KULTURMINNEPLAN FOR FEDJE KOMMUNE

RÅDGJEVANDE FEDJE KOMMUNE ARKEOLOGAR Tekst ved Fedje kommune og Rådgjevande Arkeologar ANS. Føreord Grafisk utforming ved Rådgjevande Arkeologar ANS. Alle foto er tekne Kulturminneplanen er eit viktig verktøy for kommunen, både i planarbeid og i samband med utbygging og av Ørjan Engedal i 2016 og 2019, om ikkje anna er nemnt i biletteksten. stadutvikling. Det skal vere ein plan som alle kan bruke for å forvalte vår felles kulturarv på ein god måte.

Kulturminneplanen har som hovudmål å auka den lokale kompetansen og få oversikt over kva kulturminne me har. Slik kan me få omsyn til kulturminna betre inn i kommunal arealforvaltning og behandling av utbyggingssaker. Planen balanserer ei historisk oversikt med ein geografisk og grundig presentasjon av kjente kulturminne på Fedje frå steinalder og fram til nyare tid. Kva som bør vere prioriterte kulturminne og kulturminneområde kan fort verte ein diskusjon som engasjerer mange - og det er bra.

Reiselivet kan profilere eldre og nyare kulturminne som viktige element i sine opplevingstilbod. Det skjer kontinuerleg byggeverksemd som endrar landskap og bygningar. Det er truleg lettare å beskytte den lokale kulturarven når me har ein politisk vedteke plan som beskriv og prioriterer viktige lokale kulturminne. Det styrker lokaldemokratiet når det ligg ein god planprosess bak vurderingar som må gjerast.

Fedje har naturkvalitetar og historie som mange vil lære om og oppleve. Eg vonar at kulturminneplanen for Fedje vil inspirere mange til å engasjere seg og bidra til å skape gode opplevingar og nye verdiar basert på vår lokale kulturarv.

Eg takkar Rådgjevande arkeologar v/Ørjan Engedal, Fedje historielag, tilsette på kommunehuset samt arbeidsgruppa: Saskia Trägner, Kåre Paulsen, Tone Sævi og Einar Thomassen for innsatsen. Det er takka vera dykkar arbeid at planen no ligg føre.

Stian Herøy Ordførar Fedje kommune Mars 2020

2 3 Innhald 2. Kulturhistoriske tema 14

Førhistorie og mellomalder 15 Føreord Fiskarbonde og kystkultur 16 Bustadhus 20 21 1. Innleiing 6 Handel Samferdsle og kommunikasjon 22 24 Kvifor ein kulturminneplan? 6 Kyrkje og kristenliv 25 Planprosessen 6 Skule 26 Viktige aktørar 7 Krig, okkupasjon og forsvar 27 Målsetjingar med planen 7 Industri og handverk Omgrep og definisjonar i kulturminnevernet 8 Nasjonale, regionale og lokale målsetjingar og føringar 10 3. Kulturminne og kulturmiljø i planen 29 Verdiar i kulturminna 11 12 Korleis tek me vare på kulturminna? 4. Handlingsplan 68

5. Kjelder 70

6. Kart 72

4 5 1. Innleiing Viktige aktørar

Lokale aktørar er ein viktig ressurs i arbeidet for å ta vare på kulturminne. Skal ein sikre at kulturminneplan- Kvifor ein kulturminneplan? arbeidet i størst mogleg grad nyttar sitt potensiale som ressurs for kunnskap, oppleving, næringsutvikling og samfunnsutvikling er ein nøydd til å sikra ein god lokal forankring. Kulturminneplanen er ein overordna plan for korleis Fedje kommune skal arbeide aktivt dei neste fem åra, for å sikre fortida for framtida. I samfunnsdelen til kommuneplanen (2012-2024) står det: Ei viktig oppgåve for Fedje kommune er å sikra medverknad frå frivillige lag, som Fedje historielag, organisasjonar, engasjerte einskildmenneske, myndigheiter og fagmiljø. Vi vil vere særskilt merksam på å “Kulturminne: sikra medverknad frå eigarar og grunneigarar som rår over viktige kulturminne. Dialog og samarbeid vil vere • Ta vare på historiske gjenstandar og opplevingar. Museumstanken / tilhald / hus. naudsynt gjennom heile femårsperioden. Riksantikvaren og Hordaland fylkeskommune peikar på kor viktig • Krigsminne. Skilting og tilrettelegging for denne delen av vår nære historie. det er, og har vore, å sikre stor lokal medverknad i planprosessen. Medverknad er òg eit lovbunde krav til • Historielag / båtlag planlegging etter §5-1 i plan- og bygningslova (pbl.).

Kulturarven vår er noko vi har arva frå tidlegare generasjonar. Kulturarven vår er også noko vi ønskjer at framtidige generasjonar skal kunne arve frå oss. Kulturminne er ikkje ein fornybar ressurs. Difor er det Målsetjingar med planen naudsynt å ta vare på den kulturarven vi har, og planleggje korleis dette best kan gjerast. Kulturminneplanen skal fungere som eit styringsverktøy for korleis kulturminne i Fedje kommune skal takast hand om. Det Eit viktig føremål for kulturminneplanen vil vere å gje politikarane i Fedje kommune eit grunnlag for å forme har aldri tidlegare vore gjennomført eit tilsvarande planarbeid som kulturminneplanen i Fedje kommune”. heilskaplege og langsiktige målsettingar for kulturminnearbeidet.

Kulturminneplanen skal fremje og ta vare på kulturarven vi har i Fedje kommune. For å nå dette målet er det Planprosessen sett ned fleire delmål:

Kulturminneplanarbeidet har følgt planprosessen for kommunedelplanar etter plan- og bygningslova (§§11-12 • Avklare kva kulturminne (inkl. kulturmiljø og kulturlandskap) som skal takast vare på, kvifor og korleis. til 11-15). Meir konkret handlar det om å: • Registrere, verdisetta og kartfesta prioriterte kulturminne Planarbeidet vart organisert med ei styringsgruppe (formannskapet) og ei arbeidsgruppe. Gruppa fekk • Føreslå forvaltning og skjøtsel av kulturminna følgjande mandat av formannskapet i april 2016: • Planleggje korleis omsynet til prioriterte kulturminne skal verte innarbeidd i anna kommunal planlegging og verksemd. “Arbeidsgruppa skal «gjere verdivurderingar, prioritere kulturminne og arbeida fram konkrete mål • Utarbeide ein 5-årig handlingsprogram som òg skisserer aktuelle arbeidsområde etter til handlingsdelen i kulturminneplanen. Dei måla ein kjem fram til skal vere så praktisk retta som 5-årsperioden mogleg er, gjerne slik at ein kan prisfeste dei”. • Auke kunnskapen om prioriterte kulturminne, kulturmiljø og kulturlandskap i lokal politikk, forvaltning, næring, skule og undervisning og i samfunnet generelt Fedje kommune søkte Hordaland fylkeskommune om stønad til kulturminneplanarbeid i 2014. Kommunen • Sikre lokal medverknad og forankring gjennom til dømes høyringar og rundar med innspel fekk i juni 2014 løyving på kr. 100 000. I 2015 fekk kommunen ei tilleggsløyving på same sum. Desse midlane • Kommunisere med innbyggarar og andre engasjerte undervegs i prosessen skal nyttast til planarbeid, og det er også andre vilkår for løyvinga som kommunen må forholda seg til. Det vert • Lage eit lesarvennleg sluttprodukt stilt krav om: • Framheve og vidareforedle kulturminne som ressursar for utviklinga av lokalsamfunnet og næringslivet. Dette handlar mellom anna om å: • Plan for gjennomføring av registreringar og kulturminneplan • Synleggjera og gjera tilgjengeleg viktige kulturminne • Politisk vedtak om utarbeiding av kommunedelplan for kulturminne • Nytta kulturminne aktivt i kommunalt arbeid med sentrumsutvikling og anna utviklingsarbeid • Innlegging av prioriterte kulturminne i kommunen i Askeladden (elektronisk database for • Synleggjera korleis kulturminna kan verte nytta av frivillige, lag, og organisasjonar og forvaltning og forskarar innan kulturminnefeltet) næringslivet til lokal samfunns- og næringsutvikling • Rapportering til fylkeskommunen om utført arbeid til fastsette datoar • Gje eit godt grunnlag for utforming av heilskaplege og langsiktige målsettingar for lokal kulturminnepolitikk

Delar av desse midlane vart nytta til å hyra inn fagfolk til å skaffa oversikt over kjende kulturminne i kommunen, I perioden for kulturminneplanen (2019-2024) vert det prioritert å registrere og prioritere fysiske, faste og gjere verdivurderingar av delar av kulturminna. kulturminne for å sikra at arealforvaltning og -planlegging har eit oppdatert kunnskapsgrunnlag. Eit prioritert utval av prosjekt (til dømes registrering, tilgjengeleggjering eller synleggjering) knytt til faste, Rådgjevande Arkeologar ANS ved Ørjan Engedal vart innleigde for å gå gjennom objekta i SEFRAK-registeret, lause og immaterielle kulturminne vert innlemma i det 5-årige handlingsprogrammet som skal følgje opp kontrollregistrere og kartfeste krigsminna på Fedje, samt å gjere ei synfaring av arkeologiske kulturminne med kulturminneplanen. uavklart vernestatus (jf. Engedal 2016ab). Ferdigstilling av planen vart sidan forsinka og difor vart tidsramma i arbeidsgruppa si utgreiing til kommunen endra. I april 2019 vart Rådgjevande Arkeologar hyrte inn for å ferdigstille arbeidet med planen.

6 7 Omgrep og definisjonar i kulturminnevernet å kartlegge slike ikkje-synlege-, eller ikkje kjende-, kulturminne i eit utbyggingsområde. Ein reknar med at berre kring 10% av førreformatoriske kulturminne er kjende i dag – resten finst, men er ikkje registrerte av di dei ligg gøymde under markoverflata, eller av di dei av andre grunnar ikkje har blitt oppdaga og melde inn til Kulturminnelova (LOV 1978 nr. 50 Lov om kulturminne) definerer kulturminne som: «alle spor etter vernestyresmaktene. menneskelig aktivitet i vårt fysiske miljø, herunder lokaliteter det knytter seg historiske hendelser, tro eller tradisjon til». Lause kulturminne

Når eit eller fleire kulturminne går inn i ein vidare heilskap eller samanheng, kan ein snakke om eit kulturmiljø. Lause kulturminne er dei som kan skiljast frå landskapet og setjast i ein monter i eit museum – som ein Vurderingar av kulturhistorie, tidsdjupne, einskilde kulturminne og landskap ligg til grunn når eit kulturmiljø pilspiss, eit vevlodd eller eit klesplagg. Desse har vore laga og brukte – reiskap og klede – og tek oss ofte nærare vert definert og avgrensa. einskildmennesket enn dei faste minna. Her gjeld dei same grensene som for faste kulturminne: lause minne eldre enn 1537 er automatisk freda. Desse vert i all hovudsak lagra hjå landsdelsmusea, i Fedje kommune sitt Med kulturlandskap meiner vi landskap som er forma av menneske sine liv og aktivitetar gjennom tidene. I ei tilfelle, hjå Universitetsmuseet i Bergen. utvida forståing kan ein ogso tale om landskap som på ulikt vis ber i seg førestellingar som påverkar mennesket. Vidare er myntfunn eldre enn 1650 staten sin eigedom. Finnarar av lause automatisk freda kulturminne i Fedje Ein skil vidare mellom faste- og lause kulturminne. Faste kulturminne er gjerne nettopp faste og integrerte i kommune pliktar å levere desse inn til vernestyresmaktene ved Hordaland fylkeskommune. landskapet – som ein steingard, ei gravrøys eller ei kokegrop. Sjølv om dei let seg flytte, reknar ein óg ståande bautasteinar og steinkrossar til denne kategorien. Lause kulturminne er dei som kan skiljast frå landskapet og Lause kulturminne frå nyare tid frå Fedje kommune er samla til fleire nasjonale, regionale og lokale samlingar. visast fram i eit museum – som ein pilspiss, eit vevlodd eller ein båt. I tillegg finst truleg ei mengd på private hender rundt om på gardane i kommunen. Fedje kommune har i si eige ei viktig samling av lokale gjenstandar knytt til sjøbruk og fiske. Hordamuseet er det regionale nivået og har Ein skil òg mellom synlege og ikkje-synlege kulturminne. Endeleg kan ein skilje mellom materielle- og ogso samlingar frå Fedje. Norsk Folkemuseum og Universitetsmuseet i Bergen er det nasjonale nivået i denne immaterielle kulturminne. Med immaterielle kulturminne meiner ein slike som eksisterar som tanke, samanhengen. handling og lyd – som til dømes song, soger, og ulike former for kunst og handverk.

Faste, automatisk freda kulturminne (fornminne) Immateriell kulturarv

Kulturminnelova (LOV 1978 nr. 50 Lov om kulturminne) gjev visse kulturminne eit automatisk vern, det Med immateriell kulturarv meiner me tradisjonar, skikkar, ritual, musikk, dans og segner og forteljingar med vil seie at dei er automatisk freda. Dette gjeld alle kjende og enno ikkje kjende, kulturminne eldre enn 1537 munnleg karakter. Det er her snakk om ei mykje meir flytande og mindre handgripeleg arv en den me finn i (reformasjonen), ståande bygg og myntar eldre enn 1650, kulturminne i sjø, vatn og vassdrag eldre enn bygningar, veganlegg og reiskapar. Til immateriell kulturarv reknar med ogso slåtten, sjølv om han er nedteikna 100 år, og samiske kulturminne eldre enn 100 år. Om ikkje anna er avgjort av vernestyresmaktene, gjeld i notar, og stadnamna, sjølv om dei skulle finnast på kart. Men det er dei tonane som enno ikkje er noterte, og fredinga sjølve kulturminnet og ei sone på 5 meter rundt kulturminnet. Andre kulturminnekategoriar kan dei stadnamna som enno finst berre i minnet, som er dei sentrale. Dette er ei sårbar kulturarv - ho forsvinn fredast ved særskilde vedtak, og ein talar då om vedtaksfreda eller forskriftsfreda kulturminne. Automatisk sjølv utan rivingsløyve eller dispensasjon. freda kulturminne, førreformatoriske kulturminne og fornminne vert brukte synonymt i mange samanhengar. Databasen Askeladden er Riksantivaren sitt offisielle register over automatisk freda kulturminne i Noreg. På same måten som sogene og tonane kan skrivast ned, kan handverksteknikkar til ein viss grad dokumenterast i tekst, bilete, lyd og film. Men i endå større grad er det her vesentleg med levande tradisjonsberarar og kulturberarar. Det er mykje enklare å halde eit handverk levande, enn å prøve å rekonstruere framgangsmåtane Nyare tids kulturminne i ettertid. Kunnskapen er handlingsboren, han ligg i hendene, kroppane og rørslene - men kvart handverk har typisk si eiga, særeigne verd av nemningar for delar, reiskap, material og delprosessar, gjerne ogso regler, rim og Med nyare tids kulturminne meiner vi kulturminne yngre enn 1537 (reformasjonen). Med unntak av ståande rams som har verka som hugselister i kunnskapsoverføring mellom meister og svein, mor og dotter, gjennom bygg og myntar eldre enn 1650, kulturminne i sjø, vatn og vassdrag eldre enn 100 år, og samiske kulturminne hundreåra. Her er det vesentleg med gode arenaer for framsyning og læring. Best er det om handverket vert eldre enn 100 år, har nyare tids kulturminne ikkje automatisk vern. Gjennom vedtak kan Riksantikvaren ogso kopla til levande marknader og etterspurde produkt. Kunsten å byggje ein steingard var ein gong ålmenn. I dag frede nyare tids kulturminne. er han eit truga kulturminne.

Det finst ikkje noko landsdekkande samla oversyn over nyare tids kulturminne, slik som for førreformatoriske Det finst truleg mange segner i Fedje der landskapsformasjonar - holmar, skjær og grunner - spelar ei sentral kulturminne. Det viktigaste landsdekkande registeret over nyare tids kulturminne er SEFRAK – registeret rolle. Når ein skal nærme seg denne kulturarva bør ein vurdere heilskapen, både forteljaren, forteljinga, og i (SEkretariatet For Registrering Av faste Kulturminner), avgrensa til eldre bygningar og ruinar. SEFRAK er først mange tilfelle, naturformasjonar som står sentralt i forteljinga. Innsamling, lydopptak og nedskriving av soger og fremst eit register som har særleg verdi som kjeldemateriale for lokal historie. I tillegg er registeret nytta av er vesentleg i arbeidet med å ta vare på dette materialet. Men levande vert tradisjonen berre når ein greier å kulturminneforvaltinga som utgangspunkt for å finne verneverdige bygningar. SEFRAK-registreringane for kople dei gamle historieforteljarane med eit ungt publikum, slik at ein får til ei kunnskapsoverføring over same Fedje kommune vart gjort i 1991. lest som dei mange tidlegare overføringane. Endeleg kan det i denne samanhengen ogso vere viktig å ta vare på og verne om naturfenomen som i seg sjølv ikkje fyller vanlege kriterium for vern. Synlege og ikkje-synlege kulturminne Ein skil óg mellom kulturminne som er synlege på overflata, og slike som ikkje er det. Synlege kulturminne kan Immateriell kulturarv femner ogso om meir prosaiske og kvardagslege vitnemål og historier om levd liv. Det vere til dømes steingardar, ruinar eller helleristingar. Ikkje-synlege kulturminne er slike som er gøymde under som ein gong var monotont kvardagsliv for forteljaren, er verdifull immateriell kulturarv for kommande sand, grus, stein, jord, torv eller anna vegetasjon. I prinsippet kan alle typar kulturminne finnast slik, men det generasjonar. Korleis var livet før dei seinare revolusjonane i kommunikasjon og hushaldninga. Korleis levde er ofte tale om eldstader, steinsetjingar, pløyespor, graver eller bygningsspor. Ei §9 undersøking, det vil seie ei dei før straumen kom i 1954? - og korleis var det når fyrste telefonapparatet kom i hus? overflateregistrering eller registrering med prøvestikk og sjakter, i regi av fylkeskommunen, har som hovudmål

8 9 Nasjonale og regionale målsetjingar og føringar • framheve kulturminne og kulturlandskap som ressursar for kunnskap, opplevingar og bruk • setje særleg fokus på kulturminnekategoriar der Hordaland peikar seg ut, mellom anna kystkulturen, (med handelsstader, sjøbruksmiljø, kystgardar, naust m.m.), fartøy, spor av industrihistoria, krigsminne Nasjonal politikk for kulturminne og –miljø høyrer til under miljøvernpolitikken, og nasjonale miljømål kjem og kulturminne frå etterkrigstida. årleg i Proposisjon til Stortinget 1 S frå Klima- og miljødepartementet. Samtlege mål, med indikatorar og status for dei ulike resultatområda (herunder «Verdifulle kulturminne og kulturlandskap») finn ein på www. Konkrete retningsliner for å nå desse måla er ikkje gjeve i «Premiss: Kultur». Fylkesdelplan Kulturminne 1999- miljøstatus.no. 2010 («Kultur viser veg») som «Premiss: Kultur» erstattar, har ni konkrete retningslinjer for forvaltning av kulturminne og kulturmiljø i Hordaland , heimla i §19 i den gamle plan- og bygningslova frå 1985. Ny plan- og Innan 2020 skal ei rekkje nasjonale mål vere nådd: bygningslov (2008) er skildra under kap 6.1. «Lovverk og lovheimel». Hordaland fylkeskommune er regional • Oversyn over verneverdige kulturminne og –miljø i kommunane skal på plass og gje grunnlag for å kulturminnemyndigheit og forvaltar (som staten) kulturminne etter kulturminnelova. prioritere utval • Tapet av verneverdige kulturminne og –miljø skal minimerast Askeladden • Prioriterte utval av automatisk freda og andre arkeologiske kulturminne, samt freda bygningar, anlegg Lokalitetar som er automatisk freda gjennom høg alder og Kulturminnelova (fornminna). Til desse kan reknast og fartøy skal ha eit ordinært vedlikehaldsnivå slike som er freda gjennom vedtak eller forskrift. Desse kan alle seiast å vere freda av di dei er av nasjonal verdi. • Representative utval kulturminne og –miljø skal vera vedtaksfreda innan den tid. I tillegg dekkjer dei nasjonale målsettingane kulturlandskapet med artsmangfald: SEFRAK-registeret • Mangfaldet av naturtypar i kulturlandskapet skal takast vare på eller verte gjenoppretta, og eit representativt SEFRAK-registeret er i utgangspunktet ikkje eit verneregister. I mange kommunar, som i Fedje, er det det utval skal verte verna. einaste oversynet over eldre bygningsmasse (eldre enn 1900). Registreringane for Fedje vart gjort i 1991. Det er • Artsmangfaldet i kulturlandskapet skal oppretthaldast og skjermast frå framande organismar som kan ikkje gjort kontrollregistreringar eller revisjonar av registeret, men det kan vere ført oppdateringar endringar skade naturmangfaldet. på bygningar i Matrikkelen gjennom kommunen si byggesakshandsaming. Bygningar eldre enn 1850, klasse A/raud i SEFRAK, er meldepliktige i følgje Kulturminnelova (§25). Dette inneber at eigar må søkje kommunen I Norsk raudliste for naturtypar (2011) er kystlyngheia - ein av dei tre truga naturtypane i kulturlandskapet i om alle endringar på bygningen, og at kommunen skal sende søknaden til fylkeskommune for uttale om Norge – sterkt truga. I 2015 fekk kystlynghei status som utvald naturtype , og det vart utarbeidd ein nasjonal verneverdi. Kommunen kan gi løyve til riving sjølv om fylkeskommunen rår i frå. Fedje kommune har 818 handlingsplan. Statusen gjer ikkje vern, men sender eit signal til forvaltninga i kommunane om å ta ekstra postar i SEFRAK-registeret, 335 av desse er ruinar. I 2016 og 2018 vart det gjort ein enkel gjennomgang av omsyn til naturtypen. I Fedje kommune er kystlyngheia ein viktig og utbreidd naturtype, men ho er truga registeret i tilknyting til arbeidet med denne planen. Nokre objekt er tapte sidan registreringa, og nokre hus mellom anna av attgroing. er særs endra med tilbygg og/eller ombygging. Bortsett frå desse, er dei fleste objekta i SEFRAK inkluderte i denne planen. Det er også gitt føringar frå nasjonalt hald om kulturminneplanen. Desse føringane er mellom anna innføringa av plan- og bygningsloven(2008) der det vart vedtatt at eit dokument med nasjonale forventningar til regional og kommunal planlegging skulle verte utarbeidd kvart fjerde år. Gjeldande dokument er frå 2015, og er delt Verdiar i kulturminna i tre kapittel: «Gode og effektive planprosessar», «Berekraftig areal- og samfunnsutvikling» og «Attraktive og klimavennlege by- og tettstadsområde». I dei to siste kapitla finn ein forventingar frå regjeringa knytt til kulturminne og –miljø. Regjeringa forventar at: Stortingsmelding nr 16 (2004-2005) Leve med kulturminne, skisserar eit triangel av forenkla, overordna verdiar i kulturminne (2005): • «[…] kommunane identifiserer viktige verdiar av naturmangfald og landskap, friluftsliv, kulturminne og • kunnskapsverdi kulturmiljø, og tek omsyn til desse i […] kommunale planar. Den tilgjengelege kunnskapen blir teken • opplevingsverdi aktivt i bruk, og ein trekkjer fram og tek omsyn til dei samla verknadane» (s. 17). • bruksverdi • «[…]kommunane har ein aktiv og heilskapleg sentrumspolitikk for å skape eit godt og levande bymiljø. […] Arkitektur, kulturminne, landskapsverdiar, vatn og grøne element blir tekne aktivt i bruk som Grunnlaget for å verne kulturminne er soleis at dei har verdi som kjelder til kunnskap, som grunnlag for ressursar i sentrumsutviklinga». oppleving og som ressurs for bruk. Automatisk freda kulturminne og kulturminne freda gjennom vedtak har i utgangspunktet alltid høg verdi. Vidare ser ein ofte eit meir finmaska sett av delverdiar som til dels kan Regjeringa peiker på at kulturminneressursane har stor verdi for identitet og tilknyting og for næringsutvikling. sorterast under dei tre overordna verdiane: Dei største trugsmåla mot kulturminneverdiar i Noreg er utbygging og bygningsmiljø som står til forfall som følgje av manglande bruk. Identifisering, verdsetting og forvalting av kulturminna vil kunne motverka denne • Opplevingsverdi utviklinga og samkøyre ulike arealbehov på ein måte som tar vare på kulturminna. Fylkeskommunen er • Kunnskapsverdi regional kulturminnemyndigheit og skal hjelpe kommunen i arbeidet. • Alder Frå kommunen sin ståstad kan ein fort sjå nytteverdien for den langsiktige arealforvaltninga og • Autentisitet samfunnsutviklinga i å få utarbeide ein kulturminneplan. • Arkitektonisk, kunstnerisk eller handverksmessig verdi • Sjeldanheit/representativitet Regional kulturplan for Hordaland 2015-2025 (med namnet «Premiss: Kultur») erstatta nyleg fylkesdelplan • Miljøverdi for kulturminne 1998-2010 og andre delplanar, og dekkjer heile breidda i kultur- og idrettsfeltet. Måla for • Symbolverdi kulturminnefeltet er mellom anna å: • Identitetsverdi • Økonomisk verdi og/eller bruksverdi • styrke dokumentasjon og forvaltning av kulturminne og –miljø • Berekraft

10 11 Korleis tek me vare på kulturminna? Fortidsminneforeninga - Kulturminne for alle Her finst ei tilskotsordning for istandsetjing av kulturminne. Det er eigarar av kulturminne som kan søkje, og Lovverk prosjekt som har fokus på kompetanseoverføring vert prioriterte. Det er ogso eit krav om at bygningar som skal støttast må vere tilgjengelege for ålmenta og det må ligge føre ein plan for vidare bruk. Fortidsminneforeninga delar ogso ut stipend til unge utøvarar av tradisjonshandverk. Støtteordningane til Fortidsminneforeninga er Kulturminne kan gjevast juridisk vern gjennom to lovverk: støtta av Sparebankstiftelsen DnB • Lov om kulturminne (LOV 1978 nr. 50 Lov om kulturminne) • Plan- og bygningslova SMIL

Kulturminnelova gjev visse kulturminne eit automatisk vern, det vil seie at dei er automatisk freda. Dette SMIL, tilskot til Spesielle Miljøtiltak I Landbruket, har som føremål å fremje natur- og kulturminneverdiane i gjeld alle kjende og ikkje-kjende kulturminne eldre enn 1537 (reformasjonen), ståande bygg og myntar eldre jordbruket sitt kulturlandskap og redusere forureininga frå jordbruket. Landbruksdirektoratet har i 2019 fordelt enn 1650, kulturminne i sjø, vatn og vassdrag eldre enn 100 år, og samiske kulturminne eldre enn 100 år. Om 115 millionar kroner til fylkesmennene som fordeler vidare til kommunane. Eigarar og forvaltarar kan mellom ikkje anna er bestemt av vernestyresmaktene, gjeld fredinga sjølve kulturminnet og ei sone på 5 meter rundt anna søkje om istandsetting og vedlikehald av verneverdige bygningar og skjøtsel av gammal kulturmark. Frå kulturminnet. Andre kulturminnekategoriar kan fredast ved særskilde vedtak, og ein talar då om vedtaksfreda og med 2019 kan du søkje SMIL-midlar via nett. Innlogga på Altinn kan du hente fram søknadsskjema med eller forskriftsfreda kulturminne. rettleiing til skjemapostane. Norsk kulturarv Det er Plan- og bygningslova som er kommunen sitt juridiske verkemiddel i kulturminne-vernet. Her kan kommunen gje kulturminne eit reguleringsmessig vern: Norsk kulturarv er ei stifting med føremål å medverke til å ta vare på kulturarva gjennom berekraftig bruk - særleg gjennom aksjonane “Ta eit tak” og “Rydd eit kulturminne”. Les meir om Norsk kulturarv og aksjonane • sikre kulturminne og kulturmiljø som er freda etter kulturminnelova (automatisk eller gjennom her: http://www.kulturarv.no/aksjoner vedtak/forskrift) • sikre andre bevaringsverdige kulturminne og kulturmiljø. Ta eit tak “Ta eit tak” er ein aksjon som rettar seg mot våningshus og driftsbygningar. Dette kan vere verneverdige I Plan- og bygningslova er dei viktigaste verktya omsynssonar (Pbl § 11-8) (tidlegare spesialområde bevaring). bygningar i byar og tettstader, eller det kan vere bustadhus i tilknyting til landbruk, fiske, reindrift eller jakt. Omsynssonene kjem i tillegg til arealbruksformålet i planen, og kan krysse desse. Omsynssonene skal vidare Dette er eit lågterskel tilbod for alle typar bygnngar med kulturhistorisk verdi. Stiftinga UNI er den største synast på plankartet uavhengig av arealformålet. Desse fører med seg strengare reguleringsføresegner enn elles: økonomiske bidragsytaren til aksjonen. til dømes strengare krav om byggjesøknad, krav til materialbruk og vedlikehald. Det er òg rom for å verne fast interiør. Generelt er krava mindre strenge enn ved freding. Rydd eit kulturminne “Rydd eit kulturminne” tilbyr skular, barnehagar og idrettslag stipend på kr 4000,- for å rydde og gjere Omsynssonene er eit verkemiddel for å vise og verne dei viktigaste omsyna, og ikkje til dømes for å markere det tilgjengeleg rundt eit kulturminne i sitt nærmiljø. Føremålet er at dette skal auke medvitet om lokale alle registrerte kulturminne (Riksantikvaren 2010). Som hovudregel nyttar ein § 11-8 sone d) for område som kulturminne, og gjere til at born og ungre vert stolte over nærmiljøet sitt. Ordninga får økonomisk støtte frå er freda etter kulturminnelova, og § 11-8 sone c) for område rundt slike, eller andre område. Sparebankstiftelsen DnB. Ordninga er basert på aksjonar som vert utlyste år om anna. Riksantikvaren

Økonomiske støtteordningar Dei som eig eller forvaltar kulturminne kan søkje Riksantikvaren om tilskot til tiltak som til dømes istandsetjing, sikring eller skjøtsel. Riksantikvaren har fleire støtteordningar med ulike krav og for ulike målgrupper. Felles for ordningane her er at dei er retta mot eigarar eller forvaltarar av kulturminne med Hordaland fylkeskommune nasjonal verdi. Her finst ogso ei tilskotsordning retta mot verdiskapingsarbeid - ei forutsetjing her er at Hordaland fylkeskommune har fleire støtteordningar retta mot kulturminnetemaet. Ei viktig ordning kommune og fylkeskommune er aktive deltakarar i prosjektet. Meir informasjon er å finne på nettsidene til er “Tilskot til verna kulturminne i Hordaland”. Det er kommunane i fylket som kan søkje, og ein viktig Riksantikvaren: https://www.riksantikvaren.no/Veiledning/Tilskot føresetnad er at det omsøkte kulturminnet skal vere prioritert i kommunal kulturminneplan (eventuelt at det er regulert til bevaring/omsynssone, eller er vurdert av fylkeskommunen til å ha høg regional verdi). Ei anna viktig ordning er tilskotsordninga for freda kulturminne i privat eige. Meir informasjon er å finne på nettsidene til fylkeskommunen: https://www.hordaland.no/nn-NO/tilskot/ Kulturminnefondet

Her finst eit lågterskeltilbod for alle eigare og forvaltarar av verneverdige kulturminne. Det er eit krav at prosjektet ikkje er påbyrja eller sluttført, men elles kan ein her få støtte til alle typar kulturminne, kulturmiljø og kulturlandskap. Kulturminnefondet har eit elektronisk søknadssenter med god rettleiing gjennom heile søknadsprosessen. Sjå meir her: https://kulturminnefondet.no/

12 13 ELDRE STEINALDER YNGRE STEINALDER BRONSEALDER JERNALDER MELLOM NYARE ALDER TID

10000 f.Kr 2000 f.Kr 1700 f.Kr 500 f.Kr 1000 1550

2. Kulturhistoriske tema i planen Førhistorie og mellomalder Steinalderbuplassen i Sildevågen

• Førhistorie og mellomalder Det har vore gjort svært lite av arkeologiske undersøkingar på Fedje, og me har soleis eit spinkelt grunnlag for å seie noko om dei eldste periodane. Dersom me koplar saman dei funna som er gjort med granskingar av vegetasjonshistoria på øya, er det likevel råd å dra opp nokre vesentlege liner. Funn av 80 flintstykke, • Bonde, fiskar, fangstmann flekker og avslag, på ein sauesti i Sildevågen, er det eldste sporet etter folk på Fedje. Desse viser at øya var brukt i steinalderen av folk som levde av jakt og fiske, truleg 4000-2000 f.Kr. Dei to neste spora er frå den • Samferdsle og kommunikasjon tida då jordbruket slo gjennom på Vestlandet, frå kring 2000 f.Kr. Det eine er ein flintdolk laga i Danmark, moglegvis funne på Måsholmen i Husavatnet. Slike funn vert tolka som rituelle offer, gjort av menneske som • Kyrkje og kristenliv produserte eit overskot av varer som kunne bytast mot luksusvarer frå fjerne område. Det andre funnet er dei vegetasjonshistoriske studiane av myrane på Fedje. Sedimenta avleira i myrane viser utviklinga av vegetasjonen etter siste istid fram til i dag. Her går det fram at samtidig med flintdolken dukka det opp mykje trekolstøv i • Skule og utdanning myrprøvane, frå gjentekne, truleg menneskeskapte, brannar. Saman med kolpartiklane dukkar det ogso opp pollen frå planter som trivst der tamdyr beiter. Til saman er alt dette rimeleg prov på at Fedje vart teken i bruk • Krig og okkupasjon som husdyrbeite kring 2000 f.Kr. - like tidleg som inne på fastlandet. Her ute fekk aktivitetane meir radikale konsekvensar enn lenger inne i landet. På den isolerte øya gjorde avsviing og beiting til at all skog forsvant, og til at dei særeigne terrengdekkande myrane byrja å utvikle seg. • Bustadhus Vidare kjem to meir problematiske funn: moglege gravrøyser på Grønevollen sør for Brurevatna og moglege • Handel gravrøyser ved sida av kyrkja. Røysene på Grønevollen vart registrerte i 1965 som uvanlege formasjonar, truleg små steinrøyser med torv over. Oppå låg merkelege firkanta tuer som minte om overgrodd torv. I dag har vidare torvvekst, lyng og einer gjort til at dei ikkje lenger er synlege. At det eingong skal ha lege eit gravfelt med røyser • Industri ved sidan av kyrkja, slik Johan Vibe hevda i 1898, er ikkje usannsynleg. Dette ville vere ei typisk plassering, og det ville ha vore typisk at kyrkja vart plassert på ein slik heiden heilagdom på ein framskoten plass i landskapet, over den viktigaste hamna. Det finst ikkje synlege spor etter desse, me kan heller ikkje vere heilt sikre på kvar dei har lege. Men berre informasjonen om gravfeltet er viktig nok - dette er ein sterk indikasjon på fast busetjing før kristendommen og mellomalderen. Utan gravene ville det vere nærliggjande å tolke Fedje som eit fiskevær, ei sesongmessig fiske og fangstbusetjing, ogso i vikingtid og bakover i jernalderen. To andre funn er spor etter slike aktivitetar. Det eine er eit funn av sokalla myrpinnar - tilkveste eikestokkar ståande på line eller i ring i myr - på Vadneset i Storevatnet. Slike funn kan setjast i samanheng med fuglefangst, og i dei tilfella som er tidfeste andre stader i landet, skriv dei seg frå 200-1100 e.Kr., altso mykje av jernalderen og starten på mellomalder. Det andre funnet er eit skår frå ei klebersteinsgryte, truleg frå mellomalder, oppattbrukt som fiskesøkkje, frå ukjend stad på Fedje, moglegvis frå Moldøyna.

Det er freistande å tenkje seg at aktiviteten på Fedje auka frå inngangen til yngre jernalder, kring 600 e.Kr. No skjedde viktige innovasjonar i skips- og båtteknologi, og det vestnorske landnåmet på Vesterhavsøyane tok til. I 1405 høyrer me for fyrste gong om Fedje i dei skriftlege kjeldene. Garden Husa er no i Munkeliv kloster si eige, ei gåve frå ein Tore, og er dette året bortbygsla. På 1500-talet viser Fedje eit hopehav mellom nordmenn og shetlendingar, og Fedje kan ha spela ei rolle som mellomstasjon mellom Vestlandsfjordane og Vesterhavsøyane sidan starten av landnåmet i vest. Og allereie i mellomalderen kan denne rolla ha vore særskilt knytt til handel. I 1518 vart det sendt 3 tønner salt til Fedje frå Bergen - truleg til salting av fisk for vidaresal. I 1519 er det registrert 12 skatteytarar på Fedje. Reknar me ein gjennomsnttsfamilie til kvar av dei får me eit overslag på 50 menneske på Fedje i slutten av mellomalderen.

14 15 Bonde, fiskar, fangstmann

Fiskarar i robåt kring 1900 (foto frå Skogseth 1997). Anna Koppen mjølkar på stølen på Husøyna (foto frå Skogseth 1997).

Fiskarbonden var alltid to - det var kona som dreiv garden og heimen, og mannen som dreiv fisket på sjøen. Den kanskje største endringa i denne drifta kom med etableringa Var her born, fall arbeidet med desse til kona, til eventuelle gutar var store nok til å ta del i sjøbruket. Her av sardinfabrikken og dei mange kvinnearbeidsplassane i 1953. Ein var klårt definerte kjønnsroller. Bakgrunnen for kombinasjonsdrifta var at silda, torsken og seien kom inn til konsekvens av dette vart at gardane slutta med kyrehald sidan stellet kystane i store mengder vinter og vår. Då kom folk langvegs frå for å delta i fisket. Gardsdrifta hadde tvert om kom i konflikt med arbeidstida på fabrikken. den striaste økta i onnene sommar og haust. Likevel - det var fisk å få ogso om sommaren, og våronna på land hadde tungt arbeid med hakke, spade og torvtaking. Heimefisket opna for at mannfolka kunne ta tak på garden Det viktigaste anlegget på garden i tillegg til bustadhuset, var løa med i delar av døgnet. Om fisket og jordbruket kolliderte, var det fiskarkona som ogso tok børa med tungarbeid på floren. Dyra vart gjerne tekne inn seinvinters, ogso for å halde dei land. Om mannfolka aldri kom heimatt frå havet, som so altfor ofte hende, laut fiskarkona greie for seg å sine tamme og for å verne dei mot rovdyr. Løa var grindbygd og hadde vidare åleine. ein lafta florsdel til dyra, nokre gonger kombinert med mur. I tillegg fanst det på nokre bruk eit eldhus som vart brukt som grovkjøkken Gardsbruket og eit hus til lagring av torv, og i sjeldnare høve kvernhus, potetkjellar Kystlyngheia - det opne, skoglause heilandskapet langs kysten - er ikkje naturen åleine sitt verk. Dette er eit og smie. Gardsdrifta strekte seg ut i utmarka til lyngbeita, og her sør kulturlandskap skapte av fiskarbønder med eld og tamdyr. Tusenår med avsviing og heilårsbeiting med kystgeit på øya kunne nokre bruk ha eigne stølar med sommarfjos til kyrne. og utegangarsau skapte eit landskap som naturen i dag er i ferd med ta tilbake. Andre spor etter gardsdrifta er dei mange lange steingardane, nokre stader med innhegningar eller kve for sauene. Typisk hadde eit gardsbruk 8-10 sauer og 1-2 kyr. I tillegg kunne her finnast ei og anna geit og ein gris. Hest fanst mest aldri på Fedje. Her vart dyrka havre, og poteter i stadig aukande grad utetter 1800-talet. Åkrane vart Til grunn for den store folkeauka som sette inn på Vestlandet mot brotne og røkta med hakke og spade, og gjødsla vart boren ut i kipe på ryggen. I våronna kunne mannfolka vere slutten av 1700-talet, og prega heile 1800-talet, låg i stor mon ei meir med, sidan det no var mest heimefiske. I sommaronna var dei gjerne lenger vekke etter silda, og kvinnene nyvinning i jordbruket: poteta. Det gamle kosthaldet hadde vore og ungdommen måtte ta mykje av innhaustinga. Jordbruket på Fedje var marginalt, men gav heilt avgjerande fattig på C-vitamin, med mangelsjukdommar og svakt immunforsvar varer til hushaldningane i ei tid der desse ikkje fanst å få kjøpt i nærleiken: mjølk, smør, kjøt, havre og potet. som konsekvens. Når bønder flest tok opp poteta, rik på C-vitamin og med høgt nærings- og energiinnhald, fekk dette store fylgjer for Potetkjellar på Fjellheim, Storemark. folkehelse og demografi. Poteta stilte krav til lagring: det skulle vere mørkt, kaldt, frostfritt og fuktig. Jord- og potetkjellarane er viktige minne om poteta sitt inntog. Fiskarkona

Me minnest deg, fiskarkone, med alt her heime du sleit. Du lytta til havets tone, ditt ansvar var stort , - det me veit.

Åleine, med mannen på havet, der stod du så stolt og så sterk. Med handlekraft møtte du kavet, - så gjekk du til dagens verk.

Fedje historielag, 2014 16 17 leggen, begge i heimegarva skinn impregnert med tran og tjøre. Nedst var skinnstøvlar med skaft som rakk heilt i skrittet. På hovudet sat ein breibremma skinnhatt med øyreklaffar i vadmål, og snøring under haka. På hendene brukte ein strikka ullvottar med tomlar på kvar side slik at dei passa på begge hendene. Under skinnhyra var det vadmål, strikkaplagg, og lerret, gjerne i fleire lag. Dette var det spesialiserte sjøhyret, typisk for godt utrusta fiskarar på Lofotreis. Langt frå alle var utrusta like godt, og vadmålstrøya, våt, men varm, var nok det vanlegaste. Sjølv om dette hadde fungert i opne båtar i uminnelege tider, var forbetringspotensialet stort. I 1860-åra starta den norske industrielle produksjonen av regnhyre. Fyrst ute var oljehyret - stoff impregnert med linolje. Oljehyret dominerte lenge på Vestlandet, men etter siste verdskrigen vart det utkonkurrert av regnhyre med gummibelegg.

Båtane på Fedje Lenge var det den opne, klinkbygde robåten som var basis i fiskeriet - i storleikar rekna etter årepar eller rom mellom spanta. Denne var mykje godt uendra sidan vikingtida. Øya hadde ikkje skog, og det kunne aldri vekse fram noko båtbyggjarmiljø her ute. Som mange av stovene, vart båtane henta ferdige frå fastlandet. På 1800-talet får me eit innsyn i kva båtar som vart brukte gjennom skiftematerialet. Her går det fram at det var opne båtar, med og utan segl, i storleikane fire-, seks- og åtte-åra båtar, i tillegg til reine seglbåtar, gjerne partseigde (jekter). Dei tre viktige utviklingstrekka framover var: dekka båtar, større båtar, og motorisering. Dei små opne båtane på Vestlandet gjorde turar til fjerne fiskefelt tunge, tidkrevjande, og farlege. Ein av dei store føremonene til fiskarane på Fedje var at dei budde nær felta.

I 1903 kom den fyrste båten med motor på Fedje. I 1915 hadde fiskeriflåten på Fedje 12 kravellbygde motorskøyter og 50 klinkbygde seksæringar. I 1922 var talet på motorbåtar auka til 53, og 22 av dei var båtar med dekk. Det Fedje kommune har i si eige ei samling av eldre båtar og sjøbruksutstyr. Her to færingar. Foto: Fedje historielag. store hamskiftet i flåten på Fedje var altso fyrste verdskrigen. Det skuldast ein kombinasjon av ein påbyrja, jamn trend, gode sildeår i nærområda, samt sjølve krigen som gav gode prisar for silda. Men framleis i 1920 Sjøbruket synes flåten mest fokusert på mindre båtar og kystfisket og drivgarnsfisket i farvatna nærast til. Investeringane, Sjøbruket sette ikkje spor i sjøen slik jordbruket gjorde på land. Brukshusa ved sjøen er ofte dei einaste faste dels med lånte midlar, var store og dei fleste større båtane var no eigde i partsreiarlag. Samtidig vart kring 2/3 kulturminna etter sjøbruket og fiskerinæringa. Husa ved sjøen har hatt ulike funksjonar: av fiskarane heilårsfiskarar, og den gamle fiskarbonden fekk et stort tilbakesteg. Ein hadde teke eit stort steg • naust for lagring av båtar mot fiske som spesialisert næring og mot pengehushaldning. Det dyrare utstyret kravde at ein hadde jamt høge • sjøbu/skjå til lagring av reiskap knytt til sjøbruk inntekter gjennom året, og dette gjorde ogso sitt til at andre attåtnæringar fall bort. • notbu, til lagring av not • egnebu, til egning av line Vidare kom det som synest som eit tilbakesteg i utviklinga. Frå 1922 til 1930 aukar talet på opne båtar att - sjølv • saltebu, til salting av fisk om dei er like store og med like stor motorkraft. Dette var i stor grad ein konsekvens av sviktande sildefiske, og • forrådsbu, til lagring av forrådsvarer (til dømes torv) overgong til snørefiske etter sei og torsk. Utover 1930-åra kom det ogso til ein del større båtar, og fleire av båtane fekk no radio - til stor hjelp med varsel om ver og fisk. I 1934 vart det skipa eit eige salslag for heimefiskarane Vidare kunne husa ha fleire funksjonar samtidig, eller dei kunne endre funksjon over tid. Det er viktig å ta vare på Fedje, med eige salskontor i Bergen og eigen føringsbåt frå 1938. Med M/K Sandholm på 47 fot og 30 hk, frå på dette mangfaldet i bruk og funksjonar. Brukshusa ved sjøen dannar typisk vidare kulturmiljø med fleire hus, 1948 60 fot og 40hk, vart det ført levande sei og torsk til Torget i Bergen. Føringa av fisk til Bergen heldt fram strandline og gjerne andre anlegg som vorar, støer, kaiar, moloar og slippar. Minna frå sjøbruket finst i stor grad til det kom kjølelager på Fedje i 1961 (Fedje Fryseri AS). i lause kulturminne og i immaterielle kulturminne. Døme på det fyrste er båtane, fiskereiskapane og sjøhyra. Døme på det andre er fiskeméd - krysspeiling mellom landemerke som viser posisjonen til fiskeplassar, ofte Kval, brugde og størje knytt til topografiske særdrag på havbotnen. Sist i 1930-åra kom det kvalfangarar frå Tønsbergtraktene til Fedje, og det vart etablert kvalstasjon i Rognvågen. Fedjingane sjølv tok etter, og fyrste kvalkanonane vart monterte på lokale båtar i 1937. Det var fyrst og fremst Fiskereiskapane omfatta garn og not etter silda, snøre og line etter torsken, og snøre etter seien. Lina var relativ større dekka fartøy over 30 fot som vart tekne i bruk, og kval og brugde vart jakta med same utstyret. Sjølv ny, og kom inn som ein meir spesialisert reiskap. Dei som dreiv linefiske kunne ogso ta mykje lange, brosme desse båtane var ikkje fullgode i denne nye næringa, og like etter krigen vart det investert i større båtar og betre og kveite. Fiskarane på steinalderbuplassen i Sildevågen brukte mest truleg sener til snøre. Det same brukte kanonar. Då kvalen forsvant frå kysten kring 1950, vart slike båtar heilt naudsynte i vidare fangst på fangstfelta nok dei som dreiv husdyrbeite her ute gjennom bronsealderen. Lin vart dyrka her til lands i yngre bronsealder, kring Shetland. No starta derimot fiske etter størje med snurpenot, og i denne nisjen vart Fedje ein hovudbase. hamp kjenner me frå yngre jernalder. Hamp skulle etterkvart bli leiande i fiskereiskap og tauverk. Men det er Kring 1950 var det 9-10 kvalfangstbåtar på Fedje. Denne flåten vart utvida og kvalfangstindustrien vart ei tvilsamt om hamp nokonsinne vart dyrka på Fedje. Tråd og tauverk var soleis tidleg ei handelsvare. I 1813 vart særs viktig næring utetter 60-, 70- og 80-åra. I 1986 kom so forbodet mot kommersiell kvalfangst, og næringa det norske importforbodet mot bomull oppheva, og utover 1800-talet utkonkurrerte bomull hampen. Både kollapsa. Sjølv om Noreg opna fangsten att i 1992, er flåten i dag redusert til berre ein båt på Fedje. bomull og hamp måtte vedlikehaldast - reiskapen måtte vaskast og anten barkast i ein log av bork, tjøre og lyse, eller bløytast i ei blåsteinsoppløysing (koparsulfat). I 1950-åra kom so nylon i bruk til tråd, snøre og tauverk. Både spora etter gardsdrifta og spora etter sjøbruket er i dag ferd med å forsvinne. Ogso lause kulturminne Vidare hadde garna flæ eller kval (flytemidlar) av kork eller glas og søkker av stein eller bly. knytt til sjøbruket er viktig å ta vare på. Det er ogso viktig å ta vare på noko av det levde livet i løene, i nausta og i båtane. Dei som var 10 år i 1940 er i dag 90 år - det minkar fort ogso på tidsvitna. Fullt sjøhyre var eit mykje spesialisert plagg: ein sid overdel, buserull, og ei vid brok som rakk til midt på

18 19 Bustadhus Handel

Stormark rundt 1900, truleg det huset som vart flytt til Fjellheim i 1905 (foto frå Skogseth 1997). Edith Herøy i landhandelen på Stormark, truleg i 1950-åra (foto frå Skogseth 1997).

Dei fyrste som slo seg til her ute i slutten av steinalderen, hadde godt med trevyrke til husbygging. Utover Handel eller varebyte i større skala og i organiserte former, ser me tydelegast med byrjinga av bronsealderen i bronsealder og jernalder har dei i aukande grad måtte nytte rekved og materialar frå fastlandet. Stein og og frametter. I yngre jernalder ser me framveksten av byar og kaupangar, og denne perioden er eit vesentleg torv var viktige i den vestnorske byggjeskikken, og me må tru at desse materiala vart nytta maksimalt for å utviklingssteg i handelshistoria. Til same tid kom innovasjonar i skips- og båtteknologi, og sjøvegs kontakt minimere trongen for trevyrke. So langt tilbake som dei skriftlege kjeldene rekk, var bustadhuset den enkle vestover. Det vestnorske landnåmet på Vesterhavsøyane starta allereie kring 600 e.Kr., og kanskje spela Fedje røykstova, ofte i “tre-roms” plan med kove og gang. Når folk skulle kjøpe seg hus i Masfjorden, var det å kjøpe ei ei anna rolle no frametter enn tidlegare. Dei eldste skrivne kjeldene er noko sprikande. Presten i Lindås hevda brukt stove eit rimeleg alternativ. Kanskje var dette stover som i fjordbygdsamanheng no var vorte små. Iallfall midt på 1700-talet at Fedje fyrst vart busett av engelskmenn og skottar, og at nordmennene fyrst kom kring skal stovene på Fedje kring 1850 ha vore so små at det var vanskeleg å halde omgangsskule her ute - i slik grad 1550. Hopehavet med øyane i vest går fram ogso i andre kjelder: Ola Persen på Fedje hadde i 1567 ogso odelsjord at her kom eige skulehus allereie i 1851, lenge før mange andre bygder på fastlandet. på Shetland. Men dei eldste kjeldene viser at norske personnamn dominerer på Fedje i 1518-19. No var den norske arva på Shetland sopass nær at Shetlendingar vart rekna som nordmenn av tollstyresmaktene heilt fram Dei eldste husa på Fedje i dag er typisk resultat av ein lang prosess. Ser me vekk frå Kremmarholmen, finst det til 1580. Mest truleg var Fedje ein viktig mellomstasjon i den sokalla Skottehandelen, der vestnorsk tømmer og fem hus med bygningsdelar frå før 1875. Det byrja med ei lafta stove henta som byggjesett, ny eller brukt. Ei tid produkt i tre, mellom anna ferdige båtar eller halvfabrikata, vart bytte mot korn, brød, tekstilar, fisk, brennevin seinare vart det bygd til ei stove til, med gang og kove mellom stovene, kanskje ogso ein skut i eine kortvegen. og tobakk. Fedje kan altso allereie no ha fått ei særskilt rolle knytt til handel. Desse vart bygde saman til ei lemstove med lem over kvar av stovene, med lappskifer på taket. Dette skjedde ofte i samband med dei store utskiftingane av innmarka i perioden 1896-1900. Hus måtte no uansett flyttast, Handelen vart tidleg forsøkt regulert, og då særleg i favør av dei framveksande byane. Den første reguleringa me og mange nytta høvet til å byggje om, byggje til eller byggje nytt. Seinare vart desse lemstovene ofte bygde kjenner er frå 1250. Det vart no forbode å fare i kjøpferd om sommaren. Sidan kom det forbod for utanlandske vidare på - taket vart teke vekk, fleire omfar vart lagde på til to fulle etasjar, og bislag bygd til. På dette vart handelsmenn å handle direkte med bøndene. I 1299 kom det første generelle forbodet mot handel på bygdene - sett nytt tak med ei eller to arker. Mange hus fekk no ogso kjellar - eit viktig rom for lagring av matvarer, fyrst og då fyrst og fremst mot mellomhandel, og ikkje handel direkte mellom produsent og konsument. Mot slutten og fremst potetene. No kom ogso skikken med utedo - anten som eit frittståande bygg eller i tilknyting til flor av 1300-talet vart alle som hadde varer å selgje pliktige å tilby desse i kjøpstaden i sitt distrikt. Mykje av desse eller fjos. Gardsdrifta her ute kunne aldri gje overskot til ekstravaganse i bustadhusa. Det kunne derimot det reguleringane hadde som formål å styrke ein framveksande klasse av rike bykjøpmenn. Når ein Ola er nemnd nye spesialiserte fisket i mellomkrigstida. Dei store flotte bustadhusa med skifertekte mansardtak og lån frå å drive handel på Fedje i 1519 kan det vere at Ola hadde tilhald på Holmen med velsigning frå styresmaktene. jugendstil og ny-klassisisme, er framles iaugefallande. Iallefall vart det vitna 200 år seinare at det hadde vore kremmarleie på Fedje i uminnelege tider. I 1665 vert namnet Kremmerholm brukt fyrste gong om det eine av tre bruk på Holmen. Ein viktig bakgrunn for utviklinga Under andre verdskrigen bringa okkupasjonsmakta store mengder trematerial i form av brakker til øya. Etter av handels- og gjestgjevarstadane langs kysten var forordninga frå 1648 om “Skydsferd til lands og tilvands, krigen vart denne ressursen nytta til fulle med oppattbruk. Fleire av bustadhusa på Fedje, samt ungdomshuset, samt Giestgiverier i Norge”. Med denne vart handelsstaden på Fedje del av eit fasttømra nettverk av kremmarleie er ombygde tyskarbrakker. 1950-åra kom med mange nyvinningar: no kom nye beresystem, ei mengd nye langs kysten. I 1702 vart dette nettverket vidare regulert med byprivilegia for Bergen. Berre borgarar i Bergen materialar, og bygging etter teikning. Husbygging vart no montering av eit ferdighus, etter teikning og etter kunne drive kremmarleie, og tal og lokalisering skulle regulerast gjennom statlege privilegium. Kremmarleiet standardiserte mål. Med skipinga av Husbanken i 1946 tok staten eit viktig grep for å auke takta i bustadbygging på Fedje, i det største fiskeværet i Hordaland, var naturleg nok eit av desse. Desse kremmarleia skulle altso eigast for folk flest. I dag er om lag halvparten av alle bustader i landet husbankfinansierte. Straumen kom til Fedje i av bergensborgarar og drivast av ein gesell på staden. I over 200 år frametter var Kremmarholmen ein av dei 1954, samtidig som ei rad nye apparat vart tilgjengeleg, og revolusjonerte inventaret i husa: elektrisk komfyr, viktigaste handelsstadene i leia i Nordhordland, før han bukka under i 1890. Frå 1860 hadde Kremmarholmen kjøleskåp, varmtvannstank og støvsugar. I tiåret etter kom fjernsyn og frys. Samstundes stilte husbanken krav ekspandert med landhandel - den fyrste på Fedje. Alle dei priviligerte gjestgjevarstadene møtte motgang då om bad eller dusj og toalett i alle lånefinansierte hus. Frå dei fyrste masseproduserte husa kom på marknaden nye handelslover i 1840-åra opna opp for fri handel på landsbygda. Landhandelen på Kremmarholmen møtte i 50-åra, har husbankmodellane sett sitt tydelege preg på kvart av tiåra fram til i dag. konkurranse frå to nye landhandlar - Stenborg og Holmen. I omlag 40 rådde Stenborg og Holmen grunnen. I 1924-åra kom so i tillegg butikken til Hertelius Hansen (“Pernillebutikken”), i 1934 Ludvik Husa med Mange av bustadhusa som er tekne med i planen her er ombygde og tilbygde. I tillegg til at ombyggingane ogso “Løllebutikken”, i 1935 Oswald Berg med landhandel på Storemark, og i 1938 Alfred Børhaug med “Filialen”. kan verdsetjast som kulturhistorie, får husa ogso verdi gjennom å representere levde liv på dei ulike bruka. Den “opphavlege” handelen med fisk, heldt fram. I 1934 vart det skipa eit eige salslag for heimefiskarane på Fedje, med eige salskontor i Bergen og eigen føringsbåt frå 1938. Føringa av fisk til Bergen heldt fram til det kom kjølelager på Fedje i 1961 (Fedje Fryseri AS).

20 21 Fedje var det nordlegaste punktet i Den vestenfjeldske kystsignallinje skipa i 1808 under Napoleonskrigane. Samferdsle og Her vart sett opp ein optisk telegraf med vakthytte med kikkert som måtte vere bemanna kontinuerleg, ofte av lokale losar. Telegrafen var ei mast med to armar med to nummerluker på kvar arm. Med denne kunne mannskapet oppe på Fedjebjørnen, det høgste punktet på Fedje, sende og motta 120 ulike nummersignal, kommunikasjon som kunne tolkast via ei kodebok. Signala vart tekne oppatt på ein repeterstasjon på Fedje lenger nord. Kvar denne låg er noko uklårt. Truleg var den Vestenfjeldske lina knytt til den Nordenfjeldske som opphavleg starta i Kristiansund. Etterkvart vart ho ført ned til Stad, og i løpet av 1811 ned til Kinnfjellet. Sørover frå Fedje var neste stasjon på Nordøy i Hernar, og vidare gjennom åtte stasjonar før Bergenhus festning. Den Vestenfjeldske lina brukte berre det gamle systemet med flagg fram til 1810. Dette året kom det optiske master ogso i denne lina. Ved krigens slutt låg det føre planar om å byggje ut telegrafsystemet til ogso å omfatta signal til sivil bruk. Men den optiske telegraflina var dyr, og etter 1814 vart systemet lagt ned.

Under neste krig, fyrste verdskrigen 1914-1918, vart det skipa ein nøytralitetsvaktstasjon på Hesthaugen på Fedje. Det vart stor etterspurnad etter losar, men ved krigsutbrotet i 1914 var det berre ein einskild los på Fedje. Losttenesta på Fedje vart sentral gjennom desse krigsåra. Frå 1929 vart det skipa ein permanent kystvaktstasjon her, og hausten 1939 vart denne bemanna med ein fast tilkallingsstab på fire mann, pluss to ekstra, med ein liten peilestasjon på Vidnappen. Våren 1940 kom so vaktstasjonen på tyske hender og vart Fyrvaktarfamilien på Holmengrå fyr i 1920-åra (foto frå Skogseth 1997). utgangspunktet for bygginga av den mest omfattande radarstasjonen i Hordaland. Etter krigen heldt Kystvakta fram med vaktstasjonen på Hesthaugen - to losgutar gjekk ei tid daglege vakter på haugen. I 1953 vart det Sjøen er, og har vore, vegen her ute - sjølv i bilen sin tidsalder. Ikkje berre levde Fedjingane av og ved havet, sett opp ei loshytte på tuftene etter den store Wassermannradaren, og i 1956 vart det kjøpt inn ei losskøyte dei levde ogso midt i den maritime hovudleia. Å hjelpe andre å finne vegen vart ogso ein vesentleg del av knytt til stasjonen. I 1970 vart det sett opp ein stor losstasjon på same staden. Når so det skulle byggjast ein ny mangesysleriet deira, so langt bak som soga rekk. trafikksentral for Vestlandet i 1992, vart denne plassert over fleire generasjonar utkikkspunkt på Hesthaugen. Underst ser me framleis radarbunkeren til den tyske okkupasjonsmakta. Utkikkspunktet Fedje Vi kjenner til at losar vart brukte i vikingtid, og at bruk av los vart vanlegare på 1200-talet. I landslova frå Fyra på Fedje 1274 er dei nemnde som leidsogumadr - mannen som fortel om leia. Det greske ordet for styrmann - pedota - I 1841 vart fyrvesenet skipa og over hundre fyr vart bygde langs norskekysten i tiåra fram mot 1880. Kystfyra vart på italiensk til piloto. Denne nemninga vandra so nordover, og nådde oss med forenklinga lootz og lods. var dei kraftigaste og var meinte som fyrste landkjenning. Innseglingsfyra skulle hjelpe båtane inn til leia, Allereie i mellomalderen fanst det yrkeslosar og losverksemda var tildels lovregulert, og allereie på 1200-talet der leifyra tok over. I tillegg fanst mindre fiskefyr som lyste berre i fiskesesongen. Fyrste fyret på Fedje var vart losane nekta å organisere seg. Dette var mykje av årsaka til at konkurranse og kniving prega losverksemda opphavleg planlagt på Holmengrå, men etter synfaringar i 1851 vart Hellisøy i sørenden av Fedje valt i staden. heilt fram mot 1900. Losane var sertifiserte, men dei var på mange vis sjølvstendig næringsdrivande som måtte Hellisøy fyr sto ferdig i 1855, eit moderne kystfyr med det andre støypejernstårnet i landet, og skulle ogso konkurrere om oppdraga. Konkurransen omfatta å speide etter skip, og å verte fyrste los ut til skipet. Losyrket sikre innsiglinga sørover mot Bergen. I 1892 vart det bygd fyr ogso på Holmengrå, dette for å sigre innsiglinga var difor eit særleg farefullt yrke - fyrst ut, tydde å leggje ut i dårlegare ver og fare lenger ut, enn dei andre. Den nordover til Sognesjøen. faktoren som gjorde mest for å sikre losane si verksemd, var utviklinga av særlege losbåtar med dekk frå omlag 1850. Me veit lite om losverksemda på Fedje før på 1800-talet, anna enn at Fedje låg slik til i leia at her må ha Hamna Fedje vore ein sterk lostradisjon. I 1801 var det ein person med losing som hovudnæring, truleg ein fastlos, og 9 med Andre delar av den maritime infrastrukturen var sjømerke, bøyer, fortøyingsanlegg, hamner og moloar. Lenge losing som attåtnæring, truleg reservelosar. I seinare folketeljingar er truleg ikkje reservelosar tekne med, og var det private handelsmenn som gjorde tiltak med hamner, merking og fortøying, i den grad slikt vart gjort. det er talt 3 fastlosar i 1845, og berre ein i 1865 og 1875. Moglegvis hadde losverksemda sitt høgdepunkt kring Anlegg for sikring av hamnetilhøva, både i Kyrkjevågen og elles på Fedje, går truleg langt tilbake. På 1700-talet 1850, men det er ogso sannsynleg at mange hadde losing som attåtnæring i siste halvdel av 1800-talet. Losane byrja det offentlege i stadig større grad å ta ansvar for trygging av den maritime ferdselen. Fyrste steg var var underlagt admiralitetet, og var soleis del av det sjømilitære forsvarsverket. Under Napoleonskrigane, fyrste organisering av losvesenet i statleg regi. Like etter, i 1735 kom ei forordning om at kvar kjøpstad skulle ha og andre verdskrigen, fekk losane på Fedje viktige roller. sin eigen hamnekommisjon. I 1841 vart so Statens Havnevesen etablert. Likevel gjekk det lang tid før staten Fedje trafikksentral byrja å gjere tiltak utanfor byhamnene. Staten bygde ut til saman fire fiskerihamner på Fedje: Kyrkjevågen, Moldøysundet, Rognsvågen og Æskjeret. Statsboltane, fortøyningsboltane med kvite og svarte merke, er i dag viktige minnesmerke etter Kystverket si rolle på Fedje.

Rutebåt, post og telefon I 1880 vart Lindås og Masfjorden Dampbåtlag skipa, og i 1884 vart “Horden” sett inn i trafikken på Fedje. Fedjingane måtte lenge hente posten inne i Kilstraumen. I 1895 vart Fedje endeleg poststad, og posten vart etterkvart ført med det nye Dampbåtlaget. I 1910 vart det lagt telefonline i sjøen til Fedje. Ved inngangen til fyrste verdskrigen var øya i havet altso knytt mykje sterkare til omverda enn før. I 1920 kom radioen til Noreg, og ei viktig grunngjeving for utbygging av mediet var å kunne sende vervarsel til fiskarane. I løpet av 1930- åra kom radioen ogso til Fedje. I 1930-åra starta A.Bergsvåg opp privat passasjerrute til Bergen med båten “Prektig”. I 1970 kom so ferjekaien og ferjesambandet med MF Fedjefjord er i dag livlina og einaste kollektive transportsambandet mellom øysamfunnet og fastlandet.

22 23 Kyrkje og kristenliv Skule og utdanning

Gamlekyrkja og bedehuset i 1930-åra (foto frå Skogseth 1997). Skuleelevane på Fedje skule i 1915 (foto frå Skogseth 1997).

Fedje er ikkje nemnd som kyrkjestad i mellomalderen. I 1636 er kyrkja fyrste gong nemnd, då som eit anneks Mykje av bakgrunnen for den velstandsutviklinga me har sett dei siste 150 åra, er å finne i skule- og til Lindås. Dette skal ha vore eit lite korshus i tre, omlag der kyrkja står i dag. I 1657 vart det bygd ei ny kyrkje utdanningsvesenet. Noreg var ikkje eit fattig og ukunning land i 1900 heller - faktisk var me mellom dei rikaste på same staden, ogso dette eit mindre tømra bygg. Frå 1679 vart det so lagt gravplass til kyrkja. Denne kyrkja i Europa. På denne tida hadde me høgast levealder i verda, og var best å lese i verda. Lesekunna og fridommen stod til 1888, då ho vart riven og ei større trekyrkje reist på same staden. I 1939 vart so denne ogso riven og til å organisere seg er nemnde som to viktige forklaringar på dei gode levekåra her oppe i nord. dagens kyrkje vart reist og vigsla i 1941. Det var statskyrkja som var pådrivar for leseopplæring - i aukande grad etter reformasjonen. Det var viktig Fedjekyrkja delte prest med Lindås, og det vart naturlegvis heller sjeldsynt med preik i kyrkja - berre fire at folk kunne tileigne seg kunnskap gjennom skrift - fyrst og fremst då kristendomskunnskap. På 1700-talet gonger i året. Fedjingane hadde sjølvsagt eit åndeleg liv utanom desse preikesundagane, og skulen gjorde sitt breidde nye idear om kunnskap og opplysing om seg i Europa. Medan opplysingsideane sør i Europa vart til at alle hadde eit tilhøve til den kristne trua. Kyrkja forvalta ogso dei store overgongsritane i livet - med dåp, fremja i opposisjon til kyrkje og presteskap, var det tvert om prestane, “potetprestane”, som vart agitatorar for konfirmasjon, giftarmål og gravferd. mindre radikale idear om opplysing i Noreg. Ordninga med konfirmasjon vart innført i 1736, og medførte skjerpa krav til kristendomskunnskap. Den fyrste skulelova kom i 1739 - og la grunnen for omgangskulen. Mange nye, til dels samanvovne, vindar bles over Vestlandet i siste halvdel av 1800-talet. Det store Skulehaldaren, han sjølv utan særleg utdanning, reiste rundt og heldt skule i stovene i skuledistriktet. Men no hamskiftet i jordbruket, åndelege vekkingar og ideen om organisasjonar eller foreiningar. På Fedje var det var trass alt lesing, skriving og rekning dei viktigaste faga saman med kristendomskunnskap. misjonsforeiningane som var fyrst ute, som so mange andre stader. Ole B. Koppen skal ha vorte omvend då han var innom eit kristent møtelokale på ei bergensferd, moglegvis Misjonshuset i Bergen. På Fedje søkte I 1860 kom den sokalla fastskulelova, som i alle høve vart ein milepæl i skulehistoria. Her vart stilt krav om han saman med Steffen Stormark, og saman starta dei arbeidet med å skipe den fyrste foreininga på Fedje, faste skular med dedikerte skulebygningar, skuletida vart utvida, fagkrinsen vart utvida, og lærarutdanninga Fedje indremisjonsforeining i 1892. Same hausten vart dei innmelde i Lindås og Masfjorden fellesforeining for vart styrkt. Lova bar òg med seg ei demokratisering av skulevesenet sidan formannskapa no skulle skipe lokale Indremisjonen. Omlag samstundes vart det skipa ei misjonskvinneforeining, til dels av dei same familiane. skulestyre. For Fedje sin del var tanken om fasteskule allereie fødd - fordi folk hadde so småe hus at det var Kvinneforeininga arbeidde både for indremisjonen og Det Norske Misjonselskap, gamlemisjonen. Foreininga uråd å halde skule der. Allereie i 1838 vart det ved kongeleg resolusjon slege fast at det skulle skipast fast skule heldt stand heilt til ut i 1970-åra. i leigd skulehus på øya. Skulen skulle haldast i sommarmånadane, ungane fekk fri i fiskesesongen vinterstid, og skulen vart i byrjinga halden i hus leigd av landhandlaren på Kremmarholmen. Dette var heller ikkje tenleg, Dei fyrste møta vart haldne i skulehuset, men det kom snart på tale med eit eige bedehus. Vedtak vart gjort, og og innbyggjarane sette i gang innsamling til eige hus. Fedje skulle slik få sitt eige skulehus allereie i 1851, ni år Ole B. Koppen gav tomt til bedehuset. I 1905 vart so bedehuset “Salem” vigsla. Dette vart ein viktig møtestad før fastskulelova. Fedje, som ikkje vart eige herad før i 1947, vart på grunn av denne særskilde ordninga med for folket, og allereie same jula vart det her for fyrste gong helde juletrefest på Fedje. I 1923 kom den utvandra fastskulen, i praksis eigen skulekommune frå 1860. Dette skulehuset, ei gammal røykstove, etterkvart påbygd fedjingen Rasmus Husa, no metodistprest, på vitjing til Fedje. Han heldt ei rekkje møte i bedehuset denne med lem og forlengd, var i bruk heilt fram til 1912. Dette året sto nytt stort skulebygg ferdig, i to etasjar med sommaren, og dette er rekna som den fyrste verkelege vekkinga på Fedje. I dei store sildeåra, frå fyrste kjellar: med sløydsal, vaskerom, to klasserom, lærarrom, og to lærarbustader. I 1895 vart det skipa eigen verdskrigen frametter, heldt ogso den Indre Sjømannsmisjonen til i bedehuset i vintersesongane. skulekrins for Stormark. Her òg kom det ynskje om eige skulehus, men dette let vente på seg (sjå nr. 101). Endeleg i 1922 sto skulehuset for Storemark krins ferdig. Dette er det einaste av dei gamle skulehusa som står Etterkvart kom det til sundagskule med tilhald i bedehuset, og i 1930 åra vart det ogso skipa ei ungdomsforeining att i dag - dei to fyrste skulane på Fedje er begge vekke. av Indremisjonen og eit musikkor. Seinare kom det til ei lang rekkje kvinneforeiningar for ulike andre misjonsforeiningar, alle med basarar i bedehuset. Fedje som hadde ein relativt kummerleg start på skulesoga, skulle i etterkrigstida gjere nybrotsarbeid. Fedjeplanen vart han kalla, eit forsøksprosjekt med 9-årig skule, med ein klasse for kvart årstrinn. Denne vart Det friviljuge kristne arbeidet sentrert rundt bedehuset “Salem”, har vore ei sentral kulturell kraft på Fedje, heilt sett ut i livet i 1964 i nytt skulebygg, Sentralskulen, som sto ferdig i 1960. Med denne vart ogso Storemark krins fram i 1970-åra. Bedehuset verka slik ogso som samfunnshus og storstove. slegen saman med Fedje krins. Både det nye skulebygget og Fedjeplanen var medvitne tiltak for å motverke at ungdommen flytte frå øya. Fedjeplanen vekte interesse både innanlands og utanlands, og i 1970 var det komme 50 skular etter same prinsippet.

24 25 Krig og okkupasjon Industri

Grensebuarbeviset til Edvard Koppen (foto frå Skogseth 1997). Torvindustrien på Stormark i 1903 (foto frå Skogseth 1997).

Fedje var ein sentral lekk i den maritime infrastrukturen på Vestlandet, og den tyske krigsmakta skulle komme Utanom gardsdrifta og fisket, var handelsyrket det eldste her ute. Til tider fanst det ein bakar knytt til til å ta eit kraftig grep om øya. Krigen sette spor både på land, i sjøen og i folkeminnet. landhandelen, kanskje ein skomakar og ein smed, men oftast berre som attåtnæringar til fisket. I tillegg kom næringar knytt til samferdsle, som losverksemda og fyrvesenet. Før 1900 hjelpte dei fleste seg sjølv, sjølv om I løpet av dei fyrste vekene etter krigsutbrotet tok tyskarane Holmengrå fyr, og sette opp ein kystvaktstasjon pengeøkonomien og kjøpevarer kom tidleg til øya gjennom kremmarleiet. Utskiftingane førte med seg mykje med luftvernforsvar. Like etter gjekk dei i land på Fedjelandet og starta opp eit storstilt anleggsarbeid. På byggjeaktivitet og det vaks fram ein marknad for eigne bygningsmenn kring 1900. Den fyrste kimen til industri Hesthaugen hadde losane hatt utkikkspost, og før krigen hadde det vorte etablert ein nøytralitetsvaktpost her. kom med etableringa av Fedje Torvkompani allereie i 1875. Drifta gjekk smått dei fyrste tiåra, men særlig No måtte los Martin Karlsen ta ned huset sitt for å gje plass til okkupantane sine anlegg. På Vidnappen vart under fyrste verdskrigen fekk mange sesongarbeid her. Dei viktigaste følgjene av torvindustrien var at det vart det sett opp eit nytt og løyndomsfullt apparat med dekknamn DeTe Gerät. Dette var ein Freya-radar, og denne slutt på væreigarsystemet, sidan torvkompaniet straks tok til å selje ut bruka, samt at ei heilt ny bygd vaks fram radarposten på Søre Vidnappen i Kriegsmarine sin regi, kan ha vore den fyrste i Noreg. Denne var truleg på søre halvdelen av Fedje. Soga om torvindustrien med jernbanedrift på Fedje er eineståande og fascinerande, operativ allereie hausten 1940. Kort tid etter hadde Luftwaffe operativt eit identisk apparat på Hesthaugen. I men ho har til no vore lite granska. Det synest ogso å vere få spor att etter drifta. løpet av dei fem krigsåra vart Fedje bygd ut til den største og mest omfattande radarstasjonen i Hordaland. På det meste var kring 400 tyske soldatar stasjonerte på Fedje. Anlegga vart bygde av tvangsflytte franske Etterkvart som mannfolka søkte til eit meir og meir spesialisert fiskeri, mangla det arbeid for unge kvinner. Dei og belgiske arbeidarar, og norske arbeidarar. I 1944 flytte Kriegsmarine sin kontigent og sine anlegg over til hadde viktige tørnar med salting i saltebuene, men det var knapt nok. Feie Fiskarlag kjøpte tomt på Vågeneset forsvarsanlegga på Fjell. Luftwaffe heldt fram og sette i gang med det truleg mest omfattande enkeltanlegget og bygde større kaianlegg her i håp om å få etablert eit fryselager. Dette fyrste forsøket stranda på grunn av på Fedje. Det vart skote ut stein frå fjellet, og denne vart frakta med jernbane opp på Hesthaugen. Med denne, manglande elektrisk kraft. Seinare klarte fiskarlaget og kommunen derimot å lokke Chr. Bjelland & Co til samt store mengder betong og armeringsjern, vart det bygd ein regelbau-bunker som fundament for ein enorm å etablere ein hermetikkfabrikk på tomta. Denne kom i drift 1952/53, to år før det kom kraftline frå land. fjernvarslingsradar. Dette var ein Wasserman-radar med 40m høgt tårn. Regelbau tyder at bunkeren vart bygt Fabrikken skulle bli ei hjørnesteinsbedrift gjennom meir enn 40 år og sysselsette omlag 60 personar, 45 av dei etter forskriftene med tanke på materialkvalitet, armeringsgrad og dimensjonar. Alle andre anlegg på Fedje var typisk i kvaliteten “feltmessig utføring” eller “forsterka feltmessig utføring”. Dette var likevel robuste anlegg Chr. Bjelland & Co, fabrikk nummer 8. som framleis er intakte.

Øya her lengst vest, med sitt gamle hopehav med Shetland, vart viktig i Shetlandsfarten. Her vart folk som hadde komme på kant med okkupasjonsmakta, og ungdommar som frykta tysk arbeidsteneste og krigsdeltaking på den tyske austfronten, frakta i tryggleik til Shetland og vidare. Som elles på øyene langs kysten, var det få, om nokon i det heile, som sympatiserte med okkupasjonsmakta og nazismen. Trass lange krigsår, gjorde dette samhaldet til at frigjeringa og det lokale oppgjeret etter krigen, vart smertefritt.

Ubåtkrigen som rasa i leia kring Fedje sette spor som framleis er brennaktuelle. Vraket etter ubåten U-864 lasta med kvikksølv vart oppdaga i 2003 på 150 meters djup utanfor Fedje. Sidan har det vore ein hard strid mellom fedjefolket og styresmaktene om korleis kvikksølvlasta best skal sikrast. I dag er det løyvd 30 millionar til tildekking av lasta. I 2013 vart vraket etter ubåten U-486 “offisielt” oppdaga - denne hadde fedjingane allereie visst om lenge. Spora på havbotnen etter u-båtkrigen har gjort krigshistoria særleg aktuell på Fedje. Saman med den store mengda godt bevarte krigsminne på land, har me soleis særskilt gode forutsetningar for formidling av krigshistorie. 26 27 kvinner. Med utfordringane knytte til kraft og vasstilførsel løyste i løpet av 1950-talet, kunne planane om eit fryseri på nytt takast fram. I 1961 opna Fedje Fryseri AS på Stenborg. Dette vart ein viktig servicestasjon for 3. Kulturminne og kulturmiljø i planen fiskarane på Fedje, og det vart etterkvart ogso eit viktig slakte- og pakkeanlegg for oppdrettsnæringa. I 1987 vart Fedje Havprodukt skipa, og slo seg etterkvart saman med fryseriet under namnet Fedje Røykeri AS. I 1995 vart sardinfabrikken lagt ned. I 2008 brann lokala til Fedje Røykeri (det gamle fryseriet), og verksemda vart lagd ned etter dei omfattande skadane. Med dette var det slutt på industriell fiskeforedling på Fedje etter 65 år. I 1997 etablerte Havstad Tinn seg i lokala til sardinfabrikken. Tinnstøyperiet heldt stand fram til 2007. I dag held mikrobryggeriet Northern & Co til i det gamle fryseriet.

I mellomkrigstida etablerte firmaet Kjøbmannskjær frå Tønsberg seg med Feie Tranfabrikk A/S med kvalstasjon og trankokeri i Rognsvågen. Her vart kokt olje frå kval og brugdelever til byrjinga av 1960-talet. I 1968 etablerte Hordafisk S/L seg på tomta med formjølsfabrikk. I Rognsvågen kom det ogso mekanisk verksemd kring 1970, utvida i 1978 under namnet Kleppe Stålprodukt AS. Føretaket gjekk konkurs, og Fedje Mekaniske Verkstad A/S vart etablert i staden i 1980. Dette var lenge ei hjørnesteinsbedrift, ogso etter at fiskeforedlingsindustrien vart lagt ned. Fedje Mekaniske Industrier vart lagt ned i 2016.

I dag er det private næringslivet på Fedje i stor grad knytt til sjøfart og offshore, med trakfikksentralen og losstasjonen, Buksér og berging, og kursverksemda Uniko AS. I tillegg er her verksemder knytt til kolonialbutikk, reiseliv, drosje, røyrleggar, anleggsarbeid, bryggeri og bygningsarbeid.

På rekkje og rad på sardinfabrikken... (Foto Digitalt Museum)

28 29 2. Stuberg-Børshaug

Den som går i land frå ferja, kan oppleve eit samanhengande miljø langs Sjånesvegen vestover frå kaien. Fyrst 1. Nord-Tangen kan ein oppleve naustmiljøet - dette ser ein gjerne best frå piren på kaien. Etter vegen får ein på høgre handa fyrst bustadhuset på bruket Stuberg, bygd i 1907 av Lars Stuberg, påbygd i 1972. Dei hadde før hatt tunet sitt Nord-Tangen er det nordligaste av dei tre bruka på Tangane. Kulturmiljøet er i dag eit av dei beste og mest der ferjekaien er i dag. Lars dreiv som fiskarbonde her i 50 år, gjennom fire ekteskap. Sonen Hilmar dreiv vidare autentiske døma på fiskarbondebruket på Fedje. Dette var truleg det eldste av Tangenbruka, og det var nok her meir spesialisert som fiskar, og eigde i båtane Samson, Feiebjørn og Aslaug. brukaren på den einbølte garden Tangen heldt til i 1563. I 1637 er dei andre bruka komne til, og dette bruket vert då kalla Ytter Tangen. Sidan vart namnet Nord-Tangen. Landskylda, eller leiga som leiglendingen her Vidare kjem ein til Vika (br. 28). Endre Andersen og Brita Monsdotter dreiv fiske og jordbruk her frå 1865 til måtte betale, var 1/2 våg fisk på 1600-talet. I 1723 hadde familien på Nord-Tangen to kyr, fora dels på tang 1898, og bygde bustadhuset som står i dag. Huset fekk sidan ny grunnmur, og i 1957 vart huset bygd høgare og tare, og dei sådde 1/8 tønne med havre og kunne hauste innatt 1/4 tønne, Det er då klart at det var fisket og fekk tilbygd ark. I huset vart det drive handel i ein periode før 1915, truleg av Endre Endresen Wiken. I det som var viktigast - og torsk, sild, sei og lange er nemnde som dei fremste. Utover 1800-talet kjem sauehaldet som seinare vart kjøkken var det framleis att butikkhyller kring 1915. Løa frå slutten av 1800-talet står framleis og potetdyrkinga i tillegg til kyrene og havren. Me høyrer ogso om mangesysleri. Martinus Kristiansen som - grindbygd med florsdel i lafta tømmer og teglsteinsmur. dreiv bruket saman med kona Maria Hansdotter kring 1900, var ogso skomakar. Son hans, Martin Tangen, var fiskar og døydde ung av tuberkolose. Broren, Mikal Tangen var salsmann der for Feie fiskarlag. Mikal fekk Lenger ute kjem ein til Brotet (br. 16). Her dreiv Gjert Bertelsen Bråte (1881-1944) og Gina Karlsdotter frå 1910 reist det våningshuset som står i dag kring 1925, og gamlehuset som sto lenger vest vart rive. Mikal døydde i til 1961. Gjert var fiskar og handla med fisk på Torget i Bergen, medan Gina styrte bruket med eit par kyr og ei eksplosjonulukke i Bergen i 1944. Det vart då systera Maria Tangen og mannen Ole Fanebust som overtok nokre sauer. Gardsdrifta vart lagt ned kring 1950. Bustadhuset bygde dei i 1910. Løa er eldre og vart flytta hit bruket. Dei hadde allereie i 1938 fått skild frå tomt og reist grunnmur til eige hus. Då broren døydde i 1944, frå Bråtemyra etter utskiftingane i 1890-åra. Dette var i far til Gjert, Bertel Andersen, si tid. Han dreiv ogso som overtok dei hovudhuset, og grunnmuren er den som ligg her i dag. Maria og Ole var dei siste som dreiv Nord- urmakar. Løa er grindbygd med lafta florsdel. Halve løa vart riven kring 1960. I stranda nedanfor ligg to sjøhus Tangen, og hadde eit par kyr og 8-10 sauer. Ole var i tillegg fiskar og veg/steinarbeidar. til bruket, sett opp til same tid som løa. Halvparten av det lange naustet vart brukt til lagring av torv.

Bygningsmassen omfattar løe, torvhus, smie, naust og sjøbu med gavlutstikk for vindespel og våningshuset Vidare ut kjem ein til feltet med fråskilde tomtar kalla Børhaugen. Dei fyrste som bygde her var Bertel Engelsen med utedo. Løa er eldst, og reist i perioden 1875-99. Ho vart eingong korta inn litt, og seinare vart det tilbygd og Olina Rasmusdotter, kring 1880. Sørstova i bustadhuset her vart flytta frå Masfjorden, og fyrst sett opp silo i sida. Løa var i bruk fram til kring 1950. Sidan 1974 har bruket vore nytta som feriebustad. lenger oppe på haugen. Nordstova, kjøkken og kammers kom til før 1900, medan bislag og tilbygg kom seinare. Bertel var fiskar og fiskehandlar, og medeigar i i M/K Fisken som førte fisk til Bergen. Olina dreiv med spinning og veving i tillegg til husstellet.

Kulturmiljøet femner om mykje av Fedjehistoria - frå det gamle fiskarbondetilveret, via spesialiseringar mot handel og fiskeri, til ferjekaien frå 1970 som knytte øya til vegen og bilen.

30 31 3. Kremmerholmen Hovudbygningen sitt opphav er knytt til to ulike tradisjonar. Den eine fortel at ein handelsmann frå Hammerfest reiste han i 1650-åra. Den andre hevdar at Danckert Krohn flytta han hit frå Sogn på 1700-talet. Bygningen Fedje har vore eit handelssete heilt attende i mellomalderen, og dette har nok heile tida lege på holmen midt i kviler på bolverk på oppmura fundament i sjøen. På 1800-talet fekk bygningen eit tilbygg i vinkel som husa hovudhamna på øya. Me høyrer soleis om ein Ola som driv handel her i 1519. På eit ting tidleg på 1700-talet krambua. Bygningen fungerte som bustadhus fram til 1969. Sjøhuset, ogso eit vinkelbygd anlegg, omfatta ei vert det vitna om at det hadde vore kremmerleie på Fedje i uminnelege tider. I 1665 vert namnet Kremmerholm bu til salting av fisk, og lagerrom. brukt fyrste gong om det eine av tre bruk på Holmen. I over 200 år frametter var Kremmarholmen ein av dei viktigaste handelsstadene i leia i Nordhordland, før han bukka under i 1890, delvis for konkurranse frå handelen Sjølve overnattingstilbodet på Kremmarholmen vart i stordomstida dekka av Prestestova og eldhuset som låg på Steinborg. Alle dei privilegerte gjestgjevarstadene møtte motgang då nye handelslover frå 1848 opna opp ved sida av. I dag er berre restar av tufta etter Prestestova att av dette komplekset. for fri handel på landsbygda. 100 år etter, i perioden 1991-2008, vart Kremmarholmen forsøkt gjenoppliva med overnattingstilbod, gjestehamn og restaurantverksemd. Naustet med båtopptrekk vart bygd i regi av Kristoffer Kahrs (1818-1874). Han og familien budde i den sokalla Prestestova, og overlet etterkvart handelen til broren Arnold Kahrs på nabobruket. Dei gjekk soleis over til Ein viktig bakgrunn for utviklinga av handels- og gjestgjevarstadane langs kysten var forordninga frå 1648 om gardsbruk og fiske. Naustet er grindbygd med 9 grinder, der nokre av stavane har merke etter flytting. Naustet “Skydsferd til lands og tilvands, samt Giestgiverier i Norge...”. Med denne vart handelsstaden på Fedje del av eit vart brukt til lagring av båtar og turking av høy. Prestestova var del av det eldre anlegget på Kremmarholmen. fasttømra nettverk av kremmarleie langs kysten. I 1702 vart dette nettverket vidare regulert med byprivilegia for Namnet skriv seg frå at presten budde på Prestekammerset i stova her når han var på Fedje. Siste leigetakarane Bergen. Berre borgarar i Bergen kunne no drive kremmarleie, og tal og lokalisering skulle regulerast gjennom i Prestestova flytte ut i 1947. Huset kom til nedfalls og vart fjerna i 1960-åra. statlege privilegium. Kremmarleiet på Fedje, i det største fiskeværet i Hordaland, var naturleg nok eit av desse. Desse kremmarleia skulle altso eigast av bergensborgarar og drivast av ein gesell på staden. Til handelssetet Med ein ny verneplan for gjestgjevarstadene på Vestlandet vart det starta opp ei vøling av anlegget på låg ogso heile Vestkanten, slik at bøndene her var leiglendingar under Kremmarholmen. Ofte var faktisk heile Kremmerholmen i 1978, i regi av Fortidsminneforeininga. I 1990 overtok Fedje kommune anlegget, og Fedje eigd av dei same eigarane gjennomførte ei større restaurering og ombygging. I 1991 opna anlegget på ny, no gjennom det familieeigde aksjeselskapet Kræmmerholmen AS, og ein forsøkte å gjenopplive den gamle gjestgjevarverksemda i ny Kulturmiljøet Kremmarholmen omfattar i dag: hovudbygningen og sjøhuset, samt tufta etter ei stove med drakt. Det var komme køyreveg heilt fram til hovudbygningen, det vart sett opp ei rad havstover for å stette Prestekammerset, ytst på holmen; to jordkjellarar og ein brønn på haugen bakom, og eit naust sør for desse. overnattingstilbodet, og det vart skipa eit sjøbruksmuseum i det gamle sjøhuset. I den gamle krambua var det komme moderne storkjøkken med restaurantdrift og serveringslokale i hovuddelen. I dag er dei “nye” havstovene selde ut til private, medan hovudbygningen er renovert til privat bustad.

32 33 4. Statsboltane 5. Kystlyngheia

Fortøyningfeste har vore heilt avgjerande i det me kan kalle den maritime infrastrukturen langs vestlandskysten. Kystlyngheia er ein menneskeskapt landskapstype som finst langs Atlanterhavskysten frå Portugal til Lofoten. Dette har vore ei gløymd gruppe kulturminne, men som er lyft fram siste tiåra. Det er mellom anna forska på På Vestlandet vart prosessen sett i gang ved gjennombrotet for jordbruket kring 2000 f. Kr. Dei fyrste eigna metodar for å ta vare på boltane. bøndene gjekk i gang med nedhogging av skog og brenning av undervegetasjon for å skape beiteland for husdyra. Gjennom dei neste 4000 åra fram til i dag har desse landskapa vorte heldne i hevd og utvida gjennom Slike fortøyningsfeste går langt tilbake i tid, og på Fedje veit me at hollendarane fekk slege ned boltar på heilårsbeiting og stendig avsviing. 1700-talet. I andre delar av landet er det kjent jernboltar tilbake til slutten av 1500-talet. På Fedje er danninga av kystlyngheia studert gjennom analysar av sediment frå myrer og vatn. Desse studiane Dei fleste av staten sine fortøyningsfeste vart sette opp etter 1827. Fyr- og Merkevesenet hadde ansvar for viser at Fedje har mellom dei eldste kystlyngheiene i landet. Allereie 2000 f.Kr. fekk lauvskogen, som før hadde vedlikehald av boltane i perioden 1860-1922, og Statens Havnevesen heldt fram frå 1922 til ut i 1950-åra. Sidan dekka øya, ein kraftig tilbakegang, og veik plassen for røsslyng og beiteplanter som tepperot og smalkjempe. den gong har fortøyningsfesta lege utan vedlikehald verken av jerndelane eller dei malte merka. Saman med dei nye planteartane dukkar det ogso opp trekolstøv i analysane. Forklaringa er mest truleg at dei fyrste bøndene har føretrekt øya her ute til beitemark - her var sjøen gjerde, og dyra var trygge for rovdyr. Dei På Fedje er det ei stor mengd statsboltar etter standarden T-boltar i jern merka på berget med kvit sirkel med har hogd eller svidd av skogen, svidd av undervegetasjonen, og kolet frå elden har lagt seg saman med pollenstøv svart rand og senter. Fedje Historielag har starta opp eit prosjekt med å registrere og kartfeste statsboltane, og i sedimenta på botnen av småtjørnane. Seinare generasjonar av bønder har heldt ved like beitelandskapet. Etter å få måla opp att merka. Denne planen omfattar soleis ikkje noko oversyn over kjende statsboltar. siste verdskrig byrja ei stendig nedlegging av gardsbruk på Fedje - siste kyra vart send til slakt i 1960-åra, og stadig færre heldt sau.

Dei fyrste bøndene skapte eigentleg to naturtypar på Fedje som i dag begge er truga. I tillegg til den eigentlege kystlyngheia, førte ogso avsviing og beiting til danning av terrengdekkande myrar. Denne naturtypen kjenner med best her til lands langs skoggrensa i fjellet på Vestlandet. Her oppe er myrane danna naturleg. På Fedje derimot er det den tidlege avsviinga og beitinga som har skapt dei. Først når myrane vert 3500-4000 år gamle klarer dei å dekke terrenget slik me ser på Fedje. Det er med andre ord snakk om særskilt gamle, samanhengande myrområde. Nett desse myrane var det jo som skulle gje dei seinare fiskarbøndene på Fedje brensel, og som vart grunnlaget for den industrielle stordrifta på torv med Fedje Torvkompani.

I dag er søre halvdelen av Fedje framleis prega av ein mosaikk av kystlynghei og terrengdekkande myr, med innslag av klåre spor etter folk, med steingardar og torvtak.

34 35 8. Fjellheim

Søre delen av Fedje var lenge stølsbeite og torvmark til fiskarbøndene i nordenden av øya. Årsaka var at jorda var endå skrinnare her enn i nord, og her var dårlege hamnetilhøve. Med etableringa av torvindustrien vart det Flyfoto, Fedje historielag. laga betre hamn på Æskjeret, og dette la grunnlaget for etablering av nybrotsbruk på Stormark. 6. Hellisøy fyr Brørne Mikal, Knut og Steffen Olsen frå Svellingen i Øygarden var mellom dei fyrste rydningsmennene på Hellisøy fyr sto ferdig i 1855, og var då det andre fyrtårnet i støypejern i landet. I 1902 brann fyrvaktarbustaden Stormark. Mikal Olsen og Agata Mathiasdotter slo seg ned på Stensland (br 6) i 1884. I 1905 flytte dei med seg ned og det vart reist nytt hus, samt eige hus for fyrassistenten. Fyret vart elektrifisert med straum frå land i 1954, huset hit og vart nybrotsfolk på Fjellheim. Årsaka var at Mikal var reserveassistent på Hellisøy fyr 1894-1918, og automatisert i 1989. På grunn av at her ogso var ein meteorologisk stasjon, vart ikkje fyret nedbemanna og førte posten ut til fyret. Her på Fjellheim vart dei næraste granne til Hellisøy fyr. Dei hadde ogso husdyr, før i 1992. Kulturmiljøet omfattar det 32,5m høge støypejernstårnet, med 3. ordens linseapparat frå 1903, og elles var nok hovudnæringa fiske. Sonen Ole Mikalsen Fjeldheim og kona Elina Olsdotter tok over og dreiv naust, maskinhus, bustad og tuft etter assistentbustad, samt det støypte veganlegget med bru. Hellesøy fyr er bruket frå 1905-1953. Ole var ogso reserveassistent på Hellisøy og førte posten ut til fyret til 1939, slik som vedtaksfreda og fredinga omfattar heile holmen. I dag er Hellisøy fyr tilrettelagt for reiseliv med overnatting. faren hadde gjort. Tredje generasjon, Mikal og Gunnhild Herøy, sette seg opp nytt hus på fråskild tomt i 1938. Mikal var sjømann, og seinare fyrbetjent på Hellisøy frå 1946 til 1954. 7. Holmengrå fyr Kulturmiljøet omfattar gamlehuset der søre stova er frå før 1884, noko yngre løe og naust, vakre steingardar, kve, potetkjellar, og ruin av naust som tilhøyrde fyret og kystverket (frå 1854). Huset til tredje generasjonen Det var eigentleg her det fyrste fyret var tenkt - men etter å ha synfare landingstilhøva, vart fyret i staden plassert på Fjellheim frå 1938 er i tillegg eit godt døme på nøktern førkrigsarkitektur. Kulturmiljøet på Fjellheim på Hellisøy. I 1892 vart det likevel reist fyr på Holmengrå, med fyrlykt direkte på taket på fyrvaktarbustaden. I viser korleis det vestlandske mangesysleriet ogso kunne kombinerast med fyrdrift i eit marginalt område for 1947 vart det bygd eit radiofyr her, og året etter vart fyrvaktarbustaden gjort om til hyblar, og assistentbustaden jordbruk. vart riven og seld. I 1955 vart fyret elektrifisert og maskinhuset med det 35,5m høge tårnet vart bygd. Som følgje av den auka aktiviteten med oljeraffineriet på Mongstad, vart det i 1975 montert ein radarstasjon (racon). I 1986 vart so fyret automatisert og avfolka. Ver- og landingstilhøva her ute har alltid vore vanskelege, og førte til utfordringar både i byggjeperiodane og for fyrfamiliane i driftsperioden. Dette har òg gjort til at det førebels ikkje er planar om tilrettelegging av Holmengrå fyr i reiselivssamanheng. Flyfoto, Fedje historielag.

36 37 9. Torvindustrien

I 1875 vart heile Fedje seld til Fedje Torvkompani. Torvkompaniet byrja straks å selje dei tidlegare leigde bruka til oppsitjarane, og nye parsellar til nybrotsfamiliar. Desse fekk rett til torvtaking til eige bruk, mold, beite, lyng, 10. Æskjæret tang og tare, naust og veg. Kompaniet heldt att rett til landlott, østers og østersbankar. Ved hamna ved Æskjeret vart det bygd eit lagerskur for torva, og skinnegangar frå denne opp og innover til torvmyrane. Det gjekk Den lange moloen som i dag vernar om Stormark hamn og Æskjeret vart bygd i 1930-åra i regi av Kystverket. smått med torvdrifta dei fyrste tiåra, og det vart ei rekkje eigarskifte. Seinare tok drifta seg opp att, og då fyrste Både på land og langs moloen finst ei rekkje gamle statsboltar (fortøyningsboltar). Dette er ein verhard kyst, verdskrigen forskipla importen av kol til byane, vart det stordrift på Stormark. Torvdrifta sysselsette mange, og moloen frå 1930-åra var ei vidareføring av hamneanlegga som vart bygde i regi av den kommersielle både kvinner og menn, i sesongen som varte frå våren til midtsommars: mannfolka spadde og kasta torva opp. torvindustrien frå 1878 til 1920. Før moloen kom måtte båtane dragast på land i uver - og motorbåtar måtte Kvinner og born frakta torva til turkeplassen. Etter 2-3 veker var torva halvturr, og ho vart då krakka, det vil køyrast til Sildevågen eller i hamnene nord på Fedje. Inst i hamna sto lagerskuret for torva, der skinnegangen frå seie, sett opp og snudd med våtsida ut. Når torva so var heilt turr, vart ho lasta i jernbanevognene og køyrt til torvmyrane enda. I hamna fekk ogso nybrotsfolka på Stormark naustrett, og det er desse nausta som framleis lagerhuset i hamna. Ogso krakkinga, lastinga og frakta var kvinnearbeid. Frå Bergen kom so slepebåtar med pregar hamna saman med yngre naust. lasteprammar som vart lasta med torv frå lagerskuret, og slepa attende til byen. Kring 1920 tok den kommersielle drifta slutt. Hamna vart sentrum her sør på Stormark, slik som nord på Fedje. Ved knutepunktet mellom hamn og veg starta Oswald Berg opp landhandel i 1935. I denne bygningen dreiv skiftande eigarar landhandel fram til 1962.

Foto frå Skogseth 1997

38 39 11. Mortavika

Brørne Mikal, Knut og Steffen Olsen frå Svellingen i Øygarden var mellom dei fyrste ryningsmennene på Stormark. Steffen Olsen og Kari Arnesdotter fekk bygselskontrakt på dette bruket i Mortavika i 1884, og vart sjølveigarar i 1916. Dei hadde truleg med seg ei stove bygd kring 1880, som vart sett opp her i 1884. Kring 1915 vart det bygd til ei stove i sør. Nytt bislag kom til i 1941. Frå den tidlege nybyggjartida finst ogso eit grindbygd torvhus. Murane etter løa og utedoen er framleis synlege. Nord for tunet ligg ei ruin etter sommarfjosen som Steffen bygde. Denne var i bruk til 1950. Lengst aust, i sjølve Mortavika, finst steingardar og ruinar etter eit naust. Dette er leivningar etter naustet til “Stav-Ola”. Stav-Ola var truleg den aller fyrste nybyggjaren på Stormark. Ogso han kom frå Øygarden, og hadde fyrst vore husmann på Stavesundholmen i Austrheim, og fekk namn etter det. I 1880 slo han og kona Anna Jansdotter seg til lenger inne på Stormark. Huset deira vart 13. Lislemulen krigsminnemiljø seinare flytta til Øygarden att. Ute på den vesle halvøya Lislemulen er det registrert til saman tre anlegg etter okkupasjonsmakta. Det eine er 12. Hesteneset ein godt bevart kanonbrønn for ei nærforsvars feltkanon, med to ammunisjonsnisjer og dekningsrom. Delar av dreieskinna til kanona er intakt. Dei to andre anlegga er spor etter uttak av stein i berget. Det er elles ein Ragnhild Larsdotter og Andreas Eriksen slo seg til her i 1862, og leigde plassen av Jørgen Langeland på fortøyningsbolt i berget ytst på neset. Kremmarholmen. Dei sette truleg opp hus her med det same. Dette skal ha brunne ned, og det vart sett opp eit nytt. I 1894 vart plassen skild ut som eige bruk, og son deira, Thomas, vart sjølveigar same året. Dotter hans, Anna Marie Thomasdotter gifte seg med Andreas Berntsen i 1916, og dei tok seinare over bruket. I 1918 vart det bygd nytt bustadhus, og det gamle vart bygd om til den løa som står i dag. Det ovalhogde tømmeret i florsdelen, som må vere frå den gamle stova, tyder på at det var eit gammalt hus som vart sett opp her etter brannen. Naustet er grindbygd med 5 grinder - ogso dette var truleg eit tilflytta, eldre bygg. I 1964 vart det bygd veg ut på neset, eller rettare, holmen.

40 41 14. Vidnappen - Hesthaugen krigsminnemiljø

Det mest forseggjorde tyske anlegget på Fedje var regelbau-bunkeren bygd som fundament for den enorme Wassermann fjernvarslingsradaren. Dette vart gjort i slutten av krigen, og var kulminasjonen av okkupasjonsmakta sin aktivitet på øya, samtidig som Wassermann-radaren var endepunktet i ei rivande utvikling i radarteknologi i krigsåra.

Fedje var i utgangspunktet ein flymeldepost med kodenamn “Fichte”. To våpengreiner, Luftwaffe og Kriegsmarine, hadde kvar sine anlegg med forlegningsbrakker, administrasjonsbrakker, messebrakker, sjukestove, bad, garasjar, stallar, store fjellanlegg og vegar, i tillegg til radar- og lytteanlegga med operasjonssentral, og forsvarsanlegga. Heile vegnettet innanfor portstolpane lengst aust i miljøet, er tyskbygd. Til saman er meir enn 70 enkeltminne registrert innanfor hovudområdet frå Søre Vidnappen i sør til Hesthaugen i nord.

Luftwaffe etablerte sine anlegg fyrst på Hesthaugen og Lislemulen, medan Kriegsmarine hadde radarstasjon og eit øvingsbatteri på Søre Vidnappen. Begge greinene hadde i 1941 radarar av typen Freya. Etterkvart fekk Luftwaffe oppgradert til ein Würzburg D radar. Sommaren/hausten 1944 drog Kriegsmarine seg ut frå Fedje, medan Luftwaffe utvikla sine anlegg vidare og etablerte seg ogso på Søre Vidnappen. Dei sette no opp to Würzburg Riese radarar på Søre- og Nore Vidnappen.

42 43 16. Sildavågen, steinalderbuplass

I 1971 vart det her plukka opp 80 flintstykke. Nokre av desse er sokalla flekker, altso langsmale, planmessige avspaltingar slege frå ei flintblokk. Slike flekker var vanlegast i bruk heilt i byrjinga av steinalderen, og so igjen i yngre steinalder, før jordbruket (4000-2000 f.Kr.) Høgda over havet peikar mot tidleg del av dette siste tidsrommet - då låg staden på eit strategisk nes der to sund møttest. Lokaliteten er automatisk freda (ASK 97125), og funna ligg på Universitetsmuseet i Bergen (B 12593). 17. Vadneset, myrpinnar

På Vadneset sør i Storavatnet er det funne tilkvesste pinnar i eik som truleg sto i ein ring tvers over neset. Slike funn, kjende som 15. Toskarhaugen krigsminnemiljø myrpinnar, er eit typisk kystfenomen og kjent frå heile norskekysten. Siste tjue åra har ni ulike Maria Kristensdotter Husa var pensjonert lærarinne, og fekk skøyte på tomta her oppe i 1929. Huset skal ho ha funn vorte datert med C-14 metoden, og desse fått sett opp i løpet av 1930-åra. Toskarhaugen ligg høgt og fritt, og her oppe var bygd vindmøller både før og plasserer seg alle frå 200 til 1100 e.Kr., altso yngre etter krigen - desse laga straum som vart nytta til å lade radiobatteria i bygda. romartid til og med vikingtid. Anlegga vart truleg brukte til fangst av fugl. Lokaliteten har uavklart Den tyske okkupasjonsmakta såg òg verdien av høgdedraget. Dei kverrsette huset og bygde ut eit forsvarsanlegg vernestatus (ASK 111941). her oppe med fleire bunker- og nærforsvarsstillingar, retta både nordetter og søretter.

18. Fagravollen

Her vart det i 1965 registrert 3-4 moglege steinrøyser dekka med ”rare” torvformasjonar. Lokaliteten er registrert som gravfelt og er automatisk freda (ASK 11942). I dag er det vanskeleg å sjå att røysene, og det er neppe mogleg å finne ut nærare kva dette eigentleg kan vere, utan georadar eller arkeologiske prøvegravingar.

19. Mogleg gravfelt ved kyrkja

Johan Vibe nemner i 1896 at det skal ha lege eit gravfelt ved Fedje kyrkje i 1881 (Fett 1976). På dette grunnlaget er lokaliteten ASK 111944 definert som mogleg gravfelt, med status som ”fjerna”. Det må òg understrekast at kartfestinga er høgst usikker - det har aldri funnest andre indikasjonar enn orda ”ved kyrkja”. Likevel kan posten vere eit greitt varsko i framtidige byggjesaker i dette området.

44 45 23. Kommunehuset

Dette huset vart bygd i 1941 med materialar frå gamlekyrkja. I 1947 fekk nyskipa Fedje herad skøyte på tomta med huset, og har sidan den tid hatt tilhald her. Fram til 1965 var det leigetakarar i øvste etasjen.

20. Fedje kyrkjemiljø 24. Skulehuset på Storemark

Dagens kyrkje vart bygd på tomten etter førre I 1850 var stovene på Fedje sagt å vere for små kyrkja i 1941, då som den fjerde kjende kyrkja til å halde omgangsskule i, og det vart reist eige på staden. Dagens kyrkje er ikkje listeført, men skulehus i 1851. Då bygda Storemark byrja å kyrkjestaden er registrert i Askeladden med vekse fram, vart det skipa eigen skulekrins for uavklart vernestatus. Dette er meint som eit varsko Storemark i 1897. Likevel gjekk borna her til om at det kan finnast spor etter tidlegare kyrkjer skulen i nord til kring 1914. Frå 1914 av vart i grunnen, frå seinmellomalderen, som vil vere det helde omgangsskule i krinsen, fram til 1922 automatisk freda. Truleg vart det reist eit hus her (sjå nr. 101). Då stod eige skulehus ferdig, teikna som fiskeværskapell allereie i seinmellomalderen. og bygd av Hans Famestad. Her vart det helde Dagens kyrkje er bygd i stein etter teikningar av skule fram til krinsen vart slegen saman med Ole Halvorsen. Fedjekrinsen i 1960. 21. Bedehuset 25. Fyrbetjentbustad

Bedehuset vart bygd av Fedje indremisjon i Otto Karl Nordby og Anne Lise Nordnes fekk 1905. Bygget er utvida fleire gongar og har sidan frådelt denne tomta i 1960, og sette opp huset i starten òg fungert mykje som eit samfunnshus og 1962. Bygningen var opphavleg bygd på Hellisøy storstove for fedjesamfunnet. i 1903 som bustad for fyrbetjenten. Då drifta på fyret frå 1959 ikkje lenger trong kontinuerleg bemanning, vart assistentbustaden ståande tom, og sidan flytta hit.

22. Koleragravplassen 26. Bustadhus, Åsheim

I 1849 braut det ut kolera i fleire fiskefelt på kysten. Gotfred Gullaksen og Petra Koppen, begge fødde Dei små og kummerlege overnattingstilhøva, på Fedje, kom heimatt frå Brooklyn, New York, samt at fiskarar frå mange ulike område låg tett i 1932. I 1934 fekk dei reist dette huset på tomta saman, gjorde smittefaren høg - òg for samfunna utskild frå Kopper. Gotfred hadde arbeidd som der fiskarane høyrde heime. Det vart skipa eit malar, og tok no til med fiske. Han vart seinare kolera-helseråd for prestegjeldet og mellom medeigar i M/S “Sversling”, 63 fot med ein 50hk tiltaka var oppretting av eigne koleralasarett og Wickman, bygd i 1949. Huset er seinare endra eigne koleragravplassar. Det vart òg skipa eigen noko med tilbygg i nordaust og veranda i sørvest. gravplass på Fedje. I dag er det laga ein eigen minnelund her som i tillegg minner om dei som kom bort på havet 46 47 27. Bustadhus, Fjæreide 31. “Pernillebutikken”, Solberg

Gotfred Tangen og Inger Helene Rognø fekk sett Hertelius Hansen og Pernille Andrea opp dette huset i 1935 på tomt utskild frå Eide. Pedersdotter sette opp huset her i 1924. Hertelius Huset har mykje til felles med huset på Kopper var fiskar medan Pernille sto for drifta av (sjå over). Gotfred var fiskar og eigde saman med daglegvareforretninga i underetasjen fram til Malvin Tangen båten M/S “Brødrene”, 34 fot med 1955. Forretninga vart drive vidare av andre ein 17hk Rapp, bygd i 1932. eigarar fram til 1986. Sidan har underetasjen husa mellom anna gåve- og klesbutikken ”Snellene” og turistinformasjonen i turistsesongen.

32. Holmen 28. “Løllebutikken” med våningshus Ditlef Olsen Mongstad var handelsmann Lars Bertelsen og Berta Malena Johannesdotter på Mongstad, og fekk skild ut tomt frå var husmannsfolk utan jord, og fekk sett opp Kremmarholmen og reist bygg her i 1905. Her huset her i “Kroko”, truleg i 1890-åra. Lars var dreiv han landhandel fram til 1911 gjennom ein fiskar og fiskehandlar. Sonen Lars Husa starta i betjent. Sonen Olaf Mongstad flytte hit og tok 1934 landhandel i eige bygg nedanfor vegen, kjend over handelen i 1911. Han gjennomførte andre som “Løllebutikken”. Trappa opp til bustadhuset byggjetrinn i 1916, og her vart no landhandel, vert kalla “Lølletrappo”. Landhandelen varte til fiskemottak, sildesalteri og bakeri. Holmen var 1975. I 1977 vart huset ombygd og påbygd, og her sentral gjennom Fedje si stordomstid med sild, var kafédrift frå 1978 til 1981. Seinare er huset kval og størje. Her vart drive kolonialforretning innreia til overnatting for turistar. Sefrak ID 1265 fram til 1985. Etter dette vart her ei rekkje eigarar 102 2 (bustadhuset) og verksemder, og ei rekkje ombyggingar.

33. Sardinfabrikken 29. “Filialen” Chr. Bjelland & Co etablerte i 1953 hermetikkfabrikk nummer 8 på Fedje. Fabrikken vart ei hjørnesteinsbedrift gjennom 40 år og sysselsette omlag 60 personar, 45 av dei kvinner. I 1981 vart alle produsentane av hermetisk Alfred Børhaug fekk skøyte på denne tomta i 1938 sardin slegne saman til Norway Foods AS. Dei heldt stand på Fedje fram til 1995, då vart sardinfabrikken og sette opp forretningsbygg med husvære. Fleire lagd ned. I 1997 etablerte Havstad Tinn seg i lokala til sardinfabrikken, og heldt til her fram til 2007. I dag har eigarar og leigetakarar dreiv landhandel her fram verksemda FAB. NR. 8 gitt nytt liv til dei gamle lokala som er ombygde til kafé, pub, restaurant og overnatting. til 1985. Bygget vart kalla «Filialen».

30. Tuften

Edvard Hansen og Hansina Ivarsdotter sette opp eit hus på denne tomta kring 1905. Edvard vart sidan los, og dei flytte huset til Hesthaugen i 1921. Når so Fedje vart okkupert i 1940, måtte familien rive huset for å gje plass til tyske forsvarsanlegg. I mellomtida, i 1933, hadde Edvard sett opp nytt hus her, og når krigen kom flytte dei inn i dette. I kjellaren vart det drive kafe, og det vart òg drive overnattingsverksemd, mellom anna for losar.

48 49 34. Løe med flor, Mulen 38. Bustadhus, Nakkjen

Grindbygd løe med 4 grinder, lafta saueflor og Nils Mathiassen og Hansina Persdotter var gjødselkjellar. Tidlegare var her ei halvtekkje til husannsfolk her frå kring 1884. Søre stova vart sauehus, medan det sto kyr i floren. Løa vart sett flytta hit i 1884. I 1904 vart so stova i nord bygd opp av fyrste brukarane her, Johan Langeland og til saman med kjøkken og kammers. I 1925 Marie Nordfonn mellom 1900 og 1905. Grindene vart halvtekkja i sørenden som vart brukt som har flyttemerke, og har truleg stått ein anna stad sauehus, riva. I 1975 vart bislag og do bygd til. tidlegare. Johan var fiskar medan Marie var fyrste Olga Olsen dreiv systove her, truleg kring 1950. jordmora på Fedje. Sefrak ID 1265 101 8 Sefrak ID 1265 101 2

35. Sjøbu og ruin, Mulen 39. Naust, Nakkjen

Dei første åra etter at sjøbua blei bygd var det Grindbygd naust med 4 grinder. Naustet vart sett salteri her. Eternitt vart lagt på taket i 1960 på opp på bygsla grunn (Kremmarholmen bnr. 2) av sørsida, og i 1990 vart det lagt aluminiumsplater Nils Matiassen kring 1900. på taket på nordsida. Verkstadrom i nord-vest delen. Sefrak ID 1265 101 9

Ved sida av bua ligg murar etter eit torvhus.

Sefrak ID 1265 101 3-5

36. Bustadhus, Kongestø 40. Bustadhus, Solberg

Ole Karlsen Nestang og Brita Rasmusdotter Andreas Iversen og Anna Larsdotter Måseide sette seg opp ei stove her i 1897, og fekk skøyte flytte med seg ei stove hit frå ein husmannsplass på tomta i 1906. Dei hadde ikkje jord, og Ole var på Skotholmen, der ho hadde stått sidan kring fiskar. Ole og Brita fekk heile 10 born. I 1954 vart 1887. I Sefrak-registeret står det derimot at huset huset bygd til i sør og vest, og taket vart lyft opp. vart flytta hit frå Byrknesøy i 1918. Dette er truleg Ogso sonen Konrad som overtok, var fiskar. Son stove nr. 2, som vart bygd til den første. I slutten hans igjen var fiskar og kvalfangar, og medeigar i av 1940-åra vart det bygd til ark og bislag, og M/S Bruvåg. taket vart lyft opp. Andreas var fiskar og omkom på sjøen. Sefrak ID 1265 101 6 Sefrak ID 1265 101 10.

37. Naust, Kongestø 41. Naust, Kleven

Grindbygd naust med 7 grinder, bygd av Ole Grindbygd naust/sjøbu med 3 grinder, bygd før Karlsen Nestang i 1897 eller like etter. Halvtekkja 1892 av Bernt Halvorsen. er av uviss dato. Sefrak ID 1265 101 15 Sefrak ID 1265 101 7

50 51 42. Bustadhus, Solhaug 46. Bustadhus, Bratland

Edvard Hansen og Hansina Ivarsdotter sette opp Peder Langeland og Gusta Brügger slo seg til dette huset på Muren kring 1905. Då Edvard her og reiste dette huset i 1902. Seinare fekk dei seinare vart los kring 1921, flytta han huset sitt fråskild ein fjerdepart av br. 2 på Kremmarholmen. frå Muren til denne tomta for å få utsyn. Sidan Taket vart lyft opp 1925-1950, og bislaget bygd til har huset husa fleire losar og sjømenn. i 1960.

Sefrak ID 1265 101 16 Sefrak ID 1265 101 29

43. Bustadhus, Brunes 47. Løe med flor, Bratland

Husmannsfolka Bård Eliassen og Magdeli Grindbygd løe med fire grinder og saueflor mura Karlsdotter sette seg opp hus her i 1890-åra. i sementstein. Her var òg kyr fram til kring 1960. Den første stova vart flytt hit frå Kopper bnr. Bygd i 1920 av Peder Langeland. 37, denne truleg eldre enn 1884. Sidan er huset mykje ombygd og tilbygd: den andre stova vart Sefrak ID 1265 101 30 bygd til mellom 1905 og 1908. Arka på sørsida kom til i 1950-åra, medan fasaden mot nord vart mykje endra kring 1970.

Sefrak ID 1265 101 17

44. Naustmiljø, Pumpevika, Langedalen 48. Saueflor, Kahrsneset

Grindbygd naust med 4 grinder. Naustet er bygd Lafta saueflor bygd i 1860 av Kristoffer Kahrs. av Ola Mikkelsen Langedal i 1890-åra, truleg på Dette var like etter Kremmarholmen vart delt i ei eldre tuft. Materialane har merke etter tidlegare to partar, og Kristoffer tok hand om gardsdrifta. I bruk. Nytt tak og kledning i 1985-86. Ved sida av 1865 hadde dei 40 sauer her. er ei sjøbu frå same tid, no til nedfalls. Sefrak ID 1265 101 31 Sefrak ID 1265 101 20-21

45. Bustadhus, Langedalen (br. 5) 49. Bustadhus, Høyen

Ola Mikkelsen og Brita Larsdotter vart brukarar Huset vart opphavleg reist vest for vegen av fyrste her. Ola kom frå ein husmannsplass på Træsneset, plassfolka her, Nils Sjurson og Berta Karina og tok med seg ei stove derifrå. Denne hadde far Hansdotter. Kanskje har han flytt med seg huset hans henta frå Masfjorden, og var truleg bygd frå Austrheim då dei kom her i 1865. Andre kring 1850. Denne vart sett opp her i 1890-åra. ektemannen til Berta var los Ola Andersen. Tidleg på 1900-talet vart stova i nord bygd til. Han flytte huset til Svarthaugen nordaust for Ark og bislag vart bygd til i 1950-åra. Ola var trafikkstasjonen, for å ha betre utsikt. Sonen båtbyggjar og linefiskar. Martin frå fyrste ekteskapet flytte so huset ned til sjøen der der står i dag, i 1906. Sefrak ID 1265 101 22 Sefrak ID 1265 101 32 52 53 50. Naust, Høyen 54. Naust, Sulo

Grindbygd naust med 5 grinder, tidfest til Grindbygd naust med 5 grinder. Husmann og 1800-talet. Sørenden av naustet vart brukt til fiskar Johan Henriksen “Sulo” bygde naustet lagring av torv fram til kring 1950. Halvtekkja tidleg i 1890-åra. vart bygd til 1925-1950, her vart det halde gris og seinare høns. Moglegvis vart naustet sett opp av fyrste husmannsfolka som slo seg til her kring Sefrak ID 1265 101 46 1865.

Sefrak ID 1265 101 33

51. Naust, Høyen 55. Bustadhus, Sulo

Grindbygd naust med 3 grinder, tidfest til Dei fyrste husmannsfolka her var Johan 1800-talet. Halvtekkja vart bygd til kring 1920. Henriksen og Johanna Sivertsdotter. Den søre Grindane har tydelege merke etter flytting. stova fekk dei hjå syster til Johanna på Koppen Moglegvis vart naustet sett opp av fyrste kring 1890. Stova i nord kom til før 1910. Glasa husmannsfolka som slo seg til her kring 1865. vart skifta kring 1986.

Sefrak ID 1265 101 34 Sefrak ID 1265 101 47

52. Bustadhus, Langedalen (br. 31) 56. Bustadhus, Muleidet

Per Larsen og Anna Maria Olsdotter bygde den På denne husmannsplassen stod det ei fiskarhytte vestre stova med gang og kjøkken i 1845. Kring til huslyden i 1891. I 1893 er her nye plassfolk, 1900 vart det bygd til ei stove i aust. Ark og men no i sjølveigd hus. Truleg vart då stova i sør kjøkken vart bygd på kring 1950. reist kring 1893, og sidan er huset tilbygd til slik det er i dag. Under andre verdskrigen vart huset Sefrak ID 1265 101 41 kverrsett av okkupasjonsmakta.

Sefrak ID 1265 101 48

53. Bustadhus, Fjæro 57. Bustadhus, Husa (br. 10)

Husmann og fiskar Hans Larsen sette opp den Jon Larsen kjøpte ei stove i Masforden som vart eldste stova på ein husmannsplass på Moldøyna i sett opp her kring 1890. Huset har seinare vorte kring 1878. I 1900 flytta han og tredje kona hans tilbygd. Under andre verdskrigen vart huset stova med seg hit til denne husmannsplassen kverrsett av okkupasjonsmakta. under Kremmarholmen. Sidan har huset vorte tilbygd slik det er i dag. Sefrak ID 1265 102 1

Sefrak ID 1265 101 44

54 55 58. Bustad, “Purko”, Husa 62. Saltebu, Koppen (br.2)

Huset var reist kring 1900, 200m lenger Grindbygd bu med 4 grinder og vindehus, bygd nordaust. Før 1925 vart huset flytta til der det før 1890 av fiskarbonde og handelsmann Ola står i dag. Under krigen vart huset kverrsett av Bertelsen Koppen. Bua vart opphavleg reist i okkupasjonsmakta. Ark og bislag vart bygd til Koppevja men vart flytta hit etter utskiftinga, etter 1945, bislaget fjerna att i 1980. kring 1893.

Sefrak ID 1265 102 3 Sefrak ID 1265 102 8

59. Bustadhus, Strengen, Husa (br. 7) 63. Sjøbu, Koppen (br.2)

Hans Magnesen (Hans i Dammen) og Magnhild Lita sjøbu bygd kring 1893 av fiskarbonde og Larsdotter tok over bruket i 1850. Hans reiste handelsmann Ola Bertelsen Koppen. den vestre stova, truleg like etter 1850, i øksa rundtømmer. Denne vart flytta hit, truleg etter Sefrak ID 1265 102 9 utskiftinga. Den austre stova vart bygd til i 1905, bislag og arkene kom til i 1940-åra.

Sefrak ID 1265 102 4

60. Bustadhus, Koppen (br.2) 64. Tongaren, Koppåsevja, miljø

Ola Bertelsen Koppen bygde huset i 1893. Gudmund Koppen bygde våningshuset kring Dette var det første huset på Fedje der kjellaren 1891 og naustet før 1896. Han var fiskar, med ei var utskoten. I denne kjellaren vart det drive kyr og nokre sauer. Naustet er grindbygd med meieridrift med meierske 1899-1907. Ole var tre grinder. Miljøet omfattar òg ei ruin etter eit fiskarbonde og handelsmann, og dessutan ei torvhus som tilhøyrde Michael Koppen. drivande kraft bak misjonsarbeidet på Fedje. Han skal òg ha helde den fyrste rettelege festen på Sefrak ID 1265 102 11-14 Fedje, og fleire misjonsmøte, i kjellaren. Uthuset, bygd som lagerhus for ved og torv, er òg frå 1893. Sefrak ID 1265 102 5

61. Løe med flor, Koppen (br. 2) 65. Våningshus truleg bygd 1800-1850, flytta frå det gamle klyngjetunet i Koppevja til denne Grindbygd løe med 5 grinder, lafta florsdel, og staden i 1901. I 1953 vart huset, med unntak av tilbygg i bindingsverk. Floren er lafta med rekved. stovene, plukka ned, og bygd oppatt med 70cm Opphavleg reist 100m lenger sør av fiskarbonde høgare lem, og tilbygd med nytt bislag og stove og handelsmann Ola Bertelsen Koppen, flytta hit med kammers. Stova i nord har rundtømmer etter utskiftinga i 1890-åra. tilhogd med øks.

Sefrak ID 1265 102 7 Sefrak ID 1265 102 15

56 57 66. Naust, Koppen 70. Naust, Søfjæro

Grindbygd naust med 4 grinder, flyttemerke på Grindbygd naust med 3 grinder, båtopptrekk ein av stavane. Bygd av Jakob Koppen 1875-99. I i framkant. Bygd av Martinus (Andersen?) på 1960-åra vart naustet flytta 30m sørover på grunn Nøstebakken, på bygsla tomt. av etableringa av Fedje Jernindustri.

Sefrak ID 1265 102 18 Sefrak ID 1265 102 23

67. Bustadhus, Koppen 71. Naust, Strengen

Mikal Koppen var fiskarbonde her, fyrassistent Grindbrygd naust med 4 grinder, alle med på Holmengrå om vinteren, og bygningsmann. flyttemerke. Naustet har vore flytta fire gongar. Huset her bygde han kring 1880. Fyrste trinn var Det vart bygd av Karl Moldøy på Moldøyna, stova i sør. Deretter kom stova i nord, ei tidlegare deretter flytta til Stenberg, i 1921 vart det flytta stølsbu frå Masfjorden. Arka i aust kom til kring ut på Skarvøyna av Martinus Rasmussen, før det 1946, arka i vest i 1950-åra. Glasa vart skifta i rundt 1944 vart flytt til der det står i dag. 1989. Sefrak ID 1265 102 24 Sefrak ID 1265 102 20

68. Løe med flor, Koppen 72. Løe med flor, Husa

Grindbygd løe med lafta florsdel og skut til Grindbygd løe med 4 grinder, og lafta florsdel på klesturking. Bygd av Michael Koppen (1846- teglsteinsmur. Både grindene og laftetømmeret 1931) sonen Edvard Koppen (1881-1981) bygde har merke etter flytting. Reist her kring 1900. til den lafta floren. Kledning og tak skifta rundt 1975.

Sefrak ID 1265 102 25 Sefrak ID 1265 102 21

69. Bustadhus, Opphaug 73. Bustadhus, Uthaugen

Ola Monsen og Marie Johannesdotter tok over Mons Monsen og Olsina Monsdotter kom til dette dette bruket i 1865. I 1875 er førrre eigarane bruket i 1868. Dei tidlegare eigarane skulle ha kår kårfolk i eige hus. Truleg vart då huset som står i i gamlehuset, og dei nye eigarane sette opp nytt dag bygd 1865-75. stovehus til seg sjølv. I 1899 vart det so bygd til ei stove i sør. Arka på nordsida kom til kring 1960, I 1972 vart huset utvida 2 meter mot nord, og medan nytt bislag vart bygd i 1987. Tidfestinga taket vart heva med ca. 1 meter. til 1700-talet i Sefrak er mest truleg feil, om då ikkje stova som vart bygd til var frå kårstova når Sefrak ID 1265 102 22 kårfolket flytte ut kring 1900.

Sefrak ID 1265 102 26 58 59 74. Løe med flor, Uthaugen 78. Naust, Eide

Grindbygd løe med 4 grinder, med lafta florsdel. Naustet er bygd i 1888, og hadde tidlegare glasert Løa stod tidlegare rett aust for bustadhuset. teglstein på taket.

Sefrak ID 1265 102 27

Sefrak ID 1265 102 32

75. Naust, Uthaugen 79. Ruin etter bustadhus, Eide

(utan opplysningar i Sefrak) Sefrak ID 1265 102 34

Sefrak ID 1265 102 28

76. Bustadhus, Eide 80. Bustadhus, Muren

Huset vart bygd i 1911 av Gudmund og Brita Eide. Hans Engelsen og kona Elen Anna overtok bruket Den søre delen skal vere eldst, arka vart tilbygd i i 1879 og sette opp dette våningshuset. Det gamle 1935 av Mikal Eide. Han var fiskar og fekk òg sett bislaget vart rive og nytt bygd til i 1960-åra. opp den store sjøbua i 1919, som vart utleigd til bergensfirmaet Konow for sildesalting. Sefrak ID 1265 102 35

Sefrak ID 1265 102 30

77. Ruin etter løe, Eide 81. Bustadhus, Midt-Tangen

Løa vart truleg bygd av Mikal Koppen 1875- Stova i nord er eldst og er bygd av lafta 1899. I 1923 vart løa teken ned og det vart laga rundtømmer. Søre stova er bygd til før 1900. ny grunnmur. Den var høgare enn den andre, og det vart soleis høgdeskil mellom golva andre etasjen. I 1915 la Sefrak ID 1265 102 31 dei til fleire omfar tømmer slik at begge stovene vart like høge og lemmane høgare. I 1949 blei ark bygd til og huset blei bygd til på vestsida. Samstundes vart det bygd ark og kjøkkenet vart gjort større på austsida.

Sefrak ID 1265 102 47 60 61 82. Løe med flor, Midt-Tangen 86. Eldhus, Rognvåg

Grindbygd løe med lafta florsdel. Ei grind fjerna Lite, grindbygd eldhus med to grinder. Over grua og ein vegg saga ut for bruk som garasje i 1970- turka dei havre i ei stor gryte. Kornet vart sidan åra. male i Masfjorden. Bygd av Lars Rognvåg, truleg i andre halvdel av 1800-talet.

Sefrak ID 1265 103 1

Sefrak ID 1265 102 48

83. Løe med flor, Moldøyna 87. Naustmiljø, Rognvåg

Grindbygd løedel med lafta fjosdel. Den tilbygde Miljø med to naust og eit lite torvhus. Torvhuset sauefloren på langsida kom til mellom 1940 og er bygd kring 1900, dokumentasjon manglar i 1943. Sefrak for dei to nausta.

Sefrak ID 1265 102 54 Sefrak ID 1265 103 3-4

84. Bustadhus, Kopper 88. Bustadhus, Rognsvåg

Bygd av Andreas Andersen Koppen i 1910. I Bygd av Anders Rognvåg i slutten av 1890- følgje Sefrak-registeret skal nordre stova derimot åra (nordstova). Stova i sør vart truleg bygd tidlegare ha stått lenger nede, og vorte flytt opp til tidleg på 1900-tallet. Kring 1950 vart huset her og bygd på før 1900. Do vart bygd til kring bygd om. Det vart lagt på 3-4 omfar i høgda, nye 1945, og ark over kjøkkenet vart bygd til i 1968. skorsteinar vart mura opp, nytt tak vart lagt på, glas og kledning skiftet. I kjelleren vart det støypt Sefrak ID 1265 102 56 golv og brønnen i kjelleren vart mura opp. I 1987 vart glasa i andre etasjen skifta ut.

Sefrak ID 1265 103 5

85. Løe med flor, Kopper 89. Løe med flor, Rognsvåg

Grindbygd løe med lafta florsdel. Grindbygd løe med tre grinder, flor i kjellaren. Merke etter flytting på materialane. Truleg flytta Bygd av Andreas Andersen Koppen, moglegvis til hit i 1890-åra av Anders Rognvåg. I 1950-åra vart same tid som bustadhuset på bruket, kring 1910. det støypt golv i kjellaren.

Sefrak ID 1265 102 57 Sefrak ID 1265 103 6

62 63 90. Bustadhus, Neset, Rognsvåg 94. Bustadhus, Hustad, Stormark

Denne husmannsplassen vart fyrst teken opp i Martin Monsen bygde huset i 1890. Familien 1861. Det er uklårt om dette huset eller ruina ved fekk 15 born, og huset vart utvida etter kvart som sidan av er eldst. I byrjinga budde dei i stova og borna kom til. Sørstova kom fyrst, deretter stova hadde sauene i kammerset. I 1923 vart det bygd i nord like etter 1900. I 1963 blei bislag og bad på et par omfar i høgda og bygd ark. I 1987 vart bygd til på austsida. I 1970 blei taket letta opp. I bad og oppgang bygd på. 1990 badet utvida to meter nordover.

Sefrak ID 1265 103 7 Sefrak ID 1265 104 3

91. Bustadhus, Storhaug, Stormark 95. Bustadhus, Solbakken, Storemark

Huset vart opphavleg bygd som fyrhus på Sjur Magnesen med familie flytte hit frå Byrknes Hellesøy fyr, og sett opp her i 1924 som fyrste i Gulen som nybrotsfolk kring 1885. Bustadhuset bustadhus på bruket. Kring 1960 vart taket lyft hadde dei med frå Byrknes. Fram til kring 1915 opp og ark bislag bygd på. budde dei i det som i dag er nordstova, då vart det bygd til ei stove i sør. I 1949 vart taket lyft opp eit Sefrak ID 1265 103 9 par meter og nytt bislag bygd på.

Sefrak ID 1265 104 11

92. Løe med flor, Våge, Stormark 96. Løe, Nyheim, Storemark

Grindbygd løe med tre grinder og lafta florsdel. Grindbygd løe med fire grinder. I 1989 fekk huset Løa er truleg bygd i 1880-åra i Hjønnevåg, nytt golv, ny kledning og ny taktekking. Solund. Fyrste brukarane her var opphavleg frå Fedje, men tok seg arbeid i Solund. I 1918 kjøpte Sefrak ID 1265 104 17 dei jord her i Vågane, og tok med seg løa. Når ho vart sett oppatt, vart det og sett inn ein florsdel til sauene. Folket budde i løa medan dei bygde bustadhuset. Løa er sidan sett i god stand og huser ei mengd eldre reiskapar frå garden. Sefrak ID 1265 104 1

93. Ruin etter sommarfjos, Våge, Stormark 97. Bustadhus, Nyheim, Stormark

Sommarfjos for kyr, bygd kring 1860. Fjosen Fedje Torvkompagni sette opp dette huset var eigd og brukt av bonden på Midt-Tangen. i 1875 som bustad for driftstyrarane. Den Bygningen skal ha falle ned før 1920. Taket synest fyrste som budde her var Peder Pedersen framleis på ortofoto frå 1962. Frostad, amtsagronom og ein av dei som skipa torvkompaniet. Sefrak ID 1265 104 2 I 1965 blei huset lyft opp og fekk nytt tak og nytt bislag.

Sefrak ID 1265 104 18

64 65 98. Naust, Fredheim, Storemark 102. Løe/flor, Fjellbakken, Stormark

Grindbygd naust, bygd av Karl Andersen og Løedelen er grindbygd med 4 grinder, og lafta Marta Martinusdotter som var nybrotsfolk her florsdel. Bygd til same tid som bustadhuset (nr. frå 1885. 101).

Sefrak ID 1265 104 19 Sefrak ID 1265 104 30

99. Løe med flor, Fredheim, Storemark 103. Bustadhus, Fjørøen, Stormark

Karl Andersen med familie kom her i 1885 og Kornelius Olai Olsen med familie kom frå sette opp hus omlag til same tid. Løedelen er Øygarden og slo seg ned her i 1916. Bustadhuset grindbygd medan fjosdelen er lafta. Tilbygget hadde dei med seg frå Øygarden og dette vart vart brukt som saueflor, og kom til i 1960-åra. Det sett opp i 1917. Kornelius dreiv som slaktar attåt er mogleg at den lafta fjosdelen er ei opphavleg fisket. Bislaget vart bygd til kring 1970. stove flytt frå Krossøyna. Sefrak ID 1265 104 31 Sefrak ID 1265 104 20

100. Bustadhus, Myrdal, Stormark 104. Bustadhus, Fjærdal, Stormark

Bruket her vart bygsla i 1919, men det vart ikkje Johan Martinussen Herøy med familie kom frå sett opp hus før med neste brukarfamilie. Dei Masfjorden og sette opp husa her i 1916. Med kom frå Austrheim i 1920 og sette opp dette huset seg hadde dei eit stølshus som utgjer eine stova i frå eit nedrive hus på Husa. Stova i sør skal vere huset. Johan hadde posten (frå 1928) og telefonen eldre enn resten av huset. på Stormark. Stova i sør kom til kring 1930, og huset var bygd høgare kring 1940. Sefrak ID 1265 104 28 Sefrak ID 1265 104 32

101. Bustadhus, Fjellbakken, Stormark 105. Løe med flor, Fjærdal, Storemark.

Lars Hansen og Berta Olsdotter bygsla dette Familien kom frå Masfjorden og sette opp husa jordstykket frå 1888, rydde jorda og sette opp her kring 1916. Løa er truleg tilflytta og eldre. husa. Stova i norddelen er eldst og skal vere bygd før 1880. Lars var fiskar og førte òg ei tid posten for Sefrak ID 1265 104 33 Hellisøy fyr. Huset var brukt som omgangsskule for Stormark krins fram til skulehuset vart bygd. Tilbygd ein etasje og bislag i 1951.

Sefrak ID 1265 104 29

66 67 4. Handlingsplan for perioden 2021-2026

Grunna ny tidsperiode for kulturminneplanen er progresjon og kontaktpersonar noko endra frå det originale forslaget frå arbeidsgruppa. Handlingsplanen skal behandlast av politikarane kvart år. Kostnadar og budsjettering for utføring av punkt i handlingsplanen må behandlast politisk. Prioriteringar i handlingsplanen kan bli endra undervegs i planperioden. Eventuell ekstern finansiering vil og påverke progresjon.

Kva? Kulturmiljø/ Materielle Immaterielle Kvifor? Korleis? Kven? Kva? Kulturmiljø/ Materielle Immaterielle Kvifor? Korleis? Kven? kultur- kulturminne kulturminne kultur- kulturminne kulturminne landskap landskap

1.Bok om Fiske- og fangst- Info om Sikre Samle, registrere Fedje historielag/ 5.Markere Hamn / Fleire skilt Nedsatt gruppe v/ fiskebåtar på reiskap H - AM og kunnskap og dokumentere Kåre Paulsen, kjente område sentrum samla som viser Saskia Trägner. Fedje H – FE båtane i bokform. Kjersti Nilsen og stadsnamn + veg mm. registrerte Foto/bilete Torstensen øvrige områder Arbeidet Fedje-båtar fullført 2017 for Arbeidet er i gang sentrumsområdet.

Vidareført til andre stader på 2.Dokumentere Registrering Informasjon Sikre Registrere, Handlingsplan- Fedje av Olav kvinnehistoria av dokument, / forteljingar/ kunnskap fotografere gruppa i samband Husa mfl. I 2020 med særleg bilete, ting, beskrivingar/ materielle med historielaget vekt på stader minner tatt opp kulturminner og kommunen fiskebondebruk i intervju og v/rådmann 6.Systematisere Kystlynghei- Steingardar, Ivareta og a. Registrere Kommunen og digitalisert Intervjue arrangerer bruk/vern av områder vardar utvikle aktuelle områder fylkeskommunen workshops kystlyngheia i lyngheia i samarbeid med v/ Tone Sævi samarbeid med b. Overeinskomst Fedje beitelag grunneigarar med grunneigarar og saueigarar Arbeidet er i gang og registrere c. Regelmessig 3.Dokumentere Bygningar som Registrering Informasjon Sikre Registrere, Handlingsplan- kystlynghei- brenning og skulehistoria har husa skule av dokument, / forteljingar/ kunnskap fotografere gruppa i miljø husdyrbeiting og merke bilete, ting, beskrivingar/ materielle samarbeid med historiske stader minner tatt opp kulturminne historielaget d.Setje opp gjerde skolebygg i intervju og og kommunen 7.Dokumentere Losbåtar, Trafikkstasjon, Intervju med ID-markør a. Registrere og Nedsett gruppe digitalisert Intervjue v/rådmann og registrere tidlegare og fotografere. arrangerer lostenesta med Losstasjon, mm. Inventar, nåverande loser Ei særleg v/ Erling Markere skulehus workshops vekt på historie reiskap, og losbåtførarar teneste for b. Skilte og gjere Walderhaug, Kåre med skilt v/ Einar og kulturminne Fedje tilgjengeleg Berge Thomassen, Tone Materiell Bilete, Sævi dokumenter c. Samarbeide med lostenesta

om markering / 4.Restaurere Jarnbane- Jarnbanen Forteljingar/ ID-markør a. Foto / Bilete Kommunen v/ utstilling og gjere traseen / Vogner, sviller, beskrivingar/ Ein av de rådmann tilgjengeleg Banevegen reiskap mm. opplevingar første jarn- b. Intervju Historielaget d. Invitere til deler av Torvtakings- knytt til banane i Ressurspersonar kunstnarisk jarnbane og område + buer Buer, brygge, torvtaking distriktet c. Restaurere / på området er markering lagerbuer frå og brygge til hamn Filmatisere? markere traseen tilgjengelege torvindustrien oppbevaring og på Stormark skiping av torv d. Restaurere/ markere buene på kaien

68 69 5. Kjelder

BARK 2012: Tilrettelegging av arkeologiske kulturminne i Hordaland. Rapport til Bevaringsprogram for arkeologiske kulturminne BARK. Hordaland fylkeskommune.

Beutlich, F. 1935: Norges Sjøbevæbning 1750 - 1809. H. Aschehoug & Co (W. Nygaard). Oslo.

Beutlich, F. 1940: Norges Sjøbevæbning 1809-1814. H. Aschehoug & Co (W. Nygaard). Oslo.

Brekke, N. G. & Skaar, R.B. (red). 1995: Fedje. Kulturhistorisk vegvisar.

Engedal, Ø. 2016: Krigsminne i Fedje kommune. Kulturminne frå tysk okkupasjon 1940-45: Søre Vidnappen, Nordre Vidnappen, Langedalen, Hesthaugen, Litlemulen og Toskarhaugen. Rapport, versjon 4.4.16. Fedje kommune.

Fett, P. 1965: Førhistoriske minne i Nordhordland. Lindås Prestegjeld Universitetet i Bergen, Historisk museum. 1965.

Husa, V. S. et al. (red). 1997: Jubileumsskrift. Fedje kommune 50 år 1947-1997. Fedje kommune. 1997.

Irgens, K. 1977: Kræmmerholmen. Et vestnorsk kræmmerleie. Særtrykk av: Årbok / Foreningen til norske fortidsminnesmerkers bevaring 1976/77.

Kystverket 2009: Kystverkets Landsverneplan for maritim infrastruktur. Statens kulturhistoriske eiendommer.

Munksgaard, J. H. 1972: Gamle handels- og gjestgiversteder på Vestlandet. Fylkeskonservatoren i Hordaland

Riksantikvaren 2010: Kulturminner, kulturmiljøer og landskap. Plan- og bygningsloven. Versjon juni 2010. Veileder.

Riksantikvaren 2013a: Kulturminner i kommunen. Håndbok i lokal registrering. Rev. utg. 2013

Riksantikvaren 2013b: Kulturminner i kommunen. Kulturminneplan. Veileder.

Skogseth, A. 1994: Fedje 1800-1940. Utviklinga i eit vestlandsk øysamfunn. Hovudoppgåve i historie, Universitetet i Bergen.

Skogseth, A. 1997: Fedje og folket. Gards- og ættesoge for Fedje. Fedje.

Tungodden, B. (red).1995: Krigsår i kystbygder : frå Bergen til Solund 1940-45. Lindås sogelang.

Tangen, O. 1984: Bygdebok for Fedje. Fedje bygdeboknemnd.

70 71