Supermarket Carrier Bags. http://www.biodeg.org/Carrier_Bags_Report EA 18-02-11(5).pdf (June 4, 2018). Hanssen-Bauer, I et al. 2015. Klima i Norge 2100 Kunnskapsgrunnlag for Klimatilpasning Oppdatert i 2015. www.miljodirektoratet.no/20804 (November 1, 2018). Holtsmark, Bjart. 2015. “A Comparison of the Global Warming Effects of Wood Fuels and Fossil Fuels Taking Albedo into Account.” GCB Bioenergy 7(5): 984–97. Jacobsen, Anne Zimmer, Julien Jabot, Nina Holmengen, and Thea Hellenes Ekre. 2018. Klimagasstatistikk for Kommuner - Dokumentasjon Av Metode. http://www.miljodirektoratet.no/Documents/publikasjoner/M989/M989.pdf (June 19, 2018). Lyng, K-A, and I S Modahl. 2011. Østfoldforskning Livsløpsanalyse for Gjenvinning Av Plastemballasje Fra Norske Husholdninger. https://www.ostfoldforskning.no/media/1183/1011.pdf (June 5, 2018). Mepex. 2014. “Sources of Microplastic- Pollution to the Marine Environment Project Report.” (M-321 2015): 86. Miljødirektoratet. 2015a. Testprogram for Tildekkingsmasser - Forurenset Sjøbunn. http://www.miljodirektoratet.no/Documents/publikasjoner/M411/M411.pdf (October 2, 2018). ———. 2015b. Tiltaksplaner for Opprydding i Forurenset Sjøbunn. http://www.miljodirektoratet.no/Documents/publikasjoner/M325/M325.pdf (October 2, 2018). ———. 2015c. Veileder for Håndtering Av Sediment-Revidert 25.Mai 2018. http://www.miljodirektoratet.no/Documents/publikasjoner/M350/M350.pdf (October 2, 2018). ———. 2016a. Grenseverdier for Klassifisering Av Vann, Sediment Og Biota. http://www.miljodirektoratet.no/Documents/publikasjoner/M608/M608.pdf (October 2, 2018). ———. 2016b. “Vurdering Av Nasjonale Tiltak.” (1): 1–7. ———. 2017a. “Elver Og Innsjøer | Miljøstatus.” http://www.miljostatus.no/tema/ferskvann/elver- og-innsjoer/ (October 2, 2018). ———. 2017b. “Forurenset Sjøbunn | Miljøstatus.” http://www.miljostatus.no/forurenset-sjobunn (October 2, 2018). side 70 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
———. 2017c. Nøkkelindikator for Det Nasjonale Arbeidet Med Forurenset Sjøbunn. http://www.miljodirektoratet.no/Documents/publikasjoner/M831/M831.pdf (October 2, 2018). ———. 2018a. Hovedbudskap Fra Rapporten Om 1,5 Grader Celsius. http://www.miljodirektoratet.no/Documents/publikasjoner/M1116/M1116.pdf (January 14, 2019). ———. 2018b. Problemer Med Plast Ved Utfylling Av Sprengstein i Sjø. www.miljodirektoratet.no (October 2, 2018). Ministry of Environment and Food of Danmark. 2018. “Life Cycle Assessment of Grocery Carrier Bags.” (1985). https://www2.mst.dk/Udgiv/publications/2018/02/978-87-93614-73-4.pdf. New Climate Economy. 2018. Unlocking the Inclusive Growth Story of the 21st Century: Accelerating Climate Action In Urgent Times. www.newclimateeconomy.report (October 15, 2018). Norsk Klimaservicesenter et al. 2017. Klimaprofil Hordaland Eit Kunnskapsgrunnlag for Klimatilpassing. https://cms.met.no/site/2/klimaservicesenteret/klimaprofiler/klimaprofil- hordaland/_attachment/13183?_ts=16243d9ca17 (January 7, 2019). Rådgivende Biologer AS. 2017. Kartlegging Av Forurensningskilder i Fire Vassdrag Med Elvemusling i Hordaland. www.radgivende-biologer.no (October 29, 2018). Smebye, Helge, Kirsti Midttømme, Jørn Stene, and ; Ngi. 2011. Energi Fra Overflatevann i Norge- Kartlegging Av Økonomisk Potensial. http://publikasjoner.nve.no/oppdragsrapportA/2011/oppdragsrapportA2011_09.pdf (January 14, 2019). Statens forurensningstilsyn. 2007a. Veileder for Klassifisering Av Miljøkvalitet i Fjorder Og Kystfarvann. http://www.miljodirektoratet.no/old/klif/publikasjoner/2229/ta2229.pdf (October 2, 2018). ———. 2007b. Veileder for Risikovurdering Av Forurenset Sediment. http://www.miljodirektoratet.no/old/klif/publikasjoner/2230/ta2230.pdf (October 2, 2018). ———. 2009. Helsebaserte Tilstandsklasser for Forurenset Grunn. http://www.miljodirektoratet.no/old/klif/publikasjoner/2553/ta2553.pdf (October 2, 2018). Sundt, Peter, Frode Syversen, Olav Skogesal, and Per-Erik Schulze. 2016. Primary Microplastic- Pollution: Measures and Reduction Potentials in Norway. http://www.miljodirektoratet.no/Documents/publikasjoner/M545/M545.pdf.
side 71 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
10 VEDLEGG: FULLSTENDIG TILTAKSLISTE I dette vedlegget vises alle tiltak, både dei som er prioritert (sjå kap.0- «Fokusområder») og dei ikkje- prioriterte. Dei prioriterte tiltaka er markert med feit skriv og er dei same som er vist i tiltakstabellane i kap. 5, 6 og 7.
Klimautslepp Arealbruk og transport Tiltak Utsleppsområde Ansvar
Fortetting i definerte nærsenter. Kommunen totalt Planavd. (geografisk) Auka satsing på kollektivknutepunkt og med høve for Kommunen totalt Planavd. overgang til andre transportmiddel. (geografisk)
Pendlarparkering, mellom anna i høve til Kommunen totalt Planavd. butikk/skule/barnehage, som eit tiltak for å redusere (geografisk) transportbehovet. Betre sykkelparkeringstilbodet i kommunen. Kommunen totalt Planavd. (geografisk) Etablera samanhengande og trygt hovudnett for sykkel i (og Kommunen totalt Planavd. mellom) lokal og nærsentra. (geografisk)
Fase inn elbilar og elsyklar til bruk i teneste. Eiga verksemd Rådmann
Auka bruk av videokonferanse/skype i tenesta for å redusera Eiga verksemd Rådmann reiser med fly og bil. I Lyseparken skal det leggjast til rette for ein energistasjon Kommunen totalt Utviklingsdirektør som tilbyr klimavenleg energi til framtidas framkomstmiddel. (geografisk) Val av energiberarar (hydrogen, elektrisitet m.v.) skal takast etter analyser av grundige utgreiingar.
Utgreie Lyseparken som kollektiv-HUB og med autonom, Kommunen totalt Utviklingsdirektør utsleppsfri interntransport. (geografisk)
Bysykkelordning for innbyggjarane. Kommunen totalt Planavd. (geografisk) Os kommune som fullverdig sykkelby. Kommunen totalt Planavd. (geografisk) «Aktiv skuleveg» - elevar og tilsette vel sykkel (og gange) Eiga verksemd Oppvekst framfor bil. Os kommune som pilotarena for hydrogen som energibærer. Kommunen totalt Utviklingsdirektør (geografisk) side 72 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
Auka bruk av biodrivstoff i transport og reiser utført av Eiga verksemd Rådmann kommunen. Styrke innsatsen for ei berekraftig arealforvaltning, medrekna Kommunen totalt Planavd. strandsona i kommunen og utbyggingsfrie soner (geografisk) («markagrensa»).
Folkehelse- og bevisstgjerings-kampanjar for å auka bruk av Kommunen totalt Helsetenester sykkel (og andre miljøvenelege transportformer) blant (geografisk) innbyggjarane.
Gjennomføre framskriving/analyse av utsleppstal frå planlagde Kommunen totalt Planavd. vegprosjekt. (geografisk) Aktiv deltaking i «Sykle til jobben» - alle tilsette i kommunen Eiga verksemd Helsetenester vert følgt aktivt opp gjennom eit langsiktig arbeid på å redusera bruk av privatbil, auka folkehelse og redusert sjukefråvære.
Sjøfart Tiltak Utsleppsområde Ansvar Påverke sjøfartsnæringa til å redusere sine utslepp, med Kommunen totalt Rådmann særleg vekt på lokal og regional sjøfart, mellom anna (geografisk) gjennom å påverke anbodskrav i samband med nye ferje- og hurtigbåtanbod.
Greie ut Os som mogleg lokalt hamnedistrikt og vurdering Kommunen totalt Rådmann av landstraum. (geografisk)
Klimatilpassing og blågrøn struktur Tiltak Utsleppsområde Ansvar Klimatilpassa utbygging gjennom etablering av Kommunen totalt Planavd. blå-grøne strukturar kring bygg. (geografisk) Etablere fleire og meir heilskapelege grøne og Kommunen totalt Planavd. og VA blå-grøne lunger og opne/utvide naturlege vassvegar og (geografisk) fordrøyingsbasseng. Etablera sentermiljø på gåande og syklande sine Kommunen totalt VA og planavd. premiss. (geografisk) Gjere ei kartlegging og analyse av utsette områder Kommunen totalt Planavd. med tanke på risiko for flaum, stormflo og ras, jfr. (geografisk) «Klimahjelperen». Gjennomgå kapasiteten i overvasshandteringa med Kommunen totalt VA tanke på å avdekke risiko for oversvømmingar. (geografisk) Gjere ei kartlegging og analyse av utsette områder Kommunen totalt Planavd. med tanke på risiko for ras. (geografisk) Kartlegge skadepotensial knytt til stormflo, og korleis Kommunen totalt Planavd. ein kan gjere tiltak som reduserer dette. (geografisk)
side 73 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
Bruke «Klimahjelperen» aktivt til å planlegge Kommunen totalt VA og planavd. samfunnstryggleik og klimatilpassing i samsvar med plan- (geografisk) og bygningslova (DSB 2015).
Klimagassutslepp frå bygg og anlegg Tiltak Utsleppsområde Ansvar
Renovering av offentlege bygg til TEK17-standard. Eiga verksemd Prosjektavd.
Kommunen tek i bruk LCA for sine bygg i samband med Eiga verksemd Prosjektavd. vurdering av materialval i nye eller rehabiliterte bygg.
Utarbeida strategi for framtidas offentlege bygg i Os- Eiga verksemd Planavd. «Høgambisiøse KLEM-bygg».
Styrke innsatsen for energiøkonomisering (berekraftig Kommunen totalt Teknisk drift el-produksjon, varme- og kuldeveksling, smarte el-grid- (geografisk) og styringsssystem m.v.). Etablere utsleppsfrie anleggsplassar i større private og Kommunen totalt Planavd. kommunale byggeprosjekt. (geografisk) Prosjektavd. Eiga verksemd
Realisere energimessig sjølvforsynt fjernvarme- og Kommunen totalt Utviklingsdirektør kjøleanlegg i Lyseparken. (geografisk)
Etablere klimasmarte bygg og arkitektur. Kommunen totalt Prosjektavd. (geografisk)
Innkjøp, forbruk og intern drift Tiltak Utsleppsområde Ansvar Etablere miljøstyring i eiga verksemd/avdeling. Eiga verksemd Rådmann Implementere innkjøpsstrategi for Os kommune for Eiga verksemd Innkjøp og å nå målsetjingane i KLEM. kontrakter Utarbeide retningsliner for eit «Lokalt Miljøprogram Eiga verksemd Planavd. - LMP», som eit fond eller budsjettpost i ordinært budsjett. Gjennomføre økonomisk analyse av kva det kostar Kommunen totalt Planavd. kommunen å ikkje leggje til rette for sikker skuleveg. (geografisk)
Søkje deltaking for Os kommune i klima- og miljø- Eiga verksemd Planavd. nettverket, «Covenant of Majors» og vurdere nærare deltaking òg i nettverket, «Klimapartner Hordaland». Teste ut «Gå-møter» på medarbeidarsamtalar, interne Eiga verksemd Helsetenester møte og liknande.
side 74 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
Klimavennleg landbruk Tiltak Utsleppsområde Ansvar Kutte bruk av fossil energi i landbruket. Kommunen totalt Landbrukskont. (geografisk)
Redusera køyringa mellom teigane i landbruket (jfr. Kommunen totalt Landbrukskont. «Dekk og Diesel». (geografisk) Redusera utslepp av klimagassar (CH4 og N2O) frå Kommunen totalt Landbrukskont. biologiske prosessar i landbruket med fokus på (geografisk) gjødselhandtering og drenering av fulldyrka jord.
Fremja meir miljøvenleg drift i skogbruket i Os Kommunen totalt Landbrukskont. kommune. (geografisk) Fase inn biodiesel i landbruket. Kommunen totalt Landbrukskont. (geografisk) Stogge all brenning av landbruksplast og anna ikkje- Kommunen totalt Landbrukskont. biologisk materiale. (geografisk) Utvide buffersona fri for gjødselspreiing langs Kommunen totalt Landbrukskont. vassdrag til minimum ti (10) meter. (geografisk) Etablera faste sals- og serveringspunkt for lokalmat i Kommunen totalt Næringssjef og Os. (geografisk) landbrukskont. Styrka fokus på det «rurbane» landbruket med fokus Kommunen totalt Landbrukskont. og på lokalmat og dei lokale verdiane til eit aktivt (geografisk) næringssjef landbruk i Os.
Næringsliv og teknologi Tiltak Utsleppsområde Ansvar Gjere Os til ein attraktiv og føretrekt kommune for etablering Kommunen totalt Næringsavdelinga av eit berekraftig næringsliv gjennom gode rammevilkår og (geografisk) tilrettelegging av nye næringsareal.
Stimulere til klima- og miljøvenleg entreprenørskap, forsking Kommunen totalt Næringsavdelinga og utvikling gjennom samarbeid med høgskular og universitet, (geografisk) samt tillate pilotverksemder og uttesting av ny teknologi og forretningsidear. Etablere Lyseparken som fyrtårn og pilot for storskalatiltak for Kommunen totalt Utviklingsdirektør eit grønt skifte gjennom forpliktande samarbeid med større (geografisk) teknologiutviklarar og kraftselskap.
Lyseparken skal sikre samarbeid med partnarar og investorar Kommunen totalt Utviklingsdirektør som vil vere med på å utvikle og bygge ut framtida sine (geografisk) energikonsept med bruk av lokale fornybare energiressursar og gjenbruk av energi.
Os kommune skal kartlegge og marknadsføre seg for bransjar, Kommunen totalt Næringsavdelinga produktgrupper og verksemder som passar inn i kommunen sin (geografisk) overordna strategi om ønska næringsetablering i kommunen.
side 75 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
Energibruk Tiltak Utsleppsområde Ansvar
ENØK-gjennomgang i alle kommunale bygg og Kommunen totalt Tekniske tenester utarbeide strategiar for redusert klimafotavtrykk. (geografisk)
Kartleggje energibruken til hushalda og stimulere til Kommunen totalt Tekniske tenester redusert klimafotavtrykk. (geografisk) Sluttføre og evt. vidareutvikle implementering av SD‐ Eiga verksemd Tekniske tenester anlegg. Redusere spesifikt energibruk i eiga verksemd. Eiga verksemd Tekniske tenester
Gjennomføre utgreiingar for å kartlegge potensialet til Kommunen totalt Tekniske tenester ulike energikjelder: (geografisk)
Bio Sol Grunnvarme Sjøvarme Vind Havstraum/tidevann Krav om avklaring av lokale, fornybare energiløysingar Kommunen totalt Tekniske tenester når det blir gjort utbygging av energinettet. (geografisk)
Greie ut gjenbruk og overføring av overskotsenergi. Kommunen totalt Utviklingsdirektør (geografisk)
Internkurs innan ENØK, klimagassutslepp og eige Kommunen totalt Næringsavdelinga ansvar for tilsette i bedriftene i Os (geografisk)
Ytre miljø Utslepp til sjø og vassdrag Tiltak Utsleppsområde Ansvar
Kartlegge miljøtilstanden til alle vassdrag, farvatn Kommunen totalt Tekniske tenester/ og relaterte økosystem i kommunen. (geografisk) PL for samf.utv. Bj.fj.komm. Utarbeidde forvaltnings- og tiltaksplanar for Os Kommunen totalt Planavd. kommune sine vassressursar (sjø og vassdrag). (geografisk) Kartlegge sjøbotn i Os kommune for miljøgifter/ Kommunen totalt Planavd. forureining og utarbeide handlingsplanar for (geografisk) oppfølging. Utarbeide forvaltningsplanar for omsynskrevjande/ Kommunen totalt Planavd. raudlista artar, naturtypar og landskap. (geografisk)
side 76 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
Utarbeide forvaltningsplanar for kulturminnemiljø Kommunen totalt Kulturavd. og og kulturlandskap. (geografisk) landbrukskont.
Utgreie korleis VA-tenestene skal rapportere, Eiga verksemd VA kontrollerast og premierast med omsyn til bransjen sin berekraftindeks. Innarbeide ei sjekkliste for klima- og miljøtiltak ved Eiga verksemd VA handsaming av VA-planer.
Overvatn, flaum og havnivåstigning skal vurderast i Eiga verksemd Planavd. all arealplanlegging.
Overvassystem, befolkningsnære vassdrag og Kommunen totalt VA resipientar skal ha særskilt merksemd i den (geografisk) kommunale sakshandsaminga.
Lokal luftforureining Tiltak Utsleppsområde Ansvar
Kartleggje kjelder til luftforureining og Kommunen Planavd. og Os føre tilsyn med desse, òg utgreie lokal luftforureining. totalt brannvesen (geografisk)
Kartleggje privat vedfyring som kjelde til luftforureining. Kommunen Os brannvesen og Innføre panteordning for å stimulere til at gamle omnar totalt rådmann vert bytta ut med nye omnar med lågare utslepp. (geografisk)
Gjennomføre ei føreseieleg og målretta areal- og Kommunen Planavd. transportplanlegging i tråd med sentrale og regionale totalt føringar. (geografisk)
Utslepp til grunn Tiltak Utsleppsområde Ansvar
Utarbeide gode sikrings- og oppryddingsrutinar for å hindre Kommunen totalt Planavd. og Os forureining av grunn. (geografisk) brannvesen Kartlegge alle områder som kan vere ein potensiell risiko Kommunen totalt Planavd. for forureining ved arealbruksendringar (geografisk)
Kommunen skal avklare roller internt i eigen organisasjon Eiga verksemd Rådmann knytt til forureining. Lokal forureiningsmynde skal sikrast naudsynt kompetanse og ressursar for å handtere forureining.
side 77 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
Avfall Tiltak Utsleppsområde Ansvar Vidareutvikle rutinane for sortering og handtering av Eiga verksemd og Tekniske tenester avfallet (plast- og matavfall) i kommunen for å kommunen totalt maksimere gjenvinningsgraden. (geografisk) Stimulere til driftsrutinar for oppsamling av Kommunen totalt Kulturavd. gummigranulat på private kunstgrasbanar og andre (geografisk) liknande anlegg. Innføre plikt til oppsamling på alle offentlege anlegg. Innføre kjeldesortering av plast, papir, metall og Eiga verksemd Rådmann organisk avfall i kommunale resultateiningar. Kartlegge forsøpling av hav, vassdrag og grunn. Kommunen totalt Planavd. og Os Opprydding av slike område. Utarbeide rutinar for (geografisk) brannvesen overvaking og stopp av medviten forsøpling. Vurdera metodar for vegvasking i folketette områder, Kommunen totalt Tekniske tenester slik at ei får betre luftkvalitet og mindre spreiing av (geografisk) mikroplast.
Miljøgifter Tiltak Ansvar Ansvar Starte miljøovervaking og informasjonsarbeid for å Kommunen totalt Helsetenester ha oversikt over og avgrense bruken av farlege (geografisk) og kjemikalia. eigen verksemd Stanse all bruk av produkt som inneheld Eiga verksemd Innkjøp og avtaler miljøgifter innan 2025.
Auke kunnskapen i eiga verksemd rundt miljø- Eiga verksemd Helsetenester merking og produktkontrolloven. Sjå til miljø- merker for å ta miljøvenlege val. Stille krav til småbåthamner om registrering og Kommunen totalt Planavd. dokumentasjon om bruk og utslepp av miljøgifter. (geografisk) Stogge bruken av plantevernmiddelet «Roundup» Kommunen totalt Helsetenester og innan 2025. (geografisk) og eiga landbrukskont. verksemd
Natur- og biologisk mangfald Tiltak Utsleppsområde Ansvar Implementere nasjonale mål for naturmangfald i all Kommunen totalt Planavd. planlegging og arealforvaltning. (geografisk) Kartleggje kva aktivitetar som trugar naturmangfaldet i Kommunen totalt Planavd. Os kommune. (geografisk)
side 78 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
Oppdatere kartgrunnlaga for arealtypar som Kommunen totalt Rådmann (geografisk) Jordbruksareal Viktige naturtypar Skogsområder med høg verdi for vilt Våtmarker og myr Biogeografiske regionar Viktige landskap (visuell verdi) Kulturminnemiljø/kulturlandskap Oppdatere bonitets- og markslagskart for å sikre Kommunen totalt Landbrukskont. berekraft i jordbruket. (geografisk) Utarbeide en grafisk framstilling som viser utvikling Kommunen totalt Planavd. av arealbruk i Os over dei siste 50 åra. (geografisk)
Utarbeide kommunedelplan for berekraftig akvakultur i Kommunen totalt Planavd. kommunen. (geografisk)
side 79 av 80 KLIMA, ENERGI OG MILJØPLAN RAPPORT
11 VEDLEGG: KREDITERING AV BILETE NYTTA I PLANEN
Os kommune ønskjer å rette ein stor takk til alle som tok del i fotokonkurransen på Instagram, «#klemOs». Framside: #klemOs v/ Julius Kumpys Bilete 1: #klemOs v/ Morten Lillegraven Bilete 2: Asplan Viak Bilete 3: #klemOs v/ Camilla Hamre Bilete 4: #klemOs v/Karete Andersen Bilete 5: #klemOs v/ Karete Andersen Bilete 6: #klemOs v/ Hjørdis Lyssand Bilete 7: #klemOs v/Marie Oen Bilete 8: #klemOs v/Hjørdis Lyssand Bilete 9: #klemOs v/Lene Heggland Bilete 10: #klemOs v/Kristoffer Solø Bilete 11: #klemOs v/Camilla Hamre Bilete 12: #klemOs v/Karete Andersen Bilete 13: #klemOs v/ Ingjerd Mosaker
side 80 av 80