Lichtkogel | 2016 Nr 3

Lichtkogel | 2016 nr 3

Zelfredzaamheid of zorgplicht? Lichtkogel | 2016 | nr 3 >Zelfredzaamheid

of zorgplicht? Over schuivende verantwoordelijkheden tussen overheid en burger

12 De zorgplicht van de wegbeheerder

24 Gedeelde zorg voor de leefomgeving

30 De ene burger is de andere niet

> preview 50 In Noord-Nederland draait het om horizontale samenwerking

Trenddossier van en voor professionals in Bereikbaarheid, Veiligheid en Leefbaarheid

EDITORIAL

Geachte lezer,

We zitten in een transitiefase waarin we op zoek zijn naar nieuwe verhoudingen tussen overheid, bedrijven en burgers. De nationale overheid trekt zich terug. Bedrijven willen meer ruimte en participeren steeds vaker in initiatieven om de samenleving vooruit te helpen. Daarbij gaat het hen niet alleen om kwantitatieve groei, maar ook om kwalitatieve groei en waarde. Ik noem dat een ‘inclusieve economie’. De verschuivende oriëntatie van bedrijven wordt gewaardeerd door burgers, die op hun beurt ook zelf steeds vaker maatschappelijke initiatieven nemen.

Tegelijkertijd is er een revolutie gaande op het gebied van informatie- en communicatie technologie (ICT) die diep in de samenleving doordringt. Dit opent allerlei mogelijk heden voor bedrijven om nieuwe vormen van ondernemerschap te starten, en voor burgers om zelf de regie te nemen over zaken die zij van waarde vinden. Of het nu gaat om mobiliteit, de leefomgeving of hun eigen gezondheid. Daarmee kan digitalisering bijdragen aan de werkgelegenheid en het maatschappelijk welbevinden.

Maar deze trends roepen ook zorgen op. Er ontstaan nieuwe banen maar er verdwijnen ook huidige banen, en lang niet iedereen kan probleemloos de overgang maken naar ander werk. Er dreigt een onderscheid te ontstaan tussen mensen – vooral met een hogere opleiding – die profiteren van de huidige ontwikkelingen, en mensen – vooral met een middelbare of lage opleiding – die de nadelige effecten ervan ondervinden. De SER pleit er in haar recent uitgebrachte verkenning Mens & digitale technologie: samen aan het werk daarom voor om de ontwikkelingen op de arbeidsmarkt goed te monitoren, om zo nodig tussentijds te kunnen bijsturen. Naast werkgevers en werknemers heeft de overheid de zorgplicht om aanvullende maatregelen te nemen, zoals bijvoorbeeld (bij)scholing. Het streven is en blijft een inclusieve economie, waarin iedereen de kans krijgt mee te doen.

Mariëtte Hamer Voorzitter Sociaal-Economische Raad

Lichtkogel 3 - 2016 1 COLOFON

Uitgave November 2016 Met De Lichtkogel wil Rijkswaterstaat een Opdrachtgever platform bieden voor de dialoog met partners Rijkswaterstaat, Programma Strategische over nieuwe trends en ontwikkelingen in onze Verkenningen omgeving en de consequenties voor onze Redactieraad organisatie(s). Ringo Ossewaarde (UTwente), Henk Vlessert (Achmea), Ardaan van Ravenzwaaij en Boudewijn Steur (ministerie van BZK), Herbert Korbee (Korbee en Hovelynck), Rutger van Zuidam (IntoBitcoin), Lilian van den Aarsen, Kees Roelofsma en Katja Stribos (ministerie van I&M), Jos van Kruisbergen en Cees Henk Oostinga (Rijkswaterstaat), Erna Ovaa (Rijkswaterstaat Strategische Verkenningen, voorzitter) en Annemiek Bosch (Rijkswaterstaat, coördinator Lichtkogel) Redactie Ardaan van Ravenzwaaij en Boudewijn Steur (ministerie van BZK), Annemieke Nijhof (Tauw), Bas Haring, Ingrid Zeegers (Portretten in Woorden), Bettina Gelderland (OmniBee), Nadinja Hettinga, Jetske Poland, Erna Ovaa en Annemiek Bosch (Rijkswaterstaat), Janine Tiekstra, Ed Coumans, Chris van der Hulst, Wies Peters, Nancy Visser en Eva Stijnman (Gloedcommunicatie) Fotografie en illustraties RWS Mediatheek/ Tineke Dijkstra (p47), RWS Mediatheek / Ivo Vrancken (p51), Marten van Dijl/ Milieudefensie (p43 ), Marieke de Lorijn (p39), Motivaction (p33), iStockphoto (p19, p31, p36, p37, p44, p52), Hollandse Hoogte/Flip Franssen (p26,27), Hollandse Hoogte/Sijmen Hendriks (p4,5), Hollandse Hoogte/Evert van Moort (cover, p1), Hollandse Hoogte/Herman Engbers (p2,3), Hollandse Hoogte/ Gerad Til Photo (p15), Hollandse Hoogte/Verbeeld foto en film (p12,13), Hollandse Hoogte/Amber Beckers (p28), Cees van de Wal (p8,9), Getty Images/ mathisworks (p16,17,18), Getty Images/ Gary Radler (p37), Marieke de Lorijn (p39), Tineke Dijkstra Fotografie (p24,25), Gerhard Witteveen (p35) Fraunhofer IPA, Jens Kilian (p40,41), United Photos/ Paul Vreeker (p49), Christiaan Krouwels (p1), ANP Foto / Huisman Media (p7)

Concept en vormgeving Gloedcommunicatie Druk Total Graphics, Oss Meer informatie De Lichtkogel: [email protected] Programma Strategische Verkenningen: [email protected]

2 Lichtkogel 3 - 2016 INHOUD Thema > Zelfredzaamheid of zorgplicht?

INTERVIEWS TERUGBLIK 4 Verslaafd aan de verzorgingsstaat 22 Denken vanuit de levenscyclus Paul Frissen ESSAY 8 Burgers betrekken bij het waterbeheer 30 De ene burger is de andere niet Roelof Bleker Boudewijn Steur en Ardaan van Ravenzwaaij

12 De zorgplicht van de wegbeheerder COLUMN Antoine de Kort 35 Zorgplicht of zorgrecht? Annemieke Nijhof 16 Een nieuwe fase in de informatiesamenleving 39 Wat als het minder gaat? Bert Mulder Bas Haring

24 Gedeelde zorg voor de leefomgeving EXPERIENCE 6 DECEMBER Harm Borgers, Ineke van der Hee en 44 Uitnodiging Systemische opstellingen Joke van Wensem over zelfredzaamheid en zorgplicht

36 Inspiratie uit het sociale domein Aline Molenaar Trendwatch > 40 Zelfregie als medicijn Jeroen Kemperman 46 Next generation DNA-analyse Andrew Segrave IN DE PRAKTIJK 11 Onbewust van overstromingsgevaar 48 Een nieuwe vorm van innoveren: 15 De rol van de markt in het de makathon verkeersmanagement Suze van der Meulen 19 Soevereine burgers door de blockchaintechnologie 43 Een rechtszaak voor schone lucht Preview >

BOEKRECENSIE 50 In Noord-Nederland draait het om 20 Burgerkracht met Burgermacht horizontale samenwerking Nadinja Hettinga Max van den Berg

21 Lees- en kijktips

Lichtkogel 3 - 2016 3 INTERVIEW Verslaafd aan de verzorgingsstaat De term zorgplicht duikt ineens overal op. Waarom? Volgens hoogleraar Bestuurskunde Paul Frissen heeft het te maken met het moeizame maatschappelijke afkickproces van de verzorgingsstaat. Over dubbele moraal en de illusie van zelfredzaamheid.

Door Ingrid Zeegers

Volgens Paul Frissen is de term zorgplicht niet nieuw, het speelt al jaren. En discussies een oxymoron, want zorg en plicht zijn ver- over rechten en plichten van burgers zijn schillende normatieve begrippen die elkaar ook van alle tijden. De Europese trend is om tegenspreken. “Zorg heeft te maken met de rol van de overheid kleiner te maken. compassie, lotsverbondenheid en verant- Privatisering, verzelfstandiging, minder woordelijkheid. Plicht heeft een collectief regels. In Nederland heet dat ‘terugtrekken- karakter en kan door de staat worden afge- de overheid en participatiesamenleving’. dwongen.” De combinatie zorg-plicht blijkt Daarnaast zien we als trend dat burgers zelf een typisch Nederlands verschijnsel, het allerlei initiatieven zijn gaan nemen, los van heeft te maken met onze normen en waarde overheid. Er ontstaan bijvoorbeeld aller- den. “Als in België een popfestival wordt lei zorgen energiecoöperaties, en burger getroffen door een orkaan is de algemene initiatieven rond de opvang van vluchtelin- reactie: ‘Erg, maar het kan gebeuren.’ In gen.” Een derde belangrijke factor is de Nederland zouden gelijk de vergunnings- lange Nederlandse traditie om allerlei voor- voorwaarden worden aangescherpt. De zieningen en solidariteit te organiseren organisatie van het festival zou bij een vol- vanuit een gevoel van vrijwilligheid, vaak gend event bovendien klimatologische gekoppeld aan eigen (religieuze) overtuigin- expertise moeten inhuren.” gen. “Mensen bepalen graag zelf met wie of wat ze solidair willen zijn.” Onderliggende trends Als reactie op deze maatschappelijke trends Het opleggen van zorgplicht is een reactie introduceert de overheid de term zorg- van de overheid op maatschappelijke ont- plicht. De overheid, zorgen financiële wikkelingen. Welke? “Het gaat in de eerste instellingen, bedrijven en burgers: iedereen plaats over veranderende opvattingen over heeft zorgplicht. Waarom gebeurt dat? de relatie tussen burger en overheid. Dat is “Kennelijk vanuit een bezorgdheid dat als >

4 Lichtkogel 3 - 2016 Lichtkogel 3 - 2016 5 we het niet vastleggen, dingen niet gebeu- pakket waarboven mensen zelf een eigen ren, of dat burgers tussen wal en schip vallen. verzekering kunnen afsluiten. Maar onder- Dat is de positieve uitleg. De negatieve tussen bevat het basispakket zo ongeveer interpretatie is dat de overheid het niet kan alles. Zelfs een ivf-behandeling, terwijl je laten om zich met de wereld te bemoeien. toch echt niet doodgaat als je geen kinderen Welke opvatting waar is, is afhankelijk van hebt. Dan is er de oprukkende term preven- hoe je tegen de rol van de overheid aankijkt.” tie. Dat maakt de zorgplicht nog vele malen omvattender. Preventie klinkt namelijk als Afkicken van de verzorgingsstaat ‘voorkomen is beter dan genezen’. Maar in Overheidsbemoeienis of -bezorgdheid lijkt feite gaat de overheid vertellen hoe burgers diep verankerd te zijn in onze verzorgings- moeten leven. En als u te dikke kinderen staat. Waarom is het zo lastig om er vanaf heeft, kunt u uit het ouderlijk gezag worden te komen? “Dat is een grote vraag. Het zit gezet.” in onze Nederlandse cultuur. Niet alleen bij Wat zou de overheid bijvoorbeeld kunnen de overheid, ook bij burgers. Mensen willen loslaten? “Dat is aan de politiek. Voor som- voor zichzelf alle vrijheid, maar voor de mige zaken is het handig om het collectief buurman eisen ze maximale handhaving. geregeld te hebben, zoals het leger of dij- Daarnaast zijn burgers verslaafd aan de ken. Die zaken zijn er om iedereen te voorzieningen van de verzorgingsstaat. En beschermen. Maar de verdeling van alle ten slotte heeft het ook met politieke macht andere zaken is een politieke beslissing. Dat te maken, die zit in gemeenten, provincies, geldt ook voor de bescherming van collec- departementen van de Rijksoverheid. tieve goederen als lucht en geluid. Als je Loslaten is voor iedereen moeilijk.” vindt dat alle Nederlanders recht hebben op Verschilt de inmenging per domein? “Zeker, schone lucht, dan moet je daar beslissingen het zorgdomein is wel het meest extreme over nemen. Dan wordt lucht dus ineens voorbeeld van collectieve bemoeienis. Het een schaars goed. In Nederland vinden we basispakket voor gezondheidszorg is er bij- heel veel zaken schaars, en daarom hebben voorbeeld ooit gekomen als een minimum- we ook zoveel regels.”

Decentralisatie vanuit een dubbele moraal Paul Frissen Gaat dat veranderen door de trend van een Contact terugtrekkende overheid en de participatie- e [email protected] samenleving? “Ik hoor al dertig jaar dat dit gaat veranderen, maar mijn conclusie is dat de overheid alleen maar groter wordt. Decentralisaties zijn daarvan een goed voorbeeld. Dit is het idee: het Rijk zet de uitvoe- Paul Frissen is decaan en bestuursvoorzitter van de ring van taken op afstand. Uit de praktijk Nederlandse School voor Openbaar Bestuur(NSOB) in weten we dan dat het Rijk zich er juist meer Den Haag en hoogleraar Bestuurskunde aan Tilburg University. mee gaat bemoeien. Er komt een monito- Zijn belangrijkste thema van onderzoek is de staat en de rol van de politiek. Recent publiceerde hij Het geheim van de laatste ringsprogramma, gevolgd door stevige staat. Kritiek van de transparantie (Boom, Amsterdam, 2016, evaluaties. Vervolgens zien gemeenten derde druk). hun kans schoon om zich nog meer met de

6 Lichtkogel 3 - 2016 straks alles regelen met heel weinig mensen. Daarvoor gaan we nu onze leef omgeving volhangen met chips, camera’s en sensoren en daar worden we dan zoge- naamd heel gelukkig van. Dat is natuurlijk onzin! Het punt is dat de technologie de maakbaarheidsambities van de samenleving enorm heeft vergroot. Dat is zorgelijk.” Maar met het semantische web (web van verbanden tussen informatie op het internet) krijgen burgers toch zelf de macht over kennis die nu nog alleen bij professionals zit: dat is dan toch het toppunt van zelfredzaamheid? “Dat heb ik ook een tijd gedacht. Maar ik vind toch vrij veel bewijzen van het tegendeel. Grote internationale bedrijven en systemen à la Google en Facebook gebruiken burgers als productiemateriaal. Niks macht aan de burger. Integendeel: straks ben je als burger volkomen afhanke- burger te gaan bemoeien. Gemeenten gaan lijk van de grillen van die internationale extra hard sturen. De interventies achter multinationals.” de voordeur nemen enorm toe.” Volgens Zouden overheden dan niet veel meer Frissen zit er in de decentralisatie van over- moeten doen om te voorkomen dat we heidstaken dus een dubbele moraal: “Aan daar straks van afhankelijk worden? “Zeker. de ene kant is er een serieus voornemen De overheid moet ons beschermen, bur- om taken te decentraliseren - vooral vanuit gers het recht geven op geheimen en het bezuinigingsmotieven - en burgers meer recht geven om te kunnen ontsnappen aan ruimte te geven. Aan de andere kant worden die systemen. Maar de overheid neemt daar burgers niet vertrouwd. De overheid heeft een dubbele positie in. Ze maakt er name- uitgesproken opvattingen over wat burgers lijk zelf ook gebruik van.” < met vrijheid moeten doen.”

De invloed van technologie Kenners weten dat de overheid over tien jaar is gehalveerd vanwege de vergrijzing en de “Met IT en kunstmatige uitstroom van pensioengerechtigden. Er werken dan domweg te weinig ambtenaren intelligentie kunnen we om alle huidige taken te kunnen uitvoeren. straks alles regelen met Dan moeten we toch wel afkicken van de verzorgingsstaat? “Nee hoor, volgens heel weinig mensen.” experts op het gebied van big data hoeft dat helemaal niet. Met informatietechnologie en kunstmatige intelligentie kunnen we

Lichtkogel 3 - 2016 7 INTERVIEW Burgers betrekken bij het waterbeheer Zorgplicht blijft stevig verankerd

Door Ingrid Zeegers

8 Lichtkogel 3 - 2016 Als er iets is in de leefomgeving dat met anderen het voortouw om een landelijk burgers van oudsher zelf hebben format te ontwikkelen voor invulling van gestuurd, dan is het wel water. Al in die zorgplicht.” het jaar 1122 organiseerden twintig Kenners signaleren een verschuiven- buurtschappen rond Utrecht samen de balans tussen collectieve en de afdamming van de Kromme Rijn. individuele verantwoordelijkheid Dijkgraaf Roelof Bleker van voor de leefomgeving. Herkent u die Waterschap Rivierenland over zorg verschuiving ook in discussies rond plicht en zelfredzaamheid in het het waterbeheer? “Ik herken de verschuivende balans, maar waterbeheer. meer als een beleidsambitie van het Rijk en andere overheden, dan een werkelijk waar- neembare ontwikkeling in de praktijk. Bij Wat betekent de wettelijke ons wordt er niet ineens méér aan de bel zorgplicht voor het werk van het getrokken door groepen burgers die van waterschap? alles willen. Wij hebben altijd al te maken “De achterliggende gedachte van de zorg- met zelfbeheer door burgers, dat is niet plicht in de Omgevingswet is het aantal nieuw. Denk aan mensen die her en der een vergunningen terug te dringen en te ver- hoogteverschil willen benutten om zelf vangen door algemene regels en een mel- energie op te wekken, of iets met recreatie dingsplicht. Dat uitgangspunt was al ver willen doen. Ook is het soms voor individu- doorgevoerd bij het Waterschap ele burgers mogelijk het dijkperceel voor de Rivierenland, maar het gaat nu nog verder. woning te huren en zo te onderhouden dat Op verzoek van Rijkswaterstaat bekijken we er een bloemrijke vegetatie komt. Voor in een pilot of we nog meer kunnen los waarde daarbij is het behoud van een laten. Burgers die zelf een sloot beheren, stevige grasmat.” hoeven dan activiteiten die onder een algemene regel vallen niet meer bij ons te mel- Stimuleren jullie burgers om actiever den. Of dat kan, gaan we nu onderzoeken. te worden? Daarnaast is er ook de zorgplicht in de “Ja, we hebben actief beleid voor burgerpar- Waterwet. Die houdt in dat de overheid de ticipatie. Dat thema wordt door veel water- wettelijke taak heeft om de primaire kering schappen opgepakt in bestuursakkoorden. (dijken, duinen) aan de veiligheidseisen te Communicatiecampagnes richten we vooral laten voldoen. Die verantwoordelijkheid is op concrete projecten, zoals dijkversterkin- stevig verankerd en dat vind ik ook logisch. gen of verbreding en herinrichting van We kiezen in Nederland immers voor pre- oevers. Daarbij zoeken we naar ‘meekoppel- ventie boven andere maatregelen. Als kansen’. Als we tientallen miljoenen euro’s Waterschap Rivierenland beheren we in een dijkproject stoppen, willen we dat er honderden kilometers dijken. We willen ook andere initiatieven kunnen meeprofite- de zorgplicht (een doelvoorschrift) dus ren. De ideeën halen we actief op. Vroeger zo inrichten dat het niet leidt tot extra werden daarvoor informatieavonden geor- bureaucratie. Dat willen andere water- ganiseerd voor belanghebbenden, en werd schappen ook. Daarom nemen we samen er een klankbordgroep opgetuigd. >

Lichtkogel 3 - 2016 9 “De veiligheidsregio’s moeten de betrokken bij de te nemen maatregelen langs de rivier. evacuatieplannen herijken op de In de bebouwde kom zou het ook goed zijn verwachtingen van de zelfredzame om het bewustzijn van burgers te verhogen, zodat ze zelf maatregelen gaan nemen tegen burgers van deze tijd” wateroverlast van piekbuien als gevolg van klimaatverandering. Stimuleringsmaat regelen vanuit de gemeente, zoals korting op regentonnen, werken daarbij denk ik Tegenwoordig trekken we met een camper beter dan een wet.” het gebied in. We gaan in gesprek met de inwoners van de dorpen, dan krijg je een In 1995 is in het rivierengebied breder beeld van wat er leeft.” een grootschalige evacuatie geweest. Als zo’n situatie zich opnieuw De OESO signaleerde in 2014 een voordoet, wat zou er nu dan awareness gap bij Nederlanders, anders gaan? die zouden niet waterbewust zijn. “Qua draaiboeken zijn overheden wel Herkent u dat? voorbereid. Met de veiligheidsregio’s is de “Mijn algemene indruk is dat mensen die verdeling van verantwoordelijkheden goed aan de dijk wonen zich volop bewust zijn geregeld, dat was in 1995 nog niet zo. Maar van hoogwaterveiligheid. Maar voor de er zijn nog wel wat slagen te maken. In het mensen in de steden geldt dat zeker niet. verleden waren evacuatieplannen gericht op De nationale Module Evacuatie Grote het evacueren van een hele polder. Dat gaat Overstromingen op www.overstroomik.nl nu niet meer werken. Mensen weten zelf moet alle Nederlanders meer waterbewust precies dat het ene deel van de stad hoger maken. Als waterschap doen we uiteraard ligt dan het andere deel. En door de komst mee. Daarnaast communiceren wij op het van de sociale media gaat informatie veel moment dat we actief zijn in een gebied. sneller rond dan wij veronderstellen. In het hoogwaterproject Varik-Heesselt Burgers verwachten nu maatwerk van de worden bewoners bijvoorbeeld intensief overheid: wie moet er naar zolder en wie moet evacueren. Dat serviceniveau van de overheid is bepalend voor de acceptatie van Roelof Bleker de evacuatiemaatregelen. De veiligheids regio’s moeten de evacuatieplannen dus Contact herijken op de verwachtingen van zelfred e [email protected] zame burgers van deze tijd.” <

Roelof Bleker is dijkgraaf van Waterschap Rivierenland, en daarmee voorzitter van het dagelijks bestuur (College van Dijkgraaf en Heemraden) en van het algemeen bestuur. Daarvoor was hij wethouder Stedelijke Ontwikkeling en Cultuur van gemeente Enschede.

10 Lichtkogel 3 - 2016 IN DE PRAKTIJK

Onbewust van overstromingsgevaar

Hoe groot is het wereld- kwetsbaarheid van gebouwen wijde risico op over in risicogebieden te vermin- stromingen nu en in 2050? deren. Of door bij nieuwe Aziza Akhmouch (OECD): “Op ruimtelijke projecten te vra- dit moment zijn er 100 tot 200 gen naar overstromingspro- miljoen mensen jaarlijks fielen. Daar ligt een rol voor slachtoffer van watergerela- projectontwikkelaars en teerde rampen. Twee derde notarissen.” komt door overstromingen. De jaarlijkse economische schade Wie is verantwoordelijk door overstromingen varieer- voor hoogwaterveiligheid? de in de periode 1980-2009 “De overheid is er voor het tussen 17 en 33 miljard dollar. ontwikkelen en implementeren In 2050 zullen er 1,6 miljard van beleid, operationeel slachtoffers zijn (20 procent management, regelgeving en van de wereldpopulatie) en handhaving. Dit alles samen wordt de economische schade Gebieden in Nederland die gevoelig zijn met private en non-profitorga- door overstromingen geraamd voor overstroming nisaties. Projectontwikkelaars op 45 biljoen dollar, een toena- en verzekeraars gaan een me van 340 procent ten opzichte van 2010.” steeds grotere rol spelen in de financiering van hoogwaterveiligheid. Ook de rol van burgers Het OECD-rapport Watergovernance in wordt groter. In Nederland en het Verenigd the Netherlands (2014) signaleert dat Koninkrijk zijn er bijvoorbeeld burgerwachten Nederlandse burgers niet waterbewust die via elektronische participatie helpen met het zouden zijn. Hoe zit dat? bewaken van overstromingsrisico’s.” “Nederlanders voelen zich erg veilig. Sinds 1953 is er geen watersnoodramp geweest. Ze zien Wat kunnen we leren van andere landen? bovendien het huidige beschermingsniveau als “Frankrijk past bijvoorbeeld de hiervoor een vanzelfsprekendheid. In Polen is het water- genoemde instrumenten om het waterbewustzijn bewustzijn vergelijkbaar laag. Poolse burgers te vergroten al toe. Op straat zien we onder meer genieten wettelijke bescherming tegen over markers die de hoogste historische waterstanden stromingen, dus beschouwen ze hoogwater aangeven. En in Parijs organiseerde de politie een veiligheid als een zaak van de overheid.” rampenoefening – overigens vlak voordat er daadwerkelijk een overstroming was.” Hoe kunnen we zorgen voor meer hoogwaterbewustzijn? Aziza Akhmouch is expert ‘multilevel governance’ “Steeds aandacht vragen, bijvoorbeeld door op het gebied van waterbeleid bij de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO). rampenoefeningen en simulaties. Die verhogen het bewustzijn en identificeren verbeterpunten. Contact Daarnaast door mensen te stimuleren om de e [email protected]

Lichtkogel 3 - 2016 11 INTERVIEW De zorgplicht van de wegbeheerder

Het verkeersmanagement nieuwe stijl gaat over nieuwe IT en zelfredzame weggebruikers. Maar ook over koeien met sensoren die helpen de kwaliteit van de leefomgeving te bewaken, vertelt procesadviseur Antoine de Kort van Rijkswaterstaat.

Door Ingrid Zeegers

12 Lichtkogel 3 - 2016 Verkeersmanagement wordt individueler effectief? Hoe stimuleren we goede keuzes, wetende als gevolg van IT, maar blijft tegelijkertijd dat de informatie steeds meer van nieuwe partijen, een taak van de overheid. Hoe veranderen zoals Google, zal komen? Dat is nieuw voor ons.” de verantwoordelijkheden? “De verkeersmanager probeert het verkeer te beïn- Data spelen een belangrijke rol in het De zorgplicht van vloeden met informatie. Die informatie kwam tot verkeersmanagement, maar welke rol voor kort hoofdzakelijk van de wegbeheerder. Die precies? bedacht wat goed was voor alle weggebruikers en “Het is de rol van de verkeersmanager om te bepa- communiceerde dat via systemen langs de weg, len hoe alle individuele keuzes gezamenlijk uitpak- de wegbeheerder zoals drips (dynamische route-informatiepanelen). ken, dus voor het collectief. Niet alleen voor alle Maar tegenwoordig bepaalt de weggebruiker zelf mensen die op de weg rijden, maar ook voor omwo- wel wat goed voor hem is. Het is dus onze taak om nenden van de weg die te maken krijgen met bij- de weggebruiker met betrouwbare en actuele data voorbeeld uitstoot van uitlaatgassen en geluid. De in staat te stellen om zelf goede keuzes te kunnen wegbeheerder is verantwoordelijk voor het verkeer maken. Hoe kiezen weggebruikers? Om hun route in relatie tot de leefomgeving. Dit heet systeemver- te bepalen, gebruiken mensen steeds vaker hun antwoordelijkheid. Dat betekent: zorgen dat het smartphone met gratis navigatie-apps. Dat heeft gebied leefbaar, veilig en gezond is, en dat de eco- consequenties voor de informatie die weggebrui- nomie goed draait. Om te bepalen of die doelen kers krijgen, want die apps zijn niet altijd even gehaald worden, verzamelen wegbeheerders allerlei up-to-date. Daarnaast gebruiken mensen al dan data. Die data hoeven niet uitsluitend uit voertuigen niet ingebouwde navigatiesystemen zoals die van te komen, en ook niet alleen uit verkeersmodellen. TomTom. Maar we weten ook dat die navigatiesyste- Data komen ook uit sensoren langs de weg. In men niet voor elke rit gebruikt worden, maar vooral Utrecht bijvoorbeeld worden koeien langs de snel- voor minder bekende bestemmingen. Onze vraag is weg uitgerust met een sensor die de luchtkwaliteit dus: zijn die middelen voldoende betrouwbaar en of geluidsproductie meet. Aan de hand van >

Lichtkogel 3 - 2016 13 gecombineerde data wordt gemonitord of er een Stel dat de markt een Pokémon Go-achtige overschrijding van de normen dreigt, zodat tijdig app maakt gebaseerd op jullie data, mag de maximum snelheid kan worden bijgesteld.” dat dan? Hoe voorkom je wildgroei in IT-toepassingen? Met de opkomst van nieuwe IT ontstaat “Dat mensen navigatie aangeboden krijgen in een informatie ook buiten de wegbeheerder nieuwe vorm of taal moeten we accepteren, dat is om. Hoe houdt de verkeersmanager de namelijk aan marktpartijen. Maar wat we niet wil- controle: moeten jullie straks de data van len, is dat mensen in de auto gebruikmaken van smartphones analyseren? andere apps. Pokémon Go is prima, maar niet ach- “Nee, maar als verkeersmanager wil je wel een goed ter het stuur. We moeten dus aangeven wat wel en beeld hebben van wat mensen ermee doen en vooral niet wenselijk is in termen van verkeersveiligheid. welke gevolgen dat heeft voor de doorstroming, Daarom volgen we allerlei nieuwe ontwikkelingen veiligheid en leefbaarheid. De verkeerscentrales vol- (inclusief die rond virtual reality) op de voet, zodat gen met camera’s wat er op de weg gebeurt. Maar dat we er niet door verrast worden en zodat we op tijd is vooral reactief. Het zou beter zijn als we het verkeer kaders kunnen ontwikkelen over wat wel en niet is kunnen voorspellen. Hoe? Dat kan door analyse van toegestaan op de weg.” big data, zowel historische als realtime data, en door samen te werken met marktpartijen. Als je bijvoorbeeld weet waar mensen naartoe reizen, kun je beter “Pokemon Go is prima, maar voorspellen waar er knelpunten gaan ontstaan. En als je weet hoe weggebruikers zich in bepaalde situaties niet achter het stuur!” gedragen (human factors), dan kun je goed vast- stellen welke informatie zij écht nodig hebben. Die informatie over actuele bestemmingen zouden commerciële serviceproviders – in geanonimiseerde Hoe ver gaat jullie zorgplicht eigenlijk: is er vorm – kunnen leveren aan wegbeheerders.” een minimum voorzieningenniveau? Wat als mensen niet mee kunnen met al die nieuwe IT-ontwikkelingen? “Onze zorgplicht begint bij het stimuleren van zelfredzaamheid van de weggebruiker, en bij het zorgen Antoine de Kort voor inzicht in de gevolgen van alle individuele keuzes samen. Vergelijkbaar met wat we doen in het Contact e [email protected] crisismanagement (NL-Alert) en hoogwaterveiligheid (www.overstroomik.nl), maken verkeersmana- gers mensen bewust van veranderingen en hoe zij zich daarop kunnen voorbereiden. Stel, de weggebruiker vertrouwt op de navigatie op de smartphone, Antoine de Kort is procesadviseur voor verkeers- en maar het 4G-netwerk valt uit door een storing bij watermanagement bij Rijkswaterstaat. Hij adviseert het telecombedrijf. Dan kijken mensen toch vaak over de samenwerkingsketens in verkeers- en naar de overheid. Het is aan ons om te bepalen watermanagement en is verantwoordelijk voor welke informatie altijd beschikbaar moet zijn en strategieontwikkeling op het gebied van Smart Mobility. Daarnaast is hij betrokken bij met welk kwaliteitsniveau. Het is ook aan ons om EU-programma’s over automatisch rijden en die voorzieningen te borgen.” < innovaties in verkeersmanagement.

14 Lichtkogel 3 - 2016 IN DE PRAKTIJK

De rol van de markt in het verkeersmanagement

“Toen TomTom in 2003 losse navigatiesystemen lanceerde, had dat een positief effect op de verkeersveiligheid. Automobilisten hadden minder stress en het aantal verkeersdoden nam versneld af. Sinds weggebruikers de smartphone in de auto gebruiken, neemt het aantal verkeersdoden weer toe”, vertelt Harold Goddijn van TomTom. Wat is de rol van TomTom anno 2016?

“TomTom heeft inmiddels de markt verlegd. We verkopen data, verkeersinformatie en navigatie- software aan autofabrikanten. Die maken traditionele auto’s slimmer en willen graag robot- auto’s op de markt brengen. De data verzamelen we zelf. Eerst offline, nu online in real time. In 2007 vroegen we onze klanten of we gegevens blokkeren van bepaalde routes in de software is over hun rijgedrag mochten verzamelen via onze geen taak van TomTom, wij verzamelen en publi- kastjes. Die informatie hebben we geanonimi- ceren objectieve informatie.” seerd geanalyseerd. Daarmee kregen we voor het eerst een statistisch betrouwbaar beeld van Hoe zit het dus met de verdeling van echte reistijden van automobilisten en konden verantwoordelijkheden? we de routering – het dirigeren in een bepaalde “De wegbeheerder moet zorgen dat de wegen route – drastisch verbeteren.” goed en veilig zijn en dat ze voldoende capaciteit hebben. Marktpartijen zorgen dat informatie Wie bepaalt de beste route? over het gebruik van het netwerk snel, slim en De softwareontwikkelaar en de weggebruiker goedkoop bij de gebruiker komt, via (losse of bepalen samen wat de slimste route is. ingebouwde) navigatiesystemen en via de smart- Navigatiesystemen werken met dynamische phone. Om weggebruikers de beste keuzes te routering. Het is een lerend systeem. Als er laten maken moet de wegbeheerder dus meer ergens stoplichten of verkeersdrempels worden data via open standaarden beschikbaar stellen geplaatst, registreert de software die verande- aan de markt. Dat gebeurt al wel voor een deel, ringen en berekent dan nieuwe routes. maar dat kan nog beter.” Vroeger kregen we nog weleens telefoontjes van burgemeesters die klaagden dat onze navigatie Harold Goddijn is CEO en voorzitter van vrachtwagens door de binnenstad stuurde. Als de raad van bestuur van TomTom NV. je dat niet wilt, is het aan de wegbeheerder zelf Contact om kalmerende maatregelen te nemen. Het e [email protected]

Lichtkogel 3 - 2016 15 INTERVIEW De digitale burger Een nieuwe fase in de informatiesamenleving

Door Ingrid Zeegers

De huisarts, de rechter en de milieu konden reageren op elkaars berichten. Dat ambtenaar zijn over twintig jaar gro is typerend voor het sociale internet. In het komende decennium verandert de informa- tendeels vervangen door kunstmatige tietechnologie sterk van karakter. We krij- intelligentie. Dat schept een nieuwe gen te maken met het zelflerende (intelligente) zorgplicht voor de overheid, stelt Bert internet. Het semantische web legt verban- Mulder, directeur van het eSociety den tussen informatie en geeft er betekenis Instituut. “Denk de helft van alle pro aan. Het is verbonden aan het internet of fessionals weg, vervang ze door digita things, waarbij sensoren, RFID-tags (Radio Frequency Identification tags) en camera’s le systemen, en zie dat burgers straks gekoppeld zijn aan het internet. Objecten zelf noodgedwongen professionals en mensen zijn daardoor op afstand te vol- worden.” Wat is daarvoor nodig? gen.” Mulder stelt dat het straks niet meer gaat om het verbinden van informatie, Als IT-bedrijven zoals Microsoft nadenken maar om het verbinden van kennis. “Burgers over de toekomst van de informatiesamen- kunnen straks via hun smartphone aan het leving, bestuderen ze twee landen: Zuid- internet vragen stellen over hun leefom Korea en Nederland. Waarom? Negentig geving, zonder allerlei apps. Is het veilig in procent van de Nederlanders is online. Dat deze straat? Heerst er hier griep? Kan ik hier is niet altijd zo geweest. Bert Mulder: “Toen zwemmen?” het publieke internet in 1994 beschikbaar kwam, had dat grote gevolgen voor de posi- Grens professional en burger tie van de burger. De eerste tien jaar draaide verdwijnt het om informatievoorziening, dat was het tijd- Deze nieuwe fase in de informatiesamen perk van de websites. In de tien jaar daarna leving is geen luxe maar absolute noodzaak, ontstond er digitale interactiviteit: mensen stelt Mulder. “Het zelflerende internet moet

16 Lichtkogel 3 - 2016 burgers helpen hun kwaliteit van leven op gekoppeld worden, waardoor mensen toch peil te houden, omdat professionals bij de lang zelfstandig met geld kunnen omgaan.” overheid grotendeels verdwijnen. Binnen vijftien jaar is de helft van het overheidsper- Burgerwoordenboek soneel verdwenen, blijkt uit cijfers van het Wat is hiervoor nodig? Mulder zegt dat de ministerie van BZK. Deels door grootschali- zelfgeorganiseerde digitale infrastructuur ge pensionering, deels door gebrek aan van burgers gekoppeld moet worden aan nieuwe instroom van jong personeel. Het de digitale infrastructuur van professionele gemeentehuis is straks halfleeg, en hetzelf- (overheids)organisaties. Dat lukt niet de kan gelden voor scholen en ziekenhuizen. zomaar. Er moet aan een aantal randvoor- Burgers zullen die professionals moeten waarden worden voldaan, zoals standaardi- vervangen.” Wat moeten we ons daarbij sering van systemen. “In de professionele voorstellen? Mulder lanceert enkele denk- wereld, zoals in ziekenhuizen, is standaardi- bare concepten: burgers die zelf op profes sering heel gewoon want daar moeten dui- sioneel niveau hun zorg regelen (van diag- zenden apparaten onderling gegevens kun- nose, behandelplan tot daadwerkelijke nen uitwisselen. Laboratoriumapparatuur uitvoering). Of burgers die samen met wisselt informatie uit het elektronisch schaarse politie- en brandweermedewerkers patiëntendossier uit, dat gebruikmaakt van zorgen voor de veiligheid op straat. de wereldwijde standaard HL7. Maar er Bijvoorbeeld door koppeling van hun parti- bestaan nog geen standaarden voor de ver- culiere webcams en sensoren thuis aan die taling van professionele informatie naar van professionals van de overheid. Ook voor burgers. Voorbeeld: wie straks in het gedigi- zwakkere groepen (zoals een grote groep taliseerde kadaster op zoek gaat naar serieu- dementerende ouderen) ontstaan er straks ze informatie over de leefomgeving, vindt nieuwe digitale concepten. “Denk aan kleine daar niets over ‘een fietspad’. Dat woord vormen van besluitvormende systemen die bestaat ook niet in vaktermen, daarin >

Lichtkogel 3 - 2016 17 heet het een ‘rijwielvlak’. Een ‘stoplicht’? Voor professionals is dat een ‘verkeerslicht- “Het gemeentehuis is regelinstallatie’. Zoekmachines zullen dat straks halfleeg, burgers jargon dus eerst moeten vertalen. Daarvoor moet er een burgerwoordenboek komen.” zullen die professionals Maar daarmee zijn we er nog niet. Ook het moeten vervangen” stroomlijnen van digitale infrastructuur zou volgens Mulder hoog op de agenda van de overheid moeten staan. De vraag is: wie gaat uit over de volgende generatie problema- daar eigenlijk over? tiek: wat is en doet een lokale overheid nog over vijftien jaar? Daarvoor moeten ze niet Een eigen digitale infrastructuur redeneren vanuit de samenleving zoals die In 2015 schreef Bert Mulder met Martijn nu is, maar anticiperen op toekomstige, Hartog het boek Maatschappelijke informatie- andere organisatievormen.” Wat moet de voorziening, burgers toerusten voor een participatie- anticiperende overheid volgens Mulder samenleving. Voor overheden bleek het een daarvoor nu alvast regelen? “Ik maak me lastig onderwerp. “De digitale burger is geen geen zorgen over privacykwesties rond het thema bij de overheid, maar ook niet bij nieuwe zelflerende internet, daar komen we bedrijven. Het is nieuw.” Het boek kan wel uit. Maar wel over het feit dat alle data gebruikt worden als inspiratiebron voor de op een server in Amerika staan en boven- komende jaren. “Na de decentralisatie van dien eigendom zijn van partijen als Google veel rijkstaken denken gemeenten nu voor- of Microsoft. Wat zijn de consequenties? Daarover beginnen we pas net na te denken. Voorbeeld: sosalarm.nl is een service die Bert Mulder iemands medische gegevens in een noodsi- tuatie doorgeeft aan hulpverleners; de data Contact daarvan staan op servers van Microsoft. In e [email protected] het contract is wel geregeld dat de servers op Nederlandse bodem staan, maar toch denk ik dat het beter is als Nederland zelf over een eigen, soortgelijke digitale infrastructuur zou beschikken. Dat is een grote taak voor Bert Mulder is directeur van het eSociety Instituut en lector een nieuw digitaal overheidsdomein dat er Informatie, Technologie en Samenleving aan De Haagse Hogeschool. Thema’s: strategie- en conceptontwikkeling voor dringend moet komen.” < internettoepassingen binnen non-profitorganisaties. Daarvoor was hij informatieadviseur voor de Tweede Kamer.

18 Lichtkogel 3 - 2016 IN DE PRAKTIJK

Soevereine burgers door blockchaintechnologie

Steeds meer mensen willen soeverein kunnen tussenkomst van derde partijen zoals banken. beschikken over persoonlijke gegevens en zelf Dat betekent wereldwijd betalen tegen een fractie transacties van waarde kunnen doen, zonder van de kosten, van Nederland naar Tanzania en tussenkomst van controlerende en administre- een seconde later naar Japan. Het werkt net zo rende derden. Blockchaintechnologie gaat snel als het verzenden van een e-mail.” volgens Rutger van Zuidam, oprichter van DutchChain.com, een sleutelrol spelen in Veel organisaties, ook overheden, zullen zich die behoefte aan soevereiniteit. moeten gaan bezinnen op hun positie en werkwijze. Van Zuidam ziet dit nu al gebeuren “Een blockchain is een gemeenschappelijk bij de banken: “De infrastructuur en organisatie- register dat saldi, transacties en handelingen wijze van banken is verouderd, traag en duur, opslaat via het internet. Het netwerk van zoals ook bij veel overheidsorganisaties. De computers dat bij de blockchain betrokken is, afgelopen tien jaar is vooral ‘het frontje’ controleert en valideert de transacties. Door geïnnoveerd, zoals mobiel bankieren. Maar nu versleuteling en een slim ‘consensus algoritme’ wordt in hoog tempo een nieuwe infrastructuur ligt met zekerheid vast wat van wie is. Een wallet gebouwd, bovenop het internet, waardoor (kluisje) kan al je financiële informatie bevatten, de verouderde infrastructuur en manier van maar net zo goed medische informatie of het informatie organiseren overbodig wordt. eigendomscertificaat van een stuk grond.” Organisaties zullen hun rol opnieuw moeten uitvinden, mede met behulp van deze Een voorbeeld van toepassing van blockchaintechnologie en een andere mindset: op technologie is de bitcoin. Van Zuidam: “In het welke manier kan ik waarde en vertrouwen huidige betalingsverkeer ben ik als burger de bieden in netwerken? Dat is de vraag!” facto verplicht om geld op een bankrekening te zetten. Daarvoor moet ik betalen aan de bank, Rutger van Zuidam is oprichter van terwijl ik zelf risico’s loop omdat de banken met DutchChain.com en organisator van de Dutch Blockchain Conference en Hackathon. mijn geld spelen. Met bitcoins beschikken mensen wél zelf over hun eigendom, in dit geval geld. Contact Het is een online betaalsysteem waarmee e [email protected] realtime transacties mogelijk zijn, zonder

Lichtkogel 3 - 2016 19 RECENSIE

Burgerkracht sociale technologie die hen ten en nog steeds plicht tot helpt beter onderling te com- deelname aan collectiviteiten. met Burgermacht municeren, zich te organiseren De Waal concludeert dat Het essay Burgerkracht met en te informeren. De nieuwe burgermacht wettelijk moet Burgermacht is de afronding internetplatforms (Facebook, worden verankerd als we wer- van een debat dat de afge- YouTube, Twitter) voeden hen kelijk ruimte willen maken voor lopen twee jaar is georgani- op tot krachtige, kiezende en burgerkracht. Mensen dienen seerd door de onafhankelijke co-producerende consumen- een sterkere rechtspositie denktank Public Space ten: meedoen, eigen invloed, te krijgen, met afdwingbare (www.publicspace.nl). Met de eigen inzet. Wat hen drijft zijn rechten tegenover de overheid subtitel geeft auteur Steven geen idealen of burgerschaps- en maatschappelijke onderne- de Waal al een beetje de con- streven, maar een combinatie mingen. Die versterking van de clusie weg. Desalniettemin van gegroeide onzekerheid (rechts)positie past ook bij de wordt de lezer een nuttige over hun toekomst (banen, steeds hogere verplichte eigen en onderhoudende spiegel pensioenen) versterkt door een bijdragen en risico’s. Burgers voorgehouden. groter ingebouwd risico in de moeten zelf hun diensten kun- collectieve systemen (eigen bij- nen inkopen, meer zeggen- Het essay beschrijft dat drage zorg, geen inflatiecorrec- schap kunnen uitoefenen en Nederland de verzorgingsstaat tie pensioen, studieleenstelsel, rechten krijgen op weerwoord, verbouwt en dat in de heden- opgelegde huurverhoging). op second opinion en om daagse politiek veel wordt stukken dienstverlening over gesproken over actief burger- Meer wantrouwen te nemen. Tegelijkertijd zal schap, participatiesamenleving Tegelijkertijd lijkt de overheid de overheid zichzelf moeten en decentralisaties. Burgers maar mondjesmaat het ‘pol- dwingen om kleiner en ope- gaan steeds meer bottom-up derpaternalisme’ los te laten, ner te worden, en partner te initiatief vertonen en worden zo verwondert De Waal zich. zijn voor de volop aanwezige ondersteund door moderne In sectoren als zorg, onderwijs, burgerinitiatieven. volkshuisvesting en pensioe- De tijd zal het leren of De Waal nen worden juist steeds meer zijn zin krijgt. Heeft de burger regels en toezicht ingevoerd. straks de broek aan die hem Deze insnoering in overheids- past, of blijft hij bekneld in het regulering leidt echter tot meer strakke keurslijf van regels en wantrouwen en tot steeds toezicht? minder ruimte voor burger initiatief. De boodschap aan Nadinja Hettinga de burger: meer risico’s, meer Projectleider Strategische eigen bijdragen, minder rech- Verkenningen, Rijkswaterstaat

Burgerkracht met Burgermacht. Het einde van de maatschappelijke onderneming en het polderpaternalisme. Dr. Steven P.M. de Waal, Public Space Foundation, Boom Lemma uitgevers, Den Haag 2015

20 Lichtkogel 3 - 2016 LEES- EN KIJKTIPS Bent u op zoek naar meer achtergrondinformatie, of juist naar illustratieve filmpjes? De redactieraad selecteerde er een aantal voor u:

Boeken en rapporten: -- Raad voor Volksgezondheid en Samenleving, -- Jan Custers, Geert Schmitz (red.), Zelfsturende Verlangen naar samenhang. Over systeemverant- vitale gemeenschappen (2012) woordelijkheid en pluriformiteit (2016) -- Nassim Nicholas Taleb, Antifragiel (2013) -- Raad voor Leefomgeving en Infrastructuur, -- Harald Welzer, Zelf denken, een leidraad tot verzet Notitie Systeemverantwoordelijkheid in de fysieke (2014) leefomgeving (2016) -- Moisés Naím, Het einde van macht (2015) -- Evelien Tonkens, Mondige burgers, getemde Filmpjes: professionals (2015) -- Interview Nout Wellink (DNB) over zorgplicht: -- Albert Jan Kruiter, Femmianne Bredewold en www.youtube.com/watch?v=deKLFYC3KFA Marcel Ham (red.), Hoe de verzorgingsstaat ver- -- Bitcoin als hoopgevend alternatief: bouwd wordt. Kroniek van een verandering (2016) www.youtube.com/watch?v=YIVAluSL9SU -- Don Tapscott en Alex Tapscott, Blockchain -- Vertrouwen in waterveiligheid: Revolution (2016) www.youtube.com/watch?v=6ghNCR1-ezw -- I. Helsloot & B. van ’t Padje (red.), -- Betekenis Omgevingswet voor burgers en Zelfredzaamheid (2010) overheid: -- WRR, Toezien op publieke belangen (2013) www.youtube.com/watch?v=cw6y4XBPfO0 -- Studiegroep Openbaar Bestuur, Maak verschil (2014) www.youtube.com/watch?v=-jB4hTdZ-z4 -- NSOB, Leren door doen. Overheidsparticipatie in een -- De toekomst van de gezondheidszorg: energieke samenleving (2014) www.youtube.com/watch?v=cN1bRnS09CY -- OESO, Waterveiligheid (2014) -- Gabi Spitz, Nederlanders en water (2015) Websites: -- OECD, Flood Risk Governance: A Shared -- Systeemverantwoordelijkheid: Responsibility (2016) www.socialevraagstukken.nl/ -- Commissie Van de Donk, Op weg naar systeemverantwoordelijkheid-verhult- meervoudige democratie (2016) sturende-overheid -- Maatschappelijk ondernemerschap: www.publicspace.nl -- Instituut voor publieke waarden: www.publiekewaarden.nl -- Informatietechnologie met sociaal- maatschappelijke doelstelling: www.esocietyinstituut.nl -- Omgevingswet: www.omgevingswetportaal.nl -- Waterveiligheid: www.helpdeskwater.nl/ onderwerpen/waterveiligheid

Lichtkogel 3 - 2016 21 TERUGBLIK

Denken vanuit de levenscyclus Een inspirerende ochtend op de Bouwcampus

Door Jetske Poland

Als we bij aanleg en vervanging duurzamer willen van de opgaven en van organisaties maakt doorver- werken, als we rekening willen houden met taling niet eenvoudig, maar er zijn wel zeer bruik- toekomstige ontwikkelingen, en als we kosten bare uitgangspunten te noemen: 1) Vanaf het begin willen beheersen, dan moeten we veel meer de het toekomstbeeld bepalen; wat is de huidige én levenscyclus van de infrastructuur tot uitgangs wat is de toekomstige functionaliteit? 2) Vanaf het punt nemen van ons denken en handelen. Maar begin alle partijen betrekken en het hele traject hoe doen we dat? gezamenlijk doorlopen. Dus de reguliere manier van werken loslaten en op basis van vertrouwen In een bijeenkomst op 16 september van het met de uitvoerende partijen aan de slag. 3) Vanaf Lichtkogelcahier ‘Denken vanuit de levenscyclus het begin beheer en onderhoud meenemen in je bij aanleg, onderhoud en vervanging van infra- overwegingen. structuur’ hebben 50 deelnemers meegedacht en mee gediscussieerd over deze boeiende vraag. De Multidisciplinair Bouwcampus is de uitgesproken plek om hiervoor Plato deelde de mensheid in zijn ideaal van de staat samen te komen, aldus Marjorie Jans in haar ope- in in drie klassen: de filosofen (hierbij horen ook ningswoord. Het is dé ontmoetingsplaats waar par- technische wetenschappers), de strijders en de tijen samen innovatieve oplossingen bedenken en werkers. Vanzelfsprekend moesten naties bestuurd hét netwerk dat partijen in de gehele bouwsector worden door de eerste groep. Maar de wereld is met elkaar wil verbinden. Ter inspiratie toonde ze inmiddels complexer geworden legt Jaap Bakker een film van het co-creatietraject ‘Grip op de Maas’ (Rijkswaterstaat) uit. De hedendaagse ingewikkelde dat eerder dit jaar plaatsvond op de Bouwcampus. vraagstukken kunnen niet door één ‘klasse’ opgelost worden. ‘Denken vanuit de levenscyclus’ betekent Bruikbare uitgangspunten een multidisciplinaire manier van denken, kijkend Vanuit zijn persoonlijke ervaring met de verbouwing naar de huidige én de toekomstige behoeftes, naar van een monumentale boerderij, vertelt Jenne van huidige en toekomstige risico’s en naar kosten en der Velde (Rijkswaterstaat) over het werken vanuit baten over de hele levenscyclus heen. De ingenieur de life cycle-gedachte, zo veel mogelijk duurzaam en 2.0 is een techneut die snel linken kan leggen naar toekomstbestendig. Waar loop je dan tegenaan? nieuwe technieken en goed kan inschatten waar Kun je deze lessen breder trekken? Complexiteit deze toegepast kunnen worden. Voor het opleiden

22 Lichtkogel 3 - 2016 van deze nieuwe meesters is een omslag nodig. alle materialen kunnen ook weer hergebruikt Niet alleen op universiteiten en hogescholen, worden. Twee mooie inspirerende voorbeelden maar ook bij organisaties en bedrijven. van circulaire bouw!

Circulair bouwen Aan de slag met 3 cases: De leegstand van veel gebouwen dwingt ons om Case 1 : onder leiding van Jeroen Nagel (Utrecht na te denken over de toekomst van die bouwsels. Sustainability Institute) en Menno Rubbens (Cepezed Volgens Menno Rubbens (directeur/eigenaar van architecten) worden de principes van circulair met Cepezed projects) zijn er twee categorieën: slechte de deelnemers vertaald naar infra toepassingen. gebouwen op de goede plek en goede gebouwen Het gaat onder meer om: bouwen zonder fundering, op een slechte plek. Vooral de eerste categorie stijve constructies, droge montage en ontwerpen is geschikt voor een tweede levenscyclus. Een voor hergebruik. Na het oefenen met tunnels en voorbeeld hiervan is de tijdelijke rechtbank in bruggen, constateren de deelnemers dat circulair Amsterdam. Omdat de huidige aaneenschakeling en adaptief meer in elkaars verlengde liggen dan van gebouwen niet efficiënt bleek is een deel van ze dachten.

Case 2: So you think you can manage your bridge? In dit interactieve spel, onder leiding van Willy Peelen en Joep Paulissen van TNO hebben de deelnemers ervaren hoe het is om assetmanager te zijn van een brug. Door het verkrijgen van de juiste condi- tiedata van de brug kan een optimale score worden verkregen van beschikbaarheid, risico en onder- houdskosten. Een leerzame ervaring!

Case 3: In deze case hebben Mello Linder en Simon Le Fèvre van Ingenieursbureau Sweco de deel nemers meegenomen in wat er nodig is voor het gebouwencomplex afgebroken en herbouwd. optimaal beheer van de levenscyclus van assets: De materialen komen zo veel mogelijk uit herge- hoe maak je de juiste (financiële) keuzes en hoe bruik en er is niet alleen gekeken naar de huidige organiseer je de besluitvorming? Denken vanuit functionaliteit, maar ook naar de toekomstige. Na de levenscyclus is een onzekere factor en lastig te afloop van het voorgenomen gebruik van zes jaar borgen in de contracten. Een goede samenwerking zal het gebouw geheel herbruikbaar zijn op een en vertrouwensbasis tussen opdrachtgever en andere locatie. Ook bij het Circulair paviljoen opdrachtnemer is essentieel. < (rijksgebouw de Knoop) in Utrecht wordt zo veel mogelijk gebouwd met gebruikte materialen: van een oude kazerne zijn de glaspanelen gebruikt en

Lichtkogel 3 - 2016 23 INTERVIEW De nieuwe Omgevingswet Gedeelde zorg voor de leefomgeving Door Ingrid Zeegers

De nieuwe Omgevingswet treedt in 2019 in werking en introduceert dan een meerzijdige zorgplicht: de samenleving is ook zelf verantwoordelijk.

24 Lichtkogel 3 - 2016 Lichtkogel 3 - 2016 25 Dit is de trend: een terugtrekkende Rijks overheid en meer verantwoordelijkheid en initiatief bij medeoverheden, bedrij ven en burgers. Minder directieve sturing, minder detailregels, meer participatie en samenwerking. De Omgevingswet moet dit mogelijk maken. Hoe krijgt die ver schuiving van verantwoordelijkheden gestalte in de zorg voor de leefomgeving?

Harm Borgers: “Resultaatgericht in plaats van regelgericht” Volgens jurist Harm Borgers wil het kabinet cialistische collega’s van de gemeente, de met de Omgevingswet een vereenvoudigd regionale omgevingsdienst en andere stelsel invoeren voor het beschermen en overheidsdiensten faciliteert die ambtenaar benutten van de fysieke leefomgeving. allerlei activiteiten en initiatieven vanuit Sectorale wetten, regels en procedures voor de samenleving. Het uitgangspunt is steeds ruimtelijke ordening, milieu, natuur, water, ‘ja, mits’ in plaats van ‘nee, tenzij’.” wegen, spoorwegen, bouwwerken en cultu- De zorgplicht van de overheid voor de leef- reel erfgoed komen te vervallen, en gaan op omgeving is geregeld in artikel 21 van de in de Omgevingswet. Borgers: “Voor burgers Grondwet. Tot nu toe werd die zorgplicht betekent het dat ze van de gemeente mogen tamelijk eenzijdig opgevat. “Het basisprincipe verwachten dat daar één ‘ambtenaar voor de was dat de overheid regels opstelt en die ook leefomgeving’ beschikbaar is voor onder- handhaaft. Het idee is nu dat de zorgplicht steuning van hun initiatief. Samen met spe- meerzijdig is, en dat iedereen een zorgplicht ervaart en zich verantwoordelijk voelt. Om dat te bereiken regelt de Omgevingswet met een Harm Borgers open norm, die voor iedereen geldt, dat je je normaal moet gedragen in de fysieke leef- Contact omgeving. Dus dat je het milieu niet verpest, e [email protected] of dat je een ander geen schade toebrengt.” t 035-5434343 Maar wie bepaalt dan de grens, dus hoever je moet gaan in die zorgplicht? Mag een bedrijf dat bijvoorbeeld zelf bepalen? “In principe wel. Maar de overheid blijft natuurlijk nog wel Harm Borgers is directeur van adviesbureau AT Osborne. regels stellen. Bij voorkeur gebeurt dat als Hij is gespecialiseerd in milieurecht en omgevingsrecht. Hij is ook docent Milieu- en Omgevingsrecht voor de Nederlandse resultaatsdoel en is de manier waarop die rechtbanken. doelen worden gehaald, vrij.”

26 Lichtkogel 3 - 2016 verantwoordelijkheid: je hebt elkaar nodig als je zaken in de leefomgeving wilt beschermen en benutten.”

Ineke van der Hee: “Implementatie programma waarborgt kwaliteit van de uitvoering” Ineke van der Hee, programmadirecteur Implementatie Omgevingswet, zorgt dat overheden bij de inwerkingtreding van de Omgevingswet goed beslagen ten ijs komen. “Het implementatieprogramma omvat oplei- Verinnerlijkte normen dingen en pilots die gebruikers nodig heb- Betekent de Omgevingswet dan een ver- ben om de wet te leren kennen. Daarnaast schuiving van taken en verantwoordelijkhe- komt er een digitaal stelsel ter ondersteuning den van overheden naar burgers en bedrij- van de uitvoering.” ven? Borgers meent van niet. ”Ik denk dat de zorg van de overheid niet afneemt maar Intensievere samenwerking op een andere, meer gelijkwaardige manier Wat gaat descentralisatie van de zorgplicht met de maatschappij wordt gedeeld. Er is betekenen voor organisaties op rijksniveau, wel een verschuiving van taken en verant- zoals Rijkswaterstaat? De betekenis van de woordelijkheden binnen de overheidsko- Omgevingswet voor Rijkswaterstaat is in lom, namelijk van Rijk naar regio. De uit- de eerste plaats dat we zelf aan de nieuwe voering van de Omgevingswet wordt regels moeten voldoen. Daarnaast zal het ‘decentraal-tenzij’.” Welke nieuwe vrijheden nieuwe stelsel invloed hebben op alle en verantwoordelijkheden brengt dat dan planvorming. Omgevingsmanagement > met zich mee? “Voor de overheid betekent het een andere manier van reguleren: resultaatgericht in plaats van regelgericht. Of de Ineke van der Hee overheid nou een open norm stelt of een Contact strikte regel oplegt: het gewenste maat- e [email protected] schappelijke resultaat ontstaat pas als mensen zich goed gedragen.” Volgens Borgers gaat het dan ook om verinnerlijking en om naleving. Dat is volgens hem een gedeelde verantwoordelijkheid. “Het stelsel van de Ineke van der Hee is programmadirecteur Implementatie Omgevingswet zit zo in elkaar dat er uitein- Omgevingswet. Daarvoor was ze hoofdingenieur-directeur bij delijk een balans ontstaat in de gedeelde Rijkswaterstaat in West-Nederland Zuid en Utrecht.

Lichtkogel 3 - 2016 27 Bermopruimacties zouden in de toekomst niet meer nodig moeten zijn, omdat iedereen zich verantwoordelijk voelt voor de fysieke leefomgeving.

zal meer een continu proces worden, want landelijke norm? Van der Hee: “In de de belangen van rijksoverheden zoals Om gevings wet worden kaders gesteld. Rijkswaterstaat maken per definitie deel uit De belangenafweging wordt zo dicht moge- van de omgevingsvisies van de provincies, lijk gelegd bij de plek waar een activiteit zich de waterschappen en de gemeenten. Dat afspeelt. Gemeenten zijn dus vrij om de betekent dat je als overheden continu met Omgevingswet zelf te interpreteren en kun- elkaar in gesprek moet zijn om te weten wat nen besluiten om van een norm af te wijken. er speelt en om je eigen doelen te kunnen Of dat wenselijk is verschilt per thema, daar halen. Rijkswaterstaat was al bezig met is het laatste woord nog niet over gezegd. omgevingsmanagement, maar dat gebeurde De AMvB’s (algemene regels) die daarover vooral op projectniveau.” Volgens Van der gaan zijn nog in ontwikkeling. Maar afge- Hee betekent de Omgevingswet ook inten- zien daarvan: als de regels van gemeenten sievere samenwerking op het gebied van ver- onderling erg verschillen, kan dat onduide- gunningverlening en handhaving. “Juist lijkheid opleveren voor burgers. Denk aan omdat er minder vergunningen komen snelheidsbeperkingen: het kan bijvoorbeeld en meer algemene regels, zal de naleving niet zo zijn dat er op kleine afstanden steeds opnieuw georganiseerd moeten worden. wisselende snelheidslimieten gelden. Dan Je hebt immers wel een zorgplicht met moet je als betrokken overheden toch met elkaar. Naar bedrijven en burgers toe is elkaar in gesprek om voor eenduidigheid te de overheid straks één gezicht. zorgen.” De uitvoering van de wet wordt gemonitord Hoe vrij zijn decentrale overheden en geëvalueerd. Als het nodig is, kunnen er eigenlijk ? aanwijzingen worden gegeven, op basis van Mogen gemeenten strenger zijn dan de provinciale verordeningen of algemene

28 Lichtkogel 3 - 2016 rijksregels. Heeft dit volgens Van der Hee te typisch nationaal belang in het spel is, blijft maken met de vaakgehoorde term ‘systeem- de verantwoordelijkheid bij het Rijk. Dat verantwoordelijkheid’? “Ja, dat gaat over de geldt dus onder meer voor de zorg voor de verantwoordelijkheid van de minister van primaire waterkeringen. Daar heeft de Infrastructuur en Milieu. Die moet zorgen Rijksoverheid een expliciete zorgplicht.” dat het wettelijke systeem en het digitale stelsel in de uitvoering kunnen functioneren.” Goed voor het democratische proces “Er wordt gesteld dat het Rijk altijd een Joke van Wensem: soort ingreepoptie moet houden als het basisniveau voor de leefomgeving niet “Uitvoering van gerealiseerd wordt. Maar in de praktijk lijkt regelmatig het omgekeerde te gebeuren. de Omgevingswet Maatschappelijke partijen wijzen het Rijk juist op zijn verantwoordelijkheden. Denk vraagt om bijvoorbeeld aan de rechtszaak tegen de integrale kennis” staat door Milieudefensie over luchtkwaliteit. En de klimaatzaak door Urgenda van Wat betekent de term systeemverantwoor- vorig jaar. Bij de Omgevingswet komt straks delijkheid eigenlijk in de praktijk? Joke van een Nationale Omgevingsvisie over zaken Wensem, senior-adviseur bij het ministerie waar het Rijk verantwoordelijk voor is. Daar van Infrastructuur en Milieu: “Gemeenten kan ook een aanwijsbevoegdheid in zitten krijgen meer ruimte om beslissingen te om nationale belangen te bepalen. Denk nemen over de leefomgeving. Bijvoorbeeld aan gasopslag of schaliegaswinning. Dat zal over klimaatadaptatie. Dat is een ingewik- zeker discussie opleveren, want zulke keld thema, want het gaat over ruimte, initiatieven raken ook decentrale overheden water en milieu. Hoe kom je als gemeente die de zorg voor de leefomgeving hebben. aan integrale kennis? Bij de Omgevingswet De Omgevingswet stimuleert in feite het komt een kennisportaal waar je allerlei democratische proces.” < informatie kunt opzoeken. Maar informatie wordt pas kennis als het in de hoofden van mensen zit. Ik zie het als onze rol om gemeenten te helpen nadenken over de vraag welke kennis ze nodig hebben. En te Joke van Wensem helpen die kennisvraag weg te zetten bij de kennisinstituten.” Contact Systeemverantwoordelijkheid voor kennis e [email protected] betekent volgens Van Wensem dus dat het Rijk medeoverheden helpt met het verzamelen en interpreteren van de kennis die nodig is voor besluitvorming. Is er qua zorgplicht een verschil tussen de Omgevingswet en de Joke van Wensem is coördinerend-specialistisch adviseur bij het ministerie van Infrastructuur en Milieu, directie KIS Waterwet? Van Wensem: “In het bestuurs (Kennis, Innovatie en Strategie). Thema’s: kennis voor akkoord zijn afspraken gemaakt over waar decentrale overheden en Klimaatbestendige stad (nationaal verantwoordelijkheden liggen. Als er een kennis- en innovatieprogramma water en klimaat).

Lichtkogel 3 - 2016 29 ESSAY Sociale scheidslijnen De ene burger is de andere niet Door Boudewijn Steur en Ardaan van Ravenzwaaij

Ardaan van Ravenzwaaij werkt sinds Freek en Nel leven in een samenleving waarin 1 april 2016 voor de directie Democratie en Burgerschap van het ministerie van BZK als de traditionele verzorgingsstaat op zijn retour manager van het kennisprogramma ‘Vitale is. Taken en verantwoordelijkheden van de en Weerbare Democratie’. Daarvoor was hij hoofd van het Bureau Verkenningen en overheid schuiven terug naar burgers en maat- Onderzoek bij BZK. Hij heeft ruime ervaring schappelijke organisaties. Wat betekenen de op het gebied van strategische kennisontwik- keling en schreef eerder onder andere over begrippen ‘zelfredzaamheid van burgers’ en veiligheidsbeleid, goed bestuur, nieuwe ‘zorgplicht van de overheid’ voor hen? scheidslijnen in de samenleving en de transitie van verzorgingsstaat naar participatiesamenleving. Contact Hoe zelfredzaam willen en kunnen Freek en Nel e [email protected] zijn en in welke gevallen moet er zorgplicht bij de overheid blijven? Anders gezegd: hoe beleven mensen uit verschillende leefmilieus met verschillende waardeoriëntaties deze transitie? Voor bestuurders en beleidsmakers die bezig zijn met het vormgeven van de transitie van verzorgingsstaat naar participatiesamenleving is dit een belangrijke vraag. Zij stimuleren burgers om ook zelf na te denken over zelfredzaamheid en zorg- Boudewijn Steur werkt als clusterhoofd plicht en om in hun dagelijks leven daaraan meer Strategie bij het ministerie van Binnenlandse of een andere invulling te gaan geven. De impli- Zaken en Koninkrijksrelaties en was voorheen ciete veronderstelling is daarbij nogal eens dat projectleider van de Studiegroep Openbaar opvattingen en gedrag kunnen veranderen als Bestuur. Hij houdt zich de afgelopen jaren gevolg van nieuwe informatie of door het discus bezig met maatschappelijke scheidslijnen. Steur heeft politieke cultuur en cultuurge- siëren over deze opvattingen. Dat is deels waar, schiedenis gestudeerd en publiceert geregeld maar voor een belangrijk deel komen opvattin- over Nederlandse politieke theorie in het gen ook voort uit vaste waardeoriëntaties. Uit verleden. onderzoek blijkt dat onze perspectieven op zelfredzaamheid en zorgplicht nauw samenhangen Contact e [email protected] met overtuigingen over wat in het leven > in www.linkedin.com/in/boudewijnsteur @boudewijnsteur

30 Lichtkogel 3 - 2016 NEL FREEK

Nel (63) is een lager opgeleide huisvrouw en woont Freek (41) is een man met een afgeronde samen met haar man in een sfeervolle oude wijk van universitaire opleiding en een goede baan bij de een middelgrote stad, waar ze ook is opgegroeid. bank. Hij woont in een vrijstaande nieuwbouw- Drie dagen in de week past ze op twee van haar woning aan de rand van de stad met zijn vrouw kleinkinderen, omdat haar alleenstaande dochter en twee kinderen. Zijn ouders en schoonouders onregelmatige diensten draait als verpleegster in zijn gepensioneerde, gezonde en actieve een verzorgingshuis. Haar hele leven heeft ze ieder levensgenieters. Freek heeft zelf altijd hard dubbeltje moeten omdraaien. Ze begrijpt dat de gewerkt voor zijn succes. Hij vindt dat andere overheid ook zuinig aan moet doen, maar niet mensen – als zij daartoe in staat zijn – zelf ook waarom het vooral (weer) de mensen in haar verantwoordelijk zijn voor hun leven. wijk treft.

Lichtkogel 3 - 2016 31 “Lager en hoger opgeleiden hebben vaak uiteenlopende opvattingen over maatschappelijke thema’s”

belangrijk en wezenlijk is. En dat zijn opvat- makers is het van belang deze scheidslijnen tingen die niet zo makkelijk te veranderen te onderkennen. De laatste tien jaar is hier zijn. Mensen denken in bestaande mentale meer aandacht voor. en cognitieve structuren. Nieuwe informatie Door elementen te clusteren die mensen en ontwikkelingen worden daarin ingepast belangrijk en wezenlijk vinden, is het moge- en ingekaderd. lijk de segmentering van de samenleving te beschrijven. In deze segmenteringen worden Segmentering in kaart brengen verschillende achtergrondkenmerken (zoals Sociale scheidslijnen in de samenleving geloofsovertuiging, etnische achtergrond, kunnen voortkomen uit kenmerken als mate van verstedelijking) meegenomen. religie, levensstijl, opleiding of inkomen. Een bekend voorbeeld hiervan zijn de men- Deze kenmerken bepalen voor een belang- tality-milieus, de acht sociale milieus die rijk deel de bril waarmee mensen naar de Motivaction onderscheidt, waarbij mensen wereld om hen heen kijken. Zo hebben zijn geclusterd op basis van persoonlijke lager en hoger opgeleiden vaak uiteenlopen waarden. de opvattingen over maatschappelijke thema’s. Lager opgeleiden oordelen minder Zorgplicht voor migranten? positief over de politiek dan hoger opgelei- Opvattingen over zelfredzaamheid en zorg- den en zijn ook minder positief over het plicht worden dus mede bepaald door de lidmaatschap van de Europese Unie. Lager waardeoriëntaties van mensen. Bij de recen- opgeleiden zijn doorgaans ook minder vaak te instroom van migranten hebben we actief in het publiek domein. Voor beleids- gezien hoe anders zelfredzaamheid (van migranten) en zorgplicht (van de overheid en van burgers voor migranten) door mensen beleefd kunnen worden. Tegenover mensen die spontaan woonruimte aanbie- den staan zeer verontruste burgers die het allesbehalve logisch vinden dat Nederland deze migranten onderdak biedt. Uit onder- Wat zouden Freek en Nel van de instroom vinden? zoek van Motivaction blijkt dat van de Grote kans dat Freek schande spreekt van de versto- ‘Postmaterialisten’ maar 1 procent het zeer ring van een raadsvergadering over het nieuwe AZC, eens is met de stelling dat migranten hun terwijl Nel zich afvraagt waar die vluchtelingen situatie aan zichzelf te danken hebben, ter- allemaal moeten gaan wonen, denkend aan de wijl bij de ‘Opwaarts mobielen’ dat 8 procent huisvesting van haar gescheiden dochter. is. Dat verschil komt voort uit het feit dat de

32 Lichtkogel 3 - 2016 In dit model worden mensen naar hun persoonlijke waarden verdeeld over acht sociale milieus. Bron: www.motivaction.nl/mentality

Opwaarts mobielen sterk geloven dat je zelf van een aantal sociale vraagstukken. Deze verantwoordelijk bent voor je eigen geluk. zienswijze komt steeds minder voor als gevolg van het teruglopende aantal kerk- Veranderende tijden gangers. Een andere illustratie is de veran- Opvattingen over zelfredzaamheid en zorg- derende houding ten opzichte van gezond- plicht veranderen mee met waardeoriëntaties heid. Onze oriëntatie op gezondheid is de in de loop van de tijd. Dit wordt het best afgelopen decennia sterk gewijzigd. We geïllustreerd door de gevolgen van de zien dat de waarde die aan vitaliteit wordt ontkerkelijking. Uit onderzoek blijkt dat gehecht enorm is gegroeid en gelijktijdig naarmate mensen frequenter naar de kerk ook de gevoelde verantwoordelijkheid voor gaan, zij een grotere bereidheid hebben het eigen lichaam. Het gaat om significan- om voor zichzelf en voor anderen te zorgen. te verschuivingen. Uit onderzoek van het Zij hebben ook de overtuiging dat het niet SCP blijkt dat in 2007 bijna 58 procent van de overheid, maar de gemeenschap zelf is de mensen vond dat ongezond leven, zoals die verantwoordelijk is voor het oppakken roken of drinken, gestraft kon worden door > >

Lichtkogel 3 - 2016 33 “Onze samenleving fragmenteert, beleidsmakers moeten zich kunnen verplaatsen in verschillende werelden die ze niet zo goed kennen”

een hogere eigen bijdrage. In 2014 is dat mensen belangrijk en wezenlijk vinden, percentage gestegen naar 83 procent. Dat wordt gevormd door hun achtergrond, beïnvloedt uiteraard de zorgplicht van de hun leven. Deze opvattingen veranderen overheid. niet een-twee-drie. Als opvattingen in de samenleving veran- Wanneer bestuurders en beleidsmakers deren, over verantwoordelijkheid voor zich onvoldoende rekenschap geven van jezelf, voor de ander of voor de gemeen- het belang van en de verschillen in waar- schap, is niet iedereen even goed in staat deoriëntaties van verschillende groepen om mee te bewegen. burgers is het onvermijdelijk dat meer recht wordt gedaan aan de opvattingen Geen generieke oplossingen van de ene groep dan aan die van de Volgens recentelijk onderzoek van het andere. Er wordt dan beleid ontwikkeld Sociaal en Cultureel Planbureau vinden en uitgevoerd waar de een prima mee uit sommige burgers voor de leefbaarheid van de voeten kan maar dat bij de ander tot hun dorp de beschikbaarheid van voorzie- (nog meer) onbegrip leidt. Het risico ningen (een lokale winkel of school) heel bestaat dat bestaande scheidslijnen belangrijk, terwijl andere burgers meer verscherpt worden en tegenstellingen belang hechten aan de kwaliteit van de vergroot worden. Op basis van inzicht in fysieke omgeving. Dat vertaalt zich naar de verschillen in waardeoriëntaties en posities bereidheid zich daarvoor in te zetten. Wat ten opzichte van sociale scheidslijnen kan het nodig zijn om in communicatie en beleid te diversifiëren. Generieke oplossingen, denk bijvoorbeeld aan eenzelfde aantal uren huishoudelijke hulp voor iedereen, zoals we in sommige gemeenten hebben gezien, zullen al snel wringen. Freek kan zich heel goed redden en als zijn ouders Naarmate onze samenleving meer frag- hulpbehoevend worden, hebben zij ook de financiële menteert, nieuwe scheidslijnen bovenop armslag om huishoudelijke hulp en verzorging te de oude komen, wordt het steeds wezenlij- regelen. Voor iemand als Nel is het waarschijnlijk dat ker voor beleidsmakers om zich te kunnen als zij nog meer op haar schouders krijgt, haar fysieke verplaatsen in de werelden die zij niet van- en financiële belasting zodanig toenemen dat ze in de uit hun eigen directe ervaring kennen en problemen komt. En daarvan zijn dan ook de mensen in waardeoriëntaties die ze misschien in haar omgeving de dupe. maar beperkt kunnen delen. <

34 Lichtkogel 3 - 2016 COLUMN

Zorgplicht of We maken ons veel zorgen om de grote duurzaamheids- uitdagingen rond klimaatverandering, de uitputting van zorgrecht? grondstoffen en het verlies aan biodiversiteit. Deze zorgen leveren echter pas wat op als we ze omzetten in Zorgplicht is een intrigerende zorg voor de aarde en onze leefomgeving. Nu is zorgen term. Ik heb wel wat met zorgen. voor in het rijksbeleid het afgelopen decennium in het Zorg voor je kinderen is beter dan gedrang gekomen. Immers, de overheid wilde niet langer zorg om je kinderen. Het eerste de volledige verantwoordelijkheid dragen en voerde een drukt de essentie uit van iets nieuw motto in: van zorgen voor naar zorgen dat … geven aan de ander en het tweede Ik ben zelf groot pleitbezorger van het betrekken, is niet meer dan een interne activeren en waarderen van de inbreng van burgers en emotie. Het eerste levert iets op, bedrijven. Mij bekruipt het gevoel dat de overheid te het tweede meestal niet, kan ik veel afstand heeft genomen. Met dure woorden als uit ervaring zeggen. ‘systeemverantwoordelijkheid’ lijkt de overheidsbetrok- kenheid en emotionele verbondenheid met de uitdagingen verminderd. En nu duikt het woord zorgplicht op. Ik word erg verdrietig van dat woord, omdat het de bron van zorg – de intrinsieke motivatie om te willen zorgen voor iets wat je dierbaar is – vervangt door iets wat moet van een ander. Ik zou graag de zorg voor de leefomgeving toevertrouwen aan mensen die die zorg ook graag wíllen geven. Bij Tauw hebben we een aantal jaren geleden een aloude inspiratiebron (de Romeinse architect Vitruvius) in ere hersteld. De leefomgeving kent een gebruiks- waarde, belevingswaarde en toekomstwaarde. Waarde wordt door mensen toegekend. Wij willen zorgen voor al deze waarden in onze projecten, door samen met de gebruikers van de ruimte vast te stellen voor welke waarden we willen zorgen en tot welke prijs. Dat vraagt om een debat en interactie. Balanceren, onderhandelen en uitruilen van waarden. Zo’n proces levert verbluffende Annemieke Nijhof was resultaten op als je het gesprek start met het persoonlijk raadsadviseur van minister-presi- maken van de dialoog. dent Balkenende in het kabinet- Ik pleit daarom voor een zorgrecht: het recht om betrok- Balkenende II. In 2008 werd ze als Directeur-Generaal Water bij het ken te worden en bij te mogen dragen aan de onvermij- ministerie van Verkeer & delijke veranderingen die er op de leefomgeving afkomen. Waterstaat verantwoordelijk voor Gewoon weer samen ergens voor zorgen: overheid, het waterbeleid in Nederland. burgers en bedrijven. Vanaf 2012 is ze CEO van advies- en ingenieursbureau Tauw. Annemieke Nijhof, Contact CEO Tauw Group e [email protected]

Lichtkogel 3 - 2016 35 INTERVIEW Inspiratie uit het sociale domein Gemeenten moeten leren om burgers te vertrouwen

Door Ingrid Zeegers

Toppunt van zelfregie: burgers die kiezen Wat bracht u ertoe om Per Saldo op te richten? voor een persoonsgebonden budget (pgb) “Per Saldo is in 1996 voortgekomen uit een groep waarmee ze hun eigen zorg regelen. Is iets actieve mensen met een fysieke beperking die een eigen leven wilden leiden en zelf hun zorg wilden vergelijkbaars denkbaar voor de leefomge kiezen. In de jaren negentig bepaalde de zorgaan ving? Aline Molenaar, directeur van Per bieder alles. De wens ontstond om het geld dat Saldo, over de combinatie van zelfregie en gemoeid was met die zorg, zelf te mogen besteden. decentralisatie in de zorg en de lessen die Zo is het pgb het middel geworden om zelf zorg te er te leren zijn. regelen. Daar komt wel veel bij kijken. Er gelden allerlei (fiscale) regels, rechten en plichten. Per Saldo helpt mensen op weg met informatie, advies en trainingen.”

36 Lichtkogel 3 - 2016 Wat voor soort ondersteuning hebben hun gemeente met daarin de boodschap: ‘Wat u had, mensen met een pgb in de praktijk het kunt u niet houden.’ Een negatief begin. Gelukkig meest nodig? zijn er ook gemeenten die wel eerst heel goed gingen “Informatie in gewone mensentaal, want ze moeten onderzoeken waar de burgers behoefte aan hadden. Inspiratie uit het voldoen aan veel verschillende regels. En die moe- De tweede reflex van gemeenten was: toch sturen. ten ze kunnen begrijpen. Ten tweede praktische Ze kochten zelf zorg in bij allerlei aanbieders vanuit ondersteuning bij het inkopen van de zorg: hoe het idee dat dat de beste kwaliteit zou opleveren. Ze maak je een inkoopplan? Sommige mensen kunnen probeerden budgethouders zorg te leveren via alge- sociale domein uit de voeten met de informatie op onze website en mene voorzieningen. Maar dat is nou juist níét de met ‘slimme lijstjes’, maar dat geldt lang niet voor bedoeling van het pgb. Gemeenten moeten nog iedereen. Mensen zouden ook graag ondersteuning leren om burgers te vertrouwen. De kwestie ‘vrije hebben bij gesprekken met de gemeente en zorgin- keuze’ ligt bij de rechter. Daarna moeten de gemeen- stellingen. Dat is voor onze organisatie niet haal- ten zich aan de rechtelijke uitspraak houden.” baar, want onze landelijke vereniging telt ruim 25.000 leden. Ten slotte is er grote behoefte aan Zijn er grote verschillen in uitvoering tussen juridische ondersteuning. We werken daarvoor gemeenten, en zo ja, hoe rechtvaardig is dat samen met een gespecialiseerd advocatenkantoor. voor burgers? Na de decentralisatie van de Wmo (Wet maatschap- “Als je bijvoorbeeld kijkt naar de tarieven die pelijke ondersteuning) en de Jeugdzorg in 2015 is het gemeenten hanteren, kunnen de verschillen groot aantal vragen voor juridische hulp verviervoudigd.” zijn. Voor het inhuren van informele zorg rekenen sommige gemeenten een tarief van 4,75 euro per Welke veranderingen ziet u bij gemeenten uur. Daar kun je niemand voor inhuren. Andere na de decentralisatie van de zorg? gemeenten rekenen voor dezelfde zorg 18 tot 20 “De decentralisatie ging gepaard met bezuinigin- euro. Je zult maar wonen in een gemeente waar een gen. De eerste reflex van veel gemeenten was ‘knij- laag tarief gehanteerd wordt, dan vind je dus geen pen’. Sommige pgb-houders kregen een brief van hulp. Dat is niet rechtvaardig. Ook daar moet de >

Lichtkogel 3 - 2016 37 “Het Rijk mag best meer VWS. Die gaat dan weer in gesprek met de gemeente. Het is duw- en trekwerk. Het Rijk mag best meer werk maken van zijn systeem- werk maken van zijn systeemverantwoordelijkheid.” verantwoordelijkheid” In het domein van de fysieke leefomgeving staan we aan het begin van een vergelijkbaar proces van decentralisatie met meer rechter een uitspraak over doen, deze keer over de ruimte voor zelfsturing door burgers en vraag wat een toereikend tarief is.” bedrijven. Wat kunnen de gemeenten leren uit het sociale domein? Welke rol moet de Rijksoverheid volgens u “De decentralisatie in de zorg is niet van de ene op in de huidige nieuwe situatie nog vervullen? de andere dag gegaan, maar achteraf wellicht toch “De rol van de Rijksoverheid is heel belangrijk. Er nog te snel. Ambtenaren die ermee moesten werken, zijn wettelijke regels, maar de interpretatie daarvan hadden te weinig kennis. Ze wisten vaak niet wat kan heel verschillend uitpakken. Dat kan voor burgers met een pgb zelf mochten regelen en ze burgers grote problemen opleveren. Voorbeeld: wisten te weinig af van bepaalde hulpvragen. sommige gemeenten bepalen dat mensen voor Daarnaast ontbrak het de gemeenteconsulenten ‘beschermd wonen’ geen pgb meer kunnen krijgen. aan ervaring om rechtstreeks met pgb-houders in Terwijl er prachtige wooninitiatieven zijn ontstaan contact te zijn. Ze moesten vaak eerst leren om door actieve ouders die met elkaar hebben geregeld pgb-houders te begrijpen. Deze nieuwe taken vragen dat mensen met een ernstige beperking toch bij om een gedegen inhoudelijke voorbereiding.” elkaar kunnen wonen. Daarvan wordt gezegd dat het niet meer past bij het pgb. Dan hoop je toch Stel dat burgers ook voor maatregelen in de eigenlijk dat de Rijksoverheid ingrijpt. Wat Per Saldo leefomgeving een eigen budget krijgen. Hoe hieraan doet? Wij spreken eerst de gemeente aan, dan zou dat uitpakken? de wethouder, daarna de gemeenteraad. Als verande- “Ik denk dat dit ongelofelijk goed kan uitpakken. ring uitblijft, melden we het bij het ministerie van Omdat de kosten dan lager kunnen zijn, worden taken goedkoper. Burgers zijn bovendien tevreden over zelf gekozen maatregelen en oplossingen. Er zullen natuurlijk ook mensen zijn die niet goed kunnen omgaan met vrijheid en verantwoordelijk- Aline Molenaar heid. Maar die houd je altijd. De overheid moet niet Contact te snel bang zijn voor misbruik en fraude, maar kij- w www.pgb.nl ken hoe je dit kunt voorkomen. De gemeente heeft daarin een taak, namelijk door het stellen van randvoorwaarden, bijvoorbeeld aan de samenstelling van een wijkteam of aan de besluitvorming. Dat kan voor een groep burgers zelf complex zijn. Maar het Aline Molenaar is oprichter en directeur van Per uiteindelijke resultaat zal positief zijn. Als je men- Saldo, de vereniging van mensen met een persoons- sen eigen verantwoordelijkheid geeft, worden ze geboden budget (pgb). Daarvoor werkte ze als trots op wat ze bereikt hebben.” beleidsmedewerker bij de Nederlandse < Gehandicaptenraad, de Raad van Toezicht van de vereniging Bartiméus, de Stichting Accessibility en de werkgroep Vanuit Autisme Bekeken.

38 Lichtkogel 3 - 2016 COLUMN

Wat als het Voorafgaand aan deze vragen moet eerst een andere vraag beantwoord worden: moet er wel wat gebeuren minder gaat? als het minder gaat? Mijn ouders lazen vroeger Het Parool – die toen nog De vraag ‘Zorgplicht of zelfred- geen exclusief op Amsterdam gerichte krant was – en al zaamheid?’ komt voort uit de vanaf dat ik kon lezen las ik hem braaf bijna dagelijks. angst dat er misschien niemand Sommige verhalen zijn me bijgebleven. Zoals een is wanneer het minder gaat – met interview met twee missionarissen – die bestonden toen de lichamelijke, geestelijke of nog. Ze woonden al decennia in Suriname en stonden financiële gezondheid. Moet u het op het punt met pensioen te gaan. Op kosten van de zelf oplossen? En, kunt u dat wel? missie konden ze naar Nederland vliegen om hier in een speciaal missionarissen-bejaardentehuis te gaan wonen, maar dat wilden ze niet: “Wij blijven liever hier in het prachtige oerwoud wonen.” “Maar als jullie ziek worden, bijvoorbeeld iets eenvou- digs krijgen als een longontsteking, dan gaan jullie daar in Suriname vermoedelijk dood”, stelde de interviewer. “Terwijl je in Nederland na een penicillinekuur binnen een paar dagen weer boven Jan bent.” “Ja, hier in Suriname is de zorg minder. Zijn we op onszelf aangewezen. Maar ach, het zij zo. Als we ziek worden, gaan we dood.” Dat heeft grote indruk op mij gemaakt. Getuige het feit dat ik me het interview veertig jaar later nog herinner. Vermoedelijk vanwege de wijze les: voordat je nadenkt over de vraag wie er voor je gaat zorgen als het minder gaat, is er de vraag óf er wel iets moet gebeuren als het minder gaat. Als u een vermogen heeft, is er een gerede kans dat u een deel daarvan verliest. Ook wanneer u nu gezond bent, wordt u vast nog wel eens ziek. Flink ziek. En u Bas Haring is ‘volksfilosoof’. Op een frisse en toegankelijke wordt vermoedelijk ook, misschien zelfs voor langere manier probeert hij wetenschap tijd, flink ongelukkig. Dat is niet leuk, maar het hoort er en filosofie zo uit te leggen dat het wel allemaal bij. begrijpbaar wordt voor Jan en alleman. Via boeken, columns, lezingen en tv. Aan de Universiteit Bas Haring, Leiden is hij bijzonder hoogleraar ‘Volksfilosoof’ ‘publiek begrip van wetenschap’ en oprichter van het masterpro- gramma ‘media technology’ voor creatieve wetenschap.

Contact e [email protected]

Lichtkogel 3 - 2016 39 INTERVIEW Zelfregie als medicijn

Net als de zorg voor een veilig, schoon en leefbaar land is ook de gezondheidszorg een collectieve verantwoordelijkheid. Een belangrijke taak die we centraal geregeld en belegd hebben bij allerlei instituties, zoals verzekeringsmaatschappijen. Toch zijn we daarmee niet verzekerd van een goede gezondheid. Verzekeringsstrateeg Jeroen Kemperman van Zilveren Kruis (Achmea) over zorgplicht en zelfredzaamheid.

Door Ingrid Zeegers

Klopt het dat de balans tussen collectieve met diabetes die zelf zijn eigen suikerspiegel meet en individuele verantwoordelijkheid aan en insuline toedient. Dat is niet verplicht. Je laat het verschuiven is? mensen niet doodgaan als ze het niet zelf doen. “Het spanningsveld tussen collectieve zorgplicht Maar zieke mensen voelen zich wel een stuk gezon- (basisverzekering) en eigen verantwoordelijkheid is der als ze zichzelf kunnen redden. Voorbeeld: in het minder groot dan je denkt. Zorgplicht gaat erover Ryhof ziekenhuis in Zweden moesten nierpatiënten dat er zorg beschikbaar is voor iedereen, altijd en voorheen dagelijks op vastgestelde tijden naar het overal, los van de vraag hoe gezond je leeft. ziekenhuis om hun bloed te zuiveren. Nu bepalen ze Iedereen heeft er recht op. Eigen verantwoordelijk- zelf op welk tijdstip ze de dialyse uitvoeren, omdat ze heid heeft betrekking op je levensstijl in het dage- het dialyseapparaat zelf mogen bedienen. De dialyse- lijks leven. Op het grensvlak gaat het over de moge- verpleegkundige hoeft er niet meer bij aanwezig te lijkheid van mensen om hun eigen diagnose of zijn. Daarmee krijgen de patiënten meer regie op het behandeling ter hand te nemen. Denk aan iemand dagelijks leven en kunnen ze het zo plannen dat ze

40 Lichtkogel 3 - 2016 ook kunnen werken of voor de kinderen zorgen. En Hoe gezonder, hoe minder ziektekosten. dat voelt meteen een stuk gezonder. Hoe proberen jullie de eigen verantwoorde- Er speelt ook een andere ontwikkeling mee. Door ons lijkheid voor de gezondheid van mensen te collectieve zorgsysteem zijn we er goed in geworden stimuleren? om mensen lang in leven te houden. De mondiale “Op verschillende manieren. Zilveren Kruis richt levensverwachting is sinds 1900 van 35 naar 70 jaar zich op werkgevers, senioren en werkt met vitali- gegaan. Elke week stijgt de gemiddelde levensver- teitsprogramma’s. Voor werkgevers en werknemers wachting met een weekend. Een meisje dat nu in hebben we een ‘driepartijenovereenkomst’ voor Nederland geboren wordt, leeft gemiddeld 100 jaar. mensen met zwaar overgewicht en dus met extra De uitdaging zit niet meer in de levensverwachting, risico. Die kunnen meedoen aan een programma maar in de zorg dat mensen zich goed blijven voelen. waarmee ze binnen vier maanden van hun over De verschuiving van zorgplicht naar zelfregie gaat dus gewicht afkomen. Wij betalen de rekening als ook over het organiseren van meer gezonde jaren.” het ze lukt, omdat we denken dat het zich terug- >

Lichtkogel 3 - 2016 41 “Toenemende ruimte voor eigen initiatief en verantwoordelijkheid van burgers en bedrijven betekent nog niet dat de overheid minder voor onze leefomgeving hoeft te zorgen”

verdient in de ziektekosten. Als het niet naar sociale woonvormen heeft raakvlakken lukt, achterhalen we de oorzaak. Als met de zorg voor de leefomgeving, want dat iemand niet is komen opdagen bij de fit- gaat over infrastructuur en hoe je Nederland ness of de dieetadviezen niet opvolgt, dan inricht.” betaalt hij de rekening zelf. Als iemand alles gedaan heeft, maar het niet gehaald heeft, Zijn er nog meer raakvlakken tussen mag de zorgverlener geen rekening indie- de ziektezorg en de zorg voor de nen. Het programma is een succes. Meer leefomgeving? dan de helft van de mensen haalt het en “Als het gaat om de zorg voor de leefomgeving realiseert een gewichtsafname van zes tot moeten we oppassen voor een valkuil. tien kilo. Toenemende ruimte voor eigen initiatief en Voor senioren richten we ons op de inkoop verantwoordelijkheid van burgers en bedrij- van producten en diensten rond de woning. ven betekent nog niet dat de overheid minder Mensen willen graag thuis blijven wonen. voor onze leefomgeving hoeft te zorgen. Een We stimuleren daarom thuisbewaking, tele- astmapatiënt die naast de landingsbaan van monitoring en de teledokter, maar ook Schiphol woont, heeft immers weinig keuze. maaltijden en klussen aan huis. Daartoe Belangrijke randvoorwaarden voor een gezon- kopen we allerlei voorzieningen goedkoop de leefomgeving, zoals schone lucht, schoon in en delen we het collectieve voordeel met water en schone grond, moet de overheid de klant. Voorbeeld: sensoren die mensen regelen omdat mensen dat zelf niet kunnen. in huis kunnen plaatsen om beweging te Ook hebben we in de samenleving altijd te registeren. Deze sensoren zitten niet in de maken met het free riders dilemma: waarom basisverzekering, want ze vallen niet onder zou ik wel moeite doen als mijn buurman het de term ‘medisch’. Ander voorbeeld: kor- niet doet? Zorg voor de leefomgeving vraagt ting op de iPad en elke dinsdag iPad bingo. blijvend om collectieve regie.” < Dan vergeten mensen die het huis niet uit- kunnen even hun pijn en eenzaamheid, en Jeroen Kemperman dat is ook goed voor de gezondheid. Ook stimuleren we senioren om woonge- Contact meenschappen te vormen, zodat mensen w [email protected] zich minder eenzaam voelen. De vraag is: kunnen we panden herbestemmen om nieuwe sociale woonvormen mogelijk te maken? Dat geldt overigens niet alleen voor senioren, maar ook voor gezinnen met de Jeroen Kemperman is senior-manager Strategie Business zorg voor kinderen met een geestelijke of Development bij Zilveren Kruis van Achmea. Hij is met een redactieteam ook auteur van boeken over briljante business- lichamelijke beperking. Of voor echtparen modellen in het algemeen (2013), in de zorg (2014), in finance waarvan één persoon begint te dementeren (2015) en in food (2016). Hij is spreker en docent bij onder en intensieve zorg nodig heeft. Dat zoeken andere Nyenrode, Erasmus Universiteit en Sprout.

42 Lichtkogel 3 - 2016 IN DE PRAKTIJK

“De burgers wilden weten hoe gezond de lucht op straat écht is.”

Een rechtszaak voor schone lucht

Uit metingen van burgers blijkt dat de lucht voor de kracht van de samenleving. “Burgers kwaliteit in Nederland onder de maat is. organiseren zich meer dan vroeger rond specifie- Milieudefensie eist dat de luchtkwaliteit overal ke milieuthema’s, zoals gasboringen, winning voldoet aan de Europese normen en sleept de van schaliegas, voedsel en internationale han- staat daarom voor de rechter. Sandra Ball, delsverdragen. Als landelijke organisatie helpen Bewegingsmanager bij Milieudefensie: “Wij we die lokale groepen burgers met informatie en zijn allemaal verantwoordelijk voor onze eigen advies, en brengen we groepen met elkaar in gezondheid, maar dat kan alleen als de overheid contact. Dat is belangrijk, want als groep staan voor gezonde leefomstandigheden zorgt. De burgers gewoon sterker. Dat samenwerken doet overheid laat de luchtkwaliteit ook onderzoeken, Milieudefensie zelf ook: voor het thema schone maar die resultaten worden over heel Nederland lucht trekken we vaak op met organisaties zoals gemiddeld. De burgers die meededen aan ons het Longfonds en de Fietsersbond.” meetprogramma wilden weten hoe gezond de Ball ziet tegelijk ook een andere trend, namelijk lucht op straat écht is.” die van een terugtrekkende overheid. “De over- Het meetprogramma startte in 2012 op honderd heid stoot taken af en rekent op zelfredzaamheid locaties, en ging vanaf 2014 door op de vijftig van de samenleving. Maar dan moeten de regels slechtste plekken. Uit die jaargemiddelde meet- en kaders wel in orde zijn, want burgers kunnen cijfers blijkt dat de kwaliteitsnormen voor schone de lucht zelf niet schoner maken. Een terugtrek- lucht niet overal worden gehaald, vooral niet in kende overheid zou ook moeten betekenen dat de grote steden. “We willen daarom dat de over- burgers niet alleen meer taken en verantwoorde- heid meer maatregelen neemt. Denk aan milieu- lijkheden krijgen, maar ook meer invloed. Dat ze zones of aan snelheidslimieten. Vandaar de meedenken over maatregelen. Democratie is rechtszaak. De steun voor de campagne is groot. immers meer dan een paar keer stemmen.” De rechtszaak is tot stand gekomen door middel van crowdfunding.” Sandra Ball is manager Bewegingsopbouw bij Milieudefensie.

Als groep staan burgers sterker Contact Volgens Ball is deze casus schone lucht illustratief e [email protected]

Lichtkogel 3 - 2016 43 TRENDWATCH

zelfredzaamheid

Uitnodiging opstellingen over Systemische en zorgplicht zelfredzaamheid

spreken we onder leiding van het LEF met elkaar de oogst van de dag. we onder leiding van het LEF met elkaar de oogst van de dag. spreken We verdelen ons in subgroepen die elk een specifiek vraagstuk uit het verdelen ons in subgroepen die elk een specifiek vraagstuk uit het We slotte in een opstelling. Ten ochtendgedeelte verder onderzoeken be Afsluiting en borrel en zorgplicht. Lunch Inloop met koffie introductie Korte legt Instituut Nederland, Jan Jacob Stam, directeur van het Bert Hellinger wat we kunnen verwachten. uit hoe een systemische opstelling werkt en begeleidt hij de groep in een opstelling over Vervolgens

EXPERIENCE 6 dec Wat als burgers andere plannen voor hun leefomgeving hebben dan de politiek? hebben dan de als burgers andere plannen voor hun leefomgeving Wat op het idee van zorgplicht bij iedereen? Durven we te vertrouwen moet de Rijksoverheid laten zien? systeemverantwoordelijkheid Welke 16.00 uur: Aanmelden U kunt zich tot 28 november aanmelden bij Annemiek Bosch via [email protected], sluit bij onder vermelding van uw naam, organisatie en e-mailadres. De inschrijving zestig deelnemers. 12:00 uur: uur: 13:00 9.30 uur: 10.00 uur: 10.10 uur: Programma Hoe werkt het? Een deelnemer brengt een vraagstuk in. De personen, functies en con- vraagstuk in. De personen, functies Hoe werkt het? Een deelnemer brengt een posities in de ruimte geplaatst. Door cepten die voor de vraag relevant zijn, worden elementen toe te voegen en relaties van representanten te veranderen, ontbrekende oplossingen ontstaan. mogelijke te benoemen, kunnen nieuwe inzichten over • • • Experience op op deze vragen tijdens de Lichtkogel naar antwoorden zoeken We . Door middel LEF future centre in Utrecht 6 december van 10.00 tot 16.00 uur in het hoe onze denkbeelden over de verdeling van systemische opstellingen gaan we verkennen we zijn. Met deze methode kunnen van verantwoordelijkheden aan het schuiven in tussen groepen en de dynamiek inzicht krijgen in onder andere de verhoudingen een systeem. Wat is het huidige verantwoordelijkheidsgevoel van burgers, bedrijven en van burgers, bedrijven en is het huidige verantwoordelijkheidsgevoel Wat zorgplicht zijn er gaande in onze bewegingen in zelfsturing en overheid? Welke ervaren! ons Hellinger Instituut Nederland laat het maatschappij? Het Bert Lichtkogel 3 - 2016 Lichtkogel 44 TRENDWATCH

TRENDWATCH Welke ontwikkelingen spelen er in de samenleving, wat zijn nieuwe trends die ons denken en handelen in het ruimtelijk domein en onze wijzen van organiseren kunnen gaan beïnvloeden? Trendwatch bevat korte interviews die aan het denken zetten over de toekomst.

Hebt u suggesties voor trends die u hier graag samen met ons voor het voetlicht zou willen brengen? Meld het ons via [email protected].

Lichtkogel 3 - 2016 45 TRENDWATCH Next generation DNA-analyse Over vijf tot tien jaar scannen we met de smartphone de bomen in het park en zien we welke exemplaren er familie zijn. Dat kan dankzij de zogenaamde ‘derde generatie DNA-sequencing technieken’. Die worden nu al gebruikt om bijvoorbeeld het ebola- of het zikavirus te identificeren. Zijn de technieken ook geschikt voor monitoring van de waterkwaliteit?

Door Ingrid Zeegers

“Het maken van een DNA-profiel was tot voor Reaction) kun je de stukjes DNA waarin je geïn- kort gebaseerd op een complex biochemisch teresseerd bent, vermenigvuldigen. De hele proces waarbij er een streepjescode werd DNA-streng wordt door een nanobuisje geleid gemaakt van gekleurde stukken DNA”, vertelt en de elektromagnetische spanning van de Andrew Segrave, toekomstwetenschapper bij vier DNA-basen (guanine, cytosine, adenine KWR Watercycle Research Instituut. “Deze dure en thymine) wordt gemeten. Met het DNA- en tijdrovende biochemische analysemethoden screeningapparaat kun je heel snel aan de kennen we als de tweede generatie DNA- sequentie van het DNA zien welke vissoorten sequencing. Waterbeheerders kunnen nu nog of bacteriesoorten er in het water zitten. Om prima uit de voeten met deze technologie voor soorten organismen te identificeren zijn er wel incidentele analyses, bijvoorbeeld om de zwem- nieuwe databanken nodig om de DNA-profielen waterkwaliteit te controleren of om de aanwe- onderling te kunnen vergelijken. zigheid van zeldzame vissoorten te bepalen. Geleidelijk wordt dit biochemische proces nu Toepassing in water zorgt voor big data echter vervangen door nanotechnologie: de Sommige voortvarende organisaties schaften derde generatie DNA-sequencing technieken.” alvast een derde generatie DNA-screening apparaat aan. Maar na gebruik bleef de techniek Snel en bijna kosteloos op de plank liggen. Waarom? Segrave: “Water is KWR voerde een impactstudie uit naar de derde complex om mee te werken. De concentraties generatie DNA-sequencing technieken, in DNA in water zijn erg laag, terwijl de soorten opdracht van de drinkwaterbedrijven. Dankzij diversiteit groot is. Er ontstaan zo veel digitale deze krachtige techniek is het mogelijk om real gegevens, dat opslag van die data een probleem time en bijna kosteloos ziekteverwekkende wordt. Cloudoplossingen zijn duur. Sommige bacteriën en virussen in water te identificeren. organisaties zetten meetgegevens noodgedwon- De methode wordt door Rijkswaterstaat nu gen op harde schijven om ze vervolgens per al gebruikt voor zwemwater, en binnenkort bestelbusje naar een dataverwerkend bedrijf te ook voor de visstandmonitoring voor de vervoeren voor interpretatie.” Kan dat niet han Kaderrichtlijn Water. Hoe werkt het? In het diger? “Ja, maar de software om de enorme watermonster tref je een paar strengetjes DNA hoeveelheid data te verwerken is nog erg in aan. Met de techniek PCR (Polymerase Chain ontwikkeling.”

46 Lichtkogel 3 - 2016

Nieuwe methode van DNA-analyse test de waterkwaliteit.

Ondertussen vragen waterbeheerders zich af wat usb-stick. Is het voorlopig niet veel handiger om deze trend concreet gaat betekenen. “Om daar de ontwikkelingen aan de markt over te laten? samen een antwoord op te vinden organiseerden “Nee, want dan verliezen waterorganisaties de we op 30 augustus 2016 een symposium om de regie en worden ze afhankelijk van commerciële meest prangende dilemma’s in kaart te brengen. bedrijven.” Wat staat ze dan te doen? “Het belang- Voor welke toepassingen in water zou de techniek rijkste resultaat van de impactstudie is dat water- kunnen worden ingezet? Maar denk ook aan beheerders willen samenwerken om kennis op kwesties als big data, ontbrekende software om te doen. Drinkwaterbedrijven, Rijkswaterstaat, de data te lezen, of aan problemen met de voor- waterschappen, KWR en universiteiten. Ze gaan bereiding van de watermonsters voor ze het appa- samen nadenken over mogelijke toepassingen raat in kunnen (extraheren, concentreren en van de techniek en over betrouwbare partners. prepareren). Daarnaast moet er straks weten Daarvoor komt er een kennisplatform. Zo geven regelgeving worden aangepast en zullen er nieuwe waterbeheerders dus mede vorm aan de trend, tot standaarden moeten komen (hoe ga je op een het omslagpunt op de markt wordt bereikt.” < vergelijkbare manier om met de techniek).” Naast deze technische uitdagingen spelen er sociale kwesties. “De nu betrokken professionals weten nog niet of ze er blij mee moeten zijn, want ze moeten hun traditionele (microbiologische) expertise straks heel anders gaan gebruiken.” Contact: Andrew Segrave is milieuwetenschapper en Waterorganisaties houden zelf de regie senioron derzoeker Toekomststudies en Strategie bij KWR Watercycle Research Instituut. KWR is het Er zijn verschillende soorten DNA-technieken in onderzoeksinstituut van de drinkwaterbedrijven en opmars. Het ene bedrijf ontwikkelt een super- komt voort uit KIWA. Segrave is oprichter van het nauwkeurige identificatiemethode die geschikt platform voor gezamenlijke horizonscanning van de lijkt voor laboratoriumtoepassingen. Een ander watersector. bedrijf richt zich juist op screeningstoepassingen e [email protected] voor hele kleine apparaten, vergelijkbaar met een

Lichtkogel 3 - 2016 47 TRENDWATCH Een nieuwe vorm van innoveren: de makathon Bedenk een oplossing om plastic uit rivieren te halen. Deze uitdaging kregen teams van experts, studenten en andere geïnteresseerden deze zomer tijdens de Plastic Free Rivers Makathon. Rijkswaterstaat organiseerde dit evenement samen met onder andere waterleidingbedrijf en duinbeheerder PWN. Wat houdt zo’n ‘makathon’ in en wat is het nut ervan? Suze van der Meulen, Innovatie Manager bij PWN, legt het uit.

Door Bettina Gelderland

“Een makathon is een intensieve vorm van co- duurt een hackathon maar 24 tot 48 uur. In zo’n creatie. Multidisciplinaire teams werken daarbij korte tijd komt heel veel energie los. Het is de korte tijd samen om een nieuwe oplossing voor kunst voor bedrijven om die vast te houden zodat een probleem uit te werken. Vaak is er een wed- het proces niet stopt als de hackaton achter de strijd aan verbonden. De makathon is een variant rug is. Daarom hebben we er vanuit de organisa- op de hackathon. In Amerika, en de laatste jaren tie van de Plastic Free Rivers Makathon voor geko- ook steeds vaker in Nederland, wordt de hacka- zen om een langere doorlooptijd aan te houden thon ingezet als middel om bijvoorbeeld nieuwe dan gebruikelijk: vier dagen verspreid over zes software te ontwikkelen. Anders dan bij de hacka- weken. Door de teams meer tijd te geven, konden ton, ligt bij een makathon de nadruk niet zozeer ze niet alleen een prototype bouwen maar dat op het ontwikkelen van software, maar meer op ook uitgebreid testen, ermee experimenteren een fysiek eindproduct. Het succes van de en het verder aanscherpen. En we hebben goed makathon staat of valt met open communicatie nagedacht over de faciliteiten die de teams nodig en teamwork. Want door kennis te delen kom je hadden bij het ontwikkelproces, zoals 3D-printers. samen tot betere innovaties. Het ideale team Ook was het voor de deelnemers heel waardevol bestaat uit een mix van mensen met verschillende dat ze hun ideeën steeds konden toetsen bij een achtergronden en expertises: experts met inhou- groep experts. Allerlei marktpartijen zijn uitgeno- delijke kennis van het onderwerp, creatievelingen digd mee te draaien in het proces. Op deze wijze die out of the box kunnen denken en techneuten konden de teams een goede basis leggen, en is de die een fysiek product kunnen maken. Ook heb je kans op een duurzaam resultaat groter.” iemand nodig die de oplossing goed in de markt weet te zetten.” Weinig competitie Hoe kijkt Van der Meulen terug op het evene- Energie vasthouden ment? “De open manier waarop de teams onder- Een veelgehoord punt van kritiek bij hackathons ling samenwerkten tijdens de makathon, heeft is dat deze geen duurzame resultaten opleveren. me aangenaam verrast. Ze zochten elkaar actief “Dat is inderdaad een risico. Normaal gesproken op en dachten met elkaar mee. Het competitie-

48 Lichtkogel 3 - 2016

Een idee om plastic uit rivieren te halen wordt getest tijdens de makathon.

element verdween daardoor naar de achtergrond. dat dat over een paar jaar verdwenen is. Makathons Het vinden van een goede oplossing voor de rivie- zullen een gangbare manier worden om innovatie ren stond bij iedereen voorop. Dat heeft zeven te stimuleren en nieuwe projecten van de grond hele goede pitches opgeleverd. De ideeën werden te krijgen. Zowel Rijkswaterstaat als PWN zijn van tijdens de makathon duidelijk naar een hoger plan om in de toekomst meer van dit soort evene- niveau doorontwikkeld. De hoofdprijs ging naar menten te organiseren. Er zijn genoeg onderwer- het idee om een onderwaterscherm van luchtbel- pen te bedenken die zich ervoor lenen.” < len te creëren via een buis met gaatjes. Het betreft een bewezen technologie om olie in water op te ruimen. Dit team heeft de kans gekregen om te testen of de oplossing ook werkt voor het verwij- Contact: Suze van der Meulen is Innovation Manager deren van plastic uit rivieren. Alle finalisten kon- bij PWN, het drinkwaterbedrijf van Noord-Holland en den sowieso nog tijdelijk gebruikmaken van een natuurbeheerder van de duingebieden langs de Noord-Hollandse kust. Daarnaast coördineert zij coach om hun idee door te ontwikkelen en elders vanuit PWN in de rol van Innovation Manager het funding te krijgen. Drinking Water Field Lab, een plek voor cocreatie met behulp van slimme technologie. Innovatie stimuleren De aanloop naar de makathon ging niet over e [email protected] in www.linkedin.com/in/suzevdmeulen rozen. Er is nog veel weerstand tegen dit soort w www.plasticfreerivers.com nieuwe vormen van werken. Mijn verwachting is

Lichtkogel 3 - 2016 49 AANKONDIGING: REGIO- preview lichtkogel 2017 nr 1 SPECIAL In Noord-Nederland draait het om horizontale samenwerking Overheden moeten de komende jaren gaan leren om niet vanuit het eigen beleid naar de regio te kijken, maar andersom: wat is de regionale gebiedsopgave, en hoe dragen ze daar als overheden aan bij? Er beginnen al volop nieuwe vormen van samenwerking te ontstaan. En daarin loopt Noord-Nederland voorop, aldus Max van den Berg, voormalig commissaris van de Koning in Groningen.

Door Erna Ovaa

“Overheden zijn niet de enige zaligmakende mensen wonen. De provincies Groningen, kracht”, constateert Max van den Berg. “De Friesland en Drenthe, en de grote steden in deze samenleving kantelt naar burger en maatschap- regio kunnen zich daardoor al een tijd niet meer pij.” In plaats van verticaal, moeten overheden permitteren om sectoraal te werken, of onderling horizontaal gaan leren denken. De bestuurslagen te concurreren. “Als de opgaven gezamenlijk zijn, moeten leren veel meer samen op te trekken in dan moeten we de expertise daarover bij elkaar een vruchtbare wisselwerking met bedrijven en zetten. We móeten wel presteren in hoe die maatschappelijke partners in de regio. En dat regionale wereld aan het veranderen is. Daarin betekent loslaten en vertrouwen geven, maar ook zetten we in Noord-Nederland een trend in de het ontwikkelen van nieuwe manieren en nieuwe overheidscultuur.” kaders, een proces dat met horten en stoten ver- Kunnen de rijkspartners hier goed in meebewegen? loopt. Het is moeilijk om los te komen van de “Door bezuinigingen is er veel capaciteit ver oude werkwijzen en overtuigingen. Van den Berg: dwenen bij de rijkspartners in de regio. Bij IenM “Iedereen valt terug op compartimentaal gedrag en EZ is er heel veel bij elkaar geschoven. Zo’n – hier zijn wij van – en op een gevoel van bevoegd rijksambtenaar heeft hier nu een breed pakket. heden – hier gaan wij over. Die neiging zie je zowel Daardoor heeft hij het in Den Haag moeilijk, en bij de provincie als bij het Rijk en de gemeenten. in de regio heeft hij het ook moeilijk. Een uitzon- De mensen die vanuit het ministerie in de regio dering is de capaciteit voor droge en natte infra van zitten, hebben bovendien te maken met een Rijkswaterstaat. Rond de Zuidelijke Ringweg bij thuisfront dat nog niet op die nieuwe manier Groningen hebben we goed met Rijkswaterstaat geordend is. Daar heerst nog de eenheidsstaat- samengewerkt. Maar na zo’n traject is het dan van gedachte. En dat belemmert de kansen voor wezenlijk belang dat er ook commitment van de regionale differentiatie.” minister is aan dit regionale resultaat.”

Concurreren is niet slim Van berekende naar gewilde toekomst Noord-Nederland beslaat een kwart van de opper- Wat betekent ‘denken vanuit de regionale vlakte van Nederland, terwijl er maar 1,5 miljoen gebiedsopgave’ voor de inhoudelijke koers van

50 Lichtkogel 3 - 2016

De Eemshaven werd aangelegd met als belangrijk motief het creëren van werkgelegenheid.

Noord-Nederland? Van den Berg schetst hoe de Drie thema’s ruimtelijke ordening in de jaren ’60 tot ’80 een De grote thema’s voor Noord-Nederland de krachtig beleidsonderdeel was. De Eemshaven komende jaren zijn de ontwikkeling van de agri- werd aangelegd met als belangrijk motief het business, de energietransitie en healthy aging creëren van werkgelegenheid. In de periode (gezond ouder worden). Waarom deze? “Het is daarna werd die manier van ruimtelijke sturing goed om de kansen te zien waar ook al een beetje ideologisch teruggedrongen. Het moest meer trots en kracht zit.” Zo ligt de rol van krachtige via de markt. Vanaf de jaren ’90 kon iets pas speler in de energietransitie als het ware voor het gerealiseerd worden als de maatschappelijke grijpen, vanwege de ligging van Noord-Nederland: kosten-batenanalyse (MKBA) positief uitpakte. op een internationaal knooppunt voor gas- en “De plannen voor de Zuiderzeelijn zaten precies elektriciteitsvoorziening, en met grote offshore op dat omslagmoment: de lijn was volgens de windparken voor de kust. In de stichting Energy MKBA niet rendabel, dus de plannen gingen niet Valley werken overheden, kennisinstellingen en door. Nu speelt er sinds kort weer een idee voor bedrijven in Noord-Nederland samen aan innova- een snelle verbinding van Noord-Nederland naar tieve energieoplossingen. “Een schoolvoorbeeld Hamburg en Berlijn. Internationaal slaat het goed van horizontale samenwerking”, aldus Max van aan, nationaal niet. ‘Dat doen we wel als het den Berg. Tot de partners hoort ook de Energy nodig is’, zeggen ze dan. Maar je moet zo’n Academy Europe, internationaal centrum voor discussie wel willen voeren! Niet de MKBA moet onderzoek, onderwijs en innovatie gericht op de leidend zijn, maar welke toekomst we willen.” energietransitie, en gevestigd in Groningen. Ook op het tweede thema, van de agribusiness, >

Lichtkogel 3 - 2016 51 Healthy Aging is één van de thema’s waar Noord-Nederland extra op inzet de komende jaren.

spelen er volop ontwikkelingen. “Uit het afval van van de aardbevingsschade meteen ook aandacht de landbouw halen we al bio-energie, in de vorm gegeven aan leefomgevingskwaliteit en healthy van groen gas. Maar je kunt hier veel hoogwaardi- aging. ger producten uit halen: groene chemie. In samenwerking met de grote chemiebedrijven Kaders die helpen die hier zitten, zoals AkzoNobel en DSM, gaan Dat Noord-Nederland zich zo op deze thema’s we daar de komende jaren mee aan de slag.” werpt, is een ontwikkeling van de laatste vijf à Het derde onderwerp, healthy aging, heeft te tien jaar. Max van den Berg noemt het de ‘strate- maken met de krimp en vergrijzing in de regio gie van de contramal’: vanuit het probleem juist en wordt samen met Noord-Duitsland opgepakt. het initiatief pakken om te laten zien hoe het “Wij willen degenen zijn die het beste snappen anders kan, op het gebied van energie, gezond- wat er gebeurt bij veroudering van het menselijk heid en leefbaarheid. “Overheden die ruimte lichaam. Met die kennis kunnen we eraan voor deze initiatieven bieden, zijn niet zwak. bijdragen dat mensen zo lang mogelijk Ze zijn juist krachtig als ze deze initiatieven gezond thuis kunnen blijven wonen.” mee dragen en kaders weten te ontwikkelen Waar mogelijk worden er slimme koppelingen die niet belemmeren, maar helpen.” tussen de thema’s gelegd. Zo wordt bij de aanpak

Max van den Berg

Contact e [email protected] w www.energyacademy.org

Max van den Berg was tot 1 april 2016 commissaris van de Koning in de provincie Groningen. Momenteel vervult hij verschillende functies, o.a. voorzitter van de Raad van Toezicht van de Energy Academy Europe.

52 Lichtkogel 3 - 2016 De eerder verschenen edities van de Lichtkogel kunt u nabestellen via [email protected]. Lichtkogel | 2014 nr 2

Lichtkogel | 2014 | nr 1 Gezonde verstedelijking Lichtkogel | 2014 | nr 2 Gezonde >Big data > Hoe slimme combinaties verstedelijking van gegevens nieuwe De invloed van ruimtelijke inzichten opleveren inrichting op de gezondheid van stadsbewoners

12 Supercomputer maakt big data 12 Water. Vriend én vijand van de bruikbaar gezonde stad Watson, de trouwe assistent 28 Hoe je een gezonde stad organiseert 26 GeoDesign volwassen met big data Overheid, kom in actie! Of juist niet … ?

40 Waterschappen en Rijkswaterstaat 42 EU-programma Horizon 2020: over samenwerking in de keten kijk verder dan de binnenstad van big data ‘Als groep sta je sterker’ > Trendwatch 48 Na jaren van reorganisaties is het > Trendwatch tijd voor vakmanschap Dit cahier is een uitgave van 46 Ruim baan voor de automatische Dit cahier is een uitgave van Rijkswaterstaat. auto? Rijkswaterstaat. Voor meer informatie kunt u Voor meer informatie kunt u contact opnemen met de redactie contact opnemen met de redactie via [email protected] via [email protected] Trenddossier van en voor professionals in Trenddossier van en voor professionals in Juni 2014 Bereikbaarheid, Veiligheid en Leefbaarheid November 2014 Bereikbaarheid, Veiligheid en Leefbaarheid

RWS Lichtkogel NR2 2014 omslag.indd 1 12-11-14 12:10 RWS Lichtkogel NR1 2014_omslag.indd 1 28-05-14 14:57

4 Anders denken, anders plannen 80% van het transport kan best met 14 Zwaar weer voor weg, water en 4 Beeld als breekijzer trein of schip spoor 32 Nu wandelen door een megastad 32 Twentse terminal zet de toon 34 Unilever: niets doen is duur uit 2040

42 Hoe innoveren verkeerscentrales 38 Governance van cascade-eﬀ ecten 38 Markerwadden in Minecraft voor weg en water?

> Trendwatch > Trendwatch > Trendwatch 48 Het einde van afval 48 Platooning: bumperkleven 46 Boeren op verzilte grond; nieuwe stijl de wereld kijkt mee Dit cahier is een uitgave van Dit cahier is een uitgave van Dit cahier is een uitgave van Rijkswaterstaat. Rijkswaterstaat. Rijkswaterstaat. Voor meer informatie kunt u Voor meer informatie kunt u Voor meer informatie kunt u contact opnemen met de redactie contact opnemen met de redactie contact opnemen met de redactie via [email protected] via [email protected] via [email protected] Trenddossier van en voor professionals in Trenddossier van en voor professionals in Trenddossier van en voor professionals in April 2015 Bereikbaarheid, Veiligheid en Leefbaarheid September 2015 Bereikbaarheid, Veiligheid en Leefb aarheid November 2015 Bereikbaarheid, Veiligheid en Leefb aarheid

14 Slimme infrastructuur 12 Denken in waarde versus denken in kosten 22 Waar blij de minister van ICT? 20 Assetmanagement ontmoet 32 Robots in de haven circulaire economie

32 Mooi maakt duurzaam > Trendwatch 48 Kunstwolken als Plan B tegen klimaatverandering > Trendwatch 50 Zorgplicht voor iedereen

Dit cahier is een uitgave van Dit cahier is een uitgave van Rijkswaterstaat. Rijkswaterstaat. Voor meer informatie kunt u Voor meer informatie kunt u contact opnemen met de redactie contact opnemen met de redactie via [email protected] via [email protected] Trenddossier van en voor professionals in Trenddossier van en voor professionals in April 2016 Bereikbaarheid, Veiligheid en Lee aarheid Juli 2016 Bereikbaarheid, Veiligheid en Leefbaarheid

Dit cahier is een uitgave van Rijkswaterstaat. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met de redactie via [email protected]

November 2016