Gminny program opieki nad zabytkami na lata 2015 - 2018

Gmina Człuchów Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 2

Spis treści

1 WSTĘP ...... 4

2 PODSTAWA PRAWNA ...... 5

3 UWARUNKOWANIA PRAWNE OCHRONY I OPIEKI NAD ZABYTKAMI W POLSCE ...... 6

3.1. Obowiązek sporządzania gminnych programów opieki nad zabytkami ...... 6

3.2. Definicje ...... 7

3.3. Sposoby opieki nad zabytkami w świetle przepisów ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami ...... 9

3.4. Opieka nad zabytkami jako zadanie własne gminy ...... 11

4 UWARUNKOWANIA ZEWNĘTRZNE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO ...... 13

4.1. Strategiczne cele polityki państwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami ... 13

4.2. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie województwa i powiatu ...... 19

5 UWARUNKOWANIA WEWNĘTRZNE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO ...... 25

5.1. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie gminy ...... 25

5.2. Charakterystyka zasobów oraz analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy 35

5.2.1. Zarys historii gminy Człuchów ...... 35

5.2.2. Zabytki nieruchome gminy - charakterystyka ...... 38

5.2.3. Zabytki archeologiczne ...... 44

5.2.4. Zabytki ruchome ...... 63

5.2.5. Dziedzictwo niematerialne ...... 72

5.3 Zabytki objęte prawnymi formami ochrony ...... 73

5.3.1 Zabytki nieruchome w wojewódzkim rejestrze zabytków ...... 73

5.4 Zabytki w Gminnej Ewidencji Zabytków ...... 73

5.4.1 Gminna Ewidencja Zabytków Gminy Człuchów ...... 73

6 OCENA STANU DZIEDZICTWA KULTUROWEGO GMINY. ANALIZA SZANS i ZAGROŻEŃ...... 79

7 ZAŁOŻENIA PROGRAMOWE ...... 81

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 3

7.1. Priorytety ...... 81

7.2. Kierunki działań i zadania ...... 81

8 INSTRUMENTARIUM REALIZACJI PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI ...... 87

9 ZASADY OCENY REALIZACJI PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI ...... 88

10 ŹRÓDŁA FINANSOWANIA PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI ...... 89

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 4

1 WSTĘP

Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (t.j. Dz.U. 2014 poz. 1446 ze zmianami) nakłada na gminy obowiązek sporządzenia programu opieki nad zabytkami. Mówi o tym artykuł 87 ustawy. Głównym beneficjentem realizacji programu jest społeczność lokalna, która bezpośrednio powinna odczuć efekty jego wdrażania. Dotyczy to nie tylko właścicieli oraz użytkowników obszarów i obiektów zabytkowych, ale również wszystkich mieszkańców.

Przyjęty przez Radę Gminy w formie uchwały, gminny program opieki nad zabytkami jest elementem polityki samorządowej. Będzie służyć podejmowaniu planowych działań dotyczących inicjowania, wspierania, koordynowania badań i prac z dziedziny ochrony zabytków i krajobrazu kulturowego oraz upowszechniania i promowania dziedzictwa kulturowego.

Program opieki nad zabytkami ma pomóc w aktywnym zarządzaniu zasobem stanowiącym dziedzictwo kulturowe gminy. Wskazane w programie działania są skierowane na poprawę stanu zabytków, ich rewaloryzację oraz zwiększenie dostępności do nich mieszkańców i turystów. Gminny program opieki nad zabytkami, m.in. poprzez działania edukacyjne, ma też budzić w lokalnej społeczności świadomość wspólnoty kulturowej, roli i znaczenia lokalnych wartości i wspólnych korzeni. Wspólna dbałość o zachowanie wartości kulturowych wzmacnia poczucie tożsamości, wspiera identyfikacje jednostki z tzw. małą ojczyzną.

Gminny program opieki nad zabytkami jest opracowywany na 4 lata. z realizacji programu wójt, co dwa lata sporządza sprawozdanie, które przedstawia Radzie Gminy. Kolejne sporządzane programy opieki powinny uwzględniać pojawiające się nowe uwarunkowania prawne i administracyjne, zmieniające się warunki społeczne, gospodarcze i kulturowe, nowe kryteria oceny i aktualny stan zachowania zasobu oraz prowadzone okresowo oceny efektów wdrażania obowiązującego programu.

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 5

2 PODSTAWA PRAWNA

Podstawą prawną sporządzenia Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami gminy Człuchów są przepisy wynikające z ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (t.j. Dz.U. 2014 poz. 1446 ze zmianami). Ustawa ta wprowadziła obowiązek sporządzania przez gminy gminnych programów opieki nad zabytkami.

Zgodnie z art. 87 wymienionej ustawy, prezydent, burmistrz lub wójt sporządza na okres 4 lat gminny program opieki nad zabytkami. Gminny program opieki nad zabytkami jest uchwalany przez Radę Gminy, po uzyskaniu opinii Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.

Program opieki nad zabytkami jest dokumentem uzupełniającym w systemie planowania. wyznacza cele i określa instrumentarium służące do ich osiągnięcia.

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 6

3 UWARUNKOWANIA PRAWNE OCHRONY I OPIEKI NAD ZABYTKAMI W POLSCE

3.1. Obowiązek sporządzania gminnych programów opieki nad zabytkami

Obowiązek sporządzania gminnych Programów opieki nad zabytkami określa zapis art. 87 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (t.j. Dz.U. 2014 poz. 1446 ze zmianami).

W myśl art. 87 tej ustawy:

1) Zarząd województwa, powiatu lub wójt (burmistrz, prezydent miasta) sporządza na okres 4 lat odpowiednio wojewódzki, powiatowy lub gminny program opieki nad zabytkami. 2) Programy, o których mowa w ust. 1, mają na celu, w szczególności:  Włączenie problemów ochrony zabytków do systemu zadań strategicznych, wynikających z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju;  Uwzględnianie uwarunkowań ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, łącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej;  Zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania;  Wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego;  Podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjających wzrostowi środków finansowych na opiekę nad zabytkami;  Określenie warunków współpracy z właścicielami zabytków, eliminujących sytuacje konfliktowe związane z wykorzystaniem tych zabytków;  Podejmowanie przedsięwzięć umożliwiających tworzenie miejsc pracy związanych z opieką nad zabytkami.

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 7

3) Wojewódzki, powiatowy i gminny program opieki nad zabytkami przyjmuje odpowiednio sejmik województwa, rada powiatu i rada gminy, po uzyskaniu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków. 4) Programy, o których mowa w ust. 3, są ogłaszane w wojewódzkim dzienniku urzędowym. 5) Z realizacji programów zarząd województwa, powiatu i wójt (burmistrz, prezydent miasta) sporządza, co 2 lata, sprawozdanie, które przedstawia się odpowiednio sejmikowi województwa, radzie powiatu lub radzie gminy.

3.2. Definicje

Z uwagi na konieczność precyzyjnego odnoszenia się w Gminnym Programie Opieki nad Zabytkami do zapisów ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (t.j. Dz.U. 2014 poz. 1446 ze zm.), przyjęto za ustawą następujące definicje:

1) Zabytek - nieruchomość lub rzecz ruchomą, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową; 2) Zabytek nieruchomy - nieruchomość, jej część lub zespół nieruchomości, o których mowa w pkt. 1; 3) Zabytek ruchomy - rzecz ruchomą, jej część lub zespół rzeczy ruchomych, o których mowa w pkt. 1; 4) Zabytek archeologiczny - zabytek nieruchomy, będący powierzchniową, podziemną lub podwodną pozostałością egzystencji i działalności człowieka, złożoną z nawarstwień kulturowych i znajdujących się w nich wytworów bądź ich śladów albo zabytek ruchomy, będący tym wytworem; 5) Instytucja kultury wyspecjalizowana w opiece nad zabytkami – instytucję kultury w rozumieniu przepisów o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej, której celem statutowym jest sprawowanie opieki nad zabytkami; 6) Prace konserwatorskie - działania mające na celu zabezpieczenie i utrwalenie substancji zabytku, zahamowanie procesów jego destrukcji oraz dokumentowanie tych działań;

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 8

7) Prace restauratorskie - działania mające na celu wyeksponowanie wartości artystycznych i estetycznych zabytku, w tym, jeżeli istnieje taka potrzeba, uzupełnienie lub odtworzenie jego części, oraz dokumentowanie tych działań; 8) Roboty budowlane - roboty budowlane w rozumieniu przepisów Prawa budowlanego, podejmowane przy zabytku lub w otoczeniu zabytku; 9) Badania konserwatorskie - działania mające na celu rozpoznanie historii i funkcji zabytku, ustalenie użytych do jego wykonania materiałów i zastosowanych technologii, określenie stanu zachowania tego zabytku oraz opracowanie diagnozy, projektu i programu prac konserwatorskich, a jeżeli istnieje taka potrzeba, również programu prac restauratorskich; 10) Badania architektoniczne - działania ingerujące w substancję zabytku, mające na celu rozpoznanie i udokumentowanie pierwotnej formy obiektu budowlanego oraz ustalenie zakresu jego kolejnych przekształceń; 11) Badania archeologiczne - działania mające na celu odkrycie, rozpoznanie, udokumentowanie i zabezpieczenie zabytku archeologicznego; 12) Historyczny układ urbanistyczny lub ruralistyczny - przestrzenne założenie miejskie lub wiejskie, zawierające zespoły budowlane, pojedyncze budynki i formy zaprojektowanej zieleni, rozmieszczone w układzie historycznych podziałów własnościowych i funkcjonalnych, w tym ulic lub sieci dróg; 13) Historyczny zespół budowlany - powiązaną przestrzennie grupę budynków wyodrębnioną ze względu na formę architektoniczną, styl, zastosowane materiały, funkcję, czas powstania lub związek z wydarzeniami historycznymi; 14) Krajobraz kulturowy - przestrzeń historycznie ukształtowaną w wyniku działalności człowieka, zawierającą wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze; 15) Otoczenie - teren wokół lub przy zabytku wyznaczony w decyzji o wpisie tego terenu do rejestru zabytków, w celu ochrony wartości widokowych zabytku oraz jego ochrony przed szkodliwym oddziaływaniem czynników zewnętrznych.

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 9

3.3. Sposoby opieki nad zabytkami w świetle przepisów ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami

Według zapisów art. 4 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (t.j. Dz.U. 2014 poz. 1446 ze zm.) ochrona zabytków polega w szczególności na podejmowaniu przez organy administracji publicznej, działań mających na celu:

1) Zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie; 2) Zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków; 3) Udaremnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków; 4) Przeciwdziałanie kradzieży, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granicę; 5) Kontrolę stanu zachowania i przeznaczenia zabytków; 6) Uwzględnianie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska.

Zgodnie z art. 5 ustawy opieka nad zabytkiem sprawowana przez jego właściciela lub posiadacza polega w szczególności na zapewnieniu warunków:

1) Naukowego badania i dokumentowania zabytku; 2) Prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku; 3) Zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie; 4) Korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości; 5) Popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla historii i kultury.

W myśl art. 6 ustawy ochronie i opiece podlegają, bez względu na stan zachowania:

1) zabytki nieruchome będące, w szczególności:

 Krajobrazami kulturowymi;  Układami urbanistycznymi, ruralistycznymi i zespołami budowlanymi;  Dziełami architektury i budownictwa, dziełami budownictwa obronnego;

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 10

 Obiektami techniki, a zwłaszcza kopalniami, hutami, elektrowniami i innymi zakładami przemysłowymi;  Cmentarzami;  Parkami, ogrodami i innymi formami zaprojektowanej zieleni;  Miejscami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji.

2) zabytki ruchome będące, w szczególności:

 Dziełami sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego i sztuki użytkowej;  Kolekcjami stanowiącymi zbiory przedmiotów zgromadzonych i uporządkowanych według koncepcji osób, które tworzyły te kolekcje;  Numizmatami oraz pamiątkami historycznymi, a zwłaszcza militariami, sztandarami, pieczęciami, odznakami, medalami i orderami;  Wytworami techniki, a zwłaszcza urządzeniami, środkami transportu oraz maszynami i narzędziami świadczącymi o kulturze materialnej, charakterystycznymi dla dawnych i nowych form gospodarki, dokumentującymi poziom nauki i rozwoju cywilizacyjnego;  Materiałami bibliotecznymi, o których mowa w art. 5 ustawy z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (Dz.U. Nr 85, poz. 539, z 1998 r. Nr 106, poz. 668, z 2001 r. Nr 129, poz. 1440 oraz z 2002 r. Nr 113, poz. 984);  Instrumentami muzycznymi;  Wytworami sztuki ludowej i rękodzieła oraz innymi obiektami etnograficznymi;  Przedmiotami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji.

3) zabytki archeologiczne będące, w szczególności:

 Pozostałościami terenowymi pradziejowego i historycznego osadnictwa;  Cmentarzyskami;  Kurhanami;  Reliktami działalności gospodarczej, religijnej i artystycznej.

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 11

Art. 6 ustawy mówi również, iż ochronie mogą podlegać nazwy geograficzne, historyczne lub tradycyjne nazwy obiektu budowlanego, placu, ulicy lub jednostki osadniczej.

W ustawie znajdują się zapisy precyzujące formy ochrony zabytków. Art. 7 ustawy stanowi, iż formami ochrony zabytków są:

1) Wpis do rejestru zabytków; 2) Uznanie za pomnik historii; 3) Utworzenie parku kulturowego; 4) Ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego albo w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego.

3.4. Opieka nad zabytkami jako zadanie własne gminy

Obowiązki jednostek samorządowych określają zarówno przepisy ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. (t.j. Dz.U. 2014 poz. 1446), jak również ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (t.j. Dz.U. z 2015 r., poz. 1515).

Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami określa obowiązki oraz kompetencje gminy w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Obowiązki są określone m.in. w art.22, pkt.4 narzucającym obowiązek prowadzenia gminnej ewidencji zabytków, art.87 regulującym sporządzenie na okres czteroletni gminnych programów opieki nad zabytkami, oraz w art.18 i 19 nakazujących uwzględnianie zapisów tych programów przy sporządzaniu i aktualizacji strategii rozwoju, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego oraz miejscowych planów zagospodarowania.

Ponadto w nowelizacji ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 18 marca 2010 r., która weszła w życie 5 czerwca 2010 r., do art. 19 dodano ust. 1a wskazujący zabytki, których ochrona musi być bezwarunkowo uwzględniona w decyzjach o ustaleniu inwestycji celu publicznego, decyzjach o warunkach zabudowy, decyzjach o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzjach o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej oraz decyzjach

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 12 o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego. Są to zabytki wpisane do rejestru wraz z ich otoczeniem oraz zabytki nieruchome, znajdujące się w gminnej ewidencji zabytków.

Dodatkowo w artykułach 5, 25, 26, 28, 30, 31, 36, 71 i 72 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami zawarte są szczegółowe określenia obowiązków samorządu dla objętych ochroną zabytków, które są własnością gminy lub są w jej posiadaniu.

Dodatkowo art. 81 i 82 regulują możliwość udzielania dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru przez organ stanowiący gminy, na zasadach określonych w podjętej przez ten organ uchwale.

Na podstawie art. 96 istnieje także możliwość, iż wojewoda, na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków, może powierzyć, w drodze porozumienia, prowadzenie niektórych spraw z zakresu swojej właściwości, w tym wydawanie decyzji administracyjnych, gminom i powiatom, a także związkom gmin i powiatów, położonym na terenie województwa.

W ustawie o samorządzie gminnym, w rozdziale 2, określone są zadania odnoszące się wprost lub pośrednio do ochrony zabytków. Art. 6. 1. mówi, iż do zakresu działania gminy należą wszystkie sprawy publiczne o znaczeniu lokalnym, niezastrzeżone ustawami na rzecz innych podmiotów, co za tym idzie również opieka nad zabytkami. Art. 7. 1. doprecyzowuje, że zaspokajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty należy do zadań własnych gminy, co może się przekładać na działania związane z opieką nad zabytkami w kontekście: ładu przestrzennego, gospodarki nieruchomościami, ochrony środowiska i przyrody oraz gospodarki wodnej, gminnych dróg, ulic, mostów, placów oraz organizacji ruchu drogowego, kultury, w tym bibliotek gminnych i innych placówek upowszechniania kultury, kultury fizycznej i turystyki, zieleni gminnej i zadrzewień, cmentarzy gminnych, utrzymania gminnych obiektów i urządzeń użyteczności publicznej oraz obiektów administracyjnych, promocji gminy i współpracy z organizacjami pozarządowymi.

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 13

4 UWARUNKOWANIA ZEWNĘTRZNE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO

4.1. Strategiczne cele polityki państwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami

Gminny Program Opieki nad Zabytkami Gminy Człuchów jest zbieżny ze strategicznymi celami państwa w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami. Cele te wymienione są w dokumentach:

 Tezy do Krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami.

W Tezach do Krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami znajduje się szereg zapisów mających istotny wpływ na niniejszy dokument. Należą do nich zapisy określające cele programu i zasady ochrony konserwatorskiej.

We wstępie do Tez określono główne cele programu, którymi jest wzmocnienie ochrony i opieki nad tą istotną częścią dziedzictwa kulturowego oraz poprawa stanu zabytków w Polsce. Celem jest także stworzenie wykładni porządkującej sferę ochrony poprzez wskazanie siedmiu podstawowych zasad konserwatorskich:

1) Zasady primum non nocere (po pierwsze nie szkodzić) 2) Zasady maksymalnego poszanowania oryginalnej substancji zabytku i wszystkich jego wartości (materialnych i niematerialnych) 3) Zasady minimalnej niezbędnej ingerencji (powstrzymywania się od działań niekoniecznych) 4) Zasady, zgodnie, z którą usuwać należy to (i tylko to), co na oryginał działa niszcząco 5) Zasady czytelności i odróżnialności ingerencji 6) Zasady odwracalności metod i materiałów 7) Zasady wykonywania wszelkich prac zgodnie z najlepszą wiedzą i na najwyższym poziomie.

Wymienione zasady dotyczą zarówno konserwatorów – pracowników urzędów, profesjonalnych konserwatorów - restauratorów dzieł sztuki, konserwatorów

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 14

architektów, urbanistów, budowlanych, archeologów, badaczy, właścicieli i użytkowników, w tym duchownych, codziennych konserwatorów zabytkowych świątyń.

W rozdziale 2 „Uwarunkowania ochrony i opieki nad zabytkami”, zagadnienia zostały opisane w sposób określający po pierwsze cel, a następnie kierunki działania. Dotyczy to w szczególności stanu zabytków nieruchomych, ruchomych i archeologicznych, stanu zabytków techniki, pomników historii, obiektów z Listy Dziedzictwa Światowego UNESCO, (dla tych tematów wspólnym jest utworzenie krajowej ewidencji w systemie cyfrowym oraz monitoring stanu i sposobów wykorzystania), stanu służb konserwatorskich, stanu opieki nad zabytkami i wreszcie stanu uregulowań prawnych.

Rozdział 3 „Działania o charakterze systemowym” mówi o powiązaniu ochrony zabytków z polityką ekologiczną, dotyczącą ochrony przyrody, architektoniczną i przestrzenną, celną i polityką bezpieczeństwa państwa oraz o wypracowaniu strategii ochrony dziedzictwa i wprowadzeniu jej do polityk sektorowych.

W rozdziale 4 „System finansowania” omówione są aspekty stworzenia sprawnego systemu finansowania ochrony i opieki konserwatorskiej.

W kolejnym, rozdziale 5 „Dokumentowanie, monitorowanie i standaryzacja metod działania” omówione jest dokumentowanie poprzez tworzenie systemu i stale aktualizowanych, elektronicznych baz informacji o zasobach oraz stanie zabytków w Polsce i ich dokumentacji; wypracowanie spójnego systemu dokumentowania badań, stanu zachowania oraz określania i certyfikacji wartości zabytkowych, wspólnego dla wszystkich typów zabytków; monitorowanie - poprzez gromadzenie stale aktualizowanej wiedzy o stanie zachowania, postępach i wynikach prac konserwatorskich i restauratorskich, zagrożeniach, prawidłowości zarządzania i bezpieczeństwie użytkowania obiektów zabytkowych oraz o innych formach ochrony dziedzictwa oraz ujednolicenie metod działań profilaktycznych, konserwatorskich, restauratorskich i ochronnych.

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 15

Rozdział 6 „Kształcenie i edukacja”, porusza fundamentalne zagadnienie stałej pracy nad wzrostem świadomości, dotyczącym wartości dziedzictwa kulturowego i jego ochrony w życiu i prawidłowym funkcjonowaniu społeczeństwa.

W rozdziale 7 „Współpraca międzynarodowa” opisane są zagadnienia mające na celu wzmocnienie obecności Polski w światowym i europejskim środowisku działającym na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i promocja polskich osiągnięć w tej dziedzinie.

 Narodowa strategia rozwoju kultury na lata 2004–2013 z perspektywą do roku 2020

Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata 2004 – 2013 przyjęta przez Radę Ministrów 21 września 2004 r. oraz jej uzupełnienie do roku 2020 jest rządowym dokumentem stanowiącym podstawę dla nowoczesnego mecenatu państwa w sferze kultury, a przede wszystkim dla nowocześnie pojmowanej polityki kulturalnej państwa, funkcjonującej w warunkach rynkowych, a także dla wspólnoty Polski z Unią Europejską. w ramach strategii określono misję, którą jest: Zrównoważony rozwój kultury, jako najwyższej wartości przenoszonej ponad pokoleniami, określającej całokształt historycznego i cywilizacyjnego dorobku Polski, wartości warunkującej tożsamość narodową i zapewniającej ciągłość tradycji i rozwój regionów.

Na podstawie diagnozy w Strategii wyodrębniono pięć strategicznych obszarów kultury, dla których sformułowano Narodowe Programy Kultury, będące podstawowymi narzędziami wdrażania strategii. W odniesieniu do ochrony zabytków i opieki nad zabytkami określono Narodowy Program Kultury Ochrona zabytków i dziedzictwa kulturowego. w jego ramach przyjęto następujące priorytety:

1) Aktywne zarządzanie zasobem stanowiącym materialne dziedzictwo kulturowe. w ramach niniejszego priorytetu przyjęte zostały działania mające na celu materialną poprawę stanu zabytków, ich adaptację i rewitalizację oraz zwiększenie dostępności do nich mieszkańców, turystów i inwestorów. Realizacja działań pozwoli na zwiększenie atrakcyjności regionów, a także wykorzystanie przez nie potencjału związanego z posiadanym dziedzictwem kulturowym. 2) Edukacja i administracja na rzecz ochrony i zachowania dziedzictwa kulturowego.

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 16

Uzupełnienie Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004 – 2020 z 2005 r. wprowadza programy operacyjne służące realizacji strategii. Jednym z nich jest PO „Dziedzictwo kulturowe” (punkt 10.2.). W programie wyróżnione zostały dwa komplementarne priorytety: rewaloryzacja zabytków nieruchomych i ruchomych oraz rozwój kolekcji muzealnych.

Podstawowym celem priorytetu nr 1 jest poprawa stanu zachowania zabytków, zwiększanie narodowego zasobu dziedzictwa kulturowego, kompleksowa rewaloryzacja zabytków, zwiększenie roli zabytków w rozwoju turystyki, poprawa warunków instytucjonalnych, prawnych i organizacyjnych w zakresie ochrony zabytków i ich dokumentacji, zabezpieczenie zabytków, muzealiów i archiwaliów przed skutkami klęsk żywiołowych, kradzieżami i nielegalnym wywozem za granicę.

Priorytet nr 2 dotyczy przede wszystkim zadań związanych z zakupami dzieł sztuki i kolekcji dla instytucji muzealnych, zakupami starodruków i archiwaliów, konserwacji i digitalizacji muzealiów, archiwaliów, starodruków, księgozbiorów oraz zbiorów filmowych, wspieraniu rozwoju muzealnych pracowni konserwatorskich oraz nowych technik konserwacji zabytków ruchomych

Gminny Program Opieki nad Zabytkami Gminy Człuchów, jest zbieżny z głównymi zadaniami Programu Operacyjnego nr 9 „Dziedzictwo kulturowe”, do których należy intensyfikacja ochrony i upowszechniania dziedzictwa kulturowego, w tym kompleksowa poprawa stanu zabytków oraz rozwój kolekcji muzealnych, poprawa stanu zachowania zabytków, zwiększenie narodowego zasobu dziedzictwa kulturowego (w tym także dziedzictwa archeologicznego), kompleksowa rewaloryzacja zabytków i ich adaptacja na cele inne niż kulturalne, zwiększenie roli zabytków i muzealiów w rozwoju turystyki i przedsiębiorczości poprzez tworzenie zintegrowanych narodowych produktów turystycznych, poprawa warunków instytucjonalnych, prawnych i organizacyjnych w zakresie ochrony zabytków i ich dokumentacji, zabezpieczenie zabytków, muzealiów i archiwaliów przed skutkami klęsk żywiołowych, kradzieżami i nielegalnym wywozem za granicę oraz na wypadek sytuacji kryzysowej i konfliktu zbrojnego. Główne założenia Strategii dokumentu, wytyczające kierunki przy tworzeniu Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami to

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 17

m.in. działania zmierzające do aktywnego zarządzania zasobami materialnego dziedzictwa kulturowego poprzez poprawę stanu zabytków, zwiększenie ich dostępności dla turystów, inwestorów, mieszkańców, min. poprzez adaptacje, zwiększenie atrakcyjności regionów poprzez wykorzystanie przez nie wartości wynikających z lokalnego zasobu dziedzictwa kulturowego oraz edukacja i wdrażanie metod nowoczesnego administrowania związane z ochroną i zachowaniem zabytków.

Beneficjentami Programu mogą być m.in. samorządowe instytucje kultury i jednostki samorządu terytorialnego. Zadania Programu będą realizowane poprzez:

 Priorytet 1. Rewaloryzacja zabytków nieruchomych i ruchomych, realizowany bez udziału środków europejskich, dotyczący bezpośrednio: o Rewitalizacji historycznych obszarów miejskich; o Ochrony i zachowania krajobrazu kulturowego wsi; o Rewitalizacji, rewaloryzacji, konserwacji, renowacji, modernizacji i adaptacji na cele inne niż kulturalne historycznych obiektów i zespołów zabytkowych wraz z ich otoczeniem, w tym zespołów fortyfikacyjnych oraz budowli obronnych, parków i ogrodów; o Rewaloryzacji i konserwacji zabytków budownictwa drewnianego; o Rewaloryzacji zabytkowych cmentarzy oraz renowacji, ochronie i zachowaniu miejsc pamięci i martyrologii w kraju i za granicą; o Prowadzenia badań archeologicznych i zabezpieczenia zabytków archeologicznych; o Konserwacji zabytków ruchomych (niewchodzących w skład zasobów muzealnych), w tym w szczególności wystroju i historycznego wyposażenia kościołów w kraju i zagranicą; o Dokumentowania zabytków (w tym badania naukowe i inwentaryzacja) w kraju i za granicą; o Zabezpieczenia przed skutkami klęsk żywiołowych, zniszczeniem, kradzieżą i nielegalnym wywozem zagranicę zabytków ruchomych i nieruchomych; o Ochrony zabytków na wypadek sytuacji kryzysowych i konfliktu zbrojnego.

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 18

 Priorytet 2. Rozwój i konserwacja kolekcji muzealnych, realizowany bez udziału środków europejskich, dotyczący bezpośrednio: o Zakupu dzieł sztuki i kolekcji dla instytucji muzealnych; o Zakupu starodruków i archiwaliów; o Konserwacji i digitalizacji muzealiów, archiwaliów, starodruków, księgozbiorów oraz zbiorów filmowych w kraju i za granicą; o Wspierania muzealnych pracowni konserwatorskich oraz nowych technik konserwacji zabytków ruchomych; o Dofinansowania wykonania kopii starodruków i inkunabułów.

 Narodowy Program Kultury „Ochrona Zabytków i Dziedzictwa Kulturowego” na lata 2004–2013 i Sektorowy Program Operacyjny Rozwój Kultury i Zachowanie Dziedzictwa Kulturowego.

Narodowy Program Kultury „Ochrona zabytków i dziedzictwa kulturowego” wynika z Narodowego Planu Rozwoju (uchwalonego Ustawą z dn.20.04.2004r. Dz. U. z 2004 r. nr 116, poz. 1206). Służy on do wdrażania Narodowej Strategii Rozwoju Kultury w sferze dotyczącej opieki nad zabytkami. Jako uzupełnienie tych dokumentów, funkcjonuje również Sektorowy Program Operacyjny „Rozwój kultury i zachowanie dziedzictwa kulturowego” przyjęty przez rząd we wrześniu 2005 r.

Za cel strategiczny programu operacyjnego przyjęto tworzenie warunków dla wzrostu konkurencyjności i znaczenia kultury, jako czynnika rozwoju społeczno- ekonomicznego. Cel ten będzie realizowany między innymi poprzez realizację priorytetów w zakresie ochrony i zachowanie dziedzictwa kulturowego o znaczeniu ponadregionalnym, budowę i rozbudowę infrastruktury kultury o znaczeniu ponadregionalnym, rozwój infrastruktury kultury i ochrona dziedzictwa kulturowego o znaczeniu ponadregionalnym oraz renowację i konserwację zabytków ruchomych.

W kontekście Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami Gminy Człuchów najbardziej istotne jest ostatnie z wymienionych działań. Działanie ukierunkowane jest na projekty z zakresu ochrony ruchomych obiektów dziedzictwa kulturowego o znaczeniu międzynarodowym, ogólnokrajowym i ponadregionalnym. Celem

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 19

realizacji działania jest zachowanie dla przyszłych pokoleń ruchomych obiektów dziedzictwa kulturowego poprzez renowację, konserwację, a także zabezpieczenie przed zniszczeniem, kradzieżą i nielegalnym wywozem poza granice kraju. w ramach działania do realizacji przewiduje się projekty infrastrukturalne o wartości powyżej 100 tys. euro. Wśród kwalifikujących się projektów są między innymi konserwacja i digitalizacja muzealiów, archiwaliów, starodruków, księgozbiorów oraz zbiorów filmowych; konserwacja innych zabytków ruchomych (niewchodzących w skład zasobów muzealnych), w tym w szczególności wystroju i historycznego wyposażenia kościołów; wspieranie rozwoju muzealnych pracowni konserwatorskich oraz nowych technik konserwacji zabytków ruchomych; zabezpieczenie przed skutkami klęsk żywiołowych, zniszczeniem, kradzieżą i nielegalnym wywozem zagranicę zabytków ruchomych i nieruchomych; tworzenie kompleksowych systemów informacji zabezpieczeń przed nielegalnym wywozem dzieł sztuki przez granice oraz zabezpieczenie zabytków ruchomych przed kradzieżą i zniszczeniem.

Beneficjentami Programu mogą być między innymi jednostki samorządu terytorialnego, ich związki i stowarzyszenia, organizacje pozarządowe działające na zasadzie non-profit, kościoły i związki wyznaniowe oraz archiwa.

4.2. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie województwa i powiatu

Gminny Program Opieki nad Zabytkami Gminy Człuchów wykazuje zgodność zarówno z programami o charakterze wojewódzkim jak i powiatowym, a w szczególności z następującymi programami strategicznymi i ich celami:

 Strategia Rozwoju Województwa Pomorskiego na lata 2005 – 2020

Dokument przyjęty przez Sejmik Województwa Pomorskiego dnia 18 lipca 2005 roku (uchwała nr 587/XXXV/05), stwierdza, że w roku 2005

 Dziedzictwo kulturowe województwa stanowi duży i nie do końca wykorzystany potencjał regionu;  Dostęp do dóbr i usług kultury na wsi jest ograniczony.

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 20

Ponadto stwierdzono, że „Pomorskie wyróżnia oryginalna wielokulturowość, stanowiąca mieszankę dziedzictwa polskiego (w tym kaszubskiego, kociewskiego i kresowego), hanzeatyckiego, ukraińskiego i innych. Jej materialnym odzwierciedleniem są liczne zabytki oraz obiekty kulturalne. Brakuje jednak spójnej i konsekwentnie realizowanej promocji wykorzystania dziedzictwa kulturowego dla wzmocnienia świadomości historycznej i tożsamości regionalnej oraz podniesienia atrakcyjności osiedleńczej, turystycznej albo inwestycyjnej regionu.” Za pozytywny aspekt uznaje się dobrą integracje ludności oraz ich poszanowanie dla wartości kulturowych oraz liczne organizacje pozarządowe. Minusem jest słabe finansowanie tego typu instytucji oraz ograniczony dostęp do kultury dla ludności z mniejszych miejscowości, zwłaszcza wsi.

W wizji województwa pomorskiego w roku 2020 określono, że województwo w wyznaczonym roku to ” znaczący partner w Regionie Morza Bałtyckiego – region czystego środowiska; wysokiej jakości życia; rozwoju opartego na wiedzy, umiejętnościach, aktywności i otwartości mieszkańców; silnej i zróżnicowanej gospodarki; partnerskiej współpracy; atrakcyjnej i spójnej przestrzeni, a także kultywowania wielokulturowego dziedzictwa oraz tradycji morskich i solidarnościowych.”

Strategia stwierdza, że region w 2020 roku będzie konkurencyjny, spójny i dostępny. W kwestii ochrony zabytków i szerzenia kultury ważne są następujące cele:

 włączenie do międzynarodowej sieci przepływu informacji, wiedzy i kooperacji naukowej, gospodarczej i kulturalnej; stanowiący atrakcyjne miejsce dla inwestorów, turystów, studentów, naukowców, a także obecnych i potencjalnych mieszkańców;  odznaczanie się silnymi postawami obywatelskimi i rozwiniętą kulturą życia publicznego, sprzyjanie rozwijaniu aktywności społecznej, dialogowi obywatelskiemu, a także realizacji nowych pomysłów i podejmowaniu ryzyka;  umacnia – zgodnie z zasadą „jedność w różnorodności” – tożsamość budowaną na fundamencie poszanowania bogatej spuścizny historycznej oraz tradycji, dorobku

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 21

i dziedzictwa Kaszub, Kociewia, Powiśla i Żuław oraz innych części regionu, a także tradycji morskiej i solidarnościowej  zaoferowanie wyrównanego dostępu do wysokiego poziomu świadczeń i usług w sferach: edukacji, ochrony zdrowia, bezpieczeństwa publicznego, pomocy społecznej, kultury, sportu i rekreacji.

• Plan zagospodarowania przestrzennego województwa pomorskiego (Uchwała nr 1004/XXXIX/09 Sejmiku Województwa Pomorskiego z dnia 26 października 2009 r.)

Kwestie ochrony dziedzictwa kulturowego zostały poruszone w rozdziale „System ochrony środowiska kulturowego”. Zwrócono w nim uwagę na dużą ilość obiektów o znacznej wartości artystycznej i historycznej, które „sprzyjają lepszemu zrozumieniu historycznych wzorców oraz kształtowaniu tożsamości kulturowej regionu.” Wyznaczono dwa główne zadania polityki przestrzennej dotyczące ochrony środowiska kulturowego, są to:

1. Zachowanie i eksponowanie przestrzennych świadectw tradycji morskich kraju i województwa, najwartościowszych zespołów i obiektów środowiska kulturowego, wzmacniających wizerunek regionu, jako integralnego elementu środowiska kulturowego Europy Bałtyckiej. 2. Zachowanie różnorodności kulturowej województwa oraz zapewnienie dostępności zasobów i walorów dziedzictwa kulturowego, jako atutu w rozwoju zrównoważonym i konkurencyjności przestrzeni województwa.

Ustalono następujące kierunki zagospodarowania przestrzennego:

1. Ochrona i odnowa charakterystycznych zasobów dziedzictwa kulturowego regionu, m.in.: układów urbanistycznych i ruralistycznych, zabytków wsi pomorskiej, dziedzictwa morskiego i rzecznego, dziedzictwa budownictwa ceglanego (przede wszystkim najstarsze kościoły i założenia klasztorne, zamki krzyżackie) i drewnianego (przede wszystkim dziedzictwo kulturowe Ziemi Słupskiej, Żuław, Powiśla, Kaszub i Kociewia), obiektów dziedzictwa obronnego i techniki (w tym systemów hydrotechnicznych), kultury materialnej portów

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 22

morskich i rzecznych oraz wsi rybackich, materialnych reliktów dziedzictwa solidarnościowego, zespołów rezydencjalnych, zespołów zieleni urządzonej, wybitnych dóbr kultury współczesnej. 2. Rewitalizacja zabytkowych układów przestrzennych zwłaszcza. 3. Ekspozycja i udostępnienie stanowisk archeologicznych o własnej formie krajobrazowej. 4. Obejmowanie ochroną miejsc o wyjątkowych wartościach, gdzie została zachowana historyczna struktura przestrzeni i szczególne walory przyrodniczo- krajobrazowe – zalecane formy ochrony to odpowiednie zapisy miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego lub powołanie parku kulturowego.

• Program Opieki nad Zabytkami Województwa Pomorskiego na lata 2011 – 2014

Celem strategicznym Programu Opieki nad Zabytkami Województwa Pomorskiego na lata 2011 - 2014 przyjętego przez Sejmik Województwa Pomorskiego dnia 28 lutego 2011 roku (uchwała Nr 91/V/11) jest „wzmacnianie poziomu ochrony i opieki nad dziedzictwem kulturowym województwa Pomorskiego służące zachowaniu zabytków, budowaniu tożsamości regionalnej oraz promocji turystycznej regionu.”

Określono trzy priorytety w ramach których powyższy cel strategiczny ma być realizowany, są to:

 Priorytet 1. Zachowanie dziedzictwa kulturowego miast i wsi.  Priorytet 2.Zachowanie kulturowego dziedzictwa morskiego i rzecznego.  Priorytet 3.Badanie, dokumentacja i promocja dziedzictwa kulturowego.

W ramach pierwszego priorytetu wyznaczono następujące kierunki działań:

 Zachowanie dziedzictwa kulturowego miast i wsi regionu służące budowaniu tożsamości mieszkańców oraz promocji turystycznej;  Ochrona charakterystycznych elementów krajobrazu kulturowego, w tym zachowanie wyróżniających się krajobrazowo terenów z zabytkami nieruchomymi charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej;

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 23

 Zachowanie krajobrazu kulturowego wsi pomorskiej;  Ożywienie obszarów zabytkowych zespołów ruralistycznych oraz urbanistycznych;  Zachowanie dziedzictwa architektury obronnej oraz przemysłu i techniki;  Poprawa stanu ochrony i opieki nad zbiorami muzealnymi i archiwalnymi;  Trwałe zachowanie i bezpieczeństwo obiektów zabytkowych;  Ekspozycja najcenniejszych zabytków dziedzictwa kulturowego miast i wsi.

W ramach drugiego priorytetu wyznaczono następujące kierunki działań:

 Zachowanie dziedzictwa morskiego i rzecznego służące budowaniu tożsamości mieszkańców oraz promocji turystycznej;  Ochrona krajobrazu kulturowego strefy przybrzeżnej;  Zachowanie zanikającej kultury materialnej portów morskich i rzecznych oraz wsi rybackich;  Odnowa i ożywienie zdegradowanych obszarów portowych i poprzemysłowych związanych z przemysłem morskim;  Zachowanie i ochrona charakterystycznych obiektów hydrotechnicznych, związanych z zagospodarowaniem wód śródlądowych regionu;  Zachowanie krajobrazu kulturowego charakterystycznych obszarów depresyjnych województwa (Żuławy, Powiśle);  Pielęgnowanie i promocja bogatych tradycji morskich kraju i regionu oraz tradycji lokalnych związanych z życiem codziennym mieszkańców strefy przybrzeżnej;  Ekspozycja najcenniejszych zabytków dziedzictwa morskiego i rzecznego.

W ramach trzeciego priorytetu wyznaczono następujące kierunki działań:

 Specjalistyczne rozpoznanie badawcze poszczególnych obiektów, zespołów oraz obszarów zabytkowych związane z przygotowywanym lub realizowanym procesem inwestycyjnym;  Rozpoznanie zasobów i specyfiki regionalnego dziedzictwa kulturowego;  Promowanie tradycyjnych form i cech regionalnej architektury (w zakresie bryły, detalu architektonicznego, materiału, kolorystyki, rozwiązań konstrukcyjnych);

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 24

 Edukacja i popularyzacja wiedzy o regionalnym dziedzictwie kulturowym;  Promocja regionalnego dziedzictwa kulturowego służąca kreacji produktów turystyki kulturowej. • Partnerska Strategia Rozwoju Powiatu Człuchowskiego 2006 – 2020

W Strategii przyjęto następującą misję: „Powiat człuchowski ważny dla Pomorza obszar dynamicznego i zrównoważonego rozwoju społeczno-gospodarczego, z aktywnym i otwartym społeczeństwem atrakcyjny dla inwestycji przemysłowych, turystyki i sportu, z nowoczesnym i efektywnym rolnictwem i leśnictwem”.

Strategia formułuje 3 priorytety:

1. Gospodarka. 2. Przestrzeń. 3. Społeczeństwo.

Formułuje także 8 celów strategicznych:

1. Rozbudowa i modernizacja infrastruktury służącej wzmacnianiu konkurencyjności. 2. Rozwój zasobów ludzkich. 3. Rozwój turystyki wykorzystującej walory krajobrazowo-przyrodnicze. 4. Ochrona walorów krajobrazowo-przestrzennych. 5. Poprawa bezpieczeństwa publicznego. 6. Rozwój kultury fizycznej i promocja zdrowia. 7. Promocja powiatu. 8. Promocja przedsiębiorczości i wspieranie rozwoju istniejących przedsiębiorstw.

W żadnym z wyżej wymienionych celów nie poruszono kwestii ochrony dziedzictwa kulturowego. Zalecono jedynie tworzenie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego gminom oraz działania promocyjne mające na względzie poprawę turystyki w powiecie.

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 25

5 UWARUNKOWANIA WEWNĘTRZNE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO

5.1. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie gminy

Gminny Program Opieki nad Zabytkami Gminy Człuchów wykazuje zgodność z celami wszystkich gminnych dokumentów strategicznych:

• Strategia Zrównoważonego Rozwoju Gminy Człuchów na lata 2005 – 2013

Dokument przyjął następującą misję: „Miasto i Gmina Człuchów – ważne dla Pomorza miejsce dynamicznego rozwoju społeczno-gospodarczego poprzez tworzenie atrakcyjnych warunków dla inwestycji i aktywnego życia mieszkańców, wykorzystanie walorów turystycznych gminy oraz efektywne, nowoczesne i nieuciążliwe dla środowiska rolnictwo”.

Wątek ochrony dziedzictwa kulturowego został poruszony jedynie w podrozdziale wymieniającym dobra kulturowe gminy. Zwrócono tam uwagę na średniowieczną metrykę wsi wchodzących w skład gminy Człuchów. Wymieniono wsie, które zostały objęte strefą ochrony konserwatorskiej, są to: Barkowo, , Brzeźno, Bukowo, Chrząstowo, Dębnica, Ględowo, Jaromierz, Jęczniki Wielkie, Kiełpin, Krępsk, Mosiny, Nieżywięć, Polnica, Rychnowy i Wierzchowo. W dalszej części wymieniono obiekty nieruchome znajdujące się w rejestrze zabytków oraz w ewidencji, następnie przedstawiono obiekty archeologiczne na terenie gminy.W żadnym z celów strategicznych i operacyjnych nie zostały wymienione działania mające na celu ochronę dziedzictwa kulturowego.

• Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Człuchów

Strategia wymienia cele i kierunki ochrony dziedzictwa kulturowego (na podstawie planu zagospodarowania przestrzennego województwa pomorskiego). Są to:

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 26

1. prowadzenie działań organizacyjnych, promocyjnych i badawczych pod kątem podniesienia świadomości społecznej w zakresie znaczenia i wartości obiektów kulturowych oraz zasad i metod ich konserwacji, a także późniejszego ich użytkowania; 2. ochrona tożsamości kulturowej miejsca – objęcie ochroną obszarów zabudowy w sąsiedztwie wartościowych zespołów przestrzennych i ich rekompozycja przestrzenna, pozwalająca na wyeksponowanie wartościowych cech zespołów; 3. łączenie ochrony środowiska kulturowego z ochroną środowiska przyrodniczego poprzez ochronę krajobrazu naturalnego, związanego przestrzennie z historycznym założeniem architektonicznym, zachowanie i odtwarzanie dawnych układów i funkcji terenów zielonych w ich pierwotnym kształcie wraz z infrastrukturą, rewaloryzację parków pod kątem zwiększenia ich atrakcyjności jako miejsc wypoczynku; 4. zachowanie, udostępnienie i zagospodarowanie stanowisk archeologicznych o zachowanych formach krajobrazowych w celach naukowych, dydaktycznych oraz turystycznych; 5. zachowanie i ochrona pradziejowych i wczesnośredniowiecznych mikroregionów osadniczych archeologicznego środowiska kulturowego; 6. zachowanie i ochrona grodzisk.

Dokument wymienia obiekty nieruchome znajdujące się w rejestrze zabytków. Informuje zarazem o wynikających z wpisu do rejestru zabytków wymaganiach względem właściciela, są to:

 Zapewnienie warunków do naukowego badania i dokumentowania zabytku;  prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych w obrębie zabytku wraz z otoczeniem – wymagają one pozwolenia Pomorskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków;  zabezpieczenia i utrzymania zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości;  popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku i oraz jego znaczeniu dla historii i kultury.

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 27

W Studium przedstawiono obiekty i obszary wybrane do objęcia ochroną konserwatorską w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. Dla wymienionych obiektów ustalono:

1. w odniesieniu do obiektów architektonicznych i założeń folwarcznych:  utrzymanie formy architektonicznej obiektu (gabaryty, forma dachu i jego pokrycie, kompozycja i wystrój elewacji, forma stolarki drzwiowej);  utrzymanie kompozycji przestrzennej założenia folwarcznego. 2. w odniesieniu do parków:  zachowanie układu przestrzennego założenia, układu dróg i ścieżek;  ochrona drzewostanu. 3. w odniesieniu do cmentarzy:  zachowanie cmentarzy jako elementu krajobrazu kulturowego;  ochronę zieleni oraz istniejących założeń przestrzennych;  ochronę przed zmianą funkcji obszaru na inną niż tereny zieleni parkowej. Postulaty dotyczące dziedzictwa archeologicznego na terenie gminy Człuchów:

1. utworzenie parku kulturowego w rynnie Jeziora Szczytno i Jeziora Krępsko (strefy W, W.I., W.II., W.III. archeologicznej ochrony terenu):  kompleks unikatowych grodzisk wczesnośredniowiecznych (5) datowanych na VIII-IX w., IX-XI w., siedziby kasztelani szczycieńskiej z XII/XIII-XIV w. położonej na wyspie Jeziora Szczytno, osady obronnej z VIII-XII w. położonej na wyspie Jeziora Krępsko. Grodziska obronne zostały zlokalizowane w ten sposób, aby kontrolować przestrzeń obu jezior – cyple, półwyspy, przesmyki, wyspy. Kompleks osad wczesnośredniowiecznych funkcjonujących od VIII-XII w. wraz z przestrzenią gospodarczą związaną z funkcjonowaniem grodzisk i osad. Zlokalizowane głównie na południowowschodnich stokach rynny Jeziora Krępsko na zachód i północ od miejscowości Krępsk. Unikatowe i zachowane mikroregiony osadnicze o najniższej na Pomorzu chronologii wczesnośredniowiecznej;

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 28

 kompleks unikatowych cmentarzysk płaskich i osad kultury łużyckiej oraz pomorskiej wyprzedzających osadnictwo wczesnośredniowieczne i świadczące o kontynuacji osadnictwa na tym terenie;  część grodzisk, osad i cmentarzysk posiada rozpoznanie w wyniku przeprowadzenia badań wykopaliskowych i nadaje się do rekonstrukcji;  obszar położony w granicach gmin Człuchów, Rzeczenica, Przechlewo;  cenne walory krajobrazowe;  obiekty o własnej formie krajobrazowej ze strefą ochrony krajobrazowej w rejestrze zabytków województwa pomorskiego. 2. utworzenie parku kulturowego w dolinie rzeki Chrząstowy i Jeziora Biały Zdrój (Wieldządz) Biskupnica, Barkowo, Chrząstowo (strefy W., W.I., W.II., W.III. archeologicznej ochrony terenu):  kompleks cmentarzysk kurhanowych kultury łużyckiej, wielbarskiej oraz wczesnośredniowiecznych (w tym jedno z największych na Pomorzu w Chrząstowie liczące ponad 150 kurhanów). Cmentarzysko megalityczne kultury pucharów lejkowatych. Kurhany zróżnicowane pod względem wielkości i konstrukcji z płaszczami kamienno-ziemnymi, kamiennymi, z kręgami kamiennymi i bez, z nasypami ziemnymi. Datowane od środkowej epoki kamienia do wczesnego średniowiecza;  grodzisko i osada przygrodowa z IX-XI w. na cyplu Jeziora Biały Zdrój (Wieldządz);  niektóre cmentarzyska posiadają rozpoznanie w wyniku przeprowadzenia badań wykopaliskowych i nadają się do rekonstrukcji;  cenne walory krajobrazowe;  obiekty o własnej formie krajobrazowej ze strefą ochrony krajobrazowej w rejestrze zabytków województwa pomorskiego. Ostatnim poruszanym problemem jest kwestia ochrony lokalnych zasobów dóbr kultury. W tym celu postanowiono:

1. stworzenie możliwości rozwoju systemów wyspecjalizowanej (kwalifikowanej) turystyki poznawczej w oparciu o potencjał cennych stanowisk archeologicznych,

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 29

wartości historyczno-krajobrazowych miejscowości w połączeniu z wybitnymi wartościami przyrodniczymi i krajobrazowymi terenów otwartych; 2. Uporządkowanie oraz uczytelnienie funkcji i założeń przestrzennych starych nieczynnych cmentarzy, stanowiących istotne elementy krajobrazu kulturowego; 3. Zachowanie ekspozycji atrakcyjnych krajobrazowo panoram miejscowości historycznym rodowodzie z ciągów komunikacyjnych.

• MPZP Gminy Człuchów w obrębach geodezyjnych Dębnica, Ględowo, Jęczniki Wielkie, Skarszewo i Wierzchowo (Uchwała nr XLV/304/13 Rady Gminy Człuchów z dnia 12 Listopada 2013 r.)

Plan powstał na potrzeby stworzenia farm wiatrowych. Znajdują się na tym terenie strefy ochrony archeologiczno – konserwatorskiej. Wymieniono 23 obiekty, 3 ze strefy W. II, pozostałe ze strefy W. III. Podkreślono, że: 1. dla terenu strefy W.II częściowej ochrony archeologiczno-konserwatorskiej obowiązują następujące zasady:  wymóg przeprowadzenia badań ratowniczych na obszarach płaskich stanowisk archeologicznych, wyprzedzających proces zainwestowania terenu związany z pracami ziemnymi;  zakres prac ratowniczych zgodnie z pozwoleniem wojewódzkiego konserwatora zabytków;  po zakończeniu badań archeologicznych teren może być trwale zainwestowany. 2. dla terenu strefy W.III ograniczonej ochrony archeologiczno-konserwatorskiej obowiązują następujące zasady:  wymóg przeprowadzenia na obszarach stanowisk archeologicznych badań interwencyjnych o charakterze nadzoru archeologicznego nad pracami ziemnymi, realizowanego w trakcie procesu inwestycyjnego;  zakres nadzoru zgodnie z pozwoleniem wojewódzkiego konserwatora zabytków;  po rozpoznaniu wartości kulturowych stanowiska na podstawie wyników archeologicznych badań interwencyjnych, w szczególnych przypadkach,

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 30

może być niezbędne przeprowadzenie archeologicznych badań ratowniczych, w zakresie określonym pozwoleniem wojewódzkiego konserwatora zabytków; po zakończeniu badań archeologicznych teren będzie mógł być trwale zainwestowany.

• MPZP Gminy Człuchów w obrębach geodezyjnych Jaromierz, Chrząstowo (uchwała nr XXXI/195/12 z dnia 07 grudnia 2012r.)

Plan uwzględnia stworzenie na wyżej wymienionym obszarze farm wiatrowych. Nie odnosi się w żadnym z punktów do ochrony dziedzictwa kulturowego.

• MPZP Gminy Człuchów w obrębie geodezyjnym Kiełpin (uchwała nr V/13/11 Rady Gminy Człuchów z dnia 21 stycznia 2010r.)

W zakresie terenów wymagających określenia zasad ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej ustala się strefę W. III ograniczonej ochrony archeologiczno – konserwatorskiej obejmującą dwa stanowiska archeologiczne ujęte w wojewódzkiej ewidencji zabytków AZP 25-32/5 oraz AZP 25-32/6 – osada wczesnośredniowieczna, dla których ustala się :  Cel ochrony, którym jest udokumentowanie reliktów osadnictwa wczesnośredniowiecznego, poprzez przeprowadzenie archeologicznych badań interwencyjnych o charakterze nadzoru archeologicznego;  W przypadku planowanego przejścia sieci infrastruktury technicznej przez strefę W. III obowiązek przeprowadzenia interwencyjnych badań archeologicznych w formie nadzoru archeologicznego prowadzonego w trakcie realizacji inwestycji, po zakończeniu których może być trwale zainwestowany;  W przypadku stwierdzenia reliktów archeologicznych konieczność przeprowadzenia badań ratowniczych. Zakres niezbędnych do wykonania badań archeologicznych każdorazowo określa inwestorowi Pomorski Wojewódzki Konserwator Zabytków w wydanym pozwoleniu;

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 31

 ustala się obowiązek powiadomienia Pomorskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków - Delegaturę w Słupsku, w terminie nie krótszym niż dwa tygodnie przed przestąpieniem do prac o zamiarze ich rozpoczęcia. Ustalenia ust.1 wynikające z lokalizacji stanowisk archeologicznych dotyczą następujących terenów:  Stanowisko archeologiczne o nr w woj.. ewid. Zab. W. III 110 AZP 25- 32/6 (osada wczesnośredniowieczna) znajduje się na terenach 2U, 3U, 7U, 8U oraz 2KDW, 4KDW I 7KDW;  Stanowiska archeologiczne o nr woj. Ewid. Zab. W. III. 111 AZP 25-32/5.

• MPZP Gminy Człuchów dla terenów położonych w miejscowościach Piaskowo i Dąbki (Uchwała nr XXXIV/214/13 Rady Gminy Człuchów z dnia 31 stycznia 2013 r.)

Dla terenu oznaczonego Nr 1 Piaskowo i Dąbki 1/1303-01-11/PP/II ustala się następujące zasady ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej:

Część obszaru znajduje się w strefie ograniczonej archeologiczno-konserwatorskiej, obejmującej stanowisko archeologiczne, ujęte w wojewódzkiej ewidencji zabytków, oznaczone graficznie na rysunku planu symbolem: - W.III.AZP25-31/32 (osada wczesnośredniowieczna) – zlokalizowana w strefie 2.MN - W.III.AZP25-31/30 (osada kultury łużycko-pomorskiej) – zlokalizowana w strefie 6.MN i 4.MN - W.III.AZP25- 31/29 (osada kultury łużycko-pomorskiej) – zlokalizowana w strefie 12.MN i 13.MN - W.III.AZP25-32/2 (osada kultury łużycko-pomorskiej) –zlokalizowana w strefach 16.MN i 17.MN

 Ustala się obowiązek przeprowadzenia, dla wszystkich inwestycji lokalizowanych w strefie W. III interwencyjnych badań archeologicznych w formie nadzoru archeologicznego prowadzonego w trakcie realizacji, po zakończeniu, których teren może być trwale zainwestowany. W przepadku stwierdzenia reliktów archeologicznych ustala się konieczność przeprowadzenia archeologicznych badań ratowniczych;

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 32

 Zakres niezbędnych do wykonania badań archeologicznych każdorazowo określa inwestorowi Pomorski Wojewódzki Konserwator Zabytków w wydanym pozwoleniu;  Ustala się obowiązek powiadomienia Pomorskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków - Delegaturę w Słupsku, w terminie nie krótszym niż dwa tygodnie przed przestąpieniem do prac o zamiarze ich rozpoczęcia. Dla terenu oznaczonego Nr 6 Piaskowo i Dąbki 1/1303-01-11/PP/II ustala się następujące zasady ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej:

 Część terenu 05.KDD znajduje się w strefie ograniczonej archeologiczno- konserwatorskiej, obejmującej stanowisko archeologiczne, ujęte w wojewódzkiej ewidencji zabytków, oznaczonej graficznie na rysunku planu symbolem W.III.AZP25- 32/2 (osada kultury łużycko-pomorskiej);  Część terenu 06.KDD znajduje się w strefie częściowej ochrony archeologiczno- konserwatorskiej, obejmującej stanowisko archeologiczne, ujęte w wojewódzkiej ewidencji zabytków, oznaczonej graficznie na rysunku planu symbolem W.II.AZP25- 31/28 (osada kultury łużycko-pomorskiej, wielbarskiej, wczesnośredniowieczna). Dla terenu oznaczonego Nr 7 Piaskowo i Dąbki 1/1303-01-11/PP/II ustala się następujące zasady ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej:

 Część terenu 013.KDW znajduje się w strefie ograniczonej archeologiczno- konserwatorskiej, obejmującej stanowisko archeologiczne, ujęte w wojewódzkiej ewidencji zabytków, oznaczonej graficznie na rysunku planu symbolem W.III.25-31/29 (osada kultury łużycko-pomorskiej).

• MPZP Gminy Człuchów terenu pod usługi oświaty i sportu działki nr 435/1 we wsi Rychnowy (uchwała nr XXXI/196/12 z dnia 07 grudnia 2012r.).

Dla wskazanego obszaru ustalono następujące postanowienia w kwestii ochrony dóbr kultury:

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 33

1. W zakresie terenów wymagających określenia zasad ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej ustala się strefę WIII ograniczonej ochrony archeologiczno - konserwatorskiej obejmującą dwa stanowiska archeologiczne ujęte w wojewódzkiej ewidencji zabytków AZP 26-32/30 oraz AZP 26- 32/29 – osada kultury łużycko - pomorskiej, dla których ustala się:  cel ochrony, którym jest udokumentowanie reliktów osadnictwa wczesnośredniowiecznego poprzez przeprowadzenie archeologicznych badań interwencyjnych o charakterze nadzoru archeologicznego;  w przypadku planowanego przejścia sieci infrastruktury technicznej przez strefę WIII obowiązek przeprowadzania interwencyjnych badań archeologicznych w formie nadzoru archeologicznego prowadzonego w trakcie realizacji inwestycji, po zakończeniu których teren może być trwale zainwestowany;  w przypadku stwierdzenia reliktów archeologicznych konieczność przeprowadzenia archeologicznych badań ratowniczych. Zakres niezbędnych do wykonania badań archeologicznych każdorazowo określa inwestorowi Pomorski Wojewódzki Konserwator Zabytków w wydanym pozwoleniu;  obowiązek powiadomienia Pomorskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków - Delegaturę w Słupsku, w terminie nie krótszym niż dwa tygodnie przed przystąpieniem do prac o zamiarze ich rozpoczęcia. 2. Ustalenia ust.1 wynikające z lokalizacji stanowisk archeologicznych dotyczą następujących terenów:

 stanowisko archeologiczne o nr w wojewódzkiej ewidencji zabytków W.III.177 AZP 26-32/30 (osada kultury łużycko – pomorskiej) znajduje się na terenach 2MN/U, 1MN, 2MN, ZP oraz 3KDW;  stanowisko archeologiczne o nr w wojewódzkiej ewidencji zabytków W.III.178 AZP 26-32/29 (osada kultury łużycko – pomorskiej) znajduje się na terenach 3MN oraz 5KDW.

• MPZP pod zabudowę usługowo – produkcyjną i przemysłową działek nr 425/1 i nr 425/2 we wsi Rychnowy (uchwała nr VIII/87/03 Rady Gminy Człuchów z dnia 23 września 2003r.).

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 34

Na wymienionym terenie wsi Rychnowy wyznaczona została strefa W.III ochrony archeologiczno-konserwatorskiej. Dla tego fragmentu ustalono:

 Uzgadnianie i opiniowanie przez służbę konserwatorską wszelkich podejmowanych poczynań inżynierskich, budowlanych i innych;  Przeprowadzenia na koszt inwestora, dla wszystkich lokalizowanych inwestycji, interwencyjnych badań archeologicznych w formie nadzoru archeologicznego prowadzonego w trakcie realizacji inwestycji, po zakończeniu których teren może być trwale zainwestowany – właściciele, użytkownicy terenu i inwestorzy zobowiązani są do zawiadomienia służby ochrony zabytków o podjęcie działań inwestycyjnych i innych związanych z robotami ziemnymi z wyprzedzeniem minimum 2 – tygodniowym(badania archeologiczne mają charakter sezonowy, w okresie od maja do końca września);  Uzyskania stosownego zezwolenia z określeniem zakresu niezbędnych do wykonania badań archeologicznych od WKZ przed rozpoczęciem prac ziemnych związanych z realizacją inwestycji. • MPZP „PRZY TORZE” (uchwała nr XII/86/07 Rady Gminy Człuchów z dnia 20 listopada 2007r.).

W dokumencie zostały poruszone następujące kwestie w dziedzinie ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków:

W granicach strefy częściowej ochrony konserwatorskiej stanowisk archeologicznych WII oznaczonej w rysunku planu obowiązuje:  Zachowanie stanowiska ujętego w ewidencji służby ochrony zabytków.  Uzgadnianie i opiniowanie wszelkich poczynań inżynierskich, budowlanych i innych przez służbę ochrony zabytków. Obowiązuje każdorazowo występowanie o szczegółowe wytyczne konserwatorskie i opinie przed podjęciem decyzji o jakiejkolwiek działalności.  W przypadku podjęcia decyzji o realizacji inwestycji na terenie objętym granicami strefy ochrony konserwatorskiej stanowisk archeologicznych obowiązuje przeprowadzenie badań ratunkowych na koszt Inwestora, wyprzedzających proces przygotowania inwestycji. Właściciele, użytkownicy terenu i inwestorzy zobowiązania

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 35

są do zawiadomienia służby ochrony zabytków o podjęciu działań inwestycyjnych związanych z pracami ziemnymi z wyprzedzeniem minimum miesięcznym w celu umożliwienia wykonania archeologicznych badań ratunkowych oraz zsynchronizowania robót inwestycyjnych z nadzorem archeologiczno- konserwatorskim. Badania archeologiczne mają charakter sezonowy, w okresie od maja do końca września.  Rozpoczęcie prac ziemnych związanych z realizacją inwestycji uzależnia się od uzyskania stosownego zezwolenia od służby ochrony zabytków.

Ponadto z ustaleń szczegółowych wynika, że na terenie oznaczonym A5 ZP obowiązuje granica ochrony archeologiczno – konserwatorskiej W.II. Również dla terenu A7KDnD ustalono strefę ochrony archeologiczno – konserwatorskiej. WII oraz dla terenu A10KDpj ustalono j.w.

5.2. Charakterystyka zasobów oraz analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy

5.2.1. Zarys historii gminy Człuchów

Gmina Człuchów położona jest w południowej części województwa pomorskiego, w powiecie człuchowskim, na Pojezierzu Krajeńskim. Swoim terytorium „otacza” miasto Człuchów. W skład gminy wchodzi 25 sołectw: Barkowo, Biskupnica, Brzeźno, Bukowo, Chrząstowo, , Dębnica, Dobojewo, Ględowo, Jaromierz, Jęczniki Wielkie, Kołdowo, Krępsk, Kiełpin, Mosiny, Nieżywięć, Polnica, Płonica, Rychnowy, , Skarszewo, Stołczno, Wierzchowo, Wierzchowo-Dworzec. Sąsiaduje z następującymi gminami i miastami: Chojnice, Czarne, Człuchów, Debrzno, Kamień Krajeński, Konarzyny, Przechlewo, Rzeczenica. Powierzchnia gminy wynosi 361,65 km2. Ponad połowę obszaru gminy, dokładnie 55% stanowią użytki rolne, użytki leśne stanowią 36%. Gminę Człuchów zamieszkuje 10 514 mieszkańców (stan na dzień 04.01.2013, źródło: strona internetowa gminy).Siedzibą gminy jest miasto Człuchów.

Dzięki badaniom archeologicznym wiadomo, że ślady osadnictwa na terytorium dzisiejszej gminy można określić już na młodszą epokę kamienia (ok. 4200-1700 p.n.e.). Archeolodzy na

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 36 podstawie kształtów i zdobień występujących w tym okresie na ceramice, określili nazwy poszczególnych kultur. W związku z czym na terenie gminy w początkowym okresie można wyodrębnić następujące kultury: pucharów lejkowatych, amfor kulistych i ceramiki sznurowej. Następnym dominującym okresem, z którego zachowały się ślady osadnictwa, jest kultura łużycka. Zachowały się cmentarzyska kurhanowe z pochówkami dość licznie wyposażonymi w wyroby brązowe. W młodszych cmentarzyskach, z kultury łużyckiej – wschodniopomorskiej zachowały się na cmentarzyskach popielnice twarzowe (rodzaj ceramiki). „W okresie wczesnośredniowiecznym można wyróżnić następujące strefy osadnicze:  zwarta sieć osadnicza w mikroregionie rynny Jeziora Krępsko i Szczytno, zwłaszcza od epoki brązu, poprzez okres wpływów rzymskich oraz wszystkie fazy wczesnego średniowiecza (grodziska w Krępsku VIII-IX w., osady VIIIIX w.) do powstania w XII/XIII kasztelani szczycieńskiej; • zwarta sieć osadnictwa w mikroregionie rzeki Chrząstowy i Jeziora Biały Zdrój (grodzisko), znaczna ilość cmentarzysk kurhanowych (Chrząstowo, Biskupnica, Barkowo) oraz stanowisk archeologicznych datowanych od młodszej epoki kamienia do późnych faz wczesnego średniowieczna; • zwarta sieć osadnictwa w dolinie rzeki Kamionki i nad innymi drobnymi ciekami w rejonie Sieroczyna (grodzisko), Polnicy, Płonicy (cmentarzyska kultury pomorskiej), Wierzchowa; • zwarta sieć osadnictwa pradziejowego o pełnej sekwencji chronologiczno-kulturowej oraz wczesnośredniowiecznego datowanego od VIII-IX w., zlokalizowanego na południowych i wschodnich stokach rynn Jezior Człuchowskich i Rychnowskiego (grodzisko, osady) wyprzedzającego lokacje miasta Człuchowa i powstania siedziby refugialnej Zakonu Krzyżackiego w Człuchowie (zamek).” Historia gminy, którą możemy poznać nie tylko poprzez analizę znalezisk archeologicznych, ale też dzięki zapisom historycznym pozwalającym datować powstanie poszczególnych miejscowości dzisiejszej gminy w większości na II połowę XIV wieku. Zdarzają się też dokumenty lokacyjne z I połowy XIV wieku, do takich najstarszy miejscowości na terenie dzisiejszej gminy Człuchów należą:  Wierzchowo – 1323

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 37

 Jęczniki Wielkie – 1332  Barkowo – 1347  Brzeźno - 1348  Biskupnica - 1349 Inne miejscowości z metryką średniowieczną to:

 Bukowo – 1352  Chrząstkowo – 1350  Czarnoszyce – 1368  Dębnica – 1352  Ględowo – 1376  Jaromierz – 1382  Kłodowo – XIV wiek  Kiełpin – 1352  Krępsk – 1351  Mosiny – 1352  Nieżywięć – 1373  Płonica – 1356  Rychnowy – 1351  Sokole – 1356

Początkowo wsie zakładane były na prawie polskim, z czasem się to zmieniło i miejscowe prawo zamieniono na prawo chełmskie. Znaczna część z wyżej wymienionych miejscowości posiada do dnia dzisiejszego zachowane układy ruralistyczne przestrzenne (układ dróg, linia zabudowy i układ działek).

Historia obszaru dzisiejszej gminy była ściśle związana z historią miasta Człuchów. Było to miasto silnie związane z krzyżakami, na jego terenie powstał drugi co do wielkości zamek (po Malborku) warownia krzyżacka - siedzibą komtura i konwentu krzyżackiego. W okresie panowania Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego miejscowość Rychnowy szczególnie się rozwijała. W 1379 roku komtur człuchowski Konrad Wallenrod (późniejszy Wielki Mistrz) nadał wsi przywilej na budowę wiatraka, na budowę którego uzyskano bezpłatnie budulec z pobliskich lasów. Wieś będąca przy ważnym trakcie

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 38 podróżniczym, pomiędzy Brandenburgią i Malborkiem, warto też podkreślić, że w niedalekiej odległości od niej znajdował się ważny ośrodek rzemieślniczo – handlowy – Chojnice.

W roku 1466 teren dzisiejszej gminy Człuchów wszedł w posiadanie Państwa Polskiego. Pobliskie miasto Człuchów stało się miastem królewskim i siedzibą starostwa. W okresie po pokoju toruńskim (1466) wszystkie wsie, jak też i całe starostwo człuchowskie przeżywało rozkwit. Wzrastała stopniowo liczba gospodarstw i co za tym idzie ludności.

Duża część wsi posiadała kościoły już w XVI i XVII wieku, które początkowo należały do katolików. Jednak gdy miejscowa ludność zaczęła przechodzić na luteranizm kościoły zaczęto przerabiać na użytek protestantów.

Potop szwedzki i różnego rodzaju zarazy zniszczyły w olbrzymim stopniu niektóre wsie. Dla przykładu należy podać takie miejscowości jak Dębnica, Mosiny, Jęczniki, w których pozostało tylko 2 chłopów. Najczęściej odbudowywano wsie w okresie panowania Jana III Sobieskiego i po wojnie północnej.

Już po pierwszym rozbiorze Polski obszar dzisiejszej gminy wszedł w skład Prus.

Postanowieniem traktatu wersalskiego z 1919 roku, że znaczna część powiatu człuchowskiego i złotowskiego miały należeć do Polski. Niemcy uzyskali jednak zmianę tych postanowień i tak dla przykładu Wierzchowo pozostało po stronie niemieckiej.

Po II Wojnie Światowej obszar dzisiejszej gminy wszedł w skład Polski. W latach 1975-1998 gmina położona była w województwie słupskim. Po reformie administracyjnej aż do dziś gmina znajduje się w województwie pomorskim, w powiecie człuchowskim.

5.2.2. Zabytki nieruchome gminy - charakterystyka

Architektura sakralna

Obiekty architektury sakralnej są bardzo licznie reprezentowane na terenie gminy Człuchów. Przeważają kościoły małych rozmiarów, salowe z wydzielonym niższym prezbiterium i dobudowaną do fasady wieżą dzwonniczą. Większość (zwłaszcza starszych) budynków jest drewniana, niektóre wykonane są w konstrukcji szachulcowej, najczęściej kryte gontem. Przeważają obiekty z XIX i XX wieku.

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 39

Obiekty wpisane do rejestru zabytków:

 Barkowo, kościół filialny p.w. św. Trójcy wraz z częścią działki w granicach obrysu budowli, 1907, nr rej.: A - 1819 z 29.11.2007

Początkowo obiekt powstał dla ludności wyznania protestanckiego, jednak gdy spłonął kościół katolicki w czasie II Wojny Światowej, w roku 1946 budynek przystosowano na potrzeby katolików. Jest niewielkich rozmiarów, murowany z wbudowaną wieżą.

Rysunek 1. Barkowo - koś. pw. św. Trójcy

 Krępsk, kościół filialny p.w. Św. Jakuba Apostoła wraz z otoczeniem i cmentarzem, XVIII, nr rej.: A - 101 z 21.02.1959

Jeden z najcenniejszych zabytków na terenie gminy. Powstały w 1737 roku z fundacji miejscowego sołtysa oraz dziekana człuchowskiego. Kościół niewielkich rozmiarów, orientowany, salowy, korpus na planie kwadratu, prezbiterium niższe, od zachodu obiekt flankuje wieża. Charakterystyczne dla tej budowli są burs powiązane w narożnikach na tzw. zamek francuski prosty.

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 40

Rysunek 2. Krępsk - koś. pw. Jakuba Apostoła

 Kiełpin, kościół filialny pw. św. Andrzeja Apostoła, k. XVIII, nr rej.: A - 90 z 13.05.1958

Kościół o konstrukcji szkieletowej z sześcioboczną wieżą kościelną z dzwonem z 1566 roku. Wybudowany w 1788 roku. Przebudowany w XIX wieku. We wnętrzu zachowała się oryginalna ambona, chrzcielnica, barokowy ołtarz.

Rysunek 3. Kiełpin, kościół fil. p.w. św. Andrzeja Apostoła

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 41

 Ględowo, kościół filialny p.w. Nawiedzenia NMP wraz z otoczeniem i cmentarzem, XV, XVIII, nr rej.: A - 98 z 21.02.1959

Prawdopodobnie pierwszy kościół powstał w XV wieku, wieża kościelna przetrwała do dnia dzisiejszego. W XVIII wieku do kamiennej wieży dobudowano nawę. Od wysokości pierwszego metra kościół zbudowany jest z muru pruskiego, czego nie widać ponieważ obiekt jest otynkowany. Jest to budynek mały, salowy z korpusem na rzucie prostokąta zbliżonego do kwadratu, z niższym prezbiterium i potężną starszą XV wieczną wieżą.

Rysunek 4. Ględowo - koś. pw. Najśw. Panny Marii

 Dębnica, kościół parafiny pw. Św. Krzyża wraz z otoczeniem i cmentarzem, 1894, wieża, drewn., XVIII, nr rej.: A - 1831 z 5.06.2008

Obiekt pierwotnie drewniany, od 1894 roku murowany. Reliktem starszej budowli jest wieża dzwonnicza z 1796 roku. Obiekt niewielkich rozmiarów, salowy z niższym wydzielonym prezbiterium.. Z wyposażenia XVIII wiecznego zachował się konfesjonał.

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 42

Rysunek 5. Dębnica - kościół pw. Świętego krzyża

 Polnica, kościół parafialny p.w. Św. Trójcy wraz z otoczeniem i cmentarzem, XVIII, nr rej.: A - 91 z 13.05.1958

Obiekt zbudowany w latach 1789 – 90. Wieża pochodzi ze starszego kościoła z II połowy XVI wieku. Budynek wykonany w technice szachulcowej, konstrukcji słupowo – ramowej, prezbiterium jest niższe od nawy, od strony zachodniej kościół flankuje wieża dzwonnicza.

Rysunek 6. Polnica - kość. pw. Świętej Trójcy

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 43

Obiekty uwzględnione w ewidencji zabytków:

 Biskupnica, kościół fil. pw. Krzyża Św., 1885 r.  Mosiny, kościół filialny pw. Wszystkich Świętych , 1845-48 r.  Polnica, kościół p.w. św. Józefa, 1 Ćw. XX w., 1912 r.  Rychnowy, kościół parafialny pw. św. Trójcy, 1901-1902 r.  Wierzchowo, kościół paraf. pw. Matki Bożej Szkaplerzowej, 1928-1930 r.  Wierzchowo, kościół fil. MB Wspomożenia Wiernych, I. 30. XX w.

Architektura folwarczna, chłopska (zagrodowa) i ogólno wiejska

Na terenie gminy Człuchów zachowały się przykłady, w zdecydowanej większości z początków XX wieku, architektury folwarcznej, chłopskiej i ogólno wiejskiej. Najczęściej stanowiły części zespołów folwarcznych np. w Barkowie, Brzeźnie, Bukowie, Jęcznikach Małych, Kiełpinie, Kiełpinku, Krzyżankach, Kujankach i Wierzchowie.

Cennym przykładem tego typu architektury jest obiekt wpisany do rejestru zabytków – chałupa podcieniowa nr 16 w miejscowości Brzeźno.

Architektura rezydencjonalna

Na terenie gminy Człuchów znajdują się w wojewódzkiej ewidencji zabytków następujące obiekty architektury rezydencjonalnej:

 Kiełpin, pałac, 1907  Kiełpinek, pałac, pocz. XX w.

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 44

5.2.3. Zabytki archeologiczne

Poniższa tabela przedstawia obiekty archeologiczne wpisane do rejestru zabytków.

Nr strefy Nr W. na Funkcja – chronologia – Miejscowość stanowiska Rejestr zabytków rysunku – kultura archeologiczna AZP WKZ studium Grodzisko nr rej. zab. A-a-13/36/K, Decyzja WKZ w 25-30/91 Krępsk wczesnośredniowieczne Koszalinie nr KLIV.Oa/54/66 z dnia

1 VIII-IX w. 11.03.1966r. Osada wczesnośredniowieczna nr rej. zab. A-a-13, Decyzja WKZ w Koszalinie Krępsk 25-30/92 VIII-IX w. nr KLIV.Oa/54/66 z dnia 11.03.1966 r. Grobowiec megalityczny nr rej.zab. A-a-123/S Decyzja WKZ w Słupsku 2 Biskupnica kultury 26-30/2 nr POSOZ-VI-5350/5/96 z dnia 21.02.1996r. pucharów lejkowatych nr rej. zab. A-a-124/S, Decyzja WKZ w 3 Biskupnica Cmentarzysko kurhanowe 26-30/7 Słupsku nr POSOZ-VI-5350/6/96 z dnia 21.02.1996r. nr rej. zab. A-a-121/S, Decyzja WKZ w 4 Chrząstowo Cmentarzysko kurhanowe 26-30/11 Słupsku nr PSOZ-VI-5350/3/96 z dnia 21.02.1996r. nr rej. zab. A-a-120/S, Decyzja WKZ w Cmentarzysko kurhanowe 5 Chrząstowo 26-30/12 Słupsku nr PSOZ-VI-5350/2/96 z dnia wczesnośredniowieczne 20.02.1996r. nr rej. zab. A-a-122/S Decyzja WKZ w Słupsku 6 Chrząstowo Cmentarzysko kurhanowe 26-30/13 nr PSOZ-VI-5350/4/96 z dnia 21.02.1996r.

Grodzisko nr rej. zab. A-a-116/S, Decyzja WKZ w 7 Sieroczyn wczesnośredniowieczne 26-31/2 Słupsku nr KLII 5350/1/88 z dnia VIII-IX w. 11.07.1988r.

nr rej. zab. A-a-114/S, Decyzja Cmentarzysko kurhanowe 8 Chrząstowo 27-30/87 Wojewódzkiego WKZ w Słupsku nr KLII- wczesnośredniowieczne 5350/11/87 z dnia 02.06.1987r.

Grodzisko nr rej. zab. A-a-10/33/K, Decyzja WKZ w 9 Barkowo wczesnośredniowieczne 27-30/1 Koszalinie nr KL.IV-Oa/51/66 z dnia IX-XI w. 04.03.1966r. nr rej. zab. A-a-68/256/K, Decyzja WKZ w Cmentarzysko kultury 10 Płonica 27-32/57 Koszalinie nr KL.IV.670/9/72 z dnia pomorskiej 18.05.1972r.

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 45

Poniższa tabela przedstawia wykaz obiektów archeologicznych na terenie gminy Człuchów znajdujących się w wojewódzkiej ewidencji zabytków.

LP AZP Miejscowość Funkcja Chronologia 1 24-30/88 Krępsk osada kultura łużycko-pomorska 2 24-32/1 Polnica osada nowożytność 3 24-32/2 Polnica osada kultura łużycko – pomorska kultura łużycko-pomorska, 4 24-32/3 Polnica osada późnośredniowieczna/nowożytność 5 24-32/4 Polnica osada późnośredniowieczna/nowożytność

6 24-32/5 Polnica osada kultura łużycko-pomorska, nowożytność

7 24-32/6 Polnica osada kultura łużycko-pomorska 8 24-32/7 Polnica osada późnośredniowieczna/nowożytność 9 24-32/8 Polnica osada późnośredniowieczna kultura łużycko – pomorska, 10 24-32/9 Polnica osada wczesnośredniowieczna, późnośredniowieczna 11 24-32/10 Polnica osada kultura łużycko – pomorska 12 24-32/11 Polnica osada późnośredniowieczna/nowożytna 13 24-32/12 Polnica osada późnośredniowieczna 14 24-32/13 Polnica osada późnośredniowieczna 15 24-32/14 Polnica osada kultura pomorska kultura łużycko-pomorska, oksywska, 16 24-32/15 Polnica osada późnośredniowieczna wczesnośredniowieczna, 17 24-32/16 Polnica osada późnośredniowieczna/nowożytność kultura wielbarska, późnośredniowieczna- 18 24-32/17 Polnica osada nowożytność 19 24-32/18 Polnica osada wczesnośredniowieczna, nowożytność kultura łużycko-pomorska, 20 24-32/19 Polnica osada późnośredniowieczna-nowożytność kultura łużycko-pomorska, 21 24-32/20 Polnica osada późnośredniowieczna-nowożytność 22 24-32/21 Polnica osada nowożytność

23 24-32/22 Polnica osada wczesnośredniowieczna, nowożytność

24 24-32/23 Polnica osada kultura pomorska, wczesnośredniowieczna

kultura wielbarska, wczesnośredniowieczna, 25 24-32/24 Polnica osada nowożytność

26 24-32/25 Polnica osada wczesnośredniowieczna 27 24-32/26 Polnica osada wczesnośredniowieczna 28 24-32/27 Polnica osada nowożytność

29 24-32/28 Polnica cmentarzysko kultura pomorska?

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 46

LP AZP Miejscowość Funkcja Chronologia 30 24-32/29 Polnica osada kultura łużycko-pomorska 31 24-32/30 Polnica osada wczesnośredniowieczna

32 24-32/31 Polnica osada wczesnośredniowieczna, nowożytność

33 24-32/32 Polnica osada kultura łużycko-pomorska 34 24-32/33 Polnica osada nowożytność 35 24-32/34 Polnica osada późnośredniowieczna-nowożytność

36 24-32/35 Polnica osada wczesnośredniowieczna, nowożytność

37 24-32/36 Polnica osada nowożytność 38 24-32/37 Polnica osada wczesnośredniowieczna 39 24-32/38 Polnica osada kultura łużycko-pomorska wczesnośredniowieczna, 40 24-32/39 Polnica osada późnośredniowieczna 41 24-32/40 Polnica osada wczesnośredniowieczna 42 24-32/41 Polnica osada wczesnośredniowieczna kultura łużycko-pomorska, 43 24-32/42 Polnica osada wczesnośredniowieczna 44 24-32/43 Polnica osada kultura łużycko-pomorska 45 24-32/44 Polnica osada wczesnośredniowieczna kultura łużycko-pomorska, 46 24-32/45 Polnica osada późnośredniowieczna-nowożytność 47 24-32/46 Polnica osada kultura łużycko-pomorska wczesnośredniowieczna, 48 24-32/47 Polnica osada późnośredniowieczna-nowożytność kultura łużycko-pomorska, 49 24-32/48 Polnica osada wczesnośredniowieczna 50 24-32/49 Polnica osada kultura łużycko-pomorska 51 24-32/50 Polnica osada kultura łużycko-pomorska 52 24-32/51 Polnica osada wczesnośredniowieczna

53 24-32/52 Polnica osada kultura oksywska, wczesnośredniowieczna

54 24-32/53 Polnica osada wczesnośredniowieczna 55 24-32/54 Polnica osada wczesnośredniowieczna

56 24-32/55 Polnica osada kultura wielbarska, wczesnośredniowieczna

57 24-32/56 Polnica osada nowożytność 58 24-32/57 Polnica osada późnośredniowieczna-nowożytność 59 24-32/58 Polnica osada późnośredniowieczna-nowożytność 60 24-32/59 Polnica osada późnośredniowieczna kultura łużycko-pomorska, 61 24-32/60 Polnica osada wczesnośredniowieczna, późnośredniowieczna kultura łużycko-pomorska, 62 24-32/61 Polnica osada wczesnośredniowieczna, późnośredniowieczna

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 47

LP AZP Miejscowość Funkcja Chronologia kultura łużycko-pomorska, 63 24-32/62 Polnica osada wczesnośredniowieczna kultura łużycko-pomorska, 64 24-32/63 Polnica osada wczesnośredniowieczna 65 24-32/64 Polnica osada kultura łużycko-pomorska 66 24-32/65 Polnica osada ślad osadniczy? 67 24-32/66 Polnica osada późnośredniowieczna -nowożytność 68 24-32/67 Polnica osada późnośredniowieczna -nowożytność

69 24-32/68 Polnica osada kultura amfor kulistych, łużycko-pomorska

70 24-32/69 Czarnoszyce osada kultura łużycko-pomorska 71 24-32/70 Czarnoszyce osada ślad osadniczy? 72 24-32/71 Czarnoszyce osada nowożytność

73 24-32/72 Czarnoszyce osada wczesnośredniowieczna, nowożytność

74 24-32/73 Czarnoszyce osada wczesnośredniowieczna kultura łużycko-pomorska, 75 24-32/74 Czarnoszyce osada wczesnośredniowieczna 76 24-33/1 Czarnoszyce osada ślad osadniczy neolit?, nowożytność 77 24-33/2 Polnica osada nowożytna 78 24-33/3 Polnica osada nowożytna 79 24-33/4 Polnica osada nowożytna 80 24-33/5 Polnica osada późnośredniowieczna, nowożytna 81 25-30/38 Krępsk osada wczesnośredniowieczna wczesnośredniowieczna, 82 25-30/39 Krępsk osada późnośredniowieczna 83 25-30/40 Krępsk osada wczesnośredniowieczna

84 25-30/41 Krępsk osada kultura łużycko-pomorska, nowożytność

85 25-30/42 Krępsk osada kultura łużycko-pomorska, nowożytność

86 25-30/43 Krępsk osada kultura łużycko-pomorska

87 25-30/44 Krępsk osada kultura pomorska, oksywsko – wielbarska

88 25-30/45 Krępsk osada kultura pomorska kultura łużycko-pomorska, 89 25-30/46 Krępsk osada późnośredniowieczna/nowożytność 90 25-30/47 Krępsk osada kultura łużycko-pomorska, wielbarska

91 25-30/48 Krępsk osada nowożytność 92 25-30/49 Krępsk osada późnośredniowieczna/nowożytność 93 25-30/50 Krępsk osada wczesnośredniowieczna

94 25-30/51 Krępsk osada wczesnośredniowieczna, nowożytność kultura łużycko-pomorska, 95 25-30/52 Krępsk osada wczesnośredniowieczna 96 25-30/53 Krępsk osada późnośredniowieczna/nowożytność

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 48

LP AZP Miejscowość Funkcja Chronologia kultura łużycko-pomorska, 97 25-30/54 Krępsk osada wczesnośredniowieczna 98 25-30/55 Krępsk osada wczesnośredniowieczna, nowożytność

wczesnośredniowieczna, kultura łużycko- 99 25-30/56 Krępsk osada pomorska, wczesnośredniowieczna, późnośredniowieczna

kultura łużycko-pomorska, 100 25-30/57 Krępsk osada wczesnośredniowieczna

kultura pucharów lejkowatych, łużycko- 101 25-30/58 Krępsk osada pomorska, wczesnośredniowieczna

102 25-30/59 Krępsk osada wczesnośredniowieczna 103 25-30/60 Krępsk osada wczesnośredniowieczna 104 25-30/61 Krępsk osada wczesnośredniowieczna wczesnośredniowieczna, 105 25-30/62 Krępsk osada późnośredniowieczna wczesnośredniowieczna, 106 25-30/63 Krępsk osada późnośredniowieczna, nowożytność 107 25-30/64 Krępsk osada późnośredniowieczna/nowożytność

108 25-30/65 Krępsk osada wczesnośredniowieczna, nowożytność

109 25-30/66 Krępsk osada wczesnośredniowieczna, nowożytność

110 25-30/67 Krępsk osada wczesnośredniowieczna, nowożytność

111 25-30/68 Krępsk osada wczesnośredniowieczna, nowożytność

kultura łużycko-pomorska, 112 25-30/69 Krępsk osada wczesnośredniowieczna, późnośredniowieczna 113 25-30/70 Krępsk osada późnośredniowieczna wczesnośredniowieczna, 114 25-30/71 Krępsk osada późnośredniowieczna kultura łużycko-pomorska, 115 25-30/72 Krępsk osada wczesnośredniowieczna, późnośredniowieczna wczesnośredniowieczna, 116 25-30/73 Krępsk osada późnośredniowieczna 117 25-30/74 Krępsk osada wczesnośredniowieczna

kultura wielbarska, wczesnośredniowieczna, 118 25-30/75 Krępsk osada nowożytność

119 25-30/76 Krępsk osada wczesnośredniowieczna, nowożytność

kultura wielbarska, wczesnośredniowieczna, 120 25-30/77 Krępsk osada nowożytność

121 25-30/78 Krępsk osada nowożytność

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 49

LP AZP Miejscowość Funkcja Chronologia 122 25-30/79 Krępsk osada wczesnośredniowieczna 123 25-30/80 Krępsk osada nowożytność kultura łużycko-pomorska, 124 25-30/81 Krępsk osada wczesnośredniowieczna

kultura łużycko-pomorska, 125 25-30/82 Krępsk osada wczesnośredniowieczna, nowożytność

126 25-30/83 Krępsk osada kultura łużycko-pomorska, nowożytność

127 25-30/84 Krępsk cmentarzysko kultura łużycko-pomorska, nowożytność

128 25-30/85 Krępsk cmentarzysko kultura łużycko-pomorska, nowożytność

129 25-30/86 Krępsk osada wczesnośredniowieczna, nowożytność

130 25-30/87 Krępsk cmentarzysko kultura łużycko-pomorska, nowożytność

131 25-30/88 Krępsk osada wczesnośredniowieczna kultura łużycko-pomorska, 132 25-30/89 Krępsk cmentarzysko wczesnośredniowieczna 133 25-30/90 Krępsk osada wczesnośredniowieczna VIII-IX w. kultura łużycko-pomorska, 134 25-30/93 Krępsk osada wczesnośredniowieczna 135 25-30/94 Krępsk osada wczesnośredniowieczna 136 25-30/95 Krępsk osada kultura pucharów lejkowatych 137 25-30/96 Krępsk osada kultura łużycko-pomorska 138 25-30/97 Krępsk osada kultura łużycko-pomorska 139 25-30/98 Krępsk osada wczesnośredniowieczna kultura amfor kulistych, kultura łużycko- 140 25-30/99 Krępsk osada pomorska, wielbarska, wczesnośredniowieczna kultura łużycko-pomorska, 141 25-30/100 Krępsk osada późnośredniowieczna/nowożytność 142 25-30/101 Krępsk osada nowożytność kultura pucharów lejkowatych, kultura 143 25-30/102 Krępsk osada łużycko-pomorska 144 25-30/103 Krępsk osada kultura pomorska 145 25-30/104 Krępsk osada wczesnośredniowieczna

kultura pucharów lejkowatych, kultura 146 25-30/105 Krępsk osada łużycko-pomorska, wczesnośredniowieczna

147 25-30/106 Krępsk osada nowożytność

148 25-30/107 Krępsk osada wczesnośredniowieczna, nowożytność

149 25-30/108 Krępsk osada nowożytność 150 25-30/109 Krępsk osada nowożytność

151 25-30/110 Krępsk osada wczesnośredniowieczna, nowożytność

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 50

LP AZP Miejscowość Funkcja Chronologia

kultura wielbarska, wczesnośredniowieczna, 152 25-30/111 Krępsk osada nowożytność

153 25-30/112 Krępsk osada późnośredniowieczna/nowożytność

154 25-30/113 Krępsk osada kultura łużycko-pomorska, nowożytność

155 25-30/114 Krępsk osada kultura łużycko-pomorska

156 25-30/115 Krępsk osada kultura łużycko-pomorska, nowożytność

157 25-30/116 Krępsk osada kultura łużycko-pomorska, nowożytność

158 25-30/117 Krępsk osada wczesnośredniowieczna 159 25-30/118 Krępsk osada wczesnośredniowieczna 160 25-30/119 Krępsk osada wczesnośredniowieczna 161 25-30/120 Krępsk osada wczesnośredniowieczna 162 25-30/121 Krępsk osada wczesnośredniowieczna 163 25-30/122 Krępsk osada kultura łużycko-pomorska

164 25-30/123 Krępsk osada kultura pomorska, wczesnośredniowieczna

165 25-30/124 Krępsk cmentarzysko kultura pomorska

166 25-31/1 Krępsk osada kultura łużycko-pomorska

kultura łużycko-pomorska, 167 25-31/2 Krępsk osada wczesnośredniowieczna, nowożytność

168 25-31/3 Krępsk osada wczesnośredniowieczna, nowożytność

169 25-31/4 Stołczno osada wczesnośredniowieczna, nowożytność

170 25-31/5 Stołczno osada nowożytna 171 25-31/6 Stołczno osada nowożytna 172 25-31/7 Stołczno osada nowożytna 173 25-31/8 Stołczno osada kultura łużycko – pomorska 174 25-31/9 Stołczno osada nowożytna 175 25-31/10 Stołczno osada późnośredniowieczna/nowożytność 176 25-31/11 Stołczno osada nowożytna 177 25-31/12 Stołczno osada schyłk. neolit/ wczesna epoka brązu 178 25-31/13 Stołczno osada kultura pomorska, nowożytność 179 25-31/14 Stołczno osada wczesnośredniowieczna 180 25-31/15 Stołczno osada wczesnośredniowieczna 181 25-31/16 Stołczno osada wczesnośredniowieczna 182 25-31/17 Stołczno osada kultura łużycko-pomorska? 183 25-31/18 Kołdowo osada wczesnośredniowieczna 184 25-31/19 Kołdowo osada nowożytna 185 25-31/20 Kołdowo osada wczesnośredniowieczna kultura łużycko-pomorska, wielbarska, 186 25-31/21 Kołdowo osada wczesnośredniowieczna

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 51

LP AZP Miejscowość Funkcja Chronologia 187 25-31/22 Kołdowo osada kultura łużycko-pomorska 188 25-31/23 Kołdowo osada kultura wielbarska 189 25-31/24 Kołdowo osada wczesnośredniowieczna 190 25-31/25 Kołdowo osada wczesnośredniowieczna 191 25-31/26 Kołdowo osada wczesnośredniowieczna

192 25-31/27 Kołdowo osada wczesnośredniowieczna, nowożytność

kultura łużycko-pomorska, wielbarska, 193 25-31/28 Kołdowo osada wczesnośredniowieczna, nowożytność

194 25-31/29 Kołdowo osada kultura pomorska 195 25-31/30 Kołdowo osada kultura pomorska 196 25-31/31 Kołdowo osada kultura łużycko-pomorska? 197 25-31/32 Kołdowo osada wczesnośredniowieczna? 198 25-32/1 Kołdowo osada wczesnośredniowieczna 199 25-32/2 Kołdowo osada kultura łużycko-pomorska 200 25-32/3 Kołdowo osada kultura wielbarska, nowożytność 201 25-32/4 Kołdowo osada schyłk. neolit/wczesny brąz? 202 25-32/5 Kiełpin osada wczesnośredniowieczna? 203 25-32/6 Kiełpin osada wczesnośredniowieczna 204 25-32/7 Kiełpin osada kultura łużycko-pomorska

205 25-32/8 Kiełpin osada kultura łużycko-pomorska, nowożytność

206 25-32/9 Kiełpin osada późnośredniowieczna/nowożytność 207 25-32/10 Kiełpin osada nowożytna 208 25-32/11 Kiełpin osada kultura łużycko-pomorska 209 25-32/12 Kiełpin osada późnośredniowieczna/nowożytność 210 25-32/13 Kiełpin osada późnośredniowieczna/nowożytność 211 25-32/14 Kiełpin osada późnośredniowieczna 212 25-32/15 Kiełpin osada nowożytna 213 25-32/16 Kiełpin osada nowożytna 214 25-32/17 Kiełpin osada późnośredniowieczna, nowożytność 215 25-32/18 Kiełpin osada nowożytna ślad osadniczy epoki kamienia, 216 25-32/19 Rychnowy osada późnośredniowieczna/nowożytność 217 25-32/20 Rychnowy osada późnośredniowieczna/nowożytność 218 25-32/21 Rychnowy osada nowożytna 219 25-32/22 Rychnowy osada nowożytna 220 25-32/23 Rychnowy osada nowożytna 221 25-32/24 Rychnowy osada późnośredniowieczna/nowożytność 222 25-32/25 Rychnowy osada późnośredniowieczna/nowożytność 223 25-33/1 Nieżywięć osada późnośredniowieczna 224 25-33/2 Nieżywięć osada nowożytna 225 25-33/3 Nieżywięć osada późnośredniowieczna/nowożytność

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 52

LP AZP Miejscowość Funkcja Chronologia 226 26-30/1 Biskupnica osada wczesnośredniowieczna

227 26-30/3 Biskupnica obozowiska wczesnośredniowieczne/późnośredniowieczne osada okresu wpływów rzymskich, 228 26-30/4 Biskupnica osada wczesnośredniowieczna 229 26-30/5 Biskupnica osada późnośredniowieczna 230 26-30/6 Biskupnica osada wczesnośredniowieczna

231 26-30/8 Chrząstowo osada neolityczna, obozowisko późnośredniowieczne

232 26-30/9 Chrząstowo osada wczesnośredniowieczna 233 26-30/10 Biskupnica osada wczesnośredniowieczna 234 26-30/18 Barkowo osada obiekty kultowe?

235 26-30/21 Biskupnica obozowisko obozowisko okresu wpływów rzymskich

236 26-30/22 Biskupnica osada osada okresu wpływów rzymskich 237 26-30/23 Barkowo osada wczesnośredniowieczna 238 26-31/1 Kołdowo osada ślad osadniczy epoki kamienia 239 26-31/3 Sieroczyn osada wczesnośredniowieczna 240 26-31/4 Sieroczyn osada wczesnośredniowieczna 241 26-31/5 Sieroczyn osada wczesnośredniowieczna

242 26-31/6 Sieroczyn osada wczesnośredniowieczna, nowożytność

243 26-31/7 Sieroczyn osada kultura łużycka

244 26-31/8 Sieroczyn osada kultura łużycka, wczesnośredniowieczna

245 26-31/9 Sieroczyn osada wczesnośredniowieczna 246 26-31/10 Sieroczyn osada wczesnośredniowieczna kultura amfor kulistych, łużyckiej, 247 26-31/11 Sieroczyn osada wczesnośredniowieczna 248 26-31/12 Sieroczyn osada wczesnośredniowieczna 249 26-31/13 Sieroczyn osada wczesnośredniowieczna, nowożytna 250 26-31/14 Sieroczyn osada wczesnośredniowieczna kultura łużycka, 251 26-31/15 Sieroczyn osada późnośredniowieczna/nowożytność 252 26-31/16 Sieroczyn osada wczesnośredniowieczna, epoki kamienia

253 26-31/17 Sieroczyn osada epoki kamienia 254 26-31/18 Sieroczyn osada epoki kamienia 255 26-31/19 Sieroczyn osada ślad osadniczy? 256 26-31/20 Sieroczyn osada wczesnośredniowieczna f./B-C/ 257 26-31/21 Sieroczyn osada kultura łużycka 258 26-31/22 Sieroczyn osada schyłk. neolit/ wczesny brąz? 259 26-31/23 Sieroczyn osada kultura łużycka 260 26-31/24 Sieroczyn osada kultura łużycka

schyłk. neolit/wczesny brąz, osada kultura 261 26-31/25 Sieroczyn osada łużycka, wczesnośredniowieczna

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 53

LP AZP Miejscowość Funkcja Chronologia 262 26-31/26 Sieroczyn osada kultura łużycka 263 26-31/27 Sieroczyn osada wczesnośredniowieczna kultura łużycka, wielbarska, 264 26-31/28 Sieroczyn osada wczesnośredniowieczna 265 26-31/29 Sieroczyn osada kultura łużycka 266 26-31/30 Sieroczyn osada kultura łużycka 267 26-31/31 Sieroczyn osada kultura pucharów lejkowatych 268 26-31/32 Sieroczyn osada kultura pucharów lejkowatych 269 26-31/33 Sieroczyn osada kultura łużycka, nowożytność 270 26-31/34 Sieroczyn osada epoki kamienia 271 26-31/35 Sieroczyn osada kultura amfor kulistych 272 26-31/36 Chrząstowo osada wczesnośredniowieczna 273 26-31/37 Chrząstowo osada wczesnośredniowieczna 274 26-31/38 Chrząstowo osada kultura łużycka kultura pucharów lejkowatych, amfor 275 26-31/39 Chrząstowo osada kulistych, schyłkowy neolit/wczesny brąz, łużycka 276 26-31/40 Chrząstowo osada kurhan 277 26-31/41 Chrząstowo osada wczesnośredniowieczna f. e-F

278 26-31/42 Chrząstowo osada wczesnośredniowieczna, nowożytność

279 26-31/43 Chrząstowo osada wczesnośredniowieczna 280 26-31/44 Jaromierz osada ślad osadniczy? 281 26-31/45 Jaromierz osada wczesnośredniowieczna kultura pucharów lejkowatych, 282 26-31/46 Jaromierz osada wczesnośredniowieczna 283 26-31/47 Jaromierz osada kultura wielbarska? 284 26-31/48 Jaromierz osada kultura pucharów lejkowatych 285 26-31/49 Jaromierz osada późnośredniowieczna 286 26-31/50 Jaromierz osada kultura wielbarska 287 26-31/51 Jaromierz osada kultura łużycka, nowożytność 288 26-31/52 Jaromierz osada wczesnośredniowieczna wczesnośredniowieczna, 289 26-31/53 Jaromierz osada późnośredniowieczna-nowożytność 290 26-31/54 Jaromierz osada kultura łużycka, nowożytność 291 26-31/55 Jaromierz osada późnośredniowieczna 292 26-31/56 Jaromierz osada późnośredniowieczna/nowożytność 293 26-31/57 Sieroczyn osada ślad osadniczy epoki kamienia? 294 26-32/25 Rychnowy osada późnośredniowieczna schyłk. neolit/wczesny brąz, 295 26-32/26 Rychnowy osada późnośredniowieczna 296 26-32/27 Rychnowy osada kultura łużycka 297 26-32/28 Rychnowy osada ślad osadniczy? 298 26-32/29 Rychnowy osada kultura łużycka 299 26-32/30 Rychnowy osada kultura łużycka

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 54

LP AZP Miejscowość Funkcja Chronologia 300 26-32/31 Ględowo osada neolit 301 26-32/32 Ględowo osada schyłk. neolit/wczesny brąz 302 26-32/33 Ględowo osada kultura łużycka 303 26-32/34 Ględowo osada kultura łużycka

304 26-32/35 Ględowo osada kultura łużycka, wczesnośredniowieczna

305 26-32/36 Ględowo osada kultura łużycka, wczesnośredniowieczna

306 26-32/37 Ględowo osada kultura łużycka schyłk.. neolit/wczesny brąz, osada kultura 307 26-32/38 Ględowo osada łużycka 308 26-32/39 Ględowo osada kultura łużycka 309 26-32/40 Ględowo osada kultura łużycka wczesnośredniowieczna, 310 26-32/41 Ględowo osada późnośredniowieczna 311 26-32/42 Ględowo osada kultura łużycka 312 26-32/43 Ględowo osada kultura łużycka 313 26-32/44 Ględowo osada kultura łużycka 314 26-32/45 Ględowo osada kultura łużycka 315 26-32/46 Ględowo osada kultura łużycka, nowożytność 316 26-32/47 Dębnica osada wczesnośredniowieczna 317 26-32/48 Dębnica osada wczesnośredniowieczna 318 26-32/49 Dębnica osada kultura łużycka 319 26-32/50 Dębnica osada wczesnośredniowieczna

320 26-32/51 Dębnica osada ślad osadniczy epoki kamienia, nowożytność

321 26-32/52 Dębnica osada kultura wielbarska, wczesnośredniowieczna

322 26-32/53 Dębnica osada kultura wielbarska, wczesnośredniowieczna

323 26-32/54 Dębnica osada ślad osadniczy epoki kamienia 324 26-32/55 Dębnica osada wczesnośredniowieczna 325 26-32/56 Dębnica osada wczesnośredniowieczna 326 26-32/57 Dębnica osada wczesnośredniowieczna 327 26-32/58 Dębnica osada schyłk. neolit 328 26-32/59 Dębnica osada schyłk. neolit/wczesny brąz 329 26-32/60 Dębnica osada kultura łużycka, nowożytność 330 26-32/61 Dębnica osada nowożytna 331 26-32/62 Dębnica osada wczesnośredniowieczna wczesnośredniowieczna, 332 26-32/63 Dębnica osada późnośredniowieczna 333 26-32/64 Jęczniki Wiel. osada kultura pucharów lejkowatych

334 26-32/65 Jęczniki Wiel. osada wczesnośredniowieczna, nowożytność

335 26-32/66 Jęczniki Wiel. osada wczesnośredniowieczna

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 55

LP AZP Miejscowość Funkcja Chronologia kultura łużycka, 336 26-32/67 Jęczniki Wiel. osada późnośredniowieczna/nowożytność 337 26-32/68 Jęczniki Wiel. osada kultura łużycka, nowożytność 338 26-32/69 Jęczniki Wiel. osada późnośredniowieczna, nowożytność 339 26-32/70 Jęczniki Wiel. osada późnośredniowieczna ślad osadniczy epoki kamienia, osada kultura 340 26-32/71 Jęczniki Wiel. osada pomorska 341 26-33/1 Brzeźno osada późnośredniowieczna 342 26-33/2 Brzeźno osada późnośredniowieczna kultura łużycko- pomorska, 343 26-33/3 Brzeźno osada późnośredniowieczna 344 26-33/4 Brzeźno osada późnośredniowieczna, nowożytność 345 26-33/5 Brzeźno osada późnośredniowieczna, nowożytność 346 26-33/6 Brzeźno osada kultura pomorska kultura pomorska, późnośredniowieczna, 347 26-33/7 Brzeźno osada nowożytność 348 26-33/8 Brzeźno osada nowożytna 349 26-33/9 Brzeźno osada późnośredniowieczna, nowożytność 350 26-33/10 Brzeźno osada wczesnośredniowieczna 351 26-33/11 Jęczniki Wiel. osada wczesnośredniowieczna 352 26-33/12 Jęczniki Wiel. osada wczesnośredniowieczna 353 26-33/13 Jęczniki Wiel. osada wczesnośredniowieczna

354 26-33/14 Jęczniki Wiel. osada wczesnośredniowieczna, nowożytność

355 26-33/15 Jęczniki Wiel. osada kultura łużycko-pomorska 356 26-33/16 Jęczniki Wiel. osada kultura pomorska 357 26-33/17 Jęczniki Wiel. osada późnośredniowieczna 358 26-33/18 Jęczniki Wiel. osada późnośredniowieczna, nowożytność 359 27-30/2 Barkowo osada wczesnośredniowieczna IX-XI w. wczesnośredniowieczna, obozowisko 360 27-30/3 Barkowo osada późnośredniowieczne 361 27-30/4 Barkowo osada późnośredniowieczna 362 27-30/5 Barkowo osada późnośredniowieczna kultura pucharów lejkowatych, 363 27-30/6 Barkowo osada wczesnośredniowieczna 364 27-30/7 Barkowo osada ślad osadniczy? 365 27-30/8 Barkowo osada wczesnośredniowieczna

366 27-30/9 Barkowo Obozowisko wczesnośredniowieczne

367 27-30/10 Barkowo osada późnośredniowieczna

368 27-30/11 Barkowo obozowiska późnośredniowieczne

369 27-30/12 Barkowo osada późnośredniowieczna 370 27-30/13 Barkowo osada wczesnośredniowieczne 371 27-30/14 Barkowo osada neolityczna 372 27-30/15 Barkowo osada neolityczna

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 56

LP AZP Miejscowość Funkcja Chronologia 373 27-30/16 Barkowo osada osada okresu wpływów rzymskich 374 27-30/17 Barkowo osada kultura łużycka 375 27-30/18 Barkowo osada neolityczna 376 27-30/19 Barkowo osada kultura łużycka

obozowisko okresu wpływów rzymskich, 377 27-30/20 Chrząstowo Osada/obozowisko osada późnośredniowieczna

kultura pucharów lejkowatych, łużycka, 378 27-30/21 Chrząstowo osada pomorska, wczesnośredniowieczna, późnośredniowieczna

kultura łużycka lub pomorska?, 379 27-30/22 Chrząstowo osada wczesnośredniowieczna 380 27-30/23 Chrząstowo Obozowisko kultura łużycka

kultura pucharów lejkowatych, kultura 381 27-30/24 Chrząstowo osada łużycka, pomorska, późnośredniowieczna

382 27-30/25 Chrząstowo osada ślad osadniczy?

kultura pucharów lejkowatych, kultura 383 27-30/26 Chrząstowo osada łużycka, pomorska, późnośredniowieczna

384 27-30/27 Barkowo osada kultura łużycka lub pomorska?

385 27-30/28 Barkowo osada kultura pucharów lejkowatych, kultura łużycka

386 27-30/29 Barkowo osada wczesnośredniowieczna 387 27-30/33 Barkowo osada kultura pucharów lejkowatych? osada okresu wpływów rzymskich, 388 27-30/34 Barkowo osada wczesnośredniowieczna 389 27-30/38 Barkowo obozowisko wczesnośredniowieczne/późnośredniowieczne

kultura pucharów lejkowatych, kultura 390 27-30/39 Barkowo obozowisko łużycka, wczesnośredniowieczna

391 27-30/40 Barkowo osada późnośredniowieczna 392 27-30/41 Barkowo osada późnośredniowieczna kultura pucharów lejkowatych, obozowisko 393 27-30/42 Barkowo Osada/obozowisko późnośredniowieczne 394 27-30/43 Barkowo osada późnośredniowieczna

395 27-30/44 Barkowo obozowisko wczesnośredniowieczne/późnośredniowieczne

396 27-30/45 Barkowo osada kultura łużycka

397 27-30/65 Chrząstowo osada kultura pucharów lejkowatych, łużycka

398 27-30/72 Barkowo osada kultura łużycka, wczesnośredniowieczna

399 27-30/73 Barkowo osada kultura pucharów lejkowatych? kultura łużycka, osada okresu wpływów 400 27-30/74 Barkowo osada rzymskich

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 57

LP AZP Miejscowość Funkcja Chronologia 401 27-30/75 Barkowo osada wczesnośredniowieczna

402 27-30/76 Barkowo osada kultur łużyckiej, wczesnośredniowieczna

403 27-30/77 Barkowo osada wczesnośredniowieczna 404 27-30/78 Barkowo osada osada okresu wpływów rzymskich 405 27-30/79 Barkowo osada wczesnośredniowieczna 406 27-30/81 Chrząstowo osada późnośredniowieczna

kultura łużycka, wczesnośredniowieczna, 407 27-30/82 Chrząstowo osada późnośredniowieczna

408 27-30/83 Chrząstowo osada wczesnośredniowieczna wczesnośredniowieczna, 409 27-30/84 Chrząstowo osada późnośredniowieczna 410 27-30/85 Chrząstowo osada wczesnośredniowieczna 411 27-30/86 Chrząstowo osada późnośredniowieczna 412 27-30/88 Chrząstowo osada wczesnośredniowieczna

413 27-30/89 Barkowo osada kultura łużycka, późnośredniowieczna

414 27-30/90 Barkowo osada późnośredniowieczna 415 27-31/1 Chrząstowo osada wczesnośredniowieczna 416 27-31/2 Chrząstowo osada późnośredniowieczna 417 27-31/3 Chrząstowo osada nowożytna 418 27-31/4 Chrząstowo osada nowożytna 419 27-31/5 Chrząstowo osada kultura łużycka 420 27-31/6 Chrząstowo osada ślad osadniczy?

421 27-31/7 Chrząstowo osada kultura łużycka, późnośredniowieczna

422 27-31/8 Chrząstowo osada wczesnośredniowieczna 423 27-31/9 Chrząstowo osada kultura łużycka 424 27-31/10 Chrząstowo osada kultura łużycka 425 27-31/11 Chrząstowo osada kultura łużycka

426 27-31/12 Chrząstowo osada schyłk. neolit/wczesny brąz, kultura łużycka

427 27-31/13 Chrząstowo osada kultura łużycka 428 27-31/14 Chrząstowo osada kultura łużycka 429 27-31/15 Chrząstowo osada kultura wielbarska 430 27-31/16 Chrząstowo osada wczesnośredniowieczna 431 27-31/17 Chrząstowo osada ślad osadniczy? 432 27-31/44 Mosiny osada kultura łużycka 433 27-31/45 Mosiny osada wczesnośredniowieczna 434 27-31/46 Mosiny osada ślad osadniczy? 435 27-31/47 Mosiny osada wczesnośredniowieczna f.D-e

436 27-31/48 Mosiny osada kultura łużycka, wczesnośredniowieczna

437 27-31/49 Mosiny osada wczesnośredniowieczna f. e-F 438 27-31/50 Mosiny osada kultura łużycka

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 58

LP AZP Miejscowość Funkcja Chronologia 439 27-31/51 Mosiny osada kultura łużycka 440 27-31/52 Mosiny osada kultura łużycka, nowożytność 441 27-31/53 Mosiny osada kultura łużycka kultura łużycka, 442 27-31/54 Mosiny osada późnośredniowieczna/nowożytność 443 27-31/55 Mosiny osada kultura łużycka

444 27-31/56 Mosiny osada kultura oksywska, wczesnośredniowieczna

445 27-31/57 Mosiny osada kultura łużycka, wielbarska 446 27-31/58 Mosiny osada kultura wielbarska 447 27-31/59 Mosiny osada wczesnośredniowieczna 448 27-31/60 Mosiny osada kultura pomorska 449 27-31/61 Mosiny osada kultura łużycka 450 27-31/62 Mosiny osada kultura łużycka 451 27-31/63 Mosiny osada ślad osadniczy epoki kamienia 452 27-31/64 Mosiny osada wczesnośredniowieczna 453 27-31/65 Mosiny osada wczesnośredniowieczna

454 27-31/66 Mosiny osada wczesnośredniowieczna, nowożytność

455 27-31/67 Mosiny osada późnośredniowieczna

456 27-31/68 Mosiny osada wczesnośredniowieczna, X – XI w., XI – XII w.

457 27-31/69 Mosiny osada wczesnośredniowieczna 458 27-31/70 Mosiny osada kultura wielbarska 459 27-31/71 Płonica osada kultura łużycka 460 27-31/72 Płonica osada kultura łużycka 461 27-31/73 Płonica osada kultura łużycka wczesnośredniowieczna, 462 27-31/74 Płonica osada późnośredniowieczna/nowożytna 463 27-32/1 Dębnica osada kultura amfor kulistych, pomorska 464 27-32/2 Dębnica osada późnośredniowieczna/nowożytność 465 27-32/3 Dębnica osada kultura wielbarska 466 27-32/4 Dębnica osada kultura łużycka 467 27-32/5 Dębnica osada schyłk. neolit/wczesny brąz 468 27-32/6 Dębnica osada kultura łużycka 469 27-32/7 Dębnica osada kultura łużycka 470 27-32/8 Dębnica osada ślad osadniczy?

471 27-32/9 Dębnica osada kultura pomorska, wczesnośredniowieczna

472 27-32/10 Dębnica osada kultura łużycka, wczesnośredniowieczna

473 27-32/11 Dębnica osada kultura wielbarska, wczesnośredniowieczna

474 27-32/12 Dębnica osada kultura łużycka, wielbarska 475 27-32/13 Dębnica osada kultura łużycka

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 59

LP AZP Miejscowość Funkcja Chronologia

476 27-32/14 Dębnica osada kultura wielbarska, wczesnośredniowieczna

477 27-32/15 Dębnica osada epoki kamienia, kultura łużycka 478 27-32/16 Dębnica osada kultura wielbarska 479 27-32/17 Dębnica osada kultura łużycka schyłk. neolit/wczesny brąz, kultura łużycka, 480 27-32/18 Dębnica osada wczesnośredniowieczna 481 27-32/19 Dębnica osada wczesnośredniowieczna 482 27-32/20 Dębnica osada kultura łużycka 483 27-32/21 Dębnica osada kultura wielbarska

484 27-32/22 Dębnica osada schyłk. neolit/wczesny brąz, kultura łużycka

485 27-32/23 Jęczniki Wiel. osada wczesnośredniowieczna 486 27-32/24 Jęczniki Wiel. osada wczesnośredniowieczna 487 27-32/25 Jęczniki Wiel. osada kultura łużycka 488 27-32/26 Jęczniki Wiel. osada kultura łużycka 489 27-32/27 Jęczniki Wiel. osada kultura łużycka 490 27-32/28 Jęczniki Wiel. osada kultura wielbarska 491 27-32/29 Jęczniki Wiel. osada kultura łużycka

kultura amfor kulistych, neolit?, osada łużycka, 492 27-32/30 Jęczniki Wiel. osada wielbarska, nowożytność

493 27-32/31 Jęczniki Wiel. osada kultura łużycka 494 27-32/32 Jęczniki Wiel. osada kultura łużycka, nowożytność 495 27-32/33 Jęczniki Wiel. osada kultura łużycka 496 27-32/34 Jęczniki Wiel. osada kultura łużycka 497 27-32/35 Jęczniki Wiel. osada późnośredniowieczna/nowożytność 498 27-32/36 Jęczniki Wiel. osada kultura łużyckie 499 27-32/37 Jęczniki Wiel. osada kultura łużycka, nowożytność

500 27-32/38 Jęczniki Wiel. osada wczesnośredniowieczna, nowożytność

501 27-32/39 Jęczniki Wiel. osada wczesnośredniowieczna

502 27-32/40 Jęczniki Wiel. osada kultura łużycka, wczesnośredniowieczna

503 27-32/41 Jęczniki Wiel. osada kultura pomorska, nowożytność 504 27-32/42 Jęczniki Wiel. osada wczesnośredniowieczna

505 27-32/43 Jęczniki Wiel. osada kultura łużycka, późnośredniowieczna

506 27-32/44 Jęczniki Wiel. osada kultura łużycka

507 27-32/45 Jęczniki Wiel. osada wczesnośredniowieczna, nowożytność

508 27-32/46 Jęczniki Wiel. osada kultura łużycka, wczesnośredniowieczna

509 27-32/47 Jęczniki Wiel. osada wczesnośredniowieczna

510 27-32/48 Jęczniki Wiel. osada kultura łużycka, wczesnośredniowieczna

511 27-32/49 Jęczniki Wiel. osada późnośredniowieczna/nowożytność

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 60

LP AZP Miejscowość Funkcja Chronologia 512 27-32/50 Jęczniki Wiel. osada wczesnośredniowieczna 513 27-32/51 Jęczniki Wiel. osada kultura łużycka

514 27-32/52 Jęczniki Wiel. osada kultura łużycka, wczesnośredniowieczna

515 27-32/53 Płonica osada kultura pomorska 516 27-32/54 Płonica osada wczesnośredniowieczna 517 27-32/55 Płonica osada kultura wielbarska 518 27-32/56 Płonica osada ślad osadniczy? wczesnośredniowieczna, 519 27-32/58 Płonica osada późnośredniowieczna 520 27-32/59 Płonica osada kultura wielbarska 521 27-32/60 Płonica osada wczesnośredniowieczna schyłk. neolit/wczesny brąz, 522 27-32/61 Płonica osada wczesnośredniowieczna, późnośredniowieczna/nowożytność 523 27-32/62 Płonica osada kultura łużycka schyłkowy neolit/wczesny brąz, 524 27-32/63 Płonica osada późnośredniowieczna/nowożytność 525 27-32/64 Płonica osada schyłkowy neolit/wczesny brąz 526 27-32/65 Płonica osada późnośredniowieczna 527 27-32/66 Płonica osada schyłkowy neolit/wczesny brąz

schyłkowy neolit/wczesny brąz, kultura 528 27-32/67 Płonica osada pomorska, wczesnośredniowieczna, nowożytność

529 27-32/68 Bukowo osada nowożytna 530 27-32/69 Bukowo osada wczesnośredniowieczna 531 27-32/70 Bukowo osada kultura łużycka 532 27-32/71 Bukowo osada ślad osadniczy? 533 27-32/72 Bukowo osada wczesnośredniowieczna 534 27-32/73 Bukowo osada wczesnośredniowieczna 535 27-32/74 Wierzchowo osada kultura wielbarska schyłk. neolit/wczesny brąz, kultura łużycka, 536 27-32/75 Wierzchowo osada wczesnośredniowieczna, późnośredniowieczna, nowożytność wczesnośredniowieczna, 537 27-32/76 Wierzchowo osada późnośredniowieczna

kultura łużycka, wczesnośredniowieczna, 538 27-32/77 Wierzchowo osada nowożytność

539 27-32/78 Wierzchowo osada kultura wielbarska, wczesnośredniowieczna

540 27-32/79 Wierzchowo osada kultura łużycka wczesnośredniowieczna, 541 27-32/80 Wierzchowo osada późnośredniowieczna, nowożytność 542 27-32/81 Wierzchowo osada kultura łużycka, nowożytność 543 27-32/82 Wierzchowo osada ślad osadniczy?

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 61

LP AZP Miejscowość Funkcja Chronologia 544 27-32/83 Wierzchowo osada wczesnośredniowieczna 545 27-32/84 Wierzchowo osada późnośredniowieczna/nowożytność 546 27-32/85 Wierzchowo osada kultura łużycka, nowożytność 547 27-32/86 Wierzchowo osada nowożytność 548 27-32/87 Wierzchowo osada późnośredniowieczna/nowożytność 549 27-32/88 Wierzchowo osada nowożytność

550 27-32/89 Wierzchowo osada schyłk. neolit/wczesny brąz, kultura łużycka

551 27-32/90 Wierzchowo osada nowożytna 552 27-32/91 Wierzchowo osada kultura łużycka wczesnośredniowieczna, 553 27-32/92 Wierzchowo osada późnośredniowieczna/nowożytność 554 27-32/93 Wierzchowo osada późnośredniowieczna/nowożytność 555 27-32/94 Wierzchowo osada późnośredniowieczna/nowożytność 556 27-32/95 Wierzchowo osada kultura łużycka, nowożytność 557 27-32/96 Wierzchowo osada wczesnośredniowieczna 558 27-32/97 Wierzchowo osada nowożytna 559 27-32/98 Wierzchowo osada nowożytna 560 27-32/99 Wierzchowo osada nowożytna wczesnośredniowieczna, 561 27-32/100 Wierzchowo osada późnośredniowieczna/nowożytność 562 27-32/101 Wierzchowo osada nowożytna 563 27-32/102 Wierzchowo osada nowożytna 564 27-32/103 Wierzchowo osada późnośredniowieczna/nowożytność 565 27-32/104 Wierzchowo osada wczesnośredniowieczna 566 27-32/105 Wierzchowo osada nowożytna wczesnośredniowieczna, 567 27-32/106 Wierzchowo osada późnośredniowieczna kultura pucharów lejkowatych, łużycka, 568 27-32/107 Wierzchowo osada wczesnośredniowieczna, 569 27-32/108 Wierzchowo osada kultura amfor kulistych, łużycka 570 27-32/109 Wierzchowo osada późnośredniowieczna 571 27-32/110 Wierzchowo osada późnośredniowieczna wczesnośredniowieczna, 572 27-32/111 Wierzchowo osada późnośredniowieczna 573 27-32/112 Wierzchowo osada wczesnośredniowieczna, nowożytność

574 27-32/113 Wierzchowo osada wczesnośredniowieczna

575 27-32/114 Wierzchowo osada kultura łużycka, wczesnośredniowieczna schyłk. neolit/wczesny brąz, kultura łużycka, 576 27-32/115 Wierzchowo osada nowożytność kultura pucharów lejkowatych, łużycka, 577 27-32/116 Wierzchowo osada wczesnośredniowieczna

schyłk. neolit/wczesny brąz, kultura łużycka, 578 27-32/117 Wierzchowo osada wielbarska, wczesnośredniowieczna

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 62

LP AZP Miejscowość Funkcja Chronologia schyłk. neolit/wczesny brąz, kultura łużycka, 579 27-32/118 Wierzchowo osada wielbarska, nowożytność 580 27-32/119 Wierzchowo osada kultura łużycka 581 27-32/120 Wierzchowo osada kultura łużycka, nowożytność 582 27-32/121 Wierzchowo osada kultura łużycka 583 27-32/122 Wierzchowo osada wczesnośredniowieczna schyłk. neolit/wczesny brąz, kultura łużycka, 584 27-32/123 Wierzchowo osada kultura amfor kulistych 585 27-32/124 Wierzchowo osada wczesnośredniowieczna, nowożytność

586 27-32/125 Wierzchowo osada wczesnośredniowieczna

kultura łużycka, wczesnośredniowieczna, 587 27-32/126 Wierzchowo osada późnośredniowieczna/nowożytność

588 27-32/127 Wierzchowo osada kultura wielbarska, nowożytność 589 27-33/1 Jęczniki Wiel. osada kultura łużycka 590 27-33/2 Jęczniki Wiel. osada wczesnośredniowieczna 591 27-33/3 Jęczniki Wiel. osada wczesnośredniowieczna f. D-e schyłk. neolit/wczesny brąz, 592 27-33/4 Jęczniki Wiel. osada wczesnośredniowieczna 593 27-33/5 Jęczniki Wiel. osada wczesnośredniowieczna wczesnośredniowieczna, 594 27-33/6 Jęczniki Wiel. osada późnośredniowieczna 595 27-33/7 Jęczniki Wiel. osada wczesnośredniowieczna 596 27-33/8 Jęczniki Wiel. osada kultura oksywska, nowożytność 597 27-33/9 Jęczniki Wiel. osada wczesnośredniowieczna 598 27-33/10 Jęczniki Wiel. osada kultura łużycka 599 27-33/11 Jęczniki Wiel. osada wczesnośredniowieczna 600 27-33/12 Jęczniki Wiel. osada kultura łużycka 601 27-33/13 Jęczniki Wiel. osada wczesnośredniowieczna

602 27-33/14 Wierzchowo osada kultura łużycka, późnośredniowieczna

schyłk. neolit/wczesny brąz, 603 27-33/15 Wierzchowo osada wczesnośredniowieczna, późnośredniowieczna 604 28-31/1 Mosiny osada kultura wielbarska

605 28-32/1 Bukowo osada wczesnośredniowieczna, nowożytność

606 28-32/2 Bukowo osada kultura łużycka 607 28-32/3 Bukowo osada kultura łużycka, wielbarska 608 28-32/4 Bukowo osada nowożytna 609 28-32/5 Bukowo osada schyłk. neolit?, nowożytność 610 28-32/6 Bukowo osada późnośredniowieczna 611 28-32/7 Bukowo osada kultura łużycka wczesnośredniowieczna, 612 28-32/8 Bukowo osada późnośredniowieczna/nowożytność 613 28-32/9 Bukowo osada kultura łużycka

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 63

LP AZP Miejscowość Funkcja Chronologia 614 28-32/10 Bukowo osada wczesnośredniowieczna 615 28-32/11 Bukowo osada wczesnośredniowieczna 616 28-32/12 Bukowo osada wczesnośredniowieczna 617 28-32/13 Mosiny osada wczesnośredniowieczna

618 28-32/14 Mosiny osada kultura łużycka, wielbarska, nowożytność

5.2.4. Zabytki ruchome

Wszystkie obiekty ruchome wpisane do rejestru jak i ujęte w wojewódzkiej ewidencji zabytków gminy Człuchów znajdują się w najstarszych obiektach sakralnych. Przeważają zabytki powstałe w okresie baroku, głównie w XVIII wieku. Najstarsze obiekty są zachowane w miejscowości Biskupnica w kościele pw. Podwyższenia Krzyża, są to dwa dzwony pochodzące z XV wieku oraz z 1501 roku, utrzymane w stylu gotyckim. Z przełomu wieku XV i XVI, również utrzymane w stylu gotyckim są rzeźby polichromowane, znajdujące się w kościele parafialnym w Dębnicy.

Częstym zjawiskiem w okresie baroku było malowanie stropów/sklepień budynków sakralnych. Nie inaczej rzecz miała się na terenie gminy Człuchów. Do dziś zachowały się takie malowidła w Polnicy w kościele pw. Trójcy Świętej, co ciekawe jest to malowidło temperowe z XVII wieku, barokowe, oraz w również w Polnicy w kościele pw. św. Józefa. Malowidło w tym ostatnim kościele ma naśladować pseudo kasetony. Oba malowidła utrzymane w dość prowincjonalnych charakterze.

Szczególnie odznacza się złotnictwo i ludwisarstwo. Zachowała się duża liczba tego typu zabytków. Dzwony stanowią przykłady najstarszych zabytków w gminie. Znane jest imie jednego z odlewających dzwon w Krępsku w kościele pw. Św. Jakuba Apostoła był to Dawid Bieck, odlał on dzwon w 1743 r.

Szczególnie niekorzystne dla zabytków ruchomych na terenie gminy Człuchów jest naprawianie zabytków przez właścicieli obiektów bez uzgodnień z konserwatorem. Co przyczyniło się do zubożenia wartości artystycznej niektórych dzieł.

Na terenie gminy Człuchów zlokalizowane są następujące zabytki ruchome objęte rejestrem zabytków stanowiące wyposażenie obiektów sakralnych:

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 64

Numer Miejsce Data Lp. Miejscowość Obiekt Autor Technika rejestru Data wpisu przechowywania powstania/styl B

Koś. Parafialny 15/16w. późny Rzeźbione Dębnica rzym.-kat. Pw. Św. rzeźby 16 02-08-1967 1. gotyk polichromowane Krzyża

Koś. Parafialny Wyposażenie Polnica rzym.-kat. Pw. 31 10-03-1971 2. kościoła Trójcy Świętej

Koś. Parafialny 17 w. Malowidła na Malowane Polnica rzym.-kat. Pw. 31 10-03-1971 3. stropie temperą Trójcy Świętej barok

Koś. Parafialny Malowidło na 18 w. Malowane Polnica rzym.-kat. Pw. stropie: św. 31 10-03-1971 4. temperą Trójcy Świętej Stanisław Bp. barok

Koś. Parafialny I poł. 18 w. Polnica rzym.-kat. Pw. Ołtarz główny polichromowane 31 10-03-1971 5. Trójcy Świętej rokoko

Koś. Parafialny Poł. 17 w. Polnica rzym.-kat. Pw. Chrzcielnica polichromowana 31 10-03-1971 6. Trójcy Świętej barok

Koś. Parafialny Polnica rzym.-kat. Pw. ambona 18 w. polichromowana 31 10-03-1971 7. Trójcy Świętej

Koś. Parafialny Drzwi do Polnica rzym.-kat. Pw. 18. 31 10-03-1971 8. kruchty płn. Trójcy Świętej

Koś. Parafialny 18 w. Złotnictwo - Polnica rzym.-kat. Pw. 31 10-03-1971 9. pacyfikał Trójcy Świętej barok

Koś. Parafialny 1643 r. Ludwisarstwo Polnica rzym.-kat. Pw. 31 10-03-1971 10. - dzwon Trójcy Świętej barok

Kowalstwo Koś. Parafialny artystyczne - Polnica rzym.-kat. Pw. 17 w. kute 31 10-03-1971 11. Kurek z Trójcy Świętej chorągiewką

Koś. Filialny Rzym.-kat. Pw. Wyposażenie Krępsk 153 15-03-1975 12. Św. Jakuba kościoła Apostoła

Koś. Filialny Krępsk Ołtarz główny 18 w. 153 15-03-1975 13. Rzym.-kat. Pw. Św. Jakuba

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 65

Numer Miejsce Data Lp. Miejscowość Obiekt Autor Technika rejestru Data wpisu przechowywania powstania/styl B

Apostoła barok

Koś. Filialny Obraz św. Poł. 18 w. Rzym.-kat. Pw. Mikołaja z Krępsk Malowany olejno 153 15-03-1975 14. Św. Jakuba ołtarza barok Apostoła głównego

Koś. Filialny Antepedium I ćw. 18 w. Rzym.-kat. Pw. kurdybanowe Krępsk 153 15-03-1975 15. Św. Jakuba ołtarza Barok Apostoła bocznego płn.

Koś. Filialny 17 w. Rzym.-kat. Pw. Krępsk ambona 153 15-03-1975 16. Św. Jakuba barok Apostoła

Koś. Filialny 18 w. Rzym.-kat. Pw. Krępsk chrzcielnica 153 15-03-1975 17. Św. Jakuba barok Apostoła

Koś. Filialny Rzym.-kat. Pw. Krępsk Belka tęczowa 153 15-03-1975 18. Św. Jakuba Apostoła

Koś. Filialny Rzeźba św. II poł. 18 w. Rzym.-kat. Pw. Krępsk Jakuba z belki 153 15-03-1975 19. Św. Jakuba tęczowej Barok Apostoła

Koś. Filialny Rzym.-kat. Pw. Krępsk krucyfiks 19 w. 153 15-03-1975 20. Św. Jakuba Apostoła

Koś. Filialny 18 w. Rzym.-kat. Pw. Złotnictwo - Krępsk 153 15-03-1975 21. Św. Jakuba ampułka Barok Apostoła

Koś. Filialny 1756 Rzym.-kat. Pw. Złotnictwo – Krępsk odlew 153 15-03-1975 22. Św. Jakuba świeczniki barok Apostoła

Koś. Filialny 1756 Rzym.-kat. Pw. Złotnictwo – Krępsk odlew 153 15-03-1975 23. Św. Jakuba świeczniki barok Apostoła

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 66

Numer Miejsce Data Lp. Miejscowość Obiekt Autor Technika rejestru Data wpisu przechowywania powstania/styl B

Koś. Filialny 1743 r. Rzym.-kat. Pw. Ludwisarstwo Dawid Krępsk 153 15-03-1975 24. Św. Jakuba - dzwon Bieck Barok Apostoła

Koś. Filialny II poł. 18 w. Rzym.-kat. Pw. Empora Krępsk 153 15-03-1975 25. Św. Jakuba organowa barok Apostoła

Koś. Filialny 18 w. Rzym.-kat. Pw. Rzeźba Krępsk 153 15-03-1975 26. Św. Jakuba krucyfiks Barok Apostoła

Koś. Filialny Złotnictwo – Rzym.-kat. Pw. Krępsk naczynia na 18 w. odlew 153 15-03-1975 27. Św. Jakuba oleje Apostoła

Koś. Filialny Rzym.-kat. Pw. Złotnictwo - Krępsk 18 i 19 w. kuta 153 15-03-1975 28. Św. Jakuba dzbanuszek Apostoła

Koś. Filialny Złotnictwo – Rzym.-kat. Pw. Krępsk kociołek na 18 i 19 w. 153 15-03-1975 29. Św. Jakuba wodę Apostoła

Koś. Filialny Złotnictwo – Rzym.-kat. Pw. Krępsk kociołek na Pocz. 19 w. 153 15-03-1975 30. Św. Jakuba wodę Apostoła

Koś. Filialny 18 w. Rzym.-kat. Pw. Złotnictwo - Krępsk odlew 153 15-03-1975 31. Św. Jakuba świecznik Późny barok Apostoła

Koś. Filialny Kamień przy Rzym.-kat. Pw. furtce w Krępsk 1827 r. 153 15-03-1975 32. Św. Jakuba murze Apostoła kościelnym

Koś. Filialny Rzym. – kat. Pw. Wyposażenie Biskupnica 154 15-03-1975 33. Podwyższenia kościoła Krzyża

Koś. Filialny Rzym. Ołtarz główny: Biskupnica II poł. 18 w. 154 15-03-1975 34. – kat. Pw. ukrzyżowanie Podwyższenia

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 67

Numer Miejsce Data Lp. Miejscowość Obiekt Autor Technika rejestru Data wpisu przechowywania powstania/styl B

Krzyża rokoko

Koś. Filialny Rzym. 1501 – kat. Pw. Ludwisarstwo Biskupnica 154 15-03-1975 35. Podwyższenia - dzwon gotyk Krzyża

Koś. Filialny Rzym. 15 w. – kat. Pw. Ludwisarstwo Biskupnica 154 15-03-1975 36. Podwyższenia - dzwon gotyk Krzyża

Koś. Filialny Rzym. 18 w. – kat. Pw. Biskupnica ambona 154 15-03-1975 37. Podwyższenia Barok Krzyża

Koś. Filialny Rzym. 19 w. – kat. Pw. Złotnictwo - Biskupnica 154 15-03-1975 38. Podwyższenia świeczniki Neobarok Krzyża

Koś. Filialny Rzym. Złotnictwo – – kat. Pw. Biskupnica naczynie na 19 w. 154 15-03-1975 39. Podwyższenia wodę Krzyża

Koś. Filialny Rzym. 18 w. – kat. Pw. Złotnictwo – Biskupnica odlew 154 15-03-1975 40. Podwyższenia taca chrzcielna barok Krzyża

Koś. Filialny Rzym. 18 w. – kat. Pw. Biskupnica empora 154 15-03-1975 41. Podwyższenia barok Krzyża

Koś. Filialny Rzym. – kat. Pw. Biskupnica ławy II poł 18 w. 154 15-03-1975 42. Podwyższenia Krzyża

Koś. Filialny Rzym. Obraz – kat. Pw. Ukrzyżowanie Biskupnica 19 w. Malowany olejem 154 15-03-1975 43. Podwyższenia z ołtarza Krzyża głównego

Koś. Filialny Rzym. – kat. Pw. Rzeźba Biskupnica 18 w. Rzeźbiony 154 15-03-1975 44. Podwyższenia krucyfiks Krzyża

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 68

Numer Miejsce Data Lp. Miejscowość Obiekt Autor Technika rejestru Data wpisu przechowywania powstania/styl B

Koś. Filialny Rzym. 18 i 19 w. – kat. Pw. Rzeźba Biskupnica 154 15-03-1975 45. Podwyższenia krucyfiks Barok Krzyża

Koś. Filialny Rzym. 18 w. – kat. Pw. Rzeźba Biskupnica 154 15-03-1975 46. Podwyższenia krucyfiks rokoko Krzyża

Koś. Filialny Rzym. 17 w. – kat. Pw. Złotnictwo – Biskupnica 154 15-03-1975 47. Podwyższenia kielich mszalny barok Krzyża

Koś. Filialny Rzym. 1850 – kat. Pw. Ludwisarstwo Biskupnica 154 15-03-1975 48. Podwyższenia - dzwon klasycyzm Krzyża

Koś. Filialny Rzym. 1850 – kat. Pw. Ludwisarstwo Biskupnica 154 15-03-1975 49. Podwyższenia - dzwon klasycyzm Krzyża

Koś. Filialny Wyposażenie Kiełpin Rzym.-kat. Pw. 287 25-03-2003 50. kościoła Św. Andrzeja

Ołtarz z obrazami: Koś. Filialny Męczeństwo Kiełpin Rzym.-kat. Pw. Poł. 18 w. 287 25-03-2003 51. św. Andrzeja, Św. Andrzeja św. Piotr, św. Paweł

Koś. Filialny Kiełpin Rzym.-kat. Pw. ambona II poł. 18 w. 287 25-03-2003 52. Św. Andrzeja

Koś. Filialny Kiełpin Rzym.-kat. Pw. konfesjonał I poł 19 w. 287 25-03-2003 53. Św. Andrzeja

Koś. Filialny Rzeźba – Kiełpin Rzym.-kat. Pw. krucyfiks II poł. 19 w. 287 25-03-2003 54. Św. Andrzeja ołtarzowy

Koś. Filialny Kiełpin Rzym.-kat. Pw. ławki II poł. 18 w. 287 25-03-2003 55. Św. Andrzeja

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 69

Numer Miejsce Data Lp. Miejscowość Obiekt Autor Technika rejestru Data wpisu przechowywania powstania/styl B

Koś. Filialny Ludwisarstwo Kiełpin Rzym.-kat. Pw. 1566 r. odlew 287 25-03-2003 56. - dzwon Św. Andrzeja

Koś. Filialny II poł 18 w. Drewno rzeźbione Kiełpin Rzym.-kat. Pw. chrzcielnica 287 14-01-2014 57. polichromowane Św. Andrzeja barok

Koś. Filialny I poł 18 w. Kiełpin Rzym.-kat. Pw. kielich Techniki złotnicze 287 14-01-2014 58. Św. Andrzeja barok

Strop kolebkowy, Koś. Filialny 1912 r. pseudo Drewno Polnica rzym.-kat. Pw. Św. 349 10.06.2013 59. kasetonowy z polichromowane Józefa neobarok dekoracją malarską

Koś. Filialny Empora z 1912 r. Drewno Polnica rzym.-kat. Pw. Św. dekoracją 349 10.06.2013 60. polichromowane Józefa malarską neobarok

Dekoracja malarska w kolebce Koś. Filialny prezbiterium, 1912 r. Malarstwo Polnica rzym.-kat. Pw. Św. w pasie gurtu, 349 10.06.2013 61. ścienne Józefa w niszach oraz neobarok na ścianie tarczowej prezbiterium

Koś. Filialny Witraże w Polnica rzym.-kat. Pw. Św. prezbiterium 1912 r. 349 10.06.2013 62. Józefa (2 szt.)

Koś. Filialny Ławki w nawie 1912 r. Drewno rzeźbione Polnica rzym.-kat. Pw. Św. oraz na 349 10.06.2013 63. polichromowane Józefa emporze neobarok

Koś. Filialny Drzwi główne Drewno rzeźbione Polnica rzym.-kat. Pw. Św. 1912 r. 349 10.06.2013 64. zewnętrzne polichromowane Józefa

Koś. Filialny Drzwi Drewno rzeźbione Polnica rzym.-kat. Pw. Św. wewnętrzne 1912 r 349 10.06.2013 65. polichromowane Józefa do nawy

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 70

Poniższa tabela przedstawia obiekty ujęte w Wojewódzkiej Ewidencji Zabytków:

Miejscowość Obiekt i czas powstania

Barkowo Wyposażenie kościoła:

Kościół fil.pw. świętej Trójcy Ołtarz główny – 1907 r.

Ambona – ok 1907 r.

Świecznik korpusowy – przed 1906 r.

Świecznik korpusowy – ok 1907 r.

Witraż „Chrystus Pantokrator” – 1907 r.

Witraż – 1907 r.

Kociołek – II poł. XIX w.

Drzwi główne – ok 1907 r.

Drzwi boczne – ok 1907 r.

Biskupnica Wyposażenie kościoła:

Kościół fil. Pw. Podwyższenia Krzyża Świętego świecznik – poł XIX w.

Chrząstkowo Wyposażenie kościoła:

Kościół paraf. Pw. Nawiedzenia NMP Świecznik (2szt)

Kadzielnica – XIX/XX w.

Naczynie na kadzidło – XIX/XX w.

Dzwon – 1850 r.

Kiełpin Wyposażenie kościoła:

Kościół fil. Pw. Św Andrzeja Krucyfiks – XX w.

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 71

Miejscowość Obiekt i czas powstania

Krucyfiks ołtarzowy – poł. XIX w.

Lichtarze – poł. XVIII w.

Lichtarze – 1742 r.

Świeczniki – poł. XVIII w.

Kociołek na wodę – XIX w.

Kur na kościele – XVIII w.

Krępsk Wyposażenie kościoła

Kościół fil. Św. Jakuba Empora organowa – II poł XVIII w.

Kamień przy furcie w murze kościelnym – 1827 r.

Mosiny Wyposażenie kościoła

Kościół pw. Wszystkich św. Ołtarz główny – 1848 r.

Ambona z emporą – poł XIX w.

Empora organowa – poł. XIX w.

Lichtarze (2) – k. XVIII w.

Lichtarze (2) – k. XVIII w.

Kur na dachu kościoła – XIX w.

Polnica Wyposażenie kościoła

Kościół paraf. Pw. Św. Trójcy Ławy – XVIII w.

Konfesjonał – XVIII w.

Konfesjonał

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 72

Miejscowość Obiekt i czas powstania

Patera – XVIII w.

Rychnowy Wyposażenie kościoła

Kościół – fil. Pw. Trójcy Krucyfiks ołtarzowy – ok. 1850 r.

Lichtarze (2) – XIX w.

Lichtarze (2) – XIX w.

5.2.5. Dziedzictwo niematerialne

W rozumieniu Konwencji UNESCO, której tekst został przyjęty na 32 sesji w październiku 2003r., dziedzictwo niematerialne to zwyczaje, przekaz ustny, wiedza i umiejętności oraz związane z nimi przedmioty i przestrzeń kulturowa, które są uznane za część własnego dziedzictwa przez daną wspólnotę, grupę lub jednostki. Dla danej społeczności dziedzictwo niematerialne jest źródłem poczucia tożsamości i ciągłości.

Dziedzictwo niematerialne w rozumieniu Konwencji UNESCO obejmuje:

 Tradycje i przekazy ustne, w tym język jako nośnik niematerialnego dziedzictwa kulturowego;  Sztuki widowiskowe;  Zwyczaje, rytuały i obrzędy świąteczne;  Wiedzę i praktyki dotyczące przyrody i wszechświata;  Umiejętności związane z rzemiosłem tradycyjnym.

Na terenie gminy nie zachowały się istotne przykłady dziedzictwa niematerialnego. Jednak można zaobserwować ciekawe przykłady zaangażowania mieszkańców w ochronę lokalnych tradycji. Przykłady:

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 73

 Stowarzyszenie Rozwoju Gminy Człuchów, mające w swoich celach wypisaną walką o ochronę dziedzictwa kulturowego i promocje gminy. Stowarzyszenie ma na swoim koncie liczne udane projekty;  Pomniki na terenie gminy świadczące o jej historii;  Kapliczki przydrożne;  Działalność gminnych bibliotek.

5.3 Zabytki objęte prawnymi formami ochrony

5.3.1 Zabytki nieruchome w wojewódzkim rejestrze zabytków

Lp. Miejscowość Obiekt Datowanie Nr rejestru/ Data wpisu Kościół filialny p.w. św. Trójcy wraz z 1 Barkowo częścią działki w granicach obrysu 1907 r. nr rej.: A - 1819 z 29.11.2007 budowli

2 Brzeźno chałupa podcieniowa nr 16 1800 r. nr rej.: A - 385 z 20.12.1965

Kościół parafiny pw. Św. Krzyża wraz z 1894 r., wieża 3 Dębnica nr rej.: A - 1831 z 5.06.2008 otoczeniem i cmentarzem drew., XVIII w. Kościół filialny p.w. Nawiedzenia NMP 4 Ględowo XV w., XVIII w. nr rej.: A - 98 z 21.02.1959 wraz z otoczeniem i cmentarzem 5 Kiełpin Kościół filialny pw. św. Andrzeja k. XVIII w. nr rej.: A - 90 z 13.05.1958 Kościół filialny p.w. Św. Jakuba 6 Krępsk Apostoła wraz z otoczeniem i XVIII w. nr rej.: A - 101 z 21.02.1959 cmentarzem Kościół parafialny p.w. Św. Trójcy wraz 7 Polnica XVIII w. nr rej.: A - 91 z 13.05.1958 z otoczeniem i cmentarzem 8 Stołczno park poł. XIX w. nr rej.: A - 1819 z 29.11.2007

5.4 Zabytki w Gminnej Ewidencji Zabytków

5.4.1 Gminna Ewidencja Zabytków Gminy Człuchów

Nowelizacja ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 18 marca 2010 r., która weszła w życie 5 czerwca 2010 r., wzmocniła rolę gminnej ewidencji zabytków, czyniąc z niej źródło prawa miejscowego. Do art. 19 dodano ust.1a wskazujący zabytki, których ochrona musi być bezwarunkowo uwzględniona w decyzjach o ustaleniu inwestycji celu publicznego, decyzjach o warunkach zabudowy, decyzjach o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzjach o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej oraz decyzjach o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego. Są to zabytki

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 74 wpisane do rejestru wraz z ich otoczeniem oraz zabytki nieruchome, znajdujące się w gminnej ewidencji zabytków.

Zgodnie z ustawą o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. (t.j. Dz.U. 2014 poz. 1446) oraz Rozporządzeniem Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 26 maja 2011 r., w sprawie prowadzenia rejestru zabytków krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków oraz krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem (Dz. U. nr 113, poz. 661), jest prowadzona w formie zbioru kart adresowych zabytków nieruchomych z terenu gminy.

Poniższa tabela przedstawia wykaz zabytków ujętych w gminnej ewidencji zabytków wraz z weryfikacją. Dla obiektów, przy których widnieje informacja „nie istnieje” nie sporządzano kart adresowych, tym samym nie włączono ich do gminnej ewidencji zabytków. Stan techniczny każdego z obiektów przedstawiony został na rewersie karty adresowej.

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 75

Gminna ewidencja zabytków Gminy Człuchów

Lp. Miejscowość Nr Obiekt Datowanie Uwagi Rejestr: 385 1. Brzeźno 16 chata 1800 r. Data: 20.12.1965 Kościół parafialny p.w. Św. Trójcy Rejestr: 91 2. Polnica XVIII w. wraz z otoczeniem i cmentarzem Data: 13.05.1958 Rejestr: 90 3. Kiełpin kościół filialny pw. św. Andrzeja k. XVIII w. Data: 13.05.1958 kościół filialny p.w. Nawiedzenia Rejestr: 98 4. Ględowo NMP wraz z otoczeniem i XV w., XVIII w. Data: 21.02.1959 cmentarzem kościół filialny p.w. św. Trójcy Rejestr: 1819 5. Barkowo wraz z częścią działki w granicach 1907 r. Data: 29.11.2007 obrysu budowli kościół parafiny pw. Św. Krzyża Rejestr: 1831 6. Dębnica 1894 r., wieża drewniana., XVIII w. wraz z otoczeniem i cmentarzem Data: 5.06.2008 Rejestr: 1593 7. Stołczno park poł. XIX w. Data: 23.04.1996 kościół filialny p.w. Św. Jakuba Rejestr: 101 8. Krępsk 30 Apostoła wraz z otoczeniem i XVIII w. Data: 21.02.1959 cmentarzem Barkowo zagroda młynarska

9. Barkowo młyn pocz. XX w.

10. Barkowo 50 dom młynarza pocz. XX w. 11. Barkowo chlewik i magazyn zbożowy pocz. XX w.

12. Barkowo garaż pocz. XX w.

13. Barkowo 21 budynek mieszkalny 2 poł. XIX w.

14. Barkowo 26 budynek mieszkalny poł XIX w. 15. Barkowo 37 dom k. XIX w. 16. Barkowo 38 dom k. XIX w. 17. Biskupnica 11 dom pocz. XX w. 18. Biskupnica kościół fil. pw. Krzyża Św. 1885 r.

19. Biskupnica 30 budynek mieszkalny 2 poł. XIX w. 20. Biskupnica 43 dom pocz. XX w. 21. Biskupnica 44 dom pocz. XX w. 22. Brzeźno 42 dom pracowników folwarcznych pocz. XX w. 23. Brzeźno obora 1 ćw. XX w.

24. Brzeźno budynek gospodarczy 1 1 ćw. XX w.

25. Brzeźno transformator 1 ćw. XX w.

26. Brzeźno stodoła 1944 r.

27. Brzeźno magazyn zbożowy 1912 r.

Bukowo zespół folwarczny 1900-1930

28. Bukowo chlew 1908 r.

29. Bukowo 2 dom 1920 r. 30. Bukowo 2 chlewik 1 ćw. XX w. 31. Bukowo 5/7 dom 32. Bukowo 5/7 chlewik 1 ćw. XX w. 33. Bukowo budynek gospodarczy 1913 r.

34. Chrząstowo 4 dom pocz. XX w.

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 76

Lp. Miejscowość Nr Obiekt Datowanie Uwagi 35. Chrząstowo 21 dom pocz. XX w. 36. Chrząstowo 26 dom pocz. XX w. 37. Chrząstowo 44 dom pocz. XX w. 46 a i 38. Chrząstowo dom pocz. XX w. b 39. Chrząstowo 48 dom koniec XIX w. 40. Dębnica 13 dom koniec XIX w.

41. Dębnica 17 budynek mieszkalny pocz. XIX w.

42. Dębnica 22 budynek mieszkalny pocz. XX w. 43. Dębnica 28 dom . pocz. XX w. 44. Dębnica 30 budynek gospodarczy k. XIX w. 45. Dębnica 42 budynek mieszkalny 2 poł. XIX w. 46. Ględowo 9 budynek mieszkalny 1 pol. XIX w. 47. Ględowo 21 dom pocz. XX w. dawny spichlerz ob. Bud. 48. Ględowo ??? XIX/XX w. Mieszkalny 49. Ględowo 22 dom pocz. XX w. 50. Ględowo 23 dom pocz. XX w. 51. Jaromierz 7 dom 1910 r. ok. Jęczniki zespół folwarczny pocz. XX w. Male Jęczniki wielofunkcyjny budynek 52. pocz. XX w. Male gospodarczy Jęczniki 53. magazyn zbożowy pocz. XX w. Male 54. Jęczniki Wlk. 13 dom k. XIX w. Kiełpin zespół folwarczny 1900-1938 r.

55. Kiełpin pałac 1907 r.?

zespół domów pracowników 56. Kiełpin folwarcznych 57. Kiełpin 16 dom I ćw. XX w. 58. Kiełpin 16 chlewik I ćw. XX w. 59. Kiełpin 19 dom I ćw. XX w. 60. Kiełpin obora 1915 r.

61. Kiełpin transformator pocz. XX w.

Kiełpinek zespół folwarczny pow. XX w.

62. Kiełpinek pałac pocz. XX w.

63. Kiełpinek 3 dom k. XIX w. 64. Kiełpinek 4 dom k. XIX w. 65. Kiełpinek 11 dom k. XIX w. 66. Kiełpinek lodownia pacz. XX w.

67. Krępsk 8 dom pocz. XX w. 68. Krępsk 13 dom pocz. XX w. 69. Krępsk 16 dom pocz. XX w. 70. Krępsk 22 dom pocz. XX w. 71. Krępsk 25 szkoła 1907 r. 72. Krępsk 27 budynek mieszkalny 2 poł XIX w. 73. Krępsk 27 budynek gospodarczy 2 pol. XIX w.

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 77

Lp. Miejscowość Nr Obiekt Datowanie Uwagi Krzyżanki zespół folwarczny I. 30. XX w.

74. Krzyżanki oficyna pocz. XX w.

75. Krzyżanki 5 dom pracowników folwarcznych k. XIX w. zespół domów pracowników 76. Kujanki 6, 8 folwarcznych chlewik koło domu nr 8 - budynek 77. Kujanki XIX/XX w. gospodarczy 78. Kujanki remiza XIX/XX w.

79. Kujanki transformator XIX/XX w.

kościół filialny pw. Wszystkich 80. Mosiny 1845-48 r. Świętych - 81. Polnica kościół p.w. św. Józefa 1 ćw. XX w., 1912 r.

dz dom przy skrzyżowaniu z 82. Polnica XIX/XX w. 428/1 cmentarzem 83. Polnica 13 dom 1906 r. 84. Polnica 14 dom ok. poł. XIX w. b. przedszkola z budynkiem 85. Polnica 29 XIX / XX w. gospodarczym 86. Polnica 60 dom pocz. XX w. 87. Rychnowy kościół parafialny pw. św. Trójcy 1901-1902 r.

88. Rychnowy 42 budynek mieszkalny 2 poł. XIX w. 89. Rychnowy 54 budynek mieszkalny 2 poł. XIX w. 90. Rychnowy 55 budynek mieszkalny poł. XIX w. Wierzchowo zespół folwarczny pocz. XX w.

91. Wierzchowo sześciorek 1891 r.

92. Wierzchowo kuźnia po. XX w.

kościół paraf. pw. Matki Bożej 93. Wierzchowo 1928-1930 r. Szkaplerzowej kościół fil. MB Wspomożenia 94. Wierzchowo I. 30. XX w- Wiernych 95. Barkowo cmentarz I

96. Barkowo cmentarz II

97. Barkowo cmentarz III

98. Barkówko cmentarz ewangelicki

99. Biskupnica cmentarz I

100. Biskupnica cmentarz II

101. Brzeźno cmentarz

102. Bukowo cmentarz

103. Chrząstowo cmentarz I

104. Chrząstowo cmentarz II

105. Chrząstowo cmentarz III

106. Chrząstówko cmentarz

107. Czarnoszyce cmentarz

108. Dębnica cmentarz I

109. Dębnica cmentarz II

110. Dębnica cmentarz III

111. Dobojewo cmentarz

112. Ględowo cmentarz I

113. Jaromierz cmentarz

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 78

Lp. Miejscowość Nr Obiekt Datowanie Uwagi 114. Jęczniki Male cmentarz

115. Jęczniki Wlk. cmentarz I

116. Jęczniki Wlk. cmentarz II

117. Jęczniki Wlk. cmentarz III

118. Jęczniki Wlk. cmentarz IV

119. Kiełpin cmentarz I

120. Kiełpin cmentarz II

121. Kiełpinek cmentarz

122. Kołdowo cmentarz

123. Krępsk cmentarz I

124. Krępsk cmentarz II

125. Kujanki cmentarz

126. Lipie cmentarz

127. Mąkowo cmentarz

128. Mosiny cmentarz I

129. Mosiny cmentarz II

130. Mosiny cmentarz III

131. Nieżywięć cmentarz

132. Polnica cmentarz I

133. Płonica cmentarz

134. Polniczka cmentarz

135. Rychnowy cmentarz

136. Sieroczyn cmentarz I

137. Stołczno cmentarz I

138. Stołczno cmentarz II

139. Wierzchowo cmentarz I

140. Wierzchowo cmentarz II

141. Wierzchowo cmentarz III

142. Bukowo park (dworski)

143. Dębnica park (dworski)

144. Kujanki park

145. Kiełpin park dworski

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 79

6 OCENA STANU DZIEDZICTWA KULTUROWEGO GMINY. ANALIZA SZANS i ZAGROŻEŃ.

Analizując stan krajobrazu kulturowego gminy Człuchów rozpoznano następujące czynniki determinujące jego dalszy rozwój:

Silne strony

 Duża ilość ciekawych architektonicznie i świadczących o historii gminy oraz regionu obiektów architektury sakralnej  Walory przyrodniczo-krajobrazowe gminy generujące ruch turystyczny.  Bliskość większego miasta – Człuchów, dostęp do zwiększonej ilości wydarzeń kulturalnych  Włączenie zabytków gminnych do programu szlaków tematycznych (Szlak Kaszubskich Kościołów Drewnianych)  Kapliczki przydrożne oraz pomniki  Dobrze opracowana i przedstawiona historia poszczególnych miejscowości gminy  Silna tożsamość kulturowa mieszkańców  Starania gminy Człuchów, aby miejsce powstania elektrowni wiatrowych nie ingerowało zbyt mocno w krajobraz przyrodniczy i kulturowy gminy. Świadczy to o szacunku do zachowanych dóbr. Wybrane miejsce nie narusza najważniejszych stanowisk archeologicznych  Dobra postawa gminy względem ochrony dziedzictwa kulturowego (gmina opracowała Gminy Program Opieki nad Zabytkami na lata 2009 – 2012)  Współpraca z innymi gminami w regionie

Słabe strony

 Niewystarczająca promocja gminy  Pogarszający się stan zabytkowych cmentarzy  Pogarszający się stan parków  Niewystarczający poziom rozwoju bazy turystycznej

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 80

 Postępujący zanik obiektów architektury folwarcznej, chłopskiej i ogólnowiejskiej  Zły stan cmentarzy

Szanse

 Możliwość rewaloryzacji zabytków z wykorzystaniem dotacji krajowych i unijnych  Rosnące zapotrzebowanie na turystykę, zwłaszcza rowerową  Stworzenie Gminnego Ośrodka Kultury  Opracowanie gminnej ewidencji zabytków  Udział w projekcie „Dziedzictwo i kultura małych ojczyzn- remont zabytkowych obiektów sakralnych w gminach Czarne, miejskiej Człuchów, wiejskiej Człuchów, Debrzno, Koczała, Rzeczenica i Przechlewo i wykorzystanie ich do celów kultury, edukacji i poprawy atrakcyjności turystycznej regionu”

Zagrożenia

 Trudny dostęp do zewnętrznych źródeł finansowania opieki nad zabytkami

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 81

7 ZAŁOŻENIA PROGRAMOWE

7.1. Priorytety

W toku analizy określono trzy priorytety realizacji Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami. Są to:

 Priorytet I Rewaloryzacja dziedzictwa kulturowego jako element rozwoju społeczno-gospodarczego gminy.  Priorytet II Badanie i dokumentacja dziedzictwa kulturowego oraz promocja i edukacja służąca budowaniu tożsamości lokalnej.  Priorytet III Ochrona i świadome kształtowanie krajobrazu kulturowego.

7.2. Kierunki działań i zadania

W ramach wymienionych priorytetów wytyczono kierunki działań i na tej podstawie wyodrębniono poszczególne zadania.

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 82

Priorytet I: Rewaloryzacja dziedzictwa kulturowego, jako element rozwoju społeczno-gospodarczego gminy Kierunki działań Zadania Wykonawca Źródła finansowania

Zahamowanie  Prowadzenie prac remontowo- Gmina Człuchów, Budżet gminy, procesu degradacji konserwatorskich przy Jednostki Gminne Dotacje unijne, zabytków obiektach zabytkowych Dotacje Urzędu i doprowadzenie do stanowiących własność gminy Marszałkowskiego poprawy stanu ich (w ramach opracowanego planu Województwa zachowania remontów) Pomorskiego,  Podejmowanie starań o Dotacje Pomorskiego uzyskanie środków Wojewódzkiego zewnętrznych na rewaloryzację Konserwatora zabytków Zabytków,  planowe, konsekwentne Dotacje Ministra i kompetentne realizowanie Kultury i Dziedzictwa zadań samorządowych Narodowego w zakresie ochrony zabytków  dbałość o zachowanie linii zabudowy niezależnie od ochrony pojedynczych, najcenniejszych budynków  powiadomienie właściciel obiektów zabytkowych (zwłaszcza ruchomych) aby przed każdą próbą remontu/naprawy konsultowali się z pomorskim wojewódzkim konserwatorem zabytków

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 83

Priorytet II: Badanie i dokumentacja dziedzictwa kulturowego oraz promocja i edukacja służąca budowaniu tożsamości lokalnej Kierunki działań Zadania Wykonawca Źródła finansowania

Zintegrowana  Konsekwentne egzekwowanie Gmina Budżet gminy ochrona dziedzictwa zapisów dotyczących działalności Człuchów kulturowego inwestycyjnej na obszarach objętych ochroną określonych w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego  opracowywanie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, szczególnie obszarów o dużym nasyceniu obiektami zabytkowymi

Rozszerzenie  wnioskowanie do wojewódzkiego Gmina Budżet gminy, ochrony dziedzictwa konserwatora zabytków o wpis do Człuchów, Dotacje unijne, kulturowego gminy rejestru zabytków jednostki Dotacje urzędu obiektów/obszarów z gminnej gminne Marszałkowskiego ewidencji zabytków i Województwa  Podejmowanie prób Pomorskiego, wyeksponowania turystycznego Dotacje Pomorskiego zabytków położonych na terenie Wojewódzkiego gminy Konserwatora  Podjęcie próby ochrony Zabytków, zachowanych zespołów Dotacje Ministra folwarcznych Kultury i Dziedzictwa  Podjęcie starań polepszenia stanu Narodowego. zachowania zabytków ruchomych, rozmowy z właścicielami zabytków dotyczące stanu zachowania obiektów i stworzenie wraz z nimi

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 84

planu uwzględniającego najpilniejsze potrzeby związane z konserwacją obiektów Priorytet III: Ochrona i świadome kształtowanie krajobrazu kulturowego Kierunki działań Zadania Wykonawca Źródła finansowania

Specjalistyczne  Prowadzenie monitoringu Gmina Człuchów, Budżet gminy rozpoznanie i weryfikacji obiektów jednostki gminne badawcze uwzględnionych w gminnej poszczególnych ewidencji zabytków obiektów, zespołów (z zastosowaniem komputerowej oraz obszarów bazy danych) zabytkowych  Zachęcenie studentów do związane uwzględniania w swych pracach z przygotowywanym dyplomowych tematyki związanej z lub realizowanym ochroną dziedzictwa kulturowego procesem gminy Człuchów (stypendia, inwestycyjnym publikacja pracy)

Szeroki dostęp do  udostępnienie informacji o Gmina Człuchów, Budżet gminy, informacji o zabytkach gminy w Internecie jednostki gminne Dotacje unijne dziedzictwie  Utworzenie gminnego systemu kulturowym gminy informacji i promocji (bazy danych) środowiska kulturowego opartego o stronę internetową.  opracowanie mapy zabytków gminy, jako atrakcyjnej graficznie formy promocji ułatwiającej dotarcie do wszystkich elementów dziedzictwa kulturowego

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 85

Edukacja  organizowanie imprez plenerowych Gmina Człuchów, Budżet gminy, i popularyzacja promujących gminny zasób jednostki gminne Dotacje unijne wiedzy o zabytków regionalnym  organizowanie (w siedzibie gminy, dziedzictwie świetlicach wiejskich, GOKu, kulturowym szkołach) wystaw, spotkań na temat historii regionu, dawnego i dzisiejszego krajobrazu kulturowego, zabytków  rozwijanie działalności wystawienniczej  organizowanie i wspieranie realizacji konkursów, wystaw i innych działań edukacyjnych  wydawanie i wspieranie publikacji (w tym opracowań historycznych, folderów promocyjnych, przewodników) poświęconych problematyce dziedzictwa kulturowego gminy  bieżące uzupełnianie księgozbioru biblioteki gminnej o publikacje na temat historii i zabytków województwa Pomorskiego  wykorzystanie walorów zabytkowych, kulturowych i przyrodniczych jako czynnika wpływającego na rozwój i promocję gminy  podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność przestrzeni gminy oraz zabytków

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 86

dla potrzeb edukacyjnych, społecznych i turystycznych;  zachęcanie mieszkańców do prowadzenia działalności agroturystycznej połączonej ze zwiedzaniem regionu;  wspieranie badań i dokumentacji dziedzictwa kulturowego gminy.  aktywna współpraca z regionalnymi mediami w celu promocji zabytków i upowszechnienia działań związanych z opieką nad zabytkami;  prowadzenie szlaków rowerowych przy odpowiednio oznakowanych obiektach niekoniecznie zabytkowych, ale istotnych ze względu na historię lub układ miejscowości;  rozpowszechnianie informacji o obiektach ujętych w Gminnej Ewidencji Zabytków  utworzenie strony internetowej poświęconej historii, tradycji i dziedzictwu kulturowemu

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 87

8 INSTRUMENTARIUM REALIZACJI PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI

Zadania określone w Gminnym Programie Opieki nad Zabytkami Gminy Człuchów będą wykonywane przy pomocy następujących instrumentów:

 Instrumentów prawnych – wynikających z przepisów ustawowych, obejmujących między innymi uchwalanie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, stref ochrony konserwatorskiej, wykonywanie decyzji administracyjnych wojewódzkiego konserwatora zabytków;  Instrumentów finansowych obejmujących między innymi finansowanie prac konserwatorskich, remontowych i archeologicznych, udzielanie dotacji na finansowanie prac konserwatorskich i restauratorskich, korzystanie z programów uwzględniających finansowanie z funduszy europejskich oraz dotacje, subwencje, dofinansowania dla właścicieli i posiadaczy obiektów zabytkowych;  Instrumentów koordynacji obejmujących między innymi realizacje zapisów dotyczących ochrony dziedzictwa kulturowego zapisanych w dokumentach strategicznych województwa pomorskiego;  Instrumentów społecznych obejmujących między innymi działania edukacyjne promocyjne, współdziałanie z organizacjami społecznymi;  Instrumentów kontrolnych obejmujących między innymi aktualizację gminnej ewidencji zabytków, monitoring stanu zagospodarowania przestrzennego oraz stanu zachowania dziedzictwa kulturowego.

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 88

9 ZASADY OCENY REALIZACJI PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI

Gminna Ewidencja Zabytków na ternie gminy Człuchów przygotowana została na podstawie art. 22 Ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o Ochronie Zabytków i Opiece nad Zabytkami. Z analizy obiektów wskazanych do wpisania do ewidencji i stanu władania nieruchomości (dane z ewidencji gruntów) wynika, że większość obiektów o wartościach zabytkowych stanowi własność prywatną. Obiekty kwalifikowane są do włączenia do tworzonej ewidencji na podstawie wartości estetycznych i stanu zachowania elementów zabytkowych. Wykonana została dokumentacja fotograficzna wszystkich wartościowych pod względem wartości artystycznej obiektów.

Gminny program opieki nad zabytkami gminy Człuchów, po zaopiniowaniu przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, zostanie przedstawiony Radzie Gminy w celu przyjęcia go uchwałą. Program został opracowany na okres czterech lat i stanowi dokument uzupełniający w stosunku do innych dokumentów planistycznych i aktów prawa miejscowego. Co dwa lata Wójt będzie sporządzał sprawozdania z realizacji zadań Programu i przedstawiał je Radzie Gminy.

Głównym odbiorcą programu jest społeczność lokalna, która bezpośrednio powinna odczuć efekty jego wdrażania. Dotyczy to nie tylko właścicieli i użytkowników obszarów i obiektów zabytkowych, ale również wszystkich mieszkańców. Program powinien służyć podejmowaniu planowych działań dotyczących: inicjowania, wspierania, koordynowania badań i prac z dziedziny ochrony zabytków i opieki nad zabytkami oraz upowszechniania i promowania dziedzictwa kulturowego.

Gmina Człuchów

Gminny Program Opieki nad Zabytkami na lata 2015 – 2018 89

10 ŹRÓDŁA FINANSOWANIA PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI

Obowiązującym wyznacznikiem sposobu finansowania opieki nad zabytkami są zasady zawarte w rozdziale 7. ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (t.j. Dz.U. 2014 poz. 1446). Nakładają one obowiązek finansowania prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku na osobę fizyczną, lub inną jednostkę organizacyjną w tym także na jednostki z sektora finansów publicznych, posiadające tytuł prawny do zabytku.

Zadania związane z opieką nad zabytkami mogą być finansowane m.in. z następujących źródeł:

 Z budżetu gminy Człuchów;  Z budżetu Urzędu Marszałkowskiego Województwa Pomorskiego w ramach przyznanej dotacji na prace zgodne z art. 77 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r.;  Z budżetu Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków na prace, zgodne z art. 77 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r.;  Z budżetu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, w ramach dotacji przyznanej zgodnie z art.77 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. w oparciu o ogłaszane corocznie przez Ministerstwo aktualne programy;  Z dotacji unijnych;  Ze środków własnych właścicieli obiektów zabytkowych;  Z darowizn na rzecz gminy;  Z innych środków przewidzianych prawem.

Gmina Człuchów