KRAŚNIK

1377 odnik po mieście w e prz KRAŚNIK

KRAŚNIK – spokojnie, bezpiecznie, malowniczo 4 Z czego słynie Kraśnik 4 Legenda o Janie i Cecylii 5 Tabulatura organowa Jana z Lublina 6 24 Pułk Ułanów 6 Ręcznie formowana cegła 7 Łożyska eści 13 Maliny 14 Wioska dziecięca SOS 16 Festiwal Pieśni Patriotycznej 17 Kraśnik Blues Meeting

17 Kalendarium historyczne

20 Historia 24 Pułku Ułanów Spis tr

24 Historia Żydów kraśnickich 29 Miejsca Kultu

33 Znane postacie historyczne 33 Dymitr Gorajski 35 Jan Tęczyński 35 Jan Baptysta Tęczyński 37 Erazm Otwinowski 39 Jan Zamoyski 44 Jan z Lublina 45 Isaac Bashevis Singer 47 Ksiądz Stanisław Zieliński

49 Kraśnickie zabytki 49 Kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny 51 Kościół pw. Ducha Świętego 52 Synagogi 53 Obóz zagłady 54 Wzgórze zamkowe 55 Pomnik Marszałka Józefa Piłsudskiego

57 Muzea w Kraśniku 57 Muzeum Regionalne 58 Muzeum 24 Pułku Ułanów 59 Muzeum Świętego Floriana

60 Turystyka 60 Zalew Kraśnicki 61 Baza sportowa 62 Ścieżki rowerowe 63 Baza noclegowa 64 Szlaki rowerowe 64 Kazimierz Dolny – Kraśnik 64 Centralny Szlak Rowerowy Roztocza 65 Szlaki piesze 65 Szlak Świętego Jakuba 66 Szlak Chasydzki 66 Szlak Jagielloński 67 Szlak Frontu Wschodniego 68 Wędkarstwo

69 Miasta partnerskie

73 Ważne telefony FŁT Urzędów Puławy

, , W Opole arszaw Lubelskie a Tsubaki - Hoover

H czna Klono wa abry F MOPS a 3 Stadion w FKS „Stal” ażo MOSIR SP oj. a nr 6

Gar Targowisko w ców aldzka Urzędo

wskiego w o Metalo Starostwo unalna Miejskie

ZS nr 5 Żwirki i Wigury Powiatowe alidów W

unw om a Powiatowy Inw

w Urząd Pracy B K Rondo wska Gr

to Pamięci Ofiar Łożysk CKIP Dekuto Al. Niepodległości Wołynia

ka Al.Niepodległości Ballad wskiego

Spor B o Moniuszki yn

adzkiego y

wicza

acławic Szpitalna wiatk Sikorskiego Leśna

R kiego ej POLICJA K ZS nr 3

w kie ac o Zaw K

1 w onopnic kiego Styki Matejki B Szkoła Policealna Sło wicza

Północna ZS nr 2 H Mic Orzeszk

B uwima Mała asic T Słowackiego Spacer

a kiej Sienkie

Kr

w

wicza o 2 o Piasto

B yszyńskiego

a Cicha Zielona w Dębo a a

ks. Popiełuszki aspr Norwida

w K wska wicza Miedziana Sienkiewicza Kr Sienkie czna

asińskiego Różana

kard. W kard. Gmeiner

Słoneczna Gim. nr 1 Makuszyńskiego ety Al. Młodości asztano

K

Kr wicza asińskiego Wioska Dziecięca Żeromskiego Energ

Zachodnia kie Reymonta

SOS ogodna P

Mic Kraszewskiego Nałkowskiej . Zielińskiego .

ks Staffa Francuska yspiańskiego Graniczna Węgierska Asnyka W Gałczyńskiego Graniczna Kraśnickie Graniczna Przedsiębiorstwo Wodociągów Kaczmarskiego Miodowa i Kanalizacji Karmelowa Chłodna

Stelmaszczyka Widok

Chłodna

Chłodna Dzierzkowice Annopol Józefów rz. Wyżnica Nadstawna

a w Budzyńska o k

Świer a SP nr 3 Dług

Urzędo

ZALEW wska

wa KRAŚNICKI ko Piask Świer

Nadstawna o w

a

Jagiellońska

Kraśnik, dzielnica fabryczna Rumiank Nadrzeczna Piask o w o a w a a w 1 Pomnik ofiar hitleryzmu, ul. Sikorskiego o Al. T Mak y ysiąclecia

austyn Obóz koncentracyjny w Budzyniu . F 2 Pr św usa rz. Wyżnica 3 Pamiątkowa tablica ku czci pomordowanych w Budzyniu a w No 15 SPZOZ Filaretów nika Koper ChopinaDw or akaUłańska eja Mieszka I R a w SPZOZ KRAŚNIK, DZIELNICA LUBELSKA No 15 Kościół pw.Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny 1 Klasztor Kanoników Regularnych 2 Pomnik ku czci Marszałka Józefa Piłsudskiego nika 3 Najstarszy cmentarz żydowski Koper 4 Kościół szpitalny pw. Ducha Świętego ChopinaDw or 5 Łaźnia żydowska akaUłańska 6 Wielka Synagoga, Mała Synagoga, Obóz pracy „Synagoga” eja MieszkaHarcerska I R a 7 Kapliczka przydrożna z figurą św. Floriana w 14 oSądo Al. T 8 Stary cmentarz żydowski ysiąclecia oszar w 9 Muzeum 24 Pułku Ułanów K a Osterwy 10 Głaz pamiątkowy poświęcony 100 rocznicy śmierci Tadeusza Kościuszki Sąd Rejonowy 11 Muzeum Regionalne hodnia Urzędo Prokuratura 12 Zamczysko Sądo Nowy cmentarz żydowski Przec 13 a wska Spółdzielcza w w a 14 Wartownia 24 Pułku Ułanów (USC) o k J wskiego 15 Koszary 24 Pułku Ułanów ar agiellońska P Park hano oc SP nr 2 im. Jana Pawła II K Gim nr 2

Oboźna Stadion Lubelska H „TĘCZA” H Ar Targowisko mii Kr Łąk Oboźna owa Miejskie ajo Lubelska w a ej w a Mosto w opo 3 F o na Str estiw12 Pod Kr Ok w Zgoda ug wska Niecałaalna ańco a W w 1 o esoła Pl. Surdackiego alo Zamk ak a Klasztor 2 amiczna Pułaskiego Kr LubelskaGr w w a a olności odzka Cer WąskaPl. W BóżnicznaRatuszo P Amfiteatr Wierzbo Nar Mleczarskaolna wa Cmentar Szkolna 4 Olejna uto Rybna w wicza na a Kościuszki Bagno ałowa 10 a 6 ka W Zaklik SP nr 1 9 w 5 Piłsudskiegocerska ażac Szewska y odo Skośna o 11 R 8 Str wska Ogr a Śliska 7 wska Miła oma Dąbr Krzyw ka Sze c asna odlesianka Str J P owskiej Wiosenna Rzeczy Sze ojna

wska Spok

odleska P Wider 13 Dolna lika KRAŚNIK spokojnie, bezpiecznie, malowniczo

Miasto Kraśnik stanowią dwie odległe od siebie o kilka kilometrów dzielnice położone na wzgórzach okalających dolinę Wyżnicy (Wzgórza Urzędowskie). W okolicach miasta swój początek ma piękne krajobra- zowo Roztocze Zachodnie. Kraśnik leży w odległości 49 km na południowy zachód od stolicy województwa – Lublina. W mieście krzyżują się dwie drogi krajowe: nr 29 Lublin–Kielce i nr 74 Lublin–Rzeszów. Najbliższe lotniska: Świdnik – ok. 70 km, Jasionka koło Rzeszowa – 125 km, Warszawa – 200 km, Kraków – 229 km. Z CZEGO SŁYNIE KRAŚNIK? Legenda o Janie i Cecylii Jan Baptysta był jedynym synem właściciela Kraśnika Stanisława Gabriela Tęczyńskiego. Zapobiegliwy ojciec, pełniący godności kasztelana lwowskiego, starosty lubelskiego, wojewody krakowskiego, zadbał o sta- ranne wykształcenie młodzieńca wysyłając go w wieku 16 lat po nauki do Francji. W czasie swojej czteroletniej misji akademickiej Jan Baptysta bawił głównie w Paryżu, odwiedził także Bazyleę i odbył podróż edukacyjną do Hiszpanii. Na Półwyspie Iberyjskim przeżył przygody rodem z powieści płaszcza i szpady. W Madrycie został uwięziony przez inkwizycję, a w Andaluzji nawet skazano go na śmierć. Uszedł na szczęście cało z tych opresji i w roku 1561 powrócił do Kraśnika. Ten rok stał się brzemien- nym dla dalszych losów młodego hrabiego. Umiera ojciec, Jan Baptysta dziedziczy Kraśnik i obejmuje urząd starosty urzędowskiego i lubelskiego.

2 KRAŚNIK - bezpiecznie, spokojnie, malowniczo W tym samym roku król Polski Zygmunt August wysyła młodego dyplomatę do Szwecji z bardzo delikatną misją. Celem polskiego poselstwa, na czele którego stanął kraśniczanin, było uzyskanie przychylności króla Szwecji wobec polskich planów w kwestii Inflant, doprowadzenie do małżeństwa Jana Wazy, brata króla Szwecji Eryka XIV, z polską królewną Katarzyną Jagiellonką oraz wyjednanie pożyczki na pilne potrzeby państwowe Zyg- munta Augusta. Mimo młodego wieku królewski poseł wykonał zadanie z powodzeniem. Ale nie ten fakt zaciążył na jego dalszych losach. Kiedy Jan Baptysta swatał w Sztokholmie Jana z Katarzyną, sam zwrócił uwagę na królewnę Cecylię Wazównę, piękną siostrę Eryka XIV i Jana. O jej nieprzeciętnej urodzie poeta pisał: “Postać Cecylii z królów szwedzkich zrodzonej przedstawia obraz o rysach godnych pożądania. Jak śnieg czoło jaśnieje, oczy błyszczą jak słońce, powabne usta w zawody idą o uśmiech z różami ...”. Młody Tęczyński, wykształcony, przystojny dyplomata znany na dwo- rach europejskich, miał wszelkie dane ku temu, aby starać się o rękę pięknej Szwedki. Względy królews- Jan i Cecylia w zamkowym ogrodzie. kiej siostry starał się pozyskać muzyką i serenadami. Gdyby udało mu się Rycina. Antoni Leszczyński, XIX w.

3 KRAŚNIK - przewodnik po mieście zdobyć rękę Wazówny, spowinowaciłby się z dynastią Wazów, a za szwagra miałby księcia Jana Wazę skoligaconego przez żonę z domem Jagiellonów. Niczego lepszego nie mógł sobie wymarzyć. Wydaje się, że Jan Baptysta wywarł na Cecylii pewne wra- żenie i zapewne nie był jej obojętny. Związek ten spotkał się również z wyczuwalną aprobatą monarchy szwedzkiego. Pod koniec roku doszło do wstępnej umowy przedślubnej Wazówny z Tęczyńskim, na mocy której Cecylia miała otrzymać w posagu 100 000 talarów, zaś przyszły małżonek miał wypłacać królewnie 6 000 talarów rocznej renty. Niestety, obowiązki poselskie nakazywały hrabiemu rychły powrót do kraju, co sprawiło, że prawdopodobnie nie zdążył zapewnić sobie przyrzeczenia małżeństwa, choć z okazji zaręczyn wybito nawet medal z wizerunkiem Jana i Cecylii autorstwa słynnego rzeźbiarza Stevena van Herwijcka. Tęczyński przez Finlandię i Inflanty wrócił na Litwę i złożył rezydującemu w Wilnie Zyg- muntowi Augustowi stosowne raporty, licząc także na pomoc władcy w sta- raniach o rękę Cecylii. Monarcha przyjął meldunek posła raczej chłodno, bo i sytuacja polityczna mocno się skomplikowała. Szwedzi niespodzie- wanie szerzej zainteresowali się Inflantami i źle przyjęli plany polskiego króla zamierzającego sprzymierzyć się z Danią, z którą byli przecież w konflikcie. Na domiar złego Jan Waza, książę finlandzki, również chciał przyłączyć do swych ziem część Inflant. Nie spodobało się to Erykowi XIV, który wkrótce uwięził swego brata i jego małżonkę Katarzynę na zamku Gripsholm niedaleko Sztokholmu, co z kolei bardzo rozsierdziło polskiego króla zaniepokojonego losem siostry. Sprawy zaczęły się coraz bardziej komplikować. W tej jakże trudnej sytuacji młody Tęczyński powinien zaniechać swych planów poślubienia Cecylii, tym bardziej, że już wcześniej starał się o rękę córki Mikołaja Czarnego Radziwiłła, a król Zygmunt August chętnie by widział małżeństwo Tęczyńskiego z Radziwiłłówną. Obiecał nawet Radziwiłłowi, że na najbliższej sesji Sejmu nie zapomni o jego przyszłym zięciu. Jakoż istotnie, Jan Baptysta Tęczyński do swego tytułu starosty lubel- skiego dodał niebawem tytuł wojewody bełskiego, stając się najmłodszym w tym czasie senatorem Rzeczypospolitej. Groźna sytuacja polityczna nie osłabiła jednak woli hrabiego z Tęczyna realizacji ambitnych planów osobistych. Choć ponownie dostąpił z woli króla godności poselskiej, tym razem z zadaniem dotarcia do Kata-

4 KRAŚNIK - bezpiecznie, spokojnie, malowniczo rzyny, więzionej wraz z mężem przez Eryka XIV, powstrzymywany był przez monarchę przed podjęciem podróży ze względu na blokadę Szwecji przez flotę duńską. “Gdy stan i podłoże spraw, któreśmy wierności Waszej powierzyli inny już obrót wzięły - pisał do Tęczyńskiego król polski w maju 1563 r. – nie widzimy potrzeby wdawać się z królem JMci Szwedzkim w dalsze układy. Wolą naszą jest, abyś Wierność Waszą od poselstwa i drogi do Szwecji w tym czasie się wstrzymał. Poselstwo bowiem to w dzisiejszych okolicznościach nie mogłoby się odprawić ani z należytą nam godnością, ani nawet z bezpieczeństwem osoby Waszmości”. Zakochany Tęczyński zignorował jednak pisma królewskie, dopu- szczając się jawnego aktu niesubordynacji. Miłość do Cecylii zwyciężyła i z początkiem września roku pańskiego 1563 gotów już był do podróży do Szwecji. Plany miał zapewne poważne, a i ręka szwedzkiej królewny była bardzo kosztowna. Aby zdobyć fundusze na wyprawę weselną “darował wieczyście” (zapewne za pożyczki) miasto Kraśnik wraz z zamkiem i okoli- cznymi wsiami swoim stryjom Janowi i Andrzejowi Tęczyńskim. Imponujący orszak złożony był z około stu osób. Znajdował się wśród nich wspomniany Jan Tęczyński, starosta rohatyński, Mikołaj Tarło, chorąży przemyski, Krzysztof Wodzisławski, Jan Przypkowski, Marcin Świerczewski oraz pochodzący z Liśnika Dużego Erazm Otwinowski, dworzanin Tęczyńskich i znany poeta renesansowy. Byli również Szwajcar Leo Curio, Anglik Jerzy North i dwaj Szwedzi, z których jeden nazywał się Olaf Jakobsen. Z Kazimierza Dolnego wyprawa dotarła Wisłą do Gdańska. Tutaj umówiono się z kapitanem Dirc- kiem Storem, który zgodził się poprowadzić statek do Szwecji. Towarzystwo zaokrętowało się prawdopodobnie 10 września 1563 r. Tęczyński nie mógł wybrać bardziej niesprzyjającego mo- mentu. Już 5 sierpnia z Kopen- hagi wypłynęła licząca 33 okręty flota duńska pod dowództwem admirała Pedera Skrama, starego wilka morskiego. W tym samym Rozstanie Tęczyńskiego z Cecylią. czasie ze Sztokholmu wyruszyła Rys. Marii Urszuli Krasińskiej, 1822 5 KRAŚNIK - przewodnik po mieście pod dowództwem admirała Jakoba Baggego flota szwedzka licząca 27 okrętów. Obie flotylle jakiś czas krążyły po morzu unikając starcia. Do bitwy doszło 11 września 1563 r. Starcie to przeszło do historii wojen morskich na Bałtyku pod nazwą bitwy koło Gotlandii. Nie było w niej zwycięzcy. Obie strony przypisywały sobie sukces. Szwedzi zadali wprawdzie Duńczykom dość dotkliwe straty, ale opuścili pole bitwy i odeszli pod Sztokholm. Flota duńska pozostała na Bałtyku i nadal blokowała wybrzeże Szwecji. 17 września, w piątek po południu, dwa duńskie okręty wojenne kapitanów Fransa Iversena i Jerge- na Jensena napotkały statek wiozący Polaków. Flota duńska zaatakowała statek Tęczyńskiego, ostrzeliwując go w pobliżu Bornholmu. Sytuacja stała się naprawdę groźna. Nasz statek, prawie w ogóle nieuzbrojony, nie miał żadnych szans. Podróż do Szwecji została brutalnie przerwana, a Polacy zostali zmuszeni do przyłączenia się do floty duńskiej. Następnego dnia, w sobotę 18 września, Tęczyński mimo wzburzonego morza wysłał do admirała Pedera Skrama trzech szlachciców. Poinformowali oni admirała,

że wyprawa płynie do ... Finlandii do księcia Jana, zgodnie z poleceniem króla polskiego zaniepokojonego losem uwięzionych siostry i szwagra w zamku Gripsholm. Peder Skram nie dał się jednak wyprowadzić w pole. Zażądał ofi- cjalnych dokumentów i “listu żelaznego” od króla duńskiego Fryderyka II, zezwalającego na podróż po Bałtyku. Takich dokumentów Polacy rzecz jasna nie mieli. W niedzielę przesłuchano kapitana polskiego statku Dircka Sto- ra. Przyznał on, że podróż była dla niego wielkim ryzykiem, ale dodał, że Tęczyński zapewniał mu bezpieczeństwo. Następne dni upłynęły na wizytach i rewizytach. Tęczyński wygłaszał mowy po łacinie i wznosił toasty za zwycięstwo króla duńskiego i pol- skiego. Podejmował Duńczyków na pokładzie swego statku z iście polską gościnnością. Nie robiło to jednak na nich większego wrażenia – wciąż zastanawiali się, co polski statek robi na szwedzkich wodach. Na dodatek król duński, na wieść o pojmaniu Polaka zmierzającego do Szwecji, powziął podejrzenie o nieszczerości polskiego króla. Czyżby Polska za plecami Da- nii utrzymywała z odwiecznym wrogiem jakieś tajemne kontakty? 22 września Tęczyński wraz ze stryjem udali się na flagowy okręt duński. Przyjęci zostali salutem armatnim i biciem w bębny. Spędzili z admirałem Pederem Skramem trzy godziny. Tęczyński rozdał 40 florenów

6 KRAŚNIK - bezpiecznie, spokojnie, malowniczo węgierskich. Jego stryj został na noc na okręcie jadł i pił przy stole admi- ralskim. Nazajutrz, opuszczając pokład, wręczył kapitanowi 10 florenów. Rozmowy toczyły się dalej. Tęczyński już to proponował, że zostawi na czas podróży do Finlandii zakładników, już to żądał, aby przedstawio- no go monarsze duńskiemu. Admirał nie dał wiążącej odpowiedzi. Przeci- wnie, rozdzielił Polaków pomiędzy Duńczyków. Tęczyński ze łzami w oczach patrzył jak jego towarzyszy podzielono na grupy: jedną liczącą 50 osób i dwie po 20 i rozmieszczono na okrętach duńskich. Dokumenty i rzeczy, mimo gwałtownego sprzeciwu Tęczyńskiego, zostały opieczętowane. Nastąpiły właściwe dni niewoli. Okręty duńskie nadal krążyły po morzu, oczekując na wynik działań wojennych na lądzie. Na dodatek na jesiennym Bałtyku panowały fatalne warunki, a zachodnie sztormowe wiatry uniemożliwiały dostarczenie jeńca do Kopenhagi, bowiem jak pisze Bartłomiej Paprocki: “żadną miarą prze silną niepogodę i odmianę wiatrów do tego przyjść nie mogli, tak że aż po świętym Marcinie na morzu musieli trwać, gdzie już nie bywa żadna nawigacja, jedno komu niewola. Ci, co się na morzu postarzeli, nie pamiętali takich odmienności wiatrów, jakie się były natenczas trafiły”. Dopiero w drugiej połowie listopada flota zawinęła do Kopenhagi. Wieść o pojmaniu Polaków dotarła do Polski poprzez księcia pruskiego

Albrechta. Zygmunt August niezwłocznie wystosował do monarchy duńskiego list, w którym wyjaśniał, że Tęczyński płynął do Szwecji prywatnie, a jego wyprawa nie miała politycznego charakteru, chciał po prostu poślubić szwedzką księżniczkę. W następnym liście datowanym 10 grudnia 1563 r. pisano, że pol- ski szlachcic może swobodnie podróżować. Do Danii udała się delegacja polska, która miała wynegocjować uwolnienie Tęczyńskiego. Sprawa nabrała w Polsce wielkiego rozgłosu. Ośmiu senatorów: prymas Jakub Uchański oraz Filip Padniewski arcybiskup krakowski, Albert Staroźrebski biskup chełmski, Marcin Zborowski kasztelan krakowski, Spytek Jordan wojewoda krakowski, Janusz Kościelecki wojewoda sieradzki, Jan Dąbrowski wojewoda lubelski i podkanclerzy Piotr Myszkowski podpisali list do króla Fryderyka II. Tekst, w którym domagali się szybkiego uwolnienia Tęczyńskiego, odczytany został w Senacie. Fryderyk II, zanim jeszcze otrzymał listy z Polski, podjął decyzję o zwróceniu wolności zatrzymanym Polakom. Niestety, decyzja przyszła zbyt późno. Jan Baptysta Tęczyński zmarł w Kopenhadze w wieku 23 lat wstrząsany gorączką, nękany smutkiem i żałością. Nie jest wykluczone również,

7 KRAŚNIK - przewodnik po mieście że zmarł od panującej w stolicy Danii zarazy. Pozostali Polacy zostali zwolnieni po Bożym Narodzeniu. Stryj zmar- łego wojewody bełzkiego Jan Tęczyński 25 stycznia 1564 r. zdał spra- wę w Sejmie z niefortunnej wyprawy. Wśród posłów znajdował się Mikołaj Czarny Radziwiłł, który w liście do syna napisał później nie bez przekąsu, że Tęczyński zamiast szwedzkiej księżniczki zakosztował śmierci. Ciało zmarłego wojewody bełskiego sprowadzono do Polski. Po czym z Gdańska Wisłą przewieziono do Kazimierza. Następnie orszak żałobny udał się wozami konnymi do rodzinnego Kraśnika. W kościele parafialnym ciało Tęczyńskiego, jak podał Kochanowski, “między sławne dziady poczci- wie włożono”. Historię tej miłości i nieszczęśliwej podróży opisał wkrótce bliski przy- jaciel Tęczyńskiego Jan Kochanowski w utworze Pamiątka wszystkimi cnotami hojnie obdarzonemu Janowi Baptyście hrabi na Tęczynie. W epoce roman- tyzmu historia odżyła i stała się kanwą powieści historycznej Juliana Ursyna Niemcewicza pt. Jan z Tęczyna. Legenda o śmierci Jana Baptysty Tęczyńskiego to nie tylko historia niespełnionej miłości. Jest niemal pewne, że epilog tragicznych losów słynnego kraśniczanina wywarł niebagatelny wpływ na historię Polski. Wydaje się wielce prawdopodobne, że gdyby Tęczyński przeżył bałtycką podróż i poślubił Cecylię Wazównę, mógłby w maju 1573 r. podczas pierwszej wolnej elekcji ubiegać się o polski tron po śmierci zmarłego bezpotomnie

Zygmunta Augusta. Mógłby liczyć na poparcie znacznej część szlachty, chcącej, aby dziedzictwo wygasającej właśnie dynastii Jagiellonów przejął Polak. Kandydatura Tęczyńskiego byłaby poważną konkurencją dla Fran- cuza, Henryka Walezego. Na jego korzyść przemawiały; wiek, wykształ- cenie, majątek, niemałe już doś- wiadczenie w dyplomacji oraz fakt, że był w owym czasie najmłodszym senatorem Rzeczpospolitej. Z powodu śmierci Tęczyńskiego, żadna poważna kandydatura polskiego szlachcica na króla nie została wysunięta. Idąc tym tokiem myślenia można domniemywać, że ścisły Fot. Domniemany nagrobek Jana i Cecylii związek dworów, polskiego i szwe- w Kościele pw. WNMP w Kraśniku. 8 KRAŚNIK - bezpiecznie, spokojnie, malowniczo dzkiego, mógłby doprowadzić do pokoju między narodami na wieki. Niestety stało się inaczej i już niespełna 100 lat później Kraśnik został zniszczony przez nomen omen potop szwedzki. Cynową trumnę ze zwłokami Tęczyńskiego szwedzcy żołnierze wyjęli z grobu, mając nadzieję, że jest ze srebra, a następnie porzucili na cmentarzu. Ówcze- sny proboszcz kraśnicki z połamanych kawałków cyny kazał ulać sześć ogromnych lichtarzy i te do dziś w wielkim ołtarzu widzieć można. Cecylia Wazówna, mimo iż wkrótce wyszła za mąż i dochowała się licznego potomstwa, nie zapomniała o dawnej miłości. W 1592 r. bawiła w Krakowie na weselu swojego bratanka Zygmunta III Wazy i Anny Habsburżanki. Jak głosi legenda, w owym czasie odwiedzić miała w Kraśniku grób swego ukochanego. Ślady tej wizyty znajdujemy w obszer- nej relacji z wizytacji kościoła kraśnickiego przeprowadzonej przez biskupa Franciszka Jaczewskiego, gdzie możemy przeczytać, że – jak podanie niesie: “Nawiedzając grób swego narzeczonego, Cecylia ten skromny nagrobek mu postawiła, a sama wstąpiła do klasztoru.” Do dzisiaj możemy podziwiać w kościele pw. Wniebowzięcia Naj- świętszej Maryi Panny w Kraśniku niezwykły nagrobek, na którym dwie wyrzeźbione postacie młodzieńca i dziewczyny obejmują się ramionami tworząc kształt serca.

Tabulatura organowa Jana z Lublina Tabulatura organowa Jana z Lublina pochodzi z ok. 1538– 1548 r. Zbiór ten, stanowiący najcenniejszy zabytek muzyczny XVI-wiecznej Polski, do XVIII wieku był w posiadaniu kanoników regularnych w Kraśniku, następnie w zbiorach prywatnych. Obecnie dzieło znajduje się w Bibliotece Naukowej Polskiej Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Nauk w Krakowie. Zabytek pochodzi z klasztoru Kano- ników Regularnych w Kraśniku, został sporządzony prawdopodobnie przez jed- nego z tamtejszych organistów – Jana z Lu- blina – o czym świadczy napis na oprawie Tabulatury. Samo dzieło stanowi zbiór swobod- nie zestawionych utworów, bez wyraźnie Tabulatura organowa Jana z Lublina, 1548 r. zaznaczonego planu tematycznego. Tabu- 9 KRAŚNIK - przewodnik po mieście latura Jana z Lublina jest najobszerniejszą (260 kart) tabulaturą organową XVI-wiecznej Europy. Zawiera ona ok. 300 utworów muzycznych. Spotyka- my wśród nich kompozycje pochodzenia polskiego, francuskiego, włoskiego, hiszpańskiego. Na końcu tabulatury znajdują się ćwiczenia z dziedziny kompozycji i improwizacji organowej oraz wskazówki o strojeniu organów.

Ręcznie formowana cegła W Kraśniku działa kilka manu- fakturowych cegielni produkujących tradycyjnymi, znanymi od setek lat technikami. Powstaje w nich cegła z glin lessowych – nie tylko jako materiał typowo budowlany, ale także dekoracyjny. Z niej właśnie odres- taurowano kilkadziesiąt lat temu Zamek Królewski w Warszawie. Ze względu na charakterystykę wykorzystywanego surowca kraśnickie

cegielnie eksportują swoje produkty za granicę. Tutaj też została wyko- nana największa ręcznie formowana cegła na świecie wpisana do księgi

światowych rekordów.

Łożyska Fabryka Łożysk Tocznych Kraśnik S.A. powstała w 1948 r. Jest największym i najstarszym producentem łożysk tocznych w Polsce. Produ- kuje łożyska głównie dla motoryzacji, energetyki, hutnictwa, górnictwa, rolnictwa, przemysłu stoczniowego oraz przemysłu zbrojeniowego. Wysokiej jakości wyroby FŁT znajdują nabywców w kilkudziesięciu krajach świata. Pro- ces przekształceń zapoczątkowany w 1995 r. sprawił, że Fabryka Łożysk Tocznych z przedsiębiorstwa państwowego przeobraziła się w sprawnie działającą spółkę akcyjną.

10 KRAŚNIK - bezpiecznie, spokojnie, malowniczo Miarą jakości FŁT jest certyfikat wydany w 1996 r. potwierdzający zgodność z międzynarodową normą ISO 9001. Ponadto w 2002 r. spółka otrzymała certyfikat na zgodność z wymaganiami ISO/TS 16949, który kwalifikuje ją do najwyżej uprzywilejowanych dostaw- ców branży motoryzacyjnej. W 2013 roku Agencja Rozwoju Przemysłu podpisała z firmą Xiangyang Automobile Bearing, kontrolowaną przez Tri-Ring Group Corporation umowę o sprzedaży 89,15% akcji FŁT. Maliny Region kraśnicki jest znany z uprawy malin. W samym tylko Urzędowie, gminie oddalonej o 7 km od Kraśnika, plantacje obejmują 600 ha, a roczne zbiory sięgają 6000 ton. Okolice Kraśnika to jeden z dwóch największych terenów uprawy tego owocu w Europie. Każdego roku, po zakończeniu zbiorów, władze powiatu kraśnickiego organizują "Święto Malin", aby podkreślić znaczenie, jakie dla tutejszej gospodarki mają owoce miękkie. Dużą popularnością cieszą się także uprawy porzeczki, wiśni i jabłek.

Wioska Dziecięca SOS Jest jedną z form opieki całkowitej nad dziećmi osieroconymi i opuszczonymi w naszym kraju. Założenia ideowe Wiosek Dziecięcych SOS określają następujące zasady wychowawcze: naturalne rodzeństwa nie są rozdzielane, a rodzina wioskowa żyje we własnym domu i jest częścią społeczności wioskowej. W tych warunkach rozwija się w dzie- ciach poczucie bezpieczeństwa i własnego miejsca. Wioska kraśnicka otwarta jest na współpracę ze środowiskiem lokalnym. Nie jest ogro- dzona, plac zabaw i boiska sportowe dla dzieci dostępne są także dla mieszkańców miasta. Dzieci z miasta korzystają z wioskowych placów zabaw i obiektów sportowych. Rodziny wioskowe przyjaźnią się z rodzi- nami z miasta. Corocznie Stowarzyszenie SOS Wioski Dziecięce organizuje imprezę integracyjną "Bieg Po Uśmiech". Pierwsza Wioska Dziecięca SOS w Polsce powstała w 1984 r. w Biłgo- raju. W roku 1988 rozpoczęto budowę Wioski Dziecięcej SOS w Kraśniku. Zajmuje ona powierzchnię około 5 ha.

11 KRAŚNIK - przewodnik po mieście

24 Pułk Ułanów 24 Pułk Ułanów im. Hetmana Stanisława Żółkiewskiego powstał z 214 Pułku Ułanów Armii Ochotniczej, który został powołany do życia 6 lipca 1920 r. rozkazem Głównego Inspektora Armii Ochotniczej generała Józefa Hallera. Organizatorem i pierwszym dowódcą 214 Pułku Ułanów Armii Ochotniczej był płk Tadeusz Żółkiewski – potomek Hetmana Wielkiego Koronnego Stanisława Żółkiew- Sztandar 24 Pułku Ułanów skiego. Żołnierze Pułku uczestniczyli z sukcesami w wojnie polsko-bolszewickiej. Po zakończeniu działań wojennych, w uznaniu wartości bojowych 214 Pułk Ułanów Armii Ochotniczej został przemiano- wany na 24 Pułk Ułanów i skierowany do Żółkwi. 4 kwietnia 1922 r. siedzibą Pułku ostatecznie został Kraśnik. Od początku stacjonowania w Kraśniku obecność Białych Ułanów była bardzo zauważalna. Pułk czynnie uczestniczył w życiu miasta, pomagając przy zbieraniu datków, akcjach dobroczynnych czy organizo- waniu opraw wojskowych podczas świąt kościelnych i państwowych. Okres pokoju wykorzystywano głównie na systematyczne szkolenie bojowe. W marcu 1937 r. postanowiono, że 24 Pułk Ułanów wraz z 10 Pułkiem Strzelców Konnych z Łańcuta utworzą pierwszą w Polsce brygadę zmotoryzowaną. Pod dowództwem pułkownika Kazimierza Dworaka przy- gotowano doświadczalną jednostkę na zbliżający się nieuchronnie spraw-

12 KRAŚNIK - bezpiecznie, spokojnie, malowniczo dzian, jakim miała być agresja III Rzeszy na Polskę. W kampanii wrześniowej pierwszy bój Pułk stoczył 1 września 1939 r. pod Jordanowem i Wysoką, a trzy dni później walczył pod Kasiną Wielką. Od 8 września toczył walki pod Łańcutem, Rzeszowem, Dobro- cinem oraz w rejonie Lwowa. 17 września 1939 r., po zakończeniu walk, 10 Brygada dostała rozkaz przemarszu w kierunku południowym. 19 września przekroczyła granicę węgierską, docierając do Komarom, gdzie żołnierze 24 Pułku Ułanów z Kraśnika zostali internowani. W ramach organizowanej w roku 1940 Armii Polskiej we Francji, w miejscowości Mondragon rozpoczęto odbudowę Pułku. Po kapitulacji Francji, Pułk został ewakuowany na pokładzie angielskiego statku “Royal Scotsman” do Szkocji, gdzie został przekształcony w pułk pancerny i włą- czony w struktury formowanej właśnie dywizji pancernej. Działając w ramach 10 Brygady Kawalerii Pancernej 1 Dywi- zji Pancernej generała Maczka, żołnierze z Kraśnika stoczyli wiele walk na kontynencie w latach 1944–45. Brali czynny udział w wyzwalaniu Belgii (Tielt, Ruiselede), Holandii (Terover, Breda, Moerdijk) i Francji (Cramesnil, Cauvicourt, La Croix, Chambois). Wojnę 24 Pułk Ułanów zakończył 5 maja 1945 r. na terytorium Niemiec przebywszy całą kampanię na Zachodzie.

7 maja 1947 r. nastąpiło w Hanowerze uroczyste pożegnanie sztandaru i rozwiązanie Pułku. Bohaterskie czyny żołnierzy 24 Pułku Ułanów z Kraśnika są wciąż żywe w pamięci mieszkańców wyzwalanych miejscowości Zachodniej Eu- ropy, czego świadectwem jest podpisanie, z inicjatywy strony belgijskiej, umowy partnerskiej między władzami Kraśnika i Ruiselede 3 maja 2004 r. Pamiątkowe tablice ku pamięci Polaków zostały odsłonięte 12 września 2004 roku w 60. rocznicę wyzwolenia miasta. Na tabliczkach widnieją nazwiska 5 polskich żołnierzy, którzy zginęli walcząc w ciężkich bojach o Ruiselede w 1944 r. W 2012 r. jedna z ulic w Ruiselede został nazwana Kraśnikstraat na znak przyjaźni miedzy bratnimi miastami. Współpraca jest bardzo ścisła i polega na pielęgnowaniu tradycji historycznych i patrio- tycznych Ułanów z 24 Pułku, edukacji dzieci i młodzieży, wzbogacaniu ofer- ty Muzeum 24 Pułku o nowe eksponaty, które ciągle przekazywane są przez rodziny ułańskie mieszkające w obu krajach. W Kraśniku pamięć o ułanach jest ciągle żywa. Imię 24 Pułku Ułanów nosi Szkoła Społeczna, Kraśnicka Drużyna Harcerzy “GRYF”, Kawaleria Kowalów z Borowa nad Wisłą czy Koło Koleżeńskie.

13 KRAŚNIK - przewodnik po mieście Co roku, w pierwszy weekend lipca, obchodzone jest w Kraśniku Święto Ułańskie. Podczas uroczystości w 2012 r. została odsłonięta pamiątkowa tablica ku czci żołnierzy 24 Pułku Ułanów ufundowana przez społeczeństwo Kraśnika i powiatu kraśnickiego. Znajduje się ona na budynku byłej war- towni Pułku, która pełni obecnie funkcję reprezentacyjną, będąc siedzibą Urzędu Stanu Cywilnego w Kraśniku.

Festiwal Pieśni Patriotycznej Po raz pierwszy zorganizowany w 1969 r. pod nazwą “Festiwalu Pieśni Party- zanckiej”. Nazwę imprezy zmieniano kilka- krotnie. W 1975 r. kraśnicka impreza została przemianowana na Festiwal Pieśni Walki i Pracy. Dwa lata później nastąpiła kolejna zmiana nazwy. Kraśnik był gospodarzem IX Festiwalu Pieśni o Ojczyźnie. Począwszy od 1981 r. na cztery lata zawieszono festi- wal, co miało związek głównie z wpro- wadzeniem stanu wojennego w Polsce. Organizację festiwalu w kraśnickim amfi- teatrze wznowiono na krótko w 1984 r. pod nazwą XIII Krajowe Spotkanie z Pieśnią i Piosenką o Ojczyźnie. W 1985 r. podjęto decyzję o organizowaniu imprezy co dwa lata. Po raz ostatni w tej formule odbyła się w 1987 r. i była to jej XV edycja. Festi- wal przyciągał spore grono artystów z całej Polski i cieszył się dużym zainteresowaniem publiczności. Dlatego więc, w nieco zmienionej formule, z szeroko rozumianym repertuarem patriotycznym, festiwal został reaktywowany. XVI edycja odbyła się 3 maja 2012 r. już pod nazwą Festiwal Pieśni Patriotycznej. W nowej formie festiwal odbywa się co roku. Na deskach kraśnickiego amfiteatru występują zarówno soliści, jak i zespoły wokalne, wokalno- instrumentalne oraz chóry.

14 KRAŚNIK - bezpiecznie, spokojnie, malowniczo Kraśnik Blues Meeting Ogólnopolski festiwal promujący młode talenty muzyczne, propagujący muzykę blues-rockową, który odbywał się w Kraśniku w latach 1999–2005. “Kraśnik Blues Meeting” będzie reaktywowany w 2014 r. Impreza ma na celu promowanie muzyki bluesowej, a także pomoc w wybiciu się młodym twórcom i wykonawcom, którzy mogą zaprezentować swoje umiejętności podczas festiwalu. Kwalif ikacje odbywają się na pod- stawie nadesłanych materiałów demo, a następnie młodzi artyści występują w części konkursowej i są oceniani przez uznanych fachowców z branży muzycznej. Przy okazji walczą o bardzo atrakcyjne nagrody rzeczowe, pieniężne oraz promocję w ogólnopolskich mediach. Oprócz młodych, utalentowanych wykonawców na kraśnickiej scenie występowały takie gwiazdy jak: Dżem, Tadeusz Nalepa, Mira Kubasińska, Nocna Zmiana Bluesa, Gang Olsena, Kasa Chorych, Zdrowa Woda, Easy Rider, Obstawa Prezydenta, Monkey Business, After Blues, Free Blues Band, Riders, Teksasy, Toster Band, Swawolny Dyzio, Blues Flowers, Tortilla Flat, Tipsy Drivers, Electric Blues Band, Sexy Mama, Kidnaper oraz Erich Prochaz- ka ze Słowacji.

KALENDARIUM HISTORYCZNE

Początki Kraśnika sięgają XII wieku i wiążą się z rodem Kraśni- ckich, który według legendy ura- tował mieszkańców przed najaz- dem Tatarów w 1241 r. 26 lipca 1377 roku miasto Kraśnik wraz z okolicznymi wsiami zostało przekazane przez króla Ludwika Węgierskiego Iwanowi i Dymi- trowi z Goraja. Stało się to w bełzkim zamku, a nowi właściciele uzyskali możliwość lokacji mia- XVI wieczna kopia aktu przekazania zamku Goraj sta na prawie magdeburskim. i miasta Kraśnik z przyległościami Dymitrowi i Iwanowi Na początku XV wieku mia- z Klecia przez króla Ludwika Węgierskiego. 15 KRAŚNIK - przewodnik po mieście sto stało się częścią majątku rodu Tęczyńskich, przeżywając rozkwit urba- nistyczny i architektoniczny. Przykładem tego jest Kościół Wniebo- wzięcia Najświętszej Maryi Panny, którego budowę rozpoczęto pod koniec XV wieku. W 1468 r. w Kraśniku, dzięki zakonowi kanoników regularnych spro- wadzonych z klasztoru Bożego Ciała w Krakowie, utworzono największą bibliotekę i szkołę parafialną na Lubelszczyźnie. To właśnie tam powstało jedno z czołowych dzieł kultury polskiego renesansu, słynna na całym świecie – Tabulatura Jana z Lublina. Wiek XVI przyniósł Kraśnikowi szybki rozwój rzemiosła. W 1558 r. miasto znalazło się w rękach Olelkiewiczów-Słuckich. W 1584 r. Alek- sander Słucki dał zgodę na zamieszkanie Żydów w mieście. W 1604 r. Kraśnik przeszedł w posiadanie Zamoyskich i odtąd mia- sto identyfikuje się herbem Jelita. W latach 1758–1761 w miejscu znisz- czonej drewnianej świątyni wzniesiono murowany budynek kościoła Ducha Świętego i szpital dla ubogich z fundacji ordynata Klemensa Zamoyskiego. Na terenie klasztoru Kanoników Regularnych w 1792 r. ukrywał się gen. Tadeusz Kościuszko ścigany przez Rosjan. Kraśnik był miejscem pochodzenia wybitnych artystów i patriotów. Stąd wywodzą się utalentowany kompozytor i pianista Feliks Ostrowski

(1802–1860) i aktor dramatyczny scen teatralnych Warszawy i Kra- kowa Józef Rychter (1820–1885) oraz żołnierz Legionów Polskich i komendant Polskiej Organizacji Wojskowej na Lubelszczyźnie Stefan Lelek-Sowa (1885–1940). Kraśnik był areną walk I wojny światowej. W okolicach Kraśnika wojska

Ryc. Bitwa pod Kraśnikiem. Fot. Rynek w Kraśniku w 1968 roku. 16 Kalendarium historyczne austro-węgierskie 23–25 sierpnia 1914 r. zwyciężyły w wielkiej bitwie Rosjan. Dowódca zwycięskiej armii gen. Wiktor Dankl otrzymał za to honorowy tytuł hrabiego von Krasnik. Druga bitwa pod Kraśnikiem w 1915 r. doprowadziła do ostatecznego wyparcia Rosjan. W 1922 r. miasto stało się siedzibą 24 Pułku Ułanów, którego żołnierze brali udział w kampanii wrześniowej, a potem w czasie II wojny światowej walczyli na licznych frontach Europy, m.in. pod dowództwem generała Stanisława Maczka, wyzwalając spod okupacji niemieckiej Francję, Belgię i Holandię. W 1937 r. Kraśnik wszedł w skład Centralnego Okręgu Przemysło- wego (COP) w związku z budową w Dąbrowie Bór fabryki amunicji, którą w 1975 r. przekształcono w Fabrykę Łożysk Tocznych. W 1954 r. powstaje oddzielne miasto – Kraśnik Fabryczny. W związku z tym nastąpiła tam szybka rozbudowa osiedli mieszkaniowych. Rok 1959 przynosi jedno z najbardziej dramatycznych wydarzeń we współczesnej historii Kraśnika, znane w całym kraju jako Walka o Kościół. Ówczesne władze były wrogo nastawione wobec inicjatyw religijnych i nie wyrażały zgody na budowę kościoła w Kraśniku Fabrycznym, a mieszkańcy musieli jeździć na nabożeństwa do Urzędowa, Dzierzkowic czy Kraśnika Lubelskiego. Jednak msze święte odbywały się, ale w warunkach polowych, na leśnej polanie niedaleko Szkoły Podstawowej nr 5, gdzie ustawiony został drewniany krzyż. Z czasem miejsce to nabierało dla mieszkańców Kraśnika Fabrycznego coraz większego znaczenia, co bardzo nie podobało się komunistycznej władzy. 26 czerwca 1959 r. Milicja Obywatelska zabrała spod krzyża obraz, kilim i lichtarz. Krzyż ogrodzono i wywieszono informację o zaka- zie odprawiania nabożeństw. Wierni nie dali za wygraną i gromadzili się w coraz większej liczbie pod komisariatem, domagając się zwrotu relikwii. Napięcie szybko rosło. Ściągnięto posiłki milicyjne z Lublina i siłą rozpędzono protestujących. Użyto armatek wodnych, a milicjanci bili wiernych pałkami. Zatrzymano wielu uczestników zamieszek i osadzono w areszcie. W konsek- wencji kilkaset osób zostało ukaranych grzywną, a komunistyczne władze jeszcze przez wiele lat nie wyrażały zgody na budowę kościoła w Kraśniku Fabrycznym. W 1975 roku dochodzi do połączenia dwóch sąsiadujących miejscowości – Kraśnika Lubelskiego oraz Kraśnika Fabrycznego w jedno miasto – Kraśnik.

17 KRAŚNIK - przewodnik po mieście HISTORIA 24 PUŁKU UŁANÓW 24 Pułk Ułanów im. Hetmana Stanisława Żółkiewskiego powstał z 214 Pułku Ułanów Armii Ochotniczej, powołanego do życia w okresie wojny polsko-bolszewickiej. 214 Pułk Ułanów formował się we Lwowie i w Stanisławowie. Jego organizatorem i pierwszym dowódcą był płk Tadeusz Żółkiewski. Pułk brał udział w walkach 1920 roku na Zamojszczyźnie, na Wołyniu i na Litwie. Pamiątkowa odznaka oficerska Pod koniec grudnia 1920 r., po zakończeniu 24 Pułku Ułanów. działań wojennych, 214 Pułk Ułanów Armii Ochotni- czej, w uznaniu wartości bojowych, został przemianowany na 24 Pułk Ułanów i stał się częścią regularnej armii. 4 kwietnia 1922 r. przybył do Kraśnika na stałe miejsce stacjonowania. 15 listopada 1932 r. dowództwo 24 Pułku Ułanów objął podpułkownik dypl. Kazimierz Juliusz Dworak. Pułk składał się w tym czasie z czte- rech szwadronów liniowych, szwadronu ckm, plutonu łączności, drużyny dowódcy, plutonu trębaczy i szwadronu zapasowego. Posiadał na sta- nie około 30 of icerów, 90 podof icerów zawodowych, 15 podof icerów nadterminowych, 250 ułanów starszego rocznika, 340 ułanów młodszego rocznika oraz 550 koni. Dysponował m.in. 12 sztukami ckm i 16 rkm. Taki skład został utrzymany do roku 1937. Kazimierz Dworak kładł nacisk na wychowanie żołnierzy oraz zapew- nienie odpowiednich warunków bytowych w koszarach, chcąc w ten sposób

Fot. Defilada 24 Puku Uanów, 11 listopada 1933 r. 18 Historia 24 Pułku Ułanów wpływać na podniesienie stanu wyszkolenia. W koszarach powstała sala gimnastyczna i świetlica pułkowa, stopniowo układano chodniki, brukowano drogi, teren koszar został ogrodzony. Wyremontowano budynek dowództwa pułku oraz kasyno oficerskie i podoficerskie, zbudowano kort tenisowy i place sportowe dla szwadronów. Wyre- Koszary 24 Pułku Ułanów (stan obecny). montowane zostały także stajnie. W październiku 1938 r. 24 Pułk Uła- nów brał udział w zajęciu Zaolzia. Powrót Pułku do stałego garnizonu w Kraśniku nastąpił 7 grudnia 1938 r. Dzień później odbyło się uroczyste powitanie żołnierzy przez kraśniczan i mieszkańców powiatu janow- skiego. W programie uroczystości znalazły się: nabożeństwo, defilada i uroczysty obiad żołnierski, wręczenie dwóch ckmów i 20 masek p.gaz. Pułk otrzymał także honorowe obywatelstwo miasta. W połowie marca 1939 r. Pułk zmobilizowano i przeniesiono do miejsca koncentracji w miejscowości Boguchwała pod Rzeszowem.

W połowie sierpnia Pułk został przesunięty w rejon Krakowa, jako odwód armii “Kraków”. Nowe miejsce postoju w Skawinie osiągnął 15 sierpnia i tam pozostał do wybuchu wojny. 1 września 1939 r. Pułk w składzie 10. Bryg. Kaw. pod dowództwem płk. dypl. Stanisława Maczka przeszedł do rejonu Jordanów.

19 KRAŚNIK - przewodnik po mieście Od 1. do 18. września Pułk był stale w akcji, staczając cztery bitwy. Na rozkaz Szefa Sztabu Głównego Pułk przekroczył granicę Węgier z bro- nią i sprzętem 19 września. Przebywając w Komarom, a następnie w Parkany, Pułk pozostał w całości wraz z oficerami, zachowując swoją strukturę. Następnie przedostał się do Francji, gdzie dołączyć miał do nowo powstających Wojsk Polskich. Odbudowę pułku rozpoczęto w 1940 r. w Mandragon we Francji. Po porażce Francji, Pułk miał zostać ewakuowany do Szkocji. Z liczącego wówczas 910 ludzi 24 Pułku Ułanów, 54 zgłosiło chęć pozostania we Francji. Ewakuacja pozostałych odbyła się angielskim statkiem “Royal Scotsman”, który wpłynął do portu Liverpool 25 czerwca 1940 r. Do Szkocji, w okolice Glasgow, żołnierze wraz ze sprzętem zostali prze- wiezieni koleją. 29 czerwca Pułk przetransportowano w nowe miejsce, do Douglas w Lancashire. Ostateczną siedzibą jednostki stała się w 1944 r. miejscowość Bridlington. W latach 1944–1945 Pułk uczestniczył w walkach na kontynencie: • Francja: Cramesnil, Cauvicourt, La Croix, Chambois, • Belgia: Ruiselede, Tielt, Zonderejgen, • Holandia: Terover, Breda, Moerdijk, • Niemcy: forsowanie kanału Koesten. 5 maja 1945 r. nastąpiło zakończenie szlaku bojowego w niemieckim porcie wojennym Wilhelmshaven. Po zakończeniu działań wojennych Pułk przyjął funkcję okupacyjną w brytyjskiej strefie na terenie Niemiec. Jednostkę rozwiązano i uroczyście pożegnano 7 maja 1947 r. w Hanowerze. Po rozwiązaniu Pułku w 1947 r. powstało Koło Koleżeńskie w Lon- dynie, z zadaniem utrzymania więzi pomiędzy rozsianymi po świecie żołnierzami jednostki. Do Kra- śnika trafiła znaczna część archiwum pułkowego (zde- ponowanego wcześniej w Insty- tucie i Muzeum gen. Sikor- skiego w Londynie); ewi- dencja pułkowa, liczne doku- menty, sztance i pieczątki, replika sztandaru polowego ufundowana przez byłych ułanów oraz indywidualnych Fot. Armata przeciwpancerna Bofors 37 mm wz. 36. 20 Historia 24 Pułku Ułanów ofiarodawców, oryginalne mapy sztabowe terenu Normandii. 6 lipca 1995 r., w 75 rocznicę utworzenia Pułku otwarto w Kraśniku Muzeum 24 Pułku Ułanów. Muzeum w Kraśniku wraz z kołem pułkowym jest centrum integrującym byłych ułanów i sympatyków 24 Pułku i jest miejscem spotkań “Ułańskie wspomnienia” z udziałem weteranów. Od 1995 r. muzeum redaguje i wydaje biuletyn “Komunikat Koła 24 Pułku Ułanów”, przy dużej pomocy finansowej i merytorycznej Koła Londyńskiego. Współorganizuje również co roku Święto 24 Pułku Ułanów, obchodzone tradycyjnie na początku lipca. To oczywiście nie jedyne pamiątki stacjonowania w Kraśniku ułanów. Budynki dawnych wojskowych koszar zachowały się do dziś, choć oczywiście zmieniły swoje przeznaczenie, wtapiając się stopniowo w miejski krajobraz. Dawna wartownia ułańska obecnie pełni funkcję reprezentacyjną – ma tam siedzibę Urząd Stanu Cywilnego, odbywają się tam również sesje Rady Miasta. Na frontowej ścianie budynku znajduje się pamiątkowa tabli- ca ufundowana przez mieszkańców miasta i powiatu. Natomiast w budynkach koszar swoje miejsce znalazło centrum bu- dowlano-remontowe, restauracja oraz kilka mniejszych firm. W latach 50. XX wieku na terenach, gdzie stacjonował w Kraśniku 24 Pułk Ułanów powstało osiedle mieszkaniowe, które zwyczajowo nosi nazwę “Koszary”. Współczesne wykorzystanie poułańskich budynków wpisuje się w popu- larny w Polsce trend adaptowania historycznych przestrzeni i przywracania ich na powrót mieszkańcom, choć już w zdecydowanie innym kontekście, formule i przeznaczeniu.

Fot. Wartownia 24 Pułku Ułanów. Fot. Tablica pamiątkowa na budynku USC Obecnie Urząd Stanu Cywilnego. 21 KRAŚNIK - przewodnik po mieście HISTORIA ŻYDÓW KRAŚNICKICH Kraśnik, dzięki swemu korzystnemu położeniu przy szlaku handlo- wym łączącym Kraków z Kijowem, rozwijał się jako osada targowa. W 1377 r., wskutek starań podskarbiego wielkiego koronnego Dymitra z Goraja, miasto otrzymało prawa miejskie magdeburskie z rąk króla Ludwika Węgierskiego. Przyczyniło się to do ożywienia handlu, a co za tym idzie również migracji ludności. W 1405 r., na skutek koligacji małżeńskich, Kraśnik przeszedł w ręce rodziny Tęczyńskich, którzy rozpoczęli jego rozbudowę i przyspieszyli rozwój ekonomiczny. Do Kraśnika przyby- wali kupcy z odległych stron Polski. Coraz częściej wśród kupców przewijających się przez Kraśnik byli Żydzi. Pierwsze wzmianki o poje- dynczych Żydach pochodzą z lat 30. XVI wieku. Wówczas to, w 1531 r., dwaj Żydzi kraśniccy Mojżesz i Salomon utrzymywali kontakty handlowe z Gdańskiem, a kolejne źródła z końca XVI wieku informują o Żydach z Kraśnika, którzy przewozili przez lubelską komorę celną wosk i jedwab. Kraśnik, podobnie jak ponad dwadzieścia innych miast z tego okresu, posiadał przywilej De non tolerandis Judaeis, który zakazywał Żydom osiedlania się w mieście. Nie był on jednak zbyt rygorystycznie przestrzegany. Nie wiadomo, czy Żydzi pomimo zakazu mie- szkali w samym mieście, czy na jego przedmieściach. W latach 90. XVI w. księgi miejskie mówią już o dwudziestu kilku rodzinach żydowskich mieszkających w naszym mieście. Z lat 1556, 1560 i 1573 pochodzą wzmianki o Żydach z Kraśnika utrzymujących się z arendy młynów i stawów ryb- nych. W rękach żydowskich rodzin znajdowały się również browary i słodownie. W 1584 r., właściciel miasta, książę Aleksander Słucki, nadał Żydom przywilej zamiesz- kiwania w Kraśniku, of icjalnie znosząc tym samym wcześniejszy zakaz. Żydzi otrzymali też przy- wilej swobodnego handlu wszel- kimi towarami, prawo produkcji Fot. Wielka Synagoga. Okres międzywojenny. i sprzedaży alkoholu, mogli Zdjęcie ze zbiorów Archiwum Yad Vashem. posiadać domy i kramy przy rynku.

22 Historia Żydów kraśnickich Pod koniec XVI w. do miasta napływać zaczęli Żydzi m.in. z Zaklikowa, Urzędowa, Modliborzyc. Dzielnica żydowska rozwijała się w okolicach rynku, przy ówczesnych ulicach Lubelskiej i Żydowskiej oraz przy murach miejskich. W XVII wieku liczba rodzin żydowskich stale wzrasta. Według lustracji z 1631 r. Kraśnik zamieszkiwało 50 rodzin żydowskich, co stanowiło 11% wszystkich mieszkańców Kraśnika. Była to ludność bardzo aktywna pod względem religijnym, gospodarczym i politycznym. Miejscowa gmina żydo- wska miała prawo wysłania jednego z trzech przedstawicieli ziemi lubel- skiej do Sejmu Czterech Ziem. Był to rodzaj żydowskiego parlamentu obradującego w Lublinie w latach 1580–1764. Skupiał ok. 70 przed- stawicieli kahałów, którzy zajmowali się m.in. sprawą dystrybucji i egze- kucji pogłównego dla poszczególnych gmin oraz wewnętrznymi sprawami wspólnoty. Proces gwałtownego rozwoju gminy żydowskiej w Kraśniku zo- staje zahamowany w II połowie XVII wieku na skutek najazdów kozackich oraz potopu szwedzkiego. Pomimo gospodarczego upadku miasta, gmina żydowska odrodziła się. Na przełomie XVII i XVIII w. Żydzi zmonopolizowali handel bydłem, zbożem, artykułami spożywczymi i kolonialnymi, a także niektóre gałęzie rzemiosła. Ważnym źródłem ich dochodów był wyszynk alkoholu. W 1740 r. otrzymali przywilej umożliwiający nieograniczone osiedlanie się i prowadzenie działalności gospodarczej na terenie miasta.

Pod koniec XVIII wieku większość murowanych domów w mieście była własno- ścią rodzin żydowskich. Zdominowali również handel piwem, winem, śle- dziami, tekstyliami i drewnem. O coraz większej ich pozycji świadczy fakt czynnego udziału Żydów w życiu politycznym miasta; uczestniczyli m.in. w wyborach do kraśnickiego magistratu. W XVIII w. Żydzi stanowili w Kraśniku już 50% społeczności miasta, zaś w 1787 r. aż 66%. W okresie tym społeczność żydowska odgrywała coraz większą rolę w życiu miasta. Świadczy o tym relacja Ordy- nata Michała Zamoyskiego, który pisze w 1744 r. do magi- stratu Kraśnika, że Pinkwasowie Zabudowania żydowskie przy ulicy Ogrodowej (1966 r). (rodzina żydowska) “budują dla Zdjęcie ze zbiorów Archiwum Yad Vashem

23 KRAŚNIK - przewodnik po mieście intraty mojej i ozdoby miasta daleko kosztownej”. W I połowie XVIII w. ratusz był w arendzie u Żyda Berka, a w 1731 r. odkupił go Hercek Eliaszowicz. Upadek I Rzeczypospolitej wpłynął niekorzystnie na sytuację Żydów. Zaborca wydał szereg zarządzeń, które ograniczały swobody wyzna- niowe społeczności żydowskiej. Według źródeł w 1827 r. Kraśnik liczył 3530 mieszkańców, w tym 1961 Żydów. Jest to wyraźny spadek w porów- naniu z 1787 roku, kiedy to w mieście było 2416 osób pochodze- nia żydowskiego. Mimo tego w latach 1823–1857 wzniesiona zostaje druga, mniejsza bóżnica. W 1860 istniał szpital żydowski oraz cmentarz, ogród i łaźnia rytualna (mykwa) należące do gminy. W 1875 r. prze- prowadzony został remont zniszczonej w pożarze w 1861 r. synagogi. Następne lata XIX wieku przynoszą stopniowy wzrost liczby ludności wyznania mojżeszowego. W roku 1886 w Kraśniku odnotowano 2828 Żydów, co stanowiło 55,9% ludności miasta, a w 1898 r. 3364 przed- stawicieli wyznania mojżeszowego, co stanowiło wówczas 53,7% ogółu mieszkańców Kraśnika. Liczba ludności żydowskiej na początku XX wieku stopniowo wzrasta: w 1901 r. – 3440 (54,6%), 1904 r. – 3550 (54,6%), 1910 r. – 3864 (54,1%). W XIX w. Kraśnik stał się ważnym ośrodkiem chasydyzmu. Swoje sztible, czyli małe domy modlitewne chasydów, mieli

Obóz pracy w kraśnickiej synagodze. Zdjęcie z książki Sefer Kraśnik. 24 Historia Żydów kraśnickich tu zwolennicy cadyka z Góry Kalwarii, cadyków z lubelskiego rodu Eigerów, cadyków z Modrzyc, Turzyska, Rozwadowa. Pod koniec stulecia Żydzi byli właścicielami kilku zakładów przemysłowych m.in. młyna wod- nego, wiatraka i cegielni. Na początku XX w. ważnym źródłem dochodów części żydowskich mieszkańców Kraśnika była budowa linii kolejowej i garnizonu. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. ziemie, które weszły w jej skład stanowiły, jak pisał znany geograf Wacław Nałkowski “Otwarte wrota z Europy Zachodniej do Wschodniej”. Przez te wrota w ciągu wieków przybywali osadnicy z różnych części Europy i świata. W rezultacie tereny II RP tworzyły istną mozaikę narodowościową i religijną. Jedną z dominujących mniejszości religijnych województwa lubelskiego i Kraśnika byli nadal Żydzi. W wyniku strat poniesionych w I wojnie światowej, na skutek działań wojennych czy emigracji zarob- kowej, kraśnicka gmina żydowska znacznie zubożała. W początkach II RP Żydzi stanowili drugą po Polakach narodowość, by w latach 30. ponownie zdominować mieszkańców Kraśnika. Nie są niestety znane dane dotyczące liczby mieszkańców Kraśnika pocho- dzenia żydowskiego z roku 1921. Wiadomo, że Kraśnik liczył wówczas

8289 mieszkańców. W skali całego powiatu janowskiego do wyznania mojżeszowego przyznawało się 13407 jego mieszkańców, co stanowiło 10,1% wszystkich mieszkańców. Z pewnością duża ich część mie- szkała w Kraśniku. Pod zarządem gminy znajdowała się synagoga zwana Wielką, bejt ha-midrasz gminny, przytułek dla starców, szkoła typu Talmud-Tora, mykwa i trzy cmentarze. W 1926 r. spło- nęła mykwa, której odbudowa, ze względu na trudną sytuację finansową gminy, została przepro- wadzona dopiero w 1936 r. Fun- kcjonowało co najmniej 7 pry- watnych bejt ha-midraszy, liczne chedery i instytucje prowadzące działalność kulturalno-oświatową, m.in. utworzona w 1924 r. Biblioteka Fragment getta w Kraśniku. Zdjęcie ze zbiorów Archiwum Yad Vashem. 25 KRAŚNIK - przewodnik po mieście Żydowska im. I. L. Pereca. Od pierwszych dni okupacji hitlerowskiej Żydzi byli szczególnie narażeni na okrutne bestialstwo i eksterminację. Jesienią 1939 r. do Kra- śnika przewieziono ok. 800 żydowskich przesiedleńców m.in. z Łodzi i Krakowa. Część z nich została wysłana do obozów pracy w Białej Pod- laskiej, Chełmie i Radomiu. W listopadzie 1939 r. w mieście powołano dwu- nastoosobowy Judenrat, z pochodzącym z Wilna lekarzem Josefem Sza- piro na czele. Już w listopadzie 1939 r. Żydzi kraśniccy stają się pierwszymi ofiarami egzekucji. W jej wyniku zamordowanych zostaje 26 Żydów. W sierpniu 1940 r. powstało w Kraśniku getto, ograniczone ulicami: Bóżniczną, Szkolną i Ogrodową. Od 1940 r. przy ul. Lubelskiej, na terenie tzw. Benzynówki, funkcjonował obóz pracy dla kilkuset Żydów z Kraśnika i okolic, zatrudnianych przymusowo przy wykopach i montowaniu zbior- ników na benzynę. W lutym 1942 r. kraśnickie getto liczyło ponad 6000 osób. Wówczas stopniowo przystępowano do jego likwidacji. Pod koniec 1942 r. było tam już tylko 2671 osób. Transporty kierowane były przez obóz w Budzyniu do obozów na Maj- danek oraz Bełżca. Część z nich (głównie krawcy, szewcy, stolarze) pracowali na potrzeby Niemców w stworzonym na terenie getta obozie pracy Synagoga.

Został on zlikwidowany w marcu 1944 r. O wiele większym obozem pracy był obóz w Budzyniu, gdzie od 1942 r. zwożono Żydów niemal z całej Europy. W kwietniu 1944 r. część Żydów z Budzynia przewie- ziono do obozu na Majdanku, zaś 22 lipca 1944 r., po likwidacji obozu, wszyscy przebywający w nim więźniowie zostali przewiezieni do obozów w Pła- szowie i Mauthausen. Warunki egzystencji więź- niów były takie jak w podobnych miejscach na terenach okupowanych przez III Rzeszę. Łączył je również ten sam cel – rozwiązanie tzw. kwestii żydowskiej. Cel ten został niemal zrealizowany. Z kilkutysięcznej społeczności żydowskiej Kra- śnika została tylko nieliczna grupa, około 300 Żydów. W 1947 r. większość z nich opuściła Kraśnik. Kilka rodzin żydowskich mieszkało w Kraśniku jeszcze do 1968 r.

26 Historia Żydów kraśnickich MIEJSCA KULTU Bardzo szybko Kraśnik stał się ważnym ośrodkiem kultu religij- nego dla Żydów. Żydzi osiedlali się w zwartych skupiskach, a ich życie ogniskowało się wokół ośrodka religijno-administracyjnego, jakim była gmina. Najważniejszym elementem jej topograf ii była synagoga. Pierwsza bóżnica wzmiankowana jest w 1593 r. Z pewnością była drewniana i usytuowana w pobliżu rynku przy ulicy Żydowskiej. Wokół niej koncentrowało się życie religijne i handlowe ludności żydowskiej. Oprócz tej ulicy Żydzi zamieszkiwali jeszcze ulice: Lubelską i Średnią oraz rynek. Na 27 domów na rynku, 6 lub 7 należało na przełomie XVI i XVII wieku do Żydów. Przy wieży miej- skiej znajdowały się: dom rabina, dom kantora i szpital lub przytułek. Poza główną – gminną mykwą, w mieście istniały również mykwy prywatne. Po pożarze w 1637 r., w którym spaleniu uległa znaczna część miasta, w tym również drewniana synagoga, właściciel miasta Tomasz Zamoyski, prawdopodobnie na prośbę mieszczan, dekretem z 1637 r. zabronił Żydom odbudowania synagogi, spalonych domów i kramów przy rynku oraz polecił wytyczenie dla nich osobnego miejsca zamiesz- kania w pobliżu murów miejskich. Tam też, w południowym kwartale, po przeciwnej stronie rynku w stosunku do kościoła paraf ialnego, wznie- siono murowaną synagogę, zwaną później Wielką. Zakaz nie był jednak w pełni respektowany, w odniesieniu do domów i kramów został więc uchylony w 1661 r. Nowa synagoga wzniesiona zostaje w latach 1637– 1654 na planie kwadratu lub prostokąta (obecnie o boku 20 m). Prawdopodobnie z tego okresu po- chodzi sala główna obecnej bóżnicy. Aktualnie, wraz z tzw. przyszkółkiem tworzy zespół synagogalny. Od strony północno-wschodniej znajduje się sala męska, a od południowego zachodu wzniesiono dwie kondygnacje: dolną – przedsionek oraz górną – babiniec. Część jednokondygnacyjna jest frag- mentem pierwotnej budowli, natomiast przed- sionek i babiniec powstały później. We wnętrzu zachowała się wnęka na aron ha–kodesz i pozo- stałości polichromii. Stojący obok synagogi bu- dynek to przyszkółek, czyli tzw. bóżnica dodatkowa.

27 KRAŚNIK - przewodnik po mieście Wznoszona była wówczas, gdy główna nie mogła pomieścić wszystkich wiernych. Budowla pochodzi zapewne z lat 1823–1857. Mimo istot- nych zmian w wyglądzie, synagoga przez ponad 300 lat była cen- trum życia religijnego i kulturalnego Żydów kraśnickich. Wzniesiona była, oczywiście w miarę możliwości, w najwyższym miejscu w okolicy, aby górować nad otaczającą zabudową, co oznaczało dominację nad dzielnicą żydowską obejmującą obszar od rynku przez ulicę Bóżniczną, Strażacką, Podwalną oraz częściowo Lubelską. Po II wojnie światowej synagoga została przeznaczona na warsztaty spółdzielni rzemieślniczej, która przestała ją wykorzystywać w 1980 r. W 1989 r. podjęto remont budowli, ale po ułożeniu dachu prace niestety przerwano. Podobnie było z przyszkółkiem. Po wojnie, w roku 1948, urządzono tu punkt skupu. Budynki stopniowo popadały w ruinę. W latach 90. XX wieku rozpoczęto remont budowli, który po wstawieniu okien również przerwano. We wrześniu 2005 r. syna- goga została przekazana Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego, która zabezpieczyła budynek, uporządkowała teren wokół niego oraz rozpoczęła prace rewitalizacyjne. Niedaleko kompleksu synagogalnego, przy ul. Bagno, znajduje się budynek dawnej mykwy, czyli łaźni rytualnej. Ważną częścią dzielnicy żydowskiej były miejsca pochówku, czyli kirkuty. Groby na cmentarzach

Fot. Wnętrze Wielkiej Synagogi.

28 Historia Żydów kraśnickich odwiedzano w rocznicę śmierci zmarłego i w miesiącu Elul, poprzedzającym żydowski Nowy Rok i święto Jom Kippur (Dzień Pojednania). Odmawiano wówczas modlitwy, zapalano świece i kładziono na grobie drobne kamyki. Jest to jedna ze starożytnych żydowskich tradycji. W pierwszą rocznicę śmierci zmarłego stawiano nagrobki, tzw. macewy. Była to pionowa płyta zakończona prostokątnym, trójkątnym lub półkolistym zwieńczeniem. Pokrywały je inskrypcje i ozdobne płaskorzeźby. Pierwszy cmentarz założono prawdopodobnie w XVI w., na pół- nocny wschód od rynku. Zapewne znajdował się poza granicami miasta. Użytkowany był do drugiej połowy XVII w. W czasie II wojny światowej Niemcy zdewastowali cmentarz, a pochodzącymi z niego macewami utwardzono ul. Wesołą. Kolejny kirkut znajdował się na południowy wschód od miasta, za ówczesną dzielnicą żydowską, między obecnymi ulicami Strażacką i Ogrodową. Założony został prawdopodobnie w drugiej połowie XVII w. Nekropolia została zdewastowana przez Niemców w czasie II wojny światowej. W latach siedemdziesiątych w jej miejscu utworzono skwer. Pochodzące z cmentarza fragmenty macew z XVIII i początków XIX w., a odnalezione podczas prac ziemnych prowadzonych przy ul. Bóżnicznej, przechowywane są w budynku małej synagogi.

Fot. Wnętrze Wielkiej Synagogi. 29 KRAŚNIK - przewodnik po mieście Ostatni z cmentarzy żydowskich w Kraśniku powstał ok. 1840 r. na przedmieściu Góry, przy dzisiejszej ul. Szewskiej. Nekropolia była kilkakrotnie powiększana i obecnie zajmuje powierzchnię 1.82 hektara. W 1942 r. Niemcy rozstrzelali tu ok. 470 Żydów. Cmentarz stopniowo był niszczony przez Niemców. Pochodzące z niego macewy podczas II wojny światowej wykorzystywane były przez Niemców do celów budowlanych m.in. utwardzania kraśnickich dróg. W 1946 r. ocaleni Żydzi kraśniccy uporządkowali cmentarz, pocho- wali na nim ofiary egzekucji. Do dziś zachowało się na nim kilkanaście prze- wróconych macew i kilkaset fragmentów rozbitych nagrobków. Pośrodku tzw. nowej części postawiono pomnik ku czci pomordowanych.

Fot. Pomnik ku czci pomordowanych. Kirkut przy ul. Szewskiej. 30 Historia Żydów kraśnickich ZNANE POSTACIE HISTORYCZNE Dymitr Gorajski Historia Kraśnika nierozerwalnie związana jest z rodem Goraj- skich. Początek tej rodziny łączony jest z panowaniem w Polsce ostatniego z Piastów – Kazimierza Wielkiego, który podjął wielkie dzieło umocnie- nia i rozbudowy Królestwa Polskiego. Wielkim wyzwaniem dla Kazimierza było pozyskanie zdolnych, ambitnych ludzi, którzy mieli realizować plan budowy silnego państwa polskiego. Takich ludzi poszukiwał nie ty- lko pośród przedstawicieli polskich rodów rycerskich, ale również wśród elit nowych ziem, które sukcesywnie wchodziły w skład Królestwa, w tym z Rusi Czerwonej (obejmowała tereny dzisiejszego pogranicza polsko-ukraińskiego). Ruś Czerwona weszła w skład Królestwa Polskiego w połowie XIV wieku. To właśnie stamtąd pochodził bojarski ród Kor- czaków, który przybył do Polski w 1353 r. Głowa rodziny Piotr Korczak, ojciec dwóch synów Dymitra i Iwana, został wojewodą żydaczowskim. Było to na tyle intratne stanowisko, że Kazimierz Wielki spełnił prośbę nowego wojewody i jego syna Dymitra włączył w skład swojego dworu. Tak rozpoczęła się błyskotliwa kariera Dymitra. Ten prawosławny Rusin wykorzystał szansę, jaką otworzył przed nim ojciec. Ogromną pracowitością i talentem w zjednywaniu sobie ludzi osią- gnął szybko znaczące miejsce wśród bliskich współpracowników króla. Stały kontakt z katolickim otoczeniem, w tym z dostojnikami kościoła kato- lickiego spowodowały, że zarówno Dymitr, jak i jego brat Iwan przeszli na katolicyzm. Znane są bliskie kontakty Dymitra z jednym z architektów reform Kazimierza Wielkiego – arcybiskupem gnieźnieńskim Jarosławem Bogorią ze Skotnik. O talencie młodego Dymitra świadczy fakt, iż w 1364 r. zostaje jednym z dwóch podskarbich Królestwa Polskiego. Był to wówczas urząd będący odpowiednikiem współczesnego ministra f inansów, który władca powierzał ludziom obdarzanym pełnym zaufa- niem. Następcą Kazimierza Wielkiego na polskim tronie został Ludwik Andegaweński, który pozostawił na urzędzie podskarbiego Dymitra już jako jedynego człowieka odpowiedzialnego za sprawy skarbu Królestwa. Wkrótce Dymitr stał się właścicielem jednego z największych w Pol- sce latyfundium możnowładczego. 26 lipca 1377 r. w obozie wojsko- wym pod Bełzem, król Ludwik Węgierski wydał dokument, w którym

31 KRAŚNIK - przewodnik po mieście nadawał braciom Dymitrowi i Iwanowi z Klecia gród Goraj i będący własnością królewską Kraśnik wraz z wsiami: Stróżą, Wyżnicą i Rzeczycą. Król jednocześnie zezwalał Dymitrowi i Iwanowi na lokację Kraśnika na prawie niemieckim. Dymitr jako człowiek o szerokich horyzontach nie ograniczał swo- jej aktywności do czynności związanych z obowiązkami podskarbiego koronnego. Brał aktywny udział we wszystkich ważnych wydarzeniach w życiu Polski. Miał również duży wpływ na córkę Ludwika – Jadwigę, która po śmier- ci ojca została polską królową. Jako opiekun młodej królowej powstrzymał ją od ślubu z Wilhelmem Habsburgiem, uniemożliwiając jej ucieczkę z Kra- kowa. Fakt ten uwiecznił w swoim obrazie Jan Matejko. W nagrodę Dymitr otrzymał miasteczko Szczebrzeszyn wraz z okolicą. W 1386 r. Jagiełło wysłał Dymitra z Goraja jako posła do Prus w celu zaproszenia wielkiego mistrza krzyżackiego Zollera na swój ślub z Jadwigą. W 1390 r. został marszałkiem Królestwa. Około 1390 r. ożenił się z córką wojewody krakow- skiego z historycznego rodu Awdańców – Beatą z Bożego Daru. Od tej pory Boży Dar stał się nową rezydencją rodziny. Z Beatą miał trzy córki: Annę,

Elżbietę i Katarzynę. Anna w 1405 r. poślubiła podstolego krakow-

skiego Andrzeja Tęczyńskiego herbu Topór. Katarzynę wydano w 1413 r. za mąż za wojewodę sandomierskiego Dobiesława z Oleśnicy, uczestnika

bitwy pod Grunwaldem i dowódcę oblężenia Malborka, Elżbietę zaś

za Dobrosława Szamotulskiego. Zięciem Dymitra był też Jan Oleśnicki, marszałek Królestwa Polskiego, kasztelan, wojewoda sandomierski. Mądra i skuteczna, a przede wszyst- kim lojalna służba polskim władcom zaowo- cowała w dziejach rodu Korczaków liczny- mi królewskimi nadaniami. U szczytu kariery Dymitr był właścicielem 30 wsi i kilku miast, w tym Go- raja i Kraśnika. Jego żona Beata wniosła w posagu też nie mały majątek z rodową siedzibą w Bożym Darze. Ostatnie lata swojego bogatego w różnorodne wyda- Dymitr z Goraja wstrzymujący Jadwigę od wyłamania drzwi na zamku królewskim rzenia życia spędził Dymitr właśnie w Bo- w Krakowie. Obraz Jana Matejki żym Darze, gdzie zmarł 24 lutego 1400 r.

32 Znane postacie historyczne

Został przez żonę pochowany w klasztorze franciszkańskim w Zawichoście. Na uwagę zasługuje fakt, iż Dymitr Gorajski służył trzem dynastiom: Piastom za panowania Kazimierza Wielkiego, Andegawenom – za Ludwika Węgierskiego i Jadwigi, Jagiellonom – za Władysława Jagiełły.

Jan Tęczyński Kolejnymi właścicielami Kraśnika byli członkowie małopolskiego rodu Tęczyńskich herbu Topór. Po śmierci Dymitra Gorajskiego, jego córka Anna w 1405 r. poślubiła podstolego krakowskiego Andrzeja Tęczyńskiego. W taki oto sposób Kraśnik jako wiano Anny wszedł w skład majątku Tęczyńskich. Oficjalną siedzibą rodu Kraśnik stał się jednak dopiero za czasów Jana Tęczyńskiego. Był synem Andrzeja Tęczyńskiego oraz Jadwigi z Melsztyna. Jego ojciec wspomniany Andrzej Tęczyński, zwany również Rabsztyńskim lub Melsztyńskim (od nazwy dóbr rodowych żony), nie pełnił żadnych oficjalnych stanowisk państwowych, a zasłynął jedynie z burzliwego incydentu, pod- czas którego został zamordowany przez mieszczan krakowskich w 1461 r. Wydarzenie to zostało opisane przez anonimowego autora w wierszu datowanym na koniec XV wieku. Scenę samosądu mieszczan krakowskich na Andrzeju Tęczyńskim przedstawił również Jan Matejko w obrazie Zabój- stwo Tęczyńskiego. Nie wiadomo dokładnie kiedy urodził się Jan Tęczyński. W latach 1485–1490 pełnił funkcję kasztelana wiślickiego. Po małżeństwie z Barbarą z Woli Konińskiej (obecnie Końskowola koło Puław) wszedł w posiadanie Woli Konińskiej wraz z kilkoma wsiami. Po ojcu Andrzeju, jako jedyny spad- kobierca, otrzymał również dobra kraśnickie. To właśnie Jan Tęczyński ustanowił Kraśnik siedzibą rodu, którą upiększył i uczynił ośrodkiem życia kulturalnego. Przekazał również kraśnickiemu zakonowi Kanoników Regu- larnych czterołanowy folwark Pasieka. Zmarł na przełomie 1498/99 roku i prawdopodobnie pochowany został w Kraśniku.

Jan Baptysta Tęczyński Hrabia Jan Baptysta Tęczyński (1540–1563) herbu Topór wywodził się z możnej i wpływowej rodziny magnackiej. Był synem Stanisława Gab- riela, kasztelana lwowskiego i wojewody krakowskiego. Sam pełnił urząd wojewody bełskiego i starosty lubelskiego. W młodości studiował 33 KRAŚNIK - przewodnik po mieście na Akademii Krakowskiej. Wyjechał w 1556 r. z Kraśnika do Paryża na cztery lata, wysłany przez ojca w celu pobierania nauk. Przebywał głównie w Paryżu, gdzie miał pozyskać łaski króla i poznać obyczaje. Odwiedził w tym czasie także Bazyleę i odbył wyprawę do Hiszpanii. Niezwykle bar- wne przygody hrabiego z okresu podróży po Hiszpanii doczekały się z kolei opracowania przez znanego polskiego heraldyka XVI w. Bartosza Paprockiego w dziele Herby rycer- stwa polskiego. Podróże Tęczyńskiego sławił także w XVIII w. inny twórca herbarzy jezuita Kasper Niesiecki, który pisał o nim: “cudze kraje zwiedził z polerem do podziwienia wielkim”. Na kanwie jego niezwykle frapujących przygód powstał pierwszy polski ro- mans historyczny zatytułowany Jan z Tęczyna, autorstwa Juliana Ursyna Niemcewicza. Najlepiej jednak znana jest historia jego miłości do królewny szwedzkiej Cecylii, którą przypłacił życiem, gdy płynąc do Szwecji w celu zdobycia ręki ukochanej został aresztowany przez Duńczyków i osadzony w więzieniu w Kopenhadze, gdzie zmarł. Historii tej tragicznej miłości, głoś- nej już wśród współczesnych, poświęcił odrębny utwór sam Jan Kochanowski. Tęczyński udał się do Szwecji w 1561 r. na czele poselstwa. Jan Baptysta pojechał tam jako wysłannik króla w sprawie zawarcia małżeń- stwa przez siostrę Zygmunta Augusta, Katarzynę Jagiellonkę i brata króla Szwecji, księcia Jana. Tam, na przyjęciu zorganizowanym przez szwedzkiego króla Eryka Wazę, poznał jego siostrę, księżniczkę Cecylię. Choć szwedzki władca miał już plany matrymonialne dotyczące siostry, pamiętając, że Tęczyński jest przedstawicielem najbardziej wpływowych kręgów możnowładztwa Korony, wyra- ził wstępną zgodę na ich małżeństwo. O ile od razu zezwolił na małżeństwo swojego brata, to w sprawie mariażu Tęczyńskiego wyraził zdanie, że nale-

Medal upamiętniający zaręczyny Jana ży poczekać z nim do czerwca Tęczyńskiego i Cecylii Waza. Ok. 1562-64 przyszłego roku. Po zakończeniu nego-

34 Znane postacie historyczne cjacji Tęczyński miał opuścić Sztokholm i udać się do Finlandii. Opóźniał jednak swój wyjazd, prawdopodobnie ze względu na Cecylię. Kronikarze podają, że polski szlachcic żył z rozmachem i wydawał wystawne przyjęcia. Wszystko wskazuje na to, że Cecylia odwzajemniała zainteresowanie okazywane przez urodziwego i szarmanckiego Polaka, toteż wyjeżdżał ze Sztokholmu jesienią 1561 r. w charakterze narzeczonego królewskiej siostry. We wrześniu 1563 r. Jan Baptysta wyruszył w drugą podróż do Szwecji. Okoliczności tej wyprawy były niebezpieczne, ze względu na napiętą sytuację między Szwecją a Danią i groźbę wojny między tymi krajami. Na Bałtyku poselstwo zostało zaatakowane przez duńskie okręty i zatrzymane jako zakładnicy. Jan Baptysta zmarł w grudniu 1563 r. w więzieniu w Kopenhadze. Jego ciało zostało sprowadzone do Polski i złożone w rodzinnej kaplicy w kościele parafialnym w Kraśniku. Historię tej miłości i nieszczęśliwej podróży opisał Jan Kochanowski w utworze Pamiątka wszystkimi cnotami hojnie obdarzonemu Janowi Baptyście hrabi na Tęczynie.

Erazm Otwinowski Był kolejną postacią związaną z Kraśnikiem. Chociaż faktycznie urodził się i mieszkał w Liśniku, to jednak utrzymywał bardzo bliskie kon- takty z Kraśnikiem i jego właścicielami, Tęczyńskimi. Erazm Otwinowski jest postacią prawie zupełnie nieznaną, choć jego biogramy znajdują się we wszystkich współczesnych encyklopediach polskich. Przyczyn tego szukać należy w specyfice twórczości literackiej tego ariańskiego pisarza oraz bulwersującemu wydarzeniu, którego był autorem, kiedy podczas procesji Bożego Ciała w Lublinie w roku 1564, będąc jeszcze kalwinistą, znieważył hostię. Erazm Otwinowski urodził się między 1524 a 1526 rokiem w Liśniku. Pierwsze informacje dotyczące Otwinowskiego związane są z jego pobytem na dworze wojewody krakowskiego Piotra Kmity (ok. 1477– 1553). Nauczycielem jego był tam Marcin z Opoczna, światły humanista, który z polecenia Kmity prowadził rodzaj szkoły dla synów szlacheckich, przyjętych na jego dwór. Przebywając na dworze tak znakomitego mag- nata polskiego, ukształtowały się jego poglądy polityczne. To właśnie Piotr Kmita – zaufany stronnik królowej Bony – popierał jej pokojową politykę wobec Turcji, jednocześnie zwalczając wpływy habsburskie. Wykorzystał 35 KRAŚNIK - przewodnik po mieście te doświadczenia Otwinowski, uczestnicząc w poselstwie do Turcji (1557) oraz popierając w wolnych elekcjach kandydatury Wilhelma z Rozember- ga (1573) oraz Stefana Batorego (1575). W roku 1548, z polecenia Piotra Kmity, przebywał na dworze biskupa chełmińskiego, a następnie warmińskiego Tiedemana Gisego (1480–1550). Tam też zetknął się z reformacją. Biskup Gise, jako zwolennik kompro- misu z innowiercami, często prowadził z nimi dysputy, starając się w ten spo- sób powstrzymać reformację. Musiał być przy nich obecny również Otwi- nowski. Po śmierci Gisego wrócił na dwór Piotra Kmity, u którego służył do roku 1553. Po jego śmierci Erazm znalazł sobie innego możnego protektora, mianowicie największego magnata swej okolicy, rezydującego w Kraśniku Stanisława Tęczyńskiego, na którego dworze przebywał w latach 1553– 1561. Jest to okres ożywionej działalności politycznej oraz religijnej. Jednym z nielicznych, dobrze znanych faktów w życiu Otwinowskiego, było poselstwo do Turcji, którego opis zachował się w diariuszu zaty- tułowanym Wypisanie drogi tureckiej. Otwinowski musiał odznaczać się niemałymi zdolnościami, energią i inteligencją, skoro kasztelan chełmski Andrzej Bzicki, wyznaczony przez sejm warszawski w 1557 r. wielkim posłem do Turcji, zwerbował go do swego orszaku. Oprócz nich w poselstwie uczestniczyli: Dobrogost Szamotulski, Kasper Burzyński,

Stanisław i Tomasz Żółkiewscy, Andrzej Sienieński, Prandota Wilczo- polski oraz Wincenty Wieruski. Wszyscy uczestnicy to szlachta z ziemi lubelskiej i chełmskiej, sąsiedzi i przyjaciele Otwinowskiego. Koszty wyprawy ponosili Andrzej Bzicki oraz Stanisław Tęczyński, który polecił mu załatwić w Stambule kilka spraw, między innymi doręczyć jurgielt nadwornemu tłumaczowi sułtańskiemu – Straszowi. Wyprawa do Turcji trwała cztery miesiące. W latach 1561–1563 Erazm Otwinowski przebywał na służbie u Jana Baptysty Tęczyńskiego. Z jego osobą związana jest kolejna wyprawa, tym razem do Szwecji. Jan Baptysta Teczyński udał się tam wraz z poselstwem w 1561 r., by złożyć powinszowanie królowi Erykowi z okazji objęcia tronu szwedzkiego. Podczas tej wizyty zawiązał się płomienny romans Tęczyńskiego z siostrą królewską Cecylią. Zakończył się on tragicznie, gdyż kandydat na królewskiego zięcia nie spodobał się Erykowi. Nie zraziło to Jana Baptysty, który w 1563 r. podjął kolejną próbę zdobycia Cecylii. W tej drugiej wyprawie uczestniczył również

36 Znane postacie historyczne Erazm Otwinowski, który odegrał w niej kluczowa rolę. Otóż bohaterowie tej wyprawy dostali się do niewoli, a Otwinowski z racji znajomości języka niemieckiego prowadził rozmowy mające na celu ich uwolnienie. Zachował się tekst mowy, jaką wygłosił Erazm do admirała duńskiego Pedera Skra- ma, w której domagał się uwolnienia Polaków. W międzyczasie umiera w więzieniu Jan Baptysta Tęczyński – wraz z jego śmiercią kończy się szwe- dzka przygoda Erazma Otwinowskiego. Oprócz działalności literackiej i dyplomatycznej bierze on akty- wny udział w zjazdach szlachty różnowierczej. Pierwsza wzmianka po- chodzi z sierpnia 1559 r., kiedy to Otwinowski przebywa na zjeździe w Pińczowie. W tak krótkim czasie wyrasta on na jednego z bardziej znanych kalwinistów w Polsce. Uczestniczy w pogrzebie Jana Łaskiego w Pińczowie (styczeń 1560 r.), w synodach: dystryktowym w Bychawie oraz generalnym w Książu (oba w 1560 r.). Wydarzeniem, które odbiło się głośnym echem, nie tylko w Polsce, było znieważenie przez Erazma Otwinowskiego hostii podczas procesji Bożego Ciała w Lublinie w czerwcu 1564 r. Wspominają o tym wydarzeniu Stanisław Lubieniecki w Historia Reformationis Poloniae, zaciekły przeciwnik reformacji kardynał Stanisław Hozjusz oraz nuncjusz apostolski w Polsce Francesco Commendone. Mimo bezsprzecznej winy Otwinowski, dzięki obronie samego Mikołaja Reja, zos- taje uwolniony przez Sąd Sejmowy. Około 1570 r. Otwinowski przystąpił do lubelskiej gminy ariań- skiej i od tego czasu jego życie było ściśle związane z dziejami zboru braci polskich w Małopolsce. Wyrazem utrzymania ściślejszych związ- ków z braćmi polskimi była decyzja o przeprowadzeniu się ok. 1598 r. z Liśnika do Rakowa. W ten sposób Erazm Otwinowski związał się na stałe z centrum polskiego arianizmu. Tam też uczestniczył w zakładaniu słynnej Akademii Rakowskiej (1602), zostając jednocześnie jednym z kura- torów tej szkoły. Zmarł w Rakowie w czerwcu 1614 roku.

Jan Zamoyski Pod koniec XVI wieku rodzina Tęczyńskich stopniowo traci wpływy w Kraśniku. Wówczas Tęczyńscy wchodzą w bliższe związki z jednym z najpotężniejszych rodów litewskich – Radziwiłłami. W 1582 r. córka Stanisława Gabriela, a siostra tragicznie zmarłego Jana Baptysty – Ka- tarzyna z Tęczyńskich wyszła za mąż za hetmana wielkiego litewskiego Krzysztofa Radziwiłła “Pioruna”. Jego syn z drugiego małżeństwa z Kata-

37 KRAŚNIK - przewodnik po mieście rzyną Ostrogską – Janusz VI Radziwiłł poślu- bił wnuczkę Katarzyny z Tęczyńskich – Zofię Słucką Olelkowicz, która wniosła dobra kraśnickie jako wiano do posia- dłości Radziwiłłów. Nie był to dla miasta szczęśliwy okres bowiem dobra rodzinne przeżywały kryzys, były zaniedbane oraz mocno zadłużone. W 1604 r. kanclerz wielki koronny Jan Zamoyski wykupił zadłużone miasto od Zofii Słuckiej Olelkowicz, włączając je w skład swo- jej ordynacji. W taki oto sposób miasto przeszło w ręce jednego z naj- bardziej wpływowych osób w szesnastowiecznej Rzeczypospolitej – hetma- na Jana Zamoyskiego. Przez ponad 200 lat Kraśnik będzie się znajdował w rękach rodziny Zamoyskich. Legenda rodu Zamoyskich miała długie dzieje. Już Jan Długosz wspominał o wydarzeniu po bitwie pod Płowcami w 1331 r., kiedy to na pole bitwy powrócił król Władysław Łokietek, aby pozbierać rannych i zabitych. Wówczas między trupami odnaleziony zostaje przekłuty wieloma włóczniami rycerz Florian trzymający w rękach własne jelita i wnętrzności. Na słowa króla Łokietka o jego cierpieniu Florian ponoć odpowiedział, iż bardziej dotkliwe jest znoszenie przykrego sąsiada niż ból związany z ranami. Wprawdzie opowieść ta jest kwestionowana przez historyków, ale legenda wpłynęła na herb rodu – trzy skrzyżowane złote kopie oraz nowe zawołanie – Jelita. Kolebką rodu Zamoyskich była znajdująca się w ziemi łęczyckiej wieś Łaźnin. Dlatego też członkowie tego rodu pisali się wówczas Łaźnińscy lub z Łaźnina. W połowie XV wieku jeden z przedstawicieli rodu – Tomasz postanowił porzucić rodzinne dobra. Jedną z przyczyn było postępujące przeludnienie ziemi łęczyckiej oraz migracja szlachty na wschód ku żyznym terenom, związanym z Koroną dzięki przyłączeniu przez Kazimierza Wielkiego Rusi Halickiej oraz późniejszym uniom z Litwą. W ten sposób w 1447 r. wspomniany Tomasz z Łaźnina zakupił od Andrzeja Piwo poło- żone na granicy województwa bełskiego dwie wsie: Wierzba i Zamość. Nowa siedziba rodu, Stary Zamość, nie była ani grodem, ani warownią, a jedynie wsią bez większego znaczenia. Ale od jego nazwy Tomasz został nazwany Zamoyskim. Dobra Zamoyskich swój największy rozwój zawdzię-

38 Znane postacie historyczne czają urodzonemu w 1542 r. Janowi. Za młodu przeznaczony do stanu duchownego, wskutek bezdzietności swojego stryja Floriana został jedy- nym sukcesorem dóbr. Był to człowiek niezwykle ambitny, sumienny, stara- jący zgłębiać wiedzę w duchu renesansowego wykształcenia. Podstawy swojej edukacji stawiał w szkole w Krasnymstawie pod okiem nauczyciela Wojciecha Ostrowskiego. Kolejnym etapem jego edukacji były studia we Francji oraz w Strasburgu, gdzie był słuchaczem humanistycznego gimnazjum protestanckiego. Ostatnim etapem jego kariery naukowej był popularny wśród wielu dygnitarzy z Polski Uniwersytet w Padwie. Miał zasz- czyt studiować na uczelni, którą ukończyli między innymi Mikołaj Kopernik, Stanisław Orzechowski, Marcin Kromer czy Jan Kochanowski. W 1563 r. Jan Zamoyski został wybrany rektorem Uniwersytetu Prawników w Padwie. O jego roli w kierowaniu uczelnią świadczy pamiątkowa tablica wmuro- wana w jeden z krużganków Uniwersytetu w Padwie. Jan Zamoyski wrócił do kraju w 1565 r. z dyplomem doktora obojga praw. Zdobytą wiedzę oraz doświadczenie wykorzystał w karierze dworskiej u Zygmunta II Augusta. Zaowocowało to nowymi nadaniami ziemskimi, które powiększały jego majątek. Jednak największe triumfy święci Jan Zamoyski za pano- wania Stefana Batorego. To właśnie drugi król elekcyjny nadał Zamoy- skiemu podkanclerstwo, a w 1578 r. kanclerstwo. Podczas trzeciej wolnej elekcji poparł kandydaturę Zygmunta Wazy, który to właśnie kanclerzowi zawdzięcza tron polski. Jednak wkrótce drogi króla i Jana Zamoyskiego się rozeszły. Wycofanie się z życia publicznego wykorzystał Jan Zamoyski do rozbudowy swojego majątku. W 1589 r. powołał do życia ordynację, czyli niepodzielny majątek dziedziczony przez najstarszego syna – ordy- nata. Powstawała poprzez wyłączenie określonego obszaru ziemskiego spod ogólnych przepisów prawa i nadanie mu specjalnego, zatwierdzo- nego przez sejm statutu. Ordynacja Zamoyskich była drugą, po utwo- rzonych trzy lata wcześniej Radziwiłłów. Obejmowała 6 miast oraz około 150 wsi znajdujących się na terenie ziemi bełskiej, chełmskiej, lubelskiej i przemyskiej. Jej stolicą był Zamość – nowoczesne miasto założone w 1580 r. na terenie dawnej wsi Skokówka. W Zamościu mieściła się rezydencja kan- clerza, kolegiata, Akademia Zamojska oraz trybunał. Miasto zaprojek- towane przez włoskiego architekta Bernardo Morando nawiązywało do wzorów miast Odrodzenia. Kraśnik wszedł w skład ordynacji w 1604 r., kiedy to Jan Zamoyski wykupił zadłużone dobra od Zofii Słuckiej Olelko- wicz. Kanclerz Jan Zamoyski zarządzał nowym nabytkiem niezbyt długo,

39 KRAŚNIK - przewodnik po mieście gdyż w 1605 r. zmarł, przekazując swoją ordynację w ręce jedynego syna, urodzonego w roku 1594, Tomasza. II ordynat spełnił nadzieje i oczekiwania ojca wchodząc do senatu, piastując urząd podkanclerzego, a od 1635 r. kanclerza wielkiego koronnego. Jednak w przeciwieństwie do ojca nie musiał walczyć o własną pozycję, a jedynie kontynuował dzieło założyciela ordynacji. Jako właściciel Kraśnika Tomasz Zamoyski dbał o jego rozwój gospodarczy. Nadawał liczne przywileje cechom miejskim działającym w Kraśniku. W 1621 r. potwierdził prawa cechu krawców, a dwa lata później cechu tkaczy. W 1622 r. nadał miastu grunta nazy- wane Rokicina, które ciągnęły się od klasztornej sadzawki po stawek Grzebielny. Na okres jego rządów przypada również zaostrzenie relacji polsko–żydowskich w mieście. Przyczyną tych wydarzeń był pożar mia- sta w 1637 r., o którego spowodowanie posądzono miejscowego Żyda imieniem Boruch. Pod wpływem mieszkańców Kraśnika ordynat Tomasz Zamoyski wydał w listopadzie 1637 r. dekret, w którym zakazał Żydom odbudowy domów i kramów w rynku, wytyczając jednocześnie nowy zasięg dzielnicy żydowskiej znajdującej się po południowej stronie rynku. Dekret ten został jeszcze potwierdzony w 1643 r. oraz uzupełniony o zakaz publicznego wynoszenia zmarłych przez Żydów. Został jednak uchylony w 1661 r., pozwalając Żydom na swobodne osiedlanie się w rynku oraz prowadzenie tam działalności gospodarczej. Z ksiąg miejskich z tego okresu pochodzi jeszcze wzmianka z 1661 r., w której kolejny ordy- nat Jan Zamoyski nadaje szlachcicowi Borkowskiemu Zamczysko wraz z sadem, łąkami i domami należącymi niegdyś do zamku, wyłączając ich jednocześnie spod sądownictwa miejskiego i ordynacji. W połowie XVII wieku Kraśnik przeżywa trudne chwile związane z najazdami Kozaków – powstanie Chmielnickiego oraz Szwedów – potop szwedzki. W ich wyniku miasto zostaje wielokrotnie splądrowane oraz grabione przez obce wojska. Ciężar odbudowy Kraśnika spada na III ordynata, urodzonego w 1627 r. jedynego syna Tomasza – Jana Sobie- pana. To właśnie Jan Zamoyski chcąc odbudować miasto ze zniszczeń w 1659 r. nadaje trzy lata wolnizny od podatków i opłat dla mieszkańców osiedlających się w mieście. Właściciel Kraśnika mógł sobie na to pozwolić, gdyż dzięki dobrom wniesionym przez matkę oraz małżeństwu z Marią Kazimierą d’Arquien dysponował majątkiem przewyższającym dobra ojca i dziada. Jego bezpotomna śmierć w 1665 r. pozwoliła objąć urząd IV ordynata przedstawicielowi bocznej, młodszej linii rodu Zamoyskich

40 Znane postacie historyczne – Marcinowi. Ten średnio zamożny szlachcic objął ordynację w 1676 r., awansując tym samym do grona największych posiadaczy ziemskich w Rzeczypospolitej. Współpraca Marcina Zamoyskiego z królem Janem III Sobieskim zaowocowała tytułem wojewody lubelskiego oraz urzędem podskarbiego wielkiego koronnego. XVIII wiek przyniósł Ordynacji Zamoyskich liczne zniszczenia, podo- bnie jak całej Rzeczypospolitej. Wojna północna, ingerencja państw ościennych w wewnętrzne sprawy Polski, upadek aparatu państwowego zwiastowały rychły kres państwa. Nowa linia ordynatów nie wydała tak wybit- nych jednostek jak kanclerz Jan Zamoyski, jednak kolejni przedstawiciele rodu starali się odbudować potęgę ordynacji. Niestety Kraśnik jako miasto peryferyjne ordynacji nie cieszył się specjalnymi względami Zamoyskich. Rezydowali oni w Zamościu, a w Kraśniku przebywali tylko zarządcy klucza kraśnickiego. W 1700 r. Anna Zamoyska wraz z synem Tomaszem Józefem ufundowali w Kraśniku klasztor Zakonnych Obserwantek.

Podobnie w latach 1758–1761 wzniesiono w Kraśniku murowany budy- nek obecnego kościoła Ducha Świętego i drewniany szpital dla ubogich, których fundatorem był ordynat Klemens Zamoyski. Pod koniec XVIII wieku ordynat Andrzej Zamoyski, a następnie jego syn Aleksander prowadzili akcję osadniczą, w wyniku której w kluczu kraśnickim powstały nowe wsie. Były to Pułankowice, Moczydła, Szastarka i Wola Rudnicka. Okres zaborów to postępujący upadek ordynacji oraz Kraśnika. W 1796 r. miasto wchodzi w skład zaboru austriackiego, w 1809 r. Ziemia Lubelska i Kraśnik znalazły się w Księstwie Warszawskim, a w 1816 r. miasto weszło w skład Obwodu Zamojskiego, przekształconego w powiat zamojski w 1842 r. Ostatnim właścicielem miasta pochodzącym z rodziny Zamoyskich był XIII ordynat – Kon- stanty (1799–1866). Objął on ordynację już w 1835 r., po dokona- nym wcześniej podziale majątku. Jego wyjazd do Anglii, którą był za- fascynowany, liczne sprzeczki z rodziną, represje carskie po powstaniu listopadowym doprowadziły do poważnego osłabienia ekonomicznego ordynacji. Jednak pomimo tych przeciwności i dzięki wsparciu ojca, który miał dobre kontakty z namiestnikiem Królestwa Iwanem Paskiewiczem udało mu się przeprowadzić w dobrach rodzinnych pierwsze uwłaszczenie w zaborze rosyjskim. Reformę tę zakończono w całej ordynacji w 1844 r. Zyskała ona rozgłos w całym kraju. Jednak wkrótce ponownie wyje- chał do Anglii, przenosząc kapitały ordynacji do jednego z banków

41 KRAŚNIK - przewodnik po mieście angielskich. Również nakazał, aby wszelkie dochody z ordynacji wpłacane były do tegoż banku. Wpłynęło to oczywiście negatywnie na stan finan- sów ordynacji. Ostatni właściciel Kraśnika – XIII ordynat zmarł w Londynie w 1866 r. Jego ciało przewieziono do Zamościa. Panowanie Zamoyskich w Kraśniku kończy się po upadku powstania styczniowego. W 1866 r. w wyniku ukazu carskiego nastąpiło uwłaszczenie Kraśnika. W następnym roku w wyniku reformy administracyjnej miasto weszło w skład nowopowstałego powiatu janowskiego Guberni Lubelskiej.

Jan z Lublina Organista, twórca słynnej tabulatury organowej (ok. 1538-1548) Tabulatura Ioannis de Lyublyn Canonic[orum] Reg[u]lariu[m] de Crasnyk 1540, zawierającej liczne utwory przeznaczone do grania na organach oraz wszystkich innych rodzajach instrumentów klawiszowych. Jan związany był z klasztorem Kanoników Regularnych w Kraśniku (wśród członków za- konu nie znaleziono jednak jego nazwiska). Uważa się, że jeden ze wpisów figurujących w Statua nec non liber promotionum jako “Jan z Lublina” może należeć do niego. Bliższe wiadomości o jego życiu i działalności są nieznane. Być może jest identyczny z jednym z dwóch Janów, z których pierwszy uzyskał magisterium in artibus et philosophia w 1499 r., a drugi baccalariatus in artibus w 1508 r. w Akademii Kazimierzowskiej w Krakowie.

42 Znane postacie historyczne Isaac Bashevis Singer Urodzony 21 listopada 1902 r. w Leoncinie, wsi w pobliżu Nowego Dworu Mazowieckiego, zmarł 24 lipca 1991 r. w Miami. Pisarz żydowski tworzący głównie w języku jidysz, dziennikarz. Laureat Nagrody Nobla w dziedzinie literatury za rok 1978. W 1917 r. nastoletni Singer wraz z matką i młodszym bratem przeprowadzili się do Biłgoraja, do domu dziadków. Decyzja ta była podyktowana trudną sytuacją materialną rodziny podczas wojny. Biłgoraj był wtedy dziesięciotysięcznym miasteczkiem zamieszkanym przez około trzy i pół tysiąca Żydów. To świat nieskażony przez cywili- zację, spotkać tu można było pobożnych Żydów w chałatach, którzy modlili się trzy razy dziennie zgodnie z codziennym rytuałem ich religii. Dla Isaaca miasteczko to było potężnym źródłem natchnienia co znaj- dzie odzwierciedlenie w jego twórczości. To, co tu zobaczył na stałe zapisało się w jego pamięci. Miasto stało się dla pisarza prototypem żydowskiego sztetla. W Biłgoraju pozostał do początku lat dwudziestych. W 1923 r. na stałe wrócił do Warszawy, gdzie zadebiutował jako literat. W 1935 r. z powodu narastających nastrojów antysemickich wyemigrował do Stanów Zjednoczonych. Pisarz wydał kilkanaście powieści i zbiorów opowiadań. W jego obszernym dorobku szczególne miejsce zajmują opowiadania. Zdaniem krytyki w nich najpełniej objawia się jego narratorskie mistrzostwo. Szczególny rozgłos zyskały opowiadania utrzymane w tonie ludowej baśni, gdzie rzeczywistość miesza się z fantazją, ludowymi wierzeniami i przesądami, a ludzie żyją w niezwykłym świecie rządzonym przez zjawiska nadprzyrodzone. Jego utwory przesiąknięte są folklorem żydowskim. Ukazują filozoficzno-religijne problemy moralne, a także starcia środowisk zasymilowanych i ortodoksyjnych. Duża część jego twórczości wiąże się ze wspomnieniami z Polski. Odtwarzał zaginiony, żydowski świat z czasów przedwojennych. Źródło weny literackiej Singera często przypisuje się Biłgorajowi, o którym pisał. Także w innych miejscowościach, przed wojną licznie zamie-szkiwanych przez Żydów, umieszczał akcję swoich powieści. Pojawiał się tam więc Frampol, Zaklików, Krzeszów, Goraj, Szczebrzeszyn. 43 KRAŚNIK - przewodnik po mieście W kilku utworach obecny jest także Kraśnik. Są to: Lustro – w zbiorze Gimpel Głupek (1945), Zjawa – w zbiorze opowiadań pod tym samym tytułem (1985), Estera Kreindł Druga – w Krótkim piątku (1963), Goście w zimową noc – w Przyjacielu Kafki (1970), Cejtł i Rejctł – w Seansie spirytystycznym (1968) oraz w Miłości i wygnaniu – autobiografii (1984). Zjawa – Ciotka Jentł opowiada pewną historię podczas spotkania kobiet. W Kraśniku była mała jesziwa, której przełożonym był reb Pinkas. Jego żona – Grina Chasza - chodziła do bogatych domów zagniatać ciasto i prać bieliznę. Mieli jednego syna i dwie córki. Najstarsza, Cylka, była wyjątkową pięknością. Pewnego razu do Kraśnika przyjechał Jakir – syn bogatej rodziny z Lublina. Natychmiast zakochał się w Cylce. Ogłoszono zaręczyny. Niespodziewanie Jakir wyjechał do Lublina. Dni mijały, a on nie wracał. Zamiast Jakira w Kraśniku zjawiła się jego matka, oznajmiając, że syn ma już inną dziewczynę. Na wieść o tym matka Cylki rozchorowała się, cierpiała też sama Cylka. W jesziwie Pinkasa był Ilisz, młody i biedny geniusz Talmudu pochodzący z Kielc. Ilisz wysłał swatkę do reb Pinkasa i oświadczyny o rękę Cylki zostały przyjęte. Ślub odbył się na dziedzińcu kraśnickiej synagogi. Zeszło się całe miasto. Ale problemy młodych się nie skończyły, ponieważ nie doszło do tradycyjnej konsumpcji małżeństwa. Podczas przesłuchania u rabina okazało się, że w łóżku między młodymi leżała w nocy zjawa mężczyzny. Zapewne był to Jakir. Cylka przestała wychodzić z domu. Pewnego dnia zniknęła. Uciekła z Kraśnika, wychrzciła się i wstąpiła do klasztoru. Lustro – Cyrł, bogata kokietka z Kraśnika, wychowana w Krakowie, nie może przyzwyczaić się do życia na prowincji. Jej matka nie żyje, ojciec handluje drewnem, a mąż spławia drewno do Gdańska. Znudzona dziewczyna całymi dniami przesiaduje w domu, naga, przed lustrem. Nie ma o czym rozmawiać z ludźmi z Kraśnika, pragnie odmiany. Pewnego dnia w lustrze zobaczyła małego diablika. Uległa jego podszeptom i namowom. Obiecując szczęście, diabeł porwał ją do piekieł. Kiedy zniknęła z Kraśnika, szukali jej wszyscy. Bez skutku. Estera Kreindł Druga – bohaterami opowiadania są: wdowiec Meir Zysł nauczyciel Talmudu z Biłgoraja; Rejce – wdowa po zbankrutowanym prze- dsiębiorcy z Kraśnika Tanchumie Izbiierze; Simmele – córka Rejce, potem przemieniona w Esterę Kreindł Drugą; wdowiec Zurech Lipower z Zamościa, którego żoną była Estera Kreindł. Po jej śmierci Simmele wcieliła się w Esterę i została Esterą Kreindł Drugą. Według Singera historia ta była długo dyskutowana wśród żydowskiej społeczności Kraśnika, Biłgoraja i Zamościa. 44 Znane postacie historyczne Świat Izaaka Bashevisa Singera możemy odkrywać ponownie dzięki projektowi pn. Festiwal Śladami Singera. To niezwykła podróż edukacyjno- artystyczna odwołująca się do historii miast i miasteczek Lubelszczyzny, które były ulubionymi miejscami akcji opowiadań laureata literackiej Nagrody Nobla. Singer to wyjątkowy pisarz, który swoją twórczością rozsławił nasz region. Dzięki jego opowiadaniom znane są w całym świecie nazwy takich miast jak Kraśnik, Tyszowce, Szczebrzeszyn, Józefów, Biłgoraj czy Lublin. Festiwal zawitał w 2013 roku również do Kraśnika, stając się od razu jednym z ważniejszych wydarzeń kulturalnych.

Ksiądz Stanisław Zieliński Ksiądz Stanisław Zieliński był kapłanem Archidiecezji Lubelskiej. Urodził się w Pełczynie 23 września 1911 r., a święcenia przyjął z rąk biskupa Mariana Fulmana 20 czerwca 1937 r. W latach 1937–1940 był wikariuszem w Tarnogórze. Stamtąd został przeniesiony do Krzczonowa. Prawdopodobnie miało to związek z jego działalnością konspi- racyjną – przeniesienie do innej paraf ii nastąpiło w obawie przed aresztowaniem księdza zaangażowanego w działalność nie- podległościową. Między 1941 a 1945 rokiem był rektorem Kościoła Ducha Świętego w Kra- śniku i prefektem miejscowych szkół. Pracując w kraśnickiej paraf ii niósł pomoc najuboższym tworząc m.in. jadłodajnie dla ubogich, kupował lekarstwa, zbierał odzież. Opiekował się młodzieżą, aktywnie angażując się w tajne nauczanie i udzielając darmowych korepetycji. Rozpoczął też remont Kościoła Ducha Świętego. Także tutaj zaangażowany był w działalność konspiracyjną, był ka- pelanem dobrze zorganizowanych w okolicach Kraśnika struktur Narodowych Sił Zbrojnych. Wiadomo też, że uczestniczył w partyzanckich pogrzebach. Po wyzwoleniu nadal prowadził swoją pracę wśród biednych. Został członkiem Miejskiej Rady Narodowej w Kraśniku, a z zachowanych dokumentów wynika również, że kilkakrotnie uczestniczył w posiedzeniach Powiatowej Rady Narodowej, gdzie zabierał głos, apelując o pomoc dla biednych. Jego interwencja w sprawie zmiany nazwy ul. Józefa Piłsudskiego 45 KRAŚNIK - przewodnik po mieście na ul. Partyzantów mogła być, zdaniem niektórych, bezpośrednią przy- czyną jego zabójstwa. Według świadków zginął we własnym mieszkaniu, w sobotę, 10 marca 1945 r., o godzinie 21.15 od strzału w głowę. Dwaj mężczyźni, którzy wtargnęli do mieszkania kapłana postrzelili również jego gospodynię. Jednego z domniemanych sprawców złapano i osądzono (za postrzelenie gospodyni, nie za zabicie księdza). Według niektórych za śmierć ks. Stanisława Zielińskiego odpowiadają funkcjonariusze Urzędu Bezpieczeństwa. Działające w Kraśniku Bractwo ks. Stanisława Zielińskiego od kilku lat podejmuje starania o jego beatyfikację.

Fot. Popiersie ks. Stanisława Zielińskiego z jego nagrobka przy kościele pw. Ducha Świętego.

46 Znane postacie historyczne KRAŚNICKIE ZABYTKI Kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny Trójnawowy kościół paraf ialny Wniebowzięcia NMP, wzniesiony ok. 1469 r. jako budowla późnogotycka, przebudowany w latach 1527–1541 w stylu późnogotycko-renesansowym z fundacji Jana Gab- riela Tęczyńskiego. W kościele uwagę zwraca trójkondygnacyjny, złocony ołtarz główny, należący do najstarszych zabytków snycerstwa późno- renesansowego w Polsce, wykonany ok. 1620 r. a w prezbiterium poli- chromia z 1630 r. przedstawiająca sceny biblijne. Zachowały się również XVII-wieczne stalle i nagrobki Tęczyńskich, wykonane w warsztatach znanych włoskich mistrzów. Przy kościele znajduje się barokowa dzwonnica z dwoma dzwonami wybudowana przed 1682 rokiem. W 1468 r. w Kra- śniku, dzięki zakonowi kanoników regularnych, sprowadzonych z klasztoru Bożego Ciała w Krakowie, utworzono największą bibliotekę i szkołę para- f ialną na Lubelszczyźnie. To właśnie tam powstało jedno z czołowych dzieł kultury polskiego renesansu – Tabulatura Jana z Lublina, który pełnił w klasztorze posługę organisty. Klasztor Kanoników Regularnych został rozbudowany w XVII i XVIII w. Na jego terenie w 1792 r. ukrywał się gen. Tadeusz Kościuszko ścigany przez Rosjan. Obok klasztoru znajduje się wzgórze zamkowe z zachowanymi fosami.

Kościół pw. WNMP oraz pomnik Marszałka Józefa Piłsudskiego. Fot. Marek Ćwieka 47 Kościół pw. WNMP. Fot. Marek Ćwieka 48 Kościół pw. Ducha Świętego Dzieje fundacji kościoła Ducha Świętego w Kraśniku i jego istnienie są nierozerwalnie związane z niesieniem pomocy najuboższym i pokrzywdzo- nym przez los. Początki kościoła szpitalnego i szpitala w Kraśniku sięgają XVI w. Budowę kościoła rozpoczęto w 1535 r. poza murami miejskimi. Pierwsze budowle, podobnie jak większość zabudowy ówczesnego Kraśnika, były drewniane. Nie zachował się żaden opis, który pozwalałby zrekonstruować wygląd tamtego kościoła i szpitala. W latach 1758-1761, z fundacji ordy- nata Klemensa Zamoyskiego, wzniesiono murowany budynek kościoła pw. Ducha Świętego. Posiada on interesujące rokokowe wyposażenie z II poł. XVIII w. Obok zbudowano drewniany szpital dla ubogich zwany dworkiem modrzewiowym.

Kościół pw. Ducha Świętego. Fot. Marek Ćwieka 49 Fot. Szpital dla ubogich przy kościele Ducha Św. Synagogi Dwie bóżnice z XVII i XIX w. Synagoga zwana Wielką lub Barokową pochodzi z XVII w. Powstała w miejscu drewnianej, a w jej wnętrzach można podziwiać fragmenty polichromii. Druga, mniejsza, z ocalałą bimą wspartą na czterech kolumnach, powstała jako uzupełnienie Wielkiej Synagogi. Wzniesiono ją w XIX w, zaś w kolejnych latach dobudowano do niej dom kahalny. Obie ucierpiały przez zniszczenia spowodowane przez nazistów oraz służąc po wojnie za magazyny. Renowacja bóżnic ma na celu stworzenie z nich centrum kulturalnego Kraśnika. Obecnie są własnością Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydow- skiego.

Fot. Wielka Synagoga. 50 Znane postacie Obóz zagłady Na początku 1942 r. Niemcy zorganizowali w Budzyniu obóz, który przez długi czas był filią obozu koncentracyjnego na Majdanku. Przebywających w nim więźniów skazywano na śmierć, stosując różne metody eksterminacji. Prawdopodobnie na lewo od bloku Nr 1 znaj- dował się dół o długości 10 m, podobnej szerokości i pięciometrowej głębokości, w którym rozstrzeliwano więźniów. Nad dołem znajdował się napis: “Każdemu za swoje”. Obóz znajdował się na terenie obec- nej dzielnicy fabrycznej między dzisiejszymi ulicami: Mickiewicza, Cichą i Popiełuszki. Na powierzchni 2,68 ha znajdowało się 8 drew- nianych baraków. Teren obozu otoczony był drutem kolczastym pod wysokim napięciem. Pierwszy transport przywiezionych do niego w roku 1942 Żydów liczył ok. 1000 osób. W późniejszym okresie przebywało w nim od 2000 do 4000 osób. W obozie przebywali Żydzi z Kraśnika, Bełżyc, Janowa Lubelskiego, Mińska, Mohylowa, Smoleńska oraz Żydzi z Wiednia i Słowacji. Po upadku powstania w getcie warszawskim, w 1943 r. hitle- rowcy przywieźli do Budzynia ponad tysiąc Żydów warszawskich. 22 października 1943 r. podjęto decyzję o przekształceniu bu- dzyńskiego obozu w samodzielny obóz koncentracyjny (Konzentrations- lager). Realizacja tej decyzji przeciągnęła się w czasie i dopiero 15 lutego 1944 r. obóz przeszedł pod nadzór Urzędu Administracji Gospodarczej SS w Lublinie. Więźniowie zostali wówczas ubrani w niebieskie “pasiaki”. Więźniów obozu zatrudniano w zakładach Heinkla, a także m.in. przy kopaniu rowów kanalizacyjnych i karczowaniu lasu. Praca trwała kilkanaście godzin na dobę. Pożywienie więźniów stanowiła zupa ze zgniłej brukwi, kilkanaście gramów chleba i napój sporządzony z kawy zbożowej. Obóz został zlikwidowany 22 VII 1944 r., a przebywający w nim więźniowie zostali wywiezieni do obozu w Płaszowie k. Krakowa oraz obo- zu w Mauthausen. Źródła podają, że w Budzyniu zginęło około tysiąca Żydów. Liczba ta nie obej- muje osób, które zostały wysłane do obozu na Majdanku.

51 KRAŚNIK - przewodnik po mieście Przy drodze Kraśnik–Urzędów znajduje się tablica pamiątkowa ku czci pomordo- wanych w Budzyniu. Została ona posta- wiona przez kraśnickich harcerzy.

Wzgórze zamkowe Wzgórze zamkowe niegdyś otoczone było mokradłami i stawami. Obecnie jest położone na północny zachód od rynku (przy ul. Festiwa- lowej, za amfiteatrem). Od wzgórza kościelnego oddziela je głęboki parów. Z zamku, którego plan zbliżony był do kwadratu, zachowało się niewiele. Na powierzchni wzgórza nie widać już nic, natomiast jego wnętrze kryje fundamenty. Został wzniesiony na przełomie XIV i XV wieku i otoczony kamiennym wysokim murem. Kolejno prze- chodził przez ręce Dymitra z Go- raja, Tęczyńskich, Radziwiłłów i Za- moyskich. Zniszczony podczas po- topu przez Szwedów został w nas- tępnych wiekach rozebrany.

Fot. Wzgórze zamkowe, lata 50-te XXw.

52 Kraśnickie zabytki Pomnik Marszałka Józefa Piłsudskiego Centralną część rynku w dzielnicy lubelskiej Kraśnika zajmuje pomnik Marszałka Józefa Piłsudskiego. Pomnik odsłonięto 11 listopada 1930 r. W ten sposób uczczono 10. rocznicę zwycięstwa w wojnie polsko-bolszewickiej. Uroczystości poświęcenia dokonał ksiądz prałat Scipio del Campo. Wysoki, smukły obelisk był usadowiony na niewysokim kopczyku. Napis na pomniku brzmiał: “BOHATEROM 1920 ROKU. ŻYWI MARSZAŁKOWI JÓZEFOWI PIŁSUD- SKIEMU I ŻOŁNIERZOM. Kraśnik 1930 r.” W 1940 r. pomnik został zbu- rzony przez Niemców. W roku 1989 powstał Komitet Odbudowy Pomnika, którego przewo- dniczącym został mecenas Wiesław Kamiński. Inicjatywę poparła ówczesna Miejska Rada Narodowa, podejmując uchwałę intencyjną. Pierwszych wpłat na konto komitetu dokonali dawni żołnierze 24 Pułku Ułanów. W celu zdobycia środków na odbudowę pomnika w 1992 r. wydruko- wano okolicznościowe cegiełki. Dzięki temu, indywidualnie rozprowadza- jącym cegiełki członkom komitetu, szybko udało się zebrać potrzebną kwotę. Projekt nowego pomnika opracował Jan Bartosiewicz. Współpracowali z nim kraśniccy plastycy, Jadwiga i Wojciech Majowie, którzy wykonali metalowe popiersie Marszałka. Zasadnicza część monumentu została wykonana w Pińczowie. Obok pomnika wmurowano fragment przedwojennego obelisku, wykorzystano także przedwojenne metalowe ogrodzenie. Uroczyste odsło- nięcie pomnika odbyło się 11 listopada 1992 r.

Przedwojenna widokówka przedstawiająca Fot. Świętowanie zwycięstwa Żwirki i Wigury moment odsłonęcia pomnika. w zawodach Challenge International des Avions Fot. z archiwum NAC. de Tourisme, sierpień 1932 r. 53 Fot. Kościół pw. WNMP.

Widok na wzgórze klasztorne i kościół pw. WNMP. Zdj. Marek Ćwieka 56 54 Znane postacie historyczne MUZEA W KRAŚNIKU

Muzeum Regionalne ul. Piłsudskiego 2a, tel. 81 884 34 85 Placówka powstała w 1976 r. w związku z obchodami 600-lecia Kraśnika. Bogate i ciekawe zbiory zgromadzono w trzech działach: archeo- logicznym, etnograf icznym i historycznym. Prezentowane są na wystawach stałych i czasowych. Zbiory archeologiczne pochodzą głównie z licznych badań tereno- wych muzeum. Cenne zbiory i wiele interesujących odkryć przyniosły bada- nia na Zamczysku – dawnej siedzibie właścicieli Kraśnika oraz odkrycia na terenie Starego Miasta. W ostatnich latach zbiory muzem wzbogaciły się o ogromną liczbę zabytków, będącą efektem systematycznych badań powierzchniowych w Kraśniku i na terenie okolicznych gmin. Zbiory etno- graf iczne prezentują zabytki związane z kulturą i sztuką ludową regionu. Najciekawszymi eksponatami tego działu są: kolekcja ceramiki urzędowskiej od XVIII wieku po czasy współczesne, duży zbiór eksponatów z zakresu kultury materialnej wsi i plastyki obrzędowej (wycinanki, pisanki, palmy). W zbiorach historycznych największą wagę mają księgi z biblioteki kla- sztoru Kanoników Regularnych, liczne dokumenty z okresu okupacji (w tym kilkadziesiąt zachowanych rozporządzeń i obwieszczeń niemieckich od 1939 r.), fotograf ie dawnego Kraśnika i jego mieszkańców oraz bardzo liczna dokumentacja ruchu oporu na terenie powiatu kraśnickiego i janow- skiego. Ciekawe i liczne są też zbiory militariów z I i II wojny światowej.

55 KRAŚNIK - przewodnik po mieście Muzeum 24 Pułku Ułanów ul. Piłsudskiego 7, tel. 81 884 50 31

Muzeum 24 Pułku Ułanów im. Hetmana Wielkiego Koronnego Sta- nisława Żółkiewskiego, stacjonującego w Kraśniku w latach 1922–

1939 to oddział Muzeum Regionalnego otwarty 6 lipca 1995 r., w 75. rocznicę utworzenia Pułku. Zbiory wyodrębniono z działu historycz- nego Muzeum Regionalnego i umieszczono w nowym budynku przy ulicy Piłsudskiego. W trzech salach ekspozycyjnych prezentowana jest historia 24 Pułku Ułanów. Muzeum pułkowe posiada ponad 2 tysiące eksponatów i foto- grafii. Do najcenniejszych należą: kolekcja kilkudziesięciu mundurów wraz z oporządzeniem, rysunki, akwarele, obrazy znanych artystów - żołnierzy; kolekcja osobistych pamiątek, odznaczeń i fotografii kilkunastu ułanów; albumy fotograficzne, srebrne przedmioty pamiątkowe, m.in. świeczniki używane podczas mszy polowych, nagrody za udział w zawo- dach sportowych. Do Kraśnika trafiła znaczna część archiwum pułkowego, zdeponowanego wcześniej w Instytucie i Muzeum Sikorskiego w Londynie

(ewidencja pułkowa, liczne dokumenty), sztance i pieczątki, replika sztan- daru polowego ufundowana przez byłych ułanów oraz indywidualnych ofiarodawców w 1978 r., oryginalne mapy sztabowe. Muzeum w Kraśniku stało się – obok koła pułkowego – drugim centrum integrującym byłych ułanów i sympatyków 24 Pułku. Równolegle z typową działalnością popularyzatorską, dydaktyczną i wydawniczą, muzeum jest miejscem spotkań z udziałem weteranów.

56 Muzea w Kraśniku Muzeum Św. Floriana ul. Obwodowa 1, tel. 81 884 36 08 w. 42 Właściwie jest to Izba Tradycji Pożarniczych z siedzibą w Kraśniku. Choć swoimi zbiorami przewyższa większość Muzeów Regionalnych w Pol- sce, nie ma rangi muzeum. Oprócz prawie 1000 sztuk eksponatów z dzie- dziny pożarniczej, możemy również podziwiać zbiory mieszkańca Kraśnika, Szczepana Ignaczyńskiego, współpracującego na co dzień z Komendą Powiatową Państwowej Straży Pożarnej. Pasjonat ten zgromadził wspaniałą kolekcję urządzeń napędzanych korbą. Wśród 300 eksponatów są maszynki i maszyny z każdej dziedziny życia. Podziwiać tu można również eksponaty z dziedziny wojskowości i mu- zyki. Niektóre mają ponad 150 lat, ale jest kilka urządzeń współczesnych wzorowanych na tych dawnych, lecz wykonanych z tworzyw sztucznych. Drugą liczną kolekcją jest zbiór skarbonek, od tych z XIX wieku do cza- sów nam współczesnych. Skarbonki pochodzą ze wszystkich kontynentów, wykonane są ze stopów różnych metali, a także z drewna, skóry, szkła, porcelany, plastiku a nawet papieru. Wśród trzystu zgromadzonych do tej pory skarbonek, wyróżnia się podgrupa w kształcie “świnki”. Jak się okazuje, jest to najpopularniejsza forma skarbonki na całym świecie, znana już od kilkuset lat. Kilka skarbonek związanych jest ściśle z Kraśnikiem. Po śmierci Jana Pawła II, przy Izbie Tradycji Pożarniczych jedna z sal została poświęcona Naszemu Papieżowi. Oprócz zdjęć tego wielkiego Polaka, obejrzeć tu można również kilkadziesiąt monet, znaczków, kart telefonicznych, medali, kart pocztowych, a także przedmiotów używanych w czasach młodości Karola Wojtyły.

57 KRAŚNIK - przewodnik po mieście TURYSTYKA Zalew Kraśnicki Obiekt budowany był w latach 2005–2006. Od tego czasu wciąż jest modernizowany i rozbudowywany, m.in. dzięki środkom unijnym. W 2011r. powstał główny obiekt zalewu, czyli kemping z nowoczesnym budynkiem sanitarnym. Pojawiło się pięć stylizowanych, czteroosobowych domków kempingowych. Obok znajduje się plac zabaw dla dzieci oraz palenisko na wieczorne biesiady. Goście mogą tam rozbić swoje namioty. W pobliżu wybudowano slip, z którego można zwodować łódkę czy kajak. Nowym obiektem jest również stanica. Tu można skorzystać z sali konferencyjnej i miejsc noclegowych. W 2011 r. zbudowano także molo.

Podstawowe dane dotyczące zalewu: - powierzchnia – 42,66 ha - pojemność – 996 tys. m3 - średnia głębokość – 2,5 m - długość maksymalna –1180 m - szerokość maksymalna – 570 m

58 Turystyka Baza sportowa Kraśnik posiada znakomitą bazę sportowo-rekreacyjną. Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji w dzielnicy fabrycznej to basen odkryty, basen kryty, korty tenisowe, skatepark, boiska, place zabaw. Kraśnik posiada trzy obiekty sportowo-rekreacyjne typu Orlik. W 2010 r. otwarto nowoczesną Halę Sportową przy Publicznym Gim- nazjum nr 1 nazwaną imieniem Arkadiusza Gołasia, tragicznie zmarłego wybitnego siatkarza młodego pokolenia. Obiekt robi spore wrażenie – zwłaszcza główna sala z wielofunkcyjnym boiskiem wykonanym z taraf- lexu. Wzdłuż boiska znajduje się widownia krzesełkowa na ponad 200 miejsc. Dodatkowo można uruchomić trybunę teleskopową, dzięki czemu rywalizację sportową będzie mogło podziwiać w komfortowych warunkach ponad 400 osób. Oprócz sali głównej zbudowano dodatkowe, mniejsze pomieszczenia, które są wykorzystywane jako sala gimnastyczna, małych gier, fitness, siłownia. Jest też sala konferencyjna, zaplecze socjalne. Są tu organizowane imprezy sportowe rangi wojewódzkiej i ogólnopolskiej. Powiatowe Centrum Sportu i Rekreacji dysponuje halą o wy- miarach 36 x 48 m i widownią na 300 miejsc. Obok głównej hali znajduje się sala do sportów walki, siłownia, sala konferencyjna a także zaplecze z szatniami, pomieszczeniami gospodarczymi oraz mie- jsca noclegowe.

59 KRAŚNIK - przewodnik po mieście Ścieżki rowerowe Ważnym elementem rozbudowy bazy rekreacyjno-sportowej w Kra- śniku stały się ścieżki rowerowe. Coraz większa liczba osób – w różnym wieku – spędzająca czas wolny na rowerach sprawiła, że władze samo- rządowe postanowiły zainwestować w budowę ścieżek, przede wszystkim tak, aby lepiej skomunikować obie, oddalone od siebie o kilka kilometrów główne dzielnice miasta. W ten sposób powstał trakt pieszo-rowerowy na ulicy Urzędowskiej. Szlak ten łączy się ze ścieżką rowerową prowadzącą wokół kraśnickiego zalewu. Piękna trasa rowerowa powstała również na ul. Granicznej, zamykającej dzielnicę fabryczną od południa. Od kilku lat miasto organizuje familijne rajdy rowerowe, a w poło- wie minionej dekady odbyło się także kilka edycji ogólnopolskiego rajdu do Lwowa. Imprezy te znacząco wpłynęły na promocję turystyki rowerowej jako jednej z najbardziej popularnych form spędzania czasu w Kraśniku. W 2013 r. lokalne stowarzyszenie cyklistów Bike Team Kraśnik zorganizo- wało po raz szósty Tour de Kraśnik. W wyścigu wokół miasta co roku bierze udział blisko stu zawodników z całej Polski. W okoliach Kraśnika ma swój początek zachodnia część Roztocza, jednej z najbardziej malowniczych krain Polski, przez którą rozciąga się Centralny Szlak Rowerowy, niezwy- kle popularny wśród cyklistów z całego kraju. Jego pierwszy etap zaczyna się w Kraśniku i prowadzi do Szczebrzeszyna i Zwierzyńca. Kraśnik jest jednocześnie punktem końcowym innego ciekawego szlaku rowerowego zaczynającego się w Kazimierzu Dolnym.

60 Turystyka BAZA NOCLEGOWA RESTAURACJE, PUBY Zajazd “Marta” Hotel (***) Wotel “Grand”, Karczma Myśliwska Pułankowice 5a ul. Lubelska 2 tel. 81 821 15 80 tel. 81 884 02 00 www.zajazd-marta.pl [email protected] [email protected] “Orion” Restauracja - Pokoje - Bar Kemping nad Zalewem Kraśnickim ul. Fabryczna 6 ul. Nadstawna tel. 81 825 71 83 tel. 695 153 813 www.orionrestauracja.pl [email protected] Restauracja “Zielony Dworek” ul. Kolejowa 10 Kawiarnia "Dąbrówka" tel. 81 825 08 80 al. Niepodległości 44 www.zielony_dworek.pl tel. 81 825 32 32 [email protected] kom. 783 972 825 www.dabrowka-krasnik.pl “Orion” Restauracja - Pokoje - Bar ul. Fabryczna 6 Restauracja “Zielony Dworek” tel. 81 825 71 83 ul. Kolejowa 10 www.orionrestauracja.pl tel. 81 825 08 80 [email protected] www.zielony_dworek.pl [email protected] Zajazd “Primavera” ul. Oboźna 34 Kawiarnia “Music Cafe” tel. 81 825 09 08 ul. Krasińskiego 11 F kom. 605 451 051 tel. 81 825 68 04 [email protected] www.musicaffe.pl www.zajazdprimavera.pl Pizzeria “El Greco” Wotel “Grand”, Karczma Myśliwska ul. Urzędowska 4 ul. Lubelska 2 tel. 81 884 37 64 tel. 81 884 02 00 [email protected] “U Staśka” - Restauracja, pizzeria, club ul. Grodzka 15 Hotel Iwona tel. 81 825 00 50 ul. Jagiellońska 14 www.ustaska.eu tel. 81 825 21 65 [email protected] “Tip Top” ul. Krasińskiego 11G Dwór Sanna - Luxury Restaurant Hotel tel. 81 825 51 00 Wierzchowiska Drugie 163 tel. 15 871 61 53 Restauracja “Finezja” kom. 795 461 820; 606 112 473 ul. Urzędowska 44 www.dworsanna.pl tel. 81 802 10 01 [email protected] kom. 503 920 386 www.finezja-restauracja.pl 61 KRAŚNIK - przewodnik po mieście Zajazd “Primavera” Piaskowa Pub ul. Oboźna 34 ul. Piaskowa 18 tel. 81 825 09 08, kom. 605 451 051 tel. 81 884 51 85 [email protected] GOSPODARSTWA P.W. Ludmiła AGROTURYSTYCZNE (gm. KRAŚNIK): ul. ks. J. Popiełuszki 1 Kwatera Agroturystyczna tel. 81 826 14 58 “Pod Żurawiem” www.ludmila.com.pl (fundacja rozwoju turystyki “Bosa Stopa”) Restauracja Kawiarnia “Sprytna Kuchnia” Słodków Trzeci 150 al. Niepodległości 14 tel. 81 821 11 60 tel. 81 825 03 13 [email protected] Club Golińska Alicja Depa ul. gen. Sikorskiego 2A Stróża 73 tel. 81 825 65 56 tel. 81 821 02 03 Chillout Club Jadwiga Kudła ul. Mickiewicza 1C Dąbrowa Bór, ul. Stalowa 8 kom. 791 313 884; 690 020 398 tel. 81 884 46 97 SZLAKI ROWEROWE Kazimierz Dolny – Kraśnik Szlak rowerowy o długości 107 km i średniej trudności, przebiega w większości szosami asfaltowymi. Trasa prowadzi przez parki krajobrazowe – Kazimierski i Wrzelo- wiecki, malownicze wąwozy i doliny rzek. Początkowo szlak przebiega w pobliżu Wisły zapewniając przepiękny widok na ruiny zamku w Janowcu. Następnie podąża płaską doli- ną rzeki Chodelki. Po drodze mijamy wiele zabytkowych miasteczek, zaczynając od samego Kazimierza, przez Józefów nad Wisłą, Rybitwy, Urzędów, Dzierzkowice, do Kraśnika. We wszystkich miejscowościach zobaczymy ciekawe zabytki, takie jak kościółki paraf ialne z przełomu XVII i XIX wieku i liczne kapliczki przydrożne. Centralny Szlak Rowerowy Roztocza W Kraśniku ma początek pierwszy etap tego szlaku wiodący do Zwie-

62 Turystyka rzyńca. Jest to szlak wytyczony zgodnie z nazwą przez całe Roztocze, dla- tego w czasie jazdy podziwiać możemy różnorodność przyrodniczą tego terenu. Trasa prowadzi głównie przez pola i lasy, dzięki czemu pozna- jemy zróżnicowanie ukształtowania tej krainy geograf icznej oraz zmienną szatę roślinną. Po drodze mijamy także liczne miasteczka, pokazujące, że Roztocze jest zróżnicowane pod względem kulturowym i religijnym. Zwiedzać możemy zarówno kościoły, jak i cerkwie czy synagogi. Pierwszy odcinek szlaku ma długość 100 km, a trasa prowadzi przez najbardziej atrakcyjne miejscowości Roztocza.

SZLAKI PIESZE Szlak świętego Jakuba Lubelska Droga św. Jakuba na terenie wojewódz- twa lubelskiego ma długość 135 km. Łączy Lublin z San- domierzem, a tym samym z Drogą Małopolską i całą siecią Camino de Santiago. Szlak prowadzi z Lublina do Kraśnika, następnie do Anno- pola i dalej przez Zawichost do Sandomierza.

63 KRAŚNIK - przewodnik po mieście Szlak Chasydzki Trasa wiodąca śladami Żydów z połu- dniowo-wschodniej Polski. Przebiega przez tereny Pokarpacia i Lubelszczyzny, na których zachowały się bezcenne ślady wielowiekowej obecności polskich Żydów: Baligród, Biłgoraj, Chełm, Cieszanów, Dębica, Dynów, Jarosław, Kraśnik, Lesko, Leżajsk, Lublin, Przemyśl, Rop- czyce, Rymanów, Sanok, Tarnobrzeg, Ustrzyki Dolne, Wielkie Oczy, Włodawa i Zamość. W miejscowościach tych znajdują się zarówno imponujące synagogi, jak i cmen- tarze żydowskie, na których nierzadko znaleźć można nagrobki pochodzące z XVIII, XVII, a nawet XVI wieku. Wiele z tych cmentarzy jest wciąż odwiedzanych przez chasydów przybywających z całego świata. W Kraśniku, w ramach tego szlaku, do obejrzenia są: zespół synagogalny, na który składają się dwie bóżnice: XVII- i XIX-wiecz- na, tzw. nowy cmentarz, założony w połowie XIX w. oraz budynek dawnej mykwy.

Szlak Jagielloński Szlak Jagielloński – dawny trakt królewski i kupiecki, o znaczeniu kulturowym. Przebiegał trasą Kraków–Lublin–Wilno. Obecnie trwają prace nad reaktywowaniem traktu jako szlaku turystycznego. W 1386 r. wielki książę litewski Jagiełło, rezydujący w Wilnie, wyruszył w podróż do Polski, mając nadzieję na objęcie w niej rządów. Po przekroczeniu granicy polsko- litewskiej przybył do Lublina, gdzie rycerstwo zgromadzone na zjeździe wybrało go na kandydata do korony. Wraz z licznym orszakiem podążył następnie do stołecznego Krakowa. Trasa podróży króla przebiegała w pobliżu Kraśnika przez Urzędów, który był dobrem królewskim oraz Dzie- rzk. owice i Annopol

64 Turystyka “Szlak Jagielloński” Kraków - Lublin - Wilno w latach 1386-1611

SZLAKI SAMOCHODOWE Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej 24 września 2009 r. przedstawiciele ośmiu woje- wództw podpisali porozu- mienie w sprawie utworzenia Szlaku Frontu Wschodniego I Wojny Światowej. Przedsięwzięcie to wpisuje się w ogólnopolską inicjatywę, w którą zaangażowane są re- giony od południa do północy 65 Polski. Wśród województw – sygnatariuszy listu intencyjnego, w sprawie utworzenia szlaku znajdowały się województwa: Małopolskie, Lubelskie, Łódzkie, Mazowieckie, Podkarpackie, Podlaskie, Świętokrzyskie oraz War- mińsko – Mazurskie. Wskazane województwa podjęły się oznakowania szlaku na swoim terenie. Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej w zamierzeniu ma połączyć i wyeksponować wszystkie ważniejsze miejsca w których w latach 1914–1918 toczyły się walki. Pamiątkami po wydarzeniach związanych z I Wojną Światową są m.in. cmentarze, twierdze, fortyfikacje, wciąż zacho- wane okopy, budowane w latach 1914–1915 na potrzeby frontu. W województwie lubelskim szlak ma około 400 km. Powstanie szlaku ma być również formą przygotowań do zbliżającej się setnej rocznicy wybuchu I Wojny Światowej.

Wędkarstwo Kraśnik i okolice to także możliwość uprawiania wędkarstwa

w różnych jego formach i odmianach. Zalew kraśnicki to przede wszystkim połowy karpia, lina, suma i szczupaka. Miło i bezpiecznie można również spędzić czas nad licznymi łowiskami komercyjnymi. Miłośników prawdziwego

wędkarstwa zapraszamy jednak nad odległą o zaledwie 20 km Wisłę. Warto też wspomnieć o możliwości łowienia nawet pstrągów i lipieni w pobliskich urokliwych rzeczkach: Wyżnicy, Urzędówce, Chodelce czy Bys- trzycy. Sezon trwa w Kraśniku cały rok i daje szansę złowienia, różnymi metodami, prawie wszystkich gatunków ryb występujących w Polsce.

Fot. Zalew Kraśnicki i okoliczne stawy. 68 66 Turystyka MIASTA PARTNERSKIE Hajdúböszörmény Miasto leżące we wschodniej części Węgier, w kraju Hajduków – około 20 km od Debreczyna, drugiego co do wielkości miasta Węgier. W maju 2004 r. oba miasta podpisały umowę partnerską, chociaż współpraca między nimi sięga drugiej połowy lat 90. Hajdúböszörmény zostało zbudowane w średniowieczu na oryginalnym planie kolistym (podobnie jak Paryż) umożliwiającym łatwiejszą obronę przed najeźdźcami. Pierwsze kronikarskie zapisy na temat miasta pochodzą z XIII wieku. W późniejszym czasie stało się siedzibą Hajduków – koczowniczych pasterzy, którzy zostali prze- kształceni w oddziały najemnych żołnierzy i brali udział m.in. w powsta- niach antyhabsburskich i obronie przed Turkami. Od kilku lat miasto intensywnie rozwija infrastrukturę rekreacyjno- turystyczną. Decydującym walorem są znajdujące się tam źródła leczniczej wody mineralnej Bocskai Gyógyvíz. Umożliwiło to stworzenie kompleksu terapeutyczno-rekreacyjnego (m.in. baseny termalne, hotele) w zielonej stre- f ie miasta. Woda termalna ma w swoim składzie wiele cennych minerałów, dlatego znakomicie nadaje się do leczenia bólów reumatycznych i chorób stawowych, problemów ginekologicznych i tarczycowych. Nogent-sur-Oise Miasto położone 55 km na północ od Paryża w regio- nie Pikardia. Zamieszkuje je ponad 20 tys. mieszkańców. W mieście znajduje się ok. 300 przedsiębiorstw, ok. 200 stowarzyszeń i organizacji pozarządowych. Współpraca Kraśnika z Nogent sur Oise rozpoczęła się w październiku 2004 roku, gdy burmistrzowie obu miejscowości podpisali akt partnerstwa między miastami. Jeśli chodzi o atrakcje turystyczne, to warto wspomnieć o kościele pw. św. Maure i św. Brygidy z XII w. zbudowanym w stylu romańskim, fasadzie zamku de Sarcus położonego w parku Hébert, zamku Des Rochers, a także o dużej posiadłości mieszczańskiej wybudowanej pod koniec XX wieku. W lipcu 2005 r. w Kraśniku powstało Stowarzyszenie Miłośników Nogent sur Oise, zaś w lutym 2006 r. w Nogent rozpoczęło działalność

Stowarzyszenie Nogent-Kraśnik. 67 KRAŚNIK - przewodnik po mieście Ruiselede Ruiselede jest miejscowością położoną w Belgii, w prowincji Zachodnia Flandria w odległości ok. 50 km od Brukseli. Zamieszkuje ją ponad 5 tys. osób. Tereny wokół mia- sta mają charakter nizinny, znajdują się tam gospodarstwa rolne. Większość z nich należy od wieków do tych samych rodzin. Umowa partnerska między Ruiselede a Kraśnikiem została podpisana 3 maja 2004 r. W czasie II wojny światowej miasto zostało wyzwolone spod hitle- rowskiej okupacji przez dywizję gen. Stanisława Maczka, w której wal- czyli żołnierze 24 Pułku Ułanów stacjonującego przed wojną w Kraśniku. Pamiątkowe tablice ku pamięci Polaków zostały odsłonięte 12 września 2004 r., w 60. rocznicę wyzwolenia miasta. Na tabliczkach widnieją nazwiska 5 polskich żołnierzy, którzy zginęli w Ruiselede w 1944 r. Współpraca między miastami polega przede wszystkim na pielęgno- waniu tradycji historycznych i patriotycznych ułanów z 24 Pułku, edukacji dzieci i młodzieży, wzbogacaniu oferty Muzeum 24 Pułku o nowe eksponaty, które ciągle przekazywane są przez rodziny ułańskie mieszkające w obu krajach; wspólnych przedsięwzięciach w sektorze gospodarczym, handlo- wym, kulturalnym, edukacyjnym i turystycznym. Śilale (pol. Szyłele) Miasto położone w zachodniej Litwie, w obwodzie tauroskim, 30 km od Taurogów. Znajduje się w okolicy waż- nych szlaków komunikacyjnych i historycznych (dawna ku- piecka trasa hanzeatycka). Zamieszkuje je ponad 6 tys. mieszkańców. Umowa o partnerstwie miast Śilale i Kra- śnik została podpisana 25 sierpnia 2007 r. w Kraśniku. Ziemie te należały do Żmudzi, a następnie zostały podbite przez Krzyżaków i weszły w skład zakonu Krzyżaków. Kro- niki wspominają o podbojach Krzyżaków na tych terenach od roku 1370. Miasto jest wzmiankowane w dokumentach od początku XVI wieku. W 1533 r. postawiono pierwszy kościół, który spłonął w 1769 r. W 1660 r. otrzymało przywileje handlowe. Przez część XVIII i XIX w. majątek szyłelski należał do rodziny Piłsudskich oraz Billewiczów. Okolice Silale to tereny dzikiej przyrody, rwących strumieni, borów, wzgórz i dolin. Wokół miasta znajduje się 28 wzgórz, które są zarazem

68 Miasta partnerskie dawnymi fortami, 4 ścieżki wiodące wśród obszarów bagiennych oraz 59 kurhanów. W okolicy przepływa rzeka Jura (dopływ Niemenu), wokół której znajdują się rezerwaty przyrody oraz 20 wielkich głazów narzu- towych. Sama nazwa miasta pochodzi od żmudzkiego słowa “silas”, które oznacza “bory”. Korosteń Miasto na Ukrainie (obwód żytomierski), nad rzeką Uszą, dopływem Prypeci, 87 kilometrów od Żytomierza. Liczy około 66 tys. mieszkańców. Miasta Korosteń i Kraśnik podpisały 20 stycznia 2007 r. umowę o partnerstwie, która ma na celu utrzymanie więzów przyjaźni oraz współpracę w dziedzinach: kulturalnej, społecznej, gospo- darczej, informacji i turystyki, przynoszącej korzyści obu miastom i ułatwiającej poznanie się obu narodów. To jeden z najstarszych grodów Rusi Kijowskiej istniejący już w IX wieku. Pierwsze wzmianki kronikarskie pochodzą z X wieku. W 1589 r. król Zyg- munt III Waza nadał miejscowości (wówczas pod nazwą Iskorosteń) prawa miejskie. Turijsk Miasto położone jest w północno-zachodniej części Ukrainy w obwo- dzie wołyńskim nad rzeką Turiją. Liczy ok. 6 tys. mieszkańców. 16 maja 2007 r. w Turijsku podpisano umowę o partnerstwie z Kraśnikiem. W XI–XII w. miasto wchodziło w skład Rusi Kijowskiej. W czasach średniowiecznych było ważnym ośrodkiem handlowo-rzemieślniczym na zie- mi wołyńskiej. W 1795 r. miasto jako część Ukrainy Zachodniej zostało dołączone do imperium rosyjskiego. W czasie I i II wojny światowej Turijsk został prawie całkowicie zniszczony. Miasto Kraśnik wspólnie z Turijskiem i Fundacją Młoda Demokracja realizowało od lipca 2005 r. do lipca 2006 r. projekt Wykorzystanie trady- cji lokalnych jako płaszczyzny współpracy transgranicznej. Wspólne budo- wanie kompleksowej oferty kulturalnej Kraśnika i T u r i j s k a . Głównym założeniem projektu było zwiększenie szeroko pojętej wymiany kulturalnej pomiędzy regionami turijskim i kraśnickim oraz wspieranie rozwoju gospo- darczego i turystycznego regionów. W lipcu 2011 r. zorganizowano rajd rowerowy Kraśnik – Turijsk z udziałem 50 cyklistów.

69 KRAŚNIK - przewodnik po mieście Trogir Trogir to chorwackie portowe miasto na wybrzeżu Morza Adriatyckiego znajdujące się w środkowej Dalmacji. Liczba mieszkańców wynosi ok. 13 tys. Główne obszary zatrudnienia to branża turystyczna, agroturystyczna, bu- dowa łodzi oraz rybołówstwo. Miasto jest połączone mostem z wyspą Ciovo. Umowa partnerska z Trogirem została pod- pisana w kwietniu 2011 r. Trogir to jeden z najchętniej odwiedzanych kurortów nad Adria- tykiem. Piękne piaszczyste i żwirowe plaże, bujna śródziemnomorska roślinność na okalających Riwierę wzgórzach, liczne wyspy i wysepki, znakomita baza noclegowa i wypoczynkowa, restauracje i kawiarnie, średniowieczna starówka, piękna marina, chłodny wiatr maestral łago- dzący letnie upały – to atrakcje przyciągające turystów z całej Europy. Pierwsze ślady bytności ludzkiej na tych terenach datują się na 2000 lat p.n.e. Miasto zostało założone przez greckich kolonistów w IV–III w. p.n.e. W I w. n.e. stało się częścią rzymskiej prowincji Dalmacja. W średniowieczu Trogir walczył o zachowanie niezależności w licz- nych wojnach z Wenecją, pod której panowanie dostał się w 1420 r. na kilkaset lat. W XIX wieku rejony te stanowiły część monarchii austro– węgierskiej. Starówka Trogiru wpisana została w 1997 r. na listę dzie- dzictwa UNESCO.

70 Miasta partnerskie WAŻNE TELEFONY Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej w Kraśniku Urząd Miasta Kraśnik ul. F. Chopina 13 ul. Lubelska 84 tel. 81 825 13 66 tel. 81 825 15 20 Szpitalny Oddział Ratunkowy SP ZOZ Starostwo Powiatowe w Kraśniku ul. F. Chopina 13 al. Niepodległości 20 tel. 81 825 13 63 tel. 81 825 58 99 Państwowa Straż Pożarna w Kraśniku Powiatowy Urząd Pracy ul. Obwodowa 1 al. Niepodległości 20 tel. 81 825 22 81, 998 tel. 81 826 18 23 Komenda Powiatowa Policji Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Kraśniku ul. Grunwaldzka 4A ul. Lubelska 83 tel. 81 825 15 79-81 tel. 81 826 22 10 Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie Zakład Ubezpieczeń Społecznych w Kraśniku ul. ks. J. Popiełuszki 3A ul. Grunwaldzka 6 tel. 81 825 66 40 tel. 81 826 18 72 KRUS Placówka Terenowa Kraśnik Dom Pomocy Społecznej w Kraśniku ul. T. Kościuszki 28 ul. Oboźna 36 tel. 81 825 22 34 tel. 81 825 27 21 Urząd Skarbowy Centrum Kultury i Promocji ul. T. Kościuszki 5 al. Niepodległości 44 tel. 81 884 30 37-39 tel. 81 825 63 36 Obwodowy Urząd Poczty Kraśnik Miejska Biblioteka Publiczna ul. J. Kochanowskiego 1a ul. Koszarowa 10A tel. 81 884 36 22 tel. 81 884 34 70 - Filia nr 1 Muzeum Regionalne ul. Zielińskiego 3 ul. J. Piłsudskiego 2A tel. 81 825 82 71 tel. 81 884 34 85 - Filia nr 2 Muzeum 24. Pułku Ułanów ul. Piaskowa 20 ul. J. Piłsudskiego 7 tel. 81 825 24 73 tel. 81 884 50 31 Kraśnicki Ośrodek Edukacji i Nauki Muzeum św. Floriana ul. ks. J. Popiełuszki 1 ul. Obwodowa 1 tel. 81 826 15 62 tel. 81 884 36 08 w. 42 Urząd Stanu Cywilnego Bank Pekao S.A. I Oddział w Kraśniku ul. Urzędowska 34 ul. T. Kościuszki 5 tel. 81 825 15 74 tel. 81 826 24 92

71 KRAŚNIK - przewodnik po mieście Bank Pekao S.A. II Oddział w Kraśniku ul. J. Kochanowskiego 1 tel. 81 884 40 02 Bank Pekao S.A. III Oddział w Kraśniku ul. I. Krasickiego 4 tel. 81 825 64 14 PKO BP ul. Lubelska 51 tel. 81 826 47 00 PKO BP ul. ks. S. Zielińskiego 1 tel. 81 825 87 18 Urząd Miasta Kraśnik Bank Spółdzielczy Ziemi Kraśnickiej ul. Lubelska 84 w Kraśniku 23-200 Kraśnik ul. Ogrodowa 5 tel. 81 825 15 20 tel. 81 884 06 00 fax. 81 825 27 09 Parafia Rzymskokatolicka e-mail: [email protected] pw. Wniebowzięcia NMP tel. 81 825 15 72 ul. Klasztorna 3 tel. 81 825 24 65 e-mail: [email protected] www.krasnik.eu Parafia Rzymskokatolicka pw. św. Józefa ul. Z. Krasińskiego 13, skr. poczt. 240 Wydawnictwo przygotowane przez tel. 81 825 48 82 w. 34 Wydział Edukacji, Promocji, Kultury i Sportu Urzędu Miasta Kraśnik Parafia Rzymskokatolicka pw. św. Antoniego Redakcja: ul. Kolejowa 26 tel. 81 825 14 20 January Pawlos Teksty: Parafia Rzymskokatolicka Mariusz Bieniek, pw. Miłosierdzia Bożego January Pawlos, ul. św. S. Faustyny 8 Emilia Łukasik, tel. 81 884 53 05 Szczepan Jagiełło, Parafia Rzymskokatolicka Paweł Bańka pw. Matki Bożej Bolesnej Zdjęcia: ul. J. Słowackiego 15 Marek Ćwieka, January Pawlos, tel. 81 825 42 30 Emilia Łukasik, Szczepan Jagiełło, Michał Dudek Kościół Rektoralny pw. Ducha Św. Opracowanie graficzne: ul. G. Narutowicza 31 Michał Dudek tel. 81 825 26 34

72 Ważne telefony Nadstawna

a w Budzyńska o k

Świer a SP nr 3 Dług

Urzędo

ZALEW wska

wa KRAŚNICKI ko Piask Świer

o w

a

Jagiellońska

Rumiank

Nadrzeczna Piask o w o a w a a w o Al. T Mak y ysiąclecia

austyn . F Pr św Lublin usa rz. Wyżnica

a 17

w Willo No 15 SPZOZ

Filaretów w ka nika a Lubelska ka Starej Baśni owiec wiec oper h K Ostr Zakrzo ChopinaDw Kolejo or wa PKP akaUłańska Kolejo SP nr 4 w H a Suc eja Harcerska R a Powiatowa wst. Śląskic h Mieszka I yńska w o 14 oSądo Al. T Komenda P ysiąclecia ołłątaja Policji K Koszar w 16 W a Osterwy POLICJA onarskiego KEN ojska P T wska KMałac asińskiego ow h g ar Sąd Rejonowy Lubelska olskiego o hodnia Dy wa Urzędo Prokuratura Zawodowa Lipo ho Bojano Sądo wskiego Przec Straż w Staszica a wska Spółdzielcza w a w a Pożarna Gajo o Urząd Miasta k J B wskiego a 3. Maja agiellońska Kraśnik w w ar o a P Park hano Straż Miejska oc SP nr 2 Batalionów Chłopskic K ojsk im. Jana Pawła II Gim nr 2 W wa Obwodo Oboźna Stadion Lubelska H „TĘCZA” H Ar Kraśnik, dzielnica lubelska mii Kr Żytnia Targowisko Łąk Oboźna B ZS nr 1 owa Miejskie ajo Kościół pw. Najświętszej Maryi Panny Lubelska w a ej 1 ka Klasztor Kanoników Regularnych a w B Mosto w opo 3 wic F o na B Str estiw12 Pod Kr ug o Ok w Zgoda Kościół szpitalny pw. Ducha Świętego B wska Niecałaalna ańco a W w 2 1 o esoła Pl. Surdackiego alo Zamk ak a wiatk Klasztor 2 K amiczna Pułaskiego Kr LubelskaGr w w B a K a olności odzka a wiatk Duża Synagoga, Mała Synagoga, Obóz pracy „Synagoga” Cer WąskaPl. W BóżnicznaRatuszo w P Amfiteatr Wierzbo B Nar 3 Cmentar Mleczarskaolna wa o Szkolna 4 ysło wic Olejna uto Rybna w wicza ka na a Pomnik ku czci Marszałka Józefa Piłsudskiego Kościuszki Bagno ałowa J Przem 4 10 a B 6 ka W Zaklik ano SP nr 1 9 w 5 wska wskiej Piłsudskiegocerska wska y odo ażac Sze o R 8 Skośna wska Muzeum 24. Pułku Ułanów 11 Str Boczna Jano 5 Ogr a Rondo Śliska im. Narodowych 7 wska Miła oma Dąbr Krzyw ka Sił Zbrojnych Muzeum Regionalne Sze Str c 6 asna odlesianka Cegielniana J P o Młyńska wskiej Wiosenna Rzeczy aśnika Sze ojna 7 Najstarszy cmentarz żydowski, ul. Podwalna odnica Kr a wska Spok w w Ob wio odleska Stary cmentarz żydowski, ul. Strażacka P rz. Wyżnica 8 Wider Kielce 13 Modrze Strum Nowy cmentarz żydowski, ul. Szewska Annopol, Dolna lika 9 yk Kr asn Łaźnia żydowska, ul. Bagno Jano 10 y wska 11 Głaz pamiątkowy poświęcony 100 rocznicy śmierci Tadeusza Kościuszki

Zamczysko Annopol 12 Kielce Janów RzeszówLubelski 13 Kapliczka przydrożna z figurą Św. Floriana, ul Piłsudskiego 14 Wartownia 24. Pułku Ułanów (USC), ul. Urzędowska 15 Koszary 24. Pułku Ułanów, ul. Urzędowska 16 Muzeum Św. Floriana, ul. Obwodowa 17 Obóz pracy przymusowej „Benzynówka”, ul. Lubelska 18 Pomnik ofiar hitleryzmu, ul. Sikorskiego 19 Obóz koncentracyjny w Budzyniu

20 Pamiątkowa tablica ku czci pomordowanych w Budzyniu Wyjaśnienie symboli użytych na mapach

zabudowa mieszkaniowa drogi krajowe basen zabudowa użytkowa drogi wojewódzkie restauracja zabudowa przemysłowa drogi powiatowe H hotel lasy drogi lokalne poczta

łąki kolej kino parki stadion biblioteka ogródki działkowe parking stacja paliw zalew, rzeki, stawy kościół, kaplica muzeum cmentarze szpital, pogotowie przystanek autobusowy

granica miasta apteka POLICJA policja B bankomat ośrodek zdrowia, przychodnia pole namiotowe szkoła Spis ulic KRAŚNIK

1377

Urząd Miasta Kraśnik ul. Lubelska 84 23-200 Kraśnik

www.krasnik.eu