Komórki Macierzyste

EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA 1 | | KWARTALNIK ISSN 1643-8779

BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA NUMER 1(45) ROK 2013

Komórki macierzyste

Nefron SZKOŁA Wirtualny uniwersytet Geoportal KRÓTKO Scenariusze zajęć Materiały Zadania

EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA | ebis.ibe.edu.pl | [email protected] | © for the article by the Authors © for the edition by Instytut Badań Edukacyjnych 1 1/2013w numerze:

geografia zdrowie narzędzia dydaktyczne wydarzenia biologiachemia jak uczyć pomysły recenzje badania scenariusze zajęć NAUKA środowiskofizyka SZKOŁA narzędzia w internecie KRÓTKO informacje przyroda jak zainteresować zadania najnowsze odkrycia

3 Karolina Archacka 31 Marcin Zaród 89 Here Comes Science – recenzja płyty Komórki macierzyste Wirtualna politechnika. Otwarte kursy Część I – wprowadzenie internetowe w edukacji przyrodniczo- 91 Pomagamy dzieciom w badaniu świata -technicznej – recenzja książki 8 Ewa Sitarska W komórkowej orkiestrze 42 Paulina Pokojska, Wojciech Pokojski 93 Edukacja środowiskowa Geoportal krajowy – niezastąpione – recenzja książki Przemysław Woźniak 19 źródło w edukacji przyrodniczej NAUKA Nefron 94 Nowości ze świata nauki Anna Batorczak 51 Noc Biologów na UW 25 Małgorzata Maciejczyk Charakterystyka skutecznej EZR 98 Zdrowie i medycyna w religiach świata w szkole 102 Zdjęcie numeru

58 Urszula Poziomek W ZAŁĄCZNIKU – MATERIAŁY Czy bać się przyrody? Na okładce: hodowla komórek mięśniowych (mioblastów) i zarodkowych komórek SZKOŁA macierzystych (komórek ES). Jednojądrowe mioblasty są komórkami zdolnymi do fuzji, Katarzyna Potyrała, Katarzyna Nycz SCENARIUSZ tj. łączenia się ze sobą, co prowadzi do powstania wielojądrowych miotub. Grupa zielonych 62 komórek ES widoczna jest w prawym górnym rogu. Komórki ES, które połączyły się z Mediacja problemów środowiskowych mioblastami „zabarwiły” cytoplazmę powstałej w ten sposób miotuby na kolor zielony. Kolor niebieski to jądra komórek (zarówno mioblastów, jak i komórek ES), a także jądra – propozycje rozwiązań dydaktycznych obecne w miotubie, wybarwione specyficznym barwnikiem wiążącym DNA. Agata Zabadaj, Urszula Poziomek SCENARIUSZ Fot.: K. Archacka 69 Poród – konspekt zajęć edukacyjnych poinformuj nas o nim

z przyrody szykuje się ważne [email protected] KRÓTKO

Pracownia Przedmiotów Przyrodniczych IBE NAUKA – artykuły przede wszystkim o charakterze 83 przeglądowym, adresowane do osób zainteresowanych Nowe zadania z omówieniem naukami przyrodniczymi – dotyczą głównie zagadnień biologii i biochemii, ale mogą też obejmować problematykę pozostałych dyscyplin przyrodniczych. W naszym zamierzeniu SZKOŁA – artykuły lub materiały przedstawiające rozmaite źródła mają zarówno dostarczyć rzetelną wiedzę, jak i skłonić do informacji (np. serwisy i kursy internetowe), uwarunkowania dyskusji, jakie treści i w jakiej formie warto proponować nauczania (m.in. prawne i społeczne), a także metody pracy KRÓTKO – recenzje (książek, a nawet płyt z muzyką), zapowiedzi nauczycielom, by pomóc im w nauczaniu. Sprawia to, że dział z uczniami, konspekty i scenariusze lekcji. W każdym numerze wydarzeń i relacje z nich, depesze o nowościach ze świata nauki ten ma charakter przede wszystkim pedagogiczny. – najnowsze zadania Pracowni Przedmiotów Przyrodniczych IBE. oraz dyskusje i komentarze.

EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA | ebis.ibe.edu.pl | [email protected] | © for the edition by Instytut Badań Edukacyjnych 2013 2

Redakcja Od numeru 1/2013 kwartalnik Od redakcji EBiŚ będzie dostępny jedynie w for- Redaktor naczelny: Takao Ishikawa mie elektronicznej, ale dzięki temu Sekretarz redakcji: Marcin Trepczyński Takao Ishikawa pragniemy Państwu udostępnić Redaktorzy merytoryczni: całą treść za darmo na stronie ebis. Urszula Poziomek, Jolanta Skorupa-Korycka ibe.edu.pl. Każdy numer będzie Szanowni Państwo, podzielony na trzy części z myślą mam przyjemność kontynuo- Kontakt z redakcją i propozycje tekstów: [email protected] o różnych grupach Czytelników: wać dzieło pani profesor Danuty Strona internetowa: ebis.ibe.edu.pl NAUKA, SZKOŁA i KRÓTKO. Cichy przejmując obowiązki redak- Adres redakcji: ul. Górczewska 8, 01-180 Warszawa NAUKA to dział, w którym tora naczelnego kwartalnika Edu- będą publikowane artykuły przede szczególnie nauczycieli zachęcam kacja Biologiczna i Środowiskowa. wszystkim o charakterze przeglą- do przeczytania artykułu Geopor- Rada naukowa Nazywam się Takao Ishikawa, dowym, które mają szansę zaintere- tal krajowy – niezastąpione źródło przewodniczący Rady: prof. zw. dr hab. Adam Kołątaj jestem biologiem pracującym od sować nie tylko ambitnego nauczy- w edukacji przyrodniczej, autorstwa (Instytut Genetyki i Hodowli Zwierząt PAN, Jastrzębiec), 2007 r. na Wydziale Biologii Uni-

ciela, ale także uczniów i studentów dr Pauliny Pokojskiej i dr. Wojciecha NAUKA zast. przewodniczącego: prof. dr hab. Katarzyna Potyrała wersytetu Warszawskiego. pasjonujących się naukami przy- Pokojskiego. O nowych możliwoś- (Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie), Najważniejsze cele, które posta- rodniczymi. W dziale SZKOŁA ciach edukacji przez internet do- a także: dr hab. Ondrej Hronec (Uniwersytet w Presowie, Słowacja), wiłem sobie jako redaktor naczelny znajdą się treści bezpośrednio wiedzą się Państwo z pracy mgr. inż. prof. dr hab. Daniel Raichvarg (Uniwersytet Burgundzki w Dijon, EBiŚ, są dwa. Pierwszy to kontynu- związane z praktyką dydaktyczną Marcina Zaroda opisującej otwarte Francja), prof. dr hab. Valerij Rudenko (Wydział Geograficzny, acja ciężkiej pracy dotychczasowej w szkole, czyli rozmaite źródła in- kursy internetowe. W dziale tym Uniwersytet w Czerniowcach, Ukraina), prof. zw. dr hab. Wie- redaktor naczelnej i redakcji. Byłoby sław Stawiński (emerytowany profesor Uniwersytetu Pedago- formacji (np. serwisy internetowe), znajdą Państwo również materiały ogromnym błędem zaprzepaszcze- gicznego w Krakowie) metody pracy, scenariusze lekcji lub do przedmiotu przyroda, przed- nie dorobku czasopisma. Drugi cel opracowania (np. podsumowujące miotu uzupełniającego w szkole Poza radą czasopismo posiada również zespoły doradcze oraz to unowocześnienie i dalszy rozwój SZKOŁA realizację projektu dydaktyczne- ponadgimnazjalnej. stałych recenzentów – zob. na stronie: ebis.ibe.edu.pl EBiŚ. Wierzę, że dzięki temu czaso- go). Natomiast w dziale KRÓTKO Tych z Państwa, którym spo- pismo otworzy się na nowych Czy- będzie można dowiedzieć się o roz- doba się kwartalnik, szczególnie telników, którzy do tej pory nie mieli Wydawnictwo maitych wydarzeniach, publika- zachęcam do prenumeraty. Dzięki okazji zetknąć się z kwartalnikiem. cjach i nowościach ze świata nauki. temu będą Państwo otrzymywać Wydawca: Instytut Badań Edukacyjnych, Z ogromną nadzieją, ale i pew- W numerze 1/2013 EBiŚ, w dzia- cały numer w PDF z możliwością ul. Górczewska 8, 01-180 Warszawa nym niepokojem, oddajemy w Pań- le NAUKA znajdą Państwo artykuł swobonego drukowania i powiela- Projekt okładki: Marcin Broniszewski stwa ręce numer 1/2013. Z niepo- rozpoczynający cykl trzech prac do- nia na rozmaite urządzenia elektro-

Redakcja techniczna: Elżbieta Gątarek kojem, dlatego że wprowadziliśmy KRÓTKO tyczących komórek macierzystych. niczne. Skład i łamanie: Marcin Trepczyński zmiany, których trudno nie zauwa- Dr Karolina Archacka w przystępny Mówi się, że internet daje swo- żyć. Z nadzieją, ponieważ wierzy- sposób wprowadzi Państwa w nie- bodę... proszę jednak sobie wyob- my, że EBiŚ w nowej odsłonie przy- zwykle prężnie rozwijającą się dzie- razić, że dzięki prenumeracie EBiŚ, padnie Państwu do gustu. Zdajemy dzinę biologii. Innych Czytelników będą mogli Państwo zabrać swój czasopismo punktowane: sobie sprawę, że niektórych z Pań- może zainteresować temat zdro- ulubiony kwartalnik nawet tam, 4 punkty na liście MNiSW z 2012 r. stwa nowy EBiŚ może zaskoczyć, wia i medycyny w religiach świata gdzie internet nie dociera! ale liczymy też na to, że część z Pań- wersją referencyjną czasopisma jest wydanie elektroniczne poruszony przez mgr Małgorzatę stwa od razu polubi nowinki, które Takao Ishikawa opublikowane na stronie: ebis.ibe.edu.pl Maciejczyk. W dziale SZKOŁA, wprowadziliśmy.

Komórki macierzyste Wstęp Komórki macierzyste to Część I – wprowadzenie jeden z „najgorętszych” termi- nów biologicznych ostatnich Karolina Archacka lat. O komórkach macierzystych można przeczytać lub usłyszeć w mediach. W po- Streszczenie: radniach medycznych i innych Komórki macierzyste mają wyjątkowe właściwości wśród instytucjach dostępne są po- wszystkich komórek organizmu: są zdolne zarówno do święcone im ulotki, a w czaso- samoodnawiania własnej populacji, jak i różnicowania pismach reklamowane są kos- się w wyspecjalizowane komórki. Ze względu na te metyki zawierające komórki

właściwości komórki macierzyste odgrywają kluczową macierzyste. Szum medialny NAUKA rolę w procesach rozwoju zarodkowego i płodowego, wokół komórek macierzy- podczas wzrostu organizmu, a także odpowiadają za stych wzmógł się w ostatnich regenerację tkanek u dorosłych osobników. Komórki miesiącach w związku z tym, macierzyste klasyfikowane są ze względu na pochodze- że w 2012 r. laureatami Na- nie (zarodkowe, płodowe, organizmów dorosłych) lub grody Nobla w dziedzinie fi- ze względu na zdolność do przekształcenia się w różne zjologii lub medycyny zostali Ryc. 1. Właściwości komórek macierzystych (wszystkie ryciny – opracowanie własne) rodzaje komórek (komórki totipotencjalne, pluripotenc- Shinya Yamanaka i John Gur- Zdolność komórek macierzystych do samoodnawiania się jest niezbędna do utrzymania ich puli jalne, multipotencjalne, unipotecjalne). Niniejszy artykuł don. Badania tych naukowców w organizmie na odpowiednim poziomie. Na zdjęciu A widoczne są kolonie zarodkowych komórek SZKOŁA przedstawia ogólne wiadomości dotyczące komórek ma- macierzystych powstałe w wyniku ich szybkich podziałów. Dzięki zdolności komórek macierzystych cierzystych i stanowi wprowadzenie do kolejnych pub- doprowadziły do uzyskania do różnicowania się powstają różne rodzaje wyspecjalizowanych komórek budujących tkanki i narzą- likacji, które dotyczyć będą pluripotencjalnych komórek komórek macierzystych okre- dy organizmu, np. serce (zdjęcie B) czy śledzionę (zdjęcie C). macierzystych oraz komórek macierzystych dorosłych ślanych jako indukowane plu- organizmów.. ripotencjalne komórki macierzyste (induced pluripotent ES oraz komórkom iPS poświęcony będzie kolejny arty- Słowa kluczowe: komórki macierzyste, samoodnawianie się stem (cells) – iPS). Pięć lat wcześniej, w 2005 r., Nagrodą kuł z niniejszej serii. Tymczasem zapraszamy do świata komórek, różnicowanie się komórek, regeneracja tkanek, medy- Nobla w dziedzinie fizjologii lub medycyny uhonorowa- fascynujących komórek macierzystych! W tym i w ko- cyna regeneracyjna, Nagroda Nobla w dziedzinie fizjologii lub

ny został Martin Evans, naukowiec, który uzyskał inny lejnych artykułach spróbujemy odpowiedzieć na szereg KRÓTKO medycyny rodzaj komórek macierzystych – zarodkowe komórki pytań dotyczących tych niezwykłych komórek. macierzyste (embryonic stem (cells) – ES). Komórkom otrzymano: 4.02.2013; przyjęto: 22.02.2013; opublikowano: 4.03.2013 Jakie cechy mają komórki macierzyste? Artykuł powstał podczas realizacji projektu „Modification of myogenic potential of pluripotent stem cells – the role of sonic hedgehog and interleukin 4” realizowanego w ramach programu POMOST Fundacji Komórki macierzyste obecne są w organizmie na na rzecz Nauki Polskiej współfinansowanego przez Unię Europejską dr Karolina Archacka: Zakład Cytologii, Wydział Biologii, różnych etapach jego rozwoju, począwszy od stadium ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. Uniwersytet Warszawski, ul. Miecznikowa 1, 02-096 War- zarodka przez okres życia płodowego aż do dorosłości. szawa; [email protected] Stanowi on pierwszą część materiału nt. komórek macierzystych, który Bez względu na to, na którym etapie życia organizmu w trzech częściach opublikujemy w naszym kwartalniku.

EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA | ebis.ibe.edu.pl | [email protected] | © for the article by the Authors 2013 © for the edition by Instytut Badań Edukacyjnych 2013 Komórki macierzyste Część I – wprowadzenie | Karolina Archacka | EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA 1/2013 4 występują, wszystkie komórki macierzyste muszą wy- kazywać dwie właściwości, tzn. muszą być zdolne do samoodnawiania własnej populacji, a także do różni- cowania się. Co to oznacza? Podczas rozwoju organizmu dochodzi do stopniowej specjalizacji budujących go komórek, dzięki czemu mogą one pełnić określone funkcje, np. neurony odpowiadają za przenoszenie im- pulsów nerwowych, a czerwone krwinki za transport tlenu w organizmie. Stopniowej specjalizacji komórek najczęściej towarzyszy ograniczenie lub utrata zdolno- ści do podziałów komórkowych, określana także jako zdolność do proliferacji. O komórkach macierzystych, nawet tych obecnych w dorosłych organizmach, mówi

się, że zachowują niezróżnicowany charakter i zdolność NAUKA do samoodnawiania własnej populacji. Oznacza to, że w wyniku podziałów komórek macierzystych mogą powstać takie same niezróżnicowane komórki (ryc. 1). Drugą właściwością komórek macierzystych jest ich zdolność do przekształcania się w wyspecjalizowane komórki, określana jako potencjał komórek macierzystych do różnicowania się (ryc. 1). SZKOŁA Czy wszystkie komórki macierzyste są takie same? Ryc. 2. Klasyfikacja komórek macierzystych Komórki macierzyste klasyfikowane są ze względu na pochodzenie (górny panel) lub potencjał do różnicowania (dolny panel). Zdjęcie B Komórki macierzyste różnią się pod względem po- przedstawia zarodek myszy na stadium blastocysty, w którym dochodzi do implantacji (zagnieżdżenia się) zarodka w macicy matki. W bla- tencjału do różnicowania się, co stało się podstawą ich stocyście można wyróżnić dwie grupy komórek o różnych właściwościach. Na „obwodzie” zarodka znajduje się trofoblast, którego komórki klasyfikacji i wyróżnienia czterech grup tych komórek dadzą początek błonom płodowym otaczającym zarodek, natomiast skupisko komórek zaznaczone czarną ramką określane jest jako węzeł zarodkowy blastocysty. Z komórek tych stopniowo formowane będzie ciało zarodka. Komórki zlokalizowane w węźle zarodkowym blastocy-

(ryc. 2): sty są pluripotencjalne i to z nich uzyskiwane są wspomniane wcześniej komórki ES. KRÓTKO • komórki totipotencjalne to takie komórki macierzyste, z których mogą powstać wszystkie rodzaje wykształcony osobnik, a także wszystkie struktury rodkowych, a więc mają nieco mniejszy potencjał komórek i tkanek budujących organizm, a także pozazarodkowe, niezbędne do jego prawidłowego do różnicowania się. Do komórek pluripotencjal- struktury pozazarodkowe, takie jak błony płodo- rozwoju; nych zaliczane są wspomniane wcześniej komórki we czy łożysko. Przykładem macierzystej komórki • komórki pluripotencjalne wykazują zdolność do ES oraz komórki iPS; totipotencjalnej jest zygota, jednokomórkowy za- utworzenia wszystkich rodzajów komórek i tkanek • komórki multipotencjalne to komórki macierzyste rodek powstający w wyniku zapłodnienia oocytu budujących organizm. Od komórek totipotencjal- zdolne do przekształcenia się w różne rodzaje wy- przez plemnik, z którego może powstać w pełni nych odróżnia je to, że nie tworzą struktur pozaza- specjalizowanych komórek, ale mających wspólne

pochodzenie. Co to oznacza? Podczas rozwoju zarodkowego formowane są trzy listki zarodkowe, tj. ektoderma, endoderma i mezoderma. Na dalszych etapach rozwoju z listków tych powstają określone rodzaje komórek i tkanek. Przykładowo, z ekto- dermy pochodzą komórki nerwowe, z endodermy – komórki budujące wątrobę, zaś z mezodermy – komórki krwi czy mięśnie szkieletowe. Najczęściej przyjmuje się, że komórki multipotencjalne to takie komórki macierzyste, z których pochodzą ko- mórki i tkanki wywodzące się z tego samego listka zarodkowego; • komórki unipotencjalne mają najbardziej ogra-

niczony potencjał do różnicowania się spośród NAUKA wszystkich komórek macierzystych. Przyjmuje się, że komórki te są zdolne do przekształcenia się tylko w jeden, określony rodzaj wyspecjalizowanych komórek. Komórki macierzyste mogą być także rozróżniane ze względu na pochodzenie. Wówczas dzieli się je na komórki zarodkowe, płodowe i komórki macierzyste organizmów dorosłych (ryc. 2). Oba sposoby klasyfi- SZKOŁA kacji komórek macierzystych (ze względu na potencjał do różnicowania się lub ze względu na pochodzenie) częściowo się uzupełniają. Przyglądając się ryc. 2 moż- na zauważyć, że komórki macierzyste budujące zarodki (zygota, komórki węzła zarodkowego blastocysty) lub z nich pochodzące (np. komórki ES) to komórki toti-

i pluripotencjalne. Z komórek tych może powstać – na Ryc. 3. Zachowanie komórek macierzystych w trakcie regeneracji na przykładzie mięśni szkieletowych KRÓTKO drodze rozwoju zarodkowego i płodowego – w pełni Mięśnie szkieletowe zbudowane są z wielojądrowych włókien mięśniowych. Każdemu z nich towarzyszy kilka komórek macierzystych mięśni rozwinięty osobnik. W płodach występują komórki szkieletowych, nazywanych komórkami satelitowymi. multipotencjalne, z których powstają określone tkanki W warunkach fizjologicznych komórki satelitowe obecne w mięśniu pozostają w stanie uśpienia (etap I, komórki w kolorze zielonym). Po i narządy, np. tkanka tłuszczowa i mięśnie szkieletowe uszkodzeniu mięśnia komórki satelitowe ulegają aktywacji (etap II, komórki w kolorze czerwonym) i dzielą się. Część powstałych komórek wywodzące się z mezodermy. Powstawanie poszcze- przekształci się w komórki mięśni szkieletowych nazywane mioblastami (komórki w kolorze różowym), zaś reszta pozostanie w stanie nie- zróżnicowanym (komórki w kolorze zielonym) i odtworzy pulę komórek satelitowych w mięśniu. Wyspecjalizowane mioblasty w kilkueta- gólnych tkanek i narządów wymaga obecności od- powym procesie utworzą wielojądrowe włókna mięśniowe, dzięki czemu struktura uszkodzonego mięśnia zostanie odtworzona (etap III). powiednich komórek multipotencjalnych lub unipo- W odbudowanych mięśniach włóknom ponownie będą towarzyszyły komórki satelitowe. tencjalnych, przypisanych do danej tkanki. Komórki

bolicznie. Jeśli jednak dana tkan- wanie (ryc. 4). Rola niszy polega na ochronie komórek ka czy narząd zostaną uszkodzo- macierzystych poprzez fizyczne oddziaływania, a tak- ne, komórki macierzyste ulegają że dostarczanie sygnałów niezbędnych do właściwego aktywacji (ryc. 3). Uszkodzenie funkcjonowania komórek macierzystych w warunkach tkanki lub narządu może być fizjologicznych oraz po uszkodzeniu tkanki. spowodowane czynnikami me- chanicznymi, termicznymi, che- Czy komórki macierzyste można hodować micznymi, a także rozwojem w warunkach laboratoryjnych? choroby. W takiej sytuacji ko- mórki macierzyste rozpoczynają W obecnych czasach wiele rodzajów komórek ma- podziały komórkowe, tworząc cierzystych można z powodzeniem wyizolować z orga- nowe komórki macierzyste lub nizmu i utrzymywać je w hodowli in vitro. Oczywiście, przekształcając się w wyspecjali- wymaga to zapewnienia komórkom właściwych wa-

zowane komórki budujące daną runków hodowli (ryc. 5). Poza zastosowaniem odpo- NAUKA tkankę lub narząd. Dzięki temu wiedniej dla danego rodzaju komórek pożywki hodow- Ryc. 4. Elementy niszy komórek macierzystych uszkodzona tkanka lub narząd lanej, właściwa hodowla komórek macierzystych poza Do czynników wpływających na właściwości komórek znajdujących się w niszy należą m.in. inne mogą zostać stopniowo odbudo- organizmem wymaga często spełnienia dodatkowych komórki obecne w danej niszy (np. komórki macierzyste, zielona strzałka) lub pozostające z nią w kontakcie (np. neurony, czerwona strzałka), a także substancje produkowane przez komórki wane i odzyskać, przynajmniej wymogów, np. dostarczenia warstwy komórek, któ- i elementy tkanki (niebieska strzałka). Do niszy docierają także sygnały hormonalne, dostarczane w części, swoje właściwości. Pro- re będą odżywiały komórki macierzyste, czy pokrycia np. przez krew (pomarańczowa strzałka). ces ten określany jest jako rege- powierzchni, na których będą hodowane komórki ma- neracja tkanek/narządów. Odno- cierzyste, specjalnymi substancjami. Optymalizacja multipotencjalne obecne są także w organizmach do- wienie puli komórek macierzystych zlokalizowanych warunków hodowli komórek macierzystych pozwala na SZKOŁA rosłych, choć w organizmach tych dominują unipoten- w danej tkance czy narządzie umożliwia zajście kolejnej znaczące zwiększenie ich liczby po wyizolowaniu z or- cjalne komórki macierzyste, określane także jako tkan- rundy regeneracji, jeśli dojdzie do ponownego uszko- ganizmu. Dzięki temu możliwe jest prowadzenie badań kowo specyficzne komórki macierzyste. Mimo że ich dzenia lub postępu w rozwoju choroby. naukowych dotyczących m.in. charakterystyki okre- potencjał do różnicowania się jest najmniejszy wśród Komórki macierzyste są obecne w wielu tkan- ślonego rodzaju komórek macierzystych, sprawdzenia wszystkich rodzajów komórek macierzystych, unipo- kach i narządach dorosłych organizmów. U człowieka roli wybranych genów w regulacji ich właściwości czy tencjalne komórki macierzyste są niezbędne do prawid- obecność komórek macierzystych stwierdzono m.in. określenia wpływu różnych substancji (np. składników

łowego funkcjonowania tkanek i narządów u dorosłych w mózgu, rogówce oka, szpiku kostnym, mięśniach leków, kosmetyków) na cechy hodowanych komórek KRÓTKO organizmów. szkieletowych, jelicie oraz wątrobie. Ich występowanie macierzystych. Wydajna i prawidłowa hodowla jest tak- w niektórych tkankach i narządach wymaga jeszcze we- że często konieczna do uzyskania odpowiedniej liczby Na czym polega rola komórek macierzystych ryfikacji i stanowi przedmiot badań naukowych. Miej- komórek macierzystych lub uzyskanych z nich wyspe- w dorosłych organizmach? sce w organizmie, w którym zlokalizowane są komórki cjalizowanych komórek do transplantacji w celu łago- macierzyste poszczególnych tkanek określane jest jako dzenia lub leczenia chorób degeneracyjnych. Ale to już Komórki macierzyste obecne w dorosłych organi- ich nisza. Na komórki macierzyste znajdujące się w ni- pieśń przyszłości i temat na następny artykuł... zmach znajdują się zwykle w tzw. stanie uśpienia, co szy oddziałuje szereg czynników biologicznych i środo- oznacza, że nie dzielą się i pozostają nieaktywne meta- wiskowych, które wpływają na ich właściwości i zacho-

Ryc. 5. Hodowla komórek Niniejszy artykuł może być pomocny przy realizacji macierzystych in vitro wymagań podstawy programowej z biologii dla szkół Komórkom macierzystym, podob- ponadgimnazjalnych w zakresie rozszerzonym: nie, jak wszystkim komórkom hodo- wanym poza organizmem, muszą treści nauczania VI.8.6 oraz VI.8.8 – Uczeń przedsta- zostać dostarczone niezbędne wia sposoby i cele otrzymywania komórek macierzy- składniki odżywcze, takie jak gluko- za, białka czy sole mineralne. Mie- stych oraz dyskutuje problemy etyczne związane z roz- szanina odpowiednio dobranych wojem inżynierii genetyczneji bio technologii, w tym składników do hodowli komórek przedstawia kontrowersje towarzyszące badaniom nad określana jest jako pożywka hodow- klonowaniem terapeutycznym człowieka i formułuje lana. Komórki macierzyste przezna- własną opinię na ten temat. czone do hodowli in vitro mogą być uzyskiwane z fragmentów tkanek pobranych np. podczas biopsji, a na- stępnie rozdrobnionych mechanicznie lub inkubowanych w obecności odpowiednich enzymów. Zdjęcie po NAUKA prawej przedstawia komórki satelitowe, które migrują z włókna mięś- niowego wyizolowanego z mięśnia szkieletowego.

Stem cells. Part I – introduction Literatura Karolina Archacka SZKOŁA Niniejszy artykuł zawiera ogólne informacje na te- Publikacje w języku angielskim: Stem cells are unique among other cells building organ- mat komórek macierzystych, dlatego pominięto odwo- Czyż J, Wiese C, Rolletschek A, Błyszczuk P, Cross M, Wobus AM ism as they are able both to self-renew and to differentiate łania do literatury przedmiotu. Poniżej zamieszczono (2003). Potential of embryonic and adult stem cells in vitro. Biol into specialized cells. For this reason they play pivotal role spis dodatkowej, polecanej literatury: Chem. 384(10-11), 1391-409. Lanza, R. (red). Essentials of stem cell biology, 2009, Elselvier. during embryonic and fetal development as well as in the Publikacje w języku polskim: Mimeault M, Hauke R, Batra SK. (2007). Stem cells: a revolution in growing organisms. In adults stem cells play crucial role therapeutics-recent advances in stem cell biology and their thera- in tissue regeneration. Stem cells are classified in terms Archacka K, Grabowska I, Ciemerych MA (2010). Indukowane ko- peutic applications in regenerative medicine and cancer therapies. of their origin (embryonic, fetal, and adult stem cells) or mórki pluripotentne – nadzieje, obawy i perspektywy. Postępy Clin Pharmacol Ther. 82(3):252-64. regarding their potential for differentiation into various KRÓTKO Biologii Komórki 37, 41-62. Murry CE, Keller G. (2008). Differentiation of embryonic stem cells Archacka K, Moraczewski J, Grabowska I (2010). Udział niemięś- to clinically relevant populations: lessons from embryonic devel- types of cells (totipotent, pluripotent, multipotent, and niowych komórek macierzystych w regeneracji mięśni szkieleto- opment. Cell 132(4):661-80. unipotent stem cells). The article presents general infor- wych. Postępy Biologii Komórki 37, 187-207. Regenerative Medicine oraz Stem Cells Basics – raporty dostępne mation about stem cells and serves as an introduction Ciemerych MA (2008). Zarodkowe komórki macierzyste – w poszu- na stronie NIH (National Institute of Health, Narodowy Instytut to the next two publications describing pluripotent and kiwaniu pluripotencji. Postępy Biologii Komórki 35, 203. Zdrowia Stanów Zjednoczonych) Ciemerych MA (2009). Polowanie na wszechmocne komórki. Wie- http://stemcells.nih.gov/staticresources/info/scireport/pdfs/regene- adult stem cells, respectively. dza i Życie 8/209. rative_medicine_2006.pdf Key words: stem cells, cell self-renewal, cell differentiation, tis- Witkowska A, Ciemerych MA, Suwińska A (2010). Ludzkie zarodko- http://stemcells.nih.gov/StaticResources/info/scireport/pdfs/SCpri- sue regeneration, regenerative medicine, Nobel Prize in physiol- we komórki macierzyste – regulacja pluripotencji i różnicowania. mer2009.pdf ogy or medicine Postępy Biologii Komórki 37, 23-40.

Preludium etapach procesów zachodzących w komórce, czasem W komórkowej orkiestrze również przyczyniając się do biogenezy innych cząste- Gdy w 1953 r. James D. Watson i Francis Crick wyko- czek RNA. Okazało się, że w ekspresji genów ważną par- – o temacie muzycznym (sno)RNA rzystując badania Rosalind Franklin odkryli strukturę tię grają również małe regulatorowe RNA, m.in. snoR- DNA, wydawało się, że sposób, w jaki funkcjonuje ko- NA (małe jąderkowe RNA). Nie dość, że ich funkcja jest Ewa Sitarska mórka, można wyjaśnić właśnie na jej modelu. Co jed- silnie związana z powstawaniem funkcjonalnych rybo- nak okazało się po kilkudziesięciu latach badań zainspi- somów, które są podstawowym narzędziem do tworze- rowanych modelem dwuniciowej helisy DNA? Nośnika nia białek, to jeszcze prawdopodobnie ich działalność informacji jakim jest DNA nie można określić ani jako rozszerza się, przeplata i wpływa na funkcjonowanie in- Streszczenie: dyrygenta, ani nawet pierwszych skrzypiec komórkowej nych cząsteczek RNA. Aby zrozumieć temat muzyczny Wśród coraz większej liczby badanych rodzajów RNA orkiestry. Spełnia on raczej funkcję zapisu nutowego, snoRNA niezbędne jest przyjrzenie się jego dialogom najpowszechniej znane są mRNA, tRNA i rRNA. Nieko- który poprzez dynamiczną interpretację, w zależności z innymi cząsteczkami RNA, które wspólnie przyczy- dujące małe RNA (snRNA, miRNA, siRNA), a w szcze- od publiczności i charakteru zjawiska, staje się muzy- niają się do utworzenia dynamicznego i harmonijnego gólności małe jąderkowe RNA (snoRNA) okazały się

ką. Na pierwszym planie pojawiają się, wcześniej nie- eukariotycznego transkryptomu. NAUKA uczestniczyć w wielu ważnych procesach komórkowych. Badania przeprowadzone w ostatnich latach pozwalają na docenione, a także w przeważającym stopniu nieznane, coraz lepsze zrozumienie różnorodnych funkcji i oddzia- cząsteczki RNA. Później odkryte, ale uważane za dru- Kodujący, ale czy solista? ływań RNA. Małe jąderkowe RNA wykazują zdolność do goplanowe elementy ekspresji genów, okazują się mieć tworzenia kompleksów z białkami i najczęściej w posta- ogromny wpływ na jej przebieg, ze względu na wielość Najpopularniejszym kwasem rybonukleinowym ci małych jąderkowych rybonukleoprotein uczestniczą funkcji i struktur oraz dynamiczny charakter. i jednocześnie jedynym kodującym jest mRNA (ma- w chemicznej modyfikacji (2’-O-metylacja, pseudourydy- Te same utwory muzyczne mogą być odczytywane trycowy RNA). Cząsteczki mRNA są transkryptami lacja) nukleotydów rRNA i snRNA. Na podstawie kon- i interpretowane na wiele różnych sposobów, mimo genów kodujących białka informujących o sekwencji serwowanych sekwencji występujących w snoRNA moż- wykorzystywania uniwersalnych technik. To dyrygent aminokwasów w poszczególnych polipeptydach, które SZKOŁA na wyróżnić C/D i H/ACA snoRNA, których kompleksy i orkiestra nadają utworowi kształt i charakter. W po- w dalszym etapie ekspresji genomu ulegają translacji charakteryzują się odmiennymi strukturami i funkcja- dobny sposób zachowuje się RNA, który działając przy pomocy rybosomów. Ponadto, cząsteczki mRNA mi. Przegląd specyficznych i precyzyjnych oddziaływań głównie na podstawie tworzenia się par zasad wchodzi charakteryzują się krótkim okresem półtrwania zarów- RNA, a w szczególności snoRNA, pozwoli zrozumieć jego w ogromną liczbę interakcji. Ponadto, tworząc drugo- no u prokariontów (kilka minut), jak i u eukariontów kluczowe znaczenie dla funkcjonowania komórki. rzędowe struktury potrafi oddziaływać z przeróżnymi (kilka godzin). Dzięki ich szybkiemu procesowi degra- Słowa kluczowe: RNA, modyfikacja RNA, parowanie zasad, białkami, co sprawia, że odgrywa kluczową rolę w two- dacji skład transkryptomu jest bardzo zmienny, co na- snoRNA, snoRNP, 2’O-metylacja, pseudourydylacja, sekwencja

C/D, sekwencja H/ACA rzeniu komórkowej muzyki. daje dynamiczny charakter procesom odbywającym się KRÓTKO Każdy instrumentalista grając swoją partię wchodzi w jądrze komórkowym (Brown, 2007). otrzymano: 4.02.2013; przyjęto: 4.02.2013; opublikowano: 4.03.2013 w dialog z innymi. Brak takiego dialogu może zaowoco- Powstanie funkcjonalnego mRNA u bakterii nie wać zagubieniem charakteru utworu. Obok najbardziej wymaga żadnych dodatkowych procesów, ponieważ znanych instrumentalistów, takich jak mRNA (matry- wyjściowy transkrypt mRNA większości genów może Ewa Sitarska: studentka IV roku na kierunkach psycho- cowy RNA), tRNA (transportujący RNA) i rRNA (rybo- bezpośrednio zostać wykorzystany do translacji. Ina- logia i biotechnologia w ramach Kolegium Międzywy- działowych Studiów Matematyczno-Przyrodniczych UW; somowy RNA), istnieje jeszcze wiele innych – chociażby czej wygląda to u organizmów eukariotycznych, u któ- praca licencjacka na kierunku biotechnologia wykonana snRNA, czyli małe jądrowe RNA (ryc. 1) Poszczególne rych pre-mRNA musi przejść proces dojrzewania, aby w Zakładzie Biologii Molekularnej na Wydziale Biologii UW rodzaje RNA oddziałują wzajemnie ze sobą na różnych na temat małych jąderkowych snoRNA powstała w pełni funkcjonalna cząsteczka mRNA.

Obróbka posttranskrypcyjna polega na modyfikowa- dających za rozwój neuronów. Ciekawe jest również to, procesie, należy poznać ich funkcje i wzajemne interak- niu końców (do 5’- dodawana jest czapeczka, do 3’- ogon że proporcjonalnie większa ilość sekwencji niekodują- cje poznanych rodzajów ncRNA, ponieważ zakresy ich poli-A) oraz wycinaniu intronów, a dodatkowo również cych w genomie jest związana z odpowiednio większym działania się przenikają. cięciu przez endonukleazy bądź chemicznym modyfi- stopniem złożoności rozwoju organizmu (Qureshi kowaniu (Brown, 2007). i Mehler, 2012). Niekodujący, a popularni Kodujący RNA spełnia niewątpliwie jedną z naji- Na przestrzeni ostatnich lat odkryto ogromną licz- stotniejszych funkcji w komórce, będąc podstawą do bę nowych ncRNA, jednak funkcje i pochodzenie wielu Następne miejsce po mRNA na „top liście” naj- następnych etapów ekspresji genów. Ciekawym faktem z nich nadal pozostają tajemnicą. Jednymi z nowopo- bardziej znanych i popularnych kwasów rybonuklei- jest to, że nie stanowi on więcej niż 4% całego komór- znanych ncRNA są snoRNA (małe jąderkowe RNA), nowych zajmują tRNA i rRNA. Mimo, że ilość tRNA kowego RNA. Co się dzieje z pozostałymi 96% rybonu- które funkcjonują przeważnie w postaci kompleksów w komórce jest około osiem razy mniejsza niż ilość kleinowej materii? Dlaczego tak niewielka część RNA rybonukleoproteinowych (snoRNP). Aby zrozumieć rRNA, to jednak jego funkcje transportujące i mnogość zostaje wykorzystywana w późniejszych etapach po- złożoność procesu regulacji ekspresji genów i jej efek- typów powoduje, że zagadnienie to zajmuje wielu bada- wstawania białek? Większość cząsteczek kwasu rybo- tu – powstawania białek, a także roli snoRNP w tym czy. W każdej komórce znajduje się więcej niż 20 rodza-

nukleinowego to formy niekodujące. Mimo, że są one NAUKA mniej znane, nie ulega wątpliwości jak bardzo jest istotne ich znaczenie, skomplikowanie i precyzja procesów, za które są odpowiedzialne. W jaki sposób wpływają na funkcjonowanie komórki?

Niekodująca orkiestra

Niekodujący RNA to wszystkie cząsteczki kwasu SZKOŁA rybonukleinowego, które nie ulegają translacji prowa- dzącej do syntezy polipeptydu, jednak mimo to pełnią wiele zróżnicowanych funkcji. Nie tylko odgrywają ważną rolę w regulacji ekspresji genów wykorzystując wiele mechanizmów, lecz także uczestniczą w translacji (tRNA i rRNA), dojrzewaniu i modyfikacji pierwot-

nych transkryptów (snRNA, snoRNA) czy replikacji KRÓTKO DNA (RNA telomerazy). Niekodujący RNA pośred- niczy również w procesach związanych z centralnym układem nerwowym, takich jak: rozwój mózgu, pla- styczność synaptyczna oraz patogeneza chorób neurodegeneracyjnych (Qureshi i Mehler, 2012). U ssaków naczelnych najszybciej ewoluują niekodujące obszary genomu, mogące dać początek nowym ncRNA, które są głównie zaangażowane w regulację genów odpowia- Ryc. 1. Schematyczny podział RNA

(dihydrouracylowa) zawiera nietypowy dla RNA dihy- stępnie na modyfikacjach pozostałej części cząsteczki, droksyuracyl, który informuje, jaki rodzaj aminokwasu z których najczęstsze to 2’-O-metylacja rybozy oraz może się przyłączyć do tRNA. Chemicznie aktywowane przekształcanie urydyny w pseudourydynę. U proka- aminokwasy dołączają się do ramienia akceptorowego riontów posttranskrypcyjne dojrzewanie zaczyna się od za pomocą wiązania diestrowego, natomiast pętla an- uformowania wewnątrzcząsteczkowej struktury drugo- tykodonowa jest odpowiedzialna za rozpoznawanie rzędowej składającej się z ramion i pętli, która umożli- i wiązanie się z kodonem w mRNA. Ostatni fragment wia utworzenie kompleksów z białkami. Po związaniu koniczyny – ramię rybotymidowe (pseudourydynowe) białek w RNA zachodzą modyfikacje i w wyniku tego służy do łączenia się z rybosomem i umacniania tRNA transkrypt zostaje pocięty w taki sposób, że uwalniane na matrycy. Występuje w nim zmodyfikowana zasa- są prekursory RNA (5S, 16S i 23S), które pod wpływem da – pseudourydyna, która jest efektem działalności innych RNaz stają się dojrzałymi jego cząsteczkami snoRNP. (Allison, 2007). Podobnie jak cząsteczki transportujące, rRNA rów- Podsumowując, wspólne dla obu tych procesów jest

nież powstają w wyniku dojrzewania pierwotnego tran- to, że z pierwotnych transkryptów tworzących się z ge- NAUKA skryptu i mogą występować zarówno w postaci jednoni- nów kodujących rRNA u eukariontów i prokariontów ciowej, jak i dwuniciowej. rRNA spełnia bardzo ważną powstają cząsteczki prekursorowe, które następnie są funkcję, ponieważ wspólnie z elementami białkowymi w dużej mierze cięte przez RNazę III. Skutkiem cięć i in- tworzy kluczowe do procesu syntezy białek, składają- nych modyfikacji (np. 2’-O-metylacja rybozy oraz prze- ce się z dwóch podjednostek, rybosomy. Mają one od- kształcanie urydyny w pseudourydynę) jest powstanie Ryc. 2. Schematyczna cząsteczka tRNA mienną budowę i istnieją różnice w procesie ich doj- dojrzałego rRNA. Powstałe rRNA jest rybozymem, rzewania u eukariontów i prokariontów. Powstawanie czyli cząsteczką posiadającą aktywność katalityczną, jów cząsteczek tRNA, które mogą występować w stanie podjednostek rybosomowego RNA w komórkach euka- a obecne w jej strukturze liczne białka rybosomowe, bę- SZKOŁA wolnym lub w formie amino-acylo-tRNA, gdy są zwią- riotycznych zachodzi w jąderku, z wyjątkiem podjed- dące kofaktorami w procesie translacji, zwiększają jego zane z danym aminokwasem. Po przyłączeniu do wol- nostki 5S. Za transkrypcję cząsteczek rRNA na matrycy wydajność. nych aminokwasów z cytoplazmy mają one za zadanie DNA odpowiada polimeraza RNA I oraz polimeraza transportować je do rybosomów (Allison, 2007). RNA III (w przypadku wcześniej wspomnianej pod- W cieniu pierwszych skrzypiec Dojrzała cząsteczka transportująca powstaje z pier- jednostki 5S rRNA). Aby stworzyć funkcjonalne czą- – niekodujące RNA drugiego planu wotnych transkryptów w wyniku działania RNaz, steczki kwasu rybonukleinowego, białka rybosomalne

a następnie jej zasady ulegają serii modyfikacji, zarów- i jąderkowe przyłączają się do pierwotnego transkryptu Mimo niewielkich rozmiarów oraz istnienia w cie- KRÓTKO no u prokariontów, jak i u eukariontów. Mimo róż- prekursora 45S pre-rRNA natychmiast po jego syntezie niu swoich większych i lepiej poznanych braci małe nic w mechanizmie przeprowadzającym dojrzewanie i kształtują 80S pre-rRNP. Elementy białkowe są bardzo regulatorowe RNA (miRNA, siRNA) okazują się od- tRNA w zależności od organizmu, wydaje się, że jest istotne zarówno podczas procesu tworzenia się rybo- grywać nie mniej kluczową rolę w ekspresji genów. on podobny nawet u odległych ewolucyjnie form życia somu, jak i później, gdy będą stanowiły 1/3 masy pod- Wpływają one na bardzo wiele różnych funkcji komór- (Brown, 2007). jednostek rybosomowych. Ostatnie etapy powstawania ki, m.in. na procesy proliferacji, apoptozy oraz różnico- Cząsteczka tRNA ma dość charakterystyczny funkcjonalnego rRNA polegają na usunięciu części wania. Nadal pozostają także tajemnicze, ponieważ ich kształt, ponieważ posiada cztery ramiona, które od- regionów pre-rRNA w reakcjach z udziałem enzymów spektrum działania jeszcze nie zostało to końca wyjaś- powiadają odmiennym funkcjom (ryc. 2). Pętla DHU endonukleolitycznych i egzonukleolityczncyh, a na- nione.

O miRNA wiadomo więcej, ponieważ są najpow- dzo zróżnicowaną genezę, która prawdopodobnie ma do ochrony organizmu przed infekcjami wirusowymi szechniej występującymi w komórkach roślinnych związek z ich funkcjami i celem oddziaływania. Stale i ekspresją transgenów. Komórki roślinne wykorzy- i zwierzęcych krótkimi regulatorowymi RNA. Krótkie, są odkrywane nowe mechanizmy powstawanie i funk- stują wirusowy RNA jako matrycę do syntezy dsRNA, bo przeciętna ich długość wynosi 22 nukleotydy. Współ- cjonowania miRNA. Warto wspomnieć o tym, że sy- które po odpowiednim trawieniu jest źródłem siRNA działając z białkami biorą one udział w posttranskryp- stemowe analizy wykazały istnienie licznych stabilnych kierowanym przeciwko wirusom (Nakahara i Carthew, cyjnym wyciszaniu genów w sposób charakterystyczny miRNA pochodzących od sekwencji charakterystycz- 2004). dla funkcjonowania różnych rodzajów RNA, a mia- nych dla innych małych RNA – snoRNA (małe jąderko- nowicie poprzez tworzenia się par zasad z docelowym we RNA) oraz scaRNA (małe specyficzne dla ciał Cajala W jądrze utworu mRNA. Najprawdopodobniej dzięki wyżej wymienio- RNA) (Ender i wsp., 2008). Istnieje znaczne prawdopo- nym oddziaływaniom wpływają na procesy rozwojowe, dobieństwo, że udział sekwencji H/ACA i C/D snoRNA Poznana znacznie później niż rRNA i tRNA grupa podział i różnicowanie komórek, ponieważ wzór ich w tworzeniu miRNA jest szeroko rozpowszechnio- małych, niekodujących transkryptów, które funkcjonują ekspresji różni się w komórkach zdrowych i nowotwo- nym mechanizmem. Odkrycia te wydają się świadczyć w nukleoplazmie jako rybozymy w procesie wycinania rowych, zależnie od rodzaju nowotworu (Croce i Calin, o skomplikowanym mechanizmie przechodzenia róż- intronów została nazwana małymi jądrowymi RNA

2005). Wpływają także na procesy apoptozy, regulację nych form RNA w siebie nawzajem, a to świadczy o roz- (snRNA). Wycinanie intronów z pre-mRNA jest pod- NAUKA cyklu komórkowego oraz metabolizm komórkowy, któ- winiętych sposobach regulacji ekspresji genów. stawowym mechanizmem umożliwiającym ekspresję rych zaburzenia mogą prowadzić do powstania nowo- Podobnej wielkości siRNA (małe interferujące genów; widać zatem jak długo cząsteczki te potrafią się tworu. RNA) – przeważnie ich długość wynosi 22 nukleotydy ukrywać w komórkowym wnętrzu, mimo że są niezbęd- Ponadto miRNA charakteryzują się także dosyć – również w głównej mierze zajmują się wyciszaniem ne na tak ważnym etapie powstawania białek. W orga- zróżnicowaną ekspresją pod innymi względami – nie- genów. Tworzone są one z długich dwuniciowych czą- nizmach eukariotycznych większość intronów zostaje które z nich podlegają ekspresji konstytutywnej na steczek prekursorowych o zróżnicowanej długości oraz usunięta przez spliceosom czyli złożony, dynamiczny stałym poziomie podczas całego cyklu rozwojowego rozmaitym pochodzeniu. Jednak w przeciwieństwie do kompleks składający się z różnych rodzajów snRNA (U1, organizmu, natomiast inne ulegają transkrypcji tyl- miRNA istnieje niewiele endogennych źródeł siRNA. U2, U4, U5, U6) oraz licznych białek. Według klasyfika- SZKOŁA ko w określonych warunkach. (Murchison i Hannon, Zwykle powstają one na skutek wprowadzenia do orga- cji snRNA można podzielić na dwie klasy (Lsm, Sm) na 2004). W znacznym stopniu wyrażane są także w neu- nizmu dsRNA (dwuniciowego RNA) bądź poprzez eks- podstawie powszechnie występujących motywów oraz ronach, gdzie odgrywają kluczową rolę w procesach presję transgenów – materiału genetycznego pochodzą- kofaktorów białkowych. Klasa Sm charakteryzuje się różnicowania, synaptogenezy oraz plastyczności. Coraz cego z innego organizmu. Następnie są one włączane występowaniem w strukturze 5’-trimetyloguanozydo- więcej wyników badań w tej dziedzinie ujawnia ogrom- do kompleksu (RNA-induced silencing complex) złożo- wej (TMG) czapeczki, sekwencji wiążącej grupę sied- ny wpływ miRNA na wyższe czynności poznawcze i ich nego z wielu białek, co powoduje rozdzielenie się oby- miu białek Sm, których oligomery wraz z snRNA two-

związek z szeregiem zaburzeń i chorób neurologicznych dwu nici, z których jedna pozostaje połączona z kom- rzą strukturę heteroheptamerycznego pierścienia oraz KRÓTKO (Fiore i wsp., 2011). pleksem. Jeśli zostanie znalezione mRNA z sekwencją struktury typu łodyżka i pętla (ang. stem loop) na końcu Skąd się biorą te małe fragmenty RNA, które z tak komplementarną do sekwencji siRNA, dochodzi do in- 3’. Ponadto czapeczka 5’ wraz z długością cząsteczki są dużą specyficznością tworzą pary zasad? Ponad połowa terakcji poprzez tworzenie się par zasad, która skutkuje kluczowymi determinantami transportu podczas wie- ich genów jest umieszczona w sekwencjach introno- cięciem i degradacją transkryptu mRNA, a jednocześ- loetapowej biogenezy Sm, odbywającej się w wielu prze- wych, ale inne znajdują się również w eksonach. Wy- nie wyciszeniem transkrypcji genów. U roślin siRNA działach komórki. W odróżnieniu od Sm, cząsteczki kazano również, że niektóre miRNA ssaków pochodzą bierze udział w organizowaniu chromosomów oraz klasy Lsm nigdy nie opuszczają jądra. Klasa Lsm charak- z sekwencji powtórzeniowych, głównie transpozonów, wyciszaniu ekspresji genów na drodze metylacji DNA. teryzuje się tym, że zawiera 5’-monometylofosforanową bądź powstają z pseudogenów. Zatem mogą mieć bar- Ponadto w bardzo interesujący sposób przyczynia się czapeczkę oraz na 3’ końcu ciąg urydyn, które formują

(Khusial i wsp., 2005). mają charakterystycznego kształtu koniczyny, nie two- a także są zaangażowane w formowanie się prawidłowej NAUKA Sm wykazuje aktywność biologiczną w komplek- rzą rybosomów ani nie są znane jako synonimy „wyci- struktury pre-rRNA, cięcie pre-rRNA, a zatem dojrze- sach z białkami. Kompleksy białek i cząsteczki snRNA szania genów”. Prawdopodobnie są też czasem mylone wanie rRNA (Karijolich i Yu, 2010). Podczas swojego tworzą małe jądrowe rybonukleoproteiny. Poza wyjąt- ze snRNA, ponieważ ich nazwa tylko nieznacznie się krótkiego okresu trwania, jedna cząsteczka pre-rRNA kowym U7, które bierze udział w obróbce 3’ histonowe- różni od nazw innych RNA. snoRNA, czyli małe ją- może się przejściowo połączyć nawet z około 150 ro- go pre-mRNA, inne bogate w urydyny snRNP formują derkowe RNA, to grupa zróżnicowanych funkcjonal- dzajami snoRNA. Badania wykazują ponadto, że snoR- jądro spliceosomu i katalizują usunięcie intronów z pre- nie oraz metabolicznie stabilnych cząsteczek, które są NA uczestniczą w modyfikacjach tRNA u archebakte- -mRNA. Ich rola polega na rozpoznaniu odpowiednich zlokalizowane w strukturze interfazowego jądra. Cie- rii (Bachellerie i wsp., 2002), a także mogą brać udział obszarów intronu oraz interakcji opartej na komple- kawe jest to, że spośród małych RNA okazują się one w modyfikacjach mRNA w organizmach eukariotycz- SZKOŁA mentarnym tworzeniu się par zasad pomiędzy spliceo- jednymi z najstarszych ewolucyjnie. Badania ostatnich nych (Cavaillé i wsp., 2000). Konsekwencje dysfunkcji somowym snRNA oraz połączeniami intronu i eksonu. lat potwierdziły również występowanie w komórkach snoRNA mogą także przyczynić się w nieoczekiwany W ten proces jest zaangażowanych więcej niż 150 białek eukariotycznych około 200 rodzajów snoRNA, co wy- sposób do ontogenezy (Williams i Farzaneh, 2012). pomocniczych (Matera i wsp., 2007). nika najprawdopodobniej z ich swoistości substratowej, Niewątpliwie zakres działania snoRNA i jego inter- Dojrzałe spliceosomowe snRNA są w znacznej mie- ponieważ pojedyncza cząsteczka kwasu rybonukleino- akcje z innymi rodzajami RNA są znaczące dla wielu rze 2’-O-metylowane oraz pseudourydylowane przez wego potrafi modyfikować najczęściej tylko jeden lub istotnych dla komórki procesów. Na czym polega wy-

snoRNP. Zmodyfikowane nukleotydy są relatywnie sil- dwa rodzaje substratów (Cavaille i wsp., 1996). Liczba jątkowość tych charakterystycznych sekwencji i mody- KRÓTKO nie zakonserwowane i często znajdują się w regionach cząstek snoRNA w danym jąderku w zależności od jego fikacji, o których tak często się wspomina w kontekście o funkcjonalnym znaczeniu w splicingu pre-mRNA, co rodzaju waha się między ponad 100 a 200000. snoRNA? pokazuje, jak ważny jest proces powstawania cząsteczek snoRNA charakteryzują się zdolnością do tworzenia snRNA, w którym istotną rolę odgrywają cząsteczki specyficznych kompleksów rybonukleoproteinowych Sztuka wirtuozerska snoRNA snoRNP. O interakcji snRNA oraz snoRNA świadczy z przeróżnymi białkami (np. fibrylaryną, dyskretyną) fakt, że białka Sm (SmB, SmD) specyficznie oddziałują znajdującymi się w jąderku i w takiej formie są najczęś- Na podstawie konserwowanych sekwencji oraz ze strukturą H/ACA oraz telomerazą RNA (Karijolich ciej obecne w komórce. Kompleksy snoRNP uczestniczą struktury wśród snoRNA można wyróżnić kilka klas. i Yu, 2010). w chemicznej modyfikacji nukleotydów rRNA, snRNA, Dwie podstawowe to cząsteczki zawierają sekwencje

C/D oraz sekwencje H/ACA. Przeprowadzają one dwie nych w interakcje pomiędzy RNA, co sugeruje, że mogą modyfikacje pre-rRNA, które najprawdopodobniej uła- odgrywać ważną rolę w kontroli splicingu. Ponadto me- twiają fałdowanie oraz zapewniają stabilność: 2’-O- metylacja adenozyny może zapobiegać jej przekształcaniu tylację oraz pseudourydylację (Dieci i wsp., 2009). w inozynę (prekursor w syntezie AMP i GMP), spełniać Pośród cząsteczek snoRNA można wyodrębnić funkcję regulatorową w ekspresji serotoniny (metylacja grupę, której cechą szczególną jest posiadanie dwóch receptora serotoniny), a modyfikacje 5’ końca snRNA krótkich sekwencji nazwanych C (UGAUGA) oraz D (U2) u kręgowców są niezbędne także w procesach re- (CUGA) (ryc. 3). Najczęściej dwie sekwencje są zloka- krutacji kompleksów białkowych (snRNPs). lizowane w pobliżu siebie na końcach 5’ i 3’ snoRNA, Nawet kilka przykładów konsekwencji 2’-O-me- Ryc. 3. Reakcja 2’-O-metylacji ale mogą występować także dodatkowe ich powtórzenia tylacji przeprowadzanych przez snoRNA zawierające w środkowej części łańcucha nukleotydowego, mogące sekwencje C/D pokazuje szerokie spektrum ich dzia- być niewiernymi kopiami (C’, D’). W dojrzałych snoR- łania w zależności od substratu modyfikacji oraz jego NA sekwencje C i D zapewniają stabilność struktury miejsca. Nie można zapominać także, że istnieją w ko-

cząsteczki oraz lokalizacje cząsteczek snoRNA w jąder- mórkach różnych organizmów snoRNA, dla których nie NAUKA ku w przypadku drożdży i kręgowców (Samarsky i wsp., znaleziono jeszcze żadnych komplementarnych rRNA 1998). Jednak jedną z najważniejszych cech snoRNA za- lub innych stabilnych RNA. Istnieje prawdopodobień- wierających sekwencje C/D jest to, że zwykle posiadają stwo, że przeprowadzają one modyfikacje jeszcze nie- one (sąsiadujące z D) sekwencje o długości od 10 do 22 zidentyfikowanych oraz niekodujących RNA, co zwięk- nukleotydów komplementarne do sekwencji dojrza- sza wpływ 2’-O-metylacji prowadzonej przez snoRNA łego rRNA, co świadczy o możliwości oddziaływania na funkcjonowanie komórek, a także procesów zacho- z pre-rRNA. Ponadto położenie sekwencji D dokładnie dzących w jąderku. określa, który nukleotyd z nici RNA poddawany jest SZKOŁA metylacji (Scott i wsp., 2012). Zostało udowodnione, że W zespole łatwiej modyfikacji ulega piąty nukleotyd położony za sekwen- – oddziaływania z białkami (snoRNPs) cją D lub D’ (Bachellerie i wsp., 2002). 2’-O-metylacja, w którą są zaangażowane C/D snoR- snoRNA zawierające sekwencje C/D, podobnie jak Ryc. 4. Reakcja pseudourydylacji NA, jest często występującą nukleotydową modyfikacją inne małe jąderkowe RNA, spełniają swoje funkcje naj-

RNA, podczas której grupa metylowa (-CH3) zostaje do- częściej występując w kompleksach z niewielkimi biał- NA białka wykazują silną homologię strukturalną

łączona do grupy 2’-OH w rybozie (ryc. 4). W regionach kami. Białka, z którymi łączą się snoRNA są wymagane, i funkcjonalną, co w kontekście dalekiego pochodze- KRÓTKO istotnych dla działania rybosomów i spliceosomów zwy- aby zapewnić im odpowiednią lokalizację w jąderku, nia ewolucyjnego obydwu grup organizmów świad- kle można znaleźć metylowane nukleozydy. Przykłado- stabilność, a także nadają im aktywność enzymatyczną. czy o istocie tych zjawisk dla funkcjonowania jąderka, wo występujące u ssaków małe jądrowe RNA (U1, U2, Powyższe kompleksy otrzymały nazwę snoRNPs – ma- a w perspektywie całej komórki. U4, U5, U6) zawierają razem 30 miejsc metylacji, prze- łych jąderkowych rybonukleoprotein. Ich powstawanie prowadzanych przez snoRNA. Wskazuje na to obecność jest dynamicznym procesem rekrutacji białek do cha- Kto gra? – białka kompleksu w małych jądrowych RNA komplementarnych sekwencji rakterystycznych dla nich snoRNA. do snoRNA, które przeprowadzają metylacje. Najczęś- Zarówno w organizmach eukariotycznych, jak Niektóre białka okazują się bardziej istotne dla po- ciej metylacje znajdują się w sekwencjach zaangażowa- i u archebakterii występujące w kompleksach ze snoR- wstawania snoRNP. U eukariontów w kompleksach ze

EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA | ebis.ibe.edu.pl | [email protected] | © for the article by the Authors 2013 © for the edition by Instytut Badań Edukacyjnych 2013 W komórkowej orkiestrze | Ewa Sitarska | EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA 1/2013 14 snoRNA zawierającymi sekwencje C/D znajdują się dodatkowo łączą się swoiście do sekwencji C i jego nie- NA (Reichow i wsp., 2007). Oprócz tego oddziałuje cztery rodzaje białek: 15,5 kDa, Nop56, Nop58 oraz wiernej kopii C’ (Ye i wsp., 2009). z sekwencjami D i D’ snoRNA. fibrylaryna. U archebakterii natomiast występują trzy Fibrylaryna, obecna zarówno u archebakterii, jak Białko Nop5 jest silnie konserwowane i pełni w two- rdzeniowe rodzaje białek: L7Ae (odpowiednik 15,5 kDa) i u eukariontów, stanowi element kompleksu posiada- rzącym się kompleksie rybonukleoproteinowym u ar- Nop5 (odpowiednik Nop56/58) oraz fibrylaryna (tabe- jący właściwości katalityczne. Nie potrafi jednak prze- chebakterii funkcję szkieletu. Badania wskazują na to, la 2). prowadzać modyfikacji nukleotydowych w warunkach, że istnienie heterodimeru powstałego poprzez połącze- Białko L7Ae jako pierwsze bezpośrednio łączy się w których inne białka tworzące kompleks snoRNP są nie się Nop5 i fibrylaryny jest strukturą, która zwięk- z C/D snoRNA poprzez rozpoznanie charakterystycz- nieobecne, nawet jeśli pozostaje w kompleksie ze snoR- sza wydajność aktywności katalitycznej kompleksu, nej struktury nazywanej K-zwrotem (ang. K-turn), któ- a w szczególności fibrylaryny. Powinowactwo fibryla- ra powstaje dzięki oddziaływaniu ze sobą sekwencji C ryny do Nop5 pozwala jej na przyłączenie się do kom- i D snoRNA. Białko L7Ae po połączeniu się z K-zwro- pleksu (Ye i wsp., 2009). Nop56/58, będące homologami tem snoRNA pełni funkcję platformy dla powstającej Nop5, mają własne specyficzne sposoby oddziaływania, cząstki snoRNP (Clouet-d’Orval i wsp., 2005). To do które również są w znacznym stopniu związane z fibry-

niej dołączają się później kolejne białka. Podobnie za- laryną (Lechertier i wsp., 2009). NAUKA chowuje się homologiczne białko 15,5 kDa u eukarion- tów (ryc. 5). U archebakterii powtórzenia sekwencji C i D w snoRNA są identyczne, dlatego też białka L7Ae łączą się z K-zwrotami, co zachowuje symetrię w strukturze cząsteczki (ryc. 6). Inaczej wygląda to zjawisko w przypadku eukariontów. U nich sekwencje C oraz D mogą być niewiernymi kopiami (C’ i D’), co czasem uniemożliwia formowanie się K-zwrotów. W rezultacie SZKOŁA białko 15,5 kDa może nie być w stanie samo połączyć się ze snoRNA w niektórych miejscach. Nadal jednak zachowuje funkcję platformy, ponieważ przyczynia się do tworzenia architektury kompleksu poprzez budowanie interakcji między Nop56 i Nop58. Struktura kompleksu jest mimo wszystko zachowana, gdyż Nop56 i Nop58 KRÓTKO Tabela 2. Białka tworzące kompleks z C/D snoRNA u eukariontów i ich odpowiedniki u archebakterii (zaadoptowane z: Clouet-d’Orval i wsp., 2005)

Eukarionty Archibakterie Fibrylaryna Fibrylaryna Ryc. 5. Struktura C/D snoRNA i jego interakcja z rRNA 15,5 kDa L7Ae poprzez parowanie zasad. M – miejsce zachodzenia Nop5 Nop56 i Nop58 2’-O-metyalcji Ryc. 6. C/D snoRNP u eukariontów

Warto zwrócić uwagę na to, że oprócz opisanych po- lacyjnymi. Są to funkcjonalne miejsca pseudourydylacji wyżej niektórych interakcji białek rdzeniowych w każ- czyli modyfikacji urydyny polegającej na jej izomeryza- dym kompleksie snoRNP występują białka i oddziały- cji (Kiss, 2002). Mają one potencjał do oddziaływania wania charakterystyczne dla konkretnego kompleksu. według reguły tworzenia się par zasad z rRNA i for- W każdym kompleksie oprócz białek rdzeniowych mowania krótkich struktur o charakterze helis. Dzia- występuje wiele innych białek. Mogą one brać udział łanie kieszeni pseudourydylacyjnej polega na tym, że w procesie tworzenia kompleksu, dołączać się tylko sekwencja rRNA zawierająca w sobie urydynę ulegającą w odpowiednich momentach i pełnić różne funkcję. modyfikacji zostaje podczas oddziaływania w pętli nie- Wszystkie te białka mają charakterystyczne sposoby sparowana. W ten sposób powstaje przestrzeń, w której oddziaływań. Przyjrzenie się dokładniej budowie oraz cząsteczka H/ACA snoRNA wraz z towarzyszącymi jej funkcjom lepiej poznanych snoRNA, a także powsta- białkami, katalizującymi powyższą reakcję, mogą do- łych poprzez rekrutację do nich białek snoRNP umoż- prowadzić do izomeryzacji urydyny (Kiss, 2002). liwi obserwację ich różnorodności oraz udziału w pro- Pseudourydylacja jest obok 2’-O-metylacji drugą

cesach odbywających się w jąderku. Jednak nie można najczęściej występującą modyfikacją obecną w najbar- NAUKA zapomnieć, że niektóre opisane oddziaływania białek dziej zakonserwowanych fragmentach rRNA i jej liczba rdzeniowych ze sobą oraz ze snoRNA to tylko bardzo wynosi około 100 w ludzkim rRNA (Tollervey i Kiss, mały wycinek całości. 1997) (ryc. 8). Jedną z jej funkcji jest zwiększanie sta- bilizacji RNA. W wyniku pseudourydylacji powstaje Skrzypce czy altówka? możliwość utworzenia dodatkowego wiązania wodo- – snoRNA zawierające sekwencje H/ACA rowego, które przyczynia się do ustabilizowania RNA (Karijolich i Yu, 2010).

Ryc. 7. C/D snoRNP u archeonów. Białka kompleksu: SZKOŁA Wśród małych jąderkowych RNA można wyróżnić Nop1=fibrylaryna, Nop5, L7Ae drugą grupę cząsteczek charakteryzującą się szczególną Dialogi dźwięków – oddziaływania z białkami strukturą drugorzędową oraz zawierających konserwowane sekwencje H (ANANNA, gdzie N oznacza do- snoRNA zawierające sekwencje H/ACA tworzą wolny nukleotyd) i ACA. Pierwsza z tych sekwencji jest w pełni dojrzałą cząsteczkę snoRNP w kompleksie zdecydowanie mniej konserwowana u archebakterii z czterema konserwowanymi białkami, do których na- niż u eukariontów. Trzynukleotydowa sekwencja ACA, leżą Cbf5 (dyskretyna u ludzi), Nhp2 (L7Ae u archebak-

w której prawie zawsze w drugiej pozycji zlokalizowana terii), Nop10 oraz Gar1 (ryc. 9). Ze względu na różne KRÓTKO jest cytozyna, leży bliżej końca 3’ cząsteczki snoRNA funkcje tych białek w kompleksie snoRNP, przyłączają (Tollervey i Kiss, 1997). się one do niego w odmienny sposób. W badaniach in W strukturze H/ACA snoRNA można wyróżnić vitro wykazano, że Cbf5 łączy się bezpośrednio z sek- dwa regiony tworzące dwuniciowe struktury spinki do wencjami H/ACA oraz niezależnie od obecności innych włosów przedzielone jednoniciowym regionem zawia- białek. Nhp2 natomiast przyłącza się do tego komplek- sowym oraz ogon na końcu 3’ (ryc. 7). Jedna lub obydwie su poprzez oddziaływania białko-białko i wraz z Cbf5 spinki do włosów posiadają w swoim wnętrzu pętle (9- tworzy stabilny rdzeń kompleksu. L7Ae u archebak- Ryc. 8. Struktura H/ACA snoRNA, jego charakterystyczne 13 nukleotydów), nazywane kieszeniami pseudourydy- terii zachowuje się inaczej, a mianowicie przyłącza się sekwencje H (ANANNA) i ACA i interakcja z rRNA

EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA | ebis.ibe.edu.pl | [email protected] | © for the article by the Authors 2013 © for the edition by Instytut Badań Edukacyjnych 2013 W komórkowej orkiestrze | Ewa Sitarska | EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA 1/2013 16 do K-zwrotu snoRNA. Warto podkreślić, że obecność (Pluk i wsp., 1999). Przewiduje się, że RNazy MRP i P K-zwrotu jest szczególną cechą H/ACA snoRNA tylko posiadają bardzo podobny pod względem struktury u archebakterii, eukarionty nie posiadają tej struktury. drugorzędowej element RNA. Ponadto mają w zależno- L7Ae charakteryzuje się tym, że nie oddziałuje z innymi ści od gatunku organizmu od 7 do 10 wspólnych białek, białkami z kompleksu bez obecności H/ACA snoRNA. odpowiadających za stabilność i funkcję obydwu cząste- Konserwowana sekwencja ACA jest miejscem wiązania czek, a także komponenty charakterystyczne dla każdej białka Cbf5 do kompleksu. Zachodzi również interakcja z nich. Obydwie RNazy nie wykazują właściwości kata- między nim a Gar1 oraz Nop10 bez udziału sekwencji litycznych w nieobecności składników białkowych, ale H/ACA (Kiss i wsp., 2010). Warto zaznaczyć, że między też w obydwu to komponenty RNA mają właściwości białkami Gar1 oraz Nop10 nie ma interakcji. enzymatyczne. Najprawdopodobniej białka te spełniają W kompleksie H/ACA snoRNP Cbf5 (dyskretyna) funkcje pomocnicze, np. poprzez ułatwianie interakcji spełnia bardzo ważną funkcję, ponieważ nie tylko jest z RNA będącym substratem (Eenennaam, 2002). katalizatorem modyfikacji urydyny, lecz także poprzez Badania małych jąderkowych kwasów rybonuklei-

specjalne domeny jest głównym czynnikiem rekruta- nowych rozpoczęły się całkiem niedawno, a już znane NAUKA cji białek H/ACA snoRNA (Hamma i Ferre D’Amare, są przykłady schorzeń i chorób, których podłożem jest 2006). Cbf5 oddziałuje również z innymi białkami, któ- nieprawidłowe funkcjonowanie bądź brak tych cząste- re nie są akumulowane w jąderku, ale biorą udział w po- czek. Chociażby brak lub nieprawidłowe funkcjonowa- wstawaniu kompleksu H/ACA snoRNP poprzez zapew- nie dyskretyny bądź sekwencji H/ACA skutkuje u ludzi nienie metabolicznej stabilności partnerów interakcji. Ryc. 9. H/ACA snoRNP u archeonów. Białka kompleksu: chorobą genetyczną zwaną Dyskeratosis congenita, któ- Główną poznaną funkcją H/ACA snoRNPs jest Gar1, Cbf5 (dyskretyna), Nop10, L7Ae; NNN-nukleotydy ra charakteryzuje się posiadaniem krótszych telomerów pseudourydylacja rRNA oraz snRNA, jednak niektóre (Kiss, 2002). Zespół Pradera-Willego, o skomplikowa- rodzaje snoRNP uczestniczą również w obróbce pre- zumienie skomplikowanych i precyzyjnych interakcji nym obrazie genetycznym i fenotypie, jest spowodowa- SZKOŁA -rRNA oraz syntezie telomerów (łańcuch H/ACA snoR- zachodzących w komórce pozwoli poszerzyć wyobraź- ny delecją fragmentu chromosomu 15. Okazuje się, że NA jest fragmentem telomerazy) (Rouda i Skordala- nię. W rezultacie umożliwi to przewidywanie skutków kluczowe aspekty fenotypu tego zespołu mają związek kes, 2007). Zatem są istotne dla trzech podstawowych zmian w jej funkcjonowaniu i zastosowanie tej wiedzy z brakiem ekspresji, przeważnie w mózgu, grupy C/D procesów komórkowych: syntezy białek, splicingu w medycynie. snoRNA (Peters, 2008). Zróżnicowane profile ekspre- mRNA oraz utrzymaniu integralności genomu (Kiss sji snoRNA i innych niekodujących RNA w obszarach i wsp., 2010). Oczywiście poza białkami rdzeniowymi Wyjątkowy muzykant mózgu związanych z zapamiętywaniem i uczeniem

i snoRNA w tych procesach uczestniczy bardzo dużo się korelują z patogenezą schorzeń neurorozwojowych, KRÓTKO innych białek. Niektóre z nich przyłączają się do kom- Ostatnia, trzecia większa klasa kompleksów neurodegeneracyjnych i neuropsychiatrycznych (Meh- pleksu tylko czasowo, inne natomiast pomagają w pro- snoRNP jest czasem traktowana bardziej jako wyjątek ler, 2008). Prawdopodobnie w przyszłości niektóre małe cesie tworzenia snoRNP. W ostatnich latach odkryto niż oddzielna jednostka. Mowa tu o składających się niekodujące RNA będą wykorzystywane w medycynie wiele sekwencji H/ACA snoRNA o nieznanych do tej z komponentów białkowych i kompleksów rybonukle- w terapiach przeciwko nowotworom, a także jako ich pory funkcjach, a wiele pozostaje pewnie jeszcze nie- inowych RNazy MRP i RNazy P, które są struktural- biomarkery (Martens-Uzunova i wsp., 2013). odkrytych. Prawdopodobnie mechanizmy i sposoby nie oraz funkcjonalnie związane. Obydwie cząsteczki Biogeneza, a także mechanizmy związanie ze szcze- oddziaływania białek i RNA, o których wiemy, są tyl- snoRNP mają aktywność endonukleolityczną i są za- gólnym funkcjonowaniem wszystkich rodzajów snoR- ko niewielką częścią, tego co naprawdę się dzieje. Zro- angażowane m.in. w obróbkę pre-rRNA oraz pre-tRNA NA pozostaje z pewnością niekompletna, a część hipo-

EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA | ebis.ibe.edu.pl | [email protected] | © for the article by the Authors 2013 © for the edition by Instytut Badań Edukacyjnych 2013 W komórkowej orkiestrze | Ewa Sitarska | EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA 1/2013 17 tez niewątpliwie okaże się w przyszłości nietrafnych. liwiają prawidłowe funkcjonowanie komórki. Można their function. RNA Biol. 7:192–204. Dlaczego? Ponieważ pełne zrozumienie powstania, re- zatem przypuszczać, że podobnie jak w muzyce, choć Kazantsev AV, Pace NR (2006). Bacterial RNase P: a new view of an ancient enzyme. Nat Rev Micro. 4:729-740. gulacji ekspresji snoRNA, a także jego oddziaływania w momencie słuchania utworu nie zwracamy uwagi na Khusial P, Plaag R, Zieve GW (2005). LSm proteins form heptam- na wiele elementów i procesów w komórce wymaga naj- poszczególne dźwięki, fraza każdego instrumentu ma eric rings that bind to RNA via repeating motifs. Trends Bioch Sci. pierw rozwikłania złożoności relacji pomiędzy pozna- znaczenie w danym momencie. I w żadnej z nich, po- 30:522-528. Kiss T, (2001). Small nucleolar RNA-guided post transcriptional mo- waną liczbą rodzin RNA, które tworzą eukariotyczny dobnie jak w RNA, nie ma miejsca na przypadkowość. dification of cellular RNAs.EMBO J. 20:3617-3622. transktyptom. A nadal wiele pytań pozostaje bez odpo- Kiss T, (2002). Small Nucleolar RNAs. Cell.109:145-148. wiedzi. Co więcej, pewnie niektóre pytania nie zostały Kiss T, Fayet-Lebaron E, Jády BE (2010). Box H/ACA small ribonuc- Literatura leoproteins. Mol Cell. 37:597-606. jeszcze postawione. Z naukowego punktu widzenia na- Lafontaine DL, Tollervey D (1998). Birth of the snoRNPs: the evo- dal widoczny jest tylko czubek rybonukleinowej góry. Abelson J, Trotta C, Li H (1998). tRNA splicing. J Biol Chem. lution of the modification-guide snoRNAs.Trends Bioch Sci. 273:12685–12688. 23:383–388. Gdzie w orkiestrze RNA? Allison LA (2007). Podstawy biologii molekularnej. Wydawnictwo Lechertier T, Grob A, Hernandez-Verdun D, Roussel P (2009). Fibril- Uniwersytetu Warszawskiego larin and Nop56 interact before being co-assembled in box C/D Bachellerie JP, Cavaillé J, Hüttenhofer A (2002). The expanding snoRNPs. Exp Cell Res. 315:928-942. Hipoteza „Świata RNA” zakłada, że to kwasy rybo- snoRNA world. Biochimie. 84:775-790. Martens-Uzunova ES, Olvedy M, Jenster G, (2013). Beyond microR- NAUKA nukleinowe dały początek pierwszym formom materii Brown TA, (2007). Genomy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe NA – Novel RNAs derived from small non-coding RNA and their implication in cancer, Cancer Lett. ożywionej, a następnie zostały zastąpione przez lepiej PWN Cavaillé J, Buiting K, Kiefmann M, Lalande M, Brannan CI, Matera AG, Terns RM, Terns MP, (2007). Non-coding RNAs: lessons wyspecjalizowane DNA i białka. Nie wiadomo, czy jest Horsthemke B, Bachellerie J-P, Brosius J, Hüttenhofer A. (2000). from the small nuclear and small nucleolar RNAs. Nat Rev Mol ona wiarygodna. Niewątpliwie jednak różne rodzaje Identification of brain-specific and imprinted small nucleolar Cell Biol. 8:209-220. RNA genes exhibiting an unusual genomic organization. Proc Mehler MF (2008). Epigenetic principles and mechanisms underly- kwasów rybonukleinowych, nawet jeśli są odpowie- ing nervous system functions in health and disease. Progress neu- dzialne za specyficzne modyfikacje nukleotydów, są Natl Acad Sci USA. 97:14311-14316. Clouet-d’Orval B, Gaspin C, Mougin A (2005). Two different mecha- robiol. 86:305-341. istotnym elementem dla procesów zachodzących w ko- nisms for tRNA ribose methylation in Archaea: a short survey. Murchison EP, Hannon GJ (2004). miRNAs on the move: miRNA mórce. W ostatnich latach dzięki badaniom poszcze- Biochimie. 87:889-895. biogenesis and the RNAi machinery. Curr Opin Cell Biol. 16:223- SZKOŁA 229. gólnych rodzajów RNA odkrywane są ich nowe klasy, Croce CM, Calin GA (2005). miRNAs, Cancer, and Stem Cell Divi- sion. Cell. 122: 6-7. Nakahara K, Carthew RW (2004). Expanding roles for miRNAs and funkcje oraz oddziaływania. Zauważony został także Dieci G, Plaag R, Montanini B (2009). Eukaryotic snoRNAs: A para- siRNAs in cell regulation. Curr Opin Cell Biol. 16:127-133. ich ogromny wpływ na regulację ekspresji genów. Nie- digm for gene expression flexibility.Genomics . 94:83-88. Peters J (2008). Prader-Willi and snoRNAs. Nat Genet. 40:688–689. Pluk H, Eenennaam H, Rutjes SA, Pruijn GJ, Venrooij WJ (1999). kodujące RNA wpływają na zjawiska komórkowe, ta- Eenennaam H (2002). The human RNase MRP complex. Composi- tion, assembly and role in human disease. UB Nijmegen RNA-protein interactions in the human RNase MRP ribonucleo- kie jak ścieżki sygnałowe i adaptacyjne, odpowiedź na Ender C, Krek A, Friedländer MR, Beitzinger M, Weinmann L, Chen protein complex. RNA. 5:512–524. stres oraz przebieg apoptozy. Ich odkrycie było jednym W, Pfeffer S, Rajewsky N, Meister G. (2008). A human snoRNA Qureshi IA, Mehler MF (2012). Emerging roles of non-coding RNAs with microRNA-like functions. Mol Cell. 32(4):519-28. in brain evolution, development, plasticity and disease. Nat Rev z przełomowych momentów w historii biologii moleku- Neurosci. 13:528–541. KRÓTKO larnej. Ogromny zakres działania niekodujących RNA Filipowicz W, Pogačić V (2002). Biogenesis of small nucleolar ribonucleoproteins. Curr Opin Cell Biol. 14:319-327. Reichow SL, Hamma T, Ferre-D’Amare AR, Varani G (2007). The sprawia, że są doskonałym obiektem poszukiwania Fiore R, Khudayberdiev S, Saba R, Schratt G (2011). MicroRNA func- structure and function of small nucleolar ribonucleoproteins. nowych metod terapeutycznych. Lepsze poznanie ich tion in the nervous system. Prog Mol Biol Transl Sci. 102:47-100. Nucleic Acids Res. 35:1452-1464. Röther S, Meister G (2011). Small RNAs derived from longer non- roli w procesach rozwojowych i nowotworzenia w ko- Jansson MD, Lund AH, (2012). MicroRNA and cancer Mol Oncol. 6:590-610. coding RNAs. Biochimie. 93:1905-1915. mórkach umożliwi ich zastosowanie w naukach me- Hamma T, Ferré-D’Amaré AR (2006). Pseudouridine synthases. Rouda S, Skordalakes E (2007). Structure of the RNA-binding do- dycznych. Szczególnie imponująca precyzja i spektrum Chem. Biol. 13:1125-1135. main of telomerase: Implications for RNA recognition and binding. Structure. 15:1403–1412. działania jąderkowych małych kwasów rybonuklei- He W, Parker R (2000). Functions of Lsm proteins in mRNA degra- dation and splicing. Curr Opin Cell Biol. 12:346-350. Samarsky DA, Fournier MJ, Singer RH, Bertrand E (1998). The snoR- nowych pokazuje jak niezwykłe mechanizmy umoż- Karijolich J, Yu Y-T (2010). Spliceosomal snRNA modifications and NA box C/D motif directs nucleolar targeting and also couples

snoRNA synthesis and localization. EMBO J. 17:3747-3757. Scott MS, Ono M, Yamada K, Endo A, Barton GJ, Lamond AI (2012). Human box C/D snoRNA processing conservation across mul- tiple cell types. Nucleic Acids Res. 40:3676–3688. Tollervey D, Kiss T (1997). Function and synthesis of small nucleolar RNAs. Curr Opin Cell Biol. 9:337-342. Williams GT, Farzaneh F, (2012). Are snoRNAs and snoRNA host genes new players in cancer. Nat Rev Cancer. 19:12:84-8. Ye K, Jia R, Lin J, Ju M, Peng J, Xu A, Zhang L (2009). Structural organization of box C/D RNA-guided RNA methyltransferase. Proc Natl Acad Sci USA. 106:13808-13813.

Conducting the cellular orchestra – the musical theme of snoRNA Ewa Sitarska NAUKA Among a rising number of different kinds of RNA molecules the best known are mRNA, tRNA and rRNA. Small non-coding RNA molecules (snRNA. miRNA, siRNA) and in particular small nucleolar RNA molecules (snoR- NA) have emerged as important classes of molecules in various processes. Research from recent years enables us to have a better understanding of various functions and

interactions within an enormous amount of RNA mol- SZKOŁA ecules. Small nucleolar RNA molecules form complexes with proteins and mostly in the form of small nucleolar ribonucleoproteins participate in chemical modification (2’-O-methylation, pseudouridylation) of rRNA and sn- RNA nucleotides. Based on the presence of short con- served sequence motifs two major classes of snoRNAs may be described: C/D and H/ACA snoRNA, whose

complexes are characterized by different structures and KRÓTKO functions. An overview of specific and precise RNA interactions, in particular of snoRNA, will enable us to under- stand its crucial role for the cell function. Key words: RNA, RNA modification, base-pairing, snoRNA, snoRNP, 2’O-methylation, pseudouridylation, C/D sequence, H/ACA sequence

wadza się do usuwania z moczem końcowych, toksycz- Struktura nefronu Nefron nych produktów przemiany materii, a także przyjętych substancji egzogennych, które nie zawsze podlegają Podstawową jednostką strukturalno-funkcjonalną Przemysław Woźniak metabolizmowi. Druga funkcja związana jest ze zdol- nerki jest nefron (ryc. 1), składający się z kłębuszka nością nerek do usuwania z organizmu nadmiaru wody nerkowego i długiej cewki nabłonkowej. W cewce tej i substancji w niej rozpuszczonych, tak aby objętość wyróżniamy morfologicznie kilka przechodzących je- Streszczenie: i skład płynów ustrojowych zachować na optymalnym den w drugi odcinków, a mianowicie kanalika kręte- Podocyty odgrywają ważną rolę w prawidłowym funk- poziomie. Właściwe nawodnienie organizmu wiąże się go I rzędu, pętli nefronu (pętla Henlego) z jej częścią cjonowaniu kłębuszka nerkowego. Oprócz komórek z regulacją równowagi kwaso- wstępującą i zstępującą śródbłonka pętli włośniczkowej i kłębuszkowej błony wo-zasadowej, zapewnieniem w nerce dorosłego człowieka oraz kanalika krętego podstawnej wchodzą w skład bariery filtracyjnej. Współ- optymalnego poziomu elek- II rzędu. W nerce doro- występuje ok. miliona nefronów działając z komórkami mezangialnymi stabilizują struk- trolitów (m.in. potasu, wapnia, ” słego człowieka wystę- turę kłębuszka. Uszkodzenie podocytów obserwuje się fosforu, magnezu), czy właści- puje ok. miliona nefro-

w pierwotnych kłębuszkowych zapaleniach nerek prze- wego pH krwi. Trzecia czynność nerek to działalność nów, a w związku z dużą zmiennością osobniczą liczba NAUKA biegających z białkomoczem. Analiza struktury i funkcji endokrynna sprowadzająca się do wytwarzania specy- ta szacowana jest na 600–800 tys., a czasem nawet na nefronu stanowi istotny element badań nad patogenezą ficznych hormonów, m.in. erytropoetyny i reniny oraz 1,5 mln (Hałoń, 2011a). Istotę nefronu stanowi kłębu- chorób nerek. ich degradacji (Ronco i Rosner, 2012). Nerka osiąga peł- szek nerkowy (ciałko lub kłębuszek Malpighiego, glo- Słowa kluczowe: nefron, podocyty, kłębuszek nerkowy ną wydolność czynnościową u człowieka około 2. roku merulus), czyli twór o średnicy 160–200 μm, składający życia, choć od początku jest zdolna do utrzymywania się z 20–40 pętli naczyń włosowatych, które stanowią otrzymano: 13.11.2012; przyjęto: 15.11.2012; opublikowano: 4.03.2013 homeostazy organizmu (Quarles, 2012). rozgałęzienia tętniczki doprowadzającej, łączącej się Nerki są narządem szczególnie podatnym na dzia- z tętniczką odprowadzającą. Pętle naczyniowe układają łanie czynników toksycznych, które mogą prowadzić do się w kilka płacików, zaś między ramionami pętli ist- SZKOŁA Znaczenie nerek dla organizmu ich niewydolności, a nawet całkowitego uszkodzenia. nieją połączenia. Fakt ten wynika z obfitego ukrwienia nerek, rozległej W kłębuszku lokalizujemy dwa bieguny: pierwszy Czynność nerek ma zasadnicze znaczenie dla utrzy- powierzchni naczyń włosowatych sączących oraz za- – naczyniowy, z wejściem tętniczki doprowadzającej mania stałości środowiska wewnętrznego organizmu, gęszczenia w cewkach większości składników osocza. i wyjściem tętniczki odprowadzającej, oraz drugi – tzw. przede wszystkim w zakresie gospodarki wodno- Nerki – jak powiedziano – pełnią istotną rolę w procesie biegun moczowy, w którym kłębuszek łączy się z cew- -elektrolitowej. Funkcję utrzymywania homeostazy wydalania substancji chemicznych z organizmu, przy ką bliższą. Kłębuszek otoczony jest torebką Bowmana, wewnątrzustrojowej zapewniają trzy ściśle związane czym substancje o charakterze polarnym są wydalane zbudowaną z dwóch warstw komórek nabłonkowych: KRÓTKO ze sobą aspekty czynności tego narządu, a mianowicie: w postaci niezmienionej, zaś te rozpuszczalne w tłusz- warstwy ściennej (listek ścienny), przylegającej do bło- wydalniczy, regulacyjny i endokrynny. Pierwszy spro- czach (niepolarne) podlegają zazwyczaj przemianom ny podstawnej w obszarze bieguna naczyniowego oraz biochemicznym i dopiero jako rozpuszczalne w wodzie warstwy trzewnej (listek trzewny), która łączy się ze wydalane są wraz z moczem. Na wydalanie przez nerki ścianą naczynia. Pomiędzy pętlami naczyń włosowa- mają wpływ przesączanie kłębuszkowe, bierna i aktyw- tych kłębuszka znajduje się mezangium (mesangium,

Lek. med. Przemysław Wożniak: Wojewódzki Szpital na resorpcja zwrotna oraz wydalanie aktywne, a czyn- stalk, axial space), rodzaj tkanki łącznej, które dzieli- Specjalistyczny im. Świętego Rafała w Czerwonej Górze nikiem dodatkowym wpływającym na te procesy jest my na mezangium zewnętrzne i wewnętrzne. Pierwszy pH moczu. rodzaj znajduje się między tętniczką doprowadzającą

EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA | ebis.ibe.edu.pl | [email protected] | © for the article by the Authors 2013 © for the edition by Instytut Badań Edukacyjnych 2013 Nefron | Przemysław Woźniak | EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA 1/2013 20 i odprowadzającą, zaś drugi pomiędzy naczyniami wło- światło. Ten porowaty śródbło- sowatymi kłębuszka. Mezangium składa się z dwóch nek ułatwia filtrację, jest łatwo piramida nerki komponentów: istoty podstawowej (macierz mezan- przepuszczalny dla wody i roz- gium) i komórek mezangialnych (mezangiocytów). puszczonych w niej substancji. jeden z rejonów, Podstawową strukturę macierzy mezangium (mesangial Druga warstwa to błona w których leżą matrix) tworzą włókienka zbudowane z kolagenu typu podstawna (glomerular base- tętnica nefrony IV i V, fibronektyny, lamininy i innych proteoglikanów, ment membrane – GBM), która nerkowa co składem przypomina błonę podstawną. Komórki jest nie tylko elementem stabi- mezangium (deep cells, deep endothelial cells) pocho- lizującym strukturę włośniczek dzące z mezenchymy wypełniają przestrzeń pomiędzy i kłębuszka, ale jedyną ciągłą, kapilarami po stronie naczyniowej błony podstawnej. homogenną warstwą bariery fil- Zasadniczą ich rolą jest stabilizacja pętli i pęczków tracyjnej. Jej grubość zmienia się naczyniowych pomiędzy sobą. Mezangiocyty są mul- wraz z wiekiem, u dzieci wyno-

tipotencjalnymi komórkami charakteryzującymi się si od ok. 110 nm, a u dorosłych żyła nerkowa NAUKA kurczliwością oraz zdolnością do regulacji hemodyna- 310–350 nm, ponadto u męż- miki kłębuszka, są regulatorami procesów zapalnych za czyzn jest wyraźnie grubsza sprawą obecności na swojej powierzchni receptorów dla niż u kobiet. Błona podstawna moczowód inerleukiny 2 (IL-2), transformującego czynnika wzro- zbudowana jest z glikoprotein stu β (trans forming growth factor β – TGF-β), płytko- i polianionowych proteoglika- wego czynnika wzrostu (platelet-derived growth factor nów, zaś jej głównym elementem – PDGF), białek układu dopełniacza czy immunoglo- strukturalnym jest kolagen typu bulin. Komórki mezangialne produkują ponadto skład- IV. Podocyty, czyli komórki list- SZKOŁA niki międzykomórkowej macierzy mezangialnej oraz ka trzewnego torebki Bowmana mają zdolność fagocytozy związków wielkocząstecz- są wysoce wyspecjalizowanymi kowych pozostających w kłębuszku w wyniku filtracji. komórkami kłębuszka nerkowe- Ryc. 1. Elementy budowy nerki człowieka (źródło: Fotolia, zmienione) Pełnią także funkcję endokrynną wydzielając aktywne go i jednocześnie największymi Krew doprowadzana do nefronów przez naczynia włosowate ulega filtracji, w wyniku czego biologicznie mediatory (Hałoń, 2011a). spośród wszystkich jego komó- powstaje mocz zawierający substancje usuwane z organizmu człowieka. Najważniejsze znaczenie dla funkcji filtracyjnej rek (Levidiotis i Power, 2005).

nerki ma błona filtracyjna, która od strony światła na- Ich cechą charakterystyczną jest skrajne odróżnicowa- powata wypustka podocyta zbudowana jest z kurczli- KRÓTKO czynia utworzona jest przez trzy warstwy. Pierwszą stanie komórek, niemających zdolności proliferacyjnych, wego aparatu, w skład którego wchodzą aktyna, aktyni- nowi śródbłonek o typie okienkowym, druga to błona gdyż należą do populacji komórek postmitotycznych. na, miozyna, winkulina, wimentyna, paksylina i talina. podstawna, a trzecia utworzona jest przez podocyty Proliferacja podocytów hamowana jest na skutek na- Zdolność do kontrolowania kształtu wypustek stopo- wraz z wypustkami stopowatymi. Komórki śródbłonka dekspresji inhibitorów kinaz zależnych od cyklin, co watych przypisuje się podoplaninie, która jest białkiem o typie okienkowym mają ładunek ujemny dzięki licz- dla nerki w stanach chorobowych jest nieodwracalne szczytowej części wypustek (Kretzler, 2002). nie występującym sialoproteinom, a w obrębie cytopla- w skutkach. Z błoną podstawną kontaktują się za po- Brzegi sąsiadujących ze sobą wypustek stopowa- zmy posiadają liczne otwory (pory, „okienka”) o śred- średnictwem wypustek, którymi oplatają włośniczki tych połączone są cienką, szczelinową błoną filtracyjną nicy 50–100 nm, pozbawione błon zamykających ich kłębuszka, tworząc wokół nich porowatą warstwę. Sto- (slit membrane), która jest w zasadzie najistotniejszym

EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA | ebis.ibe.edu.pl | [email protected] | © for the article by the Authors 2013 © for the edition by Instytut Badań Edukacyjnych 2013 Nefron | Przemysław Woźniak | EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA 1/2013 21 elementem w prawidłowym funkcjonowaniu bariery Niektóre doniesienia wskazują, że w patogenezie wskazuje na podwyższone stężenie luteiny (LH) i foli- filtracyjnej. Błona ta zawiera w swojej strukturze dwa pierwotnych glomerulopatii istotną rolę odgrywają kulotropiny (FSH) przy jednoczesnym obniżeniu stęże- swoiste białka, które stanowią jej ważny element budu- nie tylko zmiany strukturalne w obrębie błony pod- nia hormonów gonadalnych w surowicy – całkowitego jący oraz wzmacniający, a mianowicie nefrynę i podo- stawnej kłębuszka nerkowego, ale przede wszystkim i wolnego testosteronu, estrogenów, progesteronu (Pa- cynę. Głównym zadaniem nefryny jest kształtowanie pierwotne uszkodzenia podocytów (Barisoni i Mun- klerska i Niemczyk, 2010). Leptyna moduluje również szkieletu błon szczelinowych według modelu „zamka del, 2003). Charakterystycznym objawem glomerulo- aktywność osi podwzgórzowo-przysadkowo-gonadal- błyskawicznego”, zaś podocyna jest integralnym biał- patii jest spadek liczby podocytów w kłębuszku ner- nej, integrując funkcje metaboliczne i reprodukcyj- kiem błonowym, łączącym się z cytoplazmatyczną do- kowym (podocytopenia) oraz proteinuria, wynikająca ne. Anoreksja mocznicowa częściej jednak rozwija się meną nefryny oraz dwoma białkami, CD2AP i Neph1. ze zmian zachodzących w obrębie wyrostków stopo- u płci męskiej. Deficyt androgenów, który obserwowa- Główną funkcją podocytów jest udział w filtra- watych i w strukturze błony szczelinowej podocytów. ny jest w PNN, przyczynia się bezpośrednio do przy- cji nerkowej, lecz także w utrzymaniu integralności W następstwie zaburzeń w adhezji podocytów z po- rostu tkanki tłuszczowej w organizmie (Mafra i wsp., struktury bariery filtracyjnej kłębuszka nerkowego, co wierzchnią błony podstawnej, czy zaburzeń w procesie 2010). Testosteron stymuluje wzrost stężenia glukozy potwierdza fakt, że zmiany w tych komórkach obser- formowania kompleksu białek błony szczelinowej do- i insuliny, prowadząc do insulinooporności. Stężenie

wuje się we wszystkich glomerulopatiach przebiegają- chodzić może do zlewania się wyrostków stopowatych. leptyny ujemnie koreluje z wolnym i całkowitym te- NAUKA cych z białkomoczem (Barisoni i Mundel, 2003; Kubiak Odsłonięte obszary błony podstawnej stają się miejscem stosteronem, białkami wiążącymi hormony płciowe i Niemir, 2006). kontaktu ze ściennymi komórkami nabłonkowymi to- (SHBG) (Chudek i wsp., 2002). Inny hormon – grelina, Całkowita liczba komórek kłębuszka zmienia się rebki Bowmana, co jest główną przyczyną formowania odgrywający istotną rolę w długoterminowej regulacji wraz z wiekiem, w pierwszych latach życia wynosi ona się zrostów w obrębie pętli naczyniowej kłębuszka. Te masy ciała, w istotny sposób wpływa na przyjmowanie ok. 2800. Z wiekiem półtorakrotnie zwiększa się licz- nieodwracalne zmiany prowadzą do stwardnień i szkli- pokarmu w mechanizmie zależnym od hormonu wzro- ba komórek mezangium i śródbłonka, liczba podo- wień, ostatecznie do rozwoju skrajnej niewydolności stu (GH) (Laviano i wsp., 2010). Dötsch i wsp. (2005) cytów pozostaje niezmieniona, niekiedy maleje (Ha- nerek (Czyżewska-Buczyńska i wsp., 2012). Powiązania zwrócili uwagę na trzykrotny wzrost jej stężenia u pa- łoń, 2011a). hormonalne w przewlekłej niewydolności nerek (PNN) cjentów z zaawansowaną niewydolnością nerek. SZKOŁA Uszkodzenie podocytów stwierdza się w wielu for- są mało znane, choć Paklerska i Niemczyk (2010) wska- mach glomerulopatii, w tym w ogniskowym szkliwie- zują na ścisły związek pomiędzy działaniem i stężenia- Choroby w zależności od wieku jącym kłębuszkowym zapaleniu nerek (focal segmental mi leptyny a hormonami anabolicznymi, płciowymi glomerulosclerosis, FSGS), w submikroskopowym kłę- oraz kortyzolem. Stężenia leptyny w surowicy są wy- Istnieją różnice w występowaniu i przebiegu chorób buszkowym zapaleniu nerek (minimal change disease, raźnie podwyższone u pacjentów z PNN, jednocześnie kłębuszków nerkowych u osób w różnych przedziałach MCD), błoniastym kłębuszkowym zapaleniu nerek zależne od zawartości tkanki tłuszczowej. Leptyna, wiekowych. Najczęstszymi pierwotnymi neuropatiami,

(membranous glomerulopathy) oraz w nefropatii cuk- która uważana jest za regulator apetytu, wpływa na które zaobserwowano u osób starszych są błoniaste kłę- KRÓTKO rzycowej. Zmiany w obrębie podocytów są wynikiem zmniejszone spożycie składników odżywczych, przez buszkowe zapalenia nerek oraz ogniskowe-segmentalne działania szeregu czynników, w tym mutacji genów, co u chorych z PNN może przyczyniać się do rozwoju stwardnienie kłębuszków nerkowych. W przypadku interakcji przeciwciał skierowanych przeciwko białkom anoreksji. Hormon ten ujemnie koreluje ze stężeniem glomerulopatii wtórnych są to nefropatia cukrzyco- powierzchniowym podocytów, uszkodzeń hemodyna- kortyzolu, który z kolei jest stymulatorem przyjmowa- wa i amyloidowa (Szmyt i wsp., 2007). Glomerulopatia micznych nerki, niektórych chorób – np. cukrzycy czy nia pokarmów (Leśkiewicz i wsp., 2008). Podwyższone błoniasta (glomerulonephritis membranosa) związana zespołu metabolicznego, toksyn (adriamycyny), zaka- stężenia leptyny u kobiet sugerują rolę i wpływ żeńskich z zaburzeniami w ścianach włośniczek kłębuszkowych, żeń (HIV) oraz czynników niezidentyfikowanych (Le- hormonów płciowych na wzmożoną produkcję leptyny mającymi związek z formowaniem depozytów podna- euwis i wsp., 2010). w hiperleptynemii. Profil hormonalny u chorych z PNN

EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA | ebis.ibe.edu.pl | [email protected] | © for the article by the Authors 2013 © for the edition by Instytut Badań Edukacyjnych 2013 Nefron | Przemysław Woźniak | EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA 1/2013 22 błonkowych, jest schorzeniem dotyczącym osób doro- zachwianie tego rodzaju równowagi homeostatycznej sposób upośledzają funkcje nerek zwiększając jedno- słych w wieku 40–50 lat, częściej mężczyzn niż kobiet. może doprowadzić do kwasicy. cześnie ryzyko wystąpienia przewlekłej choroby tego U dzieci choroby kłębuszków nerkowych prowadzą W obrębie naczyń nerkowych dochodzi do zwężenia gruczołu (Khan, 2012). do rozwoju schyłkowej niewydolności nerek (SNN). tętnic międzypłatowych oraz zwiększenia „krętości” Nefropatia cukrzycowa, obok przewlekłego kłębusz- W większości są to glomerulopatie pierwotne (22,8%), tętnic wewnątrzpłacikowych. Ich ściany ulegają znacz- kowego zapalenia nerek, przyczynia się do końcowego wśród nich ogniskowe i segmentalne stwardnienie kłę- nemu pogrubieniu związanemu z akumulacją fibrobla- schyłkowego stadium PChN (Hage i wsp., 2011). Ze- buszków (focal segmental glomerulosclerosis – FSGS), styny, co skutkuje z jednej strony słabą reakcją na tlenek spół pierwotnie kłębuszkowych zmian czynnościowych które jest heterogenną zmianą związaną z pierwotnym azotu – NO czy śródbłonkowopochodny hiperpolary- i strukturalnych nerek charakterystyczny dla nefropatii uszkodzeniem podocytów. Glomerulopatie wtórne sta- zujący czynnik EDHF (Endothelial–Derived Hyperpo- cukrzycowej jest wynikiem powstającej w cukrzycy mi- nowią u dzieci około 8,5%, a wrodzony zespół nerczy- larizing Factor), zaś z drugiej nadmierną reaktywnoś- kroangiopatii, bezpośredniej przyczyny defektów meta- cowy i inne wrodzone choroby kłębuszków nerkowych cią na angiotensynę II (Urbieta-Caceres i wsp., 2012). bolicznych i zmian hemodynamicznych w kłębuszkach – 6,2% (Zagożdżon i wsp., 2012). Zmiana minimalna, Podsumowując, skutkami zmian w nerkach związa- nerkowych. Nefropatia cukrzycowa dotyczy przede która jest glomerulopatią przebiegającą z objawami ze- nych z wiekiem, czyli tzw. age-glomerulopatie, są: utrata wszystkim czterech kompartmentów tkankowych ner-

społu nerczycowego, może się ujawnić w każdym wieku, znacznej części czynnych nefronów, ograniczony prze- ki, a mianowicie kłębuszków, cewek, tkanki śródmiąż- NAUKA lecz najczęściej chorują na nią dzieci pomiędzy 24. a 36. sącz kłębuszkowy i filtracja sodu oraz wzrost ciśnienia szowej i naczyń krwionośnych. Zmiany w kłębuszkach miesiącem życia. Rozległe stwardnienie mezangialne tętniczego. obejmują pogrubienie błon podstawnych, naczyń kłę- (diffuse mesangial sclerosis– DMS), czyli nefropatia ce- buszków oraz błon podstawnych cewek nerkowych. chująca się zespołem nerczycowym o dużym nasileniu, Przewlekła choroba nerek Miażdżyca tętnic i tętniczek nerkowych stanowi część ujawnia się najczęściej między 3. a 9. miesiącem życia układowego zajęcia naczyń krwionośnych u pacjentów (Danilewicz, 2011). Szacuje się, że w Polsce około 4 mln osób boryka się z cukrzycą. Zmiany cewkowo-śródmiąższowe obejmu- Masa nerek człowieka zwiększa się do 40.–50. roku z przewlekłą chorobą nerek (PChN), którą podobnie ją zapalenie odmiedniczkowe nerek, pogrubienie błony życia, by następnie zmniejszać się wraz z wiekiem, po- jak choroby sercowo-naczyniowe, nadciśnienie tętni- podstawnej cewek, zanik cewek i włóknienie śródmiąż- SZKOŁA wyżej 70 lat zmniejsza się o 20–30% (Silva, 2005). Na- cze, otyłość i cukrzycę zaliczamy do chorób cywiliza- szowe (Sugawara i wsp., 2010). Czynniki metaboliczne, stępuje inwolucja części korowej, zmniejszenie liczby cyjnych XXI wieku. Obecność chorób metabolicznych hemodynamiczne i środowiskowe, takie jak hiperglike- prawidłowych kłębuszków, zwiększenie zaś kłębuszków i cywilizacyjnych oraz wydłużenie średniego wieku mia, nieenzymatyczna glikozylacja białek, sorbitol, li- stwardniałych (Meyer, 1989). Zaobserwowano ponad- życia to główne czynniki przyczyniające się do wzrostu pidy krwi, czy zwiększone ciśnienie wewnątrzkłębusz- to ogniskowe lub rozlane zgrubienia błony podstawnej częstości PChN (Imiela i Lewandowicz, 2007). PChN kowe oraz hiperfiltracja, biorą udział w patogenezie kłębuszków, które wiążą się z magazynowaniem kola- powstaje w wyniku trwałego uszkodzenia bądź też nefropatii cukrzycowej. Pod wpływem wyższych stężeń

genu typu IV. Zwiększa się liczba komórek mezangial- zmniejszenia liczby czynnych nefronów, który dysfunk- glukozy komórki nabłonkowe, śródbłonkowe i mezan- KRÓTKO nych, zmniejsza zaś komórek nabłonkowych. Efektem cja wywołana jest różnymi procesami chorobotwórczy- gialne wytwarzają więcej kolagenu typu IV i fibronek- takich zmian jest zmniejszenie powierzchni filtracyjnej mi toczącymi się w miąższu nerek. Pogorszenie czyn- tyny, zaś mniej proteoglikanów, w tym siarczanu hepa- oraz filtracji kłębuszkowej. Wraz z wiekiem zmniejsza ności nerek może się dokonać w następstwie zaburzeń ranu, prowadząc do remodelingu oraz zmiany składu się wielkość i liczba cewek nerkowych, co bezpośrednio homeostazy białkowej, lipidowej, wapniowo-fosforano- błony podstawnej. Zjawiskiem charakterystycznym dla wiąże się z upośledzeniem reabsorpcji i wydalania sodu, wej, wodno-elektrolitowej czy upośledzenia czynności nefropatii cukrzycowej jest również upośledzona prze- jonów wodorowych, ograniczoną syntezą jonów amo- kluczowych układów enzymatycznych, hormonalnych puszczalność warstwy śródbłonkowej bariery filtra- nowych oraz zagęszczaniem moczu. Nawet niewielkie i neurohormonalnych. Cukrzyca, nadciśnienie, zespół cyjnej (Hałoń, 2011b). Na skutek zwiększonych stężeń metaboliczny, choroby sercowo-naczyniowe w znaczny glukozy dochodzi do nieenzymatycznej glikacji białek

EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA | ebis.ibe.edu.pl | [email protected] | © for the article by the Authors 2013 © for the edition by Instytut Badań Edukacyjnych 2013 Nefron | Przemysław Woźniak | EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA 1/2013 23 i powstania końcowych produktów glikacji (advanced Toksyczne uszkodzenie nerek śród ponad 50 enzymów wytwarzanych w nabłonku ce- glication end-products – AGEs). AGEs prowadzą do wek proksymalnych i wydalanych do moczu znaczenie progresji zmian cukrzycowych poprzez pobudzenie Toksyczne uszkodzenie nerek może przebiegać pod diagnostyczne mają tylko te enzymy, które nie ulegają specyficznego receptora znajdującego się na komórkach postacią trzech głównych zespołów klinicznych, a mia- denaturacji w kwaśnym środowisku moczu i wydalane w kłębuszku nerkowym, przyczyniają się również do nowicie: ostrej niewydolności nerek, zespołu nerczy- są w minimalnych ilościach u ludzi zdrowych, zaś ich zmian w strukturze błony podstawnej i macierzy me- cowego i przewlekłej niewydolności nerek. Pierwszy wydalanie do moczu zwiększa się istotnie w stanach pa- zangium (Ramasamy i wsp., 2011). Końcowe produkty z nich, czyli ostra niewydolność nerek, może wynikać tologicznych. Enzymy spełniające te warunki nazywane glikacji prowadzą pośrednio do zwiększonego wiązania z bezpośredniego wpływu ksenobiotyków, jak również są markerami czynności określonej części nefronu. Na- krążących albumin i IgG poprzez glukozę dołączoną z zaburzeń w ukrwieniu nerek czy niedrożności dróg leżą do nich m.in.: fosfataza alkaliczna, 5-nukleotydaza, do składowych błony podstawnej włośniczek kłębusz- moczowych (krystaluria). Kolejny – zespół nerczycowy pirofosfataza, GGTP (gamma-glutamylotransferaza), ka i macierzy mezangium. Glikacja albumin generuje – jest związany z naruszeniem równowagi immuno- AspAT (aminotransferaza asparaginianowa), LDH (de- zaś powstanie rodnika nadtlenkowego i nasilenie stresu regulatorowej. Zaś trzeci – przewlekła niewydolność hydrogenaza mleczanowa), HEX (heksozaminidaza) oksydacyjnego, głównego czynnika dysfunkcji śród- nerek – wywołany jest długotrwałym działaniem kse- oraz fruktozo-1,6-fosfataza (Vianna i wsp., 2011). Więk-

błonka, aktywacji płytek a w konsekwencji do zaburzeń nobiotyków, które przyczynia się do włóknienia i za- szość zmian chorobowych nerek dotyczy uszkodzenia NAUKA mikrokrążenia (Jenkins i wsp., 2004). Sorbitol, jeden niku cewek nerkowych. Nie wszystkie części nefronu fragmentów strukturalnych nefronu bądź powstania z rodzajów cukrowców wpływa również destrukcyjnie są w równym stopniu podatne na działanie substancji zaburzeń metabolicznych w kilku odcinkach nefronu. na funkcje komórek śródbłonka i mezanagium (Tsu- toksycznych (Marchewka, 2006). Najbardziej wrażliwe Biorąc pod uwagę uszkodzony odcinek nefronu mo- gawa i wsp., 2004). Lipoproteiny, poprzez możliwość na ksenobiotyki są komórki kanalika proksymalnego, żemy wyróżnić biomarkery dysfunkcji kłębuszków gromadzenia się w mezangium kłębuszka nerkowego, które wykazują się największą aktywnością metabolicz- nerkowych czy kanalików proksymalnych. Do marke- zwiększają wytwarzanie macierzy mezangium. Powo- ną, dużym gradientem osmotycznym, czy obecnością rów oceniających funkcję kłębuszka nerkowego należy dują również napływ monocytów stymulujących pro- cewkowych mechanizmów transportowych. Cewka mocznik i kreatynina we krwi, oznaczanie kliriensu liferację komórek. Dodatkowo powinowactwo VLDL proksymalna ma „nieszczelny” nabłonek w przeciwień- kreatyniny oraz proteinurii. Oceniając funkcje kanali- SZKOŁA i LDL do glikoprotein staje się bezpośrednią przyczy- stwie do cewki dystalnej posiadającej grubą warstwę ków bliższych, stosujemy: cystatynę C, białka o wysokiej ną dysfunkcji błony filtracyjnej kłębuszka dla białek nabłonka z wysokim oporem elektrycznym, dlatego masie cząsteczkowej, enzymy (rybonukleaza, lizozym), osocza i nasilenia białkomoczu (Jenkins i wsp., 2004). też transport anionów organicznych, kationów, białek, hormony (insulina, somatotropina), białka transpor- Wzrost syntezy kolagenu, lamininy i fibronektyny w ne- konjugatów z glutationem czy metali ciężkich odbywa towe (RBP – białko wiążące retinol, metalotioneiny), fropatii cukrzycowej prowadzi do odkładania się depo- się przede wszystkim w cewkach proksymalnych. antygeny powierzchniowe (β2-mikroglobuliny) oraz zytów pozakomórkowych w kłębuszku, do zwiększenia cytokiny (Lisowska-Myjak, 2012). Przy ocenie dysfunk- liczby komórek mezangium oraz pogrubienia błony Metody oceny funkcji nerek cji kanalików dalszych wykorzystuje się następujące KRÓTKO podstawnej (Nerlich i Schleicher, 1989). Uszkodzenie markery: glikoproteinę Tamm-Horfsfalla, osmolarność bariery kłębuszkowej skutkuje kumulacją białek osocza Ocena funkcji cewek nerkowych opiera się głównie moczu, ciężar właściwy oraz kalikreinę (Lutz i Krajew- i lipoprotein w mezangium i wystąpieniem białkomo- na poszukiwaniu odpowiednio czułych i nieinwazyj- ska, 1997). czu. Hiperperfuzja jest ściśle związane ze stwardnie- nych metod, które umożliwiłyby wczesne wykrywa- niem kłębuszków nerkowych (Hałoń, 2011b). nie choroby oraz prognozowanie jej przebiegu. Jedną z takich metod oceny funkcji nerek mogą być wydala- Literatura ne wraz z moczem enzymy wytwarzane w komórkach Barisoni L, Mundel P (2003). Podocyte biology and the emerging un- nabłonka cewek nerkowych (Kępka i wsp., 2008). Spo- derstanding of podocyte diseases. American Journal of Nephrol-

ogy. 23:353-355. Leśkiewicz M, Budziszewska B, Lasoń W (2008). Endocrine effects of Urbieta-Caceres VH, Syed FA, Lin J, Zhu XY, Jordan KL, Bell CC, Chudek J, Adamczak M, Kokot F, Karkoszka H, Ignacy W, Klimek antiepileptic drugs. Przegląd Lekarski. 65:795-798. Bentley MD, Lerman A, Khosla S, Lerman LO (2012). Age-depen- D, Wiecek A (2002). Relationship between body composition, sex Levidiotis V, Power DA (2005). New insights into the molecular bi- dent renal cortical microvascular loss in female mice. American hormones and leptinemia in hemodialyzed patients with chronic ology of the glomerular filtration barrier and associated disease. Journal of Physiology, Endocrinology and Metabolism. 302:979- renal failure. Clinical Nephrology. 58:431-437. Nephrology. 10:157-160. 986. Czyżewska-Buczyńska A, Hruby Z, Witkiewicz W (2012). Znaczenie Lisowska-Myjak B (2012). Serum and urinary laboratory markers for Vianna HR, Soares CM, Tavares MS, Teixeira MM, Silva AC (2011). podocytów w patogenezie pierwotnych kłębuszkowych zapaleń chronic kidney disease. Medycyna Rodzinna. 1:2-9. Inflammation in chronic kidney disease: the role ofcytokines. nerek. Nefrologia i Dializoterapia Polska. 16:20-23. Lutz W, Krajewska B (1997). Biomarkery w diagnostyce schorzeń Jornal Brasileiro de Nefrologia. 33: 351-364. Danilewicz M (2011). Kłębuszkowe choroby nerek klinicznie prze- nerek powodowanych przez toksyny chemiczne. Medycyna Pracy. Zagożdżon I, Bałasz-Chmielewska I, Żurowska A, Boguszewska A, biegające z dużym białkomoczem i/lub zespołem nerczycowym. 48:205–213. Prokurat S, Drożdż D, Szczepańska M, Stefaniak E, Jander A, Polish Journal of Pathology. 1:32-40. Mafra D, Jolivot A, Chauveau P, Drai J, Azar R, Michel C, Fouque D Ziółkowska H, Makulska I, Sikora P, Runowski D, Siteń G, Kipi- Dötsch J, Nüsken K, Schroth M, Rascher W, Meissner U (2005). (2010). Are ghrelin and leptin involved in food intake and body groch H, Wierciński R (2012). Glomerulopathies as a cause of end- Alterations of leptin and ghrelin serum concentrations in renal mass index in maintenance hemodialysis? Journal of Renal Nutri- stage renal failure from the polish registry of renal replacement disease: simple epiphenomena? Pediatric Nephrology. 20:701-706. tion. 20:151-157. therapy in children 2000-2007. Przegląd Pediatryczny. 42:51-54. Hage FG, Dean P, Bhatia V, Iqbal F, Heo J, Iskandrian AE (2011). The Marchewka Z (2006). Low Molecular Weight Biomarkers in the prognostic value of the heart rate response to adenosine in rela- Nephrotoxicity. Advances in Clinical and Experimental Medicine. tion to diabetes mellitus and chronic kidney disease. American 15:1129–1138.

Heart Journal. 162:356-362. Meyer BR (1989). Renal function in aging. Journal of the American Nephron NAUKA Hałoń A (2011a). Diagnostyka morfologiczna kłębuszkowych chorób Geriatrics Society. 37:791-800. nerek. Budowa kłębuszka nerkowego. Polish Journal of Pathology. Nerlich A, Schleicher E (1989). Immunohistochemical localization Przemysław Woźniak 1:3-7. of various components of the basal membrane and interstitial Hałoń A (2011b). Zmiany w nerkach w chorobach metabolicznych. collagen in diabetic nephropathy. Verhandlungen of the Deutsche Podocytes play an important role in glomerular function. Polish Journal of Pathology. 1:72-81. Pathologische Gesellschaft. 73:133-138. Imiela J, Lewandowicz A (2007). Cystatin C in the diagnosis of Paklerska E, Niemczyk S (2010). Związek leptyny, hormonów ana- Together with endothelial cells of the glomerular capil- chronic kidney disease. Nefrologia i Dializoterapia Polska. 11:126- bolicznych, płciowych i kortyzolu w przewlekłej niewydolności lary loop and the glomerular basement membrane they 132. nerek (PNN). Nefrologia i Dializoterapia Polska. 14:66-70. form a filtration barrier. Podocytes cooperate with me- Jenkins AJ, Rowley KG, Lyons TJ, Best JD, Hill MA, Klein RL (2004). Quarles LD (2012). Role of FGF23 in vitamin D and phosphate meta- sangial cells to support the structure and function of the Lipoproteins and diabetic microvascular complications. Current bolism: implications in chronic kidney disease. Experimental Cell glomerulus. Podocytes injury is observed in primary glo- SZKOŁA Pharmaceutical Design. 10:3395-3418. Research. 318:1040-1048. Kępka A, Szajda SD, Zwierz K (2008). Fruktozo-1,6-bisfosfataza – Ramasamy R, Yan SF, Schmidt AM (2011). Receptor for AGE merulonephritis associated with proteinuria. Structural marker uszkodzenia cewek nerkowych bliższych. Polski Merku- (RAGE): signaling mechanisms in the pathogenesis of diabetes and functional analysis of nephron is an essential part of riusz Lekarski. 24:125-130. and its complications. Annals of the New York Academy of Scien- research in renal diseases. Khan SR (2012). Is oxidative stress, a link between nephrolithiasis ces. 1243:88-102. Key words: nephron, podocytes, glomerular and obesity, hypertension, diabetes, chronic kidney disease, met- Ronco C, Rosner MH (2012). Acute kidney injury and residual renal abolic syndrome? Urological Research. 40:95-112. function. Critical Care Forum. 16:144-148. Kretzler M (2002). Regulation of adhesive interaction between podo- Silva FG (2005). The aging kidney: A review. Part I.International cytes and glomerular basement membrane. Microscope Research Urology and Nephrology. 37:185-205. of Technology. 57:247-250. Sugawara A, Uruno A, Kudo M, Matsuda K, Yang CW, Ito S (2010). KRÓTKO Kubiak A, Niemir ZI (2006). Znaczenie podocytów w prawidłowym Effects of PPARγ on hypertension, atherosclerosis, and chronic funkcjonowaniu kłębuszka nerkowego oraz w patogenezie kłę- kidney disease. Endocrine Journal. 57: 847-852. buszkowych zapaleń nerek. Część I. Charakterystyka fenotypowa Szmyt M, Niemir ZI, Czekalski S (2007). Zespół nerczycowy u osób i czynnościowa podocytów w okresie ich różnicowania się i doj- starszych. Najczęstsze przyczyny zespołu nerczycowego w wieku rzałości. Postępy Higieny i Medycyny Doświadcalnej. 60:248-250. podeszłym (część I). Polski Merkuriusz Lekarski. 23:386-390. Laviano A, Krznaric Z, Sanchez-Lara K, Preziosa I, Cascino A, Rossi Tsugawa T, Shinohara R, Nagasaka A, Nakano I, Takeda F, Nagata M, Fanelli F (2010). Chronic renal failure, cachexia, and ghrelin. In- Oda N, Sawai Y, Hayakawa N, Suzuki A, Itoh M (2004). Alteration ternational Journal of Peptides. 4:648045. of urinary sorbitol excretion in WBN-kob diabetic rats – treat- Leeuwis JW, Nguyen TQ, Dendoven A (2010). Targeting podocyte- ment with an aldose reductase inhibitor. Journal of Endocrinology. associated diseases. Advanced Drug Delivery Review. 62:1325-1330. 181:429-435.

Początki oraz zjawiska naturalne, błyskawice, powodzie, sztor- Zdrowie i medycyna my. Nieokiełzana przyroda w swojej groźnej potędze Religia jako jedna z najgłębszych indywidualnych wymagała, aby się przeciwstawić jej niszczycielskiej w religiach świata spraw ludzkich wywiera ogromny wpływ na życie mocy. Dlatego na jakimś etapie dziejów pojęto, że jedy- oraz postępowanie człowieka, wzbudzała i wzbudza nym sposobem przetrwania jest zrozumienie oddziały- Małgorzata Maciejczyk wiele emocji. Jest to zjawisko wpływające na rozmai- wania przyrody na człowieka. Zawsze i wszędzie ludzie te dziedziny życia, będące podstawą niewiarygodnych wierzyli w istnienie uzdrowicielskiej mocy, która potra- ludzkich przedsięwzięć, osiągnięć, a także szeroko ro- fi przywracać zdrowie fizyczne, a także dobre samopo- zumianych motywacji (Bohdanowicz, 1995). Wszędzie, Streszczenie: czucie. gdzie pojawił się człowiek, rozwijał on jakąś aktywność Medycyna ludów pierwotnych była wiedzą empi- Problem ze zdrowiem, chorobami, bólem i cierpieniem religijną, modlił się, organizował kult, obrzędy, składał ryczną, a liczne doświadczenia związane z urazami towarzyszy ludzkości od początku jej istnienia. Życie ofiary. Nie było w historii kultury takiej cywilizacji, któ- dnia codziennego zmusiły ludzi do stosowania czyn- i zdrowie człowieka postrzega się jako jedność. To dlatego ra nie miałaby religii. Przenika ona swoją treścią i war- ników terapeutycznych. Starano się m.in. utrzymywać w każdej cywilizacji i przez całe dzieje wszystkie religie odnoszą się do zdrowia, które jest konieczne dla normal- tością, indywidualną, a także wspólnotową, wszystkie rany w czystości – okrywano je liśćmi, odganiano od NAUKA nego życia. Religia uczy ludzi, że bardzo ważne jest sto- płaszczyzny oraz zakresy działań człowieka jako jed- nich muchy, oczyszczano je przez wywoływanie krwa- sowanie różnych metod i leków, aby przywrócić zdrowie nostki i całych narodów, zawierając wielokrotnie głębię wienia. Obserwacja i eksperyment zaczynały mieć upo- w razie choroby, bólu i cierpienia. Zdrowie jest natural- filozoficzną (Kościelniak, 2002). Każda religia odnosi rządkowany związek przyczynowo-skutkowy. Czło- nym stanem każdego człowieka. W artykule tym przed- się z jednej strony do człowieka, a z drugiej do Boga, wiekowi pierwotnemu nieraz przychodził z pomocą stawiam stosunek do zdrowia i medycyny w starożytnych który jest ze strony człowieka podmiotem czci i bojaźni, przypadek. Znaczna część spostrzeżeń dotyczyła dzia- wierzeniach religijnych Mezopotamii, Grecji i Rzymu zależności i oddania, lecz także nieskończonego nigdy łania naturalnych specyfików; ludzie często testowali oraz w czterech religiach: judaizmie, chrześcijaństwie, poznania, tęsknoty oraz dążenia do zjednoczenia. Każ- je na sobie samych. W ten sposób poznano działanie islamie i buddyzmie. da religia zakłada istnienie Boga, różnie pojmowanego, środków działających przeciwbólowo, halucynogennie, SZKOŁA Słowa kluczowe: zdrowie, medycyna, leczenie, religia, Biblia, jednak zawsze uznawanego jako rzeczywistość, sacrum, rozkurczowo, odkażająco oraz antyseptycznie. Na po- Koran, judaizm, chrześcijaństwo, islam, buddyzm stanowiącą źródło i ostateczny cel doczesnego istnienia czątku medycyna była mocno związana ze strefą magii. (Sikora, 2003). „Leczącymi”, a właściwie uzdrowicielami, byli szamani otrzymano: 13.11.2012; przyjęto: 15.11.2012; opublikowano: 4.03.2013 Od najdawniejszych czasów człowiek wykazywał (O’Donnell, 2005). To oni, powołując się na moc nadaną dążenie do poznania swojej biologicznej i duchowej na- im rzekomo przez bogów, rozwijali najrozmaitsze ob- tury, próbował określić swoje miejsce w świecie przy- rzędy uzdrowicielskie. Artykuł doskonale nadaje się jako materiał źródłowy rody, a także otoczeniu społecznym. Aby to osiągnąć W czasach miast-państw świat boski oraz ludzki KRÓTKO do realizacji zajęć z przedmiotu przyroda w liceum lub technikum. dążył do poznania dróg i sił, które by mu to umożliwiły. wzajemnie się zbliżały i przenikały. Przenikały się też Treści nauczania: własne, w obrębie wątku Już wówczas okazało się, że jednym z najważniejszych wartości materialne oraz duchowe, a szamani i szaman- tematycznego C.21. Zdrowie. oraz decydujących czynników w tej mierze jest zdrowie. ki przemieniali się w leczących kapłanów i kapłanki. Badając dzieje ludzkości, można się przekonać, że po- Wraz ze wzrostem znaczenia świątyń, kapłani stali się jęcie zdrowia ma tak długą i ciekawą historię, jak sam pierwszymi lekarzami. Religie miały istotny wpływ na

mgr Małgorzata Maciejczyk: asystent w Zakładzie człowiek. Człowiek pierwotny szukał wyjaśnień dla kształtowanie się postaw zdrowotnych w pierwotnych Fizjologii Zwierząt Instytutu Biologii, Uniwersytet Huma- wszystkich zjawisk naturalnych, które zagrażały jego wspólnotach i społeczeństwach. Coraz częściej kapłani nistyczno-Przyrodniczy Jana Kochanowskiego w Kielcach, życiu. Traktował w podobny sposób zarówno choroby ul. Świętokrzyska 15, 25–406 Kielce różnych religii zdawali sobie sprawę, że należy zanie-

zapłacić lekarzowi 10 sykli srebra. Jeżeli lekarz wykona z brzucha Koronis i oddał pod opiekę centaura Chiro- Medycyna w Rzymie nie była związana z rolą bo- NAUKA operację komuś nożem brązowym i śmierć jego spro- na. Lecznicze umiejętności Asklepiosa były tak duże, że gów. Zdrowiu, a także chorobom przypisywano natu- wadzi – należy ręce mu obciąć”. Kapłani wykorzysty- wkrótce zabrakło zmarłych, którzy zapełniali podzie- ralne pochodzenie. Lekarze cieszyli się wieloma przy- wali swoją wiedzę do przeprowadzania prymitywnych mia Hadesu. Na wieść o tym Zeus uśmiercił półboga. wilejami, np. zwolnieni byli ze służby wojskowej oraz operacji. Ich zabiegi były bardzo kosztowne oraz wią- Rozgniewany Apollo w zemście zabił kilku Zeusowych z płacenia podatków. To właśnie w Rzymie powołano zały się z wielkim ryzykiem, dlatego niewielu ludzi de- Tytanów. Bóg piorunów przywrócił do życia Asklepio- pierwszych nauczycieli mających kształcić młode poko- cydowało się na takie zabiegi (Gabriel, Geaves, 2007). sa, a ten założył ród kapłanów-lekarzy. Świątynie Ask- lenia przyszłych lekarzy. Powszechnie stosowanym zwyczajem było wystawianie lepiosa były miejscami, do których przychodzili chorzy człowieka chorego na ulicę w tym celu, aby przechodnie (Bohdanowicz, 1995). Po złożeniu ofiary obmywali oni Judaizm SZKOŁA udzielili mu porad zdrowotnych. swoje ciało i oddawali się pod opiekę kapłanów. Leczo- W starożytnym Egipcie wiedza medyczna spisywa- no snem, ziołami, przeprowadzano proste operacje. Judaizm to jedna z najstarszych religii monoteistyczna była w księgach boga Thota. Lekarze-kapłani byli Za prekursora współczesnej medycyny uznaje się Hi- nych. Zgodnie z tradycją biblijną, jej założycielem jest zobowiązani do postępowania zgodnego z tymi księ- pokratesa, żyjącego od ok. 460 do ok. 377 r. p.n.e. Uwa- Mojżesz i od jego imienia określa się ją jako „wyznanie gami, w przeciwnym razie byli karani. Kapłani-lekarze żany jest on jednocześnie za najważniejszego przedsta- mojżeszowe”. Judaizm nie ma ściśle jednolitego kultu cieszyli się dużym szacunkiem i uznaniem. Leczyli lu- wiciela szkoły lekarskiej z wyspy Kos i ojca medycyny. ani jednolitej, a także scentralizowanej hierarchii

dzi w świątyniach. Prowadzili oni zarówno praktykę Pochodził z rodziny Asklepiadów, którzy z pokolenia religijnej. Obejmuje zasady, oparte na Torze (czyli biblij- KRÓTKO ogólną, jak i „specjalistyczną”, np. Strażnik Oka Króla na pokolenie przekazywali umiejętności leczenia. Hi- nym Pięcioksięgu) oraz Talmudzie (będącym komen- czy Wielki Opiekun Królewskiego Odbytu, a poza tym pokrates wiele podróżował, leczył i uczył się leczyć od tarzem do Tory), którymi wyznawcy tej religii muszą odprawiali egzorcyzmy przeciwko złym duchom. Bie- innych. Wygłaszał on swoiste sugestie na temat zdro- się bezwzględnie kierować w życiu (Bright, 1994). Tora dakom zapewniali niedrogie leczenie, takie jak banda- wia, a także wprowadzał w życie zasady swoich nauk, pełniła i pełni doniosłą rolę w narodzie izraelskim. Była żowanie, okłady z miodu i ewentualnie zaklęcia. według których zdrowie oraz choroba zależą od równo- i nadal jest przewodnikiem pokoleń, drogowskazem, Egipcjanie z obrzydzeniem odnosili się do proce- wagi pomiędzy tym, co nas otacza i na nas oddziałuje, księgą spełnionych obietnic oraz zapowiedzią nowych, sów gnilnych, więc balsamowali zwłoki, aby uchronić jak wiatr, temperatura, woda, gleba, a indywidualnym jest gwarancją odrębności narodowej, a także religijnej. je przed rozkładem, i nieustannie przeczyszczali swe sposobem życia, czyli odżywianiem, zwyczajami seksu- Judaizm w ciągu wieków nie szerzył się na inne pań-

EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA | ebis.ibe.edu.pl | [email protected] | © for the article by the Authors 2013 © for the edition by Instytut Badań Edukacyjnych 2013 Zdrowie i medycyna w religiach świata | Małgorzata Maciejczyk | EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA 1/2013 27 stwa. Pozostał on w obrębie narodu żydowskiego, który bu odżywiania. Pierwsza rozmowa Boga z człowiekiem Izraelici pogardzali formalną praktyką medyczną, uznaje się za wybrany przez Boga. Według niektórych dotyczyła właśnie jedzenia: „Oto daję wam wszelką ro- ponieważ pomniejszała ona pozycję Boga. Traktowali badaczy judaizm tym różni się od innych religii, że ślinę wydającą nasienie na całej ziemi i wszelkie drze- oni dusze i ciało jako nierozerwalną całość. Życie czło- zwraca uwagę bardziej na czyny, niż na wiarę, a więc wa, których owoc ma w sobie nasienie: niech będzie dla wieka było o tyle bardziej intensywne, o ile więcej było skupiony jest bardziej na życiu niż na tym, co czeka was pokarmem” (Rdz 1, 29). Pierwotnym założeniem w nim błogosławieństwa Bożego. Choroba kierowała człowieka później. Ta koncentracja na życiu powodu- Boga było, aby człowiek spożywał tylko rośliny, jednak człowieka w stronę śmierci, wyzdrowienie było zaś fe- je, że ideałem judaizmu jest samokontrola, odpowie- po potopie sytuacja się zmieniła. Żywność roślinna nie nomenem duchowym przywracającym niepodzielność dzialność, pełna władza nad własnym postępowaniem, była tak już łatwo dostępna, więc Bóg dopuścił spoży- ludzkiej istoty i jej łączność z życiem, którego źródłem dbanie o zdrowie, a także działanie w sposób nadający wanie przez ludzi mięsa: „wszystko co się porusza i żyje, jest Jahwe. Dlatego do najcięższych przypadków wzy- cechy wyjątkowości zwyczajnym czynnościom życio- jest przeznaczone dla was na pokarm, tak jak rośliny wano najczęściej kapłana lub człowieka pełniącego wym (Sherwin, 2000). Ze względu na dwoistość natury zielone, daję wam wszystko” (Rdz 9, 3). Ponad tysiąc służbę w świątyni (Chouraqui, 1995). ludzkiej i chęć zaspokajania instynktów z jednej stro- lat po potopie, gdy pojawił się Mojżesz, Bóg wydał ści- ny, a odpowiedzialność za działania z drugiej, judaizm słe instrukcje żywieniowe dotyczące zwierząt czystych Chrześcijaństwo nie propaguje całkowitego odwrócenia się od różnego i nieczystych, czyli tych których człowiek spożywać nie NAUKA rodzaju pokus; wręcz przeciwnie, zabrania skrajnego powinien (Cherry, 2006). Chrześcijaństwo jest religią o największej liczbie umartwiania się, jednak domaga się umiarkowania Tora zawiera bardzo szczegółowe porady higienicz- wyznawców na świecie. Na różnych kontynentach sku- oraz roztropnego życia: „umiarkowany przedłuży swe no-dietetyczne. Święte Księgi wskazują na czas izolacji pia ludzi, którzy wierzą w zbawczą śmierć i zmartwych- życie” (Syr 37, 31). chorych, czas i miejsce grzebania zmarłych, częstość wstanie Jezusa Chrystusa. Według tej religii Bóg prag- Troska o zdrowie jest w judaizmie zagadnieniem re- stosunków płciowych i ich higienę. Porady te mają nie, abyśmy cieszyli się doskonałym zdrowiem. Biblia ligijnym, ponieważ uważa się ją za religijną powinność, szczególny charakter również dlatego, że ich autorem chrześcijańska podkreśla wartość ludzkiego fizycznego przyjmując, że zdrowe ciało jest podstawą zdrowego jest Bóg (Warzecha, 1995). Przestrzeganie Bożych za- ciała (Colbert, 2006), które zostało stworzone przez umysłu. Zdumiewać może, jak wiele miejsca poświę- sad, a także przykazań zapewnia dobre zdrowie „Jeśli Boga. A zatem wierzący powinien dążyć do zrozumie- SZKOŁA cone jest w Torze na zagadnienie zdrowia, dobrego sa- wiernie będziesz słuchał głosu Pana twego Boga i bę- nia oraz zastosowania w praktyce tego, co poprawia mopoczucia, pomyślności i zapobieganiu chorobom. dziesz wykonywał to, co jest słuszne w Jego oczach: je- stan zdrowia. Troska o zdrowie jest sprawą moralności, Człowiek, stworzony na obraz i podobieństwo Boże, śli będziesz dawał posłuch Jego przykazaniom i strzegł dowodem lojalności oraz odpowiedzialną służbą dla odzwierciedlał chwałę oraz doskonałość swego Mistrza. wszystkich Jego praw, to nie ukarzę cię żadną z tych Boga. Choroba znalazła się na świecie jako następstwo W swoim planie stwórczym Bóg przewidział dla czło- plag, jakie zesłałem na Egipt, bo ja Pan, chcę być twym grzechu, „bo do nieśmiertelności Bóg stworzył czło- wieka pełnię zdrowia, zarówno fizycznego jak i psy- lekarzem” (Wj 15, 26). wieka – uczynił go obrazem swej własnej wieczności”

chicznego, i dopiero grzech pogrążył całego człowieka, Najpowszechniejszą „terapią” Hebrajczyków była (Mdr 2, 23). KRÓTKO sprowadzając na ziemię choroby oraz śmierć (Favaz- modlitwa. Ich modlitwa była nieustannym dialogiem Pismo Święte wyraźnie mówi, że Bogu zależy na za, 2006). Pomimo odrzucenia Bożego obrazu w życiu ze Stwórcą. Wyrażała zachwyt, wdzięczność i hołd, była naszym zdrowiu fizycznym i psychicznym: „Błogosław, człowieka dobry Bóg nie pozostawił go samemu sobie. wyzwaniem oraz prośbą o zdrowie i błogosławieństwo duszo moja, Pana, i nie zapominaj o wszystkich Jego W miarę upływu czasu dawał mu różne rady i zalecenia, (Peter, 1996). Wzór takiej postawy stanowi zachowanie dobrodziejstwach! On odpuszcza wszystkie twoje winy, także w sferze dbałości o zdrowie (Suchy, 1993). We- Ezechiasza, który gdy śmiertelnie zachorował, modlił On leczy wszystkie twe niemoce” (Ps 103, 2–3). Najważ- dług Tory zdrowie łączy się ściśle z odżywianiem oraz się i płakał; wówczas Bóg mu odpowiedział: „Słyszałem niejszym przeświadczeniem Starego Testamentu było przestrzeganiem higieny. Prawo hebrajskie narzuca twoją modlitwę, słyszałem twoje łzy. (...) Oto dodam do to, że zarówno choroba, jak i zdrowie zależą od Boga, bardzo ścisłe przepisy dotyczące higieny ciała i sposo- twego życia piętnaście lat” (Iz 38, 1–5). że to On zsyła na człowieka niemoc i to On uzdrawia

(Chouraqui, 1995). Ewidentnym przykładem takiej Z lektury Ewangelii wynika wyraźnie, że Jezus oka- z ludźmi oraz pomaganie bliźnim to główne czynniki mentalności jest Księga Hioba. Bóg pozwala szatanowi zywał chorym szczególne względy. Nie tylko wysyłał prowadzące do zdrowia. Bóg stworzył człowieka do „obsypać Hioba trądem złośliwym, od palca stopy aż swoich uczniów, by leczyli ich rany, lecz także ustano- szczęścia, a choroba – podobnie jak wszelkie inne zło, do wierzchu głowy” (Hi 2, 7). Jego choroba to element wił dla nich specjalny „sakrament uzdrowienia i umoc- które spada na człowieka – stoi w sprzeczności z tym planu Bożego i nie ma nic wspólnego z wykroczeniem nienia”. List św. Jakuba świadczy o istnieniu tego gestu Bożym zamiarem. przeciwko prawu. Mimo to znajomi stronią od niego, sakramentalnego już w pierwszej wspólnocie chrześ- przypuszczając, że jest wielkim grzesznikiem. Nawet cijańskiej: „Choruje ktoś wśród was? Niech sprowadzi Islam jego żona mówi mu „Złorzecz Bogu i umieraj” (Hi 2, 9). kapłanów Kościoła, by się modlili nad nim i namaścili Ale nie ma sensu odgadywać zamiarów Boga ani z Nim go olejem w imię Pana” (Jk 5, 14–16). Islam jest religią monoteistyczna, drugą na świe- walczyć. Wszystko, co człowiek może zrobić to zaufać Z kolei jako tzw. medycynę zapobiegawczą uznaje cie pod względem liczby wyznawców. Wyznawcy ci Bożemu sądowi, przyjąć niezasłużone cierpienia, za- się w Biblii posłuszeństwo. Kiedy Jezus uzdrawiał cho- nazywani są muzułmanami. Swoją religię uważają za chować wiarę i pokutować. Właśnie tak postąpił Hiob – rych, robił to na podwójnej płaszczyźnie: leczył ciało objawioną. Wszystkie dane przez Boga nakazy zosta- pozbawiony wszystkiego, odzyskuje następnie zdrowie, i ducha. Kiedy uzdrowił chorego u wód Betesdy, powie- ły zawarte w najważniejszej księdze islamu – Koranie.

a także „całą majętność w dwójnasób” (Szewczyk, 2001). dział mu: „Oto wyzdrowiałeś. Nie grzesz już więcej, aby Tekst tej księgi pomaga w sprawnym myśleniu, skłania NAUKA Prawda objawiona w starotestamentalnych zasadach ci się coś gorszego nie przydarzyło” (J 5, 14). W ten spo- do działania, wyraża ludzkie pragnienia oraz proponuje zdrowotnych nie straciła ważności na mocy Nowego sób wskazał uzdrowionemu na źródło jego nieszczęścia: określony tryb życia i reguły postępowania (Bohdano- Przymierza. Przestrzeganie prawideł zdrowotnych po- nieprzestrzeganie Bożych praw życia, niewłaściwy spo- wicz, 1995). Należy zaznaczyć, że islam jest zarówno zwala zachować zdrowie do dzisiaj. Dla Jezusa oraz Jego sób traktowania swego ciała i umysłu, (nazwał to grze- systemem religijnym, jak i prawnym, dlatego muzuł- tożsamości uzdrawianie miało zasadnicze znaczenie. chem), a także dał mu błogosławioną radę: „już nigdy manin musi podporządkować się nie tylko prawom Najważniejszą Jego posługą było przywracanie zdro- nie grzesz”, a inaczej mówiąc: już nigdy nie łam Bożych Bożym, lecz także uznać wynikające z nich prawa orga- wia ciałom oraz umęczonym duszom. Chorzy szuka- przykazań, zwłaszcza przykazania „nie zabijaj” poprzez nizacji życia społecznego, obecnie nazywanego prawem jący u Chrystusa pomocy doznawali uleczenia dzięki świadome i celowe niszczenie własnego zdrowia i życia, cywilnym. SZKOŁA wierze Jego i swojej. Jego technika polegała zazwyczaj bo w przeciwnym razie, twój stan będzie jeszcze gorszy Podstawę islamu stanowi pięć zasad i obowiązków na tym, że dotykając chorego, mówił kilka słów. Lista (Colbert, 2006). muzułmanina: wyznawanie wiary w jedynego Boga, jego uleczeń jest imponująca i obejmuje: gorączkę teś- Zdrowie jest w Biblii pojęciem bardzo szerokim, pięciokrotna modlitwa w ciągu doby, post w miesiącu ciowej św. Piotra, trąd u jedenastu mężczyzn, poraże- obejmującym wszystkie aspekty osoby – fizyczne, psy- ramadan, jałmużna na rzecz ubogich i pielgrzymka do nie, obrzęk, ranę po obciętym uchu u sługi arcykapła- chiczne, duchowe, społeczne. Według Biblii zdrowie jest Mekki przynajmniej raz w życiu. na, kalectwo mężczyzny, stan nieprzytomności bliskich czymś więcej niż brakiem choroby. Jest to poczucie do- Islam to religia, która dba o psychiczno-fizyczną

śmierci chłopca i dziewczyny, krwotok u kobiety, bez- bra, jedności, integralności, kompletności, pokoju i do- równowagę człowieka, którą może on osiągnąć wyłącz- KRÓTKO władną rękę, paraliż sługi setnika, ślepotę u czterech brobytu. Wszyscy chrześcijanie są zobowiązani do tego, nie poprzez nakazy i zakazy Boga. Według Koranu dla mężczyzn oraz szereg przypadków uwolnienia ludzi od by zrobić wszystko, co w ich mocy, aby zadbać o swoje prawidłowego rozwoju człowieka dozwolone są wszel- złych duchów, a także przywracanie do życia zmarłych. zdrowie. Na kartach Biblii opisane zostały zasady, które kiego rodzaju dobra, z wyjątkiem pewnych rodzajów Uzdrowienia te dotyczą zarówno zaburzeń fizycznych, pozwalają zachować zdrowie ciała, duszy oraz umysłu. napojów i pokarmów, ze względu na ich szkodliwość. jak i duchowych. Jezus uzdrawiał wszystkich, których Wzmacniające zdrowe nawyki, w tym ćwiczenia, od- Należą do nich: alkohol, wieprzowina, padlina, krew, spotkał na swej drodze: i tych, których uważano za ludzi powiednia dieta, systematyczny odpoczynek, właściwa tytoń, narkotyki. Podstawą tego zakazu są wersety Ko- bogobojnych, i tych, o których mówiono, że są grzeszni- praca, unikanie niszczących używek czy zachowań, ranu: „O wy, którzy wierzycie! Wino, majsir, bałwany kami (Witaszek, 1997). dbanie o czystość, podtrzymywanie przyjaznych relacji i strzały wróżbiarskie – to obrzydliwość wynikająca

w życiu człowieka, zezwalając mu na dobre, a także po- rych powinni oni dostrzec możliwość odpokutowania wynikło z tego jak najwięcej korzyści, a jak najmniej NAUKA żyteczne rzeczy, a zakazując tych szkodliwych: „O lu- za popełnione winy, a przez to osiągnięcie życia wiecz- szkody. Rdzeń buddyjskiej nauki etycznej zawiera się dzie! Jedzcie z tego, co jest na ziemi dozwolone i dobre, nego. W żadnej sytuacji muzułmaninowi nie wolno zre- w pięciu tzw. wskazaniach (Mejor, 1980). Nie należy i nie chodźcie śladami szatana! Zaprawdę, on jest dla zygnować z leczenia. Zasada muzułmańskiej etyki gło- mylić ich z przepisami ani chrześcijańskimi przykaza- was wrogiem jawnym” (Koran, 2, 168). si, że każdy, kto znalazł się w trudnej sytuacji z powodu niami; wskazania to po prostu „reguły treningowe”, za Zdrowie psychiczne jest połączone ściśle ze zdro- choroby, wieku czy wypadku, może liczyć na wsparcie którymi podąża się z własnej, nieprzymuszonej woli, wiem fizycznym i umysłowym, dlatego zadbanie jed- wspólnoty. Koran nawołuje, aby rodziny zatroszczyły posługując się przy tym rozumem i wrażliwością. Do- nocześnie o obie te sfery życia gwarantuje w ciele czło- się o swoich chorych i niepełnosprawnych członków. tyczą one powstrzymywania się od: odbierania życia, wieka wewnętrzną równowagę, która jest niezbędnym brania tego, co nie jest dane, złego seksualnego pro- SZKOŁA czynnikiem w prawidłowym jego rozwoju. Zadaniem Buddyzm wadzenia się, fałszywej mowy i zażywania substancji islamu jest przede wszystkim zapobieganie chorobom wywołujących nieuwagę. Życie jest skomplikowane poprzez codzienną czystość oraz umiarkowanie, w każ- Buddyzm jest systemem filozoficzno-etycznym i najeżone trudnościami, dlatego też tradycja buddyj- dym aspekcie życia (Kościelniak, 2002). Islam zaleca przez wielu ludzi uznawanym raczej za filozofię niż za ska nie narzuca jednego wzorca działania, który moż- swym wyznawcom harmonię. W osiągnięciu wewnętrz- religię. Nie posiada on żadnego elementu spajającego na by zastosować we wszystkich sytuacjach życiowych. nej równowagi i pokoju ma pomóc wiara. Całkowite po- ani żadnego wypracowanego konkretnego systemu ści- W buddyzmie nie mówi się nawet, że jakieś zachowa-

słuszeństwo i oddanie się Bogu jest dla muzułmanów śle religijnego oraz doktryn. Mimo to uważany jest za nie jest dobre lub złe, lecz używa się w zamian okre- KRÓTKO również sposobem na pokonywanie życiowych trud- „w miarę” jednolity system. Opiera się on na Czterech śleń: „zręczne” oraz „niezręczne”. ności. Zgodnie z przesłaniem koranicznym zdrowym Szlachetnych Prawdach, ogłoszonych przez Siddharthę Medycyna buddyjska postrzega zdrowie jako prob- zarówno w wymiarze fizycznym, jak i duchowym jest Gautamę, który żył w latach 563–483 p.n.e. i uznawa- lem równowagi. Ciało ludzkie uważane jest za integral- wierzący muzułmanin, natomiast chorymi Koran na- ny jest za twórcę buddyzmu, oraz na przedstawionej ną całość składającą się z tzw. pięciu organów głównych: zywa niewierzących oraz politeistów (Bielawski, 1980). przez niego Ośmiorakiej Ścieżce, która ma prowadzić serca, płuc, śledziony, wątroby, nerek, a także sześciu Oprócz ogólnych uwag na temat stanu zdrowia i choro- do osiągnięcia Oświecenia. Buddyzm ma ogromny organów dodatkowych połączonych z innymi delikatną by, Koran formułuje również konkretne przepisy doty- wpływ na styl życia, a także religijność dużej liczby siecią kanałów. Jest ono ściśle związane z otaczającym czące spożywania pokarmów i zachowania higieny. Do ludzi, w tym niejednokrotnie całych narodów zamiesz- go środowiskiem. Wiele czynników, takich jak: dieta,

Brzeziński T (2004). Higiena indywidualna i społeczna, choroby za- companies every society from the beginning of human- SZKOŁA związana jest ściśle z praktyką religijną zarówno leka- kaźne i walka z nimi. W: Historia medycyny. Warszawa. ity. The life and health of a man are considered as a unity. rza, jak i pacjenta (Mejor, 1980). Colbert D (2006). Biblia leczy. Kraków: Wydawnictwo M. That is why in every society and during all the history all Zgodnie z wyobrażeniem buddyjskich lekarzy cia- Colbert D (2006). Co mógł jadać Jezus. Katowice: Wydawnictwo Vi- deograf. religions are devoted to the matter of health which is es- ło człowieka usiane jest wieloma punktami. Punkty te Cherry R (2006). Rola tłuszczów i węglowodanów. Kraków: Wydaw- sential for a sensible life. Religion teaches people that it is są ze sobą połączone „liniami”, przez które przepływa nictwo M. extremely important to bring methods and remedies to Chouraqui A (1995). Życie codzienne ludzi Biblii. Warszawa: Pań- energia. Jeśli stwierdzone zostaną zaburzenia przepły- health in order to improve it during the illness, pain and stwowy Instytut Wydawniczy. wu energii, wówczas należy je wyregulować poprzez Gabriel T, Geaves R (2007). Religie. Poznań: Wydawnictwo Elipsa. suffering. Health is the natural state of an every human

nakłucie igłą określonego punktu na ciele. Masaż to Favazza A (2006). Religia i psychologia. Warszawa: Wydawnictwo being. In this paper I present attitudes to health and med- KRÓTKO kolejna naturalna forma walki z bólem, stosowana czę- „Świat Książki”. icine of ancient religious beliefs in Mesopotamia, Greece sto w medycynie buddyjskiej. Tajemnica zdrowia, tak Kościelniak K (2002). Chrześcijaństwo w spotkaniu z religiami świa- and Rome and of four religions: judaism, christianity, is- ta. Kraków: Wydawnictwo M. lam and buddism. umysłu, jak i ciała, polega według buddyzmu na tym, by Mejor M (1980). Buddyzm. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawni- nie rozpaczać nad przeszłością, nie martwić się o przy- cza. Key words: health, medicine, treatment, religion, Bible, Quran, szłość ani nie uprzedzać kłopotów, lecz żyć chwilą obec- O’Donell K (2005). Idee świata. Warszawa: Wydawnictwo „Świat judaism, christianity, islam, buddism Książki”. ną mądrze oraz poważnie. Peter M (1996). Dzieje Izraela. Poznań: Papieski Wydział Teologiczny. Ratanakul P (2004). Buddyzm, zdrowie i choroba. Dziennik Eubios azjatyckiej i międzynarodowej bioetyki. 15.

Wprowadzenie i metodyka pracy Kurs 6.002x został wybrany i opisany jako przykład Wirtualna politechnika dobrej praktyki ze względu na interesujący materiał Upowszechnienie Internetu zmieniło rolę szkoły i ciekawe rozwiązania metodyczne. Pozostałe kursy zo- Otwarte kursy internetowe w edukacji i całego systemu edukacyjnego. Nauczyciel i podręcz- stały wskazane na podstawie przeglądu ich zawartości przyrodniczo-technicznej nik nie są już głównymi źródłami wiedzy. Podobnie (dostępnej dla kursanta zaraz po zapisaniu się) i kon- jak każde medium, Internet również może być wyko- strukcji. Marcin Zaród rzystany do wspomagania dydaktyki. Szybkość zmian technologicznych i brak odpowiednich narzędzi badaw- Rys historyczny czych sprawia, że opracowania naukowe dotyczące nowych narzędzi są rzadko spotykane. Pierwsze internetowe materiały edukacyjne przypo- Streszczenie: Masowe kursy internetowe – Massive Open Onli- minały cyfrowe wersje książek, oparte głównie na tek- Artykuł prezentuje genezę i ofertę dydaktyczną masowych ne Courses (MOOC), jako zjawisko stosunkowo nowe, ście. Potem, w miarę rozszerzania przepustowości i ska- otwartych kursów internetowych – Massive Open Online nie doczekały się jak dotąd opisu naukowego ani nawet li sieci, coraz powszechniejsze stawały się zdjęcia i filmy.

Courses (MOOC) dostępnych na platformach Coursera, obserwacji metodycznych. Jako zjawisko nowe i dyna- W latach 1999–2004 część uczelni światowych włączyła NAUKA Udacity i EdX. Jako studium przypadku zostaje przeanal- micznie rozwijające się, kursy te nie zostały w żaden się w ruch otwartych zasobów edukacyjnych (OpenCo- izowany kurs elektroniki 6.002x prowadzony przez Mas- sposób omówione w polskiej literaturze metodycznej urseWare), publikując materiały dydaktyczne całych sachusetts Institute of Technology. Przedmiotem analizy lub naukowej. kursów uniwersyteckich. Do najpopularniejszych zaso- metodycznej są: program, sposób konstrukcji zadań, W poniższym artykule pokażę, w jaki sposób pol- bów OCW należą wykłady podstaw fizyki prowadzone mechanizm weryfikacji wiedzy i strona techniczna kur- scy uczniowie i uczennice mogą bezpłatnie uczestniczyć przez prof. Waltera Lewine z MIT. Najważniejsze daty su. Przedstawiono propozycje użycia poszczególnych w zajęciach prowadzonych według programów najlep- w historii e-learningu zostały zebrane w tabeli 1. kursów w nauczaniu fizyki, chemii, biologii, matematyki szych uczelni na świecie (np. Massachusetts Institute of i informatyki oraz w doradztwie zawodowym związanym SZKOŁA z tymi dziedzinami. Omówiono przykłady zastosowania Technology; Harvard University; University of Califor- Tabela 1. Ważne daty w historii edukacji internetowej kursów do doskonalenia zawodowego nauczycieli. nia, Berkeley). Spróbuję również pokazać, jak wykorzy- Rok Wydarzenie Key words: masowe kursy internetowe (MOOCs), kurs elek- stać elementy metodyki MOOC do wzbogacenia zajęć Eberhard Karls Universität Tübingen udostępnia zasoby troniki 6.002x, nauczanie przedmiotów przyrodniczych, prak- edukacji matematyczno-przyrodniczej w szkołach śred- 1999 edukacyjne w formie OCW. tyka szkolna, doskonalenie zawodowe nauczycieli nich i technikach elektronicznych. Przedstawię również Uruchomienie bazy zasobów edukacyjnych OCW na perspektywę zastosowania elementów MOOC przez 2002 MIT. otrzymano: 4.01.2013; przyjęto: 4.02.2013; opublikowano: 4.03.2013 szkolnych doradców zawodowych. Uruchomienie chińskiego projektu otwartych zasobów Brak teorii i odpowiedniego zaplecza badawcze- 2003 KRÓTKO edukacyjnych CORE. go (np. standaryzowanych ankiet, wzorców wywiadu) ogranicza perspektywę pracy do obserwacji uczestni- 2006 Powstanie Khan’s Academy. czącej. W celu rozszerzenia perspektywy przeprowadzi- Ponad 100 tysięcy uczestników bierze udział w kursie łem 20 rozmów internetowych z uczestnikami i uczest- 2011 internetowym na Stanford University. Kurs stanie się zalążkiem platformy Coursera. mgr inż. Marcin Zaród: pracownik Centrum Badań Mole- niczkami tego kursu. Jedynie dwoje rozmówców było kularnych i Makromolekularnych PAN, stażysta w Pracowni 2012 Powstają platformy edukacyjne Coursera, EdX i Udacity. Przedmiotów Przyrodniczych IBE, edukator w programie narodowości polskiej. Rozmowy, podobnie jak kurs, „Za rękę z Einsteinem”; współpracownik łódzkiej świetlicy były prowadzone w języku angielskim. „Krytyki Politycznej” i Fundacji Nowoczesnej Edukacji „SPUNK”

W zależności od uczelni i wykładowcy, OCW obej- na Udacity powstała bez trady- mują także filmy z wykładów wzbogacone o konspekty cyjnego odpowiednika na kon- zajęć i zadania. Większość materiałów to udostępniona kretnej uczelni. bezpłatnie cyfrowa wersja treści przygotowanych na po- MOOC korzystają z dorob- trzeby zwykłych zajęć akademickich. Materiały te nie ku metodycznego klasycznych obejmują zaliczeń online lub innych form obustronnej kursów akademickich, ale komunikacji. Wiedza udostępniona w tej formie przy- główną różnicą jest liczba osób pomina tradycyjne podręczniki, wzbogacone jedynie uczestniczących. Z oferty plat- o warstwę multimedialną. formy Coursera skorzystało Rozwinięciem koncepcji OCW są masowe otwar- ponad 2 mln ludzi. Pierwszy te kursy internetowe (Massive Open Online Course). kurs w ramach platformy W przeciwieństwie do OCW kursy MOOC są od po- EdX rozpoczęło ok. 150 tys. czątku projektowane do wykorzystania w Internecie. osób, z których ukończyło

Zgodnie z nazwą materiały tworzą spójny kurs inter- go jedynie 7 tys. NAUKA netowy, a nie są wyłącznie cyfrową wersję materiałów Pomimo akademickiego z kursu tradycyjnego. Podmiotem prowadzącym kurs charakteru część uczest- są firmy (np. platforma Coursera) lub organizacje non- ników jest w wieku przed- -profit (np. platformy Udacity i EdX). Uczestnictwo maturalnym. Ci, z który- w kursach oferowanych przez te trzy platformy jest bez- mi rozmawiałem, mówili płatne, ale część kursów pobiera opłatę za wystawienie o „chęci sprawdzenia da- certyfikatu zakończenia. nej dziedziny”, „przetes- SZKOŁA towania danego kierun- Ryc. 1. Przykładowa strona Charakterystyka ogólna MOOC ku studiów” i „chęci zerk- z propozycją kursów (z platformy edX) nięcia na prawdziwą na- Większość kursów oferowanych w ramach MOOC ukę”. dotyczy informatyki, fizyki, chemii i innych dziedzin W przypadku tak dużej skali problemem jest sposób Oprócz różnic pomiędzy platformami, kursy różnią przyrodniczo-technicznych. Wszystkie trzy platformy weryfikacji wiedzy i naboru uczestników. Konieczna się w zależności od osoby prowadzącej i edycji. W ob- MOOC zostały stworzone przez badaczy dziedzin przy- jest automatyzacja sprawdzania poprawności rozwią- rębie jednej platformy wspólny jest ogólny interfejs

rodniczych, co wpłynęło na pierwsze programy kursów. zań zadań i projektów. Kontakt uczestników z kadrą otwierany w przeglądarce internetowej. W Udacity, KRÓTKO Największą różnorodność kursów oferuje platforma kursu jest ograniczony do zapytań na forum interne- uczestnik ma dostęp do wszystkich wykładów od sa- Coursera, na której dostępne są również kursy związa- towym. W części przypadków ramy czasowe kursu są mego początku. ne z humanistyką. Platformy EdX i Udacity charakte- określone, a uczestnicy muszą co tydzień oddawać roz- W zależności od tematyki kursu, od uczestników ryzują się mniejszą liczbą dostępnych przedmiotów, ale wiązania zadań i projekty zaliczeniowe. Niektóre kursy wymagany jest różny nakład pracy. Według wykładow- bardziej jednorodnych pod względem organizacji treści na platformie Coursera (szczególnie w zakresie nauk ców ukończenie kursów na platformach Coursera i EdX (podobny system zaliczeń i organizacji zajęć). Ofer- humanistycznych) korzystają również z oceny tekstów wymaga poświęcenia od 6 do 16 godzin w tygodniu. ta platform EdX i Coursera to elektroniczne adaptacje prowadzonej przez pozostałych uczestników kursu Obserwacje własne i dyskusje z innymi kursantami po- kursów tradycyjnych. Jedynie część kursów dostępnych (tzw. peer review). twierdzają te szacunki.

Studium przypadku: Całość prac związanych z kur- Kurs 6.002x – Circuits and electronics sem (włącznie z częścią laborato- ryjną) była realizowana za pomocą Organizacja nauki przeglądarki internetowej. Istniała Kurs rozpoczął się od wykładu wprowadzające- możliwość zapisania na własnym go udostępnionego 5 września 2012 r. Ostatni wykład komputerze filmów i notatek. Do- został udostępniony 3 grudnia, a sam kurs zakończył datkowo udostępniono podręcz- się egzaminem końcowym 20 grudnia. Kurs składał się nik akademicki, materiały studen- z 14 tygodni wykładów i 2 tygodni przerw egzaminacyj- ckie z poprzedniej edycji i notatki nych. Brałem udział w zajęciach na prawach zwykłego wykładowców. uczestnika. Oprócz części obowiązkowej, Kierownikiem kursu i autorem wykładów był prof. obejmującej wykłady, laboratoria Anand Agarwal. W sumie kurs przygotowało dziewięć i prace domowe, kurs oferował też osób personelu dydaktycznego i dwie osoby personelu zajęcia fakultatywne. W ramach NAUKA technicznego. Wszyscy twórcy kursu są pracownikami tych zajęć wykładowcy pokazywali lub studentami MIT. dodatkowe zadania, ciekawe ukła- W każdym z tygodni wykładowych udostępniano dy pomiarowe i przykłady zastoso- dwa wykłady trwające po ok. 90 minut. Wykłady były wania wiedzy kursowej w praktyce podzielone na części trwające po ok. 10 minut. Więk- (ryc. 2). Tego rodzaju dodatkowe materiały były nagrywane i pre- szość z części kończyła się pytaniem sprawdzającym Ryc. 3. Widok interfejsu EdX w trakcie wykładu wiedzę, eksperymentem myślowym lub zadaniem ob- zentowane w różnej formie (ujęcia SZKOŁA liczeniowym. Wykłady były prowadzone w języku an- filmowe tabletu, tablicy, pulpitu gielskim; istniała możliwość włączenia napisów w tym laboratoryjnego i sali wykładowej). Wszystkie elementy granicy między układem logicznym (perspektywa in- samym języku. kursu były połączone interfejsem widocznym na ryc. 3. formatyczna) a jej odpowiednikiem fizycznym. Obwody RLC, filtry, zagadnienia rezonansu i tłu- Program mienia były przewidziane w drugiej części kursu. Program kursu internetowego odpowiada kursowi Prowadzący zaczął od różniczkowo-całkowego opisu 6.002, czyli zajęciom wstępnym z elektroniki, elektro- w dziedzinie czasu. Tygodnie od 6. do 9., kiedy zadania

techniki i informatyki na MIT. Materiał rozpoczynał wymagają korzystania z rachunku różniczkowego i cał- KRÓTKO się od klasycznych problemów układów prądu stałego kowego, moi rozmówcy określili jako „najtrudniejszy (od równań Maxwella, przez równania Kirchoffa aż po okres w całym kursie” lub „piekielny miesiąc”. metodę Thevenina). Jednak zamiast rozwijać materiał Pomimo dużej ilości analizy matematycznej, żadne w stronę układów prądu zmiennego, kurs wprowadził z zadań nie wymagało rozwiązywania całego równania podstawy logiki cyfrowej i prostych modeli tranzysto- różniczkowego w formie matematycznej. Większość rów polowych MOSFET. pytań dotyczyła równań charakterystycznych, które nie W pierwszych dwóch tygodniach silny nacisk został wymagają tak dużej biegłości w analizie matematycznej. Ryc. 2. Projektowanie układu oscylującego położony na fizyczną genezę teorii obwodów i płynność Równania takie możliwe są do rozwiązania przy użyciu

Ostatnie tygodnie koncentrowały się na konstrukcji wzmacniaczy operacyjnych i ich wykorzystaniu do przetwarzania sygnałów na granicy techniki analogo- wej i cyfrowej. Ostatni wykład pokazywał granice sto- sowalności różnych modeli. W ten sposób pokazano istnienie osobnej klasy problemów, wymagających po- dejść innych niż poznane przez uczestników. Cechą szczególną programu kursu 6.002x był nacisk na szeroki kontekst zastosowań modeli elektronicznych i kształcenie intuicji elektronicznych. Wiele z pytań do- tyczyło szukania prawidłowości w modelach i oceny pa- rametrów bez użycia opisu matematycznego. Mechanizmy weryfikacji wiedzy NAUKA W trakcie 12 pierwszych tygodni kursu uczestnicy byli zobowiązani do rozwiązania zadań domowych Ryc. 5. Analiza napięć w projekcie zaliczeniowym była Ryc. 4. Projekt zaliczeniowy – układ realizujący zadane i problemów pomiarowo-projektowych. Na każdy ze- jednym z kryteriów oceny operacje logiczne staw zadań domowych składało się od dwóch do pięciu zadań związanych z tematyką wykładu. Od udostęp- ne ocenianie dobrze sobie radziło z różnymi formami nienia wykładu do oddania pracy domowej uczestnicy wiedzy matematycznej przewidzianej w podstawie zapisu). Pozostałe 20% to zadania związane z czyta- programowej z matematyki dla szkoły średniej (poziom i uczestniczki mieli ok. 2 tygodni. niem lub przyporządkowywaniem wykresów. SZKOŁA Ocena końcowa (zob. ryc. 6) kursu była średnią wa- podstawowy – równania kwadratowe). Laboratoria były oceniane niezależnie od prac do- żoną ocen z prac domowych, laboratoriów, egzaminu Nagromadzenie elementów trudnych matematycz- mowych. Można je podzielić na pomiarowe i projekto- połówkowego i końcowego (wagi odpowiednio: 15%, nie w tych 4 tygodniach oceniam jako celowy zabieg dy- we. W częściach pomiarowych oceniane było wyznacze- 15%, 30%, 40%). Warunkiem uzyskania zaliczenia było daktyczny. Po problemach opisu różniczkowego zalety nie parametrów na podstawie analizy danego obwodu. modelu impedancyjnego (opartego na prostszych mate- osiągnięcie co najmniej 60% z całości, bez minimalnych matycznie liczbach urojonych) były szczególnie widocz- wymagań części składowych. Powyżej poziomu 70% ne. Moi rozmówcy ocenili ten zabieg jako „dodatkową znajdował się drugi zakres oceny. Najwyższy poziom motywację do poznania podejścia impedancyjnego”. zaczynał się od 90%. KRÓTKO W tygodniach 10. i 11. największym wyzwaniem Każda z prac domowych obejmowała od trzech były zadania projektowe, wymagające projektowania do pięciu zadań, z których każde miało od dwóch do filtrów o małej tolerancji (ryc. 4 i 5). sześciu ocenianych niezależnie podpunktów. Za każdy Kurs pokazywał też zastosowania teorii obwodów podpunkt można było uzyskać 0 lub 1 punkt. W sumie RLC w innych dziedzinach, np. do analizy wchłaniania każda praca domowa wymagała udzielenia od 10 do leków, transmisji ciepła w budynkach lub konstrukcji 22 odpowiedzi. Szacuję, że w 40% wszystkich zadań wy- amortyzatora. Tego rodzaju myślenie interdyscyplinar- magano odpowiedzi w formie liczb. W 40% oceniano Ryc. 6. Sposób prezentacji wyników w kursie EdX na ne jest rzadko spotykane w innych kursach elektroniki. wyprowadzenia w formie ogólnego wzoru (automatycz- przykładzie postępów autora

oceny była np. zgodność przebiegów to było egzekwowane słowem honoru i podpisaniem układu projektowanego z kryteria- odpowiedniej deklaracji. Co ciekawe, jedno z zadań na mi. Proporcja zagadnień projekto- każdym egzaminie było możliwe do rozwiązania w spo- wych do pomiarowych wynosiła sób eksperymentalny, przy pomocy dostępnego dla stu- ok. 1:1. Laboratoria były podzielone dentów narzędzia do modelowania obwodów. na mniejszą liczbę części niż prace Uwagi metodyczne domowe. Rozwiązanie tygodniowe- go zestawu „laboratorium plus praca Podzielenie wykładów na mniejsze fragmenty uła- domowa” zajmowało mi przeciętnie twia przyswojenie materiału i rozplanowanie pracy około 4 godzin w tygodniu, nieza- własnej. Taka forma organizacji materiału (5–10 minut leżnie od czasu koniecznego do obej- wykładu, następnie 5 minut sprawdzenia i pracy włas- rzenia i opanowania wykładów. nej) była bardzo efektywna pod kątem zapamiętywania Większość punktów niezbęd- i przyswajania materiału. Rozmówcy ocenili ją jako

nych do zaliczenia kursu można sprzyjającą powtarzaniu i organizacji nauki. Metoda ta NAUKA było zdobyć na dwóch egzaminach. jest stosowana również w trakcie tradycyjnego odpo- Pierwszy obejmował połowę mate- wiednika kursu 6.002x. riału, drugi całość. Egzaminy skła- Istotną przewagą wersji cyfrowej nad tradycyjną dały się z sześciu zadań, z czego trzy jest możliwość powtórnego odtworzenia trudniejszych były wcześniej obecne w pracach fragmentów i przerwy w wykładach mające na celu domowych. Za dwa najprostsze za- sprawdzenie rozumienia aktualnego tematu. Uczest- dania można było uzyskać łącznie nik miał możliwość poznania prawidłowej odpowiedzi 17 punktów na 29 (lub 28 w przy- na pytanie sprawdzające, bez konsekwencji udzielenia SZKOŁA padku egzaminu końcowego) moż- błędnej odpowiedzi. liwych. Następne trzy zadania były Większość wykładów stanowiły nagrania głosowe umiarkowanie trudne i dawały ilustrujące treści pisane w tym samym czasie na table- 8 punktów. Ostatnie zadanie, warte cie lub tablicy multimedialnej. Wywód był pisany i roz- 4 punkty, było najtrudniejsze. Na wijany w trakcie trwania wykładu, tak jak na zwykłej rozwiązanie egzaminu uczestnicy tablicy szkolnej. Zaletą takiego sposobu prezentacji

mieli 24 godziny. Odpowiedzi do jest możliwość podążania za tokiem rozumowania, co KRÓTKO każdego z zadań można było zgła- ułatwia zapamiętywanie osobom z przewagą pamięci szać maksymalnie trzy razy, za każ- wzrokowej. Wadą – wskazywaną przez niektórych roz- Ryc. 7. Przykład ocenionego zadania dym razem uzyskując informację mówców – była duża ilość informacji gromadzących się o poprawności odpowiedzi (ryc. 7). na niektórych slajdach i drobne pomyłki prowadzącego. Uczestnik sam wskazywał rodzaj i zakres pomiaru, Podobnie jak w przypadku kursu standardowego, Dodanie filmów i informacji rozszerzających kontekst czasami wymagane było również uzupełnienie obwodu dozwolone było korzystanie z książek i notatek, ale za- wykładów ułatwiało zrozumienie treści podstawowych. o jakiś element. W zadaniach projektowych uczestnik bronione było konsultowanie odpowiedzi z innymi oso- W ocenie moich rozmówców najciekawszy był cy- projektował obwód z danych elementów. Przedmiotem bami. W przypadku kursu internetowego wymaganie frowy model wzmacniacza muzycznego (dostępny dla

EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA | ebis.ibe.edu.pl | [email protected] | © for the article by the Authors 2013 © for the edition by Instytut Badań Edukacyjnych 2013 Wirtualna politechnika | Marcin Zaród | EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA 1/2013 36 każdej osoby uczestniczącej w kursie), pokazujący jak robi się proste. Szacuję, że około brzmienie różnych gatunków muzyki zależy od usta- 60% zadań domowych opiera- wień elementów elektronicznych wzmacniacza. ła się na takim samorozwoju. Zadania zaliczeniowe były skonstruowane tak, aby W 20% problemem było do- maksymalnie zachęcić do dalszych prób. Niepoprawne branie pokazanego w zadaniu odpowiedzi można było poprawiać dowolną liczbę razy, wykresu lub modelu do zadanej aż do upływu terminu. Błędne odpowiedzi nie powo- sytuacji. Pozostałe zadania to dowały obniżenia punktów. Dodatkowo, dwie najsłabiej głównie problemy doskonalące ocenione prace domowe i laboratoria każdego z uczest- intuicję lub stosowanie metod ników nie były brane pod uwagę w ocenie końcowej. pomocniczych. W ten sposób minimalizowany był wpływ zdarzeń losowych. Po upływie terminu publikowano rozwią- Zastosowanie kursów MOOC zania zadań w formie szczegółowego opisu. Nie była w polskiej edukacji to wyłącznie poprawna wartość, ale np. opis metody NAUKA i równania prowadzące do rozwiązania (ryc. 8 pokazuje Rodzaje zastosowań przykładowe omówienie zadania pokazanego na ryc. 7). Kursy opracowywane są Oddanie pracy domowej polegało na wypełnieniu na podstawie programów za- pól w przeglądarce i naciśnięciu przycisku sprawdza- jęć wiodących dydaktyków na jącego. Uczestnik otrzymywał natychmiastową ocenę. świecie. Ich wnioski są uzupeł- Ze względu na automatyzację była ona ograniczona do: niane o badania wyników du- „dobrze”, „źle”, „błąd wprowadzenia”. żych grup uczestników w ko- SZKOŁA Aby zminimalizować negatywny efekt związany lejnych edycjach kursów. Moi z małą informacją zwrotną, każde z zadań domowych rozmówcy informowali mnie było podzielone na kilka pytań cząstkowych pokazu- o użyciu MOOC do wzbogace- jących tok rozumowania. Zadania często były skon- nia programu szkół średnich struowane w formie narracyjnej, często nawet z humo- w Mongolii, Indiach i USA. rystycznym komentarzem autora. Odpowiadanie na W połączeniu z międzynarodo- Ryc. 8. Omówienie rozwiązania zadania poszczególne podpunkty przypominało cały tok rozu- wym charakterem wiedzy przy- mowania, zacierający granicę między zadaniem a pod- rodniczej prowadzi to do tezy KRÓTKO często oparte na zajęciach wprowadzających do danej ręcznikiem (zob. ryc. 7). o możliwości zastosowania kursów MOOC również dziedziny, mogą być zatem formą rozbudowania pro- Przystępność formy była wskazana, ponieważ pod w polskich warunkach. Poniższy rozdział stanowi pró- gramu w klasach o profilu akademickim. względem trudności zadania były dość wymagające. bę ogólnej klasyfikacji zastosowań, propozycje zastoso- Ze względu na duży nakład pracy wymagany od Większość problemów wynikała z konieczności użycia wań konkretnych kursów zostaną podane w rozdzia- uczestników, najlepszą formą byłoby nauczanie mie- nowej wiedzy, dostrzeżenia prawidłowości lub uogól- łach dotyczących konkretnych przedmiotów. szane (tzw. blended learning). Uczniowie mogą oglądać nienia a nie z trudności obliczeń matematycznych. Kurs MOOC może być użyty do organizacji kółka wykłady kursowe w ramach prac domowych. Zadania Uczestnicy kursu ukuli określenie „moment aha” – przedmiotowego, przygotowującego uczestników do i projekty wymagane przez kurs byłyby rozwiązywane oznaczające kluczową obserwację, po której zadanie studiów wyższych o odpowiednim profilu. Kursy są

EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA | ebis.ibe.edu.pl | [email protected] | © for the article by the Authors 2013 © for the edition by Instytut Badań Edukacyjnych 2013 Wirtualna politechnika | Marcin Zaród | EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA 1/2013 37 wspólnie, w formie warsztatów lub dyskusji. Zaletą ta- Kolejna koncepcja to wykorzystanie kursów MOOC może stanowić dodatkowy czynnik motywujący. Autor kiego podejścia jest mniejszy nakład pracy wymagany w doradztwie zawodowym lub edukacyjnym. W takim tekstu posługuje się językiem angielskim na poziomie od osoby uczącej, bo wszystkie elementy kursu są pre- podejściu uczeń nie musi kończyć całego kursu, ale je- C1, co umożliwiło bezproblemowe uczestnictwo lub zentowane i sprawdzane przez platformę. Nauczyciel dynie pierwszych kilka zadań. Celem jest tutaj pozna- ocenę każdego z poniższych kursów. Rozmówcy z kur- może wtedy ograniczyć się do roli moderatora warszta- nie specyfiki różnych dziedzin akademickich, co może su 6.002x oceniali swoje umiejętności językowe jako tów i wyjaśniania najtrudniejszych elementów. Wska- być cenne dla osób wahających się np. pomiędzy che- poziom średni lub dobry (pomiędzy A2 a B1). Dużym zane jest tylko, aby osoba prowadząca zajęcia ukończyła mią a biochemią. W ten sposób można „przetestować” ułatwieniem jest możliwość włączenia napisów angiel- wcześniejszą edycję kursu, co ułatwi jej tłumaczenie dany kierunek studiów, bez konieczności poświęcania skich w każdym z kursów. Wiele z problemów języko- materiału. mu dłuższego czasu. Przykładowo – jeśli dana uczen- wych można również rozwiązać dzięki pracy w grupie Uczestnictwo nauczyciela w kursie może być trakto- nica waha się między elektroniką a informatyką, może lub współpracy dydaktyków przyrodniczych z języko- wane jako forma wzbogacenia jego wiedzy przedmio- przejrzeć materiał 6.002x. Jeśli kurs się jej nie spodoba, wymi. towej. Pierwszą zaletą jest możliwość powtórzenia lub to może to być informacja o tym, że lepszym wyborem Zastosowanie w dydaktyce fizyki poznania materiału związanego z odpowiednią dzie- będzie informatyka uniwersytecka z ograniczoną częś- dziną. Szczególnie cenne jest to dla pedagogów, którzy cią elektroniczną. Zmniejsza się w ten sposób szansa na Kursy MOOC oferują wiele możliwości rozszerzenia NAUKA ukończyli podyplomowe studium pedagogiczne. Studia zmarnowanie semestru na nietrafionych studiach. nauczania fizyki (zob. tab. 2). Kursy How Things Work podyplomowe, ze względu na krótszy czas trwania, nie Ostatnia hipoteza, którą tutaj jedynie zarysuję, to i Introduction of Engineering Mechanics są szczególnie zawsze mogą skupić się na detalach i najnowszych od- użycie kursów MOOC w nauce języka. Wszystkie interesujące dla uczniów zainteresowanych kierunkami kryciach danej dziedziny. Jednak taka forma powtórki kursy przedstawione w tym artykule wymagają użycia politechnicznymi związanymi z mechaniką (budowli może być cenna nawet dla nauczycieli uczących dziedzi- języka angielskiego. Struktury gramatyczne stosowa- i maszyn). Krótki czas trwania sprawia, że mogą być ny, którą studiowali. Znajomość przedmiotów wstęp- ne w nauce są prostsze niż te z języka codziennego, ale przydatne w doradztwie zawodowym, jako próba oceny nych daje też nauczycielom informację o tym, jakiej pojawia się konieczność nauki specjalistycznego słow- atrakcyjności danych kierunków dla ucznia. Zakres te- wiedzy od licealistów oczekują uczelnie wyższe. nictwa. Chęć zrozumienia wykładu ze swojej dziedziny matyczny tych kursów utrudnia wykorzystanie zawar- SZKOŁA Drugą korzyścią z uczestnictwa jest kontakt z do- pracowaną metodyką. Wiedza prezentowana na kur- Tabela 2. Propozycje kursów MOOC związanych z fizyką sach może leżeć poza możliwościami uczniów. Jednak Długość Kurs Dyscyplina Platforma Termin Zastos.* dla nauczyciela cenna jest również dobra praktyka me- [tyg.] todyczna. Sposoby formułowania zadań domowych, How Things Work 1 mechanika Coursera 4 marca 2013 6 W, Z omówienia rozwiązań, dobór eksperymentów do da- Introduction to Physics fizyka Udacity Ciągły 7 P, M nej teorii – każdy z tych elementów może być źródłem KRÓTKO dobrej praktyki metodycznej. Nauczanie w szkole Quantum Mechanics and Quantum Computation fizyka teoretyczna EdX luty 2013 15 W, Z średniej różni się oczywiście od nauczania na studiach Introduction to Astronomy astronomia Coursera 2013 9 P, Z wyższych, jednak wiele elementów można łatwo zaad- Energy 101 elektrotechnika Coursera 28 stycznia 2013 9 W, Z aptować (zob. poniżej). Introduction to Engineering Mechanics mechanika, budownictwo Coursera 25 lutego 2013 5 Z Rozszerzenie wiedzy przedmiotowej oraz poznawa- 8.02x: Electricity and Magnetism fizyka EdX 18 lutego 2013 14 P, W, M, Z nie dobrych praktyk metodycznych stanowią o przydat- 6.002x: Circuits and Electronics elektronika, elektrotechnika EdX Wiosna 2013 14 P, W, M, Z ności kursów MOOC w procesie doskonalenia nauczycieli. * P – rozszerzenie programu, W – wiedza nauczyciela, M – metodyka, Z – doradztwo zawodowe

EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA | ebis.ibe.edu.pl | [email protected] | © for the article by the Authors 2013 © for the edition by Instytut Badań Edukacyjnych 2013 Wirtualna politechnika | Marcin Zaród | EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA 1/2013 38 tego w nich materiału jako rozszerzenia przedmiotu. Kurs Introduction to Physics obejmuje najszerszy za- rykańskich szkół średnich, co stanowi pewien sygnał Pierwszy z tych kursów może być ewentualnie użyty kres materiału, częściowo pokrywający się z podstawą co do jego przydatności w procesie doskonalenia zawo- jako źródło inspiracji do tworzenia własnych ekspery- programową. Może być użyty do poszerzenia progra- dowego. Kursy 3.091 i Analytical Chemistry są bardziej mentów związanych z mechaniką. Kurs Energy 101 ma mu lub doskonalenia metodycznego, jednak jest zbyt wymagające, co utrudnia ich zastosowanie. Mimo to podobne zastosowania, z tym, że adresowany jest dla ogólny, aby rozszerzyć wiedzę dobrze przygotowane- warto przejrzeć materiały związane z 3.091x ze względu osób zainteresowanych energetyką. Może być on też in- go nauczyciela. Ogólny charakter kursu minimalizuje na interesujące eksperymenty i punkty wspólne z fizy- teresujący dla nauczycieli Przyrody, chcących pokazać jego przydatność w orientacji zawodowej. Ze względu ką. Kurs Introductory to Analytical Chemistry dotyczy związki między fizyką a gospodarką energetyczną. na ogólny charakter może on służyć jako uzupełnienie konkretnego działu chemii i jest stosunkowo wyma- Kursy 6.002x i 8.02x mają zdecydowanie szersze wiedzy fizycznej dla osoby uczącej przedmiotu Przyro- gający czasowo i intelektualnie. Ogranicza to jego sto- zastosowanie, ponieważ pierwsze tygodnie każdego da, która nie miała wystarczającego kontaktu z tą dzie- sowanie do pracy z uczniami zdolnymi lub myślącymi z nich pokrywają się z podstawą programową. Z tego dziną. o studiowaniu chemii uniwersyteckiej, z zacięciem do powodu łatwo użyć części zadań, wykładów i warszta- chemii organicznej i teoretycznej. Zastosowanie w dydaktyce chemii tów do wzbogacenia lekcji. Ze względu na dłuższy czas Kurs Chemistry: Concept Development and Applica- trwania, jedynie fragmenty tych kursów powinny być Kursów MOOC związanych z chemią jest mniej i są tion obejmuje najszerszy i stosunkowo prosty materiał. NAUKA używane w doradztwie zawodowym. Oczywiście, jeśli one trudniejsze do powiązania z programem szkoły Pierwsza część tego kursu pokrywa się z rozszerzonym uczeń lub uczennica są zainteresowani, mogą skończyć (tab. 3). Kursy 3.091 i Nanotechnology obejmują głów- programem chemii w szkole średniej, co ułatwia jego cały kurs, jednak z punktu widzenia orientacji zawodo- nie zjawiska związane z chemią nowych materiałów, co zastosowanie. Poleciłbym go również osobom uczącym wej wystarczą pierwsze 4 tygodnie każdego z nich. Kurs czyni je przydatnymi w doradztwie zawodowym osób Przyrody, które nie miały wcześniej kontaktu z pod- 8.02x jest szczególnie interesujący z punktu widzenia myślących o studiowaniu inżynierii materiałowej. Kurs stawami chemii. Jest on trochę ogólny, aby polecać go metodycznego, ponieważ osobą prowadzącą jest prof. Nanotechnology jest mniej wymagający czasowo i łatwo do badania orientacji zawodowej. Jest on interesujący Walter Lewine, którego wykłady cieszą się dużą popu- go przystosować do zajęć na kółku chemicznym. Au- z punktu widzenia metodyki, bo pokazuje sposoby na- larnością w ramach OCW. Kurs 6.002x jest godny po- torka kursu prowadziła go m.in. dla nauczycieli ame- uczania rozumowania naukowego w chemii. SZKOŁA lecenia również dla uczniów i nauczycieli z techników elektrycznych, elektronicznych i mechatronicznych ze względu na nacisk na kształcenie intuicji inżynierskich. Tabela 3. Propozycje kursów MOOC związanych z chemią Kurs Quantum Mechanics and Quantum Computa- Długość tion charakteryzuje się wyższym poziomem złożoności Kurs Dyscyplina Platforma Termin Zastos.* [tyg.] matematycznej, co ogranicza zakres jego stosowania do chemia, fizyka i inżynieria 3.091x: Introduction to Solid State Chemistry EdX 5 lutego 2013 14 P, W, M, Z uczniów i uczennic szczególnie zdolnych i zaintereso- materiałowa KRÓTKO wanych mechaniką kwantową. Czyni to z niego poten- Introductory Organic Chemistry – Part 1 chemia organiczna Coursera 28 stycznia 2013 7 P, W, Z cjalnie dobre narzędzie orientacji zawodowej dla osób Analytical Chemistry chemia analityczna Coursera 2013 15 W myślących o studiowaniu fizyki uniwersyteckiej, ukie- Chemistry: Concept Development runkowanej na problemy teoretyczne. Podobną rolę dla chemia ogólna Coursera 2013 10 P, M and Application ukierunkowanych na astronomię może pełnić kurs In- chemia, fizyka i inżynieria troduction to Astronomy, z tym, że łatwiej wykorzystać Nanotechnology: The Basics Coursera 2013 8 P, W, M, Z materiałowa go do poszerzenia programu szkolnego. * P – rozszerzenie programu, W – wiedza nauczyciela, M – metodyka, Z – doradztwo zawodowe

Zastosowanie w dydaktyce biologii i geografii wydaje mi się wartościowy również jako sposób posze- przykłady z tego kursu łatwo wykorzystać do zaintere- rzenia wiedzy nauczycieli. sowania uczniów. Działy te zdecydowanie wykraczają Oferta kursów związanych z biologią i geografią jest Dla osób zainteresowanych studiami na kierunkach poza program szkoły średniej, co ogranicza ich zasto- bardzo rozbudowana. Najciekawsze kursy pokazałem medycznych interesujące mogą być kursy Introductory sowanie w normalnej praktyce nauczycielskiej. Przy- w tabeli nr 3. Dla uczniów zainteresowanych biochemią Human Physiology, Clinical Problem Solving (medycy- datne mogą być jedynie elementy wiedzy fizjologicznej i biologią komórki, najbardziej interesujący będzie kurs na) i Fundamentals of Pharmacology (farmacja). Doty- z pierwszego kursu. 7.00x prowadzony przez prof. Erica Landera, jednego czą one zagadnień kluczowych dla tych kierunków, co Z punktu widzenia biologii zwierząt, godny uwagi z liderów projektu poznania ludzkiego genomu. Sta- sprawia, że stanowią cenny mechanizm orientacji zawo- wydaje się kurs Animal Behaviour. Nie do końca po- nowi on szansę rozbudowania wiedzy szkolnej i przy- dowej oraz jako materiał dla klas akademickich o pro- krywa się on z podstawą programową, ale obejmuje gotowania do trudnych studiów. Kurs nie miał jeszcze filu lekarskim lub farmaceutycznym.Clinical Problem elementy przyrody, które cieszą się zainteresowaniem premiery, ale inne zajęcia na platformie EdX miały za- Solving ma szczególną wartość z punktu widzenia me- uczniów (duże ssaki, ptaki, ekologia). Materiały (filmy, wsze świetnie przygotowaną stronę metodyczną. Nie todyki, ponieważ pokazuje podstawy „myślenia diag- wiedza przyrodnicza) będzie można łatwo wykorzystać wymaga on rozbudowanej wiedzy wstępnej, a oferuje nostycznego”, stosowanego przez lekarzy. Ze względu do wzbogacenia programu nauczania przyrody na po- możliwość kontaktu z najlepszymi naukowcami badają-

na popularność tematyki medycznej w popkulturze, ziomie szkoły podstawowej. Kurs ten również nie miał NAUKA cymi zagadnienia biologii molekularnej. Z tego powodu jeszcze swojej premiery. Contraception i Nutrition nie wymagają dużej wie- Tabela 4. Propozycje kursów MOOC związanych z biologią i geografią dzy biologicznej, a mogą być przydatne dla uczniów Długość i nauczycieli zainteresowanych tematyką edukacji sek- Kurs Dyscyplina Platforma Termin Zastos.* [tyg.] sualnej i żywienia. Kursy te są stosunkowo krótkie biologia molekularna, i praktyczne, co ułatwia ich zastosowanie np. do wzbo- 7.00x: Introduction to Biology – The Secret of Life EdX 5 marca 2013 14 P, W, M?, Z biochemia gacenia godziny wychowawczej lub kółka biologicznego fizjologia, medycyna, o porady praktyczne. Kursy te oparte są na wiedzy aka- SZKOŁA Introductory Human Physiology Coursera 25 luty 2013 12 P,W, Z pielęgniarstwo demickiej, co czyni je bardziej wiarygodnym źródłem Clinical Problem Solving medycyna Coursera 11 luty 2013 6 P, M, Z wiedzy niż np. informacje medialne. Animal Behaviour biologia zwierząt Coursera sierpień 2013 6 P?, W?, M? Zajęcia Introduction to Sustainability prezentują neurobiologia, naukowe źródła koncepcji zrównoważonego rozwoju. Computational Neuroscience Coursera kwiecień 2013 8 P, Z bioinformatyka Z tego powodu mogą one pomóc w orientacji zawodowej Fundamentals of Pharmacology farmacja Coursera 2013 10 P, Z osób zainteresowanych ochroną środowiska lub geogra-

Contraception: Choices, Culture and Consequ- fią. Aktualność tej tematyki czyni te zajęcia szczególnie KRÓTKO edukacja seksualna Coursera 28 stycznia 2013 5 P, W, M ences wartościowe dla nauczycieli chcących poszerzyć swoją Nutrition, Health, and Lifestyle nauka o żywieniu Coursera kwiecień 2013 7 P, W, M wiedzę. Podobne uwagi odnoszą się również do kursu Climate Literacy, pokazującego złożoność zagadnień ochrona środowiska, zmiany Climate Literacy Coursera Maj 2013 10 W, M klimatyczne związanych ze zmianami klimatycznymi. Introduction to Sustainability ekologia, sozologia Coursera 11marca 2013 8 W, M, Z Moduł Planet Earth obejmuje szerszy zakres tematyczny, związany z podstawami nauk o Ziemi. Można Planet Earth nauki o Ziemi Coursera 2013 5 P, W, M, Z go użyć do rozszerzenia nauczania geografii lub jako * P – rozszerzenie programu, W – wiedza nauczyciela, M – metodyka, Z – doradztwo zawodowe źródło wiedzy i inspiracji metodycznych dla nauczycieli

EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA | ebis.ibe.edu.pl | [email protected] | © for the article by the Authors 2013 © for the edition by Instytut Badań Edukacyjnych 2013 Wirtualna politechnika | Marcin Zaród | EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA 1/2013 40 przyrody niemających wcześniejszego kontaktu z geo- szkołą średnią a uczelnią, co sprawia, że może być przy- dzenie do programowania w języku Python. Znajomość grafią. datny jako dodatkowe narzędzie sprawdzające kompe- podstaw programowania jest cenna w wielu zastosowa- Kurs Computational Neuroscience jest wart uwagi ze tencje matematyczne wymagane na uczelni wyższej. niach szkolnych (np. modele informatyczne na lekcji względu na rzadko spotykaną tematykę, łącząca neu- Podobne uwagi odnoszą się do modułów Pre-Calculus fizyki), co czyni te kursy interesującą formą doskona- robiologię z informatyką. Wymaga on dość wysokich i Calculus: Single Variable, przygotowujących do nauki lenia zawodowego. Dla nauczycieli informatyki kursy te kompetencji informatycznych (leżących poza zakresem analizy matematycznej. mogą stanowić źródło zadań na kółko programistyczne wymagań wobec nauczyciela biologii), ale może być in- Kurs Introduction to Mathematical Thinking ma inny lub jako formę sprawdzenia się dla uczniów szczególnie teresujący dla uczniów szczególnie uzdolnionych. Prob- charakter. Nie koncentruje się na konkretnych działach zdolnych. Kurs CS188.1x: Artificial Intelligence zdecy- lemy świadomości, neurobiologii i sztucznej inteligencji matematyki, ale stanowi pomost między kompetencja- dowanie wykracza poza podstawę programową szkoły cieszą się zainteresowaniem mediów, co czyni je szcze- mi obliczeniowymi a myśleniem matematycznym. Kurs średniej. Jednak zagadnienia sztucznej inteligencji są gólnie atrakcyjnymi dla uczniów. skupia się na kształceniu „myślenia matematycznego”, fascynujące i mogą stanowić podstawę do pracy z ucz- rozumianego raczej jako postawa intelektualna niż jako niami szczególnie uzdolnionymi. Zastosowanie w dydaktyce matematyki i informatyki biegłość obliczeniowa. Z tego powodu wydaje się uży- Kurs Control of Mobile Robots omawia podstawowe

Kursy MOOC związane z matematyką i informa- teczny do rozszerzenia zajęć, kształcenia nauczycieli zagadnienia związane z teorią sterowania i robotyką. NAUKA tyką prezentują bardzo zróżnicowany poziom (tab. 5). i doradztwa zawodowego (np. w zakresie ekonomii lub Elementy tego kursu mogą być wykorzystane w kształ- College Algebra i Intermediate Algebra obejmują mate- ekonometrii). ceniu techników-mechatroników i automatyków oraz riał polskiej szkoły średniej. Stanowią zatem możliwość W przypadku informatyki istnieje wiele kursów w doskonaleniu zawodowym nauczycieli odpowied- poznania i porównania różnych praktyk metodycznych. programowania i podstaw informatyki. Kursy CS550x nich przedmiotów zawodowych. Popularność robotyki Ostatni z tych kursów stanowi pomost między polską i Introduction to Computer Science stanowią wprowa- wśród uczniów sugeruje, że część tych wykładów może również zainteresować licealistów i nauczycieli. Aktu- alność i praktyczność tych zagadnień sprawia, że wie-

Tabela 5. Propozycje kursów MOOC związanych z matematyką i informatyką SZKOŁA dza zawarta w tym kursie może być przydatna również Długość w doradztwie zawodowym. Kurs Dyscyplina Platforma Termin Zastos.* [tyg.] College Algebra algebra Udacity Ciągły 4 P, M Podsumowanie Intermediate Algebra algebra Coursera 28 stycznia 2013 10 P, M, Z Introduction to Mathematical Thinking matematyka Coursera 4 marca 2013 10 P, W, M, Z Różnorodność kursów MOOC sprawia, że niemoż- liwe jest sformułowanie jednoznacznych ocen opisują- Pre-Calculus analiza matematyczna Coursera 28 stycznia 2013 10 P, M

cych całe zjawisko. Zbyt wiele zależy od konkretnego KRÓTKO Calculus: Single Variable analiza matematyczna Coursera 7 stycznia 2013 13 P, M, Z kursu i umiejętności słuchacza. Niewątpliwie konieczne CS50x: Introduction to Computer Science I programowanie EdX 4 luty 2013 14 P, W, M, Z są dalsze badania nad MOOC, ukierunkowane na spe- Introduction to Computer Science programowanie Udacity ciągły 7 P,W, M cyfikę każdej dyscypliny matematyczno-przyrodniczej. Introduction to Theoretical Computer Science algorytmika Udacity ciągły 7 P, W, Z Największą przeszkodą w zastosowaniu kursów CS188.1x: Artificial Intelligence sztuczna inteligencja EdX 18 lutego 2013 14 P, Z MOOC jest prawdopodobnie brak znajomości języka angielskiego. Drugi potencjalny problem to wymagany Control of Mobile Robots teoria sterowania Coursera 28 stycznia 2013 7 P, M, W, Z nakład czasu i pracy. Trzeci to różnice w modelu dydak- * P – rozszerzenie programu, W – wiedza nauczyciela, M – metodyka, Z – doradztwo zawodowe tyki akademickiej i powszechnej.

Wiele z tych problemów może być rozwiązanych dzięki współpracy nauczycieli przedmiotów przyrodniczych, anglistów, dyrekcji szkoły i uczniów. W razie potrzeby można też korzystać z lokalnego zaplecza akademickiego lub Internetu. Autor tekstu również dekla- ruje pomoc w doborze i przystosowaniu kursu do kon- kretnej potrzeby edukacyjnej. Na podstawie dotychczasowych obserwacji uczestni- czących i rozmów z uczestnikami stawiam hipotezę, że udział w niektórych MOOC nie leży poza zasięgiem inte- lektualnym ucznia lub uczennicy zainteresowanych studiami matematyczno-przyrodniczymi. Druga hipoteza to potencjalna użyteczność kursów jako źródła dobrych

praktyk metodycznych, szczególnie w zakresie e-lear- NAUKA ningu i edukacji wyższej. Trzecią – najsłabszą, według mnie – hipotezą jest użyteczność tej formy w doradztwie zawodowym lub dydaktyce języka angielskiego. Na podstawie dotychczasowych doświadczeń z MOOC i dydaktyką fizyki jestem jednak przekonany, że kursy MOOC stanowią wartościowe narzędzie edukacji biologiczno-środowiskowej. SZKOŁA

Virtual university. Massive open online courses as a tool of the science education Marcin Zaród

Article presents a genesis and capabilities of the non- commercial Massive Open Online Courses (MOOCs)

available on platforms Coursera, Udacity and EdX. Mas- KRÓTKO sachusetts Institute of Technology electronics course 6.002x was selected as a case study. Course curriculum, tasks construction, examination procedures and techni- cal issues are analyzed. Article discusses introduction of MOOC into everyday school practice. Key words: Massive Open Online Courses (MOOCs), electronics course 6.002x, teaching science, school practice, professio- nal development of teachers

Wstęp Dyrektywa INSPIRE i Krajowa Infrastruktura Geoportal krajowy Informacji Przestrzennej W ostatnim 20-leciu obserwujemy dynamiczny ważnym źródłem rozwój środków masowego przekazu, w tym Internetu. 14 marca 2007 r. ogłoszono unijną dyrektywę IN- W dziedzinie udostępniania danych o środowisku w po- SPIRE, ustanawiającą infrastrukturę informacji prze- informacji przestrzennej o środowisku czątkowym okresie rozwoju Internetu, określanym jako strzennej we Wspólnocie Europejskiej. Dyrektywa geograficznym w procesie edukacji faza odbioru treści (Kazanowski, 2007), można było weszła w życie 15 maja 2007 r. Jak zapisano w art. 2 korzystać głównie z opracowań tekstowych. W drugiej dyrektywy, opiera się ona na infrastrukturach informa- Paulina Pokojska, Wojciech Pokojski fazie rozwoju Internetu nastąpił rozwój narzędzi umoż- cji przestrzennej ustanowionych i prowadzonych przez liwiających interaktywne korzystanie z jego zasobów. państwa członkowskie (w tym również i Polskę). Na W dziedzinie informacji o środowisku znaczącą rolę za- mocy dyrektywy rozpoczęto długotrwały proces przy- częły odgrywać aplikacje umożliwiające interaktywne stosowywania do jej wymogów, zasobów danych cyfro- Streszczenie: przeglądanie map, zawierających informacje o kompo- wych zgromadzonych w polskich instytucjach. Celem

W artykule zaprezentowano możliwości wykorzystania nentach środowiska geograficznego, jego stanie i zagro- dalekosiężnym jest harmonizacja zbiorów cyfrowych NAUKA krajowego geoportalu do pozyskiwania informacji o śro- żeniach. i ich dostosowanie do wymogów interoperacyjności1; dowisku geograficznym na potrzeby edukacji. Jako szer- Wiele instytucji gromadzi i udostępnia dane prze- wprowadzenie dyrektywy ma zapewnić dostęp do da- sze tło funkcjonowania krajowego punktu dostępowego strzenne. W Polsce dane tworzące Krajową Infrastruk- nych zarówno instytucjom, jak i zwykłym użytkow- do referencyjnych danych przestrzennych przybliżono turę Informacji Przestrzennej na mocy unijnej dyrekty- nikom, ułatwiać wyszukanie danych przestrzennych dyrektywę INSPIRE (Infrastructure for Spatial Informa- wy INSPIRE (Infrastructure for Spatial Information in poprzez specjalnie opracowane zbiory metadanych oraz tion in Europe) i proces tworzenia Krajowej Infrastruk- Europe), są gromadzone i udostępniane przez instytucje eliminować przypadki dublowania cyfrowych zasobów tury Informacji Przestrzennej. Omówiono zasoby udo- stępniane poprzez Geoportal na szczeblu krajowym i jego administracji publicznej różnego szczebla oraz jednost- przestrzennych przez różne instytucje. SZKOŁA funkcjonalności. ki badawcze. W dyrektywie zdefiniowano ważne pojęcia, do któ- Key words: geoportal krajowy, środowisko geograficzne, dyda- W niniejszej pracy przedstawiono geoportal kra- rych się odnosi, w tym pojęcia „infrastruktury infor- ktyka przedmiotów przyrodniczych, dyrektywa INSPIRE, Kra- jowy, utworzony w ramach projektu geoportal.gov. macji przestrzennej” oraz „danych przestrzennych”. jowa Infrastruktura Informacji Przestrzennej pl i pełniący rolę centralnego punktu dostępowego do W myśl dyrektywy „infrastrukturę informacji prze- danych, usług i metadanych przestrzennych w Polsce. strzennej” tworzą: metadane, zbiory danych przestrzen- otrzymano: 4.01.2013; przyjęto: 4.02.2013; opublikowano: 4.03.2013 W dobie rozwoju społeczeństwa informacyjnego umie- nych oraz usługi danych przestrzennych; usługi i tech- jętność pozyskania informacji przestrzennej z sieci i ich nologie sieciowe; porozumienia w sprawie wspólnego

analizy, w tym z geoportali prowadzonych przez organy korzystania, dostępu i użytkowania oraz mechanizmy KRÓTKO administracji publicznej, staje się powoli nieodzowna. kontroli i monitorowania, procesy i procedury ustano- Geoportal krajowy, jako jedno z kluczowych źródeł in- wione, stosowane lub udostępniane zgodnie z niniejszą dr Paulina Pokojska: adiunkt na Wydziale Geografii i Studiów Regionalnych UW formacji przestrzennej o środowisku w sieci, powinien dyrektywą. Dane przestrzenne są natomiast rozumiane być wykorzystywany zarówno w pracy dydaktycznej, jako „wszelkie dane odnoszące się bezpośrednio lub po- jak i do poszerzenia własnej wiedzy przez nauczycieli 1 Interoperacyjność w myśl ustawy jest rozumiana jako możliwość dr Wojciech PokojskI: adiunkt na Wydziale Geografii przyrody, geografii, biologii i ochrony środowiska na łączenia zbiorów danych przestrzennych oraz współdziałania i Studiów Regionalnych UW, adiunkt na Wydziale Turystyki różnych poziomach kształcenia. usług danych przestrzennych bez powtarzalnej interwencji ma- i Rekreacji Akademii Wychowania Fizycznego w Warszawie nualnej w taki sposób, aby wynik był spójny a wartość dodana zbiorów i usług danych przestrzennych została zwiększona.

średnio do określonego położenia lub obszaru geogra- bów, przyczynić się do uporządkowania zbiorów zgod- Przestrzennej (dalej jako ustawa IIP), uchwalonej trzy ficznego”. nie z nowymi zasadami, ograniczyć ich nadmiarowość lata po ogłoszeniu dyrektywy INSPIRE i będącej jej W art. 11. dyrektywy zapisano, jakie usługi dotyczą- i zoptymalizować koszty pozyskania danych. transpozycją do prawa polskiego. Wyszczególnienie 34 ce danych przestrzennych powinny zapewnić państwa Państwa członkowskie UE są zobowiązane do tematów danych przestrzennych zostało ujęte w trzech członkowskie. Należą do nich: wdrożenia dyrektywy, a następnie do monitorowania rozdziałach załącznika do ustawy o IIP. a) usługi wyszukiwania, umożliwiające wyszukiwa- krajowej infrastruktury informacji przestrzennej. W rozdziale 1 załącznika wymieniono dziewięć nie zbiorów oraz usług danych przestrzennych na Proces wdrażania dyrektywy jest długotrwały, kolejne grup tematycznych danych przestrzennych: systemy podstawie metadanych, etapy tworzenia i wdrażania przepisów wykonawczych odniesienia za pomocą współrzędnych, systemy sia- b) usługi przeglądania, umożliwiające co najmniej: wraz z oczekiwanymi datami ich wprowadzenia są ujęte tek georeferencyjnych, nazwy geograficzne, jednostki wyświetlanie, nawigowanie, powiększanie i po- w harmonogramie (tzw. mapie drogowej) INSPIRE. administracyjne, adresy (rozumiane jako informacje mniejszanie, przesuwanie lub nakładanie na sie- Wdrożenie ostatniego przepisu wykonawczego jest za- o lokalizacji nieruchomości), działki ewidencyjne, sieci bie zbiorów danych przestrzennych, planowane na 15 maja 2019 r. (Gaździcki, 2009). transportowe, hydrografia i obszary chronione. W roz- c) usługi pobierania, umożliwiające pobieranie ko- Urzędy i inne jednostki, w gestii których pozostaje dziale 2 ujęto cztery tematy: ukształtowanie terenu,

pii całych zbiorów danych przestrzennych lub zarządzanie danymi przestrzennymi, rozpoczęły prace użytkowanie ziemi, ortoobrazy i geologia. Najwięcej NAUKA części takich zbiorów, nad ustanowieniem Krajowej Infrastruktury Informa- grup tematycznych, bo aż 21, ujęto w rozdziale 3: jed- d) usługi przekształcania, umożliwiające prze- cji Przestrzennej, która będzie spełniać wymogi dyrek- nostki statystyczne, budynki, gleba, zagospodarowanie kształcenie zbiorów danych przestrzennych tywy INSPIRE. W Polsce koordynatorem działań zwią- przestrzenne, zdrowie i bezpieczeństwo ludności, usługi w celu osiągnięcia interoperacyjności, zanych z Infrastrukturą informacji Przestrzennej jest użyteczności publicznej i służby państwowe, urządze- e) usługi umożliwiające uruchamianie usług da- minister właściwy ds. administracji publicznej. Funkcja nia do monitorowania środowiska, obiekty produkcyj- nych przestrzennych. krajowego punktu kontaktowego ds. wdrażania dyrek- ne i przemysłowe, obiekty rolnicze oraz akwakultury, W artykule 11 określono także, że usługi te po- tywy INSPIRE w Polsce została w 2007 r. przydzielona rozmieszczenie ludności, gospodarowanie obszarem, winny być: „proste w użyciu, publicznie dostępne oraz przez Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji strefy ograniczone i regulacyjne oraz jednostki sprawo- SZKOŁA dostępne za pośrednictwem Internetu lub innego od- Głównemu Geodecie Kraju, który następnie powołał zdawcze, strefy zagrożenia naturalnego, warunki atmo- powiedniego środka telekomunikacji”. Kolejnym bar- Radę ds. Implementacji INSPIRE (INSPIRE. Infrastruk- sferyczne, warunki meteorologiczno-geograficzne, wa- dzo ważnym zapisem dla obywateli Unii Europejskiej tura...). Od 2010 r., zgodnie z ustawą o infrastrukturze runki oceanograficzno-geograficzne, obszary morskie, jest przepis, zgodnie z którym „państwa członkowskie informacji przestrzennej, działa w Polsce Rada Infra- regiony biogeograficzne, siedliska i obszary przyrod- zapewniają nieodpłatny publiczny dostęp do usług struktury Informacji Przestrzennej, pełniąca funkcję niczo jednorodne, rozmieszczenie gatunków, zasoby wyszukiwania i przeglądania” (art. 14), jednak w myśl opiniodawczą i doradczą. energetyczne, zasoby mineralne.

art. 11 powszechny dostęp do danych nie dotyczy zbio- Na mocy dyrektywy INSPIRE, państwa członkow- Tematy danych przestrzennych, ujęte w dyrektywie KRÓTKO rów uznanych za niejawne lub do których dostęp podle- skie zostały zatem zobowiązane do udostępnienia da- INSPIRE oraz w ustawie o IIP, zostały przydzielone tzw. ga ograniczeniom, np. z powodu ochrony praw osobo- nych w takiej formie elektronicznej, aby można je było organom wiodącym, na których ciąży odpowiedzial- wych czy prawa własności intelektualnej. wyszukać poprzez metadane i przeglądać. Szczegółowo ność w zakresie organizacji, koordynacji i monitorowa- Dyrektywa INSPIRE wpisuje się szeroko w rozwój dane te są wymienione w załącznikach I–III dyrekty- nia działań związanych z tworzeniem, utrzymywaniem społeczeństwa informacyjnego, w swoim założeniu wy, a polskie instytucje, które mają sprawować nad i rozwijaniem infrastruktury danych przestrzennych ma zapewnić obywatelom Unii Europejskiej dostęp do nimi pieczę i których zadaniem jest wdrażanie zale- (Inspire. Infrastruktura...). W ustawie wskazano 12 or- danych przestrzennych, doprowadzić do standaryzacji ceń dyrektywy, są wskazane w obowiązującej w Polsce ganów wiodących; są nimi ministrowie infrastruktury, i interoperacyjności zgromadzonych dotychczas zaso- ustawie z 4 marca 2010 r. o Infrastrukturze Informacji gospodarki, kultury i dziedzictwa narodowego, rolni-

EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA | ebis.ibe.edu.pl | [email protected] | © for the article by the Authors 2013 © for the edition by Instytut Badań Edukacyjnych 2013 Geoportal krajowy | Paulina Pokojska, Wojciech Pokojski | EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA 1/2013 44 ctwa i rozwoju wsi, środowiska, zdrowia oraz Główny Geoprzeglądarka a geoportal Projekt Geoportal.gov.pl Geodeta Kraju, Główny Geolog Kraju, Prezes Krajo- wego Zarządu Gospodarki Wodnej, Główny Inspektor Tworzenie portali mapowych, jako punktów dostę- Krajowy geoportal, działający w rządowej domenie Ochrony Środowiska, Główny Konserwator Przyrody, powych do danych gromadzonych i przetwarzanych pod adresem internetowym www.geoportal.gov.pl (da- Prezes Głównego Urzędu Statystycznego. przez właściwe jednostki administracyjne i jednostki lej jako Geoportal), jest najważniejszym w skali kraju Największa liczba tematów (15) została przydzielona badawcze, jest elementem prężnie rozwijającej się dzie- punktem dostępowym w zakresie referencyjnych da- Głównemu Geodecie Kraju, który funkcję tę realizuje za dziny geoinformatyki – tzw. WebGIS-u. Wśród interne- nych przestrzennych. W myśl ustawy o IIP obowiązek pomocą Głównego towych portali mapowych pod względem ich konstruk- tworzenia i utrzymywania geoportalu krajowej infra- Urzędu Geodezji Geoportal oferuje cji i funkcjonalności, jakie oferują, można wyróżnić struktury informacji przestrzennej spoczywa na Głów- i Kartografii, oraz geoprzeglądarki i geoportale (Rzeszowski, Jasiewicz, nym Geodecie Kraju, który realizuje to zadanie za po- możliwości zarządzania Ministrowi Środo- ” 2009). Klasyfikując portale mapowe, Rzeszewski i Jasie- mocą GUGiK. wiska (5), pozosta- dostępnymi danymi, wicz wyróżniają dodatkowo tzw. współtworzony GIS, Geoportal ten to infrastruktura węzłów Krajo- łe organy realizują wyszukiwania obiektów w którym danych dostarczają sami użytkownicy, jed- wej Infrastruktury Informacji Przestrzennych (KIIP), swoją działalność przedstawionych na nak w przypadku portali zarządzanych przez instytucje świadcząca usługi od wyszukiwania i udostępniania da- NAUKA określoną ustawą mapach, wykonywania administracji publicznej, możliwości korygowania i do- nych, po ich analizę. Sieć węzłów KIIP działa na trzech o IIP w zakresie dawania danych przez szeroką rzeszę użytkowników poziomach: centralnym, wojewódzkim i powiatowym. jednego lub dwóch pomiarów są rzadko spotykane. Geoprzeglądarka internetowa W powiatach znajdują się bazy danych ewidencji grun- tematów danych jest prostszą postacią portalu mapowego niż geopor- tów i budynków (EGiB), natomiast w województwach – przestrzennych. tal. Nie oferuje ona dodatkowych funkcjonalności, jak składnice danych topograficznych. Geoportal udostęp- W wyniku prac tych organów w sieci zaczęły funk- np. wyszukiwanie obiektów po nazwach czy adresach nia informacje geoprzestrzenne w formie przekierowań cjonować coraz liczniejsze oficjalne portale geoinfor- czy wykonywanie pomiarów; jej podstawowym zada- lub wskazań do danych zewnętrznych (Opis projektu...). macyjne, których głównym zadaniem jest zapewnienie niem jest umożliwienie przeglądania zasobów. Cechą Jak podaje J. Dygaszewicz (2006), Geoportal jest SZKOŁA dostępu do danych przestrzennych zarówno instytu- charakterystyczną geoprzeglądarki jest ustalony sposób przeznaczony dla osób fizycznych, podmiotów gospo- cjom, jak i „zwykłym” użytkownikom. wyświetlania mapy oraz brak dostępu do surowych da- darczych, społeczności lokalnych, potencjalnych inwe- Zasoby infrastruktury informacji przestrzennej, po- nych (Rzeszowski, Jasiewicz, 2009). Geoportal, jako bar- storów krajowych i zagranicznych i ma przyczynić się zostające pod nadzorem GUGIK, składają się z zasobów: dziej zaawansowana forma punktu dostępu do danych do wzrostu konkurencyjności polskich przedsiębiorstw centralnego, wojewódzkich i powiatowych. Gromadze- geoprzestrzennych, oferuje możliwości zarządzania i tworzenia nowych miejsc pracy, podniesienia kultu- nie i prowadzenie państwowego zasobu geodezyjnego dostępnymi danymi, wyszukiwania obiektów przed- ry kontaktu obywatela z urzędem za pośrednictwem

i kartograficznego oraz udostępnianie danych w ra- stawionych na mapach, wykonywania pomiarów, kre- Internetu i rozwoju społeczeństwa informacyjnego KRÓTKO mach infrastruktury informacji przestrzennej należy: owania zapytań, których wynikiem jest selekcja obiek- (Dygaszewicz, 2006). Poprzez witrynę geoportal.gov. do Głównego Geodety Kraju w zakresie zasobu central- tów spełniających sformułowane kryteria wyszukania, pl można zakupić dane przestrzenne z państwowego nego, do marszałków województw w zakresie zasobów a niekiedy algebra map. Geoportale mogą dotyczyć te- zasobu geodezyjnego i kartograficznego. Geoportal wojewódzkich oraz do starostów w zakresie zasobów rytorium całego kraju, województw i powiatów, mogą jest przewidziany jako dodatkowy, skuteczny i wydajny powiatowych. Ponadto pozostałe organy wiodące mają dotyczyć także wybranych tematów (są to wówczas geo- kanał dystrybucyjny informacji z państwowego zasobu za zadanie udostępniać publicznie (w zakresie art. 11 portale tematyczne). Rzeszowski i Jasiewicz zauważają geodezyjnego i kartograficznego, umożliwiający profe- ustawy o IIP) dane, za które są odpowiedzialne. także, że w geoportalach dodatkowo umieszczane są sjonalną, ujednoliconą w skali kraju sprzedaż informa- tutoriale, artykuły techniczne i fora dyskusyjne.

ne w oryginalnej skali lokalnej. W Geoportalu możliwe NAUKA jest przeglądanie zasobów wielkoskalowych dla całego kraju (o ile są one już przygotowane i udostępnione – niektóre zasoby, jak np. Baza Danych Topograficznych, są wciąż w opracowaniu).

Zasoby danych przestrzennych w krajowym geoportalu SZKOŁA

Zasoby danych przestrzennych, które każ- dy użytkownik może wyszukiwać i przeglądać, są wyszczególnione w panelu legendy, znajdującym się po lewej stronie obszaru mapy (ryc. 1). W ramach geoportalu zostały udostępnione zaimplementowane na- stępujące bazy danych przestrzennych, tworzące Kra-

jowy System Informacji Geograficznej (KSIG): Baza KRÓTKO Danych Ogólnogeograficznych (BDO), Baza Danych Topograficznych (TBD), wojskowa mapa topograficzna VMapL2, Ewidencja Gruntów i Budynków (EGiB), Pań- stwowy Rejestr Granic (PRG), Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych (PRNG), Mapa Sozologiczna Polski (SOZO), Mapa Hydrograficzna Polski (HYDRO). Po- przez przeglądarkę map Geoportalu dostępne są także Ryc. 1. Okno mapy w Geoportalu (wejście ze strony powitanej poprzez ikonę „Mapy”) ortofotomapy satelitarna i lotnicza (formalnie ortofoto-

ków geodezyjnych oraz Agencji Restrukturyzacji i Mo- oraz zdjęcia satelitarne. przeglądowych. Z kolei zasób BDO nie będzie dostępny NAUKA dernizacji Rolnictwa (ARiMR). VMapL2 (Vector Smart Map, Level 2) została opra- w skali 1:10.000, ponieważ jest on zbyt zgeneralizowa- Topograficzna Baza Danych (TBD) jest systemem cowana przez Służbę Topograficzną Wojska Polskiego ny, by celowe było jego przeglądanie w tak szczegółowej gromadzenia i zarządzania danymi topograficznymi poprzez wektoryzację diapozytywów wojskowych map skali. o treści i dokładności odpowiadającej w przybliżeniu topograficznych w skali 1:50.000. Dane są zapisane Przeglądanie zasobów mają ułatwić cztery tryby – poziomowi informacyjnemu cywilnych map topogra- w formacie wektorowym VPF. W zasobach KIIP mapa KATASTER, ORTO, RASTER i TOPO (ryc. 1), każdy ficznych w skali 1:10.000. TBD składa się z zasobów jest podzielona na dziewięć części (tzw. bibliotek), w ra- z nich ma ustaloną kolejność pojawiania się wybranych podstawowego i kartograficznego. Na zasób podstawo- mach których funkcjonuje dziesięć warstw tematycz- zbiorów w miarę zwiększania skali przeglądanych za- wy składają się trzy komponenty: wektorowa baza danych (Gotlib i wsp., 2006). sobów. SZKOŁA nych obiektów topograficznych tworzona na podstawie Ortofotomapy na obszarze Polski mają rozdziel- W trybie KATASTER w zakresie skal od 1:5.000.000 technologii GIS (TOPO), numerycznego modelu rzeź- czość 0,25 m i 0,5 m w zależności od standardu dokład- do 1:10.000 są wyświetlane zasoby z Bazy Danych Ogól- by terenu (NMT) oraz bazy ortofotomap cyfrowych nościowego. Na obszarach przygranicznych wykorzy- nogeograficznych, w zakresie od 1:100.000 do 1:1000 (ORTOFOTO) (Gotlib i in., 2006). Zasób kartograficz- stano wysokorozdzielcze zdjęcia satelitarne z satelity jest wyświetlana ortofotomapa lotnicza wraz z informa- ny jest przeznaczony do prezentacji danych. W skład IKONOS (Bielecka, 2005). Daty udostępnionych w Geo- cjami z Państwowego Rejestru Nazw Geograficznych. zasobu TBD wchodzą następujące działy: punkty osno- portalu zdjęć można sprawdzić w skorowidzu dostęp- Na ortofotomapę w zakresie skal od 1:10.000 do 1:1000

wy geodezyjnej fotogrametrycznej, budowle i urządze- nym na powitalnej stronie Geoportalu. są nakładane dane katastralne, a w zakresie skal do KRÓTKO nia, drogi i koleje, granice (jednostki podziału tery- Udostępniane zasoby pochodzą z różnych źródeł. 1:15.000 do 1:1.000 – dane ewidencyjne. torialnego), hydrografia, kompleksy pokrycia terenu, Ortofotoobrazy mogą być albo w barwach natural- Tryb ORTO pozwala wyświetlić dwa zasoby: ortofo- kompleksy użytkowania terenu, tereny chronione, nych, albo panchromatycznych. Zapisane są w forma- tomapę satelitarną (skala od 1:10.000.000 do 1:100.000) uzbrojenie terenu. cie GeoTIFF. W Geoportalu możliwe jest przeglądanie oraz ortofotomapę lotniczą (skala większa od 1:100.000); Baza Danych Ogólnogeograficznych (BDO) odpo- ortofotoobrazów w pełnej rozdzielczości. Dostępność na obydwa zasoby są nakładane nazwy obiektów fizjo- wiada szczegółowością skali 1:250.000. Zasoby zgroma- ortofotomapy pozwala na jej wykorzystanie w tworze- graficznych oraz miejscowości z PRNG. dzone w ramach BDO mają odgrywać rolę danych refe- niu i aktualizacji map pokrycia i użytkowania terenu, W trybie RASTER użytkownik może przeglądać rencyjnych na poziomie regionalnym i ogólnopolskim, w pracach projektowych związanych z zagospodarowa- zeskanowane arkusze map ogólnogeograficznych i map

EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA | ebis.ibe.edu.pl | [email protected] | © for the article by the Authors 2013 © for the edition by Instytut Badań Edukacyjnych 2013 Geoportal krajowy | Paulina Pokojska, Wojciech Pokojski | EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA 1/2013 47 topograficznych w skalach: 1:1.000.000, 1:500.000, warka metadanych (zakładka „Szukaj obiektów geogra- 1:100.000, 1:50.000, 1:25.000, 1:10.000. ficznych” w panelu legendy – ryc. 1). Wyszukiwarka ko- Tryb TOPO jest przeznaczony do przeglądania rzysta z Państwowego Rejestru Nazw Geograficznych, treści baz danych referencyjnych. W zakresie skal prowadzonego od 1994 r. przez Głównego Geodetę Kra- 1:10.000.000 do 1:50.000 są wyświetlane dane z zasobu ju. Rejestr ma charakter referencyjny; w 2007 r. zawierał obiektów ogólnogeograficznych (BDO), w zakresie od on ponad 165 tys. nazw, w tym 103 tys. nazw miejscowo- 1:50.000 do 1:10.000 są wyświetlane zasoby mapy woj- ści oraz 62 tys. obiektów fizjograficznych (Gotlib i wsp., skowej VMap L2 (mapa wojskowa), a w zakresie skal od 2007). Rejestr jest aktualizowany i zgodnie z komuni- 1:10.000 do 1:1.000 są wyświetlane dane z zasobu BDOT katem administratora Geoportalu z 28 sierpnia 2012 r., (Baza danych obiektów topograficznych). zawierał on 199.632 obiekty. Każda nazwa ma oznaczo- W żadnym z trybów nie jest ujęty numeryczny ną lokalizację geograficzną. Możliwe jest zawężenie wy- model terenu, należy zatem samodzielnie wskazać tę szukiwania poprzez wskazanie (oprócz nazwy) katego- Ryc. 2. Lista rozwijalna dołączona do każdego zasobu warstwę w panelu legendy, aby móc ją przeglądać. Cy- w panelu legendy rii obiektu spośród kilkudziesięciu kategorii obiektów frowy model terenu powstał na bazie modeli DTED1 fizjograficznych i kilkunastu kategorii miejscowości. NAUKA i DTED2 i można go przeglądać w skalach mniejszych Wyszukiwarka umożliwia także odnalezienie dział- niż 1:10.000. funkcjonalnością jest możliwość wprowadzenia różne- ki o wskazanym numerze z zasobu ewidencji gruntów Nazwy zasobów, które są dostępne w aktualnie go stopnia przeźroczystości warstw, co pozwala jedno- i budynków. ustalonej skali, są zapisane w panelu legendy kolorem cześnie odczytywać treści z więcej niż jednej warstwy. czarnym (przy czym zasoby automatycznie wyświetla- Funkcja ta znajduje się na rozwijalnej liście, ukrytej pod Usługi WMS ne z racji przyjętego trybu są oznaczone „ptaszkiem”), małą strzałką, która pojawia przy podświetleniu nazwy nazwy zasobów niedostępnych w danej skali są zaś za- zasobu w panelu legendy po lewej stronie (ryc. 2). Geoportal, oprócz stałego dostępu do zasobów uję- pisane kolorem jasno szarym. Użytkownik może oczy- Na rozwijalnej liście przy niektórych zasobach może tych w panelu legendy, oferuje także dostęp do innych SZKOŁA wiście nie korzystać z dostępnych trybów i przeglądać występować pozycja „Lokalizowalność”, co oznacza, że zasobów, głównie poprzez usługę sieciową WMS (Web zasoby w dowolny sposób, wybierając je ręcznie w pa- do warstwy są dołączone informacje opisowe. Informa- Map Service). Poprzez Geoportal możliwe jest prze- nelu legendy, spośród zasobów dostępnych w przyjętej cje te możemy odczytać korzystając z narzędzia „Właś- glądanie zasobów gromadzonych na serwerach insty- przez niego skali. ciwości obiektu” (należy wybrać to narzędzie na pasku, tucji branżowych, odpowiedzialnych za gromadzenie Mapy są zapisane w układzie współrzędnych 1992, a następnie kliknąć na wybranym obiekcie na warstwie, i przetwarzanie tematycznych danych o środowisku. a współrzędne siatki kilometrowej tego układu wraz dla której jest dostępna lokalizowalność). Na rozwijal- WMS jest usługą pozwalającą na kreowanie zapytań

ze współrzędnymi geograficznymi dla każdego punk- nej liście, ukazującej się przy wyborze nazwy zasobu, i przeglądanie zasobów w postaci plików rastrowych, KRÓTKO tu na mapie są podawane w lewym dolnym rogu mapy można także znaleźć infor- generowanych z danych zgromadzonych na serwerach. (ryc. 1). W prawym dolnym rogu dostępna jest po- macje o przeglądanym za- W Geoportalu użytkownik może skorzystać ze zbiorów działka (ryc. 1). sobie i jego dostawcy (ryc. 2). zgromadzonych na serwerach KIIP, w tym miejskich W górnym pasku narzędziowym obok narzędzi na- i powiatowych systemów informacji przestrzennej, oraz Narzędzia i funkcjonalności wigacji udostępniono narzędzia pozwalające na wyko- do takich instytucji jak GDOŚ, KZGW, GUS, PIG czy nanie pomiarów długości i powierzchni na mapach: UAM. Możliwe jest także przeglądanie zbioru danych Kolejność warstw można dowolnie przesuwać w pa- W serwisie funkcjonuje także wyszukiwarka nazw z innego serwera, nie uwzględnionego w spisie nelu legendy poprzez przeciągnięcie myszką. Przydatną miejscowości i obiektów fizjograficznych oraz wyszuki- adresów przygotowanym w ramach Geoportalu;

adresów, niektóre regularnie uaktualniane, są zamiesz- NAUKA czane w portalach informacyjnych (np. gisplay, geofo- rum, gis-net) na blogach i witrynach internetowych, prowadzonych przez osoby pasjonujące się geoinfor- Ryc. 3. Zasoby z serwera GDOŚ na tle Bazy Danych Ogólnogeograficznych macją (np. blog Terra Observer: http://terraobserver. blogspot.com/2009/02/polskie-serwery-wms.html). Instytucją udostępniającą bogate zasoby poprzez m.in. mapę obszarów zagrożonych podtopieniami, źródła danych”; można jednak z powodzeniem wpro- usługę WMS jest Generalna Dyrekcja Ochrony Środo- opracowaną w skali 1:50.000 w latach 2003–2006. wadzać tu adresy innych, nieuwzględnionych serwerów. wiska. Pod adresem http://wms.gdos.gov.pl/geoserver/ Ciekawe zasoby poprzez serwery WMS udostępniają Narzędziami ułatwiającymi pracę użytkownikom SZKOŁA wms użytkownik znajdzie zasięgi obszarów chronio- Regionalne Dyrekcje Lasów Państwowych. Regionalne Geoportalu jest zapamiętywanie okna roboczego mapy nych (parków narodowych, krajobrazowych, rezerwa- Dyrekcje w Zielonej Górze2 i Krakowie3 udostępniają („Mapa użytkownika”) oraz tworzenie linku do mapy, tów, zespołów przyrodniczo-krajobrazowych, obsza- wiele warstw w ramach Regionalnego Systemu Udo- który można przesłać pocztą elektroniczną. rów chronionego krajobrazu i obszarów Natura 2000). stępniania Informacji o Lasach oraz Stanie ich Ochrony Korzystającym z Geoportalu zostały także zapew- Zasięgi te można nałożyć na dowolny zasób, np. na dla RDLP, wśród których są m.in. mapa drzewostanów, nione narzędzia mające na celu umożliwienie ortofotomapę czy Bazę Danych Ogólnogeograficznych mapa dróg przeciwpożarowych, mapa lasów o szczegól- wyszukiwania metadanych. W zakładce „Szukaj

(ryc. 3). nych walorach przyrodniczych (HCVF – High Conser- danych (metadane)”, znajdującej się w panelu le- KRÓTKO Poprzez nałożenie różnych warstw informacyjnych vation Value Forests), przebieg szlaków turystycznych, gendy, można sprawdzić zasięgi całych serii map dostępnych w Geoportalu możemy ocenić zasięgi ob- zasięgi obszarów chronionych, zasięgi nadleśnictw, leś- w Polsce lub na wybranym obszarze (karta „Serie”) szarów chronionych na tle ortofotomapy, map topogra- nictw, oddziałów i obrębów leśnych. Adresy wspomnia- lub też wyszukać pojedyncze arkusze (karta „Zbiory”). ficznych w różnej skali i o różnej szczegółowości, granic nych dwóch serwisów nie występują na liście serwisów W karcie „Usługi” można sprawdzić zasięg danych administracyjnych, działek ewidencyjnych itp. WMS zamieszczonej w oknie dialogowym „Zdefiniuj udostępnianych poprzez usługę WMS z wojewódzkiego Państwowy Instytut Geologiczny pod adresem i powiatowego szczebla KIIP (można tu także wyświet- http://sdi.geoportal.gov.pl/csw202/csw.aspx udostępnia 2 URL: http://rdlpzg.gis-net.pl/wms? [11.02.2013]. lić dane przestrzenne zgromadzone na tych serwerach). 3 URL: http://rdlpkrakow.gis-net.pl:80/geosever-kr3/wms?SERVICE =WMS& [11.02.2013].

Zasoby udostępniane poprzez Geoportal można Geoportalu wpisuje się w realizację tak sformułowanych i korzystania z różnych źródeł wiedzy do wyjaśnienia także przeszukać poprzez kartę „Metadane”, umiesz- celów. zjawisk i procesów biologicznych”, wpisaną do progra- czoną obok karty „Mapa”. Narzędzie wyszukiwania po- Korzystanie z Geoportalu pozwala także zrealizo- mu nauczania. zwala wyszukać zbiory, z zastosowaniem takich kluczy wać kolejny przykładowy cel wymieniony w podstawie Zasoby zgromadzone w Geoportalu pozwolą uroz- wyszukiwania jak nazwy, słowa kluczowe, parametry, programowej II etapu edukacyjnego nauczania przyro- maicić wiele lekcji poświęconych środowisku geogra- skale, nazwy i kody EPSG układów współrzędnych. dy (klasy IV–VI) (Podstawa programowa...), jakim jest ficznemu; powyżej przedstawiono jedynie przykładowe Korzystanie z zasobów Geoportalu jest także moż- „wykonywanie obserwacji, pomiarów i doświadczeń”. obszary zastosowań Geoportalu. liwe poprzez aplikacje klienckie takie jak np. Quantum Jak zapisano w treściach nauczania dotyczących Umiejętności korzystania z Geoportalu są potrzebne GIS. Aplikacje te umożliwiają łączenie się z serwerami środowiska lokalnego, sformułowanych w programie na wszystkich poziomach nauczania, w tym szczegól- WMS, WFS i WCS na całym świecie. W ramach pro- nauczania przyrody (klasy IV–VI), uczeń „identyfiku- nie w edukacji wyższej. Z zasobów Geoportalu w dużej jektu Geoportal.gov.pl, oprócz korzystania z serwerów je na planie i mapie topograficznej miejsce obserwacji mierze korzystają studenci kierunków geodezyjnych, WMS (czy to poprzez serwis Geoportal.gov.pl, czy to po- i obiekty w najbliższym otoczeniu, określa wzajemne geograficznych, gospodarki przestrzennej, ochrony przez aplikację kliencką) możliwe jest także pobieranie położenie obiektów na planie, mapie topograficznej środowiska i architektury krajobrazu. Treści udostęp-

niektórych danych poprzez usługi WFS (Web Feature i w terenie” oraz „posługuje się podziałką liniową do niane poprzez Geoportal powinny także zainteresować NAUKA Service) oraz WCS (Web Coverage Service). Przykłado- określania odległości, porównuje odległość”. W treś- studentów kierunków administracji oraz uczestników wo pod adresem http://sdi.geoportal.gov.pl/wfs_prg/ ciach nauczania dotyczących krajobrazów Polski i Euro- szkoleń przeznaczonych dla administracji rządowej wfservice.aspx są udostępnione w zapisie wektorowym py zadaniem ucznia jest rozpoznawanie na mapie form i samorządowej. granice administracyjne gmin, powiatów i województw hipsometrycznych i charakteryzowanie wybranych dla Polski. W Quantum GIS skorzystanie z usługi WFS form krajobrazowych Polski. Do realizacji wszystkich Zakończenie jest możliwe poprzez wtyczkę WFS. tych treści i zadań z powodzeniem można wykorzystać zasoby danych przestrzennych dostępne w Geoportalu. Geoportal.gov.pl jest projektem, który cały czas jest Zastosowanie w dydaktyce Geoportal wpisuje się także w realizację programu rozwijany. Obecnie trwają prace nad kontynuacją pro- SZKOŁA nauczania biologii dla szkół ponadgimnazjalnych w za- jektu w ramach projektu Geoportal2. Testowa wersja Treści dostępne za pośrednictwem Geoportalu mogą kresie rozszerzonym (Grabowska, Grabowski, bdw)4, Geoportalu2 jest dostępna na powitalnej stronie Geo- być wykorzystane przez nauczycieli geografii, przyrody w którym podkreślono rolę komputera stanowiącego portalu. Prace nad jego przygotowaniem mają zostać i biologii w realizacji nowego podejścia dydaktycznego wyposażenie pracowni biologicznej w efektywnym zakończone pod koniec 2013 r. określanego jako twórcze nauczanie, które „polega na przebiegu procesu dydaktycznego. Jednym z wymie- Szerokie udostępnienie zasobów Krajowej Infra- rozwijaniu i modyfikowaniu materiałów oraz sposobów nionych szczegółowych celów kształcenia biologii struktury Informacji Przestrzennej otwiera przed oby-

nauczania, które rozbudzają zainteresowania uczniów” w szkole ponadgimnazjalnej jest „poznanie przyczyn watelami społeczeństwa informacyjnego wiele nowych KRÓTKO (Szmidt, 2007). aktualnego stanu środowiska w skali lokalnej, krajo- możliwości, zarówno poznawczych, jak i edukacyjnych W celach kształcenia sformułowanych w programach wej, światowej oraz sposobów przeciwdziałania jego czy biznesowych. Nauczyciele przedmiotów przyrodni- nauczania przyrody i biologii na wszystkich szczeblach niekorzystnym zmianom” – Mapa Sozologiczna Polski, czych z pewnością zaliczą krajowy geoportal do narzę- nauczania podkreślana jest potrzeba rozwinięcia wśród dostępna poprzez Geoportal pozwoli wzbogacić lekcje dzi poszerzających zasób wiedzy zarówno własnej, jak uczniów umiejętności korzystania z różnych źródeł poświęcone tym zagadnieniom. Korzystanie z Geopor- i swoich uczniów. Znajomość geoportalu będzie stano- informacji, także za pomocą technologii informacyjno- talu pozwoli uczniom rozwinąć umiejętność „wyboru wić mocne podwaliny do poszukiwania i poznawania komunikacyjnych. Umiejętność korzystania z zasobów kolejnych źródeł informacji przestrzennej. 4 URL: http://www.operon.pl/content/download/14290/267565/ version/1/file/NLO_Biologia_ZR_program_nauczania.docx.

Literatura National geoportal as an important source of spatial Bielecka E (2005). Systemy Informacji Geograficznej. Teoria i zastoso- information about geographic environment in education wania. Wydawnictwo PJWSTK. Dygaszewicz J (2006). Projekt geoportal.gov.pl i jego znaczenie dla Paulina Pokojska, Wojciech Pokojski udostępniania danych państwowego zasobu geodezyjnego i kartograficznego. Roczniki Geomatyki. 4.1. Possibilities of applications of national geoportal Geopor- Dyrektywa 2007/2/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 14 marca tal.gov.pl in education are presented in the paper. Euro- 2007 r. ustanawiająca infrastrukturę informacji przestrzennej we pean Union directive INSPIRE (Infrastructure for Spatial Wspólnocie Europejskiej (INSPIRE) (Dz. Urz. UE L 108 z 2007 r., s. 1). Information in Europe) is discussed as an important law Gaździcki J (2009). INSPIRE – od idei do realizacji. URL: http://po- frame of national reference data infrastructure in Poland. klinspire.gugik.gov.pl. Dostęp: 4.11.2012. Resources of spatial data and functionalities of national Gotlib D, Iwaniak A, Olszewski R (2006). Budowa krajowej infra- geoportal are described. struktury danych przestrzennych w Polsce – harmonizacja danych Key words: referencyjnych. Wrocław: AR. national geoportal, geographic environment, teach- Gotlib D, Iwaniak A, Olszewski R (2007). GIS. Obszary zastosowań, ing science, directive INSPIRE, national data infrastructure

Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. in Poland NAUKA Grabowska M, Grabowski S, Biologia. Program nauczania dla szkół ponadgimnazjalnych. Warszawa: Operon. Dostępny na: http:// www.operon.pl/content/download/14290/267565/version/1/ file/NLO_Biologia_ZR_program_nauczania.docx. Dostęp: 11.02.2013. INSPIRE. Infrastruktura Informacji Przestrzennej w Europie. Raport Państwa Członkowskiego: Polska. Dostępny na: http://www.gugik.gov.pl. Dostęp: 30.10.2012. Kaznowski D (2007). Fazy rozwoju Internetu. Dostępny na: http:// kaznowski.blox.pl/2007/10/Fazy-rozwoju-internetu.html, Do- SZKOŁA stęp: 4.11.2012. Opis projektu geoportal.gov.pl. Dostępny na: http://www.geoportal. gov.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=1&Ite mid=1, Dostęp: 30.10.2012. Podstawa programowa z komentarzami. T. 5. Edukacja przyrodnicza w szkole podstawowej, gimnazjum i liceum. Przyroda, geografia, biologii, fizyka, chemia. Dostępny na: http://podn.wodzislaw.pl/ pliki/biologia/nowa_podstawa_programowa_biologia.pdf. Preuss R, Dygaszewicz J, Ortofotomapa w sieci – projekt geoportal. Archiwum Fotogrametrii, Kartografii i Teledetekcji. 16. Dostęp: KRÓTKO 3.11.2012. Rzeszewski M, Jasiewicz J (2009). WebGIS – od map w Internecie do geoprzetwarzania. W: Zwoliński Z, Bogucki Z, ed. GIS-platforma integracyjna geografii, Poznań: Wydawnictwo Naukowe. Szmidt KJ (2007). Pedagogika twórczości. Gdańsk: GWP. Ustawa z 4 marca 2010 r. o infrastrukturze informacji przestrzennej w Polsce (Dz. U. Nr 76, poz. 489 ze zm.). Dostępna na: http:// isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20100760489. Dostęp: 30.10.2012.

nie Ogólne Narodów Zjednoczonych na lata 2004– Charakterystyka skutecznej EZR w szkole 2005. Dekada jest koordynowana przez agendę ONZ ds. Wychowania, Nauki i Kultury (United w świetle dokumentów ONZ i badań przeprowadzonych w Polsce i w Wielkiej Brytanii Nations Educational, Scientific and Cultural Or- ganization – UNESCO). Anna Batorczak • Strategia Edukacji dla Zrównoważonego Rozwoju przyjęta w 2005 r. przez ministrów ds. środowiska i edukacji państw regionu Europejskiej Komisji Publikacja powstała w ramach realizacji projektu dofinansowanego 2 Streszczenie: ze środków Narodowego Centrum Nauki – grant 3301 Gospodarczej ONZ . Zobowiązania międzynarodowe na poziomie wy- Od samego początku powstania koncepcji zrównowa- konawczym znajdują odzwierciedlenie w polityce i do- żonego rozwoju edukacja jest postrzegana jako konieczny warunek do jej osiągnięcia. Przyjęte na najwyższym, kumentach strategicznych poszczególnych państw. międzynarodowym szczeblu zobowiązania do reali- Podkreśla się w nich rolę edukacji dla skutecznego

zacji edukacji dla zrównoważonego rozwoju (EZR) za- Wprowadzenie wprowadzania zasad zrównoważonego rozwoju. Zrów- NAUKA wierają konkretne zalecenia co do celów, zadań, metod noważony rozwój jest procesem społecznej przemiany, oraz grup i obszarów oddziaływania. Obecnie realizacja Edukacja jest postrzegana jako warunek koniecz- który dotyczy wszystkich ludzi na świecie, tym samym EZR powinna opierać się na wytycznych określonych ny urzeczywistnienia zrównoważonego rozwoju1. Tak edukacja musi być skierowana do każdego. Eduka- dla wdrażania, przyjętej przez ONZ, a koordynowanej jak przezwyciężenie problemów współczesnego świata cja dla zrównoważonego rozwoju (EZR) ma charakter przez UNESCO, Dekady EZR (2005–2014) oraz zawar- i wejście na drogę zrównoważonego rozwoju może od- edukacji przez całe życie i dotyczy wszystkich placówek tych w Strategii Edukacji dla Zrównoważonego Rozwoju być się jedynie dzięki podjęciu wspólnych działań przez oświatowych, odbywa się również poza placówkami Europejskiej Komisji Gospodarczej ONZ. Szczególnie wszystkie kraje, tak i edukacja służąca tej sprawie musi oświatowymi. Edukacja szkolna jest szczególnie waż-

ważnym miejscem wdrażania edukacji jest szkoła. W ni- SZKOŁA być wspólnym, międzynarodowym celem. Zalecenia nym miejscem realizacji EZR ponieważ w ten sposób niejszym artykule została podjęta próba określenia, na do wdrażania edukacji dla zrównoważonego rozwoju dociera do największej liczby osób w ukierunkowanym podstawie wytycznych zawartych w najnowszych dokumentach obligujących do wdrażania EZR oraz wyników (EZR) zostały przyjęte w wielu dokumentach i deklara- procesie nauczania/uczenia się. badań prowadzonych w Polsce i w Wielkiej Brytanii, cha- cjach podejmowanych na najwyższych szczeblach (Le- Osiągnięcie zrównoważonego rozwoju zależy od rakterystyki skutecznej edukacji dla zrównoważonego nart, 2005). Do najważniejszych międzynarodowych skutecznego prowadzenia EZR. W niniejszym artykule rozwoju w edukacji szkolnej. inicjatyw obligujących kraje świata do szerokiego wpro- została omówiona charakterystyka skutecznej edukacji Słowa kluczowe: edukacja dla zrównoważonego rozwoju, An- wadzania edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju na rzecz zrównoważonego rozwoju w świetle założeń

glia, Wielka Brytania, Strategia EZR, UNESCO należą: zawartych w najnowszych dokumentach obligujących KRÓTKO • Agenda 21 – dokument przyjęty w na Konferencji do wdrażania EZR oraz wynikająca z badań i ewaluacji otrzymano: 5.11.2012; przyjęto: 4.02.2013; opublikowano: 4.03.2013 Narodów Zjednoczonych „Środowisko i Rozwój” skuteczności wdrażanych w praktyce procesów eduka- w Rio de Janeiro w 1992 r. cyjnych.

mgr Anna Batorczak: koordynator krajowych i międzyn. • Dekada Edukacji na Rzecz Zrównoważonego Roz- projektów dot. zrównoważonemu rozwojowi w Uniwersy- woju proklamowana w 2002 r. przez Zgromadze- teckim Centrum Badań nad Środowiskiem Przyrodniczym UW w Warszawie. Autorka opracowań i scenariuszy zajęć. Obecnie prowadzi badania do pracy doktorskiej porównu- 1 Europejska Komisja Gospodarcza ONZ, Strategia Edukacji dla 2 Europejska Komisja Gospodarcza ONZ (EKG ONZ) liczy 56 jącej stan EZR w Polsce i Wielkiej Brytanii w ramach projek- Zrównoważonego Rozwoju, Ministerstwo Środowiska, Warszawa członków (państwa europejskie, państwa byłego ZSRR, Izrael, tu dofinansowanego przez NCN. 2008 (dalej jako strategia EZR), s. 3. Kanada i USA).

Założenia zawarte w najnowszych dokumentach dowej poszczególnych krajów. Szczegółowe zalecenia leń, a także służyłyby opracowaniu systemów ewa- obligujących do wdrażania EZR w tym obszarze dotyczyły5: luacji i wskaźników oceny; • promowania udziału EZR w programach eduka- • wykorzystywać tradycyjną wiedzę i lokalną kultu- Do najważniejszych, aktualnych międzynarodo- cyjnych i wzmacniania jej roli w podnoszeniu ja- rę do wzbogacania EZR. wych zobowiązań należą: kości edukacji, Początek Dekady EZR oraz ogłoszenie strategii EZR • wskazania do realizacji na lata 2005–2014 ogło- • podnoszenia świadomości społecznej na temat nastąpiły w 2005 r. Działania te podjęła Organizacja szonej przez ONZ, zaś koordynowanej przez zrównoważonego rozwoju i EZR, Narodów Zjednoczonych, będąca przedstawicielstwem UNESCO Dekady Edukacji dla Zrównoważonego • zapewnienia odpowiednich środków oraz finanso- wszystkich narodów świata i mająca za cel zapewnienie rozwoju, wania EZR, pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego, rozwój • wytyczne zawarte w strategii EZR. • obecności zagadnień ZR w politykach narodo- współpracy między narodami oraz popieranie prze- Aktualna lista zaleceń do skutecznego wdraża- wych, strzegania praw człowieka. Tym samym podkreśliła ona nia EZR w ramach Dekady EZR została zamieszczona • utworzenia mechanizmów współpracy i wymiany znaczenie edukacji jako kluczowego warunku dla efek- w Deklaracji z Bonn – dokumencie będącym zwieńcze- doświadczeń, które uwzględniałyby różnorodność tywnego wdrażania zasad zrównoważonego rozwoju.

niem Światowej Konferencji UNESCO zorganizowanej kulturową różnych krajów. W strategii EZR zawarto szczegółowe cele, wyznaczono NAUKA z okazji półmetka Dekady w 2009 r.3 Organizatorem W odniesieniu do praktycznego wdrażania EZR zadania oraz podano wskazówki jak powinna przebie- konferencji poświęconej Edukacji dla Zrównoważone- w edukacji formalnej zalecono, aby: gać realizacja zadań tak, aby EZR mogła być skuteczna go Rozwoju było UNESCO jako instytucja koordynu- • zagadnienia zrównoważonego rozwoju były wpro- we wszystkich wskazanych obszarach oddziaływania. jąca przebieg Dekady EZR oraz Niemieckie Minister- wadzane do programów edukacyjnych w zintegro- Najważniejszym zaleceniem strategii EZR jest włącza- stwo Edukacji i Badań i Niemiecka Komisja UNESCO. wany i systematyczny sposób poprzez rozwinięcie nie tematyki zrównoważonego rozwoju do programów Podczas konferencji, uczestnicy (reprezentanci kra- efektywnego pedagogicznego podejścia, edukację nauczania na wszystkich poziomach kształcenia. To za- jów z całego świata) wymieniali się doświadczeniami nauczycieli, dobre praktyki nauczania, podstawę lecenie według dokumentu strategii powinno być wdra- z przebiegu pierwszych pięciu lat Dekady oraz zasta- programową i materiały edukacyjne. Podkreślono żane zgodnie z następującymi zasadami6: SZKOŁA nawiali się nad dalszymi działaniami i wzmocnieniem przekrojowy charakter tematyki ZR, odnoszący się • EZR wymaga zmian w strukturze programów skuteczności planowanych działań. Konferencja sku- do wielu dziedzin i przedmiotów; i metod nauczania, tak aby nie był to wyłącznie pro- piała się wokół czterech głównych tematów: włącza- • instytucje kształcące nauczycieli i zajmujące się ich ces przekazywania wiedzy, ale aby było to wspólne nia EZR w systemy edukacji, wymiany doświadczeń, doskonaleniem zawodowym włączały tematykę badanie rzeczywistych sytuacji życiowych, podej- w szczególności pomiędzy krajami Północy i Południa, EZR do szkoleń. Zwrócono uwagę na przygoto- mowane razem przez uczniów i nauczyciela. Ce- kontynuacji dotychczasowych działań i planowania wanie nauczycieli do tego, by potrafili realizować lem takich wspólnych badań jest identyfikowanie 4 dalszych strategii działań . Zwieńczeniem konferen- EZR w klasach liczących wielu uczniów oraz pro- i analiza aktualnych problemów i poszukiwanie KRÓTKO cji było opracowanie dokumentu Deklaracji z Bonn, wadzili ewaluację podejmowanych procesów EZR; dla nich możliwych rozwiązań; w której zebrano wskazania do wdrażania EZR w dru- • młodzież była włączana w planowanie i wdrażanie • instytucje edukacji formalnej dostarczając wiedzę giej połowie Dekady. EZR; oraz kształtując świadomość i wpływając na odpo- W Deklaracji z Bonn podkreślono wagę działań • prowadzić badania, których rezultaty oraz przy- wiednie zachowania uczniów same powinny funk- i decyzji podejmowanych na poziomie polityki naro- kłady dobrych praktyk zostałyby wykorzystywane cjonować według zasad zrównoważonego rozwoju. w programach edukacyjnych, programach szko- W placówce oświatowej, w praktyczne działania 3 URL: http://www.esd-world-conference-2009.org. na rzecz ZR powinni być włączeni uczniowie, na- 4 URL: http://www.esd-world-conference-2009.org/en/documents. 5 URL: http://www.esd-world-conference-2009.org/fileadmin/ html. download/ESD2009_BonnDeclaration080409.pdf. 6 Strategia EZR, s. 8–11.

uczyciele, osoby zarządzające, pozostały personel, Poza wyżej omówionymi zasadami w strategii EZR Wyniki przeprowadzonych badań odnoszących się a także rodzice i inne osoby spoza szkoły; szczegółowo omówiono charakterystykę skutecznej do skuteczności wdrażanych w praktyce procesów • obok edukacji formalnej bardzo ważną rolę spełnia EZR. W odniesieniu do edukacji formalnej jest to edu- edukacyjnych w Polsce i w Wielkiej Brytanii edukacja nieformalna i pozaformalna. Mają one kacja, która7: istotny wkład w budowanie społeczeństwa obywa- • jest realizowana poprzez: a) włączanie tematów Polska telskiego, a także odgrywają dużą rolę w kształce- związanych z ZR do wszystkich odpowiednich Przyjęcie tych ważnych, zainicjowanych przez ONZ niu dorosłych; przedmiotów i szkoleń, b) specyficzne tematy zobowiązań, jakimi są Dekada EZR oraz strategia EZR • istotną rolę odgrywają szkolenia zawodowe i do- i programy, tworzone na jej potrzeby; w wielu krajach, również w Polsce, zaowocowało dys- kształcające. Powinny powstawać programy szko- • umożliwia zdobywanie w trakcie nauki odpo- kusją nad kształtem i zakresem edukacji dla zrównowa- leniowe adresowane do różnych grup zawodowych, wiednich doświadczeń wynikających z aktywnego żonego rozwoju. Takimi, zasługującymi na szczególną które podnosiłyby kwestie podstawowej odpowie- angażowania się i przestrzegania zasad ZR w pla- uwagę, ważnymi wydarzeniami służącymi tej dyskusji dzialności w danym zawodzie oraz jej skutkach cówkach oświatowych, a także miejscu pracy, ro- w ostatnim okresie były: gospodarczych, społecznych i środowiskowych; dzinach i społecznościach; • w 2009 r. konferencja „Na szlaku zrównoważone- • szczególnie ważne dla sukcesu EZR są szkole- • tworzy platformę współpracy i nawiązywania part- go rozwoju”, zorganizowana przez Departament NAUKA nia początkowe i dalsze kształcenie zawodowe nerstwa zarówno pomiędzy różnymi placówkami Edukacji Ekologicznej Ministerstwa Środowiska dla osób zajmujących się nauczaniem, ponieważ oświatowymi jak i innymi zainteresowanymi pod- w Warszawie; wraz z podnoszeniem świadomości oraz rozwija- miotami (np. z sektora prywatnego i przemysłu) • w 2009 r. – zainicjowana przez jeleniogórski Wy- niem wiedzy odnoszącej się do zrównoważonego • omawia zagadnienia globalne, regionalne, krajowe dział Uniwersytetu Ekonomicznego, siódma kon- rozwoju, nauczający mogą być bardziej skuteczni i lokalne w aspekcie cyklów życiowych. Uwzględ- ferencja poświęcona edukacji dla zrównoważone- i pracować korzystając z przykładów najlepszych nia nie tylko ich wpływ na środowisko, lecz także go rozwoju8; praktyk; następstwa gospodarcze i społeczne; • w 2010 r. konferencja z udziałem dydaktyków uni- SZKOŁA • EZR powinna być wspierana przez rządy, ponie- • wykorzystuje aktywne metody nauczania takie wersyteckich kształcących nauczycieli przedmio- waż poinformowani obywatele i świadomi konsu- jak: dyskusja, analiza filozoficzna, poszukiwanie tów przyrodniczych, która miała miejsce na Uni- menci są niezbędnym warunkiem praktycznego wartości, symulacje, metody scenariuszy zajęć, wersytecie Warszawskim9; wprowadzania zasad zrównoważonego rozwoju; przedstawianie na modelach, odgrywanie ról, gry, • w 2012 r. konferencja „Współczesne Wyzwania • ważnym wyzwaniem jest zmobilizowanie środków technologie informacji i komunikacji, badania, Edukacji Ekologicznej w Polsce”, zorganizowana masowego przekazu, w celu rozpowszechniania studia przypadku, wycieczki i zajęcia w terenie, 8 Konferencja: Edukacja dla Zrównoważonego Rozwoju zorganizo- wiarygodnych informacji i komunikatów dotyczą- projekty własne realizowane przez uczących się, wana przez jeleniogórski Wydział Uniwersytetu Ekonomicznego

cych kwestii związanych ze zrównoważonym roz- analizy praktyczne, doświadczenia z miejsca pracy we Wrocławiu we współpracy z Polsko-Niemiecką Siecią Na- KRÓTKO wojem; oraz rozwiązywanie problemów; ukowców na rzecz Zrównoważonego Rozwoju, Oddziałem Pol- skim Europejskiego Stowarzyszenia Ekonomistów Środowiska • aby EZR stała się częścią programu zmian w kie- • wspiera się na właściwych materiałach szkolenio- i Zasobów Naturalnych, Grupy roboczej Edukacja dla zrówno- runku bardziej zrównoważonego społeczeństwa, wych, takich jak publikacje metodyczne, pedago- ważonego rozwoju Państwowej Rady Ochrony Środowiska oraz należy zmienić sam system kształcenia. W tym celu giczne i dydaktyczne, podręczniki, pomoce wizual- Wyższą Szkołą Ekonomiczną w Białymstoku i pod patronatem konieczne są badania i szeroka współpraca w tym ne, broszury, studia przypadku i przykłady dobrych Ministra Środowiska, Polskiego Komitetu do spraw UNESCO i rektora Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu. Konferen- zakresie. Wyniki badań powinny być powszechnie praktyk, źródła elektroniczne, audio i video. cja odbyła się w październiku 2009 r. udostępniane i wcielane w różne elementy systemu 9 Konferencja: Edukacja środowiskowa w społeczeństwie wiedzy kształcenia i w praktykę. zorganizowana przez Uniwersytet Warszawski, Wydział Biologii, 7 Strategia EZR, s. 9–10. Pracownię Dydaktyki Biologii w Warszawie w 2010 r.

przez Ośrodek Działań Ekologicznych „Źródła” przedstawione w publikacji monograficznej opracowa- Kolejnym wyzwaniem dla prowadzenia skutecznej w Miedzeszynie. nej pod redakcją Tuszyńskiej (2010). edukacji ekologicznej i EZR, jakie pojawia się w publika- Te ważne wydarzenia zgromadziły przedstawicieli Na szczególną uwagę zasługuje szczegółowa analiza cjach podejmujących zagadnienie EZR w polskim syste- rządu, naukowców, dydaktyków, metodyków, liderów podstawy programowej przeprowadzona przez Gajuś- mie edukacji formalnej, jest przygotowanie nauczycieli organizacji pozarządowych, nauczycieli i innych spe- -Lankamer i Wójcik (2010). W swoich konkluzjach i edukatorów. Zdaniem Samonek-Miciuk (2010) dobrze cjalistów z dziedziny edukacji dla zrównoważonego podkreślają, że nowa Podstawa Programowa Kształ- przygotowany, kompetentny i refleksyjny nauczyciel rozwoju. Były okazją do wymiany doświadczeń i opi- cenia Ogólnego wdrażana w polskiej szkole od roku jest podstawowym warunkiem osiągnięcia celów EZR nii na temat najróżniejszych aspektów EZR. Dyskusje szkolnego 2009/2010 daje możliwość prowadzenia EZR w szkole. Jednak sprostanie wymaganiom prowadzenia w odniesieniu do edukacji formalnej często koncentro- na wszystkich etapach edukacyjnych zgodnie ze strate- EZR w szkole, czyli kształtowania świadomości ekolo- wały się wokół nowej Podstawy Programowej Kształ- gią EZR, lecz rzeczywiste efekty tej edukacji nie będą gicznej, postaw i umiejętności, które umożliwią ucz- cenia Ogólnego. Najnowsza podstawa programowa możliwe do osiągniecia, jeżeli w procesie kształcenia niom poznanie zintegrowanego, a zarazem złożonego została wprowadzona w roku szkolnym 2009/2010 na nauczyciele będą skupiali się wyłącznie na przekazywa- obrazu świata, a także przygotują do życia w lokalnej mocy rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej niu wiedzy. Skuteczność EZR może być osiągnięta po- wspólnocie – jest niełatwym zadaniem dla nauczyciela.

z 23.12.2008 r. Jej opracowanie było podyktowane ko- przez opracowanie programów nauczania i stosowaniu W związku z tym, proces kształcenia nauczycieli wy- NAUKA niecznością uwzględnienia wymogów Unii Europej- metod, dzięki którym będzie możliwe zajmowanie się maga, aby nauczyciele nie tylko pogłębiali swoją wie- skiej w polskim systemie kształcenia. konkretnymi problemami i poszukiwaniem ewentual- dzę dotyczącą środowiska w aspekcie przyrodniczym, Prowadzone w Polsce od 2010 r. badania, dotyczące nych rozwiązań. ekonomicznym, społecznym i kulturowym, ale potrafili EZR w edukacji formalnej, podejmują analizę konteks- Wielu badaczy i dydaktyków zwraca uwagę na duże także wykazywać się umiejętnością doboru celów i pro- tu dydaktycznego Podstawy Programowej Kształcenia możliwości podejmowania praktycznych działań służą- cedur ich osiągnięcia (Samonek-Miciuk, Pedryc-Wrona, Ogólnego pod kątem wskazania możliwości realiza- cych realizacji EZR w szkole dzięki stosowaniu metody 2010). Sylwetka edukatora zrównoważonego rozwoju cji tematyki zrównoważonego rozwoju na lekcjach projektu edukacyjnego. Z analizy założeń EZR i cha- została opracowana przez Gajuś-Lankamer i Wójcik poszczególnych przedmiotów. W trakcie konferencji rakterystyki projektów edukacyjnych przeprowadzo- (2010) na podstawie analizy dokumentów określających SZKOŁA „Edukacja środowiskowa w społeczeństwie wiedzy”10, nych przez Hłuszyk (2005) wynika, że cele realizowane zadania edukacji formalnej i nieformalnej w obszarze skierowanej do dydaktyków uniwersyteckich kształ- z zastosowaniem strategii projektu edukacyjnego i cele zrównoważonego rozwoju. W odniesieniu do prowa- cących nauczycieli przedmiotów przyrodniczych, zor- EZR pokrywają się. Strategia projektu edukacyjnego dzenia EZR w szkole, badaczki wymieniły następujące ganizowanej na Uniwersytecie Warszawskim, poświę- pozwala na międzyprzedmiotowe, całościowe i zinte- umiejętności takiego edukatora: cono temu zagadnieniu trzy prezentacje (K. Potyrała: growane ujmowanie zagadnień służących przekazy- • umiejętność opracowania autorskich programów Konteksty dydaktyczne podstawy programowej naucza- waniu wiedzy na temat ochrony środowiska i zrówno- EZR (od rozpoznania problemu, oraz określenia

nia biologii, M. Jagiełło: Komentarze do podstawy pro- ważonego rozwoju (Cichy 2006). Umożliwia również, i konstrukcję celów kształcenia poprzez dopaso- KRÓTKO gramowej z biologii, czyli dlaczego należało wprowadzić zalecane przez strategię EZR, nabywanie „doświad- wanie treści kształcenia i dobrania procedur osią- zmiany, A. Berlińska, A. Kozłowska-Rajewicz, M. Cza- czeń życiowych i zawodowych spoza budynku szkoły” gania celów po ewaluację procesu realizacji pro- pla: Zrównoważony rozwój – upowszechnianie zagad- poprzez podejmowanie inicjatyw lokalnych na rzecz gramu i jego efektów); nienia w podstawie programowej kształcenia ogólnego) zrównoważonego rozwoju. Metoda projektu daje ucz- • tworzenie warunków do realizacji programu na- niom szanse samodzielnego rozwiązywania problemów uczania, które uwzględniałyby zarówno kalendarz teoretycznych i praktycznych oraz osobistego podejmo- pracy szkoły, jak i ustalenie miejsca zajęć oraz od- 10 Konferencja: Edukacja środowiskowa w społeczeństwie wiedzy wania decyzji (Samonek-Miciuk 2010). powiednie pomoce dydaktyczne i wymagane zaso- zorganizowana przez Uniwersytet Warszawski, Wydział Biologii, by ludzkie; Pracownię Dydaktyki Biologii w Warszawie w 2010 r.

• pozyskiwanie środków finansowych na realizację • w jaki sposób można wspierać EZR podczas rea- Jackson (2007) w swoich badaniach wykazała, że programu. lizacji zajęć lekcyjnych oraz w funkcjonowaniu o ile większość szkół zgadza się, że wdrażanie zasad Pomimo zaawansowanego okresu wdrażania za- szkoły, zrównoważonego rozwoju do polityki i praktyki szkoły równo zaleceń Dekady, jak i strategii EZR, prowadzo- • jakie są bariery we wdrażaniu EZR, ma duże znaczenie, o tyle szkół, które faktycznie wdra- na w Polsce dyskusja nadal dotyczy przede wszystkim • jakie są potrzeby w zakresie szkoleń doskonalą- żają te koncepcje, jest stosunkowo niewiele. przeglądu tego, jakie w ogóle są podejmowane działania cych dla nauczycieli. 2. Angażowanie się w aktywności związane z „prawdziwym życiem”: w szeroko rozumianym znaczeniu edukacji dla zrówno- Na podstawie analizy raportów z przeprowadzo- współpraca ze społecznością lokalną a także działania wspierające ważonego rozwoju w Polsce. Brakuje podejścia strate- nych badań Symons (2008) zidentyfikował cztery głów- społeczności i inicjatywy globalne gicznego i skoordynowania działań edukacyjnych, tak ne charakterystyki szkół skutecznie realizujących edu- aby cele i zadania zawarte w strategii EZR i Dekada EZR kację dla zrównoważonego rozwoju. Przykłady praktyk szkolnych analizowanych przez zostały osiągnięte w praktyce. organizację ekologiczną WWF (World Wide Fund) po- 1. Całościowe podejście szkoły do wprowadzania zasad kazują, że współpraca z organizacjami i instytucjami Wielka Brytania zrównoważonego rozwoju zarówno w polityce szkoły, spoza szkoły wzbogaca realizację programów edukacyj- jak i w programach nauczania W Wielkiej Brytanii odzewem na ogłoszenie przez nych. NAUKA ONZ Dekady EZR było przyjęcie przez rząd Strategii W tym kontekście istotne są rezultaty badań prze- Z raportów OFSTED podsumowujących rezultaty Zrównoważonych Szkół (The Sustainable Schools Stra- prowadzonych przez ośrodek akademicki National oceny pracy szkoły w odniesieniu do prowadzenia EZR tegy), w myśl której wszystkie szkoły do 2020 r. mają College for School Leadership (NCSL), a także wnioski w szkołach wynika, że najbardziej skutecznymi w reali- realizować zasady zrównoważonego rozwoju. Mimo, raportów ewaluacyjnych napisanych przez inspektorów zacji EZR są szkoły, które współpracę z osobami i insty- że przyjęta strategia nie ma charakteru ustawowego z niezależnej instytucji sprawującej nadzór pedagogicz- tucjami spoza szkoły wykorzystują jako wzmocnienie i w związku z tym jej realizacja jest dobrowolna, zosta- ny nad szkołami w Anglii OFSTED (Office of Standar- prowadzonej edukacji. W szczególności wspólne dzia- ła ona podjęta w szerokim zakresie. Odpowiedzią na tę ds in Education) oraz konsultacje przeprowadzone na łania uczniów i rodziców na rzecz społeczności lokal- inicjatywę były również liczne badania dotyczące sta- poziomie rządowym przez Departament ds. Edukacji nych mają pozytywny wpływ na rozwijanie u uczniów SZKOŁA nu, zakresu i charakteru EZR. Podjęto próbę określenia i Umiejętności (Departament for Education and Skills). poczucia odpowiedzialności i zaangażowania. czynników warunkujących efektywność oraz określe- Wynika z nich, że szkoły najbardziej skuteczne w reali- Takie same konkluzje znalazły się we wnioskach nia barier w realizacji EZR. Wyniki najważniejszych zacji EZR to te, w których wprowadzanie zasad zrówno- z badań przeprowadzonych przez NCSL, gdzie stwier- opracowań zostały zebrane przez Symonsa (2008) w ra- ważonego rozwoju jest głównym punktem odniesienia dzono, że szkoły, które z sukcesem realizują EZR, an- porcie opracowanym na zlecenie SEEd (Sustainability dla ich polityki i funkcjonowania. Przekłada się to na gażują się w wiele programów, wykraczających poza and Environmental Education) – instytucji, której za- wyrażoną misję i etos szkoły, zarządzanie placówką, realizację minimum podstawy programowej. Osoby

daniem jest koordynowanie rządowej Strategii Zrówno- prowadzenie programów edukacyjnych, zaangażowa- prowadzące w tych szkołach EZR, widzą swoją rolę KRÓTKO ważonych Szkół. Raport zawiera rezultaty badań prze- nie uczniów, nauczycieli oraz całego personelu, a tak- w poszerzaniu działań edukacyjnych o doświadczenia prowadzonych w Wielkiej Brytanii w latach 2004–2008 że współpracę z osobami i instytucjami spoza szkoły. spoza murów szkolnych. Jacson (2007) zwróciła uwagę przez ośrodki akademickie, organizacje pozarządowe Zwrócono uwagę, że kiedy podejmowane są pojedyncze na pozytywną rolę współpracy ze społecznością lokalną oraz instytucje odpowiedzialne za sprawowanie nadzo- inicjatywy lub kiedy tematyka zrównoważonego roz- i biznesem. ru pedagogicznego. Badania dotyczyły określenia: woju jest jedynie tematem lekcji, a brakuje całościowego 3. Udział uczniów w podejmowaniu decyzji • jakie jest podejście do wdrażania EZR w szkole, podejścia, uczniowie nie mają okazji do wzmocnienia • charakterystyki dobrych praktyk w realizacji EZR, nabytej wiedzy i doświadczenia. W swoich dwóch raportach (2003 r. i 2008 r.) OF- STED podkreśliło znaczenie powierzania młodzieży

EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA | ebis.ibe.edu.pl | [email protected] | © for the article by the Authors 2013 © for the edition by Instytut Badań Edukacyjnych 2013 Charakterystyka skutecznej EZR w szkole | Anna Batorczak | EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA 1/2013 56 odpowiedzialności za podejmowane w szkole działa- łach realizuje się bardzo wiele inicjatyw wykraczających Nauczyciele wskazywali na to, że, wprawdzie oferta nia na rzecz zrównoważonego rozwoju, takie jak np.: poza minimum podstawy programowej i trudno jest projektów i programów edukacyjnych odnosząca się do oszczędzanie energii, segregacja odpadów, działania podejmować wszystkie te inicjatywy. Zaznaczanie op- tematyki ZR jest bardzo duża, ale nakładające się inicja- poprawiające funkcjonowanie szkoły i jej otoczenia. cji braku pieniędzy przeważnie nie było komentowane, tywy edukacyjne wychodzące od organizacji pozarzą- Takie same konkluzje wynikają z raportu WWF. Ucz- a sporadycznie pojawiały się wypowiedzi o braku pie- dowych powodują, że czasami trudno jest się rozeznać niowie chętniej i skuteczniej biorą udział w działaniach niędzy na inwestowanie w zagospodarowanie terenu w ofercie konkurujących ze sobą organizacji. na rzecz zrównoważonego rozwoju, jeśli sami o tym de- szkoły, np. na wykonanie oczka wodnego. Funkcjonowanie budynków i stan otoczenia szkoły cydują. Nauczyciele wskazują też na słaby priorytet EZR. nie stanowi przykładu praktycznego wdrażania zasad Jackson zauważyła, że udział uczniów w podejmo- Edukacja dla zrównoważonego rozwoju nie jest ZR. Nauczyciele podkreślali, że to istotnie osłabia otrzy- waniu decyzji kształtuje ich umiejętności współpracy obowiązkowa i mimo stosunkowo wielu zachęt do jej many przez uczniów na lekcjach przekaz odnośnie ZR. i tworzenia wspólnej wizji, a także wpływa na kształ- podejmowania ze strony rządu i instytucji oświatowych, towanie postaw obywatelskich i zmienia w pozytywny to brak obowiązku realizacji powoduje, że działania te Podsumowanie sposób nastawienie uczniów do samego procesu ucze- schodzą na drugi plan albo są całkowicie pomijane.

nia się. OFSTED przeprowadza kontrole dotyczące realizacji Z analizy aktualnych międzynarodowych doku- NAUKA EZR w szkołach okazyjnie, a nie jako element stałego mentów obligujących do realizacji EZR oraz na podsta- 4. Szerokie pojmowanie koncepcji zrównoważonego rozwoju nadzoru pedagogicznego. W raportach inspektorzy OF- wie rezultatów badań oceniających skuteczność, a także Z analizy badań nad skutecznością EZR przeprowa- STED zwrócili uwagę, ze wiele szkół było zdziwionych słabe strony prowadzonej w szkołach EZR, wyłania się dzonej przez Symonsa (2008) wynika, że w większości charakterem kontroli, ponieważ nie wiedzieli, że EZR następująca charakterystyka skutecznej edukacji dla szkół koncepcja zrównoważonego rozwoju jest może być oceniana w ramach nadzoru pedagogiczne- zrównoważonego rozwoju w odniesieniu do edukacji utożsamiana z tematyką środowiska przyrodniczego go. W niektórych szkołach takie kontrole były przyjęte szkolnej: i jego ochroną. Badania przeprowadzone przez NCSL z zadowoleniem, ponieważ – jak wypowiadali się dyrek- 1. Przestrzeganie zasad zrównoważonego rozwoju oraz OFSTED potwierdzają, że w szkołach skutecznie torzy szkół – nie spodziewano się, że ich wysiłki w reali- jest uznane za misję lub istotną funkcję szkoły. SZKOŁA realizujących EZR koncepcja zrównoważonego rozwoju zację EZR zostaną docenione. 2. W działania na rzecz ZR są zaangażowani wszy- jest rozumiana jako wzajemne powiązanie trzech sfer: Często komentowanym ograniczeniem był brak scy członkowie szkolnej społeczności. środowiskowej, gospodarczej i ekonomicznej. Takie po- odpowiedniej wiedzy. W tym kontekście jako barierę 3. Problematyka ZR zarówno jest podejmowa- dejście przekłada się na nauczanie o problematyce EZR wymieniano również czas potrzebny na szukanie odpo- na na lekcjach przedmiotów, jak i przekłada się na lekcjach różnych przedmiotów, wykorzystywanie wiednich źródeł informacji. Zwracano również uwagę, na praktyczne działania wdrażające ZR, które wiedzy nabytej podczas lekcji, na praktyczne działania, że tematyka ZR jest często kontrowersyjna i podejmo- przejawiają się w usprawnieniu funkcjonowania

umiejętności kojarzenia faktów i uzmysłowiania sobie wanie takich tematów jest dla nauczycieli niekomforto- szkoły, zagospodarowaniu otoczenia szkoły oraz KRÓTKO konsekwencji, zarówno działań własnych, jak i innych, we. Niektórzy nauczyciele uważali, że tematyka ZR jest współpracę z osobami i instytucjami spoza szko- podejmowanych na różnym poziomie decyzyjnym. zbyt trudna w pracy z młodzieżą. ły. Z badań przeprowadzonych przez Symonsa Angielscy nauczyciele zwracali też uwagę na brak 4. Zarządzanie szkołą, jej otoczeniem oraz funkcjo- (2008) wyłoniły się także bariery, jakie są napotykane odpowiednich szkoleń. Wprawdzie istnieje oferta szko- nowanie zgodnie z zasadami ZR, dają uczniom w realizacji EZR. Brak czasu i pieniędzy to najczęś- leń doskonalących, ale wiele poruszanych w nich tema- możliwość angażowania się i zdobywania bezpo- ciej wymieniane przeszkody. Nauczyciele podkreślali tów powtarza się, podczas gdy brakuje innych, bardziej średnich doświadczeń. W ten sposób wzmacnia w szczególności brak czasu na planowanie zajęć oraz do- specyficznych, np. na temat energii i wody. się wiedzę zdobytą podczas zajęć lekcyjnych. kształcanie. Zwrócono również uwagę, na to, że w szko-

5. Tematyka ZR ma charakter międzyprzedmioto- Literatura wy i jest podejmowana z perspektywy różnych The effectiveness of education for sustainable deve- przedmiotów. Cichy D (2005). Uwarunkowania edukacji dla zrównoważonego roz- lopment in practice, formal education woju. W: Cichy D, red. Edukacja środowiskowa wzmocnieniem 6. W EZR wykorzystuje się metody aktywizujące zrównoważonego rozwoju, Warszawa: Instytut Badań Edukacyj- Anna Batorczak pracę uczniów, a szczególnie ważną metodą jest nych, WSP ZNP. podejmowanie wspólnych działań (realizacja Gajuś- Lankamer E, Wójcik AM (2010). Edukacja dla zrównoważone- From the very beginning of the concept of sustainable go rozwoju. Poradnik dla studentów i nauczycieli, Lublin: UMCS. projektów edukacyjnych) z osobami i instytu- development education is seen as a necessary condition Gajuś-Lankamer E, Wójcik AM (2010). Analiza ciągłości edukacji to achieving it. Adopted at the highest international level cjami spoza szkoły. Uczniowie wzbogacają swo- dla zrównoważonego rozwoju w aspekcie środowiskowym na obligations for implementation of ESD cover specific in- ją wiedzę i rozwijają myślenie krytyczne dzięki różnych poziomach kształcenia ogólnego w Polsce. W: Borys T, red. Edukacja dla zrównoważonego rozwoju. Tom IV Edukacja dla dications as to the objectives, tasks, methods and groups nabywaniu wiedzy i osobistych doświadczeń ładu środowiskowego, Wrocław: Fundacja Ekonomistów Środowi- and areas of impact. Currently, the realization of EZR z „prawdziwego życia”. ska i Zasobów Naturalnych; 137-152. should be based on the guidelines set out by the UN De- 7. Uczniowie mogą sami decydować o tym, co Heren B, red. (2004). One School at a Time. A Decade of Learning for cade for ESD (2005–2014) coordinated by UNESCO and i w jaki sposób będzie realizowane. Sustainability. WWF-UK. Hłuszyk H (2005). Projekty edukacji szkolnej sposobem wzmacnia- UNECE Strategy for ESD. The school is particularly im-

8. Nauczyciele są odpowiednio przygotowani do nia zrównoważonego rozwoju. W: Cichy D, red. Edukacja środo- portant place for the implementation of education. In this NAUKA prowadzenia EZR zarówno dzięki wiedzy i umie- wiskowa wzmocnieniem zrównoważonego rozwoju. Warszawa: article an attempt was made to describe the characteris- jętnościom zdobytym w trakcie kształcenia Instytut Badań Edukacyjnych, WSP ZNP. tics of effective education for sustainable development in Jackson L (2007). Leading Sustainable Schools: what the research tell formal education on the basis of the guidelines contained przygotowującego do wykonywania zawodu, jak us. WWF-UK. in the latest documents and the results of research carried i dzięki możliwości korzystania z bogatej i na Lenart W (2005). Edukacja środowiskowa wyzwaniem międzyna- bieżąco aktualizowanej oferty kursów doskona- rodowym. W: Tuszyńska L, red. Edukacja środowiskowa spo- out in Poland and the UK. łeczności lokalnych w Polsce i w innych krajach Unii Europejskiej. lących. Key words: sustainable development education, England, Great Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. Britain, Strategy for ESD, UNESCO 9. Przykłady dobrych praktyk są upowszechniane. OFSTED (2003). Taking the first step towards an education for sus- 10. EZR jest wspierana działaniami rządu i władz tainable development. Good practice in primary and secondary SZKOŁA edukacyjnych, a także zagwarantowane są fun- schools (HMI 1658). OFSTED, UK. OFSTED (2008). Schools and sustainability. A Climate for change? dusze na praktyczną realizację. OFSTED, UK. 11. Wdrażanie EZR jest oceniane w badaniach ewa- Samonek-Miciuk E, Pedryc-Wrona M (2010). Edukacja dla trwałego luacyjnych. Uzyskane wyniki są analizowane pod i zrównoważonego rozwoju w procesie kształcenia profesjonal- nych przyszłych nauczycieli przedmiotów przyrodniczych. W: kątem osiągnięć i barier, a następnie wykorzysty- Tuszyńska L, red. Edukacja środowiskowa w społeczeństwie wie- wane do uzyskania lepszych wyników. Ewalua- dzy, Warszawa: Wydział Biologii Uniwersytetu Warszawskiego. Symons G (2008). Practice, Barriers and Enablers in ESD and EE:

cja jest przeprowadzana na poziomie placówki KRÓTKO A Review of the Research, SEEd, Field Studies Council Head Of- (samo- ewaluacja) jak i podejmowana przez wła- fice, UK. dze oświatowe. Tuszyńska L, red. (2010). Edukacja środowiskowa w społeczeństwie wiedzy. Warszawa: Wydział Biologii Uniwersytetu Warszaw- skiego.

1 września 2013 r. nauczyciele przedmiotów przy- Czy zatem obawiać się przedmiotu przyroda? Nie, Czy bać się przyrody? rodniczych w szkołach ponadgimnazjalnych (liceach po prostu trzeba go poznać i dobrze przygotować się do ogólnokształcących i technikach) rozpoczną realizację jego realizacji. Urszula Poziomek nowego przedmiotu – przyrody. Budzi on w środowisku W artykule znajdziecie Państwo informacje o od- nauczycielskim wiele emocji. Powodów jest kilka: biorcach tego przedmiotu, kwalifikacjach nauczycieli • Podstawa programowa przyrody różni się od do nauczania przyrody, strukturze podstawy progra- podstawy innych przedmiotów zawiera – oprócz mowej i możliwych jej interpretacjach, liczbie godzin wyraźnie i jednoznacznie sformułowanego celu przeznaczonych na realizację tego przedmiotu, a także Strzeszczenie: kształcenia – przykłady tematów zajęć z tego wskazówki metodyczne dotyczące realizacji zajęć i oce- Od 1 września 2013 r. nauczyciele przedmiotów przyrod- przedmiotu i odpowiadające im przykładowe tre- niania. niczych w szkołach ponadgimnazjalnych (liceach ogólno- ści nauczania. Dopuszcza przy tym realizację włas- kształcących i technikach) rozpoczną realizację nowego nego wątku, skonstruowanego przez nauczyciela, Dla kogo przyroda jest obowiązkowa? przedmiotu – Przyrody. W artykule znajdziecie Państwo a także dostosowanie programu nauczania do od-

informacje o odbiorcach tego przedmiotu, kwalifikacjach biorców (modyfikację treści nauczania). Przyroda jest przedmiotem niestandardowym – NAUKA nauczycieli do nauczania przyrody, liczbie godzin prze- • Wobec powyższego obowiązek wiernej realizacji klasyfikuje się jako przedmiot uzupełniający, a jedno- znaczonych na realizację tego przedmiotu oraz samej zapisów podstawy programowej dotyczy właściwie cześnie jest obowiązkowa dla określonej grupy uczniów. podstawie programowej i możliwych jej interpretacjach tylko celu kształcenia. Warto wspomnieć, że oprócz przyrody w kategorii a także wskazówki metodyczne dotyczące realizacji zajęć • Przyroda nie jest przedmiotem egzaminacyjnym przedmiotów uzupełniających znalazły się: historia i oceniania. na maturze, zatem wiadomości i umiejętności opi- i społeczeństwo, ekonomia w praktyce i zajęcia arty- Słowa kluczowe: szkoły ponadgimnazjalne, przyroda, podsta- sane treściami nauczania i celem kształcenia nie styczne. Przyroda jest obowiązkowa dla tych uczniów wa programowa, doradztwo metodyczne będą diagnozowane egzaminem zewnętrznym, co szkół ponadgimnazjalnych, którzy nie wybiorą żadnego SZKOŁA otrzymano: 11.01.2013; przyjęto: 11.02.2013; opublikowano: 4.03.2013 dla nauczyciela przyrodnika w szkole ponadgim- z przedmiotów przyrodniczych, czyli biologii, chemii, nazjalnej jest sytuacją nową, nietypową. fizyki i geografii do realizacji w zakresie rozszerzonym. • Brakuje ciekawych, innowacyjnych programów Warto zwrócić uwagę na fakt, że będą to uczniowie nie

mgr Urszula Poziomek: specjalista ds. badań i analiz do realizacji tego przedmiotu – te, które zostały wiążący swojej przyszłości edukacyjnej oraz zawodowej Pracowni Przedmiotów Przyrodniczych IBE, nauczycielka opublikowane, nie w pełni uwzględniają specyfikę z tymi dziedzinami wiedzy, a w pewnej części także nie- dyplomowana biologii w LXXV LO im. Jana III Sobieskiego i innowacyjność tego przedmiotu. zainteresowani nimi. w Warszawie; współautorka podręczników szkolnych do nauki biologii na III i IV etapie edukacyjnym, współautorka • Brakuje narzędzi dydaktycznych do realizacji raportu Eurydice Science Education in Europe, 2011 przedmiotu, np. konspektów zajęć, kart pracy, pro- Kto będzie uczył przyrody KRÓTKO tokołów doświadczeń. w szkole ponadgimnazjalnej? Z drugiej strony przedmiot przyroda stwarza zu- Tekst powstał w ramach realizowanego przez Instytut Badań pełnie nowe dotychczas nieobecne w polskiej szkole Rozporządzenie MEN z 17 kwietnia 2012 r. wprowa- Edukacyjnych projektu Badanie jakości i efektywności edukacji oraz możliwości: nauczyciel rezygnując z pozycji mentora dza do Rozporządzenia z 12 marca 2012 r. nowy przepis instytucjonalizacja zaplecza badawczego, współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. może stać się dla uczniów doradcą w pogłębianiu umie- – § 3a, którego ust. 2 stanowi: jętności racjonalnego rozumowania, a uczniowie z kolei 2. Kwalifikacje do nauczania przyrody jako przedmiotu mają szansę na holistyczne i wieloaspektowe podejście uzupełniającego w szkołach ponadgimnazjalnych posiada do problemów przyrodniczych. również osoba, która ma kwalifikacje do nauczania biologii,

geografii, fizyki lub chemii, określone w § 2 ust. 1. Zajęcia Chodzi zatem o to, by uczniowie, nie ucząc się już sów wynika, że nauczyciel realizujący przyrodę ma dużą z tego przedmiotu uzupełniającego mogą być również pro- biologii czy fizyki, nadal mieli kontakt z najnowszymi swobodę w wyborze treści nauczania i to z pewnością wadzone przez zespół dwóch lub więcej osób posiadają- osiągnięciami nauk przyrodniczych, w tym pokrewnej stanowi o niekonwencjonalności tego przedmiotu. cych kwalifikacje do nauczania biologii, fizyki, geografii lub chemii (MEN, 2012a). medycyny czy technologii i inżynierii, oraz by rozwijali i pogłębiali umiejętność posługiwania się w życiu Wątki tematyczne i przedmiotowe Po reformie z 1999 r., kiedy to do szkół podstawo- codziennym oraz w innych dziedzinach wiedzy meto- wych wprowadzono przedmiot o nazwie przyroda, dą naukową. Warto zwrócić uwagę na słowo „posze- W podstawie programowej przyrody pojawiły się narzucono obowiązek uzyskania dodatkowych kwa- rzanie”, którym posłużyli się autorzy podstawy w ko- nowe terminy – wątki tematyczne i wątki przedmioto- lifikacji do jego nauczania. Nie ma takiego warunku mentarzu – nie chodzi tutaj o pogłębianie wiedzy, co we. W obrębie trzech obszarów wiedzy – Nauka i świat, przy realizacji przyrody w szkole ponadgimnazjalnej. jest domeną zakresu rozszerzonego, lecz o poszerzanie Nauka i Technologia oraz Nauka wokół nas – zapropo- Wynika to z podstawowej różnicy między tymi dwoma horyzontów myślowych uczniów (Spalik i wsp., 2009). nowano przykładowe tematy zajęć, które są uporząd- przedmiotami o tej samej nazwie: podstawa progra- Celem jest przekonanie ich, że metoda naukowa, której kowane w wątki tematyczne (rzędy tabeli) lub wątki mowa przyrody dla liceum i technikum oraz cytowane podstawą jest rozumowanie, jest przydatna i pomocna przedmiotowe (kolumny tabeli). wyżej rozporządzenie wskazują na możliwość realizacji w codziennym życiu przy rozwiązywaniu różnych W podstawie zaproponowano wprawdzie liczbę go- NAUKA zarówno wątków przedmiotowych, jak i tematycznych problemów oraz zajmowaniu stanowiska w sprawach dzin dydaktycznych (1–2) do realizacji każdego z przy- przez kilku nauczycieli – specjalistów w poszczegól- społecznych czy zawodowych. Chodzi zatem też o to, by kładowych tematów, ale nie jest to wymóg formalny, tak nych przedmiotach przyrodniczych, natomiast przyro- na zajęciach edukacyjnych z przyrody kształtować po- więc nauczyciel może dostosować liczbę godzin do form dy w szkole podstawowej uczy tylko jeden nauczyciel. stawy obywatelskie uczniów. i metod, jakie zastosuje przy ich realizacji. Treści nauczania Co zawiera podstawa programowa przyrody? Czy warto pisać program własny przyrody? Wymagania szczegółowe, czyli treści nauczania, Podstawa programowa przyrody, podobnie jak SZKOŁA są w przyrodzie potraktowane innowacyjnie – odno- Zapisy w podstawie programowej i komentarzu do podstawy innych przedmiotów ogólnych, zawiera: cele szą się one bowiem do wątków tematycznych i przed- niej wyraźnie sugerują, że nauczyciel może realizować kształcenia (wymagania ogólne), treści nauczania (wy- miotowych i przykładowych tematów zajęć w obrębie własny program nauczania przyrody, w którym cele magania szczegółowe) zalecane warunki i sposób reali- tych wątków, które zapisane są w formie tabelarycznej kształcenia będą zgodne z celami kształcenia zapisa- zacji. Dodatkowymi jej elementami są wątki tematycz- i w części zatytułowanej „Wątki tematyczne i tematy zanymi w podstawie programowej. Natomiast treści na- ne i przykładowe tematy zajęć. jęć”. W komentarzu do podstawy napisano przy tym, że uczania mogą być zgodne z podstawą programową, ale Cele kształcenia „realizację tego przedmiotu można dostosować do kon- mogą też zostać zmodyfikowane albo wymienione na

kretnej grupy uczniów i wybranego przez nich profilu zupełnie nowe w przypadku decyzji o realizacji nowego, KRÓTKO Wymagania ogólne dla przyrody ograniczają się do edukacyjnego” oraz że „kurs może zawierać albo wątki autorskiego wątku. Ważne, by były one interdyscypli- jednego celu głównego. Jest nim „rozumienie metody tematyczne, (...) albo wątki przedmiotowe”. We wstępie narne, spójne z zainteresowaniami uczniów (profilem naukowej, polegającej na stawianiu hipotez i ich we- natomiast znalazł się inny, ważny zapis – „dopuszcza klasy), a także pasją czy zainteresowaniami samego na- ryfikowaniu za pomocą obserwacji i eksperymentów”. się realizację wątku tematycznego zaproponowanego uczyciela. Został on dodatkowo wzmocniony zdaniem ze wstępu: przez nauczyciela”. Autorzy podstawy nie sprecyzowali Istotne jest przy tym, by program poszerzał wiedzę Celem zajęć przyroda jest poszerzenie wiedzy uczniów z za- przy tym, jakie powinny być proporcje między wątkami z przedmiotów przyrodniczych, a nie ją pogłębiał. kresu nauk przyrodniczych (MEN, 2009). przedmiotowymi i tematycznymi – we wstępie podano W szczególności nie powinno się mechanicznie przenosić jedynie przykładowe rozwiązanie. Z analizy tych zapi- do przedmiotu przyroda zagadnień z przedmiotów przy-

rodniczych realizowanych w wersji rozszerzonej (Spalik własny program należy uwzględnić w nim takie metody Warto również spróbować metody badawczej, sto- i wsp., 2009, 71). i formy pracy, które kształtują te kompetencje. sowanej w edukacji amerykańskiej i zachodnioeuro- Warto zatem już dziś – przed wejściem w życie pod- pejskiej, czyli IBSE (Inquiry Based Science Education), stawy programowej przyrody – pokusić się o skonstru- Jak uczyć przyrody? która pozwala uczniom przejąć inicjatywę badawczą owanie własnego, dostosowanego do specyfiki uczniów zarówno w obszarze formułowania problemów badaw- programu nauczania przyrody – indywidualnie lub we Na pewno niekonwencjonalnie i niestandardowo. czych i hipotez, jak i znajdowania procedur uzyskania współpracy z innymi nauczycielami przedmiotów przy- Przyroda daje szanse uczenia inaczej, bez kontekstu wyników i możliwości weryfikacji założeń2. Założenia rodniczych. egzaminu zewnętrznego, umożliwia też zmianę roli na- tej metody są zbieżne ze znaną i stosowaną od dawna Realizacja wątków tematycznych przez różnych nauczycieli uczyciela – z mentora w doradcę. Nie będzie egzaminu w polskiej edukacji strategią problemową (Nęcka 1994). jest okazją do zorganizowania ścisłej współpracy nauczy- zewnętrznego z przyrody, warto więc pokazać przed- Z pewnością warto już dziś nawiązać kontakt cieli przedmiotów przyrodniczych uczących w danej szkole mioty przyrodnicze i wiedzę z nich wynikającą z innej z ośrodkami przyrodniczej edukacji pozaformalnej – (Spalik i wsp., 2009). strony – jako przydatne w życiu codziennym, przykła- centrami nauki, muzeami, ogrodami botanicznymi Zgodnie z zapisami podstawy program powinien dowo w radzeniu sobie z przekłamaniami w mediach i zoologicznymi czy gospodarstwami ekologicznymi. zawierać co najmniej cztery wątki (tematyczne lub czy manipulacją w reklamie. Zaproponowane w podsta- Lekcje przyrody, zblokowane i realizowane w terenie NAUKA przedmiotowe), przy czym mogą być to wątki z pod- wie treści nauczania zachęcają do rozwijania umiejęt- z pewnością będą miały większą wartość niż szkolne, stawy programowej lub też zaproponowane i szczegó- ności dyskusji, formułowania problemów badawczych realizowane z udziałem tablicy i kredy czy nawet kom- łowo opisane przez nauczyciela. Warto zwrócić tutaj i stawiania hipotez, merytorycznego argumentowania putera i projektora. Pracownia Przedmiotów Przyrod- uwagę na fakt, że nie jest zapisane w podstawie ani też stanowiska w sprawie, odróżniania opinii od faktów. niczych IBE przygotowuje interaktywną bazę ośrodków w komentarzu, ile przedmiotów powinno tworzyć wą- Warto więc tak realizować lekcje, by rozwijać te umie- przyrodniczej edukacji pozaformalnej, która będzie tek tematyczny. Tabela sugeruje, że wszystkie cztery. jętności. udostępniona w Internecie. Możliwe jednak, a nawet bardziej sensowne, wydaje się Przykład treści: SZKOŁA tworzenie wątków dwuprzedmiotowych. Nauczyciele „Uczeń: (...) przedstawia swoje stanowisko wobec GMO, klo- Jak oceniać uczniów na lekcjach przyrody? praktycy doskonale wiedzą, że pewne obszary wiedzy nowania reprodukcyjnego, (...) zapłodnienia in vitro, badań biologicznej świetnie korelują z chemią, a inne z fizyką. prenatalnych (...) i innych problemów etycznych związanych Ocena z przedmiotu uzupełniającego ma ten sam Podobnie: geografia fizyczna z fizyką i chemią, a geo- z postępem genetyki, biotechnologii i współczesnej medy- status, co ocena z przedmiotów obowiązkowych, a za- cyny” (MEN, 2009a). grafia społeczna z obszarami bliskimi biologii, choćby tem ocenianie postępów ucznia z tego przedmiotu po- 3 dotyczącymi zdrowia czy ewolucji człowieka. Szczególnie przydatne wydają się zatem: metody ba- winno być zgodne z przepisami prawa oświatowego Warto też zwrócić uwagę na fakt, że pisząc własny dawcze – np. eksperyment laboratoryjny lub naturalny; i WSO szkoły. Należy przy tym pamiętać, że poziom program przyrody, nauczyciel może wreszcie uniknąć metody obserwacyjne – np. obserwacja żywych okazów wiadomości i umiejętności uzyskany przez uczniów na KRÓTKO pośpiechu i jego powierzchownej realizacji z powodu roślin czy zwierząt czy stosowanych na zajęciach środ- zajęciach z przyrody nie będzie diagnozowany egzami- ograniczeń czasowych. Może zatem skupić się razem ków dydaktycznych; metody słowne – w szczególności 2 Informacje o tej metodzie w języku polskim można znaleźć pod ze swoimi uczniami na rozwijaniu umiejętności ra- warte polecenia są praca z tekstami popularnonauko- adresami: http://www.zmnch.pl/index.php?option=com_conten cjonalnego rozumowania, świadomego korzystania wymi1 i dyskusja (spontaniczna lub panelowa) (Cichy, t&view=article&id=52&Itemid=46, http://www.wcies.edu.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=670&Itemid=1 z materiałów źródłowych, ich analizy, wnioskowania, 1991). Nie można zapomnieć też o polecanej w komen- 3 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 kwiet- dyskutowania, prezentowania rezultatów pracy, komu- tarzu do podstawy metodzie projektu. nia 2007 r. w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfiko- nikowania się w zespole i innych cennych w życiu świa- wania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania 1 Warte polecenia to „Wiedza i Życie”, „Świat Nauki”. Można też do sprawdzianów i egzaminów w szkołach publicznych (Dz. U. Nr 83 domego obywatela kompetencji. Konstruując zatem tego celu wykorzystać artykuły naukowe publikowane w EBiŚ. poz. 562 ze zm.).

EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA | ebis.ibe.edu.pl | [email protected] | © for the article by the Authors 2013 © for the edition by Instytut Badań Edukacyjnych 2013 Czy bać się przyrody? | Urszula Poziomek | EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA 1/2013 61 nem zewnętrznym. Ten fakt powinien zachęcać nauczy- daje to większe szanse na przeprowadzanie zajęć w te- Nęcka E (1994). Twórcze rozwiązywanie problemów, Kraków: Oficy- cieli uczących tego przedmiotu do stosowania elemen- renie, wykonanie doświadczenia czy pracy z użyciem na Wydawnicza Impuls. Spalik K, Jagiełło M, Skirmuntt G, Kofta W (2009). Komentarz do 4 tów oceniania kształtującego (formative assessment) strategii problemowej czy anglosaskiego IBSE. podstawy programowej przedmiotu przyroda w liceum. W: Pod- i rezygnacji ze sprawdzianów diagnostycznych. Kryteria Mając minimum 30, a maksimum 120 godzin do stawa programowa z komentarzami, t. 5 Edukacja przyrodnicza oceniania powinny być ustalone na podstawie wyma- dyspozycji (120 godzin przedmiotu w cyklu nauczania, w szkole podstawowej, gimnazjum i liceum: przyroda, geograﬁa, biologia, chemia, ﬁzyka. Warszawa: MEN; 71-72. gań edukacyjnych zapisanych w programie nauczania, co najmniej 4 zainteresowanych nauczaniem nauczycie- a podstawą oceny powinny być przykładowo: aktywny li), nauczyciel biologii, chemii, geografii czy fizyki może udział w zajęciach (np. merytoryczny udział w dysku- sam lub w zespole w sposób twórczy je zagospodaro- sji), podejmowane działania i rezultaty pracy w zespole wać, z pożytkiem dla własnego rozwoju zawodowego Should we be afraid of Science? zadaniowym lub projektowym, czy też pracy indywidu- i rozwoju umiejętności rozumowania naukowego Urszula Poziomek alnej (np. przygotowanie prezentacji i wystąpienia na odbiorców swoich zajęć. O tym, kto z nauczycieli będzie st określony temat). realizował ten przedmiot w szkole, zadecyduje dyrek- Since the September 1 2013 science teachers in secondary schools: liceum (comprehensive high school), and techni- tor szkoły, miejmy nadzieję, że po konsultacjach z ze- kum (senior vocational high school) will introduce a new

społem przedmiotów przyrodniczych lub też całą radą NAUKA Godziny przeznaczone na realizację przyrody subject – the Science. This subject raises a lot of emotions – ramowe plany nauczania pedagogiczną. in the pedagogical environment for several reasons: W kwietniu br. dyrektorzy szkół przygotowywać - Science Core Curriculum differs in its structure from Rozporządzenie MEN w sprawie ramowych planów będą tzw. ramówki na rok szkolny 2013/2014. Warto the curricula of other subjects, nauczania w szkołach publicznych z 7 lutego 2012 r. interesować się przydziałem godzin przyrody, nie tylko - There is an obligation to implement only the curricu- ściśle określa minimalne wymiary godzin do realizacji we własnym interesie nauczyciela, lecz także w interesie lum learning outcomes not its content, przedmiotów, lecz także otwiera nowe możliwości orga- uczniów, bo tylko interdyscyplinarne nauczanie przy- - Science cannot be taken at the final external examina- nizacji procesu dydaktycznego w szkołach. rody pozwoli zrealizować cele kształcenia i intencje tion (matriculation), Minimalny wymiar godzin przeznaczonych na rea- twórców podstawy programowej tego przedmiotu. - There is a lack of interesting, innovative programs to SZKOŁA lizację jednego z dwóch przedmiotów uzupełniających teach this subject, – przyrody oraz historii i społeczeństwa to 120 godzin. - There is a continuous shortage of teaching tools for the implementation of Science subject. Pozostałe dwa, czyli zajęcia artystyczne lub ekonomia Literatura So should we be afraid of Science? No, we just have to un- w praktyce, realizowane będą przez 30 godzin każde. Cichy D, red. (1991). Dydaktyka biologii w szkole podstawowej, War- derstand it and make friends with it. Rozporządzenie pozwala również dyrektorom lice- szawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne. In this paper you will find information about the recipi- ów i techników na realizację przedmiotów uzupełnia- MEN (2009). Podstawa programowa przedmiotu przyroda. W: Pod- ents of this course, teachers qualified to teach Science, the stawa programowa z komentarzami, t. 5: Edukacja przyrodnicza jących w oddziale (wszyscy uczniowie przypisani do KRÓTKO w szkole podstawowej, gimnazjum i liceum: przyroda, geograﬁa, number of hours devoted to teaching the subject as well jednej klasy), grupie oddziałowej (część uczniów przy- biologia, chemia, ﬁzyka. Warszawa: MEN; 52-70. as about the Science Core Curriculum and its possible in- pisanych do jednej klasy) lub grupie międzyoddziałowej MEN (2012a). Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia terpretations and methodological guidance on its imple- (uczniowie z różnych klas), a za zgodą organu prowa- 17 kwietnia 2012 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie szcze- mentation and evaluation activities. gółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli oraz określenia Key words: dzącego – także w grupie międzyszkolnej (MEN, 2012b). szkół i wypadków, w których można zatrudnić nauczycieli niema- secondary school, Nature, Science, Core curricu- Z pewnością warto godziny przeznaczone na przy- jących wyższego wykształcenia lub ukończonego zakładu kształce- lum, methodological guidance rodę blokować w planie (po dwie, a nawet po cztery), bo nia nauczycieli (Dz. U. poz. 426). MEN (2012b). Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 7 lutego 2012 r. w sprawie ramowych planów nauczania w szkołach 4 Dodatkowe informacje na temat tego sposobu oceniania można publicznych (Dz. U. poz. 204). uzyskać m.in. pod adresem http://www.ceo.org.pl/pl/ok.

EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA | ebis.ibe.edu.pl | [email protected] | © for the article by the Authors 2013 © for the edition by Instytut Badań Edukacyjnych 2013 Mediacja problemów środowiskowych – propozycje rozwiązań dydaktycznych | Katarzyna Potyrała, Katarzyna Nycz | EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA 1/2013 62

Czy nasza gmina powinna zbudować oczyszczalnię 2. umiejętności: Mediacja problemów ścieków? Czy zgadzamy się, by nieopodal przebiegała • identyfikowanie konfliktów ekologicznych, autostrada? Czy w Polsce powinny powstać elektrownie • ocena wartości przyrodniczych na podstawie ana- środowiskowych jądrowe? Spory, w których przynajmniej dla jednej ze lizy, stron główną wartością jest środowisko, to obecnie co- • stosowanie komunikacji oraz procesu negocjacyj- – propozycje rozwiązań dzienność. Uczniowie szkół średnich powinni więc na- nego w rozwiązywaniu problemów środowisko- uczyć się, jak na chłodno analizować propozycje, które wych, dydaktycznych mają wpływ na środowisko naturalne. Poniżej przed- • wykorzystywanie przeprowadzonej analizy w sy- stawiamy konspekt lekcji z przedmiotu przyroda, przy- tuacjach konfliktowych, Katarzyna Potyrała, Katarzyna Nycz gotowanej dla uczniów szkół ponadgimnazjalnych, • ocena możliwości rozwoju danej inwestycji lub w ramach której mają oni za zadanie przeprowadzić wprowadzanie obszaru chronionego dzięki prze- analizę SWOT, rozważając, czy w ich gminie powinno prowadzonej technice analitycznej; powstać nowoczesne składowisko odpadów. 3. postawy: Streszczenie: Dla wygody korzystania z tego materiału na począt- • kształtowanie aktywnej postawy uczniów podczas NAUKA Założenia komunikacji społecznej i mediacji są tłem ku przedstawiamy konspekt lekcji oraz jej tok z komen- rozwiązywania problemów, dla propozycji dydaktycznej rozwiązywania problemów tarzami, a dopiero na końcu – informacje na temat idei • uświadomienie znaczenia procesu komunikacyj- środowiskowych podczas lekcji z przedmiotu przyroda analizy SWOT do przedstawienia podczas lekcji oraz nego w różnych sytuacjach życiowych. na IV etapie edukacyjnym. Artykuł prezentuje podstawy ogólne wiadomości dotyczące komunikacji i mediacji, analizy SWOT, przydatne nie tylko w praktyce szkolnej, Metody nauczania: dyskusja stanowiące potrzebne podłoże teoretyczne dla nauczy- lecz także w rzeczywistej mediacji złożonych konfliktów Techniki nauczania: cieli prowadzących zajęcia. mapa mentalna, burza mózgów środowiskowych. Strategie nauczania: P, O

Słowa kluczowe: konflikty środowiskowe, komunikacja spo- SZKOŁA łeczna, mediacja, lekcja, szkoła średnia, IV etap edukacyjny, Konspekt lekcji Typ lekcji: poświęcona opracowaniu nowego materiału analiza SWOT Środki dydaktyczne: Temat: Konflikt ekologiczny jako częste zjawisko XXI • arkusze papieru, tabele ułatwiające przeprowadze- otrzymano: 5.11.2012; przyjęto: 4.02.2013; opublikowano: 4.03.2013 wieku nie analizy SWOT Podstawa programowa: nauka i technologia, ochro- • instrukcja przedstawiająca elementy jakie ma zana przyrody i środowiska wierać przygotowany przez uczniów projekt. Zakres treści: Formy organizacji pracy na lekcji: praca grupowa analiza SWOT, przyczyny konfliktów KRÓTKO ekologicznych równym frontem Cele lekcji w zakresie: Literatura pomocnicza: dr hab. Katarzyna Potyrała: prof. UP, kierownik Zakładu Kalinowska A (2008). Artykuł 13. W poszukiwaniu społecznego Edukacji, Komunikacji i Mediacji Przyrodniczej Instytutu 1. wiadomości – uczeń poznaje: Biologii, Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie wsparcia w zarządzaniu Konwencją o różnorodności biologicznej. • potencjalne przyczyny mogące doprowadzić do za- Polska praktyka na tle doświadczeń światowych. Warszawa: Agen- istnienia ekologicznych sytuacji spornych, cja Wydawnicza A. Grzegorczyka. mgr Katarzyna Nycz: absolwentka Uniwersytetu Pedago- • pojęcie oraz sposoby zastosowania analizy SWOT, Romanowska M, Gierszewska G (2009). Analiza strategiczna przed- gicznego w Krakowie • kategorie czynników sprawczych, na których opar- siębiorstwa. Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Tylińska R (2005). Analiza SWOT instrumentem w planowaniu roz- ta jest omawiana analiza; woju. Warszawa: Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne.

Tok lekcji Komentarz: Specyficznym wyrazem stanu i przemian świadomo- Komentarz: Występowanie sytuacji spornej jest kwestią naturalną. ści ekologicznej są konflikty środowiskowe. Sytuacja konfliktowa Wszędzie tam, gdzie spotykają się ludzie, dochodzi do zderzenia wytwarza się i funkcjonuje między ludźmi wskutek ich przeszłych, skrajnie różnych wartości oraz odmiennych interesów, pojawienia 1. Faza wstępna obecnych i przyszłych (planowanych) działań w środowisku. Jest się konfliktów i sporów. Wszystkie te elementy są ze sobą powią- bezpośrednią, autentyczną interakcją, w której poczynania każdej zane. Podobnie sytuacja wygląda w przypadku konfliktów natury z zainteresowanych stron dążą do utrudnienia konkurencji realizacji ekologicznej będących konfliktami wielostronnymi. 1.1. Sprawy organizacyjno-porządkowe celów dotyczących korzystania z zasobów środowiskowych. Temat Niezmiernie ważną rzeczą w zapobieganiu i rozwiązywania spo- zaproponowanych zajęć skupia się więc wokół sytuacji spornych rów jest komunikacja międzyludzka. Wzajemna rozmowa pozwala Nauczyciel sprawdza obecność, zapisuje w dzienni- – z uwzględnieniem ich przyczyn – w których głównym „przedmio- na zaprezentowanie swojego punktu widzenia stronie przeciwnej, ku stan klasy i temat lekcji. tem” jest stan środowiska. Istotne jest przekazanie wiadomości na a także na próbę zrozumienia przeciwnika przez chęć jego wy- temat analizy SWOT, jej wykorzystania i znaczenia w zapobieganiu, słuchania. Głównym celem takiego dialogu powinno być dążenie 1.2. Wprowadzenie do problematyki łagodzeniu lub rozwiązywaniu konfliktów społecznych. do wypracowania wzajemnego kompromisu, a więc wkroczenie w sferę negocjowania. Często jednak przez zbyt emocjonalne po- Nauczyciel poprzez zastosowanie burzy mózgów 2. Faza główna dejście znalezienie wspólnego rozwiązania nie jest rzeczą łatwą wspólnie z uczniami zastanawia się nad potencjalnymi i wymaga udziału trzeciej, postronnej osoby. Podejmując próbę 1. Prowadzący wprowadza pojęcie analizy SWOT. komunikacji ważne jest, aby każda ze stron przygotowana była przyczynami mogącymi doprowadzić do zaistnienia sy- Nauczyciel tłumaczy uczniom, na czym polega ta w kwestii dotyczącej sporu poprzez zgromadzenie informacji i ar- tuacji spornych, których podłożem są prośrodowiskowe technika posługując się przygotowanymi przez sie- gumentów, zastanowienie się nad pozytywnymi i negatywnymi NAUKA inwestycje, postrzegane przez część społeczeństwa jako skutkami wprowadzenia np. jakiejś inwestycji lub obszaru chronio- bie tabelami. nego, potencjalnego wpływu na społeczności lokalne oraz reakcji zagrożenie. Spostrzeżenia i pomysły całej klasy zapisy- z ich strony. wane są na tablicy w formie schematu.

Przykładowy schemat stworzony w trakcie burzy mózgów (opracowanie własne)

POZYTYWNE (w osiąganiu celów) NEGATYWNE (w osiąganiu celów) SZKOŁA WEWNĘTRZNE (cechy otoczenia) STRENGTHS (mocne strony) WEAKNESSES (słabe strony) ZEWNĘTRZNE (cechy jednostki) OPPORTUNITIES (szanse) THREATS (zagrożenia)

mocne strony słabe strony szanse zagrożenia

wszystko to, co stanowi dla analizowanego obiektu: wszystko to, co stwarza dla analizowanego obiektu: KRÓTKO atut, przewagę, zaletę słabość, barierę, wadę szansę korzystnej zmiany niebezpieczeństwo zmiany niekorzystnej wszystko to, co posiada wszystko to, czego nie wszelkie sprzyjające zmiany zewnętrznych gmina, jej aktywność posiada gmina, dlaczego sytuacje, które można czynników, które mogą oraz to, co umożliwia jej nie jest aktywna lub to, wykorzystać w celu mieć ujemny wpływ na osiągnięcie celu co stoi jej na drodze do osiągnięcia dobrych działalność osiągnięcia celu wyników działalności

2. Nauczyciel informuje uczniów o ćwiczeniu, ja- nie czterech kategorii czynników sprawczych doty- 5. Uczniowie uzupełniają czynniki przedstawione kie będą wykonywać. Tłumaczy, że ich zadaniem czących gminy i odnoszących się do przedstawio- przez inne grupy, które nie znalazły się w ich pracy. będzie ocena za pomocą techniki analizy SWOT nej przez prowadzącego inwestycji. Praca odbywać 6. Po wykonaniu ćwiczenia zadaniem nauczyciela możliwości stworzenia nowoczesnego składowiska się będzie równym frontem. Fakt, że wszyscy ucz- jest wywołanie dyskusji, w którą zaangażowani śmieci. Inwestycja ta miałaby powstać na otwar- niowie mają do wykonania to samo ćwiczenie, nie będą wszyscy uczniowie. Jej celem są rozważania tym terenie znajdującym się w okolicy miejsco- stanowi problemu, ponieważ każda grupa z pew- na temat tego, jak zareagowałaby społeczność i ja- wości Rzyki Praciaki (jedna z miejscowości gminy nością zaprezentuje czynniki, których nie przyto- kie działania oraz decyzje należałoby podjąć, a ja- zamieszkałej przez uczniów) i będącym w bliskim czą inne zespoły. W ten sposób całość (informacje kie z pewnością zostaną podjęte przez władze lo- sąsiedztwie z granicą Rezerwatu Madohora. Pro- zebrane ze wszystkich grup) stworzy precyzyjnie kalne, gdyby pomysł wprowadzenie nowoczesnego wadzący komunikuje uczniom, że sytuacja ta nie przeanalizowaną sytuację pomysłu wprowadzenia składowiska okazał się rzeczywistością. odnosi się do rzeczywistości i jest przez niego wy- nowoczesnego składowiska odpadów. 7. Uczniowie tworzą notatkę obejmującą ostateczną myślona. W celu wykonania ćwiczenia nauczyciel 3. Praca w grupach (15 min.). wersję analizy SWOT oraz wyliczenie ww. decyzji prosi uczniów, aby podzielili się na cztery grupy. 4. Prezentacja grup. władz lokalnych.

Zadaniem każdej z nich jest dokładne opracowa- NAUKA

Przykładowe opracowanie z uczniami analizy SWOT dotyczącej gminy (opracowanie własne)

MOCNE STRONY SŁABE STRONY - atrakcyjne walory turystyczno-krajobrazowe - brak środków finansowych - obecność stanowisk unikalnych gatunków chronionych roślin, zwierząt i grzybów - zaśmiecone środowisko

- duży udział obszarów chronionych, np. park krajobrazowy Beskidu Małego, rezerwat Madohora - degradacja cennych walorów przyrodniczych SZKOŁA - rozwiązany problem segregacji odpadów - obecność dzikich wysypisk śmieci - zmniejszenie zanieczyszczenia wód powierzchniowych i gleby na skutek wrzucania śmieci - niewystarczający poziom świadomości ekologicznej społeczeństwa - poparcie społeczne dla selektywnej zbiórki odpadów - brak racjonalnego wykorzystania odpadów - składowanie odpadów w jednym miejscu - koncentracja zanieczyszczeń na obrzeżach miasta oraz wzdłuż gminnych dróg - brak szkodliwych dla środowiska przypadkowych składowisk odpadów niebezpiecznych - przewaga gleb o średniej jakości i dużej podatności na degradację - brak terenu do składania odpadów niebezpiecznych bądź trudnych do zagospodarowania - możliwość zwolnienia z podatku - pozytywny wpływ na zdrowie i jakoś życia mieszkańców

SZANSE ZAGROŻENIA KRÓTKO - możliwość stworzenia wizerunku gminy jako miejsca czystego ekologicznie - duża emisja zanieczyszczeń powietrza - ograniczenie lokalnych źródeł zanieczyszczeń gleb i wód - zbyt wolny rozwój systemu gospodarki odpadami - wzrost świadomości ekologicznej w mieście - utrata powszechnego dostępu do zasobów środowiska - zwiększenie powierzchni terenów leśnych - zbyt małe nakłady na ochronę środowiska i przyrody - prowadzenie akcji propagującej budowę składowiska odpadów - brak szczelnych zbiorników na odpady - właściwa pielęgnacja terenów zalesionych - zakwaszanie gleby - stosowanie nowoczesnych technologii segregacji odpadów

3. Faza podsumowująca poza jej granicę, jednak niezbędne jest, aby uza- gruntowe lub powierzchniowe, przyrodę, tereny sadnili swoją decyzję konkretnymi argumentami. leśne – w zależności od rodzaju inwestycji), 1. Prowadzący pyta uczniów, czy słyszeli w radiu, te- 4. Nauczyciel rozdaje uczniom instrukcje na temat - szkodliwe związki lub substancje chemiczne, lewizji lub też czytali w Internecie bądź czasopis- elementów, jakie powinien zawierać przygotowany jakie mogą dostać się do atmosfery, wód grunto- mach o jakiejś sytuacji konfliktowej mającej zwią- przez nich projekt (Instrukcja wykonania zadania wych, gleby – jeśli istnieje taka możliwość. zek ze środowiskiem naturalnym. – załącznik I). 2. Nauczyciel z przygotowanych przez siebie informa- 5. Nauczyciel informuje klasę, że prace będą ocenia- cji (np. http://www.nowaera.pl/ze-swiata-nauki/ Dodatkowe informacje dla nauczycieli nie i na ich wykonanie mają dwa tygodnie. Ucznio- dolina-rospudy-czy-istnieje-zloty-srodek.html) wie mogą również wykorzystać różne zdjęcia lub Analiza SWOT – informacje tłumaczy uczniom, na czym polegał nagłaśniany zaprojektować i przedstawić wygląd inwestycji (nie przez media konflikt związany z terenem doliny Analiza SWOT jest techniką analityczną polegają- jest to jednak wymagane). Rospudy. cą na uporządkowaniu posiadanych informacji o danej 3. Prowadzący tłumaczy uczniom, na czym będzie Instrukcja wykonania zadania – załącznik I sprawie na cztery grupy, zwane kategoriami czynników polegało ich zadanie domowe. W tym celu nauczy- strategicznych, do których należą: W przygotowanym projekcie powinny znajdować NAUKA ciel prosi uczniów, aby dobrali się parami, następ- - S (strengths) – mocne strony: wszystko to, co sta- się następujące elementy: nie podchodzi do każdej dwójki, prosząc o wylo- nowi atut, przewagę, zaletę analizowanego obiektu; • mapa ilustrująca położenie geograficzne rejonu, sowanie jednej karteczki. Na karteczkach znajdują - W (weaknesses) – słabe strony: wszystko to, co sta- w którym ma powstać zaplanowana inwestycja, się m.in. takie określenia jak: spalarnia odpadów, nowi słabość, barierę, wadę analizowanego obiektu; z zaznaczeniem jej lokalizacji na planie; elektrownia atomowa, elektrownia wodna, elek- - O (opportunities) – szanse: wszystko to, co stwa- • w przypadku wybrania innej niż własna gminy – trownia wiatrowa, port lotniczy, zakład prze- rza dla analizowanego obiektu szansę korzystnej argumenty uzasadniające wybór uczniów; mysłowy (uczeń decyduje o rodzaju przemysłu zmiany, • krótka charakterystyka gminy zawierająca przy- - T (threats) – zagrożenia: wszystko to, co stwarza np. chemiczny, spożywczy itd), kompleks wypo- SZKOŁA kładowo opis: czynkowo-rekreacyjny, budowa obwodnicy, po- dla analizowanego obiektu niebezpieczeństwo - położenia fizyczno-geograficznego, większenie istniejącego obszaru chronionego. zmiany niekorzystnej. - budowy geologicznej, W przypadku większej liczby grup niż liczba wy- SWOT to bardzo rozpowszechniony obecnie sche- - unikatowych gatunków fauny i flory, żej wymienionych przedsięwzięć nauczyciel może mat analizy. Najczęściej stosowany jest w uproszczonej - wód powierzchniowych i gruntowych, wymyślić nowe pomysły lub pozwolić na to, aby formie, tzn. przybiera postać czterech list czynników - klimatu, przykłady się powtarzały. Zadaniem każdej gru- (zwykle przedstawianych w formie tabelarycznej). Pełna - rodzaju gleby; py jest dokładne zastanowienie się nad lokalizacją użyteczność techniki SWOT ujawnia się dopiero wtedy,

• analiza SWOT (na wzór przeprowadzanej podczas KRÓTKO przydzielonej jej inwestycji. Ważne jest, aby ucz- gdy cztery pozornie niezależne grupy czynników zosta- lekcji); niowie pomyśleli o tym, czy na wybranym obsza- ną poddane analizie wzajemnych powiązań. W praktyce • krótki esej (nie więcej niż 1,5 strony) zawierający rze są odpowiednie warunki. Przykładowo, stwo- ćwiczenie to sprowadza się do odpowiedzi na serię pytań: rozważania na temat: rzenie takiej inwestycji jak elektrownia wodna jest • Czy dana mocna strona pozwoli nam wykorzystać - uciążliwości związanych z funkcjonowania po- niemożliwe na terenie, który nie jest odpowiednio daną szansę? wstałej inwestycji lub wdrażania terenów chro- zasobny w wody powierzchniowe. Uczniowie po- • Czy dana mocna strona pozwoli nam zniwelować nionych, winni wziąć pod uwagę zamieszkaną przez nich dane zagrożenie? - wpływu inwestycji lub wdrażania terenów chro- gminę. W przypadku gdy dana gmina nie posiada • Czy dana słaba strona ogranicza możliwość wyko- nionych, na środowisko (np. atmosferę, wody odpowiednich warunków, grupy mogą wykroczyć rzystania danej szansy?

• Czy dana słaba strona potęguje ryzyko związane Edukacja środowiskowa a komunikacja i mediacja wdrażanie w domu wiedzy nabytej w szkole lub zdoby- z danym zagrożeniem? tej samodzielnie na skutek zainteresowania tematyką Ze względu na dużą skalę zagrożeń ekologicznych Technika ta wykorzystywana jest do strategicznego ekologii i ochrony środowiska. Pozyskiwanie wiedzy istnieje potrzeba uświadomienia całemu społeczeń- planowania danego projektu lub rozwiązania bizneso- oraz jej „krążenie” w społeczeństwie poprzez dzielenie stwu, że harmonijna współpraca człowieka z naturą wego. Jednak poprzez stworzenie takiej analizy i głęb- się zdobytymi informacjami zapewnia wzrost świa- i czyste środowisko to zachowanie zdrowia przez lu- sze zastanowienie się można zauważyć, że zawiera ona domości. Niezmiernie ważne jest to, że kształtowanie dzi. Dbając o otoczenie, człowiek dba również o siebie, konkretne argumenty w postaci pozytywnych i nega- postaw danej jednostki ma ogromny wpływ nie tylko zarówno w sposób bezpośredni jak i pośredni – ucząc tywnych, stron w danej kwestii. Najbardziej znanym na nią, ale przede wszystkim na całą zbiorowość ludzi młode pokolenie szacunku do natury. Świat przyrody procesem komunikacyjnym bazującym na posługiwa- poprzez dbanie o środowisko, w którym się znajdujemy jest więc podstawą życia jednostki i całego społeczeń- niu się i rzucaniu w przeciwną stronę mocnymi argu- (schemat 1). stwa. Aby edukacja ekologiczna przynosiła pożądane mentami jest negocjowanie, w którym mocne strony Edukacja środowiskowa może przybierać różnora- rezultaty, wszyscy powinni zadbać o właściwą postawę jednego indywiduum są słabymi dla drugiego i odwrot- kie formy (schemat 2) w zależności od placówki prowa- wobec przyrody. Wiedzę młodemu pokoleniu prze- nie. Przeprowadzenie takiej analizy może posłużyć nie dzącej działania. Na inne zadania kładzie nacisk szkoła, kazują najczęściej członkowie rodziny, nauczyciele, tylko planowaniu, ale pozwoli każdej ze stron poznać a jeszcze inne leżą w gestii lokalnych samorządów tery- NAUKA wychowawcy. Możliwa jest też sytuacja odwrotna. To przeciwnika zastanowić się nad sytuacją i dostrzec al- torialnych. młodzież może kształtować postawy rodziców poprzez ternatywne rozwiązanie. SZKOŁA KRÓTKO

Schemat 1. Model edukacji środowiskowej (opracowanie własne) Schemat 2. Działania poszerzające świadomość ekologiczną (opracowanie własne)

Proces uświadamiania społeczeństwa o istnieniu Głodowska (1994) jako negatywne działania sto- Ze względu na cel, jaki chcą osiągnąć osoby poro- problemów ekologicznych odbywa się najczęściej na sowane przez uczestników procesu komunikacyjnego zumiewające się, procesy komunikowania dzielą się na płaszczyźnie lokalnej. Coraz częściej pojawiają się jed- wymienia: dwa typy: komunikowanie informacyjne oraz perswa- nak działania mające na celu dotarcie do znacznie więk- • polaryzację, to znaczy tendencję do wyrażania zyjne (schemat 4). szej grupy odbiorców. Istotną rolę w promowaniu róż- skrajnych opinii, W pierwszym przypadku, informacja jest przekazy- nego typu akcji pro-środowiskowych odgrywają media • etykietowanie, a więc spostrzeganie problemów wana w taki sposób, aby odbiorca był w stanie ją zrozu- publiczne (schemat 3). przez ich nazywanie, mieć. Dodatkowo w celu jej utrwalenia dyskutuje się na Na podstawie licznych i zróżnicowanych wyjaśnień • mieszanie faktów i wniosków, traktowanie wnio- jej temat i powtarza. W tego rodzaju procesie wykorzy- pojęcia „komunikowanie”, Dobek-Ostrowska (2004, 13) sków na równi z rzeczywistymi faktami, stuje się pewne metody. Są one odpowiednio wybierane stworzyła uniwersalną definicję: „Komunikowanie jest • przesadną pewność siebie w rozwiązywaniu róż- przez nadawców i ściśle związane z właściwościami de- procesem porozumiewania się jednostek, grup lub innych problemów, monstrowanej wiadomości. Do podstawowych metod stytucji. Jego celem jest wymiana myśli, dzielenie się • statyczną ocenę, czyli brak umiejętności zmiany informacyjnych należą: wiedzą, informacjami i ideami. Proces ten odbywa się swojej opinii, • narracja,

na różnych poziomach, przy użyciu zróżnicowanych • przypisywanie ludziom i zdarzeniom tych samych • opis, NAUKA środków i wywołuje określone skutki”. cech. • demonstracja, • definiowanie. SZKOŁA KRÓTKO

Schemat 3. Rola mediów i ich wpływ na społeczeństwo (opracowanie własne) Schemat 4. Typy komunikowania (Dobek-Ostrowska, 2004)

Komunikowanie perswazyjne różni się od informa- W tej formie komunikowania ważne są funkcje cyjnego tym, że dąży do tego, aby nadawca działał na mediacji. Przede wszystkim istotna jest sytuacja dia- Mediation of environmental problems odbiorcę zmieniając jego postępowanie czy nawet po- logowa. Jeśli obie strony posługują się monologiem, są – proposals of didactic solutions stawy. Zmiana zachowań odbiorcy na takie, które prefe- wtedy skoncentrowane na sobie i nie dostrzegają stro- The assumptions of social communication and science ruje nadawca, odbywa się dobrowolnie, bez przymusu. ny przeciwnej Natomiast w sytuacji dialogu powstaje mediation are the background of the didactic proposal of Proces ten nazwany jest również procesem interaktyw- nowa perspektywa spostrzegania danej sprawy spornej. environmental problems’ solutions during science lesson nego uzależnienia, w którym odbiorca może zgodzić się Ludzie uczą się trudnej sztuki wzajemnego zrozumie- at the secondary school level. The article presents the ba- i być podatny na wpływ nadawcy pod warunkiem, że nia, sprawności rzeczowego wyjaśniania. Zarówno dla sis for SWOT analysis which can be useful not only for school practice but also in real mediation of complex en- ten spełni i urzeczywistni jego żądania. uczestników tego procesu, jak i dla samego mediato- vironmental conflicts. Mediacja jako pewnego rodzaju fenomen społeczny ra ważna staje się umiejętność aktywnego słuchania. Key words: i specyficzna forma działalności człowieka jest termi- Mediacja przyczynia się do zmiany postawy ludzi bio- environmental conflicts, social communication, mediation, lesson, secondary school, SWOT analysis nem trudnym do zdefiniowania. Liczne formuły w lite- rących w niej udział oraz pozytywnych relacji w przy- raturze przedmiotu potwierdzają tę opinię. Trudność szłości z innymi. Czyni człowieka odpowiedzialnym za

w objaśnieniu tego słowa powoduje używanie synoni- własne zachowanie, podkreśla rolę dialogu. NAUKA mów, takich jak: koncyliacja, rozjemstwo, postępowa- Rozwiązywanie problemów środowiskowych ponie pojednawcze, ugodowe. W wąskim rozumieniu tego winno odbywać się zgodnie z podstawowymi założe- wyrazu najważniejszą cechą mediacji jest jej dobrowol- niami komunikacji i mediacji. Wprowadzeniem do tego ny i pozasądowy charakter. W szerszym rozumieniu typu zagadnień mogą być na przykład lekcje przyrody – występującym częściej – mediacja dotyczy niejedno- na poziomie ponadgimnazjalnym rozumiane jako jed- rodnych postępowań, których celem jest „pojednawcze nostki dydaktyczne o charakterze interdyscyplinar- rozwiązanie sporu przy pomocy osoby trzeciej” (Gmu- nym, mogące szczególnie zainteresować humanistów rzyńska, 2009). – przyszłych pedagogów, socjologów, dziennikarzy SZKOŁA Głównym celem mediacji jest więc pojednanie, za- i animatorów kultury przyrodniczej. warcie umowy, która będzie zadowalać obie strony. W trakcie prowadzenia postępowania pojednawczego skonfliktowane strony mogą poznać swój punkt widze- Literatura nia na dany problem. Z kolei mediator powinien uzmy- Dobek-Ostrowska B (2004). Podstawy komunikowania społecznego. słowić zainteresowanym, że każda strona może się czuć Wrocław: Wydawnictwo Astrum. Głodowski W (1994). Komunikowanie interpersonalne, Warszawa: zwycięzcą i nie ma zwycięstwa jednej strony nad dru- KRÓTKO gą. Takie rozwiązanie powoduje tzw. efekt „kreowania Hansa Communication. Gmurzyńska E (2009). Rodzaje mediacji. W: Mazowiecka L (red.). wartości”, a dotychczasowy konflikt może się przero- Mediacja. Warszawa: Wolters Kluwer. dzić w poprawne relacje interpersonalne. Byłby to zatem optymalny sposób osiągnięcia porozumienia. Jeśli mimo to nie zostanie ono zrealizowane, należy szukać innych rozwiązań. Postępowanie ugodowe służy naj- częściej rozwiązywaniu konfliktów i sporów, ale może także im zapobiegać.

Poród – konspekt zajęć Odniesienie do podstawy programowej przyrody Odniesienia do podstawy programowej dla III i IV etapu edukacyjnego (zakres podstawowy, biologia) edukacyjnych z przyrody Cele kształcenia: III etap Rozumienie metody naukowej, polegającej na stawianiu Agata Zabadaj, Urszula Poziomek hipotez i ich weryfikowaniu za pomocą obserwacji i eks- Cele kształcenia: perymentów. III. Poszukiwanie, wykorzystywanie i tworzenie in- Cel realizowany jest przez zespołową formę pracy – każda formacji. Strzeszczenie: z grup pracuje nad innym aspektem porodu, analizując mate- IV. Rozumowanie i argumentacja. riały źródłowe i wnioskując na podstawie analizy. W podsumo- Poród jest stanem fizjologicznym który budzi – z oczy- waniu zespoły dzielą się rezultatami swojej pracy, formułując Treści nauczania: wistych względów – wiele emocji. Stosunek człowieka do stanowisko wobec pytania z tematu lekcji i ustalając optymalne porodu przeszedł długą drogę– od podejścia naturalnego, warunki dla porodu. VII. Stan zdrowia i choroby. Uczeń: opartego o zaufanie do instynktu rodzącej do głębokiej 1. przedstawia znaczenie pojęć „zdrowie” i „choro-

medykalizacji porodu, pozbawiającej rodzącą wpływu na Treści nauczania: ba” (...); NAUKA jego przebieg i powoli powraca do punktu wyjścia. C. Nauka wokół nas. 21. Zdrowie: 6. uzasadnia konieczność okresowego wykonywa- Proponowane narzędzia dydaktyczne korzystają z wielu Uczeń: nia podstawowych badań kontrolnych (np. bada- różnorodnych źródeł informacji na temat porodu – od • opisuje stan zdrowia w aspekcie fizycznym, psy- nia stomatologiczne, podstawowe badania krwi wypowiedzi na forach internetowych po opracowania na- chicznym i społecznym; i moczu, pomiar pulsu i ciśnienia krwi. ukowe. Przyjęte założenie jest zgodne z celem kształcenia • analizuje wpływ czynników zewnętrznych i we- IV etap edukacyjny nowego przedmiotu – przyrody: Rozumienie metody na- wnętrznych na zdrowie; ukowej, polegającej na stawianiu hipotez i ich weryfiko- • analizuje zdrowie jako wartość indywidualną i spo- Cele kształcenia:

waniu za pomocą obserwacji i eksperymentów. łeczną. SZKOŁA Słowa kluczowe: przyroda, nauka wokół nas, zdrowie, poród I. Poszukiwanie, wykorzystanie i tworzenie informacji. II. Rozumowanie i argumentacja. otrzymano: 11.01.2013; przyjęto: 11.02.2013; opublikowano: 4.03.2013 Temat: Poród – stan fizjologiczny czy choroba? Odbiorcy: Uczniowie szkoły ponadgimnazjalnej, rea- lizujący zakres podstawowy przedmiotów przyrodni- Cele szczegółowe: uczeń: czych i przedmiot uzupełniający przyrodę. • odbiera, analizuje i ocenia informacje pochodzące

Czas trwania zajęć: 2 x 45 minut w bloku. z różnych źródeł, ze szczególnym uwzględnieniem KRÓTKO mgr Agata Zabadaj: absolwentka Wydziału Fizyki prasy, mediów i Internetu – analizuje otrzymane od Główny cel zajęć: kształtowanie umiejętności analizy i Astronomii przy Uniwersytecie Wrocławskim, nauczyciela materiały źródłowe, interpretuje infor- nauczycielka fizyki w Zespole Szkół Nr 6 im. Króla Jana III danych i wnioskowania dotyczącego klasyfikacji poro- macje, wyjaśnia zależności przyczynowo-skutkowe Sobieskiego w Jastrzębiu-Zdroju. du jako stanu fizjologicznego lub stanu choroby, a co za między faktami, formułuje wnioski (...); mgr Urszula Poziomek: specjalista ds. badań i analiz tym idzie optymalnych warunków porodu. Pracowni Przedmiotów Przyrodniczych IBE, nauczycielka dyplomowana biologii w LXXV LO im. Jana III Sobieskiego Prace U. Poziomek zostały wykonane w ramach realizowanego przez w Warszawie; współautorka podręczników szkolnych do Instytut Badań Edukacyjnych projektu Badanie jakości i efektywności nauki biologii na III i IV etapie edukacyjnym, współautorka edukacji oraz instytucjonalizacja zaplecza badawczego, współfinansowa- raportu Eurydice Science Education in Europe, 2011. nego ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego.

• na podstawie analizy wyciąga i formułuje wnioski Faza realizacji (40 minut) Przebieg zajęć dydaktycznych – część II (45’) dotyczące optymalnych warunków przebiegu po- Nauczyciel wyświetla film (2’47”): rodu; Faza realizacji cd. (35’) • http://www.youtube.com/watch?v=BgZ5z6RB06c • współpracuje w zespole – rozwija umiejętności ko- Inne źródła: Nauczyciel nauczyciel proponuje zastosowanie me- munikacyjne, przedstawia rezultaty pracy zespo- • http://www.youtube.com/watch?v=pHLgva3PLuk tody polegającej na analizie materiałow źrodlowych łowej. (1’12”) przedstawiających poród w różnych aspektach – histo- Metody: wykład, problemowa, słowna (praca z mate- • http://www.youtube.com/watch?v=duPxBXN4qMg rycznym, społecznym, biologicznym (5’). riałem źródłowym). (48”) Uczniowie, liderzy zespołów lub wybrani przez Formy pracy: zbiorowa, w zespole. Nauczyciel zaprasza do wypowiedzi uczniów for- nauczyciela, przedstawiają rezultaty pracy zespołowej mułując podstawowe pytania (można zapisać je na tab- przed klasą. Każdy zespół ma 5 minut na zaprezento- Źródła: materiały źródłowe (dane zebrane w tabelach, licy lub flipcharcie) (10’): wanie zadań. teksty źródłowe), umieszczone w kartach pracy, film • Czy poród jest chorobą czy stanem fizjologicznym? Nauczyciel pokazuje zadanie z karty pracy, omawia- o porodzie fizjologicznym. • Jakie warunki należy stworzyć dla rodzącej i ro- ne przez ucznia za pomocą projektora w trakcie prezen- dzącego się dziecka? tacji rezultatów pracy przez uczniów (wcześniej należy NAUKA Literatura: Wybrani przez nauczyciela lub chętni uczniowie przygotować kopie kart pracy w komputerze) lub rzut- Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia przedstawiają swoją opinię na ten temat, argumentując nika pisma (wcześniej należy przygotować wydruki na 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przed- swoje stanowisko. Można przeprowadzić krótkie głoso- folii), utrzymuje dyscyplinę czasową wypowiedzi. szkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz. U. z 2009 r. Nr 4, poz. 17 ze zm., załącznik nr 4 z Ko- wanie i zapisać wyniki. Faza podsumowująca (10’) mentarzem). Nauczyciel przedstawia kryteria oceny pracy na za- Pozostałe pozycje źródłowe są umieszczone w kartach jęciach1, rozdaje karty pracy. Karty pracy są zróżnico- Uczniowie podsumowują i zapisują w widocznym miejscu wnioski sformułowane na podstawie analiz pracy. wane, każda z nich dotyczy innego aspektu porodu. SZKOŁA Uczniowie zapoznają się z kartami pracy, ewentual- przeprowadzonych w zespołach, dotyczące interpretacji nie zadają pytania (każdy uczeń w zespole otrzymuje tę porodu jako stanu fizjologicznego lub choroby i opty- Przebieg zajęć dydaktycznych – część I (45’) samą kartę pracy), pracują w zespołach, przygotowują malnych warunków w trakcie porodu fizjologicznego, się do prezentacji wyników pracy (25”). potrzeb psychicznych rodzącej. W podsumowaniu może Faza wstępna (5’) Uwaga: Zaleca się, by zespoły były maksymalnie dojść do stwierdzenia, że brak jest możliwości udzielenia Nauczyciel przedstawia cele zajęć, podaje informa- trzyosobowe, zatem kilka zespołów zadaniowych opra- jednoznacznej odpowiedzi na zadane w temacie pyta- cję o przebiegu zajęć w części I i II, krótko przedstawia cowuje tę samą kartę pracy. nie (bo w trakcie porodu mogą pojawić się komplikacje, KRÓTKO tło zajęć, formułując pytania badawcze: Nauczyciel jest dyspozycyjny wobec uczniów, udzie- które zmieniają proces fizjologiczny w stan wymagający Czy poród jest stanem fizjologicznym czy choro- la wskazówek, pomaga w analizie materiałów źródło- interwencji medycznej). wych przez zadawanie ukierunkowanych, otwierają- bą? Jaka pozycja ciała rodzącej kobiety jest optymalna Ocenianie w czasie porodu? Czy ingerencja medyczna w przebieg cych pytań. porodu jest zawsze konieczna? Dlaczego porody odby- Nauczyciel (po lekcji) na podstawie obserwacji oraz wają się zazwyczaj w szpitalu, a nie w domu? Dlaczego wypełnionych imiennych kart pracy wystawia oceny wszystkim uczestniczącym w zajęciach uczniom za pra- większość kobiet chce, by towarzyszyła im przy poro- 1 Przykładowo: samoocena, ocena koleżeńska i ocena nauczyciela dzie bliska osoba? pod względem zaangażowania, wkładu pracy i rezultatu pracy cę na lekcji. W czasie zajęć należy stosować ocenianie (jakości prezentacji wyników pracy zespołu).

EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA | ebis.ibe.edu.pl | [email protected] | © for the article by the Authors 2013 © for the edition by Instytut Badań Edukacyjnych 2013 Poród – konspekt zajęć edukacyjnych z przyrody | Agata Zabadaj, Urszula Poziomek | EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA 1/2013 71 kształtujące – przekazywać informację zwrotną, wzmac- Karta pracy nr 1 – Czy poród jest chorobą? indukowanych. Poszczególne kraje powinny prowadzić badania niającą samodzielne i zespołowe działania uczniów. mające na celu określenie grup ciężarnych, u których zastosowanie monitorowania może przynieść korzyści. Do czasu zakończenia Imię i nazwisko ucznia: ...... Załączniki: tych badań służby zdrowia powinny powstrzymać się od kupowania sprzętu do monitorowania. (...) • Karta pracy nr 1 – Czy poród jest chorobą? Zapoznaj się z tekstami i wykresem poniżej i odpowiedz 18. Nie ma usprawiedliwienia dla rutynowego nacinania krocza. • Karta pracy nr 2 – Czy kobiety zawsze rodziły na pytania lub wykonaj polecenia. 19. Nie powinno indukować się porodów dla wygody. W żadnym rejonie geograficznym odsetek porodów indukowanych nie powi- w szpitalu? Krótka historia porodu. 1 I. Definicja choroby wg Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) nien przekraczać 10%. • Karta pracy nr 3 – Jaka pozycja ciała sprzyja sprawnemu i bezpiecznemu urodzeniu dziecka? Choroba jest takim stanem organizmu, kiedy to czujemy się źle, 20. W trakcie porodu powinno unikać się podawania środków anal- getycznych i anastetycznych, jeśli nie są one zalecane, dla przeciw- Karta pracy nr 4 – Dlaczego kobiety chcą, by bliska a owego złego samopoczucia nie można jednak powiązać z krót- kotrwałym, przejściowym uwarunkowaniem psychologicznym działania lub zapobiegania komplikacjom. osoba była obecna przy porodzie? lub bytowym, lecz z dolegliwościami wywołanymi przez zmiany 21. Pęknięcie pęcherza płodowego jest oczekiwane w późnej fazie • Kartoteka nauczyciela do kart nr 1, 2, 3, 4. strukturalne lub zmienioną czynność organizmu. Przez dolegliwo- drugiego okresu porodu. Nie ma naukowego uzasadnienia dla jego ści rozumiemy przy tym doznania, które są przejawem nieprawid- rutynowego, wczesnego przebijania. łowych zmian struktury organizmu lub zaburzeń regulacji funkcji narządów. III. Porada prawna dla kobiety w ciąży3 NAUKA Childbirth – conspectus of Science educational classes II. Zalecenia Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) w sprawie porodu, Pytanie: Agata Zabadaj, Urszula Poziomek ogłoszone w Fortalezie w Brazylii w kwietniu 1985 r.2 (fragmenty) Jestem w ciąży i niedługo rodzę. Słyszałam, że mój mąż ma prawo do tygodnia lub dwóch do opieki nade mną i naszym dzieckiem po Childbirth is a physiological state that usually stirs – for (...) 3. Cała społeczność powinna być informowana o różnych for- porodzie. Czy jest to prawda i kto może coś takiego wypisać. obvious reasons – many emotions mach opieki okołoporodowej, aby umożliwić kobiecie wybór takiej Odpowiedź: The attitude of the society towards childbirth has come opieki, jaką ona preferuje. (...) Interesujące Panią zagadnienie zostało uregulowane przez a long way – from a natural approach, based on confi- 5. Nieformalne systemy opieki okołoporodowej (łącznie z osobami

ustawę z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych SZKOŁA tradycyjnie pomagającymi w porodzie), jeśli istnieją, muszą współ- dence in maternal instinct, up to a full medical-care one z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyń- istnieć z oficjalnym systemem opieki i, dla dobra matki, współpraca that deprives the woman giving birth of any influence on stwa (Dz.U.2005.31.267 – t.j. z późn. zm.) i wydane na podstawie między nimi musi być zachowana. Taka współpraca może stać się tego aktu prawnego rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia z dnia the process, and finally, slowly returning to the first stage wysoce efektywna, gdy żaden z systemów nie uważa się za lepszy 22 lipca 2005 r. w sprawie orzekania o czasowej niezdolności do The proposed learning tools use a wide range of sources of od drugiego. (...) pracy (Dz.U.05.145.1219). Z w/w przepisów wynika, że ubezpieczo- information on childbirth- from posts on Internet forums 9. Szpitale powinny ogłaszać własne dane statystyczne dotyczące ny małżonek (w ZUS-ie) celem opieki nad Panią po porodzie, na to scientific publications. The current postulate is consis- porodów, np. cięć cesarskich. (...) podstawie zaświadczenia lekarza ma prawo do zwolnienia z wyko- tent with the purpose of learning a new subject- Nature: 13. W krajach, które odnotowują najniższy odsetek śmierci około- nywanej pracy i za czas tej nieobecności do otrzymywania zasiłku understanding the scientific method, hypotheses genera- porodowej, odsetek cesarskich cięć wynosi mniej niż 10%. W żad- opiekuńczego: art. 32 ust. 1 ustawy stwierdza, że osoba ubezpie- tion and their verification by observation and experimen- nym rejonie geograficznym odsetek cesarskich cięć nie powinien czona zwolniona od wykonywania pracy z powodu konieczności KRÓTKO osobistego sprawowania opieki nad: tation. The reference material contains information con- przekraczać 10 – 15%. (...) cerning observational data. 15. Nie ma dowodów na to, że rutynowe, elektroniczne monitoro- „1) dzieckiem w wieku do ukończenia 8 lat w przypadku: (...) wanie płodu podczas porodu ma pozytywny wpływ na jego wynik. b) porodu lub choroby małżonka ubezpieczonego, stale opiekują- Key words: science, science around us, health, labor Monitorowanie powinno się wykonywać tylko w starannie wyse- cego się dzieckiem, jeżeli poród lub choroba uniemożliwia temu lekcjonowanych przypadkach (związanych z wysokim prawdopo- małżonkowi sprawowanie opieki, (...) ma prawo do zasiłku opiekuń- dobieństwem śmiertelności okołoporodowej ), oraz przy porodach czego”.

1 URL: http://pl.wikipedia.org/wiki/Choroba#Definicja. 2 URL: http://www.rodzicpoludzku.pl/Wiedza-o-porodzie/zalecenia-WHO-Porod-nie-jest-choroba.html. 3 URL: http://www.prawapacjenta.eu/index.php?pId=2190.

IV. Wyniki badań4

Wykres nr 1. Odczucia kobiet związane z przebytym porodem (dane deklaratywne, populacja badana = 1111 kobiet)

4 U. Waldenström, Experience of labor and birth in 1111 women, Journal of Psychosomatic Research, Volume 47, Issue 5, Novem- ber 1999, Pages 471-482, URL: http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0022399999000434. NAUKA

Pytania i polecenia 3. Jeśli tak, to zapisz ten argument: 1. Wybierz z umieszczonych wyżej tekstów i wykresu po ...... jednym argumencie przemawiającym za stanowiskiem, ...... SZKOŁA że poród nie jest chorobą.

źródło argumenty 4. Jakie warunki wg Ciebie wydają się optymalne do odbycia porodu i dlaczego?1 I Warunek optymalny Dlaczego – korzyści dla kobiety Dlaczego – korzyści dla rodzącego się dziecka

III KRÓTKO

2. Czy Twoim zdaniem jest możliwe wybranie z tych informacji argumentu na rzecz stanowiska, że poród jest chorobą?

□ Tak □ Nie 1 Można opisać więcej warunków niż rzędów w tabeli.

Karta pracy nr 2 – Czy kobiety zawsze rodziły cej na tronie. Także znaleziska pochodzące z ok. 1000 Poród zmedykalizowany4 lat p.n.e. z Iranu przedstawiają rodzącą w pozycji kucz- w szpitalu? Krótka historia porodu W XX wieku zaczęto nagminnie stosować nej, a pochodzące z okolic Nesazio na Istrii – kobietę nowe metody postępowania, często niewygodne Imię i nazwisko ucznia: ...... klęczącą podczas porodu, która jednocześnie karmi i niepraktyczne dla rodzącej oraz nowoczesną aparatu- piersią inne dziecko, co mogło mieć na celu nasilenie rę. Dopiero w latach trzydziestych naszego wieku za- Zapoznaj się z tekstami poniżej i odpowiedz na pytania skurczów macicy. Poród odbywał się w domu rodzącej. częto zauważać rodzącą i jej męża. Zaczęto prowadzić lub wykonaj polecenia. Poród w starożytnym Rzymie2 badania nad wpływem różnych pozycji podczas poro- Poród u ludów pierwotnych1 du, nad obecnością ojca dziecka w akcie narodzin, nad W starożytnym Rzymie poród odbywał się w domu wpływem stresu na płód. (...) Cel, jakim było zapew- U ludów pierwotnych ciąża i poród stanowiły wy- rodzącej. W tym okresie stosowano krzesła porodowe, nienie „medycznego bezpieczeństwa” kobiet i nowo- darzenie nie tylko dla rodziców dziecka, ale także dla choć inne źródła wskazują na poród na łóżku, choć rodków, spowodował coraz większą ingerencję w me- całej wspólnoty plemiennej. Narodziny związane były nieznana jest pozycja. Bardzo rewolucyjne okazało się chanizm porodu i podporządkowanie go działaniom z atmosferą tajemniczości i magiczności. Aktowi na- dzieło Soranosa z Efezu (91 – 138) z II r. n.e. dotyczące z zewnątrz. (...) rodzin towarzyszyły modły, zaklęcia i magia. Metodą sztuki położniczej „O chorobach kobiecych” („Gynai- NAUKA W latach 70. ubiegłego wieku w Państwowej Klini- prób i błędów udoskonalano akt narodzin. Kobiety ro- keia”). Jako pierwszy zajął się on systematyczną teorią ce Ginekologiczno-Położniczej w Dublinie opracowany dziły na ogół samodzielne lub pod opieką matek, sióstr, położnictwa, prawami i zasadami opieki położniczej. został zbiór procedur pod nazwą „aktywne prowadze- kobiet wywodzących się z kręgu rodziny, ale niekiedy To on opisał instrumenty potrzebne do porodu oraz nie porodu”, który w pierwotnym zamyśle miał zapo- do porodu dopuszczano ojca dziecka. W czasach pier- krzesło porodowe. Miało ono stosunkowo wąskie sie- biec wzrostowi cesarskich cięć. (O’Driscoll et al. 1973). wotnych, gdy następował poród żony, mąż pomagał dzisko i kształt podkowy. Opisał także pozycję piono- Był to określony scenariusz, według którego miał się partnerce, podtrzymywał ją, nierzadko przyjmował na wą w czasie porodu i konieczność asystowania w czasie toczyć każdy poród. Rozpocząć się powinien od przebi- świat swego potomka. (...) Poród u ludów pierwotnych aktu narodzin trzech kobiet: dwie miały stać po bokach

cia błon płodowych. W I okresie szyjka musiała rozwie- SZKOŁA prawdopodobnie przebiegał w pozycji siedzącej lub rodzącej, trzecia podtrzymywała ją od tyłu. rać się w tempie 1 cm na godzinę, zaś parcie nie mogło w wodzie. Na podstawie obserwacji lub intuicyjnie wie- Poród w Persji3 trwać dłużej niż dwie godziny. Gdy te warunki nie były dziano, że narządy rodne nie powinny dotykać podło- spełnione należało sztucznie stymulować skurcze. (...) ża, dlatego często dziecko rodziło się do wnętrza świeżo W XI wieku w Persji sztuka położnicza pozostawała Medykalizacja porodu sprawiła, że ten naturalny zdartej zwierzęcej skóry, która była niewątpliwie czyst- wyłącznie domeną kobiet, lekarz pełnił jedynie rolę do- akt przez lata kojarzył się z łóżkiem i leżeniem płasko sza niż ziemia. Najstarsze doniesienia na temat pozycji radcy. Poród odbywał się w domu rodzącej, najczęściej przez cały czas. W wielu szpitalach nawet na chwilę ko- porodowych pochodzą z neolitu, czyli późnego okresu w pozycji siedzącej lub klęczącej. bieta nie mogła przyjąć innej pozycji niż ta najdogod- kamiennego, który przypadał na 5–6 tysięcy lat p.n.e. KRÓTKO niejsza dla personelu medycznego asystującego podczas J. Mellart – brytyjski archeolog znalazł w wykopali- 2 Historia zawodu położnej, opracowanie studentki II roku położ- porodu. Pozycja „na wznak” na łóżku porodowym jest skach w dzisiejszej Anatolii, wizerunek bogini, rodzą- nictwa Poznańskiej Akademii Medycznej, na podstawie Słomko najmniej fizjologiczną pozycją porodową jednak umoż- Z., Waszyński E.: Rozwój ginekologii od empirii do nauki. [w:] liwia dokładną kontrolę postępu porodu oraz łatwiejszy 1 Historia zawodu położnej, opracowanie studentki II roku położ- Klin. Piernat. Ginekol. Tom XV. Poznań 1995, Heimrath T.: Prob- nictwa Poznańskiej Akademii Medycznej, na podstawie Talma lem doboru właściwej pozycji w porodzie, Katowice, Ann. Acad. dostęp do rodzącego się dziecka. Ł., Baczek G.: Poród w ujęciu historycznym. [w:] Położna. Nauka Med. Siles., supl. Psychosomatyczne Uwarunkowania Porodu Na- i praktyka, 2008, 2; 60 – 66, Niżnikiewicz J.: Tajemnice starodaw- turalnego, 1989: 269-276. 4 Historia zawodu położnej, opracowanie studentki II roku położ- nej medycyny i magii. Tower Press, Gdańsk 2003, Heimrath T.: 3 Historia zawodu położnej, opracowanie studentki II roku położ- nictwa Poznańskiej Akademii Medycznej, na podstawie Brzeziń- Problem doboru właściwej pozycji w porodzie, Katowice, Ann. nictwa Poznańskiej Akademii Medycznej, na podstawie Matu- ski T.(red.): Historia medycyny. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Acad. Med. Siles., supl. szewska E.; Zarys historii zawodu położnej. Piel i Poł: 1988, 3. Warszawa 2000.

Pytania i polecenia ...... 1. Wymień 3 cechy wspólne występujące w opi- ...... sach porodów w różnych okresach historycznych ...... i różnych miejscach? ...... • ...... • ......

• ...... 4. Czy zatem poród – w świetle przedstawionych danych – powinien być traktowany jako choroba czy jako 2. Co mogło być przyczyną utrwalenia się takich a nie stan fizjologiczny? Uzasadnij swoje stanowisko. innych zwyczajów, rytuałów porodowych w czasach hi- ...... storycznych?

...... NAUKA ...... 5. Jakie warunki wg Ciebie wydają się optymalne do odbycia porodu i dlaczego?1 3. Jakie przyczyny mogły spowodować rezygnację SZKOŁA z utrwalonych wcześniej zwyczajów czy rytuałów po- Warunek optymalny Dlaczego – korzyści dla kobiety Dlaczego – korzyści dla rodzącego się dziecka rodowych w czasach współczesnych? Zwróć uwagę na możliwą różnorodność tych przyczyn (np. wewnętrzne, związane ze stanem fizycznym i psychicznym rodzącej kobiety, zewnętrzne, związane z rozwojem cywilizacji, rozwojem medycyny itp.)...... KRÓTKO ......

...... 1 Można opisać więcej warunków niż rzędów w tabeli.

Karta pracy nr 3 – Jaka pozycja ciała sprzyja sprawnemu i bezpiecznemu urodzeniu dziecka?

Imię i nazwisko ucznia: ...... macica pęcherz płodowy Zapoznaj się z tekstami poniżej i odpowiedz na pytania szyjka lub wykonaj polecenia. macicy Wpływ pozycji wertykalnych na przebieg porodu1 pochwa

• Szyjka macicy rozwiera się szybciej. Gdy jesteś w pozycji pionowej, główka dziecka mocniej naci- Rys. 1. Prawidłowe ułożenie płodu w trakcie porodu – pozycja spionizowana (wertykalna), źródło: Wikipedia (zmienione) ska na szyjkę macicy i przyspiesza jej rozwieranie. W pozycji leżącej ucisk główki na szyjkę jest mi- • Parcie jest łatwiejsze. Gdy

nimalny, więc proces rozwierania jest wolniejszy kobieta stoi, kuca lub siedzi, NAUKA i trudniejszy. (...) kanał rodny skierowany jest • Skurcze macicy są bardziej regularne i skuteczne. do dołu. Na przesuwające się W pozycji pionowej skurcze macicy są bardziej dziecko działa więc dodat- regularne, silniejsze, częstsze. Czas porodu w po- kowa siła grawitacji, która równaniu z porodem tradycyjnym skraca się nawet wzmacnia siłę skurczy. (...) o 35%! (...) mięśnie krocza pozostają rozluźnione. 2 • Dziecko jest lepiej dotlenione. Gdy poród odbywa Wpływ pozycji leżącej na przebieg porodu SZKOŁA się w pozycji pionowej, łożysko jest lepiej ukrwio- • Unieruchomienie na łóżku ne, a co za tym idzie – dziecko otrzymuje więcej porodowym spowalnia lub tlenu. Natomiast podczas leżenia na plecach uciś- nawet zatrzymuje akcję po- nięta zostaje aorta zstępująca i żyła główna we- rodową, ponieważ wzmaga wnętrzna, co utrudnia dotlenianie dziecka. niepokój, który zakłóca rów- • Ułatwione jest oddychanie. Przy pionowym uło- nowagę hormonalną i me- żeniu ciała kobieta może wykorzystać swobodny chanizm porodu. Leżenie na

i głęboki oddech do zmniejszania napięcia. (...) plecach powoduje, że kanał KRÓTKO W czasie leżenia na plecach oddech staje się na tyle rodny skierowany jest skośnie płytki, że wykorzystanie przepony jest praktycznie do góry. (...) niemożliwe. (...) • Dziecko z trudnością prze- • Zmniejsza się lęk i napięcie. W organizmie kobiety suwa się w kanale rodnym wydziela się mniej adrenaliny hamującej skurcze, w stronę ujścia, gdyż „przyci- Rys. 2. Prawidłowe ułożenie płodu w pozycji leżącej (horyzontalnej), a więcej naturalnej oksytocyny. Dzięki temu poród skane” jest siłą grawitacji do źrodło: armymedical.tpub.com przebiega szybciej. (...) kręgosłupa matki. Siła ciąże- 1 URL: http://www.edziecko.pl/ciaza_i_porod/1,79332,3078592.html. 2 URL: http://www.edziecko.pl/ciaza_i_porod/1,79332,3078592.html.

nia, tak pomocna w czasie porodu aktywnego, sta- Pytania i polecenia je się poważnym utrudnieniem, gdy kobieta rodzi 1. Jakie korzyści i utrudnienia (dla rodzącej, dla dziecka, dla opieki medycznej) wiążą się z opisanymi rysunkami i teks- w pozycji „na wznak”. tem pozycjami porodu? • W pierwszym okresie szyjka macicy, nie pobudza- na uciskiem główki, rozwiera się wolniej. pozycja korzyści utrudnienia • W okresie parcia rodząca musi wypchnąć dziecko wertykalna/pionowa „pod górę” w stronę ujścia. Skurcze macicy z tru- dem pokonują siłę grawitacji, która przyciąga dzie- leżąca/pozioma cko w dół do kręgosłupa matki. • Długotrwałe leżenie na plecach powoduje ucisk ciężarnej macicy na aortę zstępującą oraz żyłę 2. Czy Twoim zdaniem jest możliwe stworzenie określonych warunków sprzyjających procesowi porodu w warunkach główną wewnętrzną. Uciskana żyła wrotna zakłó- szpitalnych? ca krążenie, powodując często niedotlenienie dzie- □ Tak □ Nie

cka. Poród przedłuża się, a wysiłek matki i dziecka NAUKA jest wielokrotnie większy. 3. Jeśli tak, to zaproponuj konkretne rozwiązania: • Gdy kobieta staje się zależna od procedur medycz- ...... nych i decyzji innych osób, traci zaufanie do włas- ...... nej siły i intuicji. Czuje się jak przedmiot pozba- ...... wiony możliwości decydowania o sobie.(...) • Rezultat jest taki, że kobieta w pozycji leżącej musi 4. Czy możesz stwierdzić – na podstawie uzyskanych danych z karty pracy – czy poród (przebiegający bez komplikacji wypychać dziecko ku górze i przeciwko sile ciąże- i powikłań) powinien być traktowany jako choroba czy jako stan fizjologiczny? Uzasadnij swoją opinię. nia.[1,2] ...... SZKOŁA ......

5. Jakie warunki wg Ciebie wydają się optymalne do odbycia porodu i dlaczego?3 Warunek optymalny Dlaczego – korzyści dla kobiety Dlaczego – korzyści dla rodzącego się dziecka KRÓTKO

3 Można opisać więcej warunków niż rzędów w tabeli.

Karta pracy nr 4 – Dlaczego kobiety chcą, wszystko jest na dobrej drodze czy też nie. Ale nasi lekarze do Wyniki badań naukowych5 bani!!!!pozdrawiam (Paula976) by bliska osoba była obecna przy porodzie? Tabela 1. Decyzja o wyborze porodu rodzinnego Opinie naukowców (liczebność populacji badanej 500, zmienione6) Imię i nazwisko ucznia: ...... Kto podjął decyzję? Rodzące matki Towarzyszący Bezpieczeństwo psychiczne w czasie porodu3 [%] ojcowie [%] Zapoznaj się z tekstami poniżej i odpowiedz na pytania Sama/sam 9,2 4,0 lub wykonaj polecenia. Największym szczęściem w życiu są narodziny nowego człowieka. (...) Pragnieniem kobiety jest odbycie bezpiecznego porodu, wej- Wspólnie z mężem/żoną 86,8 86,8 Fora internetowe ście w macierzyństwo z zadowoleniem i poczuciem sukcesu oraz Mąż/żona podjął/podjęła 4,0 9,2 odczuciem, że jest to pozytywne wydarzenie rodzinne. Oczekują decyzję Wypowiedź ojca1 (pisownia oryginalna) tego od położnych sprawujących nad nimi opiekę pielęgnacyjną i towarzyszących kobiecie przez cały okres ciąży, porodu i połogu. w 2001 roku rodziła się tam moja córka ...fakty – kazano żonie wy- Wymaga to od położnych i pielęgniarek coraz lepszych umiejętno- Tabela 2. Formy aktywności ojców w czasie porodu pełniać dokumenty zanim została przyjęta (ja jechałem z pracy), ści i większej wiedzy, a to z kolei wymusza zmianę postaw tej grupy rodzinnego (zmienione) brak intymności, łóżka oddzielone na trakcie tylko kotarami, krzyki zawodowej i umiejętności patrzenia na kobietę oraz gotowość do rodzących i położnych (chyba że za dopłatą pokój rodzinny), żonę sprawowania opieki nad nią oraz jej dzieckiem, zarówno w okresie Czynności wykonywane przez ojca Średnia częstość wy- NAUKA zastałem z bólami na korytarzu bo na jej miejscu rodziła jakaś inna przedporodowym, jak i okołoporodowym, a także nad jej rodziną. dziecka stępowania w badanej grupie ojców [%] która nie zdążyła dojść do swojego łóżka, szybka zmiana pościeli Uczestnictwo bliskiej osoby w porodzie4. Uczestnictwo ojca i kolej na moja żonę – łóżko było jeszcze wilgotne od wcześniesze- Udzielał wsparcia psychicznego 93,6 w porodzie przejawia się w jego działaniu. Zakres działania może go porodu. być różnorodny, zależny od prezentowanej postawy wobec Kierował i kontrolował sposób od- 31,6 wspólnego porodu. (...) Liczne badania retrospektywne i pro- dychania Wypowiedzi rodzących kobiet2 (pisownia oryginalna) spektywne nad zagadnieniem postawy i roli ojca w porodzie Pomagał w przyjmowaniu dogodnej 58,0 oceniają niejednorodnie ten problem. Autorzy wyróżniają dwie pozycji porodowej ja rodzilam 3 godziny. do szpitala pojechalismy dla pewnosci bo krańcowo odmienne postawy ojców w czasie porodu: bierną (ob- mnie troche kregoslup bolal ale zero skurczow. po badaniu lekarz serwatora, świadka, towarzysza) i aktywną (trenera, instruktora). Pomagał przy parciu (wypieraniu 65,6 powiedzial ze mam juz 7,5cm rozwarcia(!). urodzilam 3 godziny po- (...) Znaczący postęp w medycynie perinatalnej na świecie i w kraju dziecka z kanału rodnego) SZKOŁA zniej.jesli chodzi o wspomnienia fizyczne to ok nie bylo az tak źle, w ostatnich kilkunastu latach dotyczy również opieki psychosoma- Przecinał pępowinę 84,0 ale wspomnienia psychiczne....szkoda gadac... (nie drzyj tak mordy tycznej podczas porodu. Dzisiejsza koncepcja aktywnej postawy Był z żoną przez cały okres poporo- 92,8 przeciez to wcale nie boli) (ale z ciebie panikara). naprawde szkoda ojca w porodzie rodzinnym ustala się w wyniku gromadzenia do- dowy slow. (Asix202) świadczeń z przebytych porodów rodzinnych oraz dzięki relacjom Moja akcja porodowa trwała 8 minut :) ale lekarzy i położnych miło i opiniom uzyskiwanym w toku badań nad porodem z udziałem ojca. nie wspominam z najlepszej kliniki w Poznaniu!!! nie mogłam uro- (...) Obserwuje się stale rosnące zainteresowanie porodami rodzin- dzić naturalnie ponieważ gdy miałam skurcze parte to kazano mi nymi wśród kobiet ciężarnych. Z danych piśmiennictwa wynika, że głęboko oddychać, gdy dla mnie to było niemożliwe!!! ? Najpierw na poród rodzinny częściej decydują się młodzi ludzie, z wykształ- zostałam wyzwana że nie chodziłam do szkoły rodzenia a potem ceniem wyższym lub średnim, mieszkający w aglomeracjach miej- lekarz bez mojej zgody wyznaczył że urodzę przy pomocy vacuum. skich. (...) KRÓTKO Działo się to tak szybko że nawet mój chłopak nie zdążył zareago- wać i nie dali mu przeciąć pępowiny :( no a za poród trzeba było zapłacić 150zł... Urodziłam śliczną i zdrową dziewczynkę która dostała 10 punktów. Osoba którą najmilej wspominam z porodu to studentka która trzymała mnie za rękę i tłumaczyła mi czy 3 A. Malarewicz, Pielęgniarstwo – powołanie? Zawód? Nauka? Nur- sing – a vocation? Profession? Science?, „Studia Medyczne” 2008/9: 87-91 5 U. Sioma-Markowska, R. Poręba, Analiza postaw ojców w poro- 1 URL: http://forum.gazeta.pl/forum/ 4 U. Sioma-Markowska, R. Poręba, Analiza postaw ojców w porodzie rodzinnym... w,62,140563353,140573060,Bylem_przy_porodzie_ojciec_.html. dzie rodzinnym w materiale Katedry i Oddziału Klinicznego Gine- 6 Zmiana polega na uproszczeniu formy tabel, dane są zgodne ze 2 URL: http://www.forum.polki.pl/archive/index.php/t-5316.html. kologii i Położnictwa w Tychach Śląskiej Akademii Medycznej. źródłem.

Pytania i polecenia 4. Czy fakt możliwej obecności ojca lub innej bliskiej osoby w czasie porodu świadczy o traktowaniu porodu 1. Jakie korzyści i utrudnienia (dla rodzącej, dziecka, ojca, opieki medycznej) wiążą się z obecnością ojca rodzącego się jako stanu fizjologicznego czy też jako choroby? Uza- dziecka przy porodzie w warunkach szpitalnych? sadnij swoją opinię. Dla kogo korzyści utrudnienia ...... rodzącej kobiety ...... rodzącego się dziecka ...... ojca dziecka ......

służb medycznych ...... NAUKA 2. Czy Twoim zdaniem przygotowanie i udział w porodzie rodzinnym ma pozytywny wpływ na jakość związku mię- ...... dzy kobietą a mężczyzną? □ Tak □ Nie

3. Uzasadnij swoje stanowisko w tej sprawie: ......

...... SZKOŁA

5. Jakie warunki wg Ciebie wydają się optymalne do odbycia porodu i dlaczego?7

Warunek optymalny Dlaczego – korzyści dla kobiety Dlaczego – korzyści dla rodzącego się dziecka KRÓTKO

7 Można opisać więcej warunków niż rzędów w tabeli.

Kartoteka nauczyciela Pytania i polecenia (karta nr 1)

– przykładowe, oczekiwane lub mogące się pojawić odpowiedzi 1. Wybierz z umieszczonych wyżej tekstów i wykresu po jednym argumencie przemawiającym za stanowiskiem, że uczniów na polecenia i pytania w karcie pracy poród nie jest chorobą.

Odpowiedzi te zaznaczono kolorem brązowym. źródło argumenty I Dolegliwości związane z ciążą i porodem nie wynikają z nieprawidłowych zmian struktury organizmu lub zaburzeń regulacji funkcji narządów. II WHO zaleca jak najmniejszą ingerencję w przebieg porodu, tak więc traktuje ten proces jako naturalny, który powinien być jedynie wspierany przez służby medyczne. III W punkcie b, odnoszącym się do sytuacji, kiedy takie zwolnienie można otrzymać, poród i choroba są wyraźnie rozdzielone od siebie (poród lub choroba). V Z wykresu wynika, że ponad 90% przebadanych kobiet ma pozytywne odczucia wobec przebytego porodu – nie może być to zatem choroba, która z reguły nie wiąże się z pozytywnymi wrażeniami. NAUKA

2. Czy Twoim zdaniem jest możliwe wybranie z tych informacji argumentu na rzecz stanowiska, że poród jest chorobą? □X Tak □ Nie

3. Jeśli tak, to zapisz ten argument: ......

...... SZKOŁA

4. Jakie warunki wg Ciebie wydają się optymalne do odbycia porodu i dlaczego?

Warunek optymalny Dlaczego – korzyści dla kobiety Dlaczego – korzyści dla rodzącego się dziecka Obecność bliskiej osoby Większe poczucie bezpieczeństwa Brak stresu u rodzącej – większy komfort dziecka, lepsze dotlenienie organizmu w trakcie porodu

Brak ingerencji medycznej w sytuacji Większa odpowiedzialność za przebieg porodu, Wsparcie ze strony rodzącej dla dziecka, lepsze prawidłowego przebiegu porodu wzrost empatii wobec rodzącego się dziecka dotlenienie dziecka KRÓTKO (nie przyśpieszanie, nie indukowanie, nie nacinanie rodzącej itp.) Zapewnienie odpowiednich warun- Większe poczucie bezpieczeństwa, chęć karmienia Większe poczucie bezpieczeństwa, dostęp do ków po porodzie naturalnego, szybszy powrót do pełnej sprawności naturalnego pokarmu psychofizycznej

Kartoteka nauczyciela Pytania i polecenia (karta nr 2) 3. Jakie przyczyny mogły spowodować rezygnację z utrwalonych wcześniej zwyczajów czy rytuałów po- 1. Wymień 3 cechy wspólne występujące w opi- – przykładowe, oczekiwane lub mogące się pojawić odpowiedzi rodowych w czasach współczesnych? Zwróć uwagę na sach porodów w różnych okresach historycznych uczniów na polecenia i pytania w karcie pracy możliwą różnorodność tych przyczyn (np. wewnętrzne, i różnych miejscach? Odpowiedzi te zaznaczono kolorem brązowym. związane ze stanem fizycznym i psychicznym rodzącej • spionizowana, wertykalna pozycja kobiety w trakcie po- kobiety, zewnętrzne, związane z rozwojem cywilizacji, rodu (siedząca, kuczna, w klęku itp.) rozwojem medycyny itp.). • wsparcie rodzącej ze strony innych kobiet, osób bliskich, czasem lekarza Rozwój medycyny, dążenie do wygody osób wspierających rodzącą, pomagających przy porodzie, słabsza kondycja fi- • poród zazwyczaj odbywał się w domu lub w miejscu do zyczna kobiet, powstawanie i funkcjonowanie określonych tego przeznaczonym, na odosobnieniu wzorców kulturowych...

2. Co mogło być przyczyną utrwalenia się takich a nie 4. Czy zatem poród – w świetle przedstawionych da- innych zwyczajów, rytuałów porodowych w czasach hi- nych – powinien być traktowany jako choroba czy jako NAUKA storycznych? stan fizjologiczny? Uzasadnij swoje stanowisko. Doświadczenia związane z przeżywalnością rodzących Stan fizjologiczny wynikający z naturalnego stanu ciąży i dzieci, potrzeby rodzącej, traktowanie porodu przez pier- – przez okres ciąży organizm przygotowuje się do porodu wotne społeczności jako czynności fizjologicznej, inne... a w jego trakcie realizuje regulowany hormonalnie proces. Choroba – w sytuacji, gdy warunki fizyczne rodzącej lub dziecka, nieprawidłowości rozwojowe ciąży lub płodu nie pozwalają przeprowadzić go siłami natury. SZKOŁA

5. Jakie warunki wg Ciebie wydają się optymalne do odbycia porodu i dlaczego?

Warunek optymalny Dlaczego – korzyści dla kobiety Dlaczego – korzyści dla rodzącego się dziecka Obecność bliskiej osoby Wyższy poziom bezpieczeństwa Mniejszy stres matki, większy komfort pokonywa- nia dróg rodnych

Wertykalna pozycja ciała Wykorzystanie siły grawitacji, mniej wysiłku przy Szybszy poród, krótszy okres dyskomfortu zwią- KRÓTKO wypieraniu dziecka z dróg rodnych zanego z przechodzeniem przez wąski kanał rodny Dyskretna opieka medyczna Większe poczucie bezpieczeństwa Możliwość udzielenia szybkiej pomocy medycznej w przypadku nagłych komplikacji

Kartoteka nauczyciela Pytania i polecenia (karta nr 3)

– przykładowe, oczekiwane lub mogące się pojawić odpowiedzi 1. Jakie korzyści i utrudnienia (dla rodzącej, dla dziecka, dla opieki medycznej) wiążą się z opisanymi rysunkami i teks- uczniów na polecenia i pytania w karcie pracy tem pozycjami porodu?

Odpowiedzi te zaznaczono kolorem brązowym. pozycja korzyści utrudnienia wertykalna/pionowa Rodząca wykorzystuje siłę grawitacji co skraca po- Skrępowanie rodzącej, trudności z monitorowaniem ród, dziecko szybciej przechodzi przez kanał rodny porodu przez służbę medyczną, konieczność dostoso- wania się opieki medycznej do rodzącej leżąca/pozioma Lekarz lub położna może łatwo monitorować kolejne Rodząca pokonuje nie tylko opór własnego ciała, ale stadia porodu, obserwować pojawiającą się główkę i siłę grawitacji, bo wypiera płód prostopadle do osi jej dziecka, bez wysiłku wyjąć rodzące się dziecko działania

2. Czy Twoim zdaniem jest możliwe stworzenie określonych warunków sprzyjających procesowi porodu w warunkach szpitalnych? NAUKA □X Tak □ Nie

3. Jeśli tak, to zaproponuj konkretne rozwiązania: Można pozwolić rodzącej na przyjmowanie dowolnej, dogodnej dla niej pozycji ciała w trakcie trwania porodu, ograniczyć inge- rencje medyczne tylko do sytuacji bezwzględnie jej wymagających, pozwolić na obecność osoby bliskiej jeśli rodząca wykaże taką chęć, inne...

4. Czy możesz stwierdzić – na podstawie uzyskanych danych z karty pracy – czy poród (przebiegający bez komplikacji SZKOŁA i powikłań) powinien być traktowany jako choroba czy jako stan fizjologiczny? Uzasadnij swoją opinię. Nie mogę stwierdzić, bo mam za mało danych. Może być traktowany jako choroba jeśli występują komplikacje. Poród nie jest chorobą bo jest naturalną konsekwencją ciąży i jeśli kobieta i płód są zdrowi to mogą przejść przez poród siłami natury, wykorzystując między innymi siłę grawitacji.

5. Jakie warunki wg Ciebie wydają się optymalne do odbycia porodu i dlaczego? KRÓTKO

Warunek optymalny Dlaczego – korzyści dla kobiety Dlaczego – korzyści dla rodzącego się dziecka Pozycja dogodna dla rodzącej Sprawniejsze oddychanie, lepsze natlenienie organi- Szybszy poród, lepsze natlenienie dziecka przy – np. wertykalna zmu, niższy poziom stresu przejściu przez kanał rodny

Rodząca odpowiada za przebieg Większa odpowiedzialność za przebieg porodu, Większy komfort dla rodzącego się dziecka porodu, służby medyczne wspierają empatia wobec rodzącego się dziecka jedynie rodzącą

Kartoteka nauczyciela Pytania i polecenia (karta nr 4)

– przykładowe, oczekiwane lub mogące się pojawić odpowiedzi 1. Jakie korzyści i utrudnienia (dla rodzącej, dziecka, ojca, opieki medycznej) wiążą się z obecnością ojca rodzącego się uczniów na polecenia i pytania w karcie pracy dziecka przy porodzie w warunkach szpitalnych?

Odpowiedzi te zaznaczono kolorem brązowym. Dla kogo korzyści utrudnienia rodzącej kobiety Większe poczucie bezpieczeństwa, zacieśnianie Skrępowanie wobec służby zdrowia, niepewność więzi z partnerem co do odczuć partnera... rodzącego się dziecka Mniejszy stres u rodzącej, większy komfort brak (np. lepsze natlenienie) rodzącego się dziecka ojca dziecka Poczucie współodpowiedzialności za przebieg Nieznajomość własnych reakcji na sytuacje nie- porodu, wczesny i intymny kontakt z dzieckiem typowe, nowe, brak przygotowania na pewne naturalne procesy związane z porodem służb medycznych Większa stabilność emocjonalna rodzącej, dodat- Konieczność zejścia na dalszy plan, bardziej kowa osoba monitorująca rodzącą dyskretnego monitorowania sytuacji NAUKA

2. Czy Twoim zdaniem przygotowanie i udział w porodzie rodzinnym ma pozytywny wpływ na jakość związku mię- dzy kobietą a mężczyzną? □X Tak □ Nie

3. Uzasadnij swoje stanowisko w tej sprawie: Poród jest wydarzeniem pełnym emocji i wspólne przeżywanie go wzmacnia więzi między bliskimi osobami. SZKOŁA 4. Czy fakt możliwej obecności ojca lub innej bliskiej osoby w czasie porodu świadczy o traktowaniu porodu jako stanu fizjologicznego czy też jako choroby? Uzasadnij swoją opinię. Proces fizjologiczny – zazwyczaj w czasie choroby, szczególnie poważnej, osoby bliskie nie są w stanie zapewnić właściwej opieki, ich obecność jest potrzebna, ale tylko wtedy, kiedy nie zakłóca czynności medycznych. W czasie porodu obecność bliskiej osoby może całkowicie zastąpić wsparcie medyczne, a rodząca może urodzić tylko i wyłącznie siłami natury.

5. Jakie warunki wg Ciebie wydają się optymalne do odbycia porodu i dlaczego? KRÓTKO

Warunek optymalny Dlaczego – korzyści dla kobiety Dlaczego – korzyści dla rodzącego się dziecka Brak zbędnych ingerencji medycznych Może przyjąć optymalną dla siebie pozycję, swobod- Lepsze natlenienie organizmu dziecka. nie oddychać i wykorzystać siły naturalne, ma niższy poziom stresu Obecność bliskiej osoby Większe poczucie bezpieczeństwa, niższy poziom Jak wyżej stresu Zapewnienie spokoju i bezpieczeń- Poczucie bezpieczeństwa, niższy poziom stresu Jak wyżej stwa rodzącej

EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA | ebis.ibe.edu.pl | [email protected] | © for the article by the Authors 2013 © for the edition by Instytut Badań Edukacyjnych 2013 Nowe zadania PPP | Pracownia Przedmiotów Przyrodniczych | EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA 1/2013 83

leźć można odtajnione, równie wysokiej jakości zadania ception), którego poznanie może ułatwić nauczycielowi Nowe zadania PPP z kolejnych cykli prowadzonego przez PPP IBE badania efektywne nauczanie. Laboratorium myślenia. Zadania w Bazie Narzędzi Dydaktycznych są prze- Materiał przygotowują pracownicy Pracowni Przedmiotów Zadania publikowane w BND są zamknięte, ale ich znaczone zarówno dla nauczycieli, jak i samych ucz- Przyrodniczych IBE oraz eksperci zewnętrzni konstrukcja jest urozmaicona – od prostych zadań wie- niów, którzy mogą testować swoje umiejętności z ich lokrotnego wyboru, poprzez zadania typu prawda/fałsz pomocą. Autorzy zadań przykładają dużą wagę do tego, Pracownia Przedmiotów Przyrodniczych Instytutu do zadań złożonych, „na przyporządkowanie”, wyma- by zadania były dla uczniów interesujące, by czytając Badań Edukacyjnych (PPP IBE) od ponad dwóch lat gających przykładowo dobrania odpowiedniego uza- wstęp do zadania uczeń miał możliwość dowiedzenia pracuje nad zadaniami – narzędziami diagnostycznymi sadnienia do wskazanej wcześniej odpowiedzi. Dzięki się czegoś ciekawego, nowego. dla III etapu edukacyjnego, które w sposób nowoczes- tej złożonej konstrukcji zadania mogą rozwijać i diag- PPP IBE jest świadoma ogromu potrzeb dydaktyczny, zgodny ze standardami europejskimi i światowymi nozować umiejętności złożone uczniów1, wbrew utrwa- nych nauczycieli przedmiotów przyrodniczych IV eta- będą diagnozowały poziom wiadomości i umiejętności lonej w wielu środowiskach edukacyjnych opinii, że nie pu edukacyjnego, związanych z wejściem w życie nowej uczniów w zakresie przedmiotów przyrodniczych, opi- jest to możliwe. podstawy programowej na tym etapie i już rozpoczęła sanych podstawą programową. Pracownia kontynuuje

Każde zadanie opatrzone jest komentarzem zawie- prace nad konstrukcją zadań do zakresu podstawowe- NAUKA dzieło realizowane od roku 2008 przez Instutut Filo- rającym: go, których publikacja rozpocznie się w ciągu bieżącego zofii i Socjologii PAN w ramach projektu „Polska PISA • odniesienia do celów kształcenia i treści nauczania roku. – Spójność społeczna, przeciwdziałanie wykluczeniu z podstawy programowej dla danego etapu eduka- Specjalnie dla Czytelników Edukacji Biologicznej i szanse rozwojowe. Oddziaływanie pomiaru edukacyj- cyjnego, i Środowiskowej Pracownia będzie przygotowywać pa- nego na system edukacji. Opracowanie formuły ocenia- • omówienie możliwego sposobu dojścia do prawid- kiety nowych, niepublikowanych nigdzie wcześniej zania, która sprzyja rozwojowi złożonych umiejętności”. łowego rozwiązania, zwracające uwagę na najczęś- dań z biologii, chemii, fizyki i geografii (lub też między- Część opracowywanych narzędzi spełnia nie tylko ciej popełniane przez uczniów błędy, przedmiotowych) wraz z komentarzami do publikacji funkcję diagnostyczną, ale również funkcję edukacyjną SZKOŁA • rozkłady odpowiedzi diagnozowanych ucz- w cyklu. Zadania będą selekcjonowane do EBiŚ pod ką- i może sprawdzić się jako materiał dydaktyczny w pracy niów (tylko wtedy, gdy było ono standary- tem ich uniwersalności diagnostycznej i dydaktycznej. z uczniami na zajęciach edukacyjnych. Wzorce, które zowane lub przeszło badanie pilotażowe). Oznacza to, że nawet jeśli zadanie będzie przypisane do służą PPP IBE do budowania narzędzi to przykładowo: Komentarze zawierają również sugestie wykorzy- treści programowej dla III etapu edukacyjnego, jego kon- odtajnione zadania międzynarodowego badania PISA, stania zadania – jako narzędzia diagnostycznego strukcja umożliwi również diagnozowanie lub kształto- amerykańskiego egzaminu SAT czy angielskiego egza- na teście lub jako dydaktycznego do pracy na lekcji. wanie umiejętności uniwersalnych, opisanych celami minu po kursie A level. Warto – czytając komentarze – zwrócić uwagę na kształcenia zarówno dla III, jak i IV etapu kształcenia. Niezwykle istotne dla Pracowni, w szczególności

analizę najczęściej popełnianych przez uczniów błędów. Takie umiejętności to przykładowo: analiza danych, KRÓTKO dla twórców zadań jest przestrzeganie wysokich stan- Pokazują one często utrwalone w umysłach uczniów, wnioskowanie, wyrażanie opinii wraz z merytorycz- dardów jakości narzędzi – odbywa się to przez przepro- błędne rozumienie procesu czy pojęcia (ang. miscon- nym jej uzasadnieniem, odróżnianie faktu od opinii, wadzanie pilotaży, standaryzacji i wielokrotnej korekty, znajomość podstawowych procedur badawczych. a także recenzowania ostatecznej formy przez wysokiej Zadania powstały w ramach realizowanego przez Instytut Badań klasy specjalistów w zakresie danego przedmiotu. Osta- 1 Umiejętności złożone w nauczaniu historii i przedmiotów przyrod- Edukacyjnych projektu Badanie jakości i efektywności edukacji teczna forma narzędzia, jaką można zobaczyć w pub- niczych, praca zbiorowa pod redakcją B. Ostrowskiej, K. Spalika, oraz instytucjonalizacja zaplecza badawczego, współfinansowanego likacjach na stronie Bazy Narzędzi Dydaktycznych Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2010, publikacja dostępna ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. pod adresem: http://eduentuzjasci.pl/pl/wydarzenia/126-infor- (BND): bnd.ibe.edu.pl to efekt mozolnej, trwającej macje/artykul/549-umiejetnosci-zlozone-w-nauczaniu-historii- niekiedy ponad rok pracy nad zadaniem. W BND zna- -i-przedmiotow-przyrodniczych.

Biologia z tych grup zaliczają się rośliny, a do której – grzyby. W I odcinku autorami koncepcji zadań są odpowiednio: Pewnym utrudnieniem jest jedynie dobór gatunków. z biologii – dr Wojciech Grajkowski, pracownik naukowy Na dołączonym do zadania rysunku dwa z nich (brzo- PPP IBE, za i koźlarz) wyrastają bezpośrednio z gleby, natomiast z geografii – p. Dominik Marszał, nauczyciel przyrody, Zadanie uczestnik szkoleń warsztatowych dla twórców zadań, dwa kolejne (mech i hubiak) rosną na pniu drzewa. Ucz- organizowanych przez PPP IBE, Na rysunku przedstawiono cztery organizmy wystę- niowie, którzy nie w pełni rozumieli podział na organi- z chemii – p. Barbara Spietelun, studentka IV roku na Wydziale pujące w lesie. Ich nazwy wypisano w poniższej tabeli. zmy samożywne i cudzożywne mogli zasugerować się Chemii Uniwersytetu Gdańskiego, stażystka w PPP IBE. tym zróżnicowaniem. Wyniki uzyskane podczas stan- Autorami komentarzy są odpowiednio: dr Wojciech Grajkowski daryzacji zadania na grupie 251 uczniów III klas gim- (biologia), dr Tomasz Nowacki (geografia) i dr Małgorzata Musialik nazjum sugerują, że w wielu przypadkach tak właśnie (chemia) – pracownicy naukowi PPP IBE. było. W wierszu pierwszym brzoza została poprawnie sklasyfikowana jako organizm samożywny przez 80% nych działów. Samożywność i cudzożywność wystę-

uczniów. Podobny wynik (82%) uzyskano dla wiersza pują bowiem chociażby jako cechy charakterystyczne NAUKA drugiego, prawdopodobnie dlatego, że hubiak jest nie poszczególnych grup organizmów w dziale „Systema- tylko grzybem, ale również pasożytem, co sprawia, że tyka” (np. w punktach 3.5, 3.7 czy 3.8), pojawiają się jego cudzożywność wydaje się uczniom bardziej „oczy- także w dziale „Ekologia” w kontekście sieci troficznych wista”. Niepokojące są natomiast wyniki uzyskane (punkt 4.9). w kolejnych dwóch wierszach. Jedynie 42% uczniów Aby lepiej zrozumieć przyczyny tak słabego wyni- oznaczyła mech jako organizm samożywny, 39% ucz- ku uczniów, z dwanaściorgiem z nich przeprowadzono niów zaś prawidłowo wskazała, że koźlarz jest organi- wywiady, w których pytano o tok rozumowania, który Dla każdego z organizmów określ, czy jest on samo- zmem cudzożywnym. Jak wspomniano, taki rozkład doprowadził ich do udzielenia w teście określonej odpo- SZKOŁA żywny czy cudzożywny. odpowiedzi mógł być spowodowany tym, że na rysunku wiedzi. W większości przypadków okazało się, że uczeń koźlarz wyrastał z gleby, a mech porastał korę drzewa. nie znał definicji pojęć „samożywność” i „cudzożyw- organizm cudzożywny czy samożywny? Przytoczone wyniki nie oznaczają niestety bynajmniej, ność” i próbował odgadnąć ich znaczenie na podstawie 1. brzoza cudzożywny / samożywny że około 40% badanych potrafiło rozróżnić organizmy samego brzmienia słów. „Samożywny” oznaczał zatem 2. hubiak (grzyb) cudzożywny / samożywny samożywne od cudzożywnych, ponieważ odsetek pra- według niektórych uczniów „organizm, który sam się 3. mech cudzożywny / samożywny widłowych rozwiązań całego zadania wynosił zaledwie żywi” czyli samodzielnie zdobywa pokarm. Pytanie

21%. Można zatem przyjąć, że jedynie co piąty uczeń badacza, czy w takim razie człowiek jest organizmem KRÓTKO 4. koźlarz (grzyb) cudzożywny / samożywny klasy III gimnazjum potrafi w praktyce rozróżniać or- samożywnym, czy cudzożywnym okazywało się zwy- ganizmy samożywne od cudzożywnych. Jest to o tyle kle kłopotliwe, ujawniając dezorientację ucznia co do Komentarz zaskakujące, że pojęcia te nie tylko są wprost wymie- faktycznego znaczenia omawianych pojęć. Dopiero nione w punkcie 1.5 Postawy Programowej („Uczeń wskazanie powiązania samożywności ze zdolnością do Zadanie sprawdza podstawową wiedzę biologiczną wymienia czynniki niezbędne do życia dla organizmów fotosyntezy naprowadzało uczniów na właściwe roz- – aby prawidłowo je rozwiązać, uczeń powinien jedynie samożywnych i cudzożywnych; ocenia, czy dany orga- wiązanie. rozumieć, co oznaczają pojęcia „organizm samożyw- nizm jest samożywny czy cudzożywny”), ale również ny” i „organizm cudzożywny” oraz wiedzieć, do której przewijają się wielokrotnie w trakcie realizacji kolej-

Aby dokładniej zdiagnozować skalę problemu, ko- Geografia Zadanie 1 lejną grupę 263 uczniów poproszono o rozwiązanie na- stępującego zadania: Bronek w trakcie pracy nad mapą korzystał z ulotki Do organizmów samożywnych zaliczamy: Wstęp do zadań 1 i 2 Wędkowanie w Parku Krajobrazowym Jeziora Prawego A) rośliny prowadzące fotosyntezę. Brzegu Doliny Rzeki Łabędziej. B) wszystkie organizmy poza pasożytami. Jakie informacje można odczytać analizując mapę? C) drapieżniki i roślinożerców. Dolina rzeki Łabędziej Zaznacz odpowiednie miejsca w tabeli. D) zwierzęta samodzielnie zdobywające pokarm. Bronek wybiera się z kolegami na ryby. Mają zamiar Na podstawie mapy można określić Czy można określić? wędkować w 3 różnych miejscach. Chłopiec opracował Rozkład wyboru poszczególnych odpowiedzi przed- kierunek geograficzny, w którym mapę, na zdjęciu satelitarnym oznaczył parking, plano- 1 oX Tak / o Nie stawiał się w badanej próbie następująco: A – 60%, B płynie rzeka wzdłuż granicy parku. waną trasę wyprawy, planowane miejsca połowu oraz – 10%, C – 6%, D – 19%. Prawidłowej odpowiedzi położenie źródła rzeki Łabędziej 2 o Tak / oX Nie udzieliło 60% badanych, co nie jest wynikiem szcze- granicę parku krajobrazowego. względem punktu 2. gólnie dobrym, biorąc pod uwagę, jak elementarnego zagadnienia dotyczyło zadanie, jednak zdecydowanie NAUKA lepszym niż uzyskane w poprzednim zadaniu 21%. Pokazuje to, że pytając wprost o wyuczone definicje uzyskujemy zafałszowany obraz rzeczywistej wiedzy uczniów. Okazuje się bowiem, że chociaż 60% badanych było w stanie wybrać spośród czterech możliwości właściwą definicję pojęcia „organizm samożywny”, to posłużyć się nim w praktyce potrafiło już zaledwie 21%. Jeśli zatem chcemy rzeczywiście poznać poziom wiedzy SZKOŁA uczniów, powinniśmy jak najczęściej stosować zadania osadzone w realnym kontekście, zamiast tych odwołu- jących się jedynie do abstrakcyjnych regułek i definicji. KRÓTKO

Komentarz do zadania 1 Zadanie 2 Także to zadanie bada umiejętności, które są ćwi- czone na różnych etapach nauczania. Podstawy pro- Zadanie wymaga analizy i interpretacji materiału Chłopcy zastanawiają się, czy złowią gatunki ryb gramowe nauczania geografii w gimnazjum i w szkole ilustracyjnego. Kluczem do udzielenia poprawnej od- charakterystyczne dla wód płynących, czy stojących ponadgimnazjalnej (poziom rozszerzony) zawierają powiedzi w pierwszym wierszu zadania jest dostrze- Oceń typ wód zaznaczając odpowiednie miejsca wymagania szczegółowe dotyczące czytania i interpre- żenie, iż kierunek biegu rzeki, można zidentyfikować w tabeli. tacji różnych źródeł informacji geograficznej, w tym na podstawie informacji opisowej zawartej w nazwie także zdjęć satelitarnych. Ponadto w szkole ponad- wody parku krajobrazowego „Jeziora Prawego Brzegu...”. gimnazjalnej, uczniowie realizujący zakres rozszerzo- Należy także upewnić się czy wiemy jaką orientację stojące płynące ny geografii powinni „charakteryzować sieć rzeczną ma zdjęcie. Poprawne wykonanie zadania i wskazanie 1 Miejsce wędkowania 1. oX o i typy genetyczne jezior (...)” (wymagania szczegółowe, odpowiedzi „tak” wymaga więc umiejętności złożone- 2 Miejsce wędkowania 2. o oX pkt 4.3). go rozumowania, z tą częścią zadania poradziło sobie 3 Miejsce wędkowania 3. oX o Podsumowując oba zadania należy zauważyć, że ten 59,7% badanych uczniów. Drugi wiersz zadania spraw- sam materiał graficzny może posłużyć do ułożenia za-

dza, czy uczeń utożsamia bieg rzeki na całej długości dań o różnym stopniu trudności, co może być przydat- NAUKA z widocznym na zdjęciu odcinkiem. Na niewidocznym Komentarz do zadania 2 ne w ramach dostosowywania wymagań do indywidu- fragmencie (od źródła do granicy zdjęcia) rzeka mogła alnych potrzeb uczniów. wielokrotnie zmieniać kierunek swojego biegu, a zatem Zadanie sprawdza umiejętność odczytywania in- jej źródło może znajdować się w miejscu, którego nie je- formacji z materiału graficznego, w tym przypadku steśmy w stanie określić, a poprawną odpowiedzią jest zdjęcia satelitarnego. Zadaniem ucznia jest odróżnienie „nie”. W tej części zadania także wymaga się od ucznia wód płynących od stojących, można o tym wniosko- umiejętności złożonego rozumowania, poprawnej od- wać, sprawdzając czy dany akwen łączy się z głównym powiedzi udzieliło jedynie 43,5% badanych. Z prawid- nurtem rzeki. Nie wymaga to przeprowadzania skom- SZKOŁA łowym rozwiązaniem całego zadania poradziło sobie plikowanego toku rozumowania, a jedynie uważnego 37% przebadanych uczniów. odczytania informacji graficznej, co potwierdziły dość Zadanie bada umiejętności, które są ćwiczone na róż- wysokie wyniki jakie osiągnęli uczniowie rozwiązujący nych etapach nauczania przyrody i geografii. W szkole to zadanie. podstawowej, zgodnie z podstawą programową, uczeń Ocena wód znajdujących się w miejscach ozna- powinien „obserwować zjawiska zachodzące w cieku czonych numerami 1 i 2 okazała się dla przeważają-

wodnym (...), rozróżniać prawy i lewy brzeg” (wymaga- cej większości uczniów łatwa. Poprawnej odpowiedzi KRÓTKO nia szczegółowe, punkt 4.8), w gimnazjum zgodnie z za- udzieliło odpowiednio: dla miejsca 1 (wody stojące) pisem punktu 1.4 wymagań szczegółowych „identyfikuje 75,3% uczniów, dla miejsca 2 (wody płynące) 74,7%. położenie i charakteryzuje odpowiadające sobie obiekty Większe trudności pojawiły się przy łowisku numer 3 geograficzne na fotografiach, zdjęciach lotniczych i sa- (wody stojące) 44,2%. Uczniowie być może rozpozna- telitarnych”. W szkole ponadgimnazjalnej, podstawa wali w tym miejscu starorzecze, ale mieli wątpliwość, programowa dla rozszerzenia geografii zawiera wyma- czy uznać je za wody stojące czy płynące, gdyż znajduje gania szczegółowe dotyczące hydrosfery, a w nich pkt 4.3 się dość blisko nurtu rzeki. Całe zadanie rozwiązało po- – „uczeń charakteryzuje sieć rzeczną (...)”. prawnie 31,8% uczniów.

Chemia nym do uzyskania odpowiedniej szybkości sublimacji rozpuszczalnika. Owoce liofilizowane, ze względu na Lp. Informacja Prawda czy fałsz? łatwość przechowywania i wysoką zawartość niezbęd- 1. Proces liofilizacji truska- Prawda (75,3%) / Fałsz (23,7%) Zadanie nych składników odżywczych, są cennym składnikiem wek polega na usunię- produktów żywnościowych o długim terminie przydat- ciu z nich wody. Kinga przeczytała na opakowaniu płatków śnia- ności do spożycia. Tematyka zadania powinna zaintere- 2. W czasie liofilizacji Prawda (20,6%) / Fałsz (78,4%) sować uczniów, ponieważ z jednej strony dotyczy pro- woda nie zmienia swo- daniowych, że zawierają one truskawki liofilizowane. jego stanu skupienia. duktów żywnościowych, z którymi uczniowie stykają Zaciekawiona zaczęła szukać informacji na ten temat 3. Liofilizacja truskawek Prawda (73,2%) / Fałsz (25,8%) i znalazła taką definicję: się na co dzień, a z drugiej strony pokazuje, że zjawi- powoduje zmniejszenie „Liofilizacja to suszenie zamrożonych substancji ska i procesy omawiane na lekcjach (w tym przypadku ich masy. w obniżonej temperaturze i pod zmniejszonym ciśnie- przemiany fazowe wody) znajdują praktyczne zastoso- niem w procesie sublimacji” (tekst: B. Spietelun). wanie w życiu codziennym, np. do konserwacji żywno- braku zrozumienia, na czym polega proces suszenia. Przeanalizuj tekst i oceń prawdziwość poniższych ści. Uczniów może też zainteresować aspekt zdrowotny Uczniowie mogli też kojarzyć suszenie jako proces od- informacji: żywności konserwowanej za pomocą liofilizacji. parowywania zachodzący w podwyższonej temperatu- NAUKA Aby prawidłowo odpowiedzieć na pytania posta- rze, w strumieniu ciepłego powietrza, a nie z sublimacją Lp. Prawda Informacja wione w tym zadaniu, uczeń powinien: lodu w obniżonej temperaturze. Ponadto, na błędną czy fałsz? • rozumieć, że proces suszenia polega na usunięciu odpowiedź mógł wpłynąć brak znajomości przemian 1. Proces liofilizacji truskawek polega na Prawda / Fałsz usunięciu z nich wody. wody z substancji (wiersz 1); fazowych wody. • rozumieć, że woda ulega przemianom fazowym Z kolei 78,4% uczniów udzieliło prawidłowej odpo- 2. W czasie liofilizacji woda nie zmienia Prawda / Fałsz swojego stanu skupienia. i że zamrożenie truskawek oznacza zmianę sta- wiedzi na pytanie w wierszu 2, poprawnie kojarząc pro- 3. Liofilizacja truskawek powoduje nu skupienia wody z ciekłego w stały, a w wyniku ces mrożenia i sublimacji jako zmianę stanu skupienia Prawda / Fałsz SZKOŁA zmniejszenie ich masy. sublimacji woda przejdzie ze stanu stałego w stan wody. Uczniowie, którzy wybrali błędną odpowiedź, gazowy, z pominięciem stanu ciekłego (wiersz 2); mogli nie rozumieć, że proces mrożenia i sublimacji Komentarz • rozumieć, że usunięcie wody z produktu (truska- dotyczył wody zawartej w owocach. wek) spowoduje zmniejszenie jego masy (wiersz 3). Ponad 70% uczniów wyciągnęło logiczny wniosek, Celem suszenia owoców jest obniżenie zawartości W zadaniu tym badana jest umiejętność wniosko- że skutkiem suszenia/ sublimacji wody z truskawek bę- wody do poziomu uniemożliwiającego rozwój bakterii wania na podstawie posiadanych wiadomości i analizy dzie zmniejszenie masy owoców. Na udzielenie błędnej i grzybów oraz zachodzenie procesów biochemicznych tekstu. odpowiedzi mogły wpłynąć takie czynniki, jak brak niekorzystnych z punktu widzenia trwałości produk- zrozumienia, że skutkiem liofilizacji truskawek jest KRÓTKO Jak odpowiadali uczniowie? tu. Liofilizacja, czyli suszenie sublimacyjne zamro- usunięcie z nich wody. żonych substancji, jest ważną metodą usuwania wody Standaryzację zadania przeprowadzono na grupie Całe zadanie zostało prawidłowo rozwiązane przez z produktów mało odpornych na obróbkę cieplną 97 uczniów z III klasy gimnazjum. W tabeli obok przed- 53,6% uczniów. Największą trudność sprawiło uczniom (np. owoców, warzyw, szczepionek i leków). Produkty są stawiono rozkład procentowy odpowiedzi uczniów na pytanie dotyczące wpływu suszenia na masę truskawek najpierw zamrażane w temperaturze poniżej 0°C, a na- pytania postawione w poleceniu do zadania. (wiersz 3), a najłatwiejsze okazało się pytanie dotyczące stępnie podlegają sublimacji w próżni. Parowanie wody Odsetek uczniów, którzy odpowiedzieli poprawnie zmian stanu skupienia wody (wiersz 2). następuje bezpośrednio z kryształów lodu, przy znaczna pytanie 1 dotyczące istoty procesu liofilizacji, wy- nie obniżonym ciśnieniu (rzędu 10-70 Pa), niezbęd- niósł 75,3%. Odpowiedź błędna mogła być wynikiem

Prezentowane zadanie było pierwotnie przeznaczo- sekwencje stosowania dodatków do żywności, ne dla III etapu edukacyjnego z przypisanymi następu- w tym konserwantów. jącymi wymaganiami z podstawy programowej: • dla przedmiotu fizyka – III etap edukacyjny: 2.9. Energia. Uczeń opisuje zjawiska topnienia, Cele kształcenia – wymagania ogólne: krzepnięcia, parowania, skraplania, sublimacji 1.1. Pozyskiwanie, przetwarzanie i tworzenie infor- i resublimacji. macji. Uczeń pozyskuje i przetwarza informacje z różnorodnych źródeł z wykorzystaniem technologii informacyjno-komunikacyjnych. 2.1. Rozumowanie i zastosowanie nabytej wiedzy do rozwiązywania problemów. Uczeń opisuje właś- ciwości substancji i wyjaśnia przebieg prostych procesów chemicznych. NAUKA Treści nauczania – wymagania szczegółowe:

1.3. Substancje i ich właściwości. Uczeń obserwuje mieszanie się substancji; opisuje ziarnistą budo- wę materii; tłumaczy, na czym polega zjawisko dyfuzji, rozpuszczania, mieszania, zmiany stanu skupienia; planuje doświadczenia potwier- dzające ziarnistość materii. SZKOŁA 3.1. Reakcje chemiczne. Uczeń opisuje różnice w przebiegu zjawiska fizycznego i reakcji chemicznej; podaje przykłady zjawisk fizycznych i reakcji chemicznych zachodzących w otoczeniu człowieka. Ze względu na uniwersalny charakter badanej umie- jętności, a także spójność celów kształcenia z innymi etapami edukacyjnymi, zadanie to można wykorzystać KRÓTKO przy realizacji następujących podpunktów z podstawy programowej: • dla przedmiotu chemia – IV etap edukacyjny, poziom podstawowy: 3.5. Chemia wspomaga nasze zdrowie. Chemia w kuchni. Uczeń wyjaśnia przyczyny psucia się żywności i proponuje sposoby zapobiegania temu procesowi; przedstawia znaczenie i kon-

tów przyrodniczych poszukujących ciekawych piosenek Recenzja płyty do wykorzystania w trakcie lekcji. Here comes Science to 14. z kolei i 3. jeśli chodzi o zagadnienia edukacyj- Here comes Science ne album studyjny wydany przez zdobywców nagrody zespołu They Might Be Giants Grammy, amerykański duet They Might Be Giants. Pły- ta, będąca niezwykłym muzycznym kolażem, zawiera Marcin Chrzanowski 19 utworów i została wydana w postaci pakietu CD Pracownia Przedmiotów Przyrodniczych, Instytut Badań Edukacyjnych wraz z płytą DVD. Na DVD znajdują się animowane teledyski do każdej z piosenek. Ponadro teledyski te są dostępne na portalu YouTube. Muzyka i taniec zawsze budzą emocje i zajmują wy- Album jest niezwykle zróżnicowany tematycznie. jątkowe miejsce w życiu młodych ludzi. Muzyka stanowi Poruszane są w nim zagadnienia ponadprzedmiotowe, szczególną formę wyrazu i – jako odrębna forma języ- takie jak metodologia prowadzenia eksperymentów, jak

ka – pozwala się im określić, wypowiedzieć i niejedno- również przedmiotowe, np.: fotosynteza, występowanie NAUKA krotnie zamanifestować swoją postawę, poglądy, czy też i zastosowanie pierwiastków chemicznych w życiu czy zdanie na jakiś temat. Potwierdzenie tych słów można stany skupienia materii. znaleźć przeglądając raporty dotyczące badań zainte- W wywiadzie opublikowanym na portalu Fredericks- przez punk rock czy pop z elementami dance aż do frag- resowań polskiej młodzieży gimnazjalnej – w większo- burg.com jeden z wokalistów grupy, John Flansburgh, mentu przypominającego klasyczną fugę. ści można znaleźć informację, że polscy gimnazjaliści przyznał, że jako uczeń był bardzo słaby z przedmiotów Piosenki są wykonane po angielsku. Płytę można w czasie wolnym słuchają muzyki. przyrodniczych2. Między innymi dlatego zespół zde- więc polecić nauczycielom uczącym przedmiotów przy- Nauczyciele mogą w prosty sposób przekuć zainte- cydował się skonsultować poprawność merytoryczną

rodniczych w tym języku, nauczycielom prowadzącym SZKOŁA resowania muzyczne swoich uczniów na głębsze zain- tekstów. Doradzał im Eric Siegel3, kierownik The New zajęcia pozalekcyjne albo po prostu samym uczniom – teresowanie naukami przyrodniczymi. W jaki sposób York Hall of Science (Nowojorski Salon Nauki, centrum do pracy w domu. Sposób przedstawienia problemów jednak przemycić modę na przyrodę? To, co oddajemy nauki i technologii)4. w piosenkach oraz na filmach wydaje się najbardziej od- uczniom do rąk, musi być odpowiednio „opakowane” Materiał na płycie nie stanowi oczywiście zwartego powiedni dla gimnazjalistów. Nie oznacza to jednak, że – materiał muzyczny musi być nośny, a teledyski dow- i wyczerpującego kursu. Może jednak być ciekawym nie sprawi ona wiele przyjemności również młodszym cipne i zróżnicowane, zarówno w formie i w treści, żeby urozmaiceniem lekcji, przede wszystkim z punktu wi- czy starszym uczniom. młody widz szybko się nimi nie znudził. Nauczyciele dzenia uczniów. Teksty piosenek są dowcipne, a teledy- z pewnością są świadomi wszystkiego, co napisałem po- Płyta nie jest dostępna w polskich sklepach, ale moż- ski zróżnicowane w stylu i formie, dzięki czemu łatwo KRÓTKO na ją zamówić przez Internet w najpopularniejszych za- wyżej. Jak zauważyłem na prowadzonym przeze mnie zapadają w pamięć. Zdecydowanym atutem płyty jest blogu, dotyczącym nauczania chemii oraz przedmio- granicznych księgarniach i sklepach muzycznych (m.in. sama warstwa dźwiękowa – muzyka, której młodzi 5 1 Amazon) . Wystarczy jednak dostęp do Internetu, gdyż tów przyrodniczych , przeciętnie raz dziennie wśród ludzie nie będą się wstydzili słuchać: od alternatywy, fraz z wyszukiwarek, po których na niego trafiano, po- wszystkie teledyski z tej płyty można obejrzeć w serwi- jawia się hasło „fajna piosenka o...”. sach umożliwiających bezpłatne umieszczanie i ogląda- 2 URL: http://fredericksburg.com/News/FLS/2008/112008/112720- nie filmów, m.in. na YouTube. W mojej płytotece mam wydawnictwo, które mo- 08/427729/index_html?page=1. głoby zainteresować wszystkich nauczycieli przedmio- 3 URL: http://www.nysci.org/learn/1431359/staff/senior_staff#sie- -gel. 5 URL: http://www.amazon.co.uk/Here-Comes-Science-Might-Gi- 1 URL: www.superchemia.wordpres.com. 4 URL: http://www.nysci.org/home. ants/dp/B002FKZ4UO.

Zrzuty z oficjalnych teledysków: Meet the Elements i Put It to the Test NAUKA

Lista utworów z płyty 1 Science Is Real Nauka jest prawdziwa http://www.youtube.com/watch?v=ty33v7UYYbw Here comes Science 2 Meet the Elements Poznaj pierwiastki http://www.youtube.com/watch?v=Uy0m7jnyv6U z wolnym tłumaczeniem autora niniejszego tekstu 3 I Am a Paleontologist Jestem Paleontologiem http://www.youtube.com/watch?v=B7zo2zY1Zqg tytułów utworów na język 4 The Bloodmobile Krwiomobil http://www.youtube.com/watch?v=Futnu_6NmQo polski oraz adresami 5 Electric Car Samochód elektryczny http://www.youtube.com/watch?v=4BPU5mKipNo SZKOŁA internetowymi stron, na 6 My Brother the Ape Mój brat Małpa http://www.youtube.com/watch?v=9MGElYMPtIk których umieszczone 7 What Is a Shooting Star? Co to jest spadająca gwiazda? http://www.youtube.com/watch?v=JqBChyNyLhU zostały teledyski 8 How Many Planets? Ile jest planet? http://www.youtube.com/watch?v=XI5nBUidKqo z opisywanego krążka 9 Why Does the Sun Shine? Dlaczego Słońce świeci? http://www.youtube.com/watch?v=3JdWlSF195Y 10 Why Does the Sun Really Shine? Dlaczego Słońce naprawdę świeci? http://www.youtube.com/watch?v=sLkGSV9WDMA 11 Roy G. Biv Roy G. Biv – piosenka o tęczy http://www.youtube.com/watch?NR=1&v=Gf33ueRXMzQ 12 Put It to the Test Przeprowadź test http://www.youtube.com/watch?v=9kf51FpBuXQ KRÓTKO 13 Photosynthesis Fotosynteza http://www.youtube.com/watch?v=LgYPeeABoUs 14 Cells Komórki http://www.youtube.com/watch?v=ZK6YP1Smbxk 15 Speed and Velocity Prędkość oraz szybkość http://www.youtube.com/watch?v=DRb5PSxJerM 16 Computer Assisted Design Projektowanie wspomagane komputerowo http://www.youtube.com/watch?v=GUFv1ZD2mDI 17 Solid Liquid Gas Stały, ciekły, gazowy http://www.youtube.com/watch?v=btGu9FWSPtc 18 Here Comes Science Nadciąga nauka http://www.youtube.com/watch?v=MsIvpaSOBU0 19 The Ballad of Davy Crockett (in Outer Space) Ballada o Davym Crockecie http://www.youtube.com/watch?v=1pF5lETFH8g

ukazują możliwości organizowania w przedszkolu oraz Recenzja książki w warunkach domowych zabaw badawczych, których zadaniem jest poznawanie przez dzieci różnorodnych Pomagamy dzieciom w badaniu świata zjawisk z zakresu przyrody nieożywionej. Przedstawio- M. Kwaśniewskiej i W. Żaby-Żabińskiej ne przez Autorki założenia teoretyczne są wstępem do kolejnego rozdziału, poświęconego przedstawieniu roli, Mirosława Parlak jaką mają do spełnienia dorośli w zaspokajaniu natu- Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach ralnej dziecięcej potrzeby poznawania otaczającej rze- czywistości. Zgadzają się one m.in. z poglądami Jeana Piageta na temat warunków efektywności kształcenia We wczesnej edukacji coraz większą uwagę zwraca i wpisania działań nauczyciela w naturalne procesy ży- się na przeprowadzanie przez dziecko operacji myślo- ciowe dziecka: należy stworzyć dziecku takie warunki, wych, mniejszą zaś na kształtowanie wiedzy pamięcio- które w jak najlepszy sposób stymulować jego rozwój

wej. Funkcja poznawcza w takim właśnie wymiarze ma we wszystkich sferach. Przytaczając poglądy psycho- NAUKA być realizowana we wszystkich dziedzinach i obszarach logów Autorki przedstawiają warunki niezbędne do edukacji. Myślenie rozwija się na drodze własnej działal- zorganizowania takiego środowiska, które ma zaspo- ności dziecka, w toku rozwiązywania problemów. Rola kajać potrzeby poznawcze dziecka. W tej części publi- Pomagamy dzieciom w badaniu świata, nauczyciela polega na pobudzaniu aktywności wycho- kacji Autorki przedstawiają również istotne wskazania M. Kwaśniewska, W. Żaba-Żabińska, wanków, wprowadzaniu ich w takie sytuacje, w których wydawca: Grupa Edukacyjna S.A., Kielce 2012 metodyczne, które powinny obowiązywać nauczycieli wychowankowie dostrzegają problemy, zainteresują (skan okładki ze strony: okazje.info) wychowania przedszkolnego podczas organizowania się nimi i chcą je rozwijać na miarę swoich możliwo- sytuacji edukacyjnych służących wspomaganiu dzieci ści. Dzięki rozwiązywaniu problemów dziecko rozumie w procesie poznawania świata. Działania nauczyciela, SZKOŁA związki i zależności zachodzące w otaczającym świecie, zała się godna polecenia książka Małgorzaty Kwaśniew- mając charakter etapowy, powinny przebiegać w nastę- uczy się funkcjonować w środowisku. Rozwiązywanie skiej i Wiesławy Żaby-Żabińskiej Pomagamy dzieciom pującej kolejności (s. 18–21): problemów wymaga od ucznia wykazania się umiejęt- w badaniu świata. Zabawy badawcze. Omawiana po- 1) diagnoza poziomu rozwoju dzieci, nościami wykorzystania zdobytej wiedzy. W umyśle zycja jest książką wyjątkową. Stanowi bowiem wyjątek 2) organizacja warunków, dziecka zachodzą więc różnorakie procesy, takie jak: wśród publikacji z zakresu pedagogiki przedszkolnej. 3) sytuacja wyjściowa, przewidywanie, planowanie, sprawdzanie, ocenianie, Jest ona dedykowana nie tylko nauczycielom wychowa- 4) pierwsze pomysły dzieci, wnioskowanie i inne, czemu towarzyszy przypomina- nia przedszkolnego, lecz i rodzicom, którzy mogą w niej 5) doświadczanie, badanie, eksperymentowanie, KRÓTKO nie, wyobrażanie, analiza i synteza, porównywanie. znaleźć przykłady zabaw angażujących aktywność dzie- 6) wyciąganie wniosków, Zadaniem nowoczesnej edukacji jest organizowanie ta- ci oraz inspiracje do realizowania własnych pomysłów 7) wyjaśnienie nauczyciela, kich sytuacji, w których zaangażowane zostanie myśle- w tym zakresie. 8) praktyczne odniesienia, nie dziecka. Istnieje więc zapotrzebowanie na literaturę, Książka składa się z czterech części. Pierwsza z nich 9) sprawdzenie poziomu przyswojonej wiedzy, w której nauczyciele znaleźć mogą stosowne informacje stanowi wartościową podbudowę teoretyczną prezento- 10) wzmacnianie motywacji do dalszych poszuki- oraz inspiracje do efektywnej pracy. wanych poglądów – przybliża nauczycielom prawidło- wań. W odpowiedzi na potrzeby praktyki edukacyjnej wości rozwoju dzieci, szczególnie zaś wyjaśnia dziecięcą Autorki wyczerpująco opisują konkretne działania, nakładem Wydawnictwa Grupa Edukacyjna S.A. uka- potrzebę poznawania i doświadczania świata. Autorki jakie powinny podejmować nauczyciele, aby osiągnąć

EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA | ebis.ibe.edu.pl | [email protected] | © for the article by the Authors 2013 © for the edition by Instytut Badań Edukacyjnych 2013 Recenzja książki | Mirosława Parlak | EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA 1/2013 92 zamierzenia wskazane w kolejnych etapach, które będą • fale dźwiękowe, pomocne nauczycielowi w ich organizacji. • prawo powszechnego ciążenia, W rozdziale trzecim książki podjęto trud przed- • siła wyporu, stawienia klasyfikacji zabaw służących rozwijaniu • stany skupienia substancji, umiejętności badawczych dzieci. Znalazły tu miejsce • przemiany fazowe: parowanie, skraplanie, subli- podziały i charakterystyki zabaw znanych z literatury macja, resublimacja, topnienie, krzepnięcie, przedmiotu: klasyfikacja Bożeny Muchackiej oraz za- • I zasada termodynamiki, bawy zaproponowane przez D. Chauvela i V. Michael. • przemiany gazowe, Autorki zwracają uwagę, że „ich wspólnym mianowni- • odbicie i załamanie światła, kiem jest (...) dążenie do rozbudzania dziecięcej cieka- • rozszczepienie światła białego, wości poprzez bezpośredni kontakt z wybranymi zjawi- • zwierciadła, skami” (s. 23). • przyciąganie elektrostatyczne, Oprócz wyżej wymienionych klasyfikacji w tej czę- • właściwości magnetyczne materii,

ści książki znalazła też miejsce koncepcja własna Au- • prąd przemienny, NAUKA torek. Przedstawione są w niej zagadnienia mające na • fale elektromagnetyczne, celu zapoznanie dzieci na drodze ich własnej aktyw- • rozpuszczalność substancji, ności badawczej ze zjawiskami przyrody nieożywio- • chromatografia cieczowa. nej – przede wszystkim z zakresu fizyki i w mniejszym Dodatkowym walorem przedstawionych propozy- stopniu z chemii. Przyjęta przez Autorki tematyka sta- cji są przygotowane dla nauczyciela najważniejsze za- nowi największą wartość prezentowanej koncepcji, bo- gadnienia merytoryczne z zakresu poznawanych przez wiem nauczyciele nie zawsze ją doceniają, zapominając, dzieci zagadnień. Istotny jest też fakt, że Autorki nie że obie dyscypliny wiedzy – fizyka i chemia tłumaczą poprzestają na jednej propozycji, oferują kilka przy- SZKOŁA wszystko, co dzieje się wokół nas. Ponadto realizacja kładowych zabaw, aby nauczyciel mógł wybrać taką, problematyki dotyczącej powyższych dziedzin stwa- jaka najlepiej przystaje do indywidualnych warunków, rzać może problemy zarówno natury metodycznej, jak w których prowadzą zajęcia. Książkę kończy zestawie- i merytorycznej. nie literatury szczególnie polecanej nauczycielom. W czwartym, ostatnim rozdziale prezentowanej Omawiana książka z całą pewnością zainteresuje pe- pozycji znalazły miejsce przykłady szczegółowo zapla- dagogów, a także kandydatów przygotowujących się do

nowanych sytuacji edukacyjnych, uszeregowanych we- tego zawodu. Nie ulega wątpliwości, że powinna znaleźć KRÓTKO dług konkretnych zagadnień. W każdej z prezentowa- poczesne miejsce w biblioteczce każdego nauczyciela. nych sytuacji edukacyjnych określone zostały cele zajęć oraz niezbędne środki dydaktyczne. Autorki proponują zajęcia, których przedmiotem poznania przez dzieci mogą być następujące rzeczy i zjawiska (s. 35–36): • ruch ciał, • tarcie, siła tarcia,

Recenzja książki Edukacja środowiskowa Ryszarda Kowalskiego Edukacja środowiskowa. Wybrane zagadnienia Prof. Wiesław Stawiński z osobistą refleksją, R. Kowalski, wydawca: Wydawnictwo Autorem prezentowanej książki jest dr Ryszard Uniwersytetu Kowalski, kierownik Zakładu Edukacji Biologicznej Przyrodniczo- i Ochrony Przyrody Instytutu Biologii na Wydziale Humanistycznego Przyrodniczym Uniwersytetu Przyrodniczo-Humani- w Siedlcach, Siedlce 2012,

stycznego w Siedlcach. NAUKA ss. 336 i 12 stron ilustr. Jak sam wyjaśnia w rozdziale wstępnym: „Książka (skan okładki od ta jest subiektywnym spojrzeniem jej autora na zmie- autora recenzji) niające się relacje ludzi do przyrodniczego i społecznego otoczenia. Dotyczy ona wybranych problemów ekologii człowieka, ze szczególnym uwzględnieniem związków z przyrodą, a w mniejszym stopniu procesów społecz- nych opisywanych przez socjologów, pedagogów i psy- chologów”. Treść jej jest oparta na analizie wyników SZKOŁA wieloletnich badań autora oraz obserwacji, przemyśleń i doświadczeń nabytych „w pracy dydaktycznej, działal- ności społecznej i organizacyjnej”, prowadzonej przez niego w kilku uczelniach oraz pracy społecznej w LOP, Straży Ochrony Przyrody i in. organizacjach. Autor podaje własną – zasługującą na upowszechnienie – rozszerzoną definicję „edukacji środowisko- KRÓTKO wej”. Na podkreślenie zasługuje też głębokie osadzenie książki w literaturze naukowej i beletrystycznej oraz przez nich w toku procesu dydaktycznego – wykładów, Prowokuje do rzetelnej dyskusji nad treścią i formą edu- konfrontacja teoretycznych podstaw edukacji środo- ćwiczeń praktycznych i dyskusji. kacji środowiskowej. Zachęca do jej przeczytania przez wiskowej z realnym życiem edukowanej społeczności Postulat dawania przykładu przez „edukatorów”, wszystkich zaangażowanych w prace nad jej doskona- – uczniów, rodziców, nauczycieli, studentów, członków rodziców i przedstawicieli władz samorządowych leniem – a więc przez studentów, nauczycieli, pracow- samorządów i instytucji kościelnych. Teksty zawarte i państwowych jest stale aktualny, gdyż „słowa płyną ników dydaktycznych i naukowych oraz decydentów w książce stanowią zarazem zwarty system informacji a przykłady pociągają” – oczywiście dobra przykłady! w MEN i MNiSW. przekazywanych studentom i aktywnie nabywanych Tak, książka pisana jest nie tylko głową, lecz i sercem.

EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA | ebis.ibe.edu.pl | [email protected] | © for the article by the Authors 2013 © for the edition by Instytut Badań Edukacyjnych 2013 Nowości ze świata nauki | Redakcja i Pracownia Przedmiotów Przyrodniczych IBE | EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA 1/2013 94

Nowości ze świata nauki Czego amerykańscy naukowcy NIE odkryli?

W audycjach telewizyjnych i radiowych cały czas słyszymy, że amerykańscy naukowcy odkryli niesamowite zjawiska i prawa natury. A co robią uczeni z innych krajów? O nich czasem usłyszymy, ale chyba stanowczo za rzadko, dlatego w tej właśnie rubryce będziemy opisywać najnowsze odkrycia naukowców z całego świata. Depesze przygotowały:Depesze Redakcja i Pracownia Przedmiotów Przyrodniczych IBE

Balsam na regenerację kości

Chemicy z Universität Duisburg-Essen (UDE) opra- Po wstrzyknięciu w miejsce ubytku, nanocząstki są NAUKA cowali pastę z nanocząstek, która umożliwia szyb- wchłaniane przez sąsiadujące komórki, węglan wapnia szą regenerację uszkodzonych kości. W skład pa- ulega rozpuszczeniu w kwaśnym środowisku lizoso- sty wchodzą syntetyczne nanocząstki fosforanu mów, a DNA zostaje uwolnione do wnętrza komórek wapnia wraz z fragmentami DNA zawierającymi i wbudowane do ich genomu. Komórki z wprowadzo- geny kodujące dwa białka, które stymulują roz- nym DNA zaczynają wytwarzać czynniki wzrostu, rost tkanki kostnej i tworzenie się w niej nowych które przyspieszają wzrost kości i redukują czas po- naczyń krwionośnych (Chernousova i wsp., 2013). trzebny na rekonwalescencję pacjenta. Kluczowe w tej

terapii są geny dwóch czynników wzrostu: białka mor- SZKOŁA Leczenie złamań i ubytków kości powstałych w wyni- fogenetycznego kości (BMP-7), które stymuluje komór- ku wypadku lub operacji usunięcia guza stanowi duże ki kościotwórcze oraz czynnika wzrostu śródbłonka wyzwanie w medycynie klinicznej. Profesor Matthias naczyniowego (VEGF-A), który pobudza wzrost naczyń Epple, kierownik zespołu chemików odpowiedzialne- krwionośnych odżywiających komórki kości. go za badania nad pastą przyspieszającą regenerację Ryc. Sposób działania pasty regenerującej kości kości, wyjaśnia że „terapie alternatywne takie jak prze- Epple spodziewa się długotrwałego efektu stymulujące- Pasta z nanocząstek fosforanu wapnia (oznaczonego jako CaP) i szczep kości z innych części ciała pacjenta oraz leczenie go wzrost kości, który będzie się utrzymywał w ciągu DNA, stabilizowana karboksymetylocelulozą (CMC), jest wstrzy- z użyciem syntetycznego fosforanu wapnia, mają skutki miesięcy, a nawet lat potrzebnych do całkowitego wy- kiwana w miejsce ubytku kostnego. W wyniku ekspresji białek KRÓTKO BMP-7 i WEGF-A powstaje nowa tkanka kostna wraz z naczyniami uboczne w postaci zwiększonego ryzyka infekcji, dłu- leczenia urazu. Nie będzie też konieczne powtarzanie krwionośnymi (źródło: Chernousova i wsp., 2013). giego czasu odbudowy kości oraz niskiej stabilności iniekcji z nanopastą w miejsce ubytku kości. Badacze mechanicznej nowej tkanki kostnej”. Zespół badaczy z UDE mają nadzieję, że ich odkrycie będzie za kilka Literatura połączył właściwości kościotwórcze syntetycznych na- lat wykorzystywane w traumatologii i leczeniu osteopo- nocząstek fosforanu wapnia (głównego budulca kości) rozy. Chernousova S, Klesing J, Soklakova N, Epple M (2013). RSC Adv. z dodatkową stymulacją wzrostu kości za pomocą DNA DOI 10.1039/C3RA23450A. Małgorzata Musialik, PPP http://www.uni-due.de/de/presse/meldung.php?id=7924. transfekowanego do komórek sąsiadujących z miejscem http://www.rsc.org/chemistryworld/2013/02/dna-functionalised- iniekcji pasty. -bone-paste-material.

Kałamarnice potrafią... latać

Fakt, że kałamarnice wyskakują z wody znano już ponad pół wieku temu. Jednak dopiero teraz japońscy naukowcy z Uniwersytetu Hokkaido odkryli, że potrafią one... latać. W fazie odrzutowej i szybowania zwierzęta te mają rozłożone płetwy. Dzięki temu mogą regulować właściwości aerodynamiczne lotu o długości ok. 30 m, odbywającego się z prędkością ok. 10 m/s, a nawet przyspieszać.

Zazdrościmy ptakom, że tak swobodnie latają po niebie. Ale lot ptaszorowatych (tzw. ryb latających) nie wygląda już tak beztrosko... I nic w tym dziwnego, ponieważ de- NAUKA cydują się one na latanie najczęściej wtedy, kiedy są ata- kowane przez drapieżnika! Ale czy wiedzieli Państwo, Kota Muramatsu wyjaśnia fenomen lotu kałamarnic (w tle na monitorze: lecąca ławica) że wśród zwierząt zamieszkujących oceany świata nie Źródło: NHK World, http://www.youtube.com/watch?v=dwYr1TJbue0 tylko ptaszorowate mają zdolności do latania?

Odkrycie japońskich naukowców z Uniwersytetu Hok- kich zwykłych lustrzanek, z których wielu amatorów o długości ok. 30 m odbywającego się z prędkością ok. kaido jest niezwykłe. Byli oni świadkami tego, jak kała- fotografii korzysta! Z pewnością najbardziej zajmującą 10 m/s. Okazało się również, że w fazie odrzutowej ka-

marnice z rodzaju strzalikowatych (Ommastrephidae) częścią pracy naukowców była analiza ogromnej liczby łamarnice zwiększają prędkość przemieszczania się SZKOŁA latają. Jak sami przyznają, powołując się na liczne pub- zdjęć, na których uwieczniono w sumie aż 1459 kała- w powietrzu. Japońscy uczeni mogli więc dojść tylko do likacje, wyskakiwanie kałamarnic z wody było znane marnic. Wśród nich była tylko jedna wynurzająca się jednego wniosku: kałamarnice latają, a nie skaczą! już w 1949 r., ale nikt do tej pory nie zdołał jednoznacz- z wody, 14 kałamarnic w fazie odrzutowej, aż 1355 szy- nie nazwać tego zjawiska – lot czy skok? Pytanie niby bujących i 89 nurkujących. Dlaczego naukowcy zdołali Jak odkrycie jest przełomowe, to i tytuł publikacji jest banalne, ale jakoś to zjawisko trzeba przecież nazwać. utrwalić na zdjęciu tylko jedno zwierzę wyskakujące doniosły. Oceaniczne kałamarnice naprawdę latają z wody? Wytłumaczenie tego jest wyjątkowo proste: (ang. Oceanic squid do fly) (Muramatsu i wsp., 2013). Lataniem określa się „ruch zwierzęcia w powietrzu, „kałamarnice pojawiały się nagle i nieoczekiwanie na

Takao Ishikawa KRÓTKO w trakcie którego występuje czynne sterowanie siłami powierzchni wody pod ostrym kątem” (Muramatsu aerodynamicznymi” (Dudley i wsp., 2007). Zgodnie z tą i wsp., 2013). definicją można z pewnością stwierdzić, że żaby nie la- Literatura tają, lecz skaczą. W takim razie jak jest z tymi kałamar- Dokładna analiza zdjęć pozwoliła naukowcom z Uni- nicami? wersytetu Hokkaido stwierdzić, że kałamarnice wy- Dudley R, Byrnes G, Yanoviak SP, Borrell B, Brown RM, McGuire nurzające się z wody i nurkujące z powrotem mają JA (2007). Gliding and the functional origins of flight: biomecha- Uczeni, żeby przekonać się o tym tajemniczym zacho- nical novelty or necessity? Annu Rev Ecol Evol Syst. 38:179–201. złożone płetwy. Za to odkryli oni, że zwierzęta w fa- Muramatsu K, Yamamoto J, Abe T, Sekiguchi K, Hoshi N, Sakurai waniu strzalikowatych, po prostu wypłynęli na morze zie odrzutowej i szybowania mają rozłożone płetwy Y (2013). Oceanic squid do fly. Mar Biol. doi:10.1007/s00227-013- i zrobili wiele zdjęć korzystając z lustrzanek. Tak, ta- i mogą regulować właściwości aerodynamiczne lotu 2169-9.

Bakterie produkują złoto OH OH Bakterie Delftia acidovorans potrafią formować nanocząstki złota w roztworze zawierającym jony Au(III) – podali 3.02.2013 r. na łamach czasopisma Nature Chemical Biology kanadyjscy naukowcy 3+ (Johnston i wsp., 2013). OH Au Au

Jony złota(III) są formą jonową złota najbardziej roz- Opracowanie: M. Chrzanowski powszechnioną w ziemskich warunkach naturalnych OH (Usher i wsp., 2009). Bakteria Delftia acidovorans prze- kształca je w nienaładowane nanocząstki w procesie OH ochrony czynnej. Jony złota (Au3+) są bowiem dla niej OH toksyczne, w przeciwieństwie do złota w postaci stałej – NAUKA kolonie Delftia acidovorans, podobnie jak inne kolonie bakteryjne, mogą żyć na samorodkach złota. delfibaktyna jon złota kompleks chelatowy delfibaktyna-złoto Metale takie jak złoto, srebro czy rtęć w postaci jonowej (Au3+, Ag+ czy Hg2+) hamują wzrost i rozwój bakterii (to dlatego w przypadku bardzo trudno gojących ran poleca się leki oraz opatrunki zawierające jony srebra) (Nie- po czym chelatowanie kolejnego jonu złota(III) przez tę zawierających nanocząstki złota oraz do oczyszczania hs 1999). Jak wykazały badania przeprowadzone przez samą cząsteczkę i bezpośrednie wytrącanie kompleksu wód odpadowych pochodzących z kopalni metali cięż- SZKOŁA Kanadyjczyków, bakterie D. acidovorans wydzielają delfibaktyna – złoto (jak w pierwszym modelu). kich. metabolit wtórny – delftibaktynę (ang. delftibactin), który poprzez wytrącanie nienaładowanych nanoczą- W tym samym artykule autorzy podają, że proces re- Marcin Chrzanowski, PPP stek złota z roztworu powoduje obniżenie stężenia jo- dukcji złota przez delftibaktynę uzyskaną z komórek 3+ bakteryjnych D. acidovorans zachodzi w warunkach nów Au w otoczeniu bakterii. Literatura laboratoryjnych w roztworach o odczynie obojętnym W artykule zaproponowano dwa różne mechanizmy i w temperaturze pokojowej, jest szybki i znacznie bar- Johnston CW, Wyatt MA, Li X, Ibrahim A, Shuster J, Southam G, powodujące wydzielanie złota z roztworu. Pierwszy to dziej wydajny od tradycyjnych sposobów otrzymywa- Magarvey NA (2013). Gold biomineralization by a metallophore KRÓTKO chelatacja, czyli tworzenie kompleksu wielordzeniowe- nia nanocząstek złota przy użyciu cytrynianów. from a gold-associated microbe. Nature Chemical Biology. 9(2). Usher A, McPhail DC, Brugger J (2009). A spectroscopic study of go jonu złota(III) przez delftibaktynę i bezpośrednie Au(III) halide-hydroxidecomplexes at 25-80 °C. Geochimica Cos- wytrącanie utworzonego kompleksu chelatowego z roz- Jak twierdzi Frank Reith z University of Adelaide z Au- mochimica Acta. 77:3359. tworu. stralii, współautor podobnej pracy, dotyczącej groma- Niehs DH (1999). Microbial heavy-metal resistance. Applied Microbi- dzenia nanocząstek złota, tym razem wewnątrz komó- ology and Biotechnology. 51. Drugi to kompleksowanie chelatowe jonu złota(III) Reitha F i wsp. (2009). Mechanisms of gold biomineralization in the rek bakterii Cupriavidus metallidurans (Reitha i wsp., bacterium Cupriavidus metallidurans. Proceedings of the National przez delftibaktynę, a następnie jego redukcja do for- 2009), niewykluczone, że w przyszłości będzie można Academy of Sciences of the United States of America. 9(106):42. my atomowej w reakcji oksydacyjnej dekarboksylacji, wykorzystać delftibaktynę do syntezy katalizatorów

Czyste dżinsy – czyste powietrze?

Czy płyn do prania może sprawić, że uprane w nim ubrania będą oczyszczały powietrze? Takiego rewolucyjnego odkrycia w zakresie ochrony śro- dowiska dokonał prof. Tony Ryan z Uniwersyte- tu Sheffield (UK), współwłaściciel firmy Catalytic Clothing. Informację na ten temat podały Scien- tific American (marzec 2012) oraz Financial Times (październik 2012).

Tony Ryan wyprodukował prototyp jeansów, których materiał zawierał nanocząstki TiO2 (dwutlenek tytanu), pomagające w rozkładzie tlenków azotu, które są jedną NAUKA z przyczyn zanieczyszczenia powietrza. Wystarczyło raz uprać ubranie w zawierającym nano-TiO2 płynie „CatClo”, aby nanocząsteczki wniknęły w tkaninę, bez konieczności powtarzania. Na proces ten nie ma wpły- wu samo pranie, a także wybór materiału, chociaż jeans nadaje się do tego najlepiej.

Gdy „CatClo” oddziałuje z tlenkami azotu, są one prze- SZKOŁA kształcane w azotany (substancje nieszkodliwe), które są usuwane z tkaniny podczas następnego prania. W procesie tym konieczny jest też udział światła, wszystko jedno, czy słonecznego, czy sztucznego. Prof. Tony Ryan (University of Sheffield, UK) i jego pole dżinsowe Źródło: http://www.shef.ac.uk/news/nr/catclo-tony-ryan-london-college-fashion-air-purification-nanoparticles-1.211918 (za zgodą Univ. Sh.)

Nanocząstki TiO2 są od dawna powszechnie używane w kosmetykach, m.in. w filtrach przeciwsłonecznych jako chroniące przed promieniowaniem ultrafioleto- KRÓTKO wym. Ich potencjał fotokatalityczny był już wcześniej wykorzystywany przy produkcji farb, szkła oraz mate- riałów budowlanych. Jednak być może dopiero masowe zastosowanie ich do ubrań będzie miało szansę odnieść sukces w zakresie ochrony środowiska.

Enzo Arévalo-Garcia, PPP

gli poznać warsztat pracy etnobotanika i dowiedzieć się Celem Nocy Biologów jest popularyzacja nauk biologicznych. Poprzez liczne wykłady, Dotknąć biologii do czego dzisiejszemu biologowi może być potrzebna laboratoria i pokazy badacze przedstawiają tej wiedza o tradycyjnych sposobach użytkowania roślin. nocy „ludzką twarz biologii”. Wszystkie zajęcia II Ogólnopolska Noc Biologów na UW Mieli także okazję by posmakować herbaty z mieszanki przygotowywane są na takim poziomie, by były zrozumiałe co najmniej dla uczniów liceum ziół przygotowanej przez ukraińską babkę-zamawiacz- i starszych uczniów gimnazjum, ale wśród Aleksandra Skawina kę, a także własnoręcznie sprawdzić, jak działa prasa uczestników Nocy nie brakuje osób w bardzo Koordynator Nocy Biologów na Wydziale Biologii UW zielnikowa i zobaczyć pokaz slajdów z wypraw badaw- różnym wieku, trochę młodszych i trochę czych w najodleglejsze zakątki świata. Kolejne zajęcia starszych, a nawet studentów uniwersytetów trzeciego wieku. Wstęp na większość zajęć 30-minutowe wykłady m.in. o komórkach macie- przygotowane przez pracowników Ogrodu Botanicz- jest wolny, na inne obowiązują zapisy przez Internet – są to zwykle zajęcia odbywające się rzystych, dopalaczach, białkach G, walczących z rakiem nego UW dotyczyły przystosowań roślin do najbardziej niekorzystnych warunków życia. Uczniowie zobaczyli, w laboratoriach, które mogą pomieścić jedynie bionanorobotach czy „kwiecie śmierci”, stoiska, na któ- określoną liczbę osób. Wszystkie zajęcia są rych można było spotkać np. mutanta muszki owoców- co znajduje się w środku owadożernego dzbanecznika, bezpłatne. ki, a także laboratoria, warsztaty, gry edukacyjne i inne i dowiedzieli się, jak oplątwa pobiera wodę bez użycia Koordynatorem krajowym wydarzenia atrakcje. 11 stycznia 2013 r., w piątek w tym samym korzeni. Na własne oczy zobaczyli także wiele innych ponownie był prof. dr hab. Przemysław NAUKA ciekawostek ze świata roślin, które – choć pochodzą Wojtaszek z Uniwersytetu Adama Mickiewicza czasie w 21 ośrodkach naukowych w całej Polsce odbyła w Poznaniu. się druga już Noc Biologów. W atrakcjach zorganizo- z różnych odległych części świata – bez przeszkód rosną wanych w ramach tego wydarzenia na Wydziale Biolo- w Szklarniach Ogrodu Botanicznego. W budynku Wydziału Biologii UW zajęcia rozpo- gii Uniwersytetu Warszawskiego wzięło udział ponad takich komórek i jak można wykorzystać je w medycy- częły się o godzinie 16:00. Pracownicy i studenci wy- tysiąc osób, a ponad trzystu licealistów uczestniczyło nie, a także dlaczego odkrycie indukowanych komórek działu przygotowali aż 21 (krótkich) wykładów, 11 róż- w zajęciach laboratoryjnych. macierzystych (iPS) zostało uhonorowane w 2012 r. na- Zajęcia w budynku Wydziału Biologii rozpoczęły się nych laboratoriów i warsztatów oraz niemal 20 „stoisk” grodą Nobla. Można też było poznać wpływ substan- SZKOŁA po zmroku, o 16:00. Ale Noc Biologów UW zaczęła się z ciekawostkami, grami i atrakcjami dla wszystkich dużo wcześniej, gdy jeszcze było jasno. Pierwsi miłośni- chętnych. Wszystkie te atrakcje trwały do godziny cy biologii spotkali się już o godzinie 10:00 w Ogrodzie 22:30. Botanicznym Uniwersytetu Warszawskiego. Wykłady odbywały się w trzech salach jednocześnie, Pracownicy Ogrodu Botanicznego UW przygoto- a każdy z nich trwał 30 minut – tak długo, by przeka- wali zajęcia dla dwóch grup licealistów. Uczniowie mo- zać jak najwięcej ciekawych informacji, i na tyle krótko, by słuchaczy nie znudzić i nie uśpić, mimo, że była to

Noc. Podzielono je tematycznie. Należało więc dokonać KRÓTKO wyboru najciekawszego z trzech odbywających się jed- nocześnie tematów, co okazało się bardzo dużym wyzwaniem. W tym roku można było dowiedzieć się m.in., jaki wpływ na metabolizm roślin ma natężenie światła i dlaczego w świecie zwierząt są obecni kanibale. Trzy wykłady poświęcono tematowi komórek macierzystych. Słuchacze mogli się dowiedzieć, jaka jest funkcja

fot.: J. Wodziński, Samorząd WB UW fot.: O. Morawska, Samorząd WB UW EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA | ebis.ibe.edu.pl | [email protected] | © for the article by the Authors 2013 © for the edition by Instytut Badań Edukacyjnych 2013 II Ogólnopolska Noc Biologów na UW | Aleksandra Skawina | EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA 1/2013 99 cji psychoaktywnych na organizm człowieka i różnicę logów dowiedzieli się, że istnieją takie organizmy, któ- mogli się własnoręcznie zapoznać z warsztatem pracy między dopalaczami a „prawdziwymi” narkotykami. rych ten problem nie dotyczy. Słuchacze poznali także mikrobiologa, embriologa czy cytologa. Ze względu na Słuchacze poznali również tajemnice bionanorobotów, tajemnice ptasiego śpiewu – zoba- ograniczoną wielkość po- które mogą aktywnie walczyć z rakiem, choć ich zasto- czyli co dzieje się w mózgu ptaka mieszczeń na zajęcia te sowanie w medycynie wciąż należy do przyszłości. Te- w czasie jego pieśni i dowiedzieli należało zapisać się jesz- maty medyczne rozwinięte zostały także przez naszego się, w jak wielu różnych językach cze przed rozpoczęciem gościa z Wydziału Fizyki UW. W czasie tego wykładu ptaki mogą się porozumiewać. Nocy, ale w trakcie tego słuchacze poznali odpowiedzi na takie pytania jak: czy Kolejny cykl wykładów po- wydarzenia pojawiały się możliwe jest, by za pomocą promieniowania wykryć zwolił poznać tajemnice i cuda pojedyncze wolne miejsca zmiany nowotworowe, i w jaki sposób wykorzystać fo- świata roślin, zarówno te widocz- i można było dołączyć do tony i pozytony w diagnostyce medycznej? ne gołym okiem, jak i całkowicie już utworzonej wcześniej W czasie innego cyklu wykładów słuchacze mogli ukryte wewnątrz ich komórek. grupy. Takie zajęcia labo- poznać wyniki największych triasowych wykopalisk Słuchacze poznali tajemnice róż- ratoryjne były powtarza- paleontologicznych w Polsce, które odbyły się w 2012 r. norodnych kolorów roślin, do- ne dwu – lub nawet trzy- NAUKA jednocześnie w czterech różnych stanowiskach na Ślą- wiedzieli się także ciekawostek krotnie w czasie Nocy, tak sku, a których skutkiem było odkopanie licznych ska- o „kwiecie śmierci”, czekoladzie, fot.: P. Mazurkiewicz, Koło Fotografii Przyrodniczej UW by jak największe grono mieniałości gadów i płazów sprzed ponad 200 mln lat roślinach wielkich, starych i cen- zainteresowanych nimi (w tym kolejnego pancerza naj- nych. W czasie wykładów można gości, mogło wziąć w nich udział. Uczniowie na włas- starszego w pełni opancerzonego uczestnicy warsztatów było zobaczyć, jak są zbudowane ne oczy mogli zobaczyć komórki macierzyste i własno- żółwia). Słuchacze dowiedzieli się chloroplasty, i dowiedzieć się, skąd także, jakie tajemnice kryją białka samodzielnie dokonywali rośliny czerpią niemal nieskończo-

” SZKOŁA G – wspólne odkrycie chemików podstawowych manipulacji ne ilości energii. Obok tematów i biologów, uhonorowane nagro- i obserwacji żywych roślinnych zostały zaprezentowane dą Nobla 2012. Budzący gorące zarodków modelowego problemy zoologiczne – słuchacze emocje temat zapłodnienia in vitro dowiedzieli się m. in., że pijawki nicienia Caenorhabditis zgromadził bardzo liczne grono to nie tylko wstrętni krwiopijcy słuchaczy, które powiększyło się elegans, mogli także i dlaczego konie machają ogonem. jeszcze bardziej, gdy przedstawia- założyć swoją własną Przedstawione zostały także prob- ne były zalety dobrego poznania hodowlę mikrobiologiczną lemy z funkcjonowaniem zegara KRÓTKO struktury naszego materiału ge- i nawinąć na patyczki DNA biologicznego człowieka XXI wie- netycznego – DNA. Widowiskowy ku oraz okazało się, jak niewiele pokaz zdjęć udokumentował histo- z wnętrza komórek cebuli różnią się społeczeństwa owadów fot.: O. Morawska, Samorząd WB UW rię podglądania różnych obiektów od społeczeństw ludzi. ręcznie wykonać doświadczenie z ich wykorzystaniem. – słuchacze mogli na własne oczy W tym samym czasie, w róż- Uczestnicy warsztatów embriologicznych samodzielnie zobaczyć zdjęcia obiektów powiększonych za pomocą nych laboratoriach Wydziału Biologii odbywały się dokonywali podstawowych manipulacji i obserwacji mikroskopu elektronowego. Problem starzenia się doty- warsztaty lub zajęcia laboratoryjne, kierowane głów- żywych zarodków modelowego nicienia Caenorhabditis czy większości świata żywego, ale uczestnicy Nocy Bio- nie do uczniów liceów. W czasie tych zajęć uczniowie elegans. Zapoznali się także z podstawowymi pracami

fotopułapki – urządzenia, które robią fotografie zwie- komórkową HeLa, poznać tajemnicę jej nazwy i zoba- rzętom, gdy te znajdą się w pobliżu czujnika i czujnik czyć te komórki w prawdziwej hodowli laboratoryjnej. wykryje ich ruch. Na własne Uczestnicy wydarzenia uszy można się było przekonać, na własne uszy można się było mogli zobaczyć bakterie że ryby także mają głos – pre- przekonać, że ryby także mają głos Escherichia coli, w których zentowane były dwa gatunki ” komórkach były obecne ryb, mruki i duchy, które (choć różne białka z rodziny GFP, rozmawiają różnymi językami) emitują fale elektrycz- świecące w świetle UV. Po włączeniu takiej lampy moż- ne. Fale te, umiejętnie zarejestrowane i przetworzone liwe było zobaczenie na własne oczy różnokolorowych przez wzmacniacz są dobrze słyszalne ludzkim uchem. wzorów, w jakie wysiane zostały bakterie. Dzieci (z po- fot.: O. Morawska, Samorząd WB UW Stoiska umożliwiły zwiedzającym m. in. zapozna- mocą studentów) mogły zbudować z różnokolorowych nie się z mutantami muszek owocowych – muchy bez koralików model komórki nerwowej oparty na plan- mikrobiologa i mogli założyć swoją własną hodowlę skrzydeł, z „podkręconymi” skrzydłami, czerwonymi szach rysunkowych i poznać podstawowe informacje mikrobiologiczną. Dzięki chromatografii uczniowie

oczami i wiele innych, którym zwiedzający mogli przyj- na temat budowy i funkcjonowania neuronów oraz NAUKA na własne oczy przekonali się, z jakich kolorów tak na- rzeć się dokładniej z wykorzystaniem binokularu i lup, połączeń między neuronami. Starsi uczestnicy mogli prawdę jest złożony kolor zielony liści roślin, a pod mi- a także samodzielnie posegregować na grupy pomie- własnoręcznie zbudować model mózgu i dowiedzieć kroskopem obejrzeli liczne przyprawy i rośliny pocho- szane osobniki mutantów. Można było także zapoznać się jaką rolę pełnią poszczególne części i struktury dzące prosto z talerza. Uczniowie mogli także poznać się ze stworzoną ponad pół wieku temu słynną linią mózgu. Można było także obejrzeć preparaty mózgu skład komórek dzięki elektroforezie i na własne oczy przekonać się, że motyl i świerszcz nie są puste w środ- ku. Za pomocą prostych zabiegów uczniowie wyciągnęli

i nawinęli na patyczki DNA z wnętrza komórek cebuli. SZKOŁA Mogli też na własne oczy zobaczyć i eksperymentować z metodami obrony przed drapieżnikiem, jakie mają słodkowodne bezkręgowce. W czasie całej Nocy Biologów, podczas gdy w salach wykładowych odbywały się wykłady, a w laboratoriach trwały zajęcia, w holu wydziału można było podejść do stoisk przygotowanych przez młodych badaczy i poroz- mawiać z nimi, a także obejrzeć, dotknąć, a niekiedy KRÓTKO powąchać i zjeść prezentowane przez nich ciekawostki; można było także wziąć udział w licznych grach edukacyjnych. Stoiska przygotowane były przede wszystkim przez studentów wydziałowych kół naukowych, a ponadto przez pracowników i doktorantów wydziału. Na własne oczy można było zobaczyć, jakie zwierzęta kąpią się z nami w jeziorze, i na własnej skórze poczuć, jak działają używane w monitoringu przejść dla zwierząt fot.: K. Archacka

EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA | ebis.ibe.edu.pl | [email protected] | © for the article by the Authors 2013 © for the edition by Instytut Badań Edukacyjnych 2013 II Ogólnopolska Noc Biologów na UW | Aleksandra Skawina | EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA 1/2013 101 gryzoni oraz sprawdzić, jak własny mózg reaguje na różnego rodzaju iluzje optyczne, przedstawione w formie papierowej i komputerowej. Na własne oczy moż- na było zobaczyć GMO i zajrzeć do wnętrza (modelu) bakterii, a także poznać kilka przykładów nowoczesnych zastosowań informatyki w pracy biologa. Młodsi uczestnicy zagrali m. in. w grę „Monopol środowisko- wy” na ogromnej planszy – ta przestrzenna gra miała przybliżyć uczestnikom wady i zalety zarówno energii konwencjonalnej, jak i odnawialnej. Dzieci dowiedziały fot.: P. Mazurkiewicz, Koło Fotografii Przyrodniczej UW się, czym różni się wróbel od mazurka i kiedy kruk to tak naprawdę gawron. Otrzymywały szablony różnych W czasie Nocy Biologów każdy mógł obejrzeć i do- 7000 osób; 85% spośród nich to uczniowie liceum, gim- gatunków ptaków żyjących na codzień w mieście i kolo- tknąć prawdziwych skamieniałości kręgowców (w tym nazjum oraz studenci. rowały je pod opieką studentów. Każdy młody uczest- m.in. dinozaurów) i bezkręgowców. Warto było zapo- Już planowana jest kolejna edycja tego wydarzenia, NAUKA znać się z preparata- w styczniu 2014 roku. Informacje na ten temat będą mi pasożytów (gli- z pewnością pojawiały się już wczesną jesienią na stro- sta psia, tasiemce, nie głównej Nocy Biologów (nocbiologow.home.pl) oraz pchły itp.), możliwa na stronie Facebook wydarzenia („Noc Biologów na była ich obserwacja Uniwersytecie Warszawskim”). z wykorzystaniem Serdecznie zapraszamy! podstawowych na- rzędzi pracy para- SZKOŁA zytologa: mikroskopu i binokularu. W czasie tego- rocznej Nocy Biolo- gów Wydział Biolo- gii UW odwiedziło

z pewnością ponad KRÓTKO tysiąc osób. Ponad trzystu licealistów fot.: J. Wodziński, Samorząd WB UW wzięło udział w zanik Nocy miał okazję do stworzenia własnego modelu jęciach laboratoryjnych. O Nocy Biologów mówiono komórki z przedmiotów, z którymi spotykamy się na co i pisano w licznych mediach lokalnych i ogólnopol- dzień, np. owoców – mógł go później zjeść. Dzieci mo- skich, w tym w Programie Pierwszym Polskiego Radia. gły własnoręcznie zbudować morfologicznie poprawny Strona Facebook Nocy Biologów w tygodniu poprze- model owada i obejrzeć żywe świerszcze i motyle. dzającym wydarzenie odwiedzona została przez niemal fot.: P. Mazurkiewicz, Koło Fotografii Przyrodniczej UW

Zdjęcie numeru Tygrzyk paskowany

Autor fotografii: mgr Biologii Gabriela Krzysztofik, absolwentka Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach Miejsce wykonania fotografii:Polska. Woj. świętokrzyskie, Szewce gm. Sitkówka Nowiny (własny ogród). Data: sierpień 2012 Tryb : Makro. Nikon coolpix S203. 3x optical zoom.

Opis fotografii

Pająk Tygrzyk paskowany (Argiope bruennichi): NAUKA Gatunek pająka sieciowego z rodziny krzyżakowatych. Samice osiągają do 25mm, samce tylko 7mm. Pająk ten nazwę swą zawdzięcza ubarwieniu podobnemu do futra tygrysa. Głowotułów ma srebrzysty, odwłok zaś srebrzysty lub złotawy z czarnymi poprzecznymi prążkami. Gatunek ten występuje w Europie w strefie umiarkowanej. W Polsce na południu głównie na tere- nach porośniętych wysoka trawą zarówno suchych, jak SZKOŁA i wilgotnych łąkach, nieużytkach, a nawet ogrodach, krzewach owocowych. Podlega ścisłej ochronie gatun- kowej. Systematyka

Domena: Eukarionty Królestwo: Zwierzęta KRÓTKO Typ: Stawonogi Podtyp: Szczękoczułkowce Gromada: Pajęczaki (Arachnida) Rząd: Pająki (Aranae) Rodzina: Krzyżowate (Araneidae) Rodzaj: Tygrzyk (Argiope) Gatunek: Tygrzyk paskowany (Argiope bruennichi)

EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA | ebis.ibe.edu.pl | [email protected] | © for the article by the Authors 2013 © for the edition by Instytut Badań Edukacyjnych 2013 Arkusz do analizy SWOT

MOCNE STRONY SŁABE STRONY

SZANSE ZAGROŻENIA

EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA 1/2013, załącznik | © for the by the Authors and Instytut Badań Edukacyjnych 2013 2 1 10%.nien przekraczać rejonie geograficznymodsetek porodów indukowanych niepowi W żadnym wygody. dla porodów się 19. indukować powinno Nie nacinania krocza. rutynowego dla usprawiedliwienia 18. ma Nie sprzętu do monitorowania. (...) kupowania od się powstrzymać powinny zdrowia służby badań tych zakończenia czasu Do ści. korzy rowania może przynieść monito zastosowanie u których ciężarnych, grup określenie celu na mające badania prowadzić Poszczególne kraje powinny indukowanych. porodach przy telności okołoporodowej), oraz prawdopodobieństwem śmier z wysokim (związanych padkach nie wyselekcjonowanych przy staran w tylko wykonywać się powinno Monitorowanie wynik. jego na wpływ pozytywny ma porodu podczas płodu rowanie monitotynowe, elektroniczne ru to, że na 15. dowodów ma Nie 10 – 15%. (...) przekraczać powinien nie cięć cesarskich odsetek geograficznym rejonie nym W żad 10%. niż mniej wynosi cięć cesarskich odsetek porodowej, około śmierci odsetek najniższy odnotowują które 13. W krajach, (...) cesarskich. np. cięć porodów, dotyczące statystyczne dane własne ogłaszać powinny 9. Szpitale od drugiego. (...) lepszy za się uważa nie z systemów żaden gdy efektywna, wysoce się stać może Taka współpraca zachowana. być musi nimi między współpraca matki, dobra dla i, opieki systemem z oficjalnym istnieć współ muszą istnieją, jeśli w porodzie), pomagającymi tradycyjnie 5. Nieformalne systemy opieki okołoporodowej (łącznie z osobami opieki, jaką ona preferuje. (...) mach opieki okołoporodowej, aby umożliwić kobiecie takiej wybór for o różnych informowana być powinna społeczność Cała 3. (...) 1985 r. w kwietniu w Brazylii w Fortalezie ogłoszone porodu, (WHO) w sprawie Zdrowia Światowej Organizacji II Zalecenia narządów. regulacji funkcji organizmu lub zaburzeń zmian struktury łowych nieprawid przejawem są które doznania, tym przy rozumiemy ści dolegliwo Przez organizmu. czynność lub zmienioną strukturalne zmiany przez wywołanymi dolegliwościami z lecz bytowym, lub uwarunkowaniem przejściowym psychologicznymkotrwałym, z krót powiązać jednak można nie samopoczucia złego a owego źle, się to czujemy kiedy organizmu, stanem takim jest Choroba (WHO) Zdrowia wg Organizacji choroby Światowej I. Definicja polecenia. lub wykonaj pytania na i odpowiedz poniżej i wykresem się z tekstami Zapoznaj ucznia: i nazwisko Imię chorobą? jest poród nr 1 – Czy pracy Karta

nia-WHO-Porod-nie-jest-choroba.html. http://www.rodzicpoludzku.pl/Wiedza-o-porodzie/zalece URL: http://pl.wikipedia.org/wiki/Choroba#Definicja. URL: ...... ------2 (fragmenty) 1 ------4 3 = 1111 badana populacja (dane deklaratywne, kobiet) porodem z przebytym związane kobiet nr 1. Odczucia Wykres IV. badań Wyniki czego”. małżonkowi sprawowanie opieki, (...) ma prawo do zasiłku opiekuń temu uniemożliwia choroba lub poród jeżeli dzieckiem, się cego b) porodu lub choroby stale ubezpieczonego, małżonka opiekują (...) w przypadku: 8 lat ukończenia do „1) dzieckiem w wieku osobistego sprawowania opieki nad: konieczności z powodu pracy wykonywania od zwolniona czona opiekuńczego: 32 art. że ust. osoba 1 stwierdza, ustawy ubezpie zasiłku otrzymywania do nieobecności tej czas i za pracy nywanej mapodstawie zaświadczeniaprawo lekarza do zwolnienia z wyko na porodzie, po Panią nad opieki celem ZUS-ie) (w ny małżonek (Dz.U.05.145.1219). ubezpieczo że pracy wynika, Z w/w przepisów do niezdolności o czasowej orzekania r. 2005 w sprawie 22 lipca z dnia z dnia Zdrowia Ministra rozporządzenie prawnego aktu tego podstawie na macierzyń i wydane zm.) z późn. – t.j. i choroby stwa (Dz.U.2005.31.267 razie w społecznego ubezpieczenia z pieniężnych świadczeniach 1999 r. o czerwca 25 dnia z ustawę przez uregulowane Interesujące zostało Panią zagadnienie Odpowiedź: wypisać. takiego coś może i kto to prawda jest Czy porodzie. po dzieckiem i naszym mną nade opieki do dwóch lub tygodnia do prawo ma mąż mój że Słyszałam, rodzę. i niedługo w ciąży Jestem Pytanie: w ciąży kobiety dla prawna III. Porada rutynowego, wczesnego przebijania. drugiego okresu porodu. Nie ma naukowego uzasadnienia dla jego fazie w późnej oczekiwane jest płodowego 21. pęcherza Pęknięcie komplikacjom. lub zapobiegania działania przeciw dla zalecane, one są nie jeśli i anastetycznych, getycznych anal środków podawania się unikać powinno porodu W trakcie 20. ence/article/pii/S0022399999000434. http://www.sciencedirect.com/sci URL: 471-482, Pages 1999, ber Volume 47, Novem 5, Issue Research, Psychosomatic of Journal U. Waldenström, http://www.prawapacjenta.eu/index.php?pId=2190.URL: 4 Experience of labor and birth in 1111 in birth and women labor of Experience 3 ------,

EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA 1/2013, załącznik | © for the by the Authors and Instytut Badań Edukacyjnych 2013 1 porodu do odbycia i dlaczego? się optymalne Ciebie wg wydają warunki Jakie 4...... argument: ten to zapisz tak, 3. Jeśli chorobą? jest poród że stanowiska, rzecz na argumentu informacji z tych wybranie możliwe Twoim jest Czy 2. zdaniem chorobą. jest nie poród że stanowiskiem, za przemawiającym argumencie jednym po i wykresu tekstów wyżej 1. Wybierz z umieszczonych i polecenia Pytania Warunek optymalny V III II I źródło Można opisać więcej warunków niż rzędów w tabeli. rzędów niż warunków więcej opisać Można

argumenty □ Tak

Dlaczego – korzyści dla kobiety dla – korzyści Dlaczego □ Nie Nie Dlaczego – korzyści dla rodzącego się dziecka się rodzącego dla – korzyści Dlaczego 1

EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA 1/2013, załącznik | © for the by the Authors and Instytut Badań Edukacyjnych 2013 2 1 („Gynai kobiecych” „O chorobach położniczej sztuki (91 z Efezu – 138) r. Soranosa dotyczące n.e. z II dzieło się okazało rewolucyjne Bardzo pozycja. jest nieznana choć łóżku, na poród na wskazują źródła inne choć porodowe, krzesła stosowano okresie W tym rodzącej. Rzymie w starożytnym Poród się w domu rodzącej. macicy. Poród odbywał skurczów celu nasilenie na mieć mogło co dziecko, inne piersią karmi jednocześnie która porodu, podczas klęczącą – kobietę Istrii na Nesazio z okolic nej, a pochodzące kucz w pozycji rodzącą przedstawiają z Iranu lat p.n.e. z ok. 1000 pochodzące znaleziska Także tronie. na cej rodzą bogini, wizerunek Anatolii, w dzisiejszej skach wykopali w znalazł archeolog – brytyjski Mellart J. lat p.n.e. tysięcy 5–6 na przypadał który kamiennego, okresu późnego czyli z neolitu, pochodzą porodowych temat pozycji na doniesienia Najstarsze ziemia. niż sza czyst niewątpliwie była skóry, która zwierzęcej zdartej świeżo się do wnętrza rodziło dziecko często dlatego ża, podło dotykać powinny nie rodne narządy że dziano, wie lub intuicyjnie obserwacji Na podstawie w wodzie. lub siedzącej pozycji w prawdopodobnie przebiegał (...) swego potomka. pierwotnych świat Poród u ludów na przyjmował nierzadko ją, podtrzymywał partnerce, żony, poród pomagał mąż wotnych, gdy następował pier W czasach dziecka. ojca do porodu dopuszczano niekiedy rodziny, ale się z kręgu kobiet wywodzących sióstr, matek, opieką lub pod samodzielne ogół na dziły ro Kobiety narodzin. akt udoskonalano prób i błędów Metodą magia. i zaklęcia modły, towarzyszyły rodzin na Aktowi magiczności. i tajemniczości atmosferą z były związane Narodziny plemiennej. wspólnoty całej dla także ale dziecka, rodziców dla tylko nie darzenie pierwotnych u ludów Poród polecenia. lub wykonaj pytania na i odpowiedz poniżej się z tekstami Zapoznaj Imię i nazwisko ucznia; w szpitalu? porodu historia Krótka zawsze rodziły kobiety nr 2 – Czy pracy Karta turalnego, 1989: 269-276. 1989: turalnego, Na Porodu Uwarunkowania Psychosomatyczne supl. Siles., Med. Acad. Ann. Katowice, w porodzie, pozycji właściwej doboru lem T.: Prob Tom Heimrath 1995, XV. Ginekol. Poznań Piernat. Klin. [w:] nauki. do empirii od ginekologii Rozwój E.: Waszyński Z., Słomko podstawie na Medycznej, Akademii Poznańskiej nictwa położ roku II studentki opracowanie położnej, zawodu Historia supl. Siles., Med. Acad. Ann. Katowice, porodzie, w pozycji właściwej doboru Problem T.: Heimrath 2003, Gdańsk Tower Press, i magii. medycyny nej starodaw Tajemnice J.: Niżnikiewicz – 66, 60 2; 2008, i praktyka, Nauka [w:] Położna. historycznym. w ujęciu Poród G.: Baczek Ł., Talma podstawie na Medycznej, Akademii Poznańskiej nictwa położ roku II studentki opracowanie położnej, zawodu Historia W starożytnym Rzymie poród odbywał się w domu odbywał poród Rzymie W starożytnym wy stanowiły i poród ciąża pierwotnych U ludów 1 2 ...... ------4 3 się dziecka. do rodzącego dostęp łatwiejszy porodu oraz kontrolę postępu dokładną liwia umoż porodową jednak pozycją fizjologiczną najmniej jest porodowym łóżku na wznak” „na Pozycja porodu. podczas personelu medycznego asystującego dla niejsza najdogod ta niż pozycji innej przyjąć mogła nie bieta ko nawet chwilę na szpitalach W wielu czas. cały przez płasko i leżeniem się z łóżkiem kojarzył lata przez akt (...) skurcze. stymulować sztucznie należało spełnione były nie warunki te godziny. Gdy dwie niż dłużej trwać mogło nie parcie zaś godzinę, na 1 cm się w tempie rać rozwie musiała W I okresie szyjka płodowych. błon cia przebi od się powinien Rozpocząć poród. każdy toczyć się miał którego według scenariusz, to określony Był 1973). al. et (O’Driscoll cięć. cesarskich biec wzrostowi zapo miał zamyśle porodu”,nie w pierwotnym który prowadze „aktywne nazwą pod zbiór procedur został opracowany w Dublinie Ginekologiczno-Położniczej ce (...) z zewnątrz. go działaniom podporządkowanie porodu i chanizm me w ingerencję większą rodków, coraz spowodował nowo kobiet i bezpieczeństwa” „medycznego nienie było zapew (...) płód. na stresu jakim Cel, wpływem nad narodzin, w akcie dziecka ojca obecnością nad du, poro podczas różnych pozycji wpływem nad badania prowadzić Zaczęto męża. i jej rodzącą zauważać częto za wieku naszego trzydziestych latach Dopierorę. w aparatu nowoczesną oraz rodzącej dla i niepraktyczne niewygodne często nowe postępowania, metody Poród zmedykalizowany lub klęczącej. siedzącej w pozycji najczęściej rodzącej, się w domu radcy. Poród odbywał rolę do jedynie pełnił domeną lekarz kobiet, wyłącznie w Persji Poród tyłu. od ją podtrzymywała trzecia rodzącej, bokach po stać miały dwie kobiet: trzech narodzin aktu w czasie asystowania porodu i konieczność w czasie wą piono pozycję także Opisał podkowy. i kształt dzisko sie wąskie ono stosunkowo Miało porodowe. krzesło do porodu oraz potrzebne To instrumenty on opisał położniczej. opieki zasadami i prawami położnictwa, teorią się on systematyczną zajął keia”). pierwszy Jako Warszawa 2000. PZWL, Lekarskie Wydawnictwo medycyny. T.(red.):ski Historia Brzeziń podstawie na Medycznej, Akademii Poznańskiej nictwa położ roku II studentki opracowanie położnej, zawodu Historia 3. 1988, i Poł: Piel położnej. zawodu historii Zarys E.; szewska Matu podstawie na Medycznej, Akademii Poznańskiej nictwa położ roku II studentki opracowanie położnej, zawodu Historia Medykalizacja porodu sprawiła, że ten naturalny naturalny ten że porodu sprawiła, Medykalizacja Klini w Państwowej 70. wieku ubiegłego W latach stosować nagminnie zaczęto wieku XX W pozostawała położnicza w Persji sztuka wieku W XI 3 4 ------

EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA 1/2013, załącznik | © for the by the Authors and Instytut Badań Edukacyjnych 2013 1 porodu do odbycia i dlaczego? się optymalne Ciebie wg wydają warunki 5. Jakie ...... swoje stanowisko. Uzasadnij giczny? fizjolo stan jako choroba czy jako być traktowany – powinien danych przedstawionych – w świetle poród zatem Czy 4...... itp.). rozwojem medycyny z rozwojem cywilizacji, związane kobiety, zewnętrzne, rodzącej i psychicznym zycznym fi stanem ze związane (np. wewnętrzne, przyczyn tych różnorodność możliwą na uwagę Zwróć współczesnych? sach w cza porodowych rytuałów czy zwyczajów wcześniej z utrwalonych spowodować rezygnację mogły przyczyny 3. Jakie ...... nych? historycz w czasach porodowych rytuałów zwyczajów, innych a nie się takich utrwalenia być mogło przyczyną Co 2. i różnych miejscach? historycznych porodów w różnych w opisach okresach występujące wspólne 3 cechy 1. Wymień i polecenia Pytania Warunek optymalny Można opisać więcej warunków niż rzędów w tabeli. rzędów niż warunków więcej opisać Można • • •

...... Dlaczego – korzyści dla kobiety dla – korzyści Dlaczego Dlaczego – korzyści dla rodzącego się dziecka się rodzącego dla – korzyści Dlaczego 1 - - - -

EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA 1/2013, załącznik | © for the by the Authors and Instytut Badań Edukacyjnych 2013 1 porodu na przebieg wertykalnych pozycji Wpływ polecenia. lub wykonaj pytania na i odpowiedz poniżej się z tekstami Zapoznaj Imię i nazwisko ucznia: dziecka? urodzeniu sprawnemu i bezpiecznemu sprzyja nr 3 – Jaka ciała pozycja pracy Karta ciaza_i_porod/1,79332,3078592.html. http://www.edziecko.pl/ URL: • • • • • •

która wzmacnia siłę skurczy. (...) skurczy. siłę wzmacnia która grawitacji, siła dodatkowa więc działa się dziecko Na przesuwające do dołu. jest skierowany rodny kanał lub siedzi, kuca stoi, kobieta Gdy łatwiejsze. jest Parcie (...) szybciej. temu przebiega poród Dzięki oksytocyny. naturalnej a więcej skurcze, ny hamującej adrenali się mniej wydziela kobiety zmie organi W napięcie. i się lęk Zmniejsza (...) niemożliwe. praktycznie jest przepony wykorzystanie że płytki, tyle się na staje oddech plecach na leżenia czasie (...) napięcia. W do zmniejszania oddech głęboki i swobodny korzystać wy może kobieta ciała ułożeniu wym piono Przy oddychanie. jest Ułatwione dziecka. dotlenianie utrudnia co na, wewnętrz główna i żyła zstępująca aorta zostaje uciśnięta plecach na leżenia czas pod Natomiast tlenu. więcej otrzymuje – dziecko idzie tym za co a ukrwione, lepiej pionowej, jest się w pozycji łożysko odbywa poród Gdy lepiej dotlenione. jest Dziecko o 35%! rozluźnione. pozostają (...) krocza mięśnie się nawet skraca z porodem tradycyjnym równaniu porodu w po Czas częstsze. silniejsze, regularne, bardziej są macicy pionowej pozycji skurcze W i skuteczne. regularne bardziej są macicy Skurcze (...)i trudniejszy. wolniejszy jest rozwierania proces więc nimalny, mi jest szyjkę na główki ucisk leżącej W pozycji rozwieranie. jej i przyspiesza macicy szyjkę na ska naci mocniej pionowej, dziecka główka w pozycji jesteś Gdy się szybciej. rozwiera macicy Szyjka ...... płodowy pęcherz pęcherz pochwa macicy macica szyjka szyjka

1 ------źrodło: armymedical.tpub.com źrodło: (horyzontalnej), leżącej w pozycji płodu ułożenie Prawidłowe 2. Rys. (zmienione) Wikipedia źródło: (wertykalna), spionizowana – pozycja porodu w trakcie płodu 1. ułożenie Rys. Prawidłowe - - - 2 porodu na przebieg leżącej pozycji Wpływ

URL: http://www.edziecko.pl/ciaza_i_porod/1,79332,3078592.html.URL: • • • •

cko w dół do kręgosłupa matki. matki. do kręgosłupa w dół cko dzie przyciąga która pokonujądem grawitacji, siłę z tru macicy Skurcze ujścia. górę”„pod w stronę dziecko musi wypchnąć rodząca parcia W okresie się wolniej. rozwiera główki, uciskiem na macicy, pobudza nie szyjka okresie W pierwszym wznak”. „na cji w pozy gdy rodzi kobieta utrudnieniem, ważnym się po staje porodu aktywnego, w czasie pomocna tak ciążenia, Siła matki. do kręgosłupa grawitacji siłą jest „przyciskane” gdyż ujścia, w stronę nym rod się w kanale przesuwa z trudnością Dziecko do góry. (...) skośnie jest skierowany rodny kanał powoduje, że plecach na Leżenie porodu. i mechanizm monalną hor równowagę zakłóca który niepokój, wzmaga ponieważ porodową, akcję lub nawet zatrzymuje spowalnia porodowym łóżku na Unieruchomienie 2

► ------

EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA 1/2013, załącznik | © for the by the Authors and Instytut Badań Edukacyjnych 2013 1 porodu do odbycia i dlaczego? się optymalne Ciebie wg wydają warunki 5. Jakie ...... swoją opinię. Uzasadnij fizjologiczny? stan jako choroba czy jako być traktowany powinien i powikłań) komplikacji bez (przebiegający poród – czy pracy z karty danych uzyskanych podstawie – na stwierdzić możesz Czy 4...... rozwiązania: to zaproponuj konkretne tak, 3. Jeśli szpitalnych? porodu w warunkach procesowi sprzyjających warunków określonych stworzenie możliwe Twoim jest Czy 2. zdaniem porodu? pozycjami tem i teks rysunkami się z opisanymi medycznej) opieki wiążą dla dziecka, dla (dla rodzącej, i utrudnienia korzyści 1. Jakie i polecenia Pytania Warunek optymalny leżąca/pozioma wertykalna/pionowa pozycja Można opisać więcej warunków niż rzędów w tabeli. rzędów niż warunków więcej opisać Można •

jest wielokrotnie większy. większy. wielokrotnie jest i dziecka matki a wysiłek się, Poród przedłuża cka. dzie niedotlenienie powodując często krążenie, ca zakłó wrotna żyła Uciskana wewnętrzną. główną żyłę oraz zstępującą aortę na macicy ciężarnej powoduje plecach na ucisk leżenie Długotrwałe □ Tak

korzyści Dlaczego – korzyści dla kobiety dla – korzyści Dlaczego □ Nie Nie - - • •

nia.[1,2] ciąże sile i przeciwko górze ku dziecko wypychać musi leżącej w pozycji kobieta że taki, jest Rezultat o sobie.(...) decydowania możliwości wiony pozba przedmiot Czuje się jak i intuicji. nej siły do włas zaufanie traci osób, innych nych i decyzji medycz procedur od się zależna staje kobieta Gdy utrudnienia Dlaczego – korzyści dla rodzącego się dziecka się rodzącego dla – korzyści Dlaczego 1 - - - - -

EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA 1/2013, załącznik | © for the by the Authors and Instytut Badań Edukacyjnych 2013 A. Malarewicz, 3 A. Malarewicz, 2 1 umiejętno lepszych coraz i pielęgniarek położnych to od Wymaga i połogu. porodu ciąży, okres cały przez kobiecie i towarzyszących pielęgnacyjną opiekę nimi nad sprawujących położnych od tego Oczekują rodzinne. wydarzenie to pozytywne jest że odczuciem, oraz sukcesu i poczuciem z zadowoleniem w macierzyństwo ście wej porodu, bezpiecznego odbycie jest kobiety Pragnieniem (...) człowieka. nowego narodziny są w życiu szczęściem Największym porodu w czasie psychiczne Bezpieczeństwo Opinie naukowców (Paula976)bani!!!!pozdrawiam do lekarze nasi Ale nie. też czy drodze dobrej na jest wszystko czy mi i tłumaczyła rękę za mnie trzymała która to studentka du poro z wspominam najmilej którą Osoba 10 punktów. dostała która dziewczynkę zdrową i śliczną 150zł... Urodziłam zapłacić było trzeba poród a za no :( pępowiny przeciąć mu dali i nie wać zareago zdążył nie chłopak mój nawet że szybko to tak się Działo vacuum. pomocy przy urodzę że wyznaczył zgody mojej bez lekarz a potem rodzenia szkoły do chodziłam nie że wyzwana zostałam ? Najpierw niemożliwe!!! to było mnie dla gdy oddychać, głęboko mi to kazano parte skurcze miałam gdy ponieważ naturalnie dzić uro nie mogłam w Poznaniu!!! kliniki z najlepszej nie wspominam miło i położnych lekarzy :) ale 8 minut trwała porodowa akcja Moja (Asix202) slow. szkoda naprawde panikara). (ale z ciebie boli) nie to wcale przeciez mordy tak (nie drzyj gadac... psychiczne....szkoda wspomnienia ale źle, tak az bylo nie ok to fizyczne o wspomnienia chodzi zniej.jesli po 3 godziny urodzilam 7,5cm juz mam ze rozwarcia(!). powiedzial lekarz badaniu po skurczow. zero ale bolal kregoslup troche mnie bo pewnosci dla pojechalismy szpitala do 3 godziny. rodzilam ja Wypowiedzi rodzących kobiet go porodu. wcześniesze od wilgotne jeszcze było – łóżko żonę moja na i kolej pościeli zmiana szybka łóżka, swojego do dojść zdążyła nie która inna jakaś rodziła miejscu jej na bo korytarzu na z bólami zastałem żonę rodzinny), pokój dopłatą za że (chyba i położnych rodzących krzyki kotarami, tylko trakcie na oddzielone łóżka intymności, brak z pracy), jechałem (ja przyjęta została zanim dokumenty pełniać wy żonie – kazano ...fakty córka moja tam się rodziła roku w 2001 Wypowiedź ojca internetowe Fora polecenia. lub wykonaj pytania na i odpowiedz poniżej się z tekstami Zapoznaj Imię i nazwisko ucznia: porodzie? przy obecna by bliska była osoba chcą, kobiety nr 4 – Dlaczego pracy Karta

87-91 Science? Profession? – a vocation? sing http://www.forum.polki.pl/archive/index.php/t-5316.html. URL: w,62,140563353,140573060,Bylem_przy_porodzie_ojciec_.html. URL: http://forum.gazeta.pl/forum/ 1 (pisownia oryginalna) (pisownia Pielęgniarstwo – powołanie? Zawód? Nauka? Nur Nauka? Zawód? – powołanie? Pielęgniarstwo 2 (pisownia oryginalna) (pisownia ...... , „Studia Medyczne” 2008/9: 2008/9: Medyczne” , „Studia 3 ------6 5 4 (zmienione) rodzinnego porodu ojców w czasie Tabela Formy aktywności nr 2. zmienione 500, badanej populacji (liczebność rodzinnego porodu o wyborze Tabela nr 1. Decyzja naukowych badań Wyniki skich. (...) miej w aglomeracjach mieszkający średnim, lub wyższym ceniem z wykształ ludzie, młodzi się decydują częściej rodzinny poród na że wynika, piśmiennictwa Z danych ciężarnych. kobiet wśród nymi rodzin porodami rosnące zainteresowanie się stale (...) Obserwuje z udziałem ojca. w toku porodem nad badań i opiniom uzyskiwanym porodów rodzinnychświadczeń z przebytych oraz dzięki relacjom do gromadzenia w wyniku się ustala rodzinnym w porodzie ojca postawy aktywnej koncepcja Dzisiejsza porodu. podczas tycznej psychosoma opieki również dotyczy latach kilkunastu w ostatnich i w kraju świecie na perinatalnej w medycynie postęp Znaczący (...) instruktora). (trenera, aktywną i towarzysza) świadka, serwatora, (ob bierną porodu: w czasie ojców postawy odmienne krańcowo dwie wyróżniają Autorzy problem. ten niejednorodnie oceniają porodzie w ojca roli i postawy zagadnieniem nad spektywne pro i retrospektywne badania Liczne (...) porodu. wspólnego wobec postawy prezentowanej od zależny różnorodny, być może działania Zakres działaniu. w jego się przejawia w porodzie porodzie w osoby bliskiej Uczestnictwo rodziną. jej nad a także i okołoporodowym, jak przedporodowym, w okresie zarówno dzieckiem, jej oraz nią nad opieki sprawowania do gotowość oraz kobietę na patrzenia i umiejętności zawodowej grupy tej postaw zmianę a to wymusza z kolei wiedzy, i większej ści dowy poporo okres cały przez z żoną Był Przecinał pępowinę rodnego) z kanału dziecka (wypieraniu parciu przy Pomagał porodowej pozycji dogodnej w przyjmowaniu Pomagał dychania od sposób i kontrolował Kierował psychicznego wsparcia Udzielał dziecka ojca przez wykonywane Czynności decyzję podjął/podjęła Mąż/żona z mężem/żoną Wspólnie Sama/sam decyzję? Kto podjął źródłem. ze zgodne są dane tabel, formy uproszczeniu na polega Zmiana rodzinnym... dzie Poręba, R. U. Sioma-Markowska, w Tychach Śl i Położnictwa kologii dzie rodzinnym w materiale i Oddziału Katedry Klinicznego Gine Poręba, R. U. Sioma-Markowska, 5 4.0 86.8 9.2 [%] matki Rodzące - - ą Analiza postaw ojców w poro ojców postaw Analiza w poro ojców postaw Analiza skiej Akademii Medycznej Akademii skiej 92.8 84.0 65.6 58.0 31.6 93.6 [%] ojców grupie w badanej stępowania c Średnia 4 . Uczestnictwo ojca ojca . Uczestnictwo 9.2 86.8 4.0 [%]ojcowie Towarzyszący zęstość wy zęstość 6 ) - . ------

EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA 1/2013, załącznik | © for the by the Authors and Instytut Badań Edukacyjnych 2013 7 porodu do odbycia i dlaczego? się optymalne Ciebie wg wydają warunki 5. Jakie ...... swoją opinię. choroby? jako też Uzasadnij czy fizjologicznego stanu porodu jako o traktowaniu porodu świadczy w czasie osoby bliskiej lub ojca innej obecności możliwej fakt Czy 4...... sprawie: w tej swoje stanowisko 3. Uzasadnij a mężczyzną? kobietą między związku jakość na wpływ pozytywny ma rodzinnym w porodzie i udział Twoim przygotowanie Czy 2. zdaniem szpitalnych? w warunkach porodzie przy dziecka się rodzącego ojca się z obecnością medycznej) opieki wiążą ojca, dziecka, (dla rodzącej, i utrudnienia korzyści 1. Jakie i polecenia Pytania Warunek optymalny medycznych służb ojca dziecka rodzącego się dziecka rodzącej kobiety Dla kogo Można opisać więcej warunków niż rzędów w tabeli. rzędów niż warunków więcej opisać Można

□ Tak

Dlaczego – korzyści dla kobiety dla – korzyści Dlaczego □ korzyści Nie Nie Dlaczego – korzyści dla rodzącego się dziecka się rodzącego dla – korzyści Dlaczego utrudnienia 7

EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA 1/2013, załącznik | © for the by the Authors and Instytut Badań Edukacyjnych 2013 Biologia Biologia Biologia

Zadanie Zadanie Zadanie

Na rysunku przedstawiono cztery organizmy wystę- Na rysunku przedstawiono cztery organizmy wystę- Na rysunku przedstawiono cztery organizmy wystę- pujące w lesie. Ich nazwy wypisano w poniższej tabeli. pujące w lesie. Ich nazwy wypisano w poniższej tabeli. pujące w lesie. Ich nazwy wypisano w poniższej tabeli.

Dla każdego z organizmów określ, czy jest on samo- Dla każdego z organizmów określ, czy jest on samo- Dla każdego z organizmów określ, czy jest on samo- żywny czy cudzożywny. żywny czy cudzożywny. żywny czy cudzożywny.

organizm cudzożywny czy samożywny? organizm cudzożywny czy samożywny? organizm cudzożywny czy samożywny? 1. brzoza cudzożywny / samożywny 1. brzoza cudzożywny / samożywny 1. brzoza cudzożywny / samożywny 2. hubiak (grzyb) cudzożywny / samożywny 2. hubiak (grzyb) cudzożywny / samożywny 2. hubiak (grzyb) cudzożywny / samożywny 3. mech cudzożywny / samożywny 3. mech cudzożywny / samożywny 3. mech cudzożywny / samożywny 4. koźlarz (grzyb) cudzożywny / samożywny 4. koźlarz (grzyb) cudzożywny / samożywny 4. koźlarz (grzyb) cudzożywny / samożywny

Zadanie powstało w ramach realizowanego przez Instytut Badań Edukacyjnych projektu Badanie jakości i efektywności edukacji EDUKACJA BIOLOGICZNA I ŚRODOWISKOWA 1/2013, załącznik oraz instytucjonalizacja zaplecza badawczego, współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. Geografia Zadanie 1 Zadanie 2

Bronek w trakcie pracy nad mapą korzystał z ulotki Chłopcy zastanawiają się, czy złowią gatunki ryb Wstęp do zadań 1 i 2 Wędkowanie w Parku Krajobrazowym Jeziora Prawego charakterystyczne dla wód płynących, czy stojących Brzegu Doliny Rzeki Łabędziej. Oceń typ wód zaznaczając odpowiednie miejsca Jakie informacje można odczytać analizując mapę? w tabeli. Dolina rzeki Łabędziej Zaznacz odpowiednie miejsca w tabeli. wody Bronek wybiera się z kolegami na ryby. Mają zamiar Na podstawie mapy można określić Czy można określić? stojące płynące wędkować w 3 różnych miejscach. Chłopiec opracował kierunek geograficzny, w którym 1 o Tak / o Nie 1 Miejsce wędkowania 1. o o mapę, na zdjęciu satelitarnym oznaczył parking, plano- płynie rzeka wzdłuż granicy parku. 2 Miejsce wędkowania 2. o o waną trasę wyprawy, planowane miejsca połowu oraz położenie źródła rzeki Łabędziej 2 o Tak / o Nie granicę parku krajobrazowego. względem punktu 2. 3 Miejsce wędkowania 3. o o

Zadanie Zadanie Zadanie

Kinga przeczytała na opakowaniu płatków śnia- Kinga przeczytała na opakowaniu płatków śnia- Kinga przeczytała na opakowaniu płatków śnia- daniowych, że zawierają one truskawki liofilizowane. daniowych, że zawierają one truskawki liofilizowane. daniowych, że zawierają one truskawki liofilizowane. Zaciekawiona zaczęła szukać informacji na ten temat Zaciekawiona zaczęła szukać informacji na ten temat Zaciekawiona zaczęła szukać informacji na ten temat i znalazła taką definicję: i znalazła taką definicję: i znalazła taką definicję: „Liofilizacja to suszenie zamrożonych substancji „Liofilizacja to suszenie zamrożonych substancji „Liofilizacja to suszenie zamrożonych substancji w obniżonej temperaturze i pod zmniejszonym ciśnie- w obniżonej temperaturze i pod zmniejszonym ciśnie- w obniżonej temperaturze i pod zmniejszonym ciśnie- niem w procesie sublimacji” (tekst: B. Spietelun). niem w procesie sublimacji” (tekst: B. Spietelun). niem w procesie sublimacji” (tekst: B. Spietelun). Przeanalizuj tekst i oceń prawdziwość poniższych Przeanalizuj tekst i oceń prawdziwość poniższych Przeanalizuj tekst i oceń prawdziwość poniższych informacji: informacji: informacji:

Lp. Prawda Lp. Prawda Lp. Prawda Informacja Informacja Informacja czy fałsz? czy fałsz? czy fałsz? 1. Proces liofilizacji truskawek polega na 1. Proces liofilizacji truskawek polega na 1. Proces liofilizacji truskawek polega na Prawda / Fałsz Prawda / Fałsz Prawda / Fałsz usunięciu z nich wody. usunięciu z nich wody. usunięciu z nich wody. 2. W czasie liofilizacji woda nie zmienia 2. W czasie liofilizacji woda nie zmienia 2. W czasie liofilizacji woda nie zmienia Prawda / Fałsz Prawda / Fałsz Prawda / Fałsz swojego stanu skupienia. swojego stanu skupienia. swojego stanu skupienia. 3. Liofilizacja truskawek powoduje 3. Liofilizacja truskawek powoduje 3. Liofilizacja truskawek powoduje Prawda / Fałsz Prawda / Fałsz Prawda / Fałsz zmniejszenie ich masy. zmniejszenie ich masy. zmniejszenie ich masy.