GIANNI BARACHETTI

POSSEDIMENTI DEL VESCOVO DI NELLA VALLE. DI ARDESIO

DOCUMENTI DEI SECC. XI-XV

* A. R. D. E. S. * Associazione per le Ricerche e le Divulgazioni Etnografiche e Storiche Associazione di Promozione Sociale Vicolo al Rino n. 1 - 24020 ARDESIO (BG)

PRESENTAZIONE Il direttore della Biblioteca Civica Angelo Mai di Bergamo Gianni Barachetti pubblicò nel 1980 su Bergomum, bollettino della predetta civica Biblioteca, edizione n. 1 – 3 dell’anno 1980, una monografia sui Possedimenti del vescovo di Bergamo nella valle d’Ardesio – documenti dei secc. XI –XV. Una importante opera di trascrizione delle molte pergamene dell’XI, XII, XIII, XIV e XV secolo giacenti nell’Archivio Storico Diocesano di Bergamo e presso la stessa civica Biblioteca di Bergamo, che riportò l’attenzione di molti su questa parte di storia bergamasca, molto rilevante per le nostre terre. Nell’ambito delle attività del Comitato Comunale per la Salvaguardia in Ardesio del Patrimonio Storico Artistico (acronimo SAPSA), costituito dall’Amministrazione Comunale nel 1977, il Sindaco di Ardesio chiese ed ottenne l’autorizzazione a far ristampare quel testo nella forma di un volume, che fu presentato nella sala della Comunità del municipio di Ardesio. Un congruo numero di copie furono indirizzate alle biblioteche dei paesi vicini e dei maggiori comuni bergamaschi, oltre che essere rese disponibili agli amministratori locali ed agli appassionati di storia locale e bergamasca. L’impegno fu ripagato dalla soddisfazione dei fruitori e degli studiosi che poterono avere a disposizione le trascrizioni di circa settanta pergamene. L’appendice che trascrive i confini del di Ardesio del XIV secolo, confermò molte memorie verbali locali. Ora, a distanza di quaranta anni, non vi è più traccia del volume se non in poche biblioteche, per cui l’Associazione per le Ricerche e le Divulgazioni Etnografiche e Storiche (acronimo A.R.D.E.S.), erede di quel Comitato, ha deciso di produrre una copia digitale del volume per renderlo ancor più noto e più facilmente disponibile agli appassionati odierni. L’autore e la Biblioteca Civica Angelo Mai di Bergamo, detentori della proprietà, hanno concesso la loro autorizzazione alla riproduzione digitale; un particolare grazie per questa disponibilità. Ottenute le autorizzazioni, si è provveduto a togliere la rilegatura di una copia del libro per procedere alla sua scansione digitalizzata, che qui di seguito si riporta. La pubblicazione originaria era divisa in due settori. Nel primo settore l’autore descrive la genesi del libro ed introduce l’imponente opera di trascrizione commentandola e dandone il filo storico.

Nel secondo settore l’autore trascrive i documenti dividendoli nella parte prima relativa ai diritti del vescovo sulle miniere d’argento (25 pergamene), nella parte seconda relativa “membranae circa possessum” (36 atti), nella parte terza gli altri documenti (sei fogli del Rotulum Episcopatus Bergomi), nella parte quarta le pergamene del Comune inerenti il libro (3 pergamene). Mette poi un’appendice nella quale sono trascritti i confini originari del Comune di Ardesio ed infine la bibliografia. Il volume presenta una storia secolare del nostro medioevo dal 1026 al 1441, base di molte ricerche storiche per coloro che intendano conoscere la storia della terra altoseriana. Il primigenio Comune di Ardesio delle origini fu diviso già in epoca medievale nei quattro comuni ancora attuali: Ardesio, , e . , allora legato alla Valle di Scalve, è divenuto parte dell’Alta Valle Seriana in epoca moderna, così pure Oltressenda, un tempo parte del Comune di , ora suddivisa nei comuni di , Villa d’Ogna e . La geografia istituzionale cambia col mutare dei tempi, come il tempo ha presto fatto esaurire le vene argentifere e con esse questa storia mineraria. L’interesse per l’Alta Valle Seriana dal punto di vista minerario è di tre millenni. Già si estraeva all’epoca celtica, poi in quella romana, poi in tutto il medioevo. La fine della coltivazione argentifera non fu la fine della storia mineraria, che è giunta ai nostri tempi con varie coltivazioni, fino alla soglia del nuovo millennio con le miniere uranifere di Novazza, in Comune di Valgoglio, ancor pronte per essere sfruttate, ma ferme dai tempi del referendum contro il nucleare. La fine dell’attività mineraria ha comunque lasciato le tracce di questa attività nei suoi millenni. I vari riscontri sono stati ritrovati, ma la blenda argentifera era alquanto povera. Tutto quello che era sfruttabile fu coltivato ai quei tempi e di giacimenti, da poter essere definiti tali, non se ne trovano più. Sono state ritrovate non solo tracce d’argento, ma anche d’oro in piccoli frammenti, non sfruttabili. Presso l’espositore dei minerali del Museo Etnografico dell’Alta Valle Seriana in Ardesio sono esposti alcuni reperti auriferi, raccolti dai tecnici dell’ex S.I.M.UR. (miniere di Novazza) nelle loro indagini professionali e nel tempo libero. E’ così possibile vedere un pezzo di quarzo aurifero raccolto nel bacino del Goglio e pagliuzze d’oro raccolte in Alta Valle nel greto del fiume Serio. Trascorsi quarant’anni, questa edizione digitale è accompagnata dall’indice dell’opera originaria, al fine di agevolarne la lettura. Confidiamo che il lettore ne possa trarre giovamento. Ardesio, 12 aprile 2021 Il Presidente Guido Fornoni

Possedimenti del vescovo di Bergamo nella valle di Ardesio Documenti dei secc. XI-XV Indice dell’opera originale Introduzione V

Capitolo I VII

Capitolo II La controversia tra i vescovo e gli abitanti di Ardesio XII

Capitolo III La zecca di Bergamo e i capitoli minerari promulgati nel XIII secolo XXXV

Conclusione L

DOCUMENTI

Parte I I diritti vescovili sulle miniere d’argento 3

I 1077, 31 dicembre. Otta, vedova di Alberico da , vende a Landolfo 3 milanese, presbitero e camerario di Bergamo, tutto quanto le spetta delle miniere d’argento in valle d’Ardesio. II 1078, 2 gennaio. Landolfo milanese, presbitero e camerario di Bergamo, dona al 4 vescovo Arnolfo le miniere d’argento da lui acquistate in territorio d’Ardesio.

III 1077, 31 dicembre. Lanfranco e Ottone figli di Otta e Alberico di Martinengo, con 5 le mogli Otta e Cuniza, si impegnano a non molestare il vescovo di Bergamo Arnolfo, né Landolfo milanese, per quanto riguarda le vene d’argento in valle d’Ardesio. IV 1080, 23 dicembre. Ottone da Martinengo ed il figlio Vuala vendono a Olrico, 7 subdiacono della chiesa di Bergamo, tutto quanto spetta loro delle vene d’argento in valle d’Ardesio. V 1145, marzo. I consoli di Bergamo, chiamati a giudicare sulla controversia tra il 8 vescovo Gregorio e i vicini di Ardesio, decretano che le vene di ferro del monte Secco spettano di diritto agli abitanti di Ardesio. VI 1179, 31 ottobre. Il vescovo Guala conferma le condizioni fatte da Oberto da 9 Vimercate al comune e agli uomini di Ardesio, rimanendo però all’episcopato ogni diritto sul bosco Campilio, riservato all’estrazione dell’argento.

VII 1211, 11 giugno. Guglielmo da Poltriniano, console di giustizia di Bergamo, 14 sentenzia che quelli della Zanetta di Val Canale appartengono alla giurisdizione vescovile.

VIII 1214, 13 marzo. Refutazione di Mazocco e Oldicino Rivola, che cedono al 28 vescovo Giovanni tutti i diritti di cui godono in Ardesio e in Gromo sulle argentiere e su alcuni beni patrimoniali.

IX 1217, 26 maggio. Il giudice Marco Albarini condanna Alberto Parizoli a pagare 30 una multa di dieci soldi imperiali per il mancato versamento dei tributi sulle vene d’argento. X 1225, 12 marzo. Pietro Albertoni, canonico di Bergamo, a nome dell’episcopato 32 cede al presbitero Girardo e ai clerici Agnello Azollino della chiesa di S. Giorgio di Ardesio tutti i diritti di decima sul territorio di Fino e di , in cambio delle decime che detta chiesa possiede nelle argentiere e nelle miniere di rame di Ardesio e Gromo.

XI 1231, 10 novembre. Alberto Mora, gastaldo del vescovo Giovanni, condanna 35 Ventura di a consegnare 11 migliaia di piombo di massa a Pietrobello di Pontecarale. XII 1232, 21 gennaio. Anderlino cremonese, gastaldo nella curia di Ardesio, 37 sentenzia che Bonaventura Agnelli ceda a Pietrobuono di Pontecarale, la propria quota di proprietà su di un “Furnellus” di argento. XIII 1233, 11 ottobre. Il vescovo Giovanni fa appello al podestà Federico Pascepoveri 38 perché vengono annullati i capitoli minerari contenuti nello statuto di Bergamo, contrari alla libertà ecclesiastica. XIV 1235, 15 marzo. Umfredo di Sorlasco, canonico e procuratore del vescovo 39 Giovanni, fa appello al vescovo di Brescia, Guala, perché vengano cancellati i capitoli minerari di Rubaconte di Mondello. Segue il contenuto di tali capitoli. XV 1235, 14 giugno. Il vescovo di Brescia Guala, delegato pontificio, prende atto delle 43 testimonianze prodotte in occasione della controversia vertente tra Umfredo di Sorlasco, procuratore del vescovo Giovanni, e Oberto Caniasii, procuratore del podestà e del comune di Bergamo. XVI 1235, 14 giugno. Sentenza del vescovo di Brescia, Guala, sulla controversia 52 vertente tra Umfredo da Sorlasco, procuratore del vescovo Giovanni, e Oberto Caniasii, procuratore del podestà e del comune di Bergamo. XVII 1242, 11 aprile. Pietrobuono de’ Pistori, giudice e assessore del podestà è 59 delegato a dirimere alcune controversie relative alle vene d’argento. XVIII 1243, 14 novembre. Alberto Mora, gastaldo del vescovo Alberto nella curia di 60 Ardesio emette sentenza su di una controversia sorta in merito alla vena d’argento di Ardizzone. XIX 1248, 30 e 31 maggio. Alberto di Cunto, servitore del comune di Bergamo, legge 62 il bando in cui viene imposto a coloro che lavorano nelle argentiere di pagare l’affitto dovuto ai gastaldi del vescovo Landolfo di Terzo impone il banno e la vadia ai trasgressori. XX 1248, 15 aprile. Alberto di Mora e Landolfo di Terzo condannano i componenti 66 della società di Costa di Peza, di Costa di Medio, di Cagola e di Ardizzone a pagare un banno di cinque lire imperiali, per aver continuato a lavorare nelle argentiere senza aver versato i fitti dovuti. XXI 1249, 24 ottobre. Landolfo di Terzo impone ai precettori della società di Costa di 69 Sivezzano di Peza di non lavorare con Montanino Varneri finché egli non abbia versato alla curia di Ardesio i fitti dovuti. XXII 1254, 7 novembre. Il vescovo Algisio da Rosciate, investe Pietro Raynoldi di ogni 71 giurisdizione sulla valle di Ardesio e sulle vene d’argento per il quinquennio 1257– 1262. XXIII 1258, 15 giugno. Il vescovo Algisio da Rosciate investe Pietro Raynoldi di ogni 74 giurisdizione sulla valle di Ardesio e sulle vene d’argento per il decennio 1262- 1272. XXIV 1268, 4 agosto. Il vescovo Erbordo investe Consolato Suardi, per cinque anni a 76 partire dal 3 dicembre 1268, di ogni giurisdizione sulla valle di Ardesio e sulle miniere d’argento ivi situate. XXV 1271, 6 luglio. Il vescovo Erbordo rinnova a Consolato Suardi, per un anno, 80 l’investitura relativa alla valle di Ardesio ed alle miniere d’argento ivi situate. Parte II Membranae circa possessum

1026, 30 luglio. Il vescovo Ambrogio cede ai monaci di S. Martino di Tours alcuni 85 beni situati nel territorio di Torino e Pavia in cambio di possedimenti in valle di Scalve, Seriana e Camonica.

1179, 30 novembre. Investitura concessa dal vescovo Guala in merito alle terre 93 che l’episcopato aveva acquistato dai Moizoni in Ardesio, Collareto e Lanusa. 1180, aprile. Il vescovo Guala rinuncia, in cambio di un affitto in denaro, ai diritti 97 di fodro, pasto e ogni altro uso e condizionie sulle terre di Martino Cucconi. 1180, 16 luglio, Il console di Bergamo, Giovanni da Desenzano emette sentenza 101 sulla controversia tra il vescovo Guala e Ottoboni Ricardi in merito alla posizione giuridica di alcune terre. 1180, giugno. Il vescovo Guala, in cambio di un affitto annuo, investe Morando 103 Bucelle del fodro e di ogni altro diritto sui beni in suo possesso. 1181, aprile. Andrea Morinoni rimette nelle mani del vescovo Guala due 104 appezzamenti di terra. 1181, 4 giugno. Il vescovo Guala cede al presbitero Tapino della chiesa di S. 105 Giorgio di Ardesio una parte del monte Secco in cambio degli affitti di due appezzamenti di terra. 1183, 29 maggio. Il vescovo Guala investe Culazolo, a titolo ereditario, di alcuni 107 beni che egli tiene nel territorio di Ardesio, con il relativo fodro. 1183, gennaio. Il vescovo Guala investe il presbitero Tapino, della chiesa di S. 108 Giorgio di Ardesio, di tre appezzamenti di terra con il relativo fodro. 1184, 2 luglio. Il vescovo Guala investe Guarnerio Minelle di alcune terre. 109

1184, 25 settembre. Il vescovo Guala investe il clerico Marino della chiesa dei 112 Santi Giacomo e Vincenzo di Butuno, di quattro appezzamenti di terra a titolo ereditario. 1185, 13 marzo. Il vescovo Guala investe a titolo ereditario Vitale Zamboni e altri 113 di numerose terre. 1185, 13 marzo. Il vescovo Guala investe a titolo ereditario Alberto, Caffo e Pietro 122 Cacciamali delle terre che tengono nel territorio di Ardesio. 1198, 26 luglio. Il vescovo Lanfranco investe a titolo ereditario Buzzio e 125 Zambonino de Prestino di un appezzamento di terre. 1189, 24 settembre. Il vescovo Lanfranco investe a titolo ereditario Anderlino 126 Pelliricole e i fratelli di alcune terre, con il relativo fodro e con ogni altro diritto ed esazione. Seguono il privilegio di Enrico VI e l’autorizzazione dell’arcivescovo Milo. 1189, 18 settembre. Il vescovo Lanfranco investe Giovanni da Falecto ed altri di 131 alcune terre, del fodro e di ogni altro diritto ed esazione. 1189, 24 settembre. Il vescovo Lanfranco investe Mauro Prestinario di alcune 134 terre, del fodro e di ogni altro diritto ed esazione. 1200, 9 gennaio. Il vescovo Lanfranco investe Adamo de Nova della sua casa. 136

1217, 12 gennaio. Sentenza di Lanfranco Cazacaline di Valle Gulio e Lanfranco 137 figlio del fu Oberto da Calusio nella lite tra Soccio Girardi di Ardesio, Pietro figlio del fu Agnello, Andrea Zucconi di Colareto, e Piero Agnelli da una parte e Durello figlio del fu Zambone di Sposa di Gromo dall’altra. 1217, 30 marzo. Spiapasto figlio del fu Giovanni Ferrari di Gromo, procuratore di 138 Peterbono e Zambello figli del fu Marchesoldi di Gromo, rinuncia ad ogni richiesta fatta alla società di Ardizzone. 1217, 30 marzo. Albertino figlio del fu Giovanni Galizzi di Gromo rinuncia ad ogni 140 richiesta fatta alla società Ardizzone. 1219, … marzo. Giovanni, Vescovo di Bergamo, chiede al comune e agli uomini 141 di Ardesio ed al comune e agli uomini di Gromo la restituzione dei beni loro concessi dal vescovo Guala e da Oberto di Vicomercato.

1219, 16 marzo. Giovanni, vescovo di Bergamo, chiede al comune e agli uomini 143 di Ardesio ed al comune e agli uomini di Gromo la restituzione dei beni loro concessi dal vescovo Guala e da Oberto da Vimercato. 1219, 24 novembre, Bertramino figlio del fu Belotto e Romano, Consoli di 144 Castiglione pagano al vescovo di Bergamo Giovanni 25 libre per un bando. 1231, 12 dicembre. Zambonino e Lanfranco figli del fu Martino Faletti di Ardesio, 145 promettono di eseguire gli ordini del vescovo di Bergamo Giovanni riguardo alle case e alle terre che tengono in Ardesio da parte dell’episcopato 1232, 23 marzo. Lanfranco, figlio del fu Giovanni Lube di Ardesio, vende a Girardo 146 figlio del fu Bozio Prestino di Ardesio una pezza di terra situata in Ardesio. 1269, 24 febbraio. Investitura ai consoli di Bondione di tutti i redditi vescovili. 147

1239, 14 maggio. Agnello figlio del fu Peterbono di ser Tomato Zambonazzi di 150 Lutrinio vende a Giovanni figlio di Bozio Pristino di Ardesio due parti di nove pezze di terra situate in territorio di Ardesio. 1297, 9 luglio. Sentenza del vescovo di Bergamo Giovanni contro Delacora 153 Bonizoni arciprete di S. Maria di Clusone e suo fratello Zenone chierico di S. Giorgio di Ardesio, rei di omicidio. 1297, 10 luglio. Elezione del nuovo arciprete della chiesa di Santa Maria della 157 Plebe di Clusone nel capitolo. 1297, 27 luglio, Giovanni, vescovo di Bergamo, conferma l’elezione di 163 Bonaventura figlio di Giacomo di Gervasio da Fine come arciprete di S. Maria di Clusone. 1311, 28 agosto, Cipriano, vescovo di Bergamo, riceve da Alberto Priacini 3 libbre 164 e mezza e una mulsa di latte come fitto del monte Votala. 1369, 24 gennaio. Lanfranco, vescovo di Bergamo, riceve da Giacomo figlio del 165 fu Savoldo Bonvesini di Ardesio 16 libbre come fitto per una pezza di terra situata in Ardesio. 1441, 16 novembre. Polidoro Foscari, vescovo di Bergamo, investe Tonino figlio 166 di Recuperato di Ardesio dei monti Votalla, Pratio e Lavapede. s. d. Zanetto e Pipino, figli del fu Pietro Lorenzoni di Ludrino, vendono a Zanone, 172 figlio di Frusno di Ludrino, una pezza di terra situata in Ardesio – Ambrogio, figlio del fu Pietro Lorenzoni di Ludrino, vende a Zanone, figlio di Frusno di Ludrino, una pezza di terra situata in Ardesio. s. d. Elenco di creditori del Vescovo e relativi fitti. 175

Parte III Documenti

Rotulum Episcopatus Bergomi 179 1258 – Fogli 96-101 Parte IV Documenti

Pergamene del comune – n. 3028 200

Pergamene del comune, n. 3030 203

Pergamene del comune, n. 4046 204

Appendice Confines Comunis de Ardesio 205

Bibliografia Manoscritti 207

Mamma e papà al piccolo Federico con affetto. GIANNI BARACHETTI

POSSEDIMENTI DEL VESCOVO DI BERGAMO

NELLA VALLE DI ARDESIO

DOCUMENTI DEI SECC. XI-XV

INTRODUZIONE

Scarse e frammentarie appaiono a tutt'oggi le pubblicazioni rela- tive ai complessi avvenimenti che investirono le miniere d'argento situate nella valle di Ardesio. Eppure attorno ad esse si snodarono in tempi diversi vivaci diatribe che sottolinearono, per i loro risvolti eco- nomici, politici ed istituzionali, la complessa evoluzione sociale che caratterizzò l'età medievale. Le vene metallifere giacevano in una regione montuosa, solcata dal corso superiore del fiume Serio e posta geograficamente ai margini del territorio bergamasco: proprio in quelle zone della nostra provincia in cui tanto lentamente ai giorni nostri ancora si cerca di superare un'emarginazione vecchia di secoli. Eppure nei tempi che precedettero l'avvento del comune fra gli abitanti di queste terre si manifestò uno spirito di indipendenza che assunse talvolta l'aspetto di una vera e propria contestazione del potere centrale, allora rappresentato dal vescovo-conte e dai suoi collaboratori. Non mancarono infatti episodi di « disobbedienza civile » e tenta- tivi di rivolta condotti con furbizia contadinesca o con popolana irruen- za. Come accadde verso la metà del XII secolo, quando la popolazione si radunò sull'Alpe per tramare contro il vescovo. Il passaggio della zona dalla giurisdizione vescovile a quella co- munale, per il controllo della produzione metallifera, suscitò accese polemiche a cui non rimasero estranee l'autorità pontificia e quella imperiale, ma di cui in realtà fecero le spese i valligiani, sottoposti a vessazioni dall'una e dall'altra parte. Il rafforzamento del comune di Bergamo, se favorì nella città la fioritura di redditizie attività commerciali, segnò invece il declino del- l'economia del contado, sia per il depauperamento delle sue risorse, sia per lo stretto controllo esercitato su ogni attività economica, ormai subalterna rispetto a quella cittadina. Nel turbine degli avvenimenti che in seguito si abbatterono sul capoluogo, in preda a lotte intestine e a mire espansionistiche, il con- tributo che pure queste terre avevano dato alla fioritura della civiltà comunale finiva con l'essere dimenticato. VI

Da qui il desiderio di ricostruire, attraverso la pubblicazione in- tegrale di tutti i documenti in nostro possesso, questa pagina non trascurabile della storia bergamasca. Le pergamene trascritte costituiscono un insieme piuttosto com- posito, sia per contenuto che per provenienza. Il nucleo essenziale comprende l'intera raccolta dei documenti, relativi ai diritti dell'episcopato in Ardesio, conservati presso l'Archi- vio Vescovile (1). Ne fanno parte due diverse sezioni: la prima annovera una serie di carte riguardanti più esplicitamente le argentiere; la seconda si compone di numerosi atti, raggruppati secondo la denominazione: « Mernbranae circa possessum », e relativi a transazioni, investiture, « refutationes », inventari e contratti d'affitto. Si tratta di materiale in gran parte inedito, ma vi figurano anche documenti già trascritti e pubblicati, se pure in edizione parziale, fin da:la fine del '700 (2). Fanno seguito alcune carte inedite rinvenute tra le pergamene del comune giacenti presso la Civica Biblioteca di Bergamo (3) e una serie di interessanti imbreviature redatte nell'anno 1248 (4). Alcune di queste si riferiscono a documenti in nostro possesso, ma per lo più menzionano atti purtroppo andati perduti. Si tratta di materiale di difficile interpretazione, sia per gli inevitabili errori di trascrizione del copista del tempo, sia per resiguità dei riferimenti e delle notizie in essi riportati. Chiude la raccolta dei documenti la descrizione dei confini del comune di Ardesio quali si presentavano nel XIV secolo (5).

(1) Diplomata seu Tura episcopatus, vol. II, Archivio Vescovile di Bergamo. Le carte riguardanti Ardesia vanno dalla pergamena a. 22 alla pergamena n. 91: dal foglio 22 al foglio 47 sono raccolti gli atti relativi ai diritti sulle argentiere; dal foglio 48 al foglio 91 troviamo invece le « membranae circa possessum.». (2) Per quanto riguarda le edizioni precedenti di tali documenti sì veda so- prattutto: M. Lupi, Codex Diplomaticus, vol. II. (3) Pergamene del Comune, n. 3028, n. 3030, n. 4046, Biblioteca Civica, Bergamo. (4) Rotulum episcopatus Bergomi, 1248, fogli 96-105. (5) Confines comunís de Ardesio, Archivio comunale, Confini del territorio del bergamasco, 1234-1392, Biblioteca Civica, Mss. CAPITOLO I

Tra la fine del X e l'inizio dell'XI secolo si consolida il potere vescovile sulla città di Bergamo. Nel 904 Berengario I (1) concede infatti al vescovo la giurisdizione della città, permettendogli anche di riedificare, dovunque lo ritenga necessario, le mura e le torri devastate dagli Ungari nel 902. L'imperatore Corrado, a sua volta, conferma tutti i diritti e i pos- sedimenti della chiesa di Bergamo con un diploma del 1027 (2). Il territorio continua intanto ad essere controllato dai conti, che ne hanno assunto la giurisdizione nel periodo immediatamente succes- sivo al dominio carolingio. Nella valle di Ardesio inizia nel 1026 il •governo vescovile che determinerà le vicende dei secoli successivi. A questa data risale infatti la transazione (3) con la quale si costituisce il primo nucleo di possedimenti dell'episcopato in que- sta zona. L'atto viene steso il 29 luglio alla presenza di Ardoino, « comes comitatu ipsius Bergomense », di Liutfredo, Lanfranco, Lazzaro, Pietro, Guglielmo, Garihaldo giudice; fr•a gli altri numerosi testi • figurano Lanfranco da Martinengo con i figli Adalberto ed Otto. In questa occasione il vescovo di Bergamo, Ambrogio, cede le proprietà che l'episcopato possiede in territorio di Torino, Pavia e Mi- lano, ottenendo in cambio i beni di cui la canonica di San Martino di Tours è in possesso nel contado bergamasco. Si tratta di terre situate in valle di Scalve, in Val Seriana a Bondione, Gandellino, Ardesio, Clusone e Gromo, in Val Camonica a Vil maggiore, Vil minore, Molinacione, Valle Taverna, i cui diritti appartengono alla citata canonica dal 774 in seguito a donazione di Carlo Magno. L'atto costituisce una significativa testimonianza della politica vescovile di questo periodo mirante al consolidamento e all'espansione dei propri domini. Nel bergamasco il regime feudale, con pieno potere da parte dei vescovi, si realizza verso la metà dell'XI secolo, quando

(1) Indiculi privilegiorum del Vescovado di Bergamo. (2) Pergamena della Civica Biblioteca di Bergamo n. 3161. (3) Diplomata cit. F. 26 e F. 27. VIII

Enrico III conferisce all'episcopato il dominio temporale tanto sulla città quanto sul territorio (4). Tale donazione compare in un diploma la cui autenticità è ancora oggetto di discussione, datato 1041, ma scritto probabilmente in epoca più tarda nell'intento certo di ostacolare il sorgere del comune. Si tratta comunque del tentativo di legittimare a posteriori uno stato di fatto ormai consolidato, ma vivacemente minacciato dalle nuove forze politiche emergenti che determinano il coagularsi della vita cit- tadina attorno alle nascenti istituzioni comunali. Quando queste ultime facciano la loro comparsa nella nostra città non è dato sapere con certezza: sicuramente nascono come diretta con- seguenza delle lotte per le investiture che, con il loro effetto dilace- rante, riescono a sconvolgere il tessuto sociale impregnato da un feu- dalesimo ormai in crisi. Nel 1077 Arnolfo viene eletto vescovo di Bergamo: si tratta di un personaggio enigmatico, protagonista di una politica densa di con- trasti a volte anche violenti. Egli sembra riassumere in sè le contrad- dizioni tipiche del suo tempo. Di parte imperiale, aderisce allo scisma dell'antipapa Guiberto, e come scismatico appunto viene scomunicato nel Concilio di Milano del 1098. A questa data tradizionalmente viene fatta risalire l'origine del comune: anche se la giurisdizione resta ufficialmente al vescovo, che ne è stato investito dall'imperatore, di fatto cominciano ad esercitarla i cittadini, che già prima avevano formato attorno al vescovo un ru- dimentale consiglio scelto dalle famiglie nobili della città e delle vi- cinie. Al primo anno del governo di Arnolfo risalgono anche le notizie relative alle argentiere. Benché l'episcopato già goda dei diritti di re- galla in queste terre — grazie alla transazione del 1026 — Arnolfo si affretta ad acquistare anche quelli sulle miniere d'argento che ve- rosimilmente hanno raggiunto una notevole importanza economica oltre che politica. Il 31 dicembre 1077 Landolfo Milanese, presbitero e camerario di Bergamo, acquista da Otta, vedova di Alberico da Martinengo, ogni diritto sulle vene d'argento che essa possiede in Ardesio (5). Il prezzo

(4) Pergamena della Civica Biblioteca di Bergamo n. 3172. (5) Diplomata cit. F. 22. IX

della transazione viene fissato in cinquanta libbre di denari d'argento. E' questa la prima notizia certa sull'esistenza delle miniere, di cui non è data però indicazione alcuna in rapporto all'esatta collocazione, limitandosi il testo ad una generica indicazione « in montibus de valle Ardexie ». A pochi giorni di distanza, il 2 gennaio 1078 (6), lo stesso Lan- dolfo dona le argentiere all'episcopato « per remedium et mercedem » della propria anima. Si è trattato dunque di un acquisto fittizio, fatto per ordine e col denaro del vescovo. A riprova di ciò basti citare l'atto dello stesso 31 dicembre 1077 (7) quando, — ancor prima che la donazione ne renda ufficialmente proprietario l'episcopato — Lanfranco e Ottone, figli di Otta e di Alberico da Martinengo, con le mogli Cuniza e Otta e a nome dei propri successori, si impegnano a non molestare né il vescovo Arnolfo né Landolfo Milanese per quanto riguarda i diritti sulle vene d'argento. A ricompensa della loro condiscendenza, e nel rispetto •della tradizione longobarda alla cui legge si professano appartenenti, Lanfranco e Ottone ricevono dal vescovo il tradizionale « launekild », un dono simbolico costituito nell'occasione da una « croxna », cioè da una veste foderata di pelli. Erroneamente dunque il canonico ,Ronohetti aveva interpretato tale dono come ricompensa offerta dal vescovo • al suo presbitero per la mediazione svolta (8), forse riferendo l'episodio al documento del 2 gennaio 1078, anziché, come si può constatare, all'atto del 31 dicembre 1077. Appare dunque evidente che l'acquisto viene fatto non solo per ordine, ma anche in nome del vescovo stesso. A breve distanza di tempo, il 23 dicembre 1080, analoga transa- zione viene stipulata quando Olrico, subdiacono della chiesa di Ber- gamo, acquista da Ottone e Vuala da Martinengo i diritti che ad essi competono nelle vene d'argento di Ardesio. Questa volta il prezzo è fissato in 20 libbre di denari d'argento milanesi, trattandosi presu- mibilmente di miniere meno ricche e produttive delle precedenti, o di diritti più limitati. Il successivo atto con cui Olrico cede al vescovo le miniere non è giunto fino a noi, ma sicuramente si tratta anche questa volta di

(6) Diplomata cit. F. 23. (7) Diplomata cit. F. 24. (8) G. Ronchetti, Memorie istoriche della città e chiesa di Bergamo, I, pag. 352. un acquisto fittizio, poiché nessun altro in futuro vanterà diritti sulle argentiere tranne il vescovo. I documenti non aggiungono altro alle vicende delle miniere per il periodo che stiamo esaminando. L'esiguità dei dati lascia dunque aperti numerosi interrogativi. Tra questi il più importante si riferisce all'entità dei giacimenti. Possiamo solo dire che errava G. Maironi da Ponte quando sosteneva che « forse in quei tempi suolevasi cavare (l'argento) da alcune piriti e da altre miniere, che oggi troviamo contenerne in piccola dose » e che « la mancanza di più ricche cave deve aver spinto gli uomini a sfruttare queste, sebbene scarsissime, e oggi quasi inutili » (9). L'ipo- tesi è infatti inacettabile, dato che le carte in nostro possesso parlano ripetutamente di « vene argenti » e di « fodine argenti », ciò che fa pensare a veri e propri filoni di questo metallo. D'altronde lo stesso autore in altra opera afferma che « poco al disopra della villa (di Ardesio) e in Gromo immediatamente sopra la strada provinciale si veggono certe profondissime aperture, le quali hanno tutta l'appa- renza di gallerie sotterranee, rovinate dal tempo, e che abbiano ser- vito alla escavazione di qualche prezioso minerale » (10). Anche se non è possibile un raffronto secondo una scala di valori riferita all'at- tualità, nel periodo che stiamo esaminando queste miniere hanno certamente avuto un'importanza rilevante, testimoniata anche dalla sollecitudine dimostrata dal vescovo nell'acquisirne i diritti. Questa considerazione ci riporta alla figura di Arnolfo. Deposto e cancellato dal novero dei vescovi di Bergamo, egli rimane sulla scena politica bergamasca per un periodo che supera lungamente la data dei provvedimenti presi nei suoi confronti. Secondo quanto ri- levato dal Ronchetti (11), ancora nel 1106 arrivano da Roma le let- tere con cui il papa, mentre ribadisce la scomunica, invita chiunque abbia ricevuto feudi o benefici dall'episcopato durante il suo governo, a considerare rescisso ogni contratto, pena la scomunica. Il provvedimento, già contenuto d'altronde nella sentenza emessa nei suoi confronti dal Concilio di Milano del 1098, non aveva trovato evidentemente rapida attuazione. Secondo lo stesso Ronchetti (12), che

(9) G. Maironi da Ponte, Memoria orografica - mineralogica delle montagne spettanti alle valli di Scalve e di Bondione nella provincia bergamasca, pag. IX. (10) G. Maironi da Ponte, Dizionario Odeoporico, vol. II, pag. 132. (11) G. Ronchettit, op. cit., II, pag. 13. XI

forse aveva veduto il documento originale, solo nel 1117 Vuala di Solto, per effetto della citata lettera pontificia, rimette nelle mani del vescovo Ambrogio quanto aveva ottenuto ín feudo o ad altro titolo da Arnolfo, Amisone, Landriano e Uguzzione di Martinengo. A noi non è stato possibile rintracciare la carta in questione, ma si tratta quasi certamente dello stesso atto che appare in regesto nel « Rotu- lum » del 1248, in cui la refutazione figura però datata 1118. In essa Vuala di Solto, figlio di Giovanni, rimette nelle mani del vescovo Ambrogio tutto quello che teneva dall'episcopato nelle località di Pre- molo, , Villa, Valle di Ardesio, Valle di ,Gulio, Fiume Nero, Scalve, Dezzo, Campello, Castione, Lanurio, Gavazzo, Fino, Cerete, Clusone e una casa « burata » posta a . Si tratta delle stesse località citate anche dal Ronchetti e tutto lascia intendere che si tratti anche dello stesso atto, forse registrato con data inesatta per errore del copista, come ci è capitato di verificare •anche altre volte •nel raffronto tra la trascrizione del « Rotulum » e gli originali in nostro possesso. Da questi elementi è abbastanza •facile dedurre che Arnolfo sia stato un pessimo amministratore, oltre che un pastore poco incline alla obbedienza nei confronti dell'autorità pontificia. Resta comunque il fatto che, mentre sembra avesse quasi dila- pidato il patrimonio vescovile con transazioni non sempre oculate, non risultano invece alienazioni riguardanti le miniere di argento i cui diritti aveva avocato a sé mediante l'acquisto per interposta persona. I documenti non ci sono di grande aiuto nella ricostruzione degli avvenimenti successivi alla refutazione del signore di Solto. Mentre tacciono •a proposito delle argenterie, è giunta fino a noi un'altra refutazione, datata 1139 (13) e figurante nella raccolta delle « membranae circa possessum ». Nel mese di aprile di quell'anno « in solario Albertoni » Alberto Imiliene « fecit finem et refutationem » contro Rubeo di Caluse con i cugini Ottone e Girardo e Giovanni della Paisca, Andrea Malgarite, Martino Rugerio, Mauro Ferrari e Domenico della Lanura, a vantaggio •di Andrea Caluse e del fratello Lanfranco, di Albertone e Andrea della Paisca e di altri, tutti abitanti nella piana di Ardesio, fissando i diritti di regalia dovuti da questi ultimi.

(12) G. Ronchetti, op. cit., II, pag. 29. (13) Diplomata cit., F. 50. XII

CAPITOLO H

La controversia tra il vescovo e gli abitanti di Ardesio

Per quanto riguarda le miniere bisogna giungere al 1144 prima di rintracciare notizie utili alla ricostruzione dei fatti. Gli acquisti effettuati dal vescovo nella valle non sono bastati a garantire l'affermazione incondizionata del suo dominio su quelle terre. Dopo la deposizione di Arnolfo, i suoi successori non si preoccupano molto di esercitare la giurisdizione sull'attività estrattiva che si svi- luppa •dunque con una certa autonomia, mentre fra la popolazione della zona va gradualmente maturando quello spirito di indipendenza che •già fa presagire il crollo dell'ordinamento feudale. D'altronde or- mai da tempo i valligiani •godono di particolari privilegi, tra cui il diritto di scegliere un console che li regga. A detta del Brasi (1) detto privilegio risalirebbe al governo di Alarico, re dei Goti, il quale lo avrebbe concesso nel 409: questa tesi però non è mai stata documentata a sufficienza. E' invece certo che nel 1004 Polinoro, duca e signore di Verona, Brescia, Bergamo e Como conferma ai valligiani, dietro loro supplica, i privilegi già in •godimento: tra essi quello di eleggere un console « con mero e misto imperi() et potestate gladii ». Questo fatto crea indubbiamente grossi problemi ai rappresentanti del vescovo che devono fare i conti con una popolazione decisa a salvaguardare le proprie prerogative disconoscendo la giurisdizione vescovile sulle fonti di produzione e rifiutando la sottomissione ai vincoli feudali. Certamente la collocazione periferica della valle, posta ai margini del territorio bergamasco, favorisce l'autonomia degli abitanti che sanno puntualmente gestire, a proprio uso e consumo, i rapporti con il potere centrale geograficamente lontano e politicamente inefficace. Quando però il vescovo Gregorio, eletto nel 1134, cerca di ripri- stinare i suoi diritti sulle miniere, spinto anche dalla necessità di rimpinguare la mensa vescovile, si apre un vero e proprio conflitto. Nel 1144, infatti, i consoli di Bergamo vengono chiamati in causa

(1) P. A. Brasi: Memoria storica intorno alla Valle Seriana Superiore, pag. 5. XIII per derimere la controversia fra Gregorio e i « vicini » di Ardesio in relazione alle vene di ferro del monte Secco e alle altre vene della valle « in monte et plano, modo vel in futuro repertarum » (2). Tre sono i testimoni presentati dagli abitanti di Ardesio: Rubo da elusone, Rastello da Gavazzo e Martino Lazzaroni da Fino che dichiarano concordemente: « se scire et vidisse, per plus quadraginta annis, homines de Ardescie fodisse et tenuisse venas ferri in Cornelio Bagitene et Cornelio Garbiasca et ubi invente fuissent et carbones fecissent in comuni ». I consoli che per quell'anno sono Arnaldo giudice, Giselberto da , Armenulfo da ,Petrengo, Gerardo Archidiacono, Giovanni da Bonate, Mogizo, Bertramo Fitiano, Albertone Imilie e iPetracio, decre- tano che « ipsas venas et venam ferri in monte Sicco reperti iure usuque homines vallis de Ardescie posse fodere et uti quia sue here- ditatis sunt ». Tuttavia i « vicini » di Ardesio « non debent facere carbones ex ipso foresto, nec in alio foresto, ad traendos venir ferri sine licentia episcopi »; non devono inoltre pascolare pecore o capre, nè tagliare erba sul monte Secco dal primo di giugno al dieci di agosto, periodo questo riservato al vescovo per l'alpeggio delle sue greggi. Infine gli abitanti di Ardesio non devono ledere il diritto vescovile di caccia nella zona nel periodo di tempo che sta fra S. Ales- sandro e S. Martino. Mentre risulta evidente, dalla documentazione in nostro possesso, che i diritti vescovili sulle miniere di ferro sono rimasti disattesi, al punto da legittimare il libero sfruttamento delle medesime da parte dei valligiani, non appare altrettanto chiara la situazione relativa allo sfruttamento delle vene d'argento: su questo argomento, infatti, i docu- menti tacciono. La clausola finale della sentenza dei consoli di Bergamo lascia però intendere che la materia posta in discussione vada •al di là della semplice questione mineraria. Quando si legge: « nec (ipsi vicini) in Pacheriola debent tra se conversari ut dampnum sue conditionis epi- scopatus patiatur », diventa logico dedurre che la popolazione della zona, sull'esempio forse degli abitanti della città, ha cominciato ad organizzarsi in segreto per impedire al vescovo di esercitare in forma piena e assoluta la sua giurisdizione sul territorio. E' senza ombra di dubbio l'indice di un malcontento serpeggiante che, se non si è ancora

(2) Diplomata eit., F. 26. XIV manifestato in tutta la sua entità, turba tuttavia la tranquillità del vescovo. Gregorio allora si rivolge alle autorità cittadine perché tute- lino i suoi interessi. E i consoli svolgono, in questo caso, un'opera di sottile mediazione che, da un lato, non scontenta i valligiani ai quali vengono riconosciuti importanti diritti in ordine alle loro attività eco- nomiche e, dall'altro, sembra tranquilizzare il vescovo con la ricon- ferma del suo ruolo in relazione alla giurisdizione della zona. Anche il vescovo Gherardo, che succede a Gregorio, prosegue sulla medesima strada volta ad ampliare i possedimenti episcopali nella valle. Eletto nel 1146, egli esercita il suo governo durante il difficile periodo che vede l'imperatore Federico I energicamente contrapposto all'autonomia comunale e all'autorità papale. Le fiorenti città dell'Italia settentrionale, divise da dispute e lotte per la supremazia, si trovano ancora una volta nell'occhio del ciclone. A Bergamo, vescovo e consoli si schierano sempre più apertamente in favore dell'imperatore, accerchiati come sono da potenti comuni di parte papale. Nel 1156, Gherardo si trova a Vuirceburg, dove si è recato per rendere omaggio all'imperatore che sta per unirsi in matrimonio con Beatrice di Borgogna. E' in questa occasione che ottiene un impor- tante privilegio, in cui vengono confermati tutti i beni ed i privilegi dei suoi predecessori e gli è inoltre concessa la facoltà di battere moneta (3). Il diploma è datato 17 giugno 1156, data a cui sembrerebbe lo- gico far risalire l'avvio della zecca cittadina. In realtà gli avveni- menti prendono un corso diverso e per parecchi decenni il privilegio resta inoperante. E' evidente però che ben altre sono le aspettative del vescovo, il quale pensa forse ad uno sfruttamento in questo senso delle miniere di argento che già sono in suoi possesso. Nell'anno immediatamente successivo, il 26 marzo 1157 (4), Ber- nardo, camerario e cappellano del vescovo Gherardo, con atto stipu- lato nella città di Brescia, cede a Rachilda, abadessa del monastero di Santa Giulia di Brescia, due appezzamenti di terra che lo stesso episcopato ha ottenuto con permuta da Albertone Imilie, posti nel territorio di Trescore in località Auriolo. In cambio ottiene tutti i

(3) Pergamena della Civica Biblioteca di Bergamo, n. 3184. (4) Diplomata cit., F. 51. XV

beni che i confalonieri di Zuccono hanno in feudo nella valle di Ardesio. Di nuovo, il 28 dicembre 1164, il vescovo si preoccupa di avo- care alla mensa altri diritti sul territorio di Ardesio. In tale data, in- fatti, Sozzo, figlio di Giselberto Atroni, e suo nipote Alberto, figlio di Guglielmo, vendono alla chiesa di San Giorgio di Ardesio la porzione di decime che tengono nella valle (5). Ma gli avvenimenti precipitano. •Gherardo, ohe nel 1160 ha ap- poggiato l'antipapa Ottaviano, è abbandonato ormai dai suoi seguaci e dalle stesse autorità cittadine, che nel 1166 con pubblico giura- mento rinunciano alle proprie posizioni scismatiche riconoscendo uffi- cialmente il pontefice Alessandro. Gherardo si reca allora a Benevento per incontrare il papa ed ottenerne il perdono; m•a l'accoglienza non si rivela quella da lui sperata: il perdono gli è negato e nel 1167 viene deposto. Gli succede il vescovo Guala, canonico di S. Alessandro, eletto nel 1168 e di indubbia fedeltà al potere pontificio, come dimostrano gli stretti rapporti costantemente tenuti con papa Alessandro III. Il Guala, durante il suo mandato, esercita una politica mirante a recuperare i diritti ceduti ai privati; di questo periodo sono, infatti, varie « refutationes » tra cui quella di Atto di Archidiaeono che nel 1178 rinuncia, in favore del vescovo, ai feudi che possiede in valle Brembana. Anche per quanto attiene al territorio di Ardesia il Guala adotta la medesima linea. Il 4 dicembre 1178 •Gerardo, figlio di Guglielmo Moyzoni, Mozeto, figlio di Giovanni Moyzoni e soci rimettono nelle mani del vescovo il feudo, il fodro, la giurisdizione e tutti gli altri diritti che posseggono in Ardesio dalla via Rea in su. Quest'atto è purtroppo irreperibile: ne fa testimonianza soltanto il già citato « Ro- tulum ». Analogamente, nel mese •di gennaio dell'anno successivo, Pietro di Castello rinuncia ai propri feudi in valle d'Ardesio resti- tuendoli al legale rappresentante del Guala. Ma la politica accentratrice del vescovo si muove fra impacci e difficoltà. I documenti tradiscono uno stato di cose che sembrano dis- seminare di molteplici ostacoli la strada percorsa dal Guala. L'episco- pato aveva, nel passato, concesso il feudo della giurisdizione civile

(5) Diplomata cit., F. 52. XVI della valle ad Oberto da Vimercate, il quale, per contratto, liberava gradualmente gli abitanti della zona da molti vincoli feudali. Ora, contro tali provvedimenti insorge con sdegno il vescovo Guala, dando inizio ad una controversia che in prima istanza si risolve con una sentenza favorevole ai valligiani. Dice infatti il documento: « quod placitum fuit iudicatum et a sententia apelatum et pendente apelatione transactum » (6). Anche l'appello sembra dunque minac- ciare la riconferma della sentenza, tanto che il vescovo trova conve- niente giungere a una transazione che viene ratificata il 31 ottobre 1179 nel palazzo episcopale di Bergamo. L'atto rappresenta una grossa conquista per gli uomini della valle, che vedono in esso riconosciuti quei diritti per i quali hanno lungamente lottato. Ai consoli di Ardesio, Ambrogio Rancasehe e Cremonese di Gro- mo, e ai loro successori 'è conferita la giurisdizione civile del territorio di Ardesio e •della valle. Essi possono vendere, donare e alienare a chiunque vogliano, eccezione fatta per capitani e vavassori residenti in altro luogo; ottengono inoltre il diritto di caccia, di cenatico, di mercato, di pesca, di usare e derivare l'acqua •dei fiumi, di costruire forni per il ferro, fucine e fornelli per l'argento, folli, molini e ponti oltre al potere di punire i ladri. La transazione legittima verosimilmente una situazione di fatto già esistente, ciò che dimostra come le 'agitazioni dei paesani che si radunavano sull'alpe per tramare contro il vescovo abbiano a questo punto già sortito il loro effetto. Al vescovo rimane il diritto di pascolo sul monte Secco, in Vo- tala, in Piagro e nella valle di Ascereto; il bosco 'Campino deve es- sere riservato all'estrazione dell'argento e non possono esservi fatti scavi per il ferro se non con l'accordo preventivo dei « vicini » di Ardesio e del vescovo, che si riserva ogni diritto in proposito. Ai val- ligiani viene posta la condizione che riconoscano la giurisdizione ve- scovile, peraltro molto limitata, che paghino alcune regalie e che non eleggano altro signore. Da questa clausola « nec adhuc elegerunt alium dominum » sem- bra che il comune di Ardesio rinunci all'antico diritto di nominare il proprio rettore; risulta però, dalla transazione stessa, che la valle non rinuncia ai propri consoli e che i comuni rimangono legati da scambievoli diritti. Si legge infatti, nel medesimo atto: « si aliquis

(6) Diplomata cit., F. 27. XVII de istis comunibus, Scilicet -comune de Scalve vel comune de Clisione vel comune de Fondra vel comune de Parre, conquestum fuerit de comune de Ardesio et vallis, debet ipsum comune de Ardesio et vallis rationem Tacere per dominum episcopum Pergamensem; si vero aliud comune vel alia persona conquesta fuerit de .prefato comuni de Ardesie et vallis non teneatur ipsum comune se distringere per ipsum epi- scopum Pergamensem (...) nisi voluerint ». La valle si è dunque data un proprio ordinamento e gode di indubbia autonomia sia nei confronti del vescovo, che ha rinunciato a molti suoi privilegi, sia nei confronti del comune cittadino, che an- cora non ha esteso la sua giurisdizione sul territorio. E' questo il pe- riodo più vivace e fecondo per l'economia della zona. Le miniere di ferro alimentano una fiorente industria estrattiva e della lavorazione del metallo; attività del resto tradizionale in tutta la zona circostante, tanto che già nel 1047 Enrico III aveva concesso agli abitanti della valle di Scalve il diritto di commerciare libera- mente in tutto il territorio dell'impero: ciò dimostra come l'attività mineraria nella zona rappresenti una risorsa tutt'altro che marginale. « Fumi », « furnelli » e « fusinas » per la lavorazione dei me- talli, sia d'argento che di ferro, sono numerosi nella valle, anche se non esiste un preciso inventario: i documenti ne parlano come di apparati assai comuni da rinvenire. E' dunque facile dedurre che l'attività mineraria costituisca il nerbo dell'economia della valle. An- che l'agricoltura e l'allevamento hanno un ruolo di primo piano nel- l'economia locale, e la caccia rappresenta ancora una risorsa appeti- bile anche per il vescovo, che non rinuncia ai suoi diritti e sottoli- nea anzi come per consuetudine gli debba essere riservata una parte di ogni orso catturato. Sembra che la caccia costituisca inoltre mo- tivo di tentativi di sopruso da parte di alcuni signori dei dintorni tanto che il vescovo si obbliga a tutelare i diritti degli abitanti addos- sandosi le spese del placito « si eveneri quod Odo de Solto, vel ali- quis alius qui ocasione cacie vel alicuius iuris quod dicat se habere in cacia vel foresto conquestum fuerit de comuni de Ardesio, vel de valle Ardesii (...) ». Nello stesso 1179 il vescovo Guala investe Ambrogio Rancasche, Paolo di Boario, Giovanni Bonizoni e molti altri dei beni e delle terre che l'anno precedente aveva acquistato « ab omnibus hominibus de casa Moizonis » e siti in territorio di Ardesio e nella valle a Colla-

2 - Bergomum xym reto, in Lanusa e in Boario (7). Si tratta di case, campi, orti che fruttano complessivamente un affitto annuo di 19 soldi e dodici de- nari imperiali, oltre a 25 denari imperiali versati dagli affittuari al momento della stipulazione. L'atto costituisce quindi una transazione a carattere economico, fatta per aumentare le entrate dell'episcopato. Nell'aprile del 1180, il Guala, ponendo fine ad una contesta- zione, « finem fecit atque remisit » nelle mani di Martino Cucconi di Ardesio « de omni fodro et pasto et uso et conditione et datione que ha- bebat ad xequirendum iuste vel iniuste contra personam eius aut in rebus vel pro rebus suis », ferma restando la giurisdizione vescovile sulle persone e sulle cose, per un affitto annuo di tre buoni denari imperiali sui sedici appezzamenti così concessi (8). Il 15 aprile dello stesso anno Carpellione e Uguccione Colleoni rinunciano in favore del vescovo a tutto quello che loro compete nel territorio e nella valle, eccezione fatta per la decima di Ardesio, che rimane ad Uguccione al quale frutta un affitto annuo di dieci soldi. I Colleoni ricevono per questa transazione cento sessanta libbre di denari in vecchia moneta imperiale, impegnandosi dal canto loro a far sottoscrivere la cessione ai propri eredi (9). La refutazione altro non è che la prosecuzione di quella linea di condotta di cui fa testimonianza il già citato atto di Archidiacono, per il recupero dei benefici episcopali concessi a privati. A giugno, in presenza di Maestro Giovanni Asino, il vescovo investe Morando Bucelle di Ardesio « de omni fodro, pasto et amisere et conditione et omni datione et exactione » sulla casa tenuta dallo stesso Morendo in prossimità del mercato (10). A luglio il console di Bergamo, •Giovanni da •Desenzano, è chia- mato a giudicare in merito alla controversia tra il vescovo Guala e Ottobono Ricardi di Ardesio. La lite si pone in questi termini: il vescovo esige dal Ricardi la restituzione di tre appezzamenti di terra, di cui uno « sedumato » e un altro « curtivo », posti in località Volta di San Giorgio, sostenendo che tale terra è bene allodiale dell'epi- scopato.

(7) Diplomata cit., F. 53. (8) Diplomata cit., F. 54. (9) Diplomata cit., F. 55. (10) Diplomata cit., F. 57. XIX

Il Riccardi per parte sua replica che due degli appezzamenti non sono affatto allodio dell'episcopato, mentre il terzo, pur essendo tale, sostituiva un bene ereditario di colui dal quale l'aveva a suo tempo acquistato; quest'ultimo è dunque di pertinenza dell'episcopato per quanto concerne l'affitto, il pasto e la giurisdizione, gli altri due per il fodro, l'affitto e la giurisdizione. Ascoltati i testi prodotti dal Ricardi, il console di Bergamo espri- me con procedimento salomonico la propria sentenza: chiede infatti al vescovo di giurare quanto ha fin qui sostenuto, cioè che due degli appezzamenti sonò beni allodiali e che il terzo, allodiale anch'esso, non appartiene al venditore per diritto ereditario. Il vescovo rifiuta di prestare questo giuramento, evidentemente nel timore di macchiarsi di spergiuro, mentre Ottobono Ricardi con- ferma anche sotto giuramento la propria tesi. La sentenza, come è fa- cile intuire, è pienamente favorevole a quest'ultimo (11). Negli anni successivi le permute e le transazioni relative ai pos- sedimenti di Ardesio sono ancora numerose. Nel giugno 1181 il presbitero Tapino cede all'episcopato i diritti su alcuni appezzamenti di terra fruttanti per affitto e « amiscere » quattordici denari; il vescovo rinuncia in cambio ad altri quattordici denari affittuali, tra i quali i quattro soldi di affitto che la chiesa stessa di San Giorgio deve all'episcopato per il monte Secco (12). Nell'aprile del 1182 Andrea Morinoni, 'figlio del fu Mauro Ferrali di Ardesio, rimette nelle mani del vescovo Guala due proprietà che erano state oggetto di contestazione. L'una comprende una casa e la rispettiva corte, l'altra è campiva. Il sopracitato Andrea riceve per la sua refutazione la somma di undici libbre di buoni denari vecchi o imperiali oppure di altra moneta equivalente (13). Il 26 maggio del medesimo anno il vescovo Guala investe Cula- zolo di Ardesio a titolo ereditario delle case, terre e possedimenti, già tenuti dallo stesso Culazolo, e del fodro, eccettuata la terra che- era ap- partenuta alla famiglia Moizoni (terra che era già stata assegnata ad Ambrogio Rancasche nel 1179), ed esclusi anche i possedimenti degli Albertoni, e dei monasteri di Santa Grata e di Santa Giulia, riser- vando all'episcopato il distretto secondo la consuetudine di Ardesio.

(11) Diplomata cit., F. 56. (12) Diplomata cit., F. 60. (13) Diplomata eit., F. 59. XX

L'investitura frutta all'episcopato un affitto di dodici buoni denari im- periali, sette dei quali per il fodro (14). Altre due investiture vengono fatte nel 1183: in gennaio il pre- sbitero Tapino è investito di tre appezzamenti di terra a titolo ere- ditario. Si tratta di beni di cui il presbitero già gode per conto della chiesa di San Giorgio che egli rappresenta, poiché l'atto afferma che viene confermato l'affitto abituale, eccezione fatta per il fodro sosti- tuito dal versamento di un denaro imperiale (15). Il 3 febbraio un nuovo atto di investitura è stipulato in favore di Bonbeno Sichezoni, Pietro Zucca, Giovanni Gambarossano, Du- rello da Lizzola, Pietro Zanoni e Cavazza, tutti di Bondione (16). Verso la fine di questo stesso anno, il 5 dicembre, Guala, Lan- franco e Arimiano refutano nelle mani del gastaldo del vescovo Guala tutto ciò che Bertramo e Guglielmo, figli di Guglielmo Rivola, pos- seggono in località di Gromo e di Grumello (17). Il 2 luglio 1184 Guarnerio figlio di Mauro Minelle, cittadino bergamasco, è investito a titolo ereditario di tutti gli appezzamenti di terra che appartengono all'episcopato in seguito a sentenza dei consoli di Bergamo che avevano riconosciuto la legittimità delle richieste ve- scovili contro le pretese avanzate da Pietro della Porta e da Alberto e Uguccione Celsoni; è fatta eccezione per l'isola della valle Canale di cui non viene fatta investitura. Il canone annuo è fissato in venti soldi imperiali, mentre per l'investitura il vescovo riceve da Guarnerio dieci libbre della stessa moneta. Nel successivo mese di maggio l'in- vestitura viene estesa anche all'isola di Val Canale per la quale è stabilito un affitto di venti soldi (18). A distanza di pochi mesi, il 25 settembre, il Guala investe, sempre a titolo ereditario, il elenco Marinono della chiesa di San Iacobo e Vincenzo di Butuno di quattro appezzamenti posti in Val- goglio per un affitto annuo di due buoni denari imperiali, omnicom- prensivi del fodro, pasto, e •di ogni altro diritto. Per l'investitura il vescovo riceve venticinque soldi imperiali. Ma benché il vescovo si professi •« contentus et confessus » della somma ricevuta, il dieci feb-

(14) Diplomata cít., F. 61. (15) Diplomata cit., F. 62 e Rotulum. (16) Rotulum. (17) Rotulum. (18) Diplomata cit., F. 63. braio dell'anno successivo viene registrato il versamento di altri quin- dici soldi pagati da Alberto presbitero della già citata chiesa di Butuno per la medesima investitura. Evidentemente c'erano stati dei ripen- samenti da parte del vescovo, forse pressato da difficoltà di ordine eco- nomico, e la controparte aveva ritenuto opportuno giungere ad un compromesso (19). Il 13 marzo 1185 ancora il Guala procede ad un'investitura ere- ditaria, che interessa questa volta un numero assai considerevole di uomini, di cui si fa rappresentante Vitale, figlio di Zanbono da Lu- trinio « nominatim de fodro, pasto, feno, agnello, multono, vacca, ame- scere, exactione seu usancia », per un affitto annuo da versare il giorno •di San Martino fissato in diciassette soldi imperiali per il fo- dio e in tredici soldi per il resto. Il vescovo si riserva la giurisdizione per i reati più gravi, come il furto, l'adulterio, le lesioni (teste ruptu- ra) e lo spergiuro, in merito ai quali le spese •di giudizio sono fissate in cinque soldi, mentre per gli altri reati le spese ammontano a do- dici denari imperiali. Segue poi un lungo elenco delle terre che rien- trano nella investitura, per la quale viene fissato il prezzo di sedici libbre di buoni denari imperiali (20). Ad un mese di distanza, il 13 aprile dello stesso anno, il vescovo investe Alberto, Caffo e Pietro Cacciamali, a titolo ereditario, di tutti i beni che già tengono ad Ardesio o nel suo territorio per un affitto annuo di due soldi comprensivi del pasto e dell'« amiscere »; rimette inoltre il fodro ponendo fine ad ogni contestazione in proposito (fecit finem et remissionem). Non è invece possibile conoscere l'ammontare della somma pattuita per l'investitura, poiché le lacerazioni della per- gamena rendono impossibile la lettura del prezzo stabilito (21). Il vescovo Guala muore il 30 ottobre dell'anno successivo. Du- rante il suo mandato egli ha rappresentato nella nostra città il potere pontificio di Alessandro III, a cui è sempre stato fedelissimo. Giunto al seggio episcopale in un periodo assai complesso della storia comu- nale italiana, esercita il suo mandato con indubbia fermezza. Per quanto riguarda il territorio di Ardesio, è evidente che le concessioni da lui fatte ai valligiani in merito alla giurisdizione civile costitui- scono una rinuncia inevitabile, a cui lo induce lo sviluppo stesso

(19) Diplomata cit., F. 64. (20) Diplomata cit., F. 65 e Rotulum. (21) Diplomata cit., F. 66. delle vicende. Ma è altrettanto evidente che egli mira al recupero di tutti i diritti ceduti ai privati. Abbondano invece le investiture relative a beni patrimoniali ce- duti dall'episcopato nel tentativo di aumentare le proprie rendite. Si assiste anche alla trasformazione di vecchi contratti, nei quali i tradizionali diritti feudali, quali il cenatico, il fodro, l'amiscere, il pasto, vengono sostituiti con sempre maggiore frequenza da somme in denaro: evidente segno della trasformazione anche economica in atto nella struttura sociale. Anche il suo successore non si discosta da questa linea. Eletto nel 1187 fra accesi contrasti e con la mediazione del veronese Ade- lardo su mandato di Urbano III (22), il vescovo Lanfranco sottoscrive molti degli atti che si riferiscono ad Ardesio. Si tratta per lo più di transazioni ed alienazioni motivate dalla necessità dell'episcopato di trovare al più presto il denaro sufficiente per saldare i propri debiti. Il 18 luglio del 1189 infatti l'arcivescovo di Milano concede al vescovo Lanfranco l'autorizzazione cc vendendi, permutandi ac locandi seu in bereditatem dandi vel etiam aliquo quo- libet modo alienandi » beni e possessi dell'episcopato di Bergamo fino a mille libbre imperiali, perché possa pagare il debito contratto dal- l'episcopato stesso, a condizione che entro dieci anni la somma sia re- stituita alla mensa episcopale sotto forma di affitto o di altra rendita o bene. Che questo particolare permesso e la relativa situazione defici- taria delle finanze episcopali, costituiscano il presupposto delle tran- sazioni effettuate o volute dal vescovo è dimostrato dagli stessi atti in nostro possesso, in alcuni dei quali l'autorizzazione dell'arcivescovo Milone è riportata integralmente, insieme ad un privilegio di En- rico VI (23). Il 14 maggio 1189 infatti, mentre si trova a Basilea, l'imperatore concede al vescovo Lanfranco la piena autorità di recuperare i diritti e i beni dell'episcopato « que per quacumque personam quocumque tempore per invasionem contra leges vel canones vel contra ius con- cessa, traslata seu diminuta sunt ». Inoltre affida al vescovo il privi- legio di accogliere e decidere gli appelli rivolti all'imperatore da tutto il territorio dell'episcopato a partire dalla data di emissione dell'ordi-

(22) F. Savio, Gli antichi ~covi d'Italia dalle origini al 1300, La Lombardia. (23) Diplomata cit., F. 68, F. 69 e F. 70. XXIII nanza fino •al giorno di San Michele e da allora per il triennio suc- cessivo. Numerose sono le transazioni che fanno seguito a queste conces- sioni fatte al vescovo di Bergamo. La prima in nostro possesso che si riferisca al territorio di Ar- desio viene stipulata il 26 luglio dello stesso anno, quando, nella piazza antistante la chiesa di San Giorgio di Ardesio, il vescovo inve- ste per 20 buoni denari imperiali Buccio di Prestino ed i suoi fra- telli di un appezzamento di terra; l'affitto è fissato in sei denari im- periali, cioè i 5 denari consueti più un denaro in sostituzione del fodro (24). Il 25 settembre Anderlino Pelliricule viene investito insieme ai fratelli « nominatim de omni fodro et fodri prestatione sive exactione, pasto et .amiscere et omnibus conditionibus, prestationibus, exactioni- bus et iure predicta vel aliquid predictorum exigendi » in appezza- menti di terra, alcuni con case, altri prativi, altri coltivabili (aratoria). Il prezzo dell'investitura è fissato in trenta soldi, mentre l'affitto am- monta a cinque denari (25). Il 14 ottobre è la volta di Giovanni di Falecto e di Bruno figlio di Tommaso, che a proprio nome e a nome di molti altri elencati nel documento sono investiti del fodro e degli altri consueti diritti vescovili, nonché del diritto ereditario sulle terre che tengono dall'episcopato. L'affitto viene fissato in quattro soldi, divisi propor- zionalmente tra tutti i beneficiari, mentre per l'investitura è concor- dato il versamento di cinque libbre di buoni denari correnti equiva- lenti per valore agli imperiali (26). Il 24 settembre Mauro Prestinario viene investito del fodro e de- gli altri diritti feudali che si riferiscono ad un appezzamento di terra « cum casa solerata », a due appezzamenti « cum casa terranea supra », e a •due appezzamenti ortivi. L'affitto complessivo ammonta a dodici denari in moneta corrente equivalente agli imperiali, mentre per la investitura il prezzo è fissato in quattro libbre di denari nella stessa moneta (27).

(24) Diplomata cit., F. 67. (25) Diplomata cit., F. 68. (26) Diplomata cit., F. 69. (27) Diplomata cit., F. 70. XXIV'

Al 25 ottobre 1193 risale l'atto (28) con cui Petrucolo ed Od- dolino Rivola vendono all'episcopato tutti i beni allodiali che possie- dono nel territorio e nella valle di Ardesio, dai confini di Parre e dalla Ruina di Varze in su fino alla « scalveoulam » del fiume Nero, e dai confini della Valnera fino al territorio di Scalve; cedono inoltre la parte loro spettante del monte Secco, della valle d'Assereto, di Gardeto e di Grabiasca; fanno refutazione del feudo che tengono dal- l'episcopato; si impegnano infine ad indurre gli altri signori a fare altrettanto, in modo che l'episcopato non perda i suoi beni e in par- ticolar modo a far refutare i signori di Solto. Per questa transa- zione i Rivola ricevono 45 libbre di buoni denari imperiali. Oprando giudice di S. Alessandro, Alberto Rivola, il conte Goizone di Mezzate, il presbitero Tapino, Ardesino Rancaschi e Ambrogio Bonizzoni, tutti di Ardesio, autenticano l'atto in qualità di testi. Nella stessa occasione, in presenza di Alberto Albertoni, del pre- sbitero Tapino, di Ardesino Rancasche e di Ambrogio Bonizzoni, Pe- trucolo ed Oddolino Rivola vendono e refutano « una pars de illis sex partibus que veniunt ad casale de Rivola de facto argenti et me- dietas que contingebat domno Maurischo, id est ottava pars tercie partis .similiter de facto argenti », nonché tutti gli altri diritti spet- tanti al citato Maurischo nella valle di Ardesio, e costituiti da una serie di fitti. Il documento è inedito, ma era noto al Ronchetti che lo men- ziona nella sua opera. L'atto è la dimostrazione di come l'interesse vescovile per la valle e per le miniere d'argento non accenni a scemare. Nello stesso 1193 secondo il « Rotulum » va collocata la refu- tazione di Armanno, figlio del fu Gintavallo di Solto, che anche a nome dei fratelli cede all'episcopato tutto ciò che Bertramo e Gu- glielmo Rivela tengono dagli stessi Armanno e fratelli nelle località di Gromo, Ardesio e Grumello. Erroneamente viene citato come ve- scovo in quell'anno il ,Guala, morto nel 1186, anziché Lanfranco suo successore. Si tratta evidentemente di un errore materiale del copiata, mentre l'originale dell'atto, redatto dal notaio Girardo il 17 gennaio, risulta irreperibile.

(28) Pergamena del comune, n. 3028. XXV

Secondo questa testimonianza dunque l'impegno sottoscritto da Petrucolo e Oddolino Rivola ha trovato pronta attuazione e il ve- scovo ha così recuperato un'altra fetta dei suoi beni. Ancora al 1193 si riferisce la notizia dello stesso « Rotulum », in cui si cita l'istrumento redatto dal notaio Guglielmo Lombardi il 26 luglio, con il quale il vescovo Lanfranco stabilisce il termine entro cui i consoli di Gromo e Valgoglio devono presentarsi per risolvere la lite vertente tra gli stessi comuni. Nel medesimo giorno Giovanni Forandi, per conto del vescovo e di Tolamazza da • Cremona, trasmette al notaio Durello di Gromo l'ordine di convocazione per il venerdì successivo. Mentre si ignorano i termini della vertenza, si può però dedurre che i rapporti tra i vari comuni sono ancora sottoposti all'au- torità vescovile secondo le clausole della transazione del 1179. E' quindi la volta di Scarsella, servitore del comune di Bergamo, che per parte dei consoli cittadini e sotto pena di hanno, ordina che i consoli di Ardesio Pietro di Valle Bragaria, Lazzaro Ulivene e Bri- negio provvedano all'adempimento della sentenza registrata dal notaio Giovanni il 16 dicembre 1194. Ancora una volta il •« ,Rotulum » ci fornisce dati insufficienti a comprendere i termini della questione di- battuta, ma appare chiaro che i motivi •di attrito tra il vescovo e le autorità della valle sono frequenti. Due anni dopo, esattamente il 5 dicembre 1196, ci informa la stessa fonte, il notaio Zanone Bonizzoni redige l'atto con cui il vescovo denuncia Rampazolo, Marino Codelupi e Zanettone Bochore consoli e i vicini della valle •di Ardesio perché paghino la vadia dovuta per la distruzione di un « buzzo... pro facto argenti et nomine laboris argenti » e per Teutonicho, che pur essendo in bando perpetuo continua a rimanere nella valle e danneggia con frequenti scorrerie gli interessi dell'episcopato. Infatti « multociens venit super gastaldiones illius argenti armata manu facientem in eis asaltum eos euntes pro facto argenti ». Si tratta dunque di veri e propri episodi della cronaca nera del tempo, che vedono una certa tolleranza nel comportamento dei consoli locali evidentemente non molto solleciti a tutelare gli interessi del vescovo. I rapporti tra il vescovo e la comunità di Ardesio sono dunque rimasti tesi dopo la transazione del 1179 ed i contrasti sembrano es- sersi allargati alla questione dell'argento suscitando reazioni vivaci nei valligiani, che giungono a distruggere il non meglio qualificato « buzzo » e forse a proteggere con l'omertà il bandito che deruba i gastaldi del vescovo. XXVI

Intanto continua lo sforzo dell'episcopato per il recupero dei diritti ceduti ai privati. LI novembre del 1195 infatti Guidotto Ri- vola investe Battezzato, nipote del vescovo, del feudo che tiene in Ar- desio, lasciando libero Battezzato di refutare entro 15 giorni in favore di chi voglia (29). Si può facilmente supporre che si tratti di un con• tratto fittizio, fatto per volontà del vescovo stesso e ad esso destinato. Per gli anni immediatamente successivi abbiamo solamene le notizie riferiteci dal « Rotulum » circa due investiture relative ai di- ritti su beni patrimoniali. Nella prima, datata I dicembre 1197, il ve- scovo Lanfranco concede a Vuasino, Varino e altri il fodro, l'alberga- ria ed ogni altra prestazione ed esazione spettanti all'episcopato, fatta eccezione per il hanno; nella seconda, datata 14 dicembre 1199 con- ferma l'investitura già fatta dal Guala a Vitale di Lutrinio. Il documento successivo ci conduce al 1211, anno in cui muore il vescovo Lanfranco. Egli è però ancora in vita quando, l'undici giugno, il console di giustizia di Bergamo Guglielmo da Poltriniano con il consiglio del milanese Iacopo Quaglia, anch'egli console di giustizia dello stesso comune, è chiamato ad emettere sentenza sulla vertenza tra Enrico Passera da , in rappresentanza del ve: scovo, e gli uomini detti della Zanetta di Valle Canale (30). Sostiene infatti Enrico Passera che Pietro, Lorenzo e Ambrogio della Zanetta, con i figli ed il nipote Zanetto debbono versare la vadia al vescovo o ai suoi messi, così come devono « se destringere per dominum epi- scopum » « et facere rationem per eum et suos missos » poiché essi appartengono per consuetudine al distretto dell'episcopato. Quelli della Zanetta dichiarano invece di essere sciolti da qualsiasi vincolo nei confronti del vescovo, se non per quanto riguarda l'argento o la terra detta « de Grumetharia », perché la terra su cui abitano è allo- diale e non appartiene al distretto vescovile; aggiungono che il vescovo ha dato in usufrutto per dieci anni tutto quello che possiede nel ter- ritorio di Ardesio a Grua Daiberti, Alberto Mora, maestro Ravinali e a Battezzato nipote dello stesso vescovo. Ciò è negato da Enrico Pas- sera, il quale sostiene che solo per quanto riguarda le argentiere Ar- desio dipende da Grua Daiberti e dagli altri, mentre tutte le altre que- stioni devono essere trattate davanti ai rappresentanti vescovili.

(29) Pergamena del comune, n. 3030. (30) Diplomata cit., F. 29; l'atto è citato anche •nel Rotulum, però in data 1200. XXVII

Seguono, nel documento, le deposizioni dei testi prodotti dal rap- presentante dell'episcopato. Ambrogio Bonizzoni di Ardesio, che è stato notaio della curia, Zanone Bonizzoni, Landolfo Aiardi e Ardesino Ran- casche, gastaldi della stessa curia, testimoniano di aver più volte ve- duto gli imputati sottomettersi alla giurisdizione esercitata da loro e da altri in qualità di rappresentanti del vescovo e pagare la vadia « per facere racionem et per recipere rationem de querelis factis de eis » et dathiam solvere ». Nella sentenza viene decretato che gli imputati appartengono al distretto vescovile e pertanto devono sotto- mettersi alla giurisdizione del vescovo e pagare la vadia dovuta. Dallo stesso documento si desume che le questioni relative al- l'argento sono per consuetudine trattate separatamente dalle altre. In- fatti il teste Zanone Bonizzoni, interrogato se gli imputati « quando dabant vadiam dabant vadiam solomodo pro arientera et pro terra de 1Carmelara » risponde: « Quando petebant eis vadiam pro illo facto tune dabant vadiam pro illo facto argentere et terre, et quando pete- bant eis vadiam pro alio facto tune dabant vadiam pro illo facto, quia divisa sunt illa fatta argentere ab aliis factis, scilicet a casalis et a terris quas tenent, et pro illis dabant vadiam ». Le argentiere occupano quindi un posto importante nella politica del vescovo, che si preoccupa di trattare a parte le questioni relative a questo metallo in modo da assicurarne l'incontestabilità. E' dell'agosto 1212 la sentenza emessa dai messi della curia di Ardesio nella contestazione riguardante una società che presumibil- mente ha in appalto una vena d'argento. La notizia è desunta dal « Rotulum » che non aggiunge altro. Nel frattempo è stato eletto vescovo di Bergamo il novarese Gio- vanni Tornielli, la cui nomina risale alla fine del 1211. Il periodo del- la sua reggenza risulta particolamente difficile, poiché corrisponde al momento in cui il comune di Bergamo cerca di avocare a sè le risorse del contado, e, come vedremo, l'argento scavato nelle miniere di Ar- desio diviene ben presto oggetto delle mire comunali. Certamente i vescovi del tempo intuiscono lo sviluppo che gli avvenimenti stanno per avere, poiché continuano nel proprio intento di recuperare tutti i diritti sulle miniere per gestirli direttamente. Il 14 marzo 1214 Ma- zocco ed Oldicino Rivola cedono al vescovo i diritti che hanno per feudo o per gastaldatieo sulle vene d'argento della valle d'Ardesio e di ,Gnomo, seu in laborerio ipsius argenti quod sit vel aliquando XXVIII fiet et in hominibus qui laborant ad ipsas argenterias sive ad ipsum argentum » (31). Nel medesimo documento refutano in favore del vescovo fitti e case posti nelle stesse località. Il prezzo della transazione viene fissato in cinquanta libbre di denari imperiali. Nei documenti successivi, datati 1217, troviamo alcune indica. zioni che ci permettono di ricostruire il modo di gestire le vene d'ar- gento. Il primo (32) si riferisce ad una sentenza emessa « sub ulmo ecclesie Sancti Georgii de Ardesio » alla presenza del vescovo, nella vertenza tra i rappresentanti della società di Ardizzone e un tale Du- rello di Gromo. A quanto è dato comprendere, lo sfruttamento delle miniere è affidato a società piuttosto composite, i cui « soci » hanno in appalto l'estrazione del metallo con quote di partecipazione varia- bili; sembra che chiunque lavori ad una miniera sia tenuto a versare alla società che la gestisce somme di denaro in ragione dei giorni e delle notti lavorati, della legna consumata e degli utensili adoperati. Durello viene infatti condannato « in solidos quinque imperialium in quinque diebus et in solidos duos pro duas noctes », vale a dire un soldo imperiale per ogni giorno o per ogni notte; « et in denarios duos mendum quolibet carta tigne » « et denarium unum de lucerna quo- libet die et notte et denarios duos de batile » e « in viginti et duos dies... in quolibet die et qualibet notte denarios duos », per un totale di 59 soldi. E' anche da notare che il giudizio relativo alla somma da versare viene affidato in questa occasione a Lanfranco Cacciagalline di Valgoglio e a Lanfranco 'Calusi « tune eletti homines de busco »; è dunque consuetudine della valle attribuire il compito di fare da arbitri in queste questioni a uomini scelti presumibilmente per la loro competenza ed esperienza in materia. Il documento successivo (33) viene redatto il 30 marzo nella curie vescovile di Ardesio. In esso Spiapasto Ferrari di Gromo, procu- ratore di Pietrobuono e Zambello Marchesoli, « fecit finem et refuta- cionem » nelle mani dei sindaci e dei « eomandatores » della società di « Ardeciono » (Ardizzone) di tutto quello che era contenuto in una « querimonia » presentata da Pietrobuono e Zambello ai gastaldi della curia di Ardesio. In seguito a questa « querimonia » doveva essere

(31) Diplomata cit., F. 30. (32) Diplomata.cit., F. 72. (33) Diplomata cit., F. 73. XXIX stata emessa una sentenza che vincolava al giuramento tutte le parti interessate. In questa occasione Spiapasto ottempera all'obbligo in rappre- ,sentanza dei sopra citati fratelli, e rinuncia ad ogni diritto da loro rivendicato in cambio dell'assoluzione da ogni altra accusa: « ita quod de cetero sint absolvati et indennes et sine danno et sine aliqua pena ». Emerge da questo come da altri numerosi documenti la presenza di « comandatores » delle società: sono presumibilmente i capi che coordinano la gestione delle miniere. E' da notare che nel testo ora esaminato viene anche determinata in certa misura la collocazione geografica della società di Ardiciono (Ardizzone) « qui est in ripa Serii prope Grumo ». E' la determinazione più precisa fino ad ora trovata di una vena d'argento. Significativa è anche la carta successiva, datata 26 maggio dello stesso anno (34). La controversia verte tra i militi di giustizia di Bergamo e Alberto Parizoli di Gromo, che non ha pagato il hanno di dieci soldi imperiali per il quale è stato iscritto nel « liber hanno- rum » del comune di Bergamo dietro richiesta dei vicari della curia di Ardesio per non aver versato loro la dovuta somma di sedici soldi e due denari, secondo quanto gli era stato imposto da Torta, servitore del comune di Bergamo. Purtroppo non ci è dato sapere quale sia la risposta del Parizoli poiché il documento è gravemente compro- messo da macchie d'umidità. Comunque l'accusato si appella a « pre- cepta et ordinamenta » del comune di Bergamo che devono essere rispettati anche dagli uomini « virtutis Pergami ». gastaldo del vescovo, Alberto Mora, presenta allora i suoi testimoni, dalle dichia- razioni dei •quali è possibile conoscere l'entità dell'affitto che due volte all'anno è richiesto a chi lavori o faccia lavorare per sé nelle argentiere: si tratta di un'oncia d'argento, o 25 denari che ne sono il valore corrispondente, da versare alla curia di Ardesio. La scadenza di tale affitto è fissata in due diversi periodi dell'anno: il giorno di San Martino che cade m novembre, e la domenica di Lazzaro. Nello stesso documento si legge peraltro che tale affitto è dovuto da chi lavora per quindici giorni. Ciò potrebbe significare che i lavori alle argentiere non sono svolti con continuità, ma solo per periodi non superiori ai quindici giorni. Sembra però più probabile che con questa clausola si sia voluto stabilire un limite oltre il quale i lavo-

(34) Diplomata cit., F. 31. XXX

ràtori sono considerati affittuari. Lo sfruttamento delle miniere infatti si svolge in modo disorganico e questa misura potrebbe essere stata presa nel tentativo di disciplinare un'attività spesso oggetto di conte- stazioni. I rettori del comune di Bergamo da parte loro delegano i servitori del comune stesso a far rispettare le consuetudini e le usanze della curia e della valle di Ardesio. Non si tratta, almeno a quanto è dato sapere, di una delega occasionale, poiché si legge « quod rectores comunis Pergami qui pro tempore fuerin•t dederunt et consueverunt dare parabolam servitoribus comunis Pergami ut faciant precepta secundum consuetudinem et usantiam curie et vallis Ardesii »: ciò fa pensare ad una situazione ormai abituale. D'altronde il comune risulta aver imposto per parte sua il banno ad Alberto Parizoli: non è dato sapere se si tratti di una multa per il mancato pagamento del dovuto alla curia o se si tratti di una tassa imposta a sua volta dal comune. Degna di nota è la denominazione di « milites iustitie », poiché già dal 1186 è in vigore la denominazione « consules iustitie » attri- buita agli amministratori della giustizia civile, come è testimoniato da un documento redatto appunto in quell'anno (35). D'altronde anche nella citata sentenza del 1211 (36) Guglielmo da 'Poltriniano e Iacopo Quaglia sono qualificati come « consules iusti- tie » e lo stesso appare nei successivi documenti del 1219 (37). Bisogna dunque concludere che la denominazione di militi di giustizia riappaia transitoriamente nel 1217. La notizia successiva ci è fornita dal « Rotulum », in cui trovia- mo la « refutazio » di Bernardo Rivola, che il 16 •gennaio 1219 rinun- cia ai suoi diritti sul monte Secco in favore del vescovo. Nello stesso anno ha luogo la controversia tra il vescovo Giovanni ed i comuni di Ardesio e Gromo. Il 16 marzo 1219 il vescovo con- segna ai consoli di giustizia di Bergamo, Anselmo Zernoni e Lan- franco Suardi, un libello in cui sporge querela contro i sopra citati comuni (38). Chiede che « episcopatui Pergami libere et absolute dimittant omnia illa et quodlibet illorum nec de illis aliquo modo

(35) M. Lupi, Op. cit., II, col. 1373. (36) Diplomata cit., F. 29. (37) Diplomata cit., F. 74 e 75. (38) Diplomata cit., F. 75; citata anche dal Rotulum. se intromittant que dominus episcopus Guala condam Pergamensis episcopus sive domnus Obertus de Vicomercato pro episcopatui eis vel alicui eorum concessit sive transactionis nomine habere promisit sive remisit sive in districtu sive in aliis quia dico prefatum contractum sive transationem non valuisse nec •tenuisse de iure et episcopatum lesum esse in illo contractu et si reperiretur contractum valere peto in integrum restitucionem... ». Si tratta dunque di una richiesta di annullamento della transazione del 1179, come già sottolineato dal Mazzi (39) e dal Rinaldi (40). Verso la fine dello stesso mese, Torta e Zambonino, servitori del comune di Bergamo, convocano Gerardo Pipinoni e Aiardo figlio di Lanfranco Aiardi, consoli del comune di Ardesio, perché si presen- tino il sabato seguente, 30 marzo, davanti ai consoli di giustizia di Bergamo per rispondere alla querela sporta contro di loro; analogo ordine viene trasmesso da Zambonino ad Alberto Aleardi ed a Lotario da Gandellino il 26 dello stesso mese (41). La sentenza dovette essere sicuramente favorevole al vescovo, per- ché il 24 novembre dello stesso anno, davanti alla chiesa di San Gior- gio di Ardesio, Bertramo e Romano da 'Castione, consoli di Ardesio, pagano al vescovo Giovanni una multa di 25 libbre di denari imperiali per aver pubblicato uno statuto « contra honorem ipsius domini epi- scopi sicut ipse dominus episcopus dicebat et quia presumpserant eli- gere electores pro potestate eligenda sine licentia et auctoritate domini episcopi » (42). Se il secondo motivo è determinato abbastanza chiaramente, più vago appare invece il primo; ignoriamo infatti il contenuto di tale statuto: si trattava delle norme riguardanti l'elezione illegittima del potestà, o si riferiva ad altre norme relative alla giurisdizione, che, in questo caso, veniva delegata agli organi del comune, fossero essi i consoli o il podestà così eletto? Sta di fatto che il tentativo di liberarsi dalla soggezione vescovile viene, almeno giuridicamente, spento, ma non per questo il fatto ri- mane privo di conseguenze.

(39) A. Mazzi, La convenzione monetaria del 1254, pag. 34. (40) G. Rinaldi, Le miniere del Bergamasco, pagg. 15 e 28. (41) Diplomata cit., F. 74; citata anche dal Rotulum. (42) Diplomata cit., F. 76; citata anche dal Rotulum. XXXII

Infatti il vescovo Giovanni, per evitare ulteriotri attriti con il comune, il 6 novembre 1222 investe « nomine perpetue locationis » Veneziano, Raimondo, Iacopo, Enrico e Viviano dei Capitani di Scalve di ogni giurisdizione, fitto, e condizione spettanti all'episcopato nella valle di Scalve (43). Nelle intenzioni del vescovo questo atto deve probabilmente rap- presentare una forma di transazione: viene infatti fatto divieto ai Capitani di Scalve di vendere, cedere, dare in enfiteusi o investire altre persone che non siano gli stessi discendenti di sesso maschile dei 'Capitani o il comune di Scalve. Il 29 marzo 1231 i Capitani « pro bono pacis et concordia et utilitate utriusque partis » cedono il feudo della valle al comune (44). E' chiaro dunque che le agitazioni nella zona sono ben lungi dall'essere sedate. Ma ancora una volta il vescovo si riserva, nell'investitura fatta ai Capitani di Scalve, oltre alla giurisdizione riguardante la chiesa ed i suoi membri, anche i diritti sull'argento e sulle miniere « honores et iura argenti et fodinarum », che dunque continuano a rivestire una importanza primaria, confermata pure da una serie di atti. Nel 1222 il vescovo Giovanni si trova ancora a dirimere la con- troversia tra Giovanni dei Capitani, sindaco della miniera della Bal- duina e di quella di Valle Brugaria, e Bellebono Pecora sindaco della società di « Zapannova ». Non è dato sapere il contenuto della ver- tenza di cui ci dà notizia il « Rotulum », ma certamente il giudizio è favorevole a questi ultimi, poiché dalla stessa fonte sappiamo che quelli della Balduina si appellano contro la sentenza. Nel 1222 il Rotulum riferisce di una « cartula cuisdam satisfa- cionis quam fecerunt quam plurimi homines de Ardexie in manu domni Johannis », registrata dal notaio Alberto Sosena il 9 maggio. Nel 1225 il vescovo si preoccupa •ancora una volta di acquistare ulteriori diritti sulle argentiere. Il 12 maggio infatti Pietro Albertoni, canonico di Bergamo e procuratore dell'episcopato, cede al presbitero Girardo e ai clerici Agnello ed Azollino della chiesa di San Giorgio di Ardesio, i diritti e le decime •di cui l'episcopato gode in territorio di Fino ed in iCerete in contrada detta Pilaza, in cambio di tutti i diritti e le decime che la chiesa di San Giorgio possiede sulle vene

(43) Finazzi G., Specimen •chartarum e. 35; l'atto è citato anche dal Rotulum, ma con errata datazione. (44) Rotulum. XXXIII e sulle miniere d'argento e sui minerali, sia d'argento che di rame, che si trovano in Ardesio, precisamente nel territorio dì Gromo e nella valle dal Ponte nuovo fino alla Scaluggia verso Bondione (45). Nello stesso anno i gastaldi del vescovo si trovano a derimere la controversia tra Giovanni Parizoli e Durello Agnelli per la proprietà di una quota relativa alla società della miniera di Sivezano. Giovanni Parizoli sostiene che la vendita è stata « fraudolosa et malo modo et ordine facta » e la sentenza finale gli dà ragione (46). Alla fine del 1231 la giurisdizione delle miniere di argento ri- sulta ancora affidata ai gastaldi della curia di Ardesio che in questo periodo sono Alberto Mora, Anderlino 'Cremonese notaio, Domenico di sei. ,Lor ando di Gromo e Pietro di Lorenzo Capponi pure notai. Essi infatti emettono sentenza sulla lite vertente tra Pietrobello di Pontecarale e Ventura da Curno a proposito di undici migliaia di libbre di piombo di massa o •del valore corrispondente determinato in 6 libbre e mezza di imperiali per ogni migliaio, al cui versamento Ventura era tenuto « ex tempore divisionis facte de quibusdam credi- toribus et quibusdam quantitatibus de societate quam habebant insimul illi de Gratinano et de Curno et de Petrogallo et de Pontecaralis et •de Rapacoltis » (47). Sulla stessa pergamena è riportato anche l'atto in cui i gastaldi della curia di Ardesio attribuiscono a Belbono di Pontecarale, rap- presentante di Pietrobello di Pontecarale, la proprietà « unius parte unius furnelli ab argento » che apparteneva a Bonaventura figlio di Durello, fino alla soddisfazione del debito di sette migliaia di piombo « de quo domnus Ventura filius quondam domni Guillielmi de Curno de civitate Pergamensi satisdedit obligando omnia sua bona pignori in manu domni Petribelli ». D'altronde le preoccupazioni del vescovo nel territorio di Ardesio non si limitano alla questione delle argentiere; altre grane gli vengono dalla popolazione, evidentemente assai incline a trasgredire le norma- tive imposte. Il 12 dicembre 1231 i fratelli Zambonino e Lanfranco, figli di Martino Faletti di Ardesio, si presentano al palazzo vescovile

(45) Diplomata cit., F. 32. (46) Pergamena del comune, n. 4046. (47) Diplomata cit., F. 33.

3 — Bergomun. XXXIV a pagare una multa di venticinque libbre di denari imperiali, impe- gnandosi anche a nome degli altri fratelli ad obbedire alle direttive vescovili, e soprattutto a distruggere « illam domum levatam per eos prope palatium episcopatus a monte parte ad volontatem et mandatum ipsius domini episcopi ». Per il momento il vescovo si limita a preten- dere che « de hinc ad medium mensem marcii proximi venturi debeant claudere bono muro firmo et sine fraude ostia superiora et omnia fora- mina ipsius domus que respicit versus palatium domini episcopi et quod trabes que sunt extra murum ipsius domus nove debeant facere secarii et auferri penitus » (48). Ma ben più gravi sono gli avvenimenti che vanno maturando: inizia infatti proprio in questo periodo la politica del comune volta a vincolare a sé la produzione dell'argento e degli altri metalli utili alla zecca cittadina.

(48) Diplomata cit., F. 77. xxxv

CAPITOLO III

La zecca di Bergamo e i capitoli minerari promulgati nel XIII secolo

L' 11 ottobre 1233, il vescovo Giovanni de' Tornielli, alla pre- senza del podestà Federico Pascepoveri, si appella al papa e all'impe- ratore per ottenere l'annullamento dei capitoli minerari contenuti nello statuto di Bergamo, da lui definiti « contra ecclesie libertatem et in favorem eretice pravitatis » (1). Se l'espressione « contra ecclesie libertatem » appare abbastanza chiara nel suo significato, dati i diritti che l'episcopato ha sempre van- tato sulle miniere di Ardesio, maggiore attenzione merita il secondo punto, « et in favorem eretice pravitatis », che si riallaccia alla com- plessa situazione storica in cui Bergamo viene a trovarsi nella prima metà del XIII secolo. Il partito imperiale, dominante nella città, mostra, ancor prima che le sorti fossero decise con la battaglia di Bouvines, eccese simpatite per Federico di Hohenstaufen, e tale posizione mantiene anche dopo l'inizio della ostilità tra il papa e l'imperatore; ne nasce una diver- genza, aggravata anche dal propagarsi nella città di manifestazioni ereticali quali il manichesimo dei Patarini, dei Catari e degli Al- bigesi (2). Lo stesso Federico II, nelle •Costituzioni Melfitane promulgate nel 1231, impone tassativamente che gli eretici vengano dati alle fiamme e, per accattivarsi le simpatie •della curia romana, dichiara « ipso iure infames » coloro che compilino statuti contrari alla libertà ecclesia- stica (3). I disordini interni, provocati dai contrasti tra opposte fazioni (partito popolare anti-imperiale capeggiato dalla famiglia Rivela, e par- tito-imperiale capeggiato dai Suardi) sfociano ben presto nella vio- lenza, che trasforma la città in un campo di battaglia.

(1) Diplomata cit., F. 34. (2) M. Del Brolo, Il Pergaminus. (3) A. Mazzi, articolo in Bollettino della civica biblioteca di Bergamo, 1922, pag. 212 e segg. 'Ciò offre il pretesto ad un intervento papale. Il cardinale Goffredo da Castiglione, giunto a Bergamo nel 1229, cerca di riportare la calma facendo eleggere come podestà Pagano Del- la Torre, ed iniziando una politica condotta con tutto rigore contro gli eretici. Ma i risultati sono ben diversi dalle sue aspettative, poiché i Ri- vola e i Suardi, accordatisi, liberano gli eretici incarcerati, scacciano il Della Torre ed eleggono a podestà Rubaconte da Mandello, che fa promulgare dei capitoli minerari diretti al potenziamento della zecca cittadina, ed in certa misura lesivi dei tradizionali diritti vescovili. Questi avvenimenti portano all'interdetto ecclesiastico, cui è sottoposta la cattedrale con tutte le sue parrocchie. Nei tre anni successivi, dal 1230 al 1232, Bergamo, che in se- guito alla vittoria riportata dal partito anticesareo nel 1226 ha ade- rito alla lega di Mosio insieme a Milano ed agli altri comuni lom- bardi, sceglie dei podestà provenienti dalle città della lega, e, forse per le pressioni fatte dai rettori della lega stessa, nel 1232 si rivolge al papa perché sia annullato l'interdetto. Gregorio 'IX pone come con- dizione che i cittadini rifondano Pagano Della Torre per i danni su- biti, lottino contro gli eretici e si impegnino a far rispettare la libertà della chiesa. Sembra così giunto il momento opportuno per far revocare que- gli statuti, che di fatto minacciano di abolire la giurisdizione dell'e- piscopato sui metalli e sull'argento in modo particolare. Ma il podestà Federico Pascepoveri, di fronte alle richieste del vescovo, risponde esplicitamente di non credere che nel libro degli statuti sia stato aggiunto qualche capitolo lesivo dell'autorità della chie- sa (4), dimostrando in modo inequivocabile la sua decisione di non cedere di fronte alle pressioni dell'episcopato. Il vescovo Tornielli, in seguito a questo rifiuto, fa appello al papa, che con una bolla del 7 novembre 1234 (5) delega il vescovo di Bre- scia, Guala, a fare gli accertamenti dovuti e a giudicare in proposito. Le due parti nominano il proprio procuratore; il vescovo delega, il 6 marzo 1235, Umfredo di Sorlasco, canonico di Bergamo, ed il comune, •da parte sua, sceglie, il 17 febbraio dello stesso anno, Oberto Caniasi (6).

(4) Diplomata cit., F. 34. (5) Diplomata cit., F. 37. (6) Diplomata cit., F. 37.

irml.f,„,...fr,..7f,, 4,4;7:f ,,,t, 1, ,-.71-,f--;;:„^•'.:z 3.A.0.44 irt~ii 4,,, 41.1.--- t7 4 '4,.. - etif.,v,. f „50.11( A-.1..... - he‘,....4t,..:./...1.1,..f4i; t„iii ..,..r.r ,..m.„..--,,,,,,A,. I . ,,,,rliti• Lsfyr«.4f;gr';',..1. rei,' 41.,~ti , i• tf u.;) 4 wrldtlit ~111'41'1014 V fti,,- 4 -„,r...r.<1„.<,,,wer,,„a„..,.., • dkrni toWelis isi;v- là, .e.i; T fi Li4. smrst iot"; ,0;. 44he s44. ,,,,r • • • ..e. . 1 ,,,R4

Bergamo - Archivio Vescovile: Diplomata F. 23. XXXVIII

Il 15 marzo Umfredo di Sorlasco consegna a Oberto Caniasi il libello (7) in cui chiede al vescovo Guala di far revocare gli statuti, le restrizioni e le legislazioni emesse dal podestà di Bergamo a pro- posito dell'argento, del rame e del piombo prodotti in Ardesio e in Gromo. Segue, nel documento, il contenuto degli ordinamenti editi da Rubaconte da Mandello: tutti i metalli del territorio debbono es- sere portati nella città di Bergamo, condannando i trasgressori a pa- gare al comune una multa di 100 soldi imperiali per l'argento e di 60 per il piombo, il rame e gli altri metalli e a perdere la quarta par- te degli stessi; •chi poi avesse venduto tali metalli a persona estranea dalla giurisdizione di Bergamo — eccezione fatta per il ferro —, per- deva la quarta parte del metallo e pagava 60 soldi imperiali di multa; tale multa sale a cento soldi per l'argento; la stessa pena è riservata a chi affini o faccia affinare l'argento fuori dai suburbi della città ad affinatori che abitino o comunque soggiornino fuori Bergamo, special- mente nell'alta valle Seriana, con l'aggiunta della sospensione di un anno dal lavoro per l'affinatore, che deve a sua volta pagare la multa. Viene ordinato inoltre che ogni raffineria del metallo allogata in provincia sia distrutta entro otto giorni dalla promulgazione della legge, pena la demolizione dell'edificio stesso od un riscatto di 10 libbre di denari imperiali per i militi e di 100 soldi imperiali per i fanti. Anche i consoli ed i vicini e tutti gli altri abitanti del territorio di Bergamo, e specialmente dei comuni di •Ardesio, Gromo, Scalve, Bon- dione, Clusone, , Almenno, Valle Brembana, Capriate e Villa d'Ogna sono tenuti a far osservare questa legge, pena una multa di 10 libbre di denari imperiali; i consoli di ,Gromo, Ardesio e Castro sono inoltre vincolati a ciò con giuramento. Al fine di scoprire i tra- sgressori è istituita la carica dei « cercatores et accusatores publici », in numero di quattro, sia ad Ardesio e a Gromo che a Bergamo, ai quali spetta la metà delle multe imposte. Per garantire la più assoluta osservanza di detti capitoli, viene infine dichiarato nullo ogni contratto contrario a queste norme ed è prescritto il versamento di una multa di 20 soldi imperiali sia da parte del notaio che dei testimoni che abbiano sottoscritto un tale atto. Appare chiaro, dal rigore con cui vengono perseguite tutte le possibili trasgressioni, che il monopolio dei metalli, e dell'argento in particolare, riveste un'importanza primaria per il comune di Ber-

(7) Diplomata eit., F. 35. XXXIX gamo, che intende valersene per la propria zecca, forse già in pre- parazione. Il processo relativo alla controversa questione si svolge il 14 giugno a Brescia, sotto la loggia episcopale di San Martino, alla pre- senza del vescovo delegato iGuala. Molto importanti, anche per stabilire •la condizione giuridica della valle di Ar•desio, appaiono le dichiarazioni dei testimoni prodotti dal procuratore comunale Oberto 'Caniasi (8). Il primo di essi è Zambone de Corte: egli dichiara che ogni giurisdizione ed onore, sia sulle persone che sulle cose, appartiene per consuetudine al comune di Bergamo, gli statuti e gli ordinamenti del quale sono osservati da tutti, senza opposizione da parte del vescovo. Ma il testimonio aggiunge che in caso di controversia relativa a questioni d'argento e di piombo gli uomini della valle si rivolgono ai messi vescovili: Alberto Mora, Andrea Cremonesi, Zanone Bonizzoni, Domenico Borandi e Avardino Lannavardi. Costoro solamente in questi casi chiamano in giudizio l'accu- sato ed emettono sentenza. Il teste dichiara invece di ignorare e di non aver mai sentito dire che vi siano nella valle luoghi sottoposti alla giurisdizione ve- scovile; così come non crede che i comuni di Ardesio e di Gromo debbano sottomettersi al giudizio del vescovo nel caso che sorgano contrasti con i comuni di Clusone, di Scalve e di Parre. Perciò le clausole della transazione del 1179 debbono ormai da tempo essere cadute in disuso, se addirittura se ne è perso anche il ricordo, o se è perlomeno possibile sostenere ciò. La situazione giu- ridica della valle è profondamente mutata anche rispetto al 1217, anno in cui i consoli di giustizia •di Bergamo deliberano che quelli della Zanetta appartengono al distretto vescovile (9). D'altronde anche nelle numerose investiture fatte dal vescovo tra la ifine del XII e l'ini- zio del XIII secolo egli si era sempre riservata la giurisdizione, che dunque era quel tempo ancora vigente. Ma già nella sentenza del 1217 (10) Alberto Parizoli accenna a taluni ordinamenti del comune che erano rispettati anche dagli uo- mini « virtutis Pergami ».

(8) Diplomata cit., F. 36. (9) Diplomata cit., F. 29. (10) Diplomata cit., F. 31. XL

Sembra quindi che il vescovo abbia rinunciato già da tempo al- l'esplicazione dei propri diritti, che, a quanto pare, sono ormai limi- tati alla giurisdizione sui lavori di estrazione. Anche l'atto •del 1231, in cui i Capitani di Scalve cedono al comune il feudo della valle, appare, in questo quadro, l'accettazione di una situazione ormai troppo radicata per poter essere revocata, più che una concessione vera e propria. Ancora più significativa, per evidenziare l'incertezza che carat- terizza la giurisdizione della valle, si rivela la deposizione del secondo teste, Gisalberto da Corteregia. Egli infatti, il 23 maggio, dichiara che ogni onore e distretto delle cose e dei luoghi di Gromo e di Ardesio spetta al vescovo, men- tre il comune è signore di tutte le persone di quella valle, le quali obbediscono agli ordini ed alle legislazioni promulgati dal medesimo. In qualità di banditore comunale il Gisalberto si è infatti recato spesso in quei luoghi e non ha mai trovato nessuno che si sia rifiutato di obbedire agli ordini del comune, o che sia stato difeso dal ve- scovo: ciò gli era stato confermato anche da Iacopo dei Capitani, che esigeva il fodro per lo stesso comune. Sembra inoltre che la giurisdizione vescovile sull'argento si li- mitasse a regolarne l'estrazione, mentre poi gli « uomini » sono sem- pre stati liberi di farne ciò che volessero senza contraddizione dell'epi- scopato, poiché lo stesso Gisalberto « ha visto quegli uomini vendere l'argento senza che fossero presenti i rappresentanti vescovili, e non ha mai sentito dire che fossero sorti contrasti in merito ». Proprio per questo motivo il teste afferma, subito dopo, di •non credere che l'episcopato sia stato leso nei suoi redditi, dal momento che il comune non ha cercato, almeno fino ad allora, di sostituirsi a lui nella riscossione delle regalie. Ugualmente non sembra, secondo la testimonianza di Zambono de Corte, che il comune esiga prezzi di favore per l'acquisto; pare, al contrario, che per •i venditori dell'argento risulti a volte più van- taggioso commerciare in Bergamo che a Gromo. Ma il vescovo Guala, dopo aver esaminato tutto il materiale pro- dotto dalle parti in causa, sentenzia (11) che, appartenendo ogni giu- risdizione, onore e distretto dei metalli all'episcopato di Bergamo, le limitazioni poste dal comune al commercio ed alla lavorazione degli

(11) Diplomata cit., F. 37. XLI stessi sono arbitrarie e contro la libertà, l'onore e la giurisdizione vescovili. Pertanto impone che i capitoli minerari vengano annullati entro quindici giorni. Tale sentenza rimane per altro lettera morta, come dimostrano gli avvenimenti stessi. Infatti l'interdetto, scagliato dal cardinale Gof- fredo nel 1229, non viene tolto né allora né negli anni immediata- mente successivi, e rimane •attivo fino al 1255; prova evidente, que- sta, che la città ha rifiutato l'atto di sottomissione impostole come condizione. D'altronde già la scelta dei podestà per gli anni 1234 e 1235 manifesta chiaramente la volontà del comune di non cedere di fronte alle richieste del vescovo: infatti viene eletto, per il 1234, Alberto da Mandello, e nell'anno seguente è richiamato lo stesso Rubaconte, che, avendo dovuto assentarsi dalla città, lasciava come rettore un certo Imblanato, anch'esso appartenente alla medesima famiglia (12). Gli stessi capitoli minerari ricompaiono poi, pressoché integral- mente, nello statutum vetus della città di Bergamo (13). Redatto nel 1236, secondo quanto emerso da un recente studio (14), esso comprende sei paragrafi, dal 16° al 21°, riguardanti la legisla- zione mineraria; •paragrafi che sembra opportuno •trascrivere qui in- tegralmente: XVI. In nomine Domini, amen. Statuimus et ordinamus ut omnia metalla, cuiuscumque speciei sint, que fuerint, vel nascuntur, vel intrant, vel feruntur in virtute vel per virtutem Pergami, feran- tur et veniant in civitate Pergami et ad civitatem Pergami undecum- que veniant vel ferantur. XVII. Addimus huic capitulo MCCXLV quod potestas Pergami teneatur infra mensem unum ab inceptione sui regiminis precisa, ita quod de hoc non possit dari parabola providere cum conscilio maioris partis credentie super metallis, illud quod sit maior honor et utilitas comunis Pergami. Et illud •producere ad effectum modis omnibus quibus poterit.

(12) Diplomata cit., F. 37. (13) Statuta communis Pergami, (Civica biblioteca di Bergamo), anno 1236, ms. (14) A. Gasparinetti, Storia della zecca di Bergamo, pag, 17. XLII

XVIII. Dem statuimus et ordinamus ut predicta metalla nec aliquod eorum non vendantur nec alienentur extra civitatem Pergami in virtute Pergami in aliqua persona que non sit de virtute Pergami, et que non distringat se per civitatem Pergami, nec ab aliqua per- sona ematur, que non sit de virtute Pergami extra civitatem in vir- tute Pergami. XIX. Item statuimus et ordinamus quoti nullum argentum &tifi- netur nisi in civitate Pergami quod fiat vel nascatur in virtute Pergami. X. Item statuimus et ordinamus quod moneta fiat in civitate Pergami bona et bella et legalis pro comuni Pergami, et manute- neatur ita pro comuni Pergami, ut hactenus fatta est et manutenuta. Et de hoc teneatur rector sacramento. XXI. Addimus quod potestas teneatur de providere super ipsa moneta per duos menses ante Kalendas februarii, in afictando vel in facendo eam laborari pro comuni Pergami, vel omasi alio modo quo melius utilitas ipsius monete devenerit in comune Pergami. La questione relativa alle miniere d'argento viene in tal modo ad inserirsi nel problema della zecca di Bergamo. Nel già ricordato diploma di Federico I •il diritto di battere mo- neta era stato concesso al vescovo Gherardo, ma nessuna notizia, comprovante l'attività della nostra zecca nel XII secolo, è giunta fino a noi. Alcuni storici (15) supposero che, dopo la pace di 'Costanza, tale facoltà •fosse divenuta esclusivo diritto del comune. Tesi che sembra avvalorata, oltre che dall'analogo sviluppo in altre città, anche da alcuni versi di un poeta del tempo (16): « Pergameeque urbi, per- mittens ius faciendi / Si placeat. propriam, sicut petiere, monetam », in cui •pare che la facoltà di battere moneta riguardasse perciò soprat- tutto la città, che ne aveva fatto domanda. D'altra parte, il canonico Agliardi (17), che pure, nella sua mi- nuziosa ricerca, scorse una innumerevole quantità di documenti, af- ferma che i documenti ufficiali, dal XII al XVI secolo, parlano esclu- sivamente di moneta imperiale e che solo qualche volta vengono citati i denari correnti in luogo degli imperiali o a loro ragguaglio, men-

(15) C. Agliardi, Manoscritti della Civica biblioteca di Bergamo. B. Belotti, op. cit., I, pag. 348. • (16) G. da , De rebus gestis Frederici imperatoris. (17) C. Agliardi, mss. cit. XLIIí tre non si accenna mai alle monete locali di Bergamo, anche se, se- condo una notizia lasciataci dallo stesso autore, dovevano essere in corso già sulla fine del XII secolo, poiché presso lo Zanetti esisteva una nostra moneta col nome di Enrico, che doveva certamente essere il sesto di questo nome. Una tesi diversa è sostenuta invece da Antonio Gasparinetti (18) il quale, facendo riferimento alle parole del paragrafo XXI ...« duos menses ante Kalendas februarii » giunge a stabilire l'effettivo inizio della zecca di Bergamo nel 1° dicembre 1236, anno a cui, secondo lo stesso, risalirebbe tale paragrafo. In realtà questa disposizione, che è introdotta come quella al ca- pitolo XVI, dalla formula addimus, potrebbe essere un'aggiunta poste- riore, non relativa all'inizio dell'attività monetaria, ma solo alle norme riguardanti gli appalti che della stessa suolevano essere fatti, secondo una consuetudine che va dal 1236 al 1254, e che, ripresa nel 1258, è mantenuta presumibilmente fino al 1302 (19). Inoltre, confrontando i paragrafi XVI, XVIII e XIX di questo statuto con la legislazione promulgata da Rubaconte da Mandello, non può non colpire la esatta corrispondenza con tali capitoli; ciò fa supporre che anche gli intendimenti con cui essi furono compilati dovettero essere simili, miranti cioè a mantenere la nostra moneta « bona et bella et legalis (...) ut hactenus fatta est ». Che gli ordinamenti •di Rubaconte siano in stretta relazione con la zecca traspare anche, in modo più esplicito, dall'esclusione del ferro dagli ordinamenti stessi, « preter ferrum quod possit vendi hominibus civitatis et virtutis, nonobstante hoc capitulo », il che fa pensare che le restrizioni debbano essere applicate proprio ed esclusivamente a quei metalli, come il rame e l'argento, che entrano in lega per la monetazione; d'altra parte la vicinanza cronologica (solo sette anni separano lo statuto vecchio dai capitoli di Rubaconte) sostiene l'ipotesi che non solo siano simili gli intendimenti, ma che tali restrizioni siano già allora applicate proprio in funzione dell'attività •monetaria. La sua origine verrebbe così anticipata di parecchi anni rispetto al 1236, secondo un'interpretazione già data da Angelo Mazzi, il quale,

(18) A. Gasparinetti, op. eit., pag. 18. (19) A. Gasparinetti, op. cit., pag. 49. XLIV sulla scorta del canonico Camillo Agliardi, giunge ad asserire che la zecca fosse in piena attività già sul finire del secolo XII (20). Ma anche a prescindere dal problema relativo all'inizio della zecca di Bergamo, appare evidente, dagli stessi capitoli de metallis, che essa, qualunque sia la sua data di nascita, si avvale dell' argento di produzione locale; argento che certamente perviene nelle sue casse in soddisfacente quantità, se già nel 1238 gli Annales Piacentini Gibellini riportano la notizia che in tale anno viene modificato il piede della nostra moneta: («Pergamaschi fecerunt monetam novam que dicitur Pergaminus » (21), la qual cosa mostra chiaramente come la moneta battuta dal comune di Bergamo, per la sua bontà, ottenga largo cre- dito tanto da essere comunemente chiamata « pergamino ». Nel 1254, la marcha de Pergamo è posta a base della convenzione monetaria (22) che si stipula, nella « camera pineta palacii communis Pergami », fra la nostra città e Cremona, Parma, Brescia, Piacenza, Pavia e Tortona; fatto che dimostra la evidente superiorità moneta- ria che Bergamo aveva nei confronti degli altri comuni aderenti. Tale superiorità è senz'altro sostenuta dal notevole afflusso di argento dal contado, che, se fino a questo •momento ha contribuito in modo scarso all'economia della città, ora ne diviene un sostegno essenziale. Ma le restrizioni comunali contribuiscono a rendere quanto mai incerto l'assetto giuridico della valle, su cui la giurisdizione vescovile, almeno per quanto riguarda l'argento e •gli altri metalli, rimane ancora vigente, e tale, •almeno nominalmente, resta per tutto il periodo in cui il comune continua a battere moneta. Infatti rn aprile 1242, davanti al palazzo podestarile, Pietro- buono de' Pistori, giudice ed assessore di Zenone de Andata, podestà di Bergamo, accoglie la richiesta fatta da Montenario de' •Papi (23), messo e procuratore dell'episcopato, riconoscendogli il diritto di eser- citare la giurisdizione su alcuni beni contestati. Tra le motivazioni addotte da Pietrobuono per questa decisione, troviamo innanzitutto che,

(20) A. Mazzi, op. cit., pag. 49. C. Agliardi, mss. cit. (21) A. Mazzi, op. cit., pagg. 63-64. (22) C. Agliardi, mss. cit. A. Mazzi, op. cit., pag. 1. (23) Diplomata cit., F. 39. XLV essendo tali beni pertinenti al fatto dell'argento, questi devono essere giudicati dall'episcopato. Risulta però •dallo stesso atto che Lanfranco, servitore del comune, ha precedentemente comunicato agli interessati Giovanni Zifrondi, di ,Clusone, Pagano Briniano di , Borandino Rizzi di Gromo, di presentarsi, il mercoledì precedente a quest'atto, davanti al giu- dice Pietrobouono; diversamente il giudizio sarebbe stato affidato a Montenario. Evidentemente le parti in causa non si sono presentate e la causa viene risolta secondo le richieste di Montenario de' Papi. I diritti dell'episcopato non sono dunque contestati dall'autorità cittadina ed il 14 novembre 1243 la giurisdizione relativa alle argen- tiere risulta ancora esercitata dai gastaldi della curia, che sono in quel tempo: Alberto Mora, Aiardo Aiardi, Domenico Borandi di •Gro- mo e Pietro de' 'Capponi (24). Era infatti nata una controversia tra Cugino Parizoli e Moretto Moroni, precettore della società di Ardizzone, Ammoulla e Landolfo, sindaci della stessa società; il Parizoli chiede che vengano riconosciuti i suoi diritti, e che gli sia restituito quanto gli spetta; la richiesta è accolta dal gastaldo del vescovo, il quale impone alla società di Ardizzone la restituzione di quanto gli era dovuto. Altra interessante sentenza è quella emessa nel 1248. All'inizio di aprile (25) Alberto Mora e Landolfo di Terzo, « qui habent datum de curia Ardesii et vallis ad certum tempus ab epi- scopatu », ordinano a Melo Riva ed a Salvetto Bergamaschi, precet- tori delle miniere di Costa di Pesa, di tenersi lontani dai lavori alle argentiere fino all'avvenuto pagamento del consueto affitto; quest'or- dine però rimane lettera morta, poiché i precettori, a nome di tutta la loro società, sostengono di non dovere alcunché alla curia poiché, avendoli il podestà costretti a •dare .« argentum monete seu comuni Pergami », il vescovo non li aveva in quella causa difesi. I singoli componenti della società sono condannati a pagare una multa di 5 soldi imperiali oltre all'affitto. Analoga situazione si pre- senta per le società di Capta e della Scutella di Ardizzone. Benché minacciati di un nuovo « hanno », gli uomini della valle non desi- stono dal loro rifiuto.

(24) Diplomata cit., F. 40. (25) Diplomata cit., F. 42. XLVI

Difatti, tra il 30 e il 31 maggio, Alberto di 'Cunto, servitore del comune di Bergamo, su incarico del giudice 'Cazullo, legge ai precettori delle società di Sivezano •e di Costa il bando in cui si riba- disce l'ordine di non lavorare alle miniere senza aver prima pagato l'affitto consueto a Landolfo di Terzo, messo dell'episcopato congiun- tamente al fratello Folco; se qualcuno intende sostenere di poter la- vorare nelle miniere a dispregio dei diritti dell'episcopato, dovrà pre- sentarsi il martedì successivo, alla presenza del giudice iCazullo, per rendere conto a Landolfo e a Folco di Terzo. Ma l'autorità dei due appare profondamente minata: a nulla vale una nuova ingiunzione dei fratelli di Terzo ai responsabili delle so- cietà di Sivezano e di Costa; questi se ne guardano bene dal versare l'affitto dovuto al vescovo e la multa loro comminata dai suoi messi. In una situazione di generale incertezza dove i confini fra l'au- torità ecclesiastica e quella civile diventano sempre più labili e fa- cilmente contestabili, mentre l'episcopato cerca disperatamente di di- fendere i resti di un potere feudale in disgregazione e il comune tenta di subentrare, fra la diffidenza della popolazione, coloro che lavorano alle miniere si ritengono sempre e comunque danneggiati dal fatto di dover rispondere a due padroni. Fino a quando la presenza giuridica del vescovo ha generato nella zona protezione •e sicurezza, gli uomini della valle, seppur a malin- cuore, hanno versato il dovuto alla mensa episcopale. Ma quando l'ambiguità del rapporto feudale consente loro di muoversi con furbizia fra due posizioni giuridiche non ancora bene definite e a volte in grave contrasto, i •titolari delle società appaltatrici delle miniere gio- cano tutti i cavilli possibili per sottrarsi in una sola volta alle due autorità: in ciò forse memori di un loro recente passato di estrema libertà. Il 2.5 ottobre 1249, nasce una nuova contestazione tra Landolfo di Terzo e Montanino Varneri da , residente a Gandellino (26): quest'ultimo, di fronte alle richieste del messo vescovile che esige il pagamento, due volte all'anno, di 25 denari come affitto delle mi- niere, nega che ciò sia consuetudine della curia. Una commissione di trentaquattro uomini, tutti residenti nel territorio di Ardesio e di Gromo, convalida la posizione di Alberto di Terzo e condanna Monta-

(26) Diplomata cit., F. 43. XLVII

nino e i suoi soci, secondo l'usanza, a pagare oltre l'affitto anche una multa di 5 soldi. Da quanto si è esaminato, è possibile dedurre che la produzione dell'argento, sul piano quantitativo, si è fino ad ora mantentuta ad un livello costante, dal momento che le consuetudini della curia, relative alla somma richiesta per lo sfruttamento rimane invariata; ciò che muta è invece la situazione storica. La progressiva sovrapposizione degli organi comunali alla giuri- sdizione vescovile anche nei confronti di quei diritti che la chiesa era riuscita a mantenere sui metalli, fa sì che la popolazione si trovi a volte in una situazione insostenibile, costretta a pagare, sia agli uni che agli altri. Tale stato di cose spinge gli uomini che svolgono la propria atti- vità nelle miniere a fare opposizione ai diritti della curia. D'altronde queste vicende suggeriscono l'idea che la giurisdizione vescovile fosse esercitata in modo alquanto disorganico, offrendo così l'occasione al comune, la cui zecca costituisce alla metà del secolo XIII un organismo ormai in pieno sviluppo, di valersi della propria auto- rità per completare l'accentramento nelle sue mani di tutte le possi- bili fonti di guadagno che la provincia può ancora offrire. E' un dato •di fatto, comunque, che dopo il 1249 nessun docu- mento è giunto fino a noi in cui questa questione sia dibattuta; ini- zia invece una serie di investiture, che dimostrano come l'episcopato voglia liberarsi da un impegno divenuto ormai più gravoso che re- dittizio. Infatti il 17 novembre 1254 il vescovo Algisio da Rosciate investe Pietro Rainoldi (27): « de toto honore, iurisdictione et districtu curie de Ardexie et vallis Ardexii, de palacio et de omnibus fictis et red- ditibus et obventionibus et proventibus eiusdem curie, et de arientaria, et de omnibus hiis qui ad arientariam faciunt et operant, et de omni- bus aliis iuribus, actionibus, requisicionibus et usanciis temporalibus » di tutta la valle di Ardesio, da Clusone in su, fino a Bondione il cui affitto rimane invece all'episcopato. La decorrenza di tale investitura è fissata dalla domenica degli ulivi del 1257, fino al 26 novembre 1262, e Pietro Rainoldi si im- pegna « in utilitate et ex onoracione episcopatus, et de debito episco- patus », a pagare 140 libbre e dodici soldi e mezzo imperiali ad Adamo

(27) Diplomata cit., F. 44. XLVIII

Azuelli, esattore del fodro per il comune di Bergamo, per il fodro imposto all'episcopato dal comune stesso e a dare 4 marche di ar- gento al vescovo. Sembra dunque che il vescovo abbia qualche « pro- blema di •gestione », che cioè i proventi della valle bastino a mala- pena a pagare le tasse comunali. Nel 1258 tale investitura viene rinnovata (28) per altri dieci anni, e cioè dal 1262 alla fine del 1272, per un affitto annuo di 50 libbre di denari imperiali, oltre a due marche di argento puro da versare all'atto dell'investitura. Ma nel 1268 il vescovo di Bergamo, Erbordo, con atto del 3 dicembre (29), per un affitto annuo di 25 denari imperiali, investe dei succitati diritti Consolato, figlio del fu Alessandro Suardi, ram- pollo di una delle più nobili famiglie bergamasche. Il Suardi, per sè e per i suoi successori, conserva l'investitura fino al 3 dicembre 1273. Questo nuovo contratto viene a sovrapporsi a quello precedente, forse per spontanea rinuncia del titolare Pietro Rainoldi, forse per morte del medesimo. Come abbiamo visto, il vescovo mantiene solamente i diritti su Bondione, ai quali però rinuncia il 24 febbraio 1269 quando investe dei medesimi Aiardo Nigeselde e Giovanni figlio di Riboldo Ricordi che operano in nome e per conto dello stesso comune di Bondione. Tale investitura, che ha la durata di diciotto anni, interessa tutto il territorio •della curia di Bondione posto fra il ponte di Lizzola e il ponte di Fiume Nero. Al vescovo rimane pertanto la giurisdizione sulle cose e sulle persone del clero. Verso la fine del XIII secolo Ardesio si segnala nuovamente alla cronaca. Sulla scorta delle lotte intestine fra Guelfi e Ghibellini che turbano la convivenza pacifica della città di Bergamo, anche Ardesio si ribella, esattamente nel maggio del 1297, quando Delacore Boniz- zone, arciprete della chiesa di S. Maria di Clusone, e il fratello Zenone spingono il popolo sulla strada della contestazione. Il 9 luglio dello stesso anno (30) Delacore Bonizzone viene pro- cessato: il presbitero Bertoldo gli muove la seguente accusa: « asociata sibi magna quantitate hominum hanitorum ex malleficio comunis Per-

(28) Diplomata cit., F. 45. (29) Diplomata cit., F. 46. (30) Diplomata cit., F. 81. IL

gami et malefactorum et rebellium comunis Pergami » i rivoltosi feri- scono a morte Giovanni della Belussa di Clusone e, non contenti, danno fuoco al palazzo vescovile di Ardesio bruciando pure la chiesa, gli altari e le case confinanti. Non paghi i rivoltosi derubano poi la casa di Bonacorso Bonvesini di Ardesio asportando « culcedras plures et pannos a lecto et a dorso et multa vasa et formagium et alla multa »... « et multa alia malefficia fecerunt et comiserunt et perpe- traverunt tunc in ipso loco de Ardexie ». Il processo si svolge in contumacia perché gli accusati hanno preferito darsi alla macchia, ma la sentenza li condanna alla privazione in perpetuo di ogni beneficio ecclesiastico, al carcere a vita e al pagamento di tutti i danni da loro prodotti « si ad nostras manus pervenient ». I documenti ci dicono poco intorno agli avvenimenti successivi. Il 28 agosto 1311 il vescovo Cipriano riceve da Alberto de' Priscianis tre libbre e mezza imperiali per l'affitto biennale dei monti Vothola, Lavapede e Piago posti nel territorio di Gromo e Ardesio (31). Da quest'anno fino al 1441 abbiamo trovato soltanto tre documenti rela- tivi ad investiture nella zona di Ardesio: ciò dimostra che, caduto l'interesse per le miniere, l'attività economica della valle si è andata gradualmente adeguando alle necessità del territorio e agli interessi dei gruppi di potere che si succedono al governo della città di Bergamo.

(31) Diplomata cit., F. 84.

4 - Bergomum CONCLUSIONE

Dopo il 1273, anno in cui il vescovo Erbordo rinnova per un altro anno l'investitura a •Consolato Suardi (per un affitto, questa volta, di 20 libbre di denari imperiali, a cui vanno sottratte le spese di ma- nutenzione e di riparazione sostenute dallo stesso) (1), non esiste più alcun documento, in cui siano menzionate le argentiere. che ci con- senta di tracciare il seguito della controversia fra al comune ed il vescovo per il possesso definitivo delle miniere. Sta di fatto che il determinante assetto politico che il comune va assumendo, la bontà in argento della sua moneta, il decrescente affitto chiesto dal vescovo, servono a sostenere la tesi di un maggiore e più consistente sfruttamento di dette miniere da parte del comune. Più tardi l'interesse verso le stesse va scemando: con le lotte civili tra guelfi e ghibellini inizia per il comune di Bergamo una crisi economica e politica che lo conduce alla decadenza. Caduta la for- tuna dei Visconti che sostengono i ghibellini Suardi, la città nel 1303, incapace di darsi un rettore, si concede ad Alberto Scotto, signore di Piacenza. Proprio alla fine del 1302 risale, presumibilmente, la cessazione della zecca bergamasca; porta infatti questa data l'ultimo documen- to (2) che parla della moneta locale, mentre, dal 1303 in avanti, sempre più spesso vengono citati nei documenti lo zecchino ed il fiorino, che prendono il posto del pergamino ormai introvabile (3). La scelta di questa data, come termine della zecca dri Bergamo, è avvalorata anche dalle nuove disposizioni dell'imperatore Enrico VII, dettate a Pavia il sette novembre 1310 (4) con le quali si stabiliscono i valori delle monete battute nel regno e si decreta il ritiro dalla circolazione di alcuni pezzi. Tra le monete citate nel documento non vengono menzionate quelle di Bergamo: segno evidente che la zecca

(1) Diplomata cit., F. 47. (2) C. Aglíardi, mss. cit. (3) C. Agliardi, mss. cit. (4) D. Promis, Monete del Piemonte inedite o rare, pag. 42. A. Mazzi, op. cit., pag. 107. LI della nostra città da anni non è più attiva, come d'altro canto testi- monia anche il nuovo statuto di Bergamo, redatto nel 1331 (5) in cui si legge: « Cessat de Moneta, que non fit, nec facta est diu, in civitate Pergami ». Dopo la chiusura della zecca l'attività mineraria relativa all'ar- gento rimane abbandonata all'iniziativa privata, e la Repubblica Ve- neta, che prenderà sotto la sua protezione nel 1428 tutto il territo- rio bergamasco, sarà causa del rapido declino di tale attività ormai pìù gravosa che utile. Infatti il capitano del popolo Zuanne da Lezze, nella relazione fattta al Senato Veneto nell'anno 1596 (6), alle voci « Ardesio » e « Gromo » parla esclusivamente di miniere di ferro e di officine per la lavorazione di tale metallo. Conoscendo la scrupolosità con la quale il relatore ha raccolto tutti i dati concernenti i paesi della provincia bergamasca, si presume che le miniere di argento, a quel tempo, non fossero più in funzione; in caso contrario il da Lezze non avrebbe certamente disatteso dal denunciarle. Comunque le miniere in questione, a quanto è dato sapere dai documenti che ci sono pervenuti, devono essere per lo meno tre: tanti infatti sono gli acquisti in merito fatti dai vescovi di Bergamo, ed ognuna di esse è certamente composta da più vene. Solo relativamente ad una, fra le argentiere a noi note, siamo attualmente in grado di indicare con una certa esattezza la posizione: nell'acquisto effettuato il 12 maggio 1225, tali vene sono indicate come poste nel territorio di Gromo e nella stessa valle, dal ponte nuovo di essa fino alla Scaluggia, verso Bondione. Delle rimanenti sappiamo solo che si trovano in Ardesio, in località detta « bosco Campilio ». Altro elemento utile per la collocazione delle miniere può ve- nirci dalla denominazione delle diverse società « foraminis ». Tra queste sono ripetutamente citate quelle di Sivezano, Costa de Medio, Costa di Peza, iCagola di Ardizzone e Scudella sempre di Ardizzone. Di più non è dato sapere: non se altre miniere, oltre a quelle menzionate, siano esistite, non il luogo esatto in cui esse giacessero,

(5) Statuta communis Pergami, 1331, ms. (6) Z. de Lezze, Relazione dell'anno 1596 sulla città di Bergamo e sul terri- torio, ms. LII non dati precisi rispetto alla loro capacità di produzione ed agli uo- mini che vi lavoravano. Ma attorno ad esse si svolge una pagina della nostra storia: le popolazioni di quelle valli, forti di un'attività capace di garantire la sicurezza economica e di dare impulso a scambi commerciali, favorite dalle condizioni geografiche che impediscono per lungo tempo il con- trollo diretto delle autorità cittadine, fanno per prime l'esperienza della libertà. Il progresso politico di questa zona si rivela pertanto più avan- zato di quello cittadino: gli abitanti della valle precorrono l'esperienza comunale, godendo di tutti quei privilegi che la lontananza della città procura loro. . L'avvento del comune cittadino rinforza, in un primo tempo, la loro indipendenza, e la sentenza del 1144, emessa dai consoli di Ber- gamo, sembra presagire la liberazione da tutti i vincoli feudali. In realtà il comune riconosce che il libero godimento delle mi- niere di ferro appartiene agli 'abitanti per diritto ereditario — negando in tal modo i diritti di regalia vantati dal vescovo —, al fine di otte- nere l'appoggio popolare e di guadagnarsi il favore dei valligiani, verso il cui territorio cerca di espandersi. Si tratta di un programma a lunga scadenza, che solo nel secolo successivo si realizzerà. Nel 1229 e negli anni immediatamente successivi, l'impegno principale del comune, che a causa delle lotte intestine e delle guerre interne si trova in gravi difficoltà finanziarie, è, evidentemente, quello di vincolare a sé il contado, mediante una legislazione che permetta lo sfruttamento delle sue risorse. Gli ordinamenti di Rubaconte da Mandello ed il successivo sta- tuto del 1236 portano a compimento la politica espansionistica comin- ciata quasi un secolo prima e solo apparentemente favorevole agli inte- ressi degli abitanti della zona. Per il comune di Bergamo inizia così un periodo di floridezza economica, ma ben diversa è la condizione delle valli e di Ardesio in modo particolare. Se il governo dei vescovi, limitato quasi esclusivamente all'inter- no delle mura cittadine e delle vicinie, lasciava largo spazio alle atti- vità ed alle libertà del contado, quello del comune fa sentire ben più salda la morsa della sua autorità: le valli perdono i privilegi e l'indi- pendenza che da gran tempo godevano; coinvolte poi nelle guerre, nei LIII torbidi cittadini, oppresse dall'incertezza giuridica, ridotte a volte a un ruolo subalterno nei confronti della città, si avviano verso un lungo periodo di decadenza e di oscurità, in cui anche le attività commerciali, spento l'impulso originario, vanno morendo. Le miniere d'argento sono definitivamente abbandonate e nel 1666, quasi a chiudere un capitolo di storia, una spaventosa allu- vione si abbatte su Cromo e sulla valle Seriana Superiore (8). Le argentiere, ormai abbandonate da tempo, vengono invase dalle acque e dal terriccio e di loro si perde ogni traccia.

(8) A. Ghirardelli, Ragguaglio del gravissimo turbine scoppiato il 1 novem- bre 1666, Bergamo, 1666.

DOCUMENTI

PARTE I

I DIRITTI VESCOVILI SULLE MINIERE D'ARGENTO

I

1077, 31 dicembre. Otta, vedova di Alberico da Martinengo, vende a Landolfo milanese, presbitero e carcerario di Bergamo, tutto quanto le spetta delle miniere d'argento in valle d'Ardesio. Hanno ab incarnatione Domini nostri Iehsu Christi millesimo septuagesimo ottavo, pridie Kalendas ianuari, indietione prima; con- stat me Otta, relicta quondam Alberici, de loco Martinengo, que pro- fesa sum ex natione mea lege vivere Langohardorum, consientiente mihi que supra Otte Lanfrancus et Otto filii et mondoaldibus meis, et subter confirmante, accepissem sicuti et in presentia testium mani- festa sum, quod accepi a te Landulfus presbyter et camerarius abitator in civitate Bergamo et filius quondam Leoni de civitate Mediolano, per missum tuum Reginarium, argentum denarios bonos libras quin- quaginta, finito pretio sicut inter nos convenimus per illud omnia et in omnibus quicquit mihi pertinet aut pertinere seu obvenire abet sive per scriptum sive sine scriptum vel qualicumque ratione nomina- tive de vene argenti que sunt in montibus de valle Ardexis de ipsa villa Ardexia, insuper quod autem suprascripte vene iuris mei superius diete cum superioribus et inferioribus seu eum finibus et accessionihus suarum in integrum atque cum omni utilitate earum, sicut superius legitur, ab hac die tibi qui supra Landulfi presbytero pro suprascripto pretio vendo trado et mancipo, nulli alii vendite donate alienate ohno- xiate vel tradite nixi tibi, et facias ex inde a presenti tu aut cui tu dederis vel abere statueris, iure proprietario nomine, quiequit volue- 4 ritis, sine omni mea que supra Otte et heredum meorum contradictione, et do et spondeo atque promitto me ego que supra Otta, una cum meos heredes, tibi qui supra Landulfi presbytero et cui tu dederis ve] abere statueris suprascripte vene qualiter superius leguntur vel decer- nitur omni tempore ab omni homine defensare, quod si defendere non potuerimus aut si vobis ex inde per quod vix ingenium subtragere que- sierimus tunc in duplum iamscripte vene vobis restituamus sub exti- matione in eixdem vel in consimilibus locis, quia sic inter nos con- venimus. Actum est in castro Patermaha feliciter. Signum manuum iamscripte Otte, que hanc cartulam fieri rogavit. Signum manuum Lanfranci et Ottoni, qui heredes Otta genitrice sua consensi ut supra. Signum manuum Alberti Tosaldi et Vauzoni, lege Langobardo- rum viventium, testium. [S.T.] Ardericus notarius et iudex scripsi post traditam com- plevi et dedi. [S.T.] Ego Girardus domni Frederici Imperatoris notarius au- tenticum huius exempli vidi et legi et ad confirmanduin subscripsi. [E.T.] Ego Iohannes sacri palacii notarius autenticum huius exempli vidi et legi et ad confirmandum subscripsi. [S.T.] Ego Martinus sacri palacii notarius autenticum huius exempli vidi legi et sicut in eo continebatur sic in iamscripto scripsi exemplo [...] nichil extra litteram vel sillabam que sententiam mutet plus minusve. Archivio Vescovile di Bergamo, Diplomata seu iura episcopatus, F. 22. Ed. parziale in M. Lupi, Codice Diplomatico, II, col. 707.

II

1078, 2 gennaio. Landolfo milanese, presbitero e carcerario di Bergamo, dona al vescovo Arnolf o le miniere d'argento da lui acqui- state in territorio d'Ardesio. In Christi nomine; anno ab incarnatione Domini Iehsu Christi milesimo septuagesimo ottavo, seoundo die mensis ianuarii, indictione prima, episcopio Sancte Bergomensis ecclesie ubi domnus Arnolfus electum episcopum esse videtur, ego Landulfus presbyter et camerarius abitator ,civitate Bergamo et filius quondam Leoni de civitate Medio- lanio, qui professo sum legem vivere Romanam, presentibus di [xit si] 5 quisquis in sanctis hac venerabilibus locis ex suis aliquit contulerit rebus fusta auctoris vocem ìn hoc seculo centuplum accepit insuper quod melius est vitam poscidebit heternam, et ideo ego qui sopra Landulfus presbyter et camerarius do et offero in iam dicto episcopio presenti die abendum, id sunt vene argenti iuris mei quam abere viso sum in montìbus de valle Ardexìe de ìpsa valle Ardexie, insuper omnìa et in omnibus ipse vene cum superioribus et inferioribus seu cum fini- bus et accessionibus suis seu cum omni earum utilitate in integrum, ita ut faciat ipse domnus Arnolfus episcopum et suis successoribus ad partem iam ditti episcopi seu pars iam •dicti episcopìi presenti die et ora iure proprietario nomine quicquit voluerint per mercedem et remedium •anime mee quia sic decrevit mea bona voluntas; et nec liceat me a modo ullo tempore nolle quod volui sed quod a me hic semel factum vel conscriptum est sub iuxiurandum inviolabiliter conservare promitto eum stipulatione subnixa. Actum supradicta civitate Bergamo. Ego Landulfus, presbyter et camerarius, a me facta subscripsi. Signum manuum Petri et Iohannis, legem viventes Romana, te- stium. Signum manuum Vuidoni et Iohanni seu Ariberti, legem viventes Langobardorum testium. Mediolano, quia Otto iudex rogatus subscripsi. [S.T.] Lanfrancus notarius scripsi post tradita compievi et dedi. A. V. B., Diplomata cit., F. 23. Ed. parz. in M. Lupi, C. D. LI, col. 711.

III 1077, 31 dicembre. Lanfranco e Ottone, figli di Otta e Alberico da Martinengo, con le mogli Otta e Cuniza, si impegnano a non mo- lestare il vescovo di Bergamo, Arnolfo, né Landolf o milanese, per quan- to riguarda le vene d'argento in valle d'Ardesio. In Christi nomine; anno ab incarnazione Domini nostri Iehsu Christi millesimo septuagesimo ottavo, pridie kalendas ianuarii, indi- ctione prima; tibi domno Arnulfo electo episcopo Sancte Bergomensis ecolesie promittimus atque spondemus nos Lanfrancus et Otto germa- nis (1), filii quodam Alberici de loco Martiningo, et Otta coniux ipsius

(1) Germanis = così nell'originale. 6

Lanfranci, seu Cuniza coniux ipsius Ottoni, qui professi sumus omnes lege vivere Langobardorum, nobis que supra Lamine iamdictis iugalibus et mundoaldibus nostris consentientibus et subter confirmantes eo te- nore qualiter hic subter legitur ita ut a modo in antea nullum quam in tempore non sít nobis qui supra germanis et iugalibus nec nostris heredibus per nos nec per nostras summittentes personas per ullum vis ingenium licentiam nec potestatem agere contra te qui supra doni- nus Arnulfum episcopum electum nec contra tuos successores nec con- tra pars (2) iam dicti episcopii nec contra cui pars iam ditti episcopii dederit nec contra Landulfum presbyterum et camerarium abitator civitate Bergamo et filius quondam Leoni de civitate Mediolanio nec contra cui ipse Landulfum presbyterum (3) instituerit nominative de omnes vene argenti que sunt in montibus de valle Ardexie de ipsa villa Ardexie insuper omnia et ex omnibus in integrum, dicendum quod nobis ex inde aliquot pertineat vel pertinere aut obvenire debeat per quale cum ratione, sed odimi tempore nos qui supra germani et iugalibus cum nostris heredibus ex inde tacitis et contentis perma- [neamus] quot si a modo (4) aliquando tempore nos quibus sopra germanis et iugalibus aut nostris heredibus vel nostra summittentes personas contra te qui supra domnus Arnulfus episcopus electum (5) aut contra tuis successores vel contra pars iam dicti episcopii, aut contra cui pars iam dicti episcopati dederit seu contra eodem Landolfo presbytero, aut cui ipse instituerit de iam diete vene argenti que supe- rius leguntur agere aut causare presumserimus, et omni tempore tacitis et contentis ex inde nuper manserimus, vel si per placitum umquam fatigaverimus aut si aparuerit ullum datum aut factum cui nos ex inde in alia parte dedissemus aut fecissemus et alare factum fuerit, tune componamus nos qui supra Lanfranous et Otto germanis seu Otta coniux ipsius Lanfranci et .Cuniza conius eidem Ottoni aut nostris heredibus, pena nomine argentum ex mero libras duocenti et dupla querimonia unde causaverimus tibi qui supra donino Arnulfo eletto episcopo, aut a tuos successores seu pars iam dicti episcopii, aut cui pars iam dicti episcopii dederit et cui ex inde litem intulerimus; et insuper tacitis et contentis ex inde esse et permanere debeamus; qui-

(2) Contra pars = così nell'originale. (3) Ipse Landulfum presbyterum = così nell'originale. (4) Parole illeggibili per abrasione della pergamena. (5) Episcopus electum = così nell'originale. 7 dem ad hanc confirmandam promixionis cartulam accepimus nos qui supra germanis et iugalibus a te iam dicto donino Landolfo (sic) electo episcopo, ex pro misso tuo iam dicto Landolfo presbytero et camerario ex inde launekild croxna una, quia sic inter nos convenit. Actum supradicto loco Martiningo. Signum manuum supradictorum Lanfranci et Ottoni germanis, seu Otte coniux ipsius Lanfranoi, atque Cuniza coniux ipsius Ottoni, qui lume cartam promissionis fieri rogaverunt et supradicto launekild acceperunt et ipsis germanis earum coniugas consenserunt ut supra. Signum •manuum Ardinzi et Lanfranci seu Ambrosii atque Bo- nefatii, seu Teudaldi et Itenteudaldi testium. Mediolano, quia Otto iudex rogatus subscripsi. [S.T.] Lanfrancus notarius scripsi post traditam compievi et dadi. A. V. B., Diplomata cit., F. 24. Ed. parziale da M. Lupi, C. D. Il, col. 710.

IV

1080, 23 dicembre. Ottone da Martinengo ed il figlio Vuala ven- dono a Olrico, subdiacono della chiesa di Bergamo, tutto quanto spetta loro delle vene d'argento in valle d'Ardesio. Hanno ab incarnazione Domini nostri Iehsu Christi millesimo oc- tuagesimo, decimo Kalendas gianuarii, indictione tertia; constat nos, Otto, filius quondam Ottoni, et Vuala, pater et filius de loco Marti- nengo, qui professi sumus lege vivere Langobardorum, consentiente mihi qui supra Vuala predicto Otto genitore meus et subter confir- mantem, accepissemus nos communiter, sicuti et in presentia testium manifesti sumus, quod accepimus a te Olrico, subdiaconus de ordine Sante Bergomensis ecclesie et filius quondam Alberti de loco Lalio argentum denariorum bonorum Mediolanensium libras viginti finito pretio, sicut inter nos convenimus per illud omnia et in omnibus quiequit nobis pertinet seu obvenire debet sive per scriptum aut sine scriptum vel pro qualicumque ingenio seu ratione nominative de vene argenti, que sunt in montibus de valle Ardexie de ipsa villa Ardexie insuper omnia et ex omnibus ad predicte vene pertinentibus in inte- grum, quod autem illud omnia et in omnibus quiequit nobis qui supra patre et filio nunc pertinet aut pertinere abet sive per scriptum sive sine scriptum vel pro qualicumque ratione predicte vene qualiter su- perius legitur, cum superioribus et inferioribus seu cum finibus et 8

aeeessionibus suarum in integrum, ab ac die tibi qui supra Olrici sub- diaconi supraseripto pretio vendimus, tradimus et mancipamus, nulli alii vendite, donate, alienate, obnoxiate, vel tradite nixi tibi, et facias ex inde a presenti die tu et heredibus tuis aut cui tu dederis, iure pro- prietario nomine abendum et faciendum ex inde a presenti die quic- quit volueritis, sine omni nostra et heredum nostrorum contradictione, quod despon•dimus atque promittimus nos qui supra Otto et Vuala pater et filio una cum nostris heredibus tibi qui supra Olrici subdia- coni et cui tu dederis tuisque heredibus suprascriptam vindicionem de iarn diete vene, qualiter superius legitur, omni tempore ab omni contradicente homine defensare, quod si defendere non potuerimus, aut si contra anc cartulam agere quisierimus, tune suprascriptam ven- dicionem vobis in duplum restituamus sub extimatione in eixdem vel in consimilibus locis, quia sic inter nos convenimus. Actum est in loco Albano feliciter. Signum manuum supradictorum Otto et Vuala, pater et filio, qui hanc cartulam vinditionis fieri rogaverunt, et supradicto Otto ei- dem Vualani filo suo consensi, ut supra. Sign um manuum Uvazoni, et Allegisi, et Nigroni, et Alberti de Crizo, et Alberti Bucadi, et Petri de Putto Bonelli interfuerunt testium. [S.T.] Ardericus notarius et iudex scripsi post traditam com- plevi et dedi. A. V. B., Diplomata cit., F. 25. Ed. parziale in M. Lupi, C. D. 11, col. 722.

V

1145, marzo. I consoli di Bergamo, chiamati a giudicare sulla controversia tra il vescovo Gregorio e i vicini di Ardesio, decretano che le vene di ferro del monte Secco spettano di diritto agli abitanti di Ardesio. Dum verteretur questio inter domnum Gregorium Pergamensem episcopum, nec non inter vicinos de Ardescie, super negotio litis vene, ferri de monte Sicco, et aliarum venarum vallis de Ardescie, in monte et plano, modo vel in futuro repertarum, et aliarum subsequentium altercationum, concorditer eletti ab eis consules civium Pergamensium quatinus eorum ad hanc litem difiniendam subirent sententiam. Cum vero utriusque partis alegationes ad hanc litem examinandam postu- lasent, producti sunt tres testes, videlicet Rulius de Cliscione, Rastellus 9 de Gavazo, Martinus Lazaronis de Fine, ex parte vicinorum de Arde- scie, qui testati sunt se scire et vidisse per plus quadraginta anmis homines de Ardescie fodisse et tenuisse venas ferri in Cornelio Bagi- tene et Cornelio Garbiasca, et ubi invente fuissent, et carbones fecisse in comuni. Igitur nos consules videlicet Arnaldus iudex Giselbertus de Mapello, Armenulfus de Petringo, Gerardus de Archidiacono, Ioanne de Bonate, Mogizo, Bertramus Fitianus, Albetonus Imilie et Petracius, prefatis testibus hoc suum testimonium iureiurando corporaliter pre- stiterunt, •nobis referentibus, ad hoc quìnque hominibus de ipso Arde- scie iurantibus: ipsas venas et venam ferri in monte Sicco reperti iure usuque homines vallis de Ardescie posse fodere et uti quia sue here- ditatis sunt. Taliter sententiam proferrimus et nohis claruit, ut ipsi vicini vallis de Ardescie deinceps habeant et fodiant atque utantur ipsas venas ferri, sicuti ut supra iuratum est, salva cacia sive venatione episcopi in foresto a Sancto Alexandro usque ad Sanctum Martinum, sine contradictione ipsius episcopi eiusque successoris; ipsi vero vicini non debent facere carbones ex ipso foresto nec in alio foresto ad tra- hendos venis sine licentia episcopi; in alpe vero, sive cascina, prefati montis Scicti, ipsi vicini non debent habere oves vel capras nec secare erbam, a Kalendis iunii usque ad Sanctum Laurentium, que impediant episcopo alpari, nec in Pacheriola debent tra se conversari, ut dampnum sue conditionis episcopus patiatur; in comuni vero non debent ab epi- scopo prohiberi quin faciant ipsi vicini furnos et suam ut&litatem inter se, sine fraude. Factum est hoc anno dominice incarnationis millesimo cente- simo quadragesimo quinto, mense martii, in palacio episcopi, indictione septima. Ragimundus de Arcinne, Vuela Adelaxie, Landulfus de la Crot- ta, Rogerius Iohannis Celsonis, Berera et Albericus de Mapello, cate- rique plures ibi interfuerunt. [S.T.] Ego Arnaldus prefatus iudex et consul iussu aliorum con- lum scripsi. A. V. B., Diplomata cit., F. 26. Ed. parziale M. Lupi, C. D. II, col. 1057. Ed. integrale in G. Antonucci, Bergomum, 1936, p. 172.

VI

1179, 31 ottobre. Il vescovo Guada conferma le concessioni fatte da Oberto de Vimercate al comune ed agli uomini di Ardesio, mante- 10 nendo però all'episcopato ogni diritto sul bosco Campilio, riservato al- l'estrazione dell'argento.

Una die que fuit ultima dies exeunte mense octubris, in civitate Pergami, in episcopali palatio, pluribus hominibius presentibus nomina quorum inferius leguntur, domnus Guala Pergamensis episcopus con- firmavit et ratam habuit transactionem quam fecit domnus Obertus de Vimercato, de districto universitatis Ardesii et tocius vallis, de co- muni et de forestis, et de cacia Ardesii et tocius vallis, et datura et concessionem sive licentiam quod fecit predictus domnus Obertus, suo nomine et nomine episcopi et episcopatus, consulibus Ardesii et vallis nomine comunis et nomine divisi Ardesii et tocius vallis de districto iam dicto, et de comuni, et de forestis, et de facto cada, in integrum confirmavit, et ipsemet dominus episcopus consulibus de Ardesio et vallis, videlicet Ambrosio Rancasche et Cremonesi de Cro- mo, nomine tocius comunis et divisi, finem fecit nomine transactionis suo nomine et nomine episcopatus nominatim de districto universitatis comunis de Ardesio et vallis, de quo districto placitum fuit inter domnum Obertum de Vimercato, cui datum erat ipsum districtum in feudum usque in tempus vite sue a predicto domino episcopo, et quod placitum fuit iudicatum, et a sententia apelatum, et pendente apelatione transactum, eo ordine ut nec ipse dominus episcopus nec eius succesor nec cui dederit nec suprascriptus domnus Obertus nec eius succesor •nec cui dederit habeant potestatem distringendi ipsum comune, neque consules qui nunc sunt vel pro tempore fuerint nomine comunis, nec de districto aliquo modo causandi; set perpetuo cum suis successoribus sint taciti et contenti de predicto districto contra ipsum comune; ita tamen ut per predictam finem transactionem debeat iam dictum comune se distringere per dominus episcopum Pergamen- sem et per supradictum domnum Obertum, si aliquis de istis comu- nibus, silicet comune de Scalve, vel comune di Clisione, vel comune de Sondra, vel comune de Parre, conquestum fuerit de comuni de Ardesio et vallis, debet ipsum comune de Ardesio et vallis rationem facere per dominum episcopum Pergamensem et per eius succesores vel suos missos et per predictum domnum Obertum in tempus vite sue, ita ut ipsum comune de Ardesio et vallis non debeat ullum ban- num prestare nec dare pro amissione piaciti, neque pro alia causa, nisi tantum sex denarios de libra pro iudicatura piaciti; similiter, si consules de Ardesio et vallis conquesti fuerint de comuni de Ardesio eV vallis, debet ipsum comune se distringere per dominum episcopum 11

Pergamensem et eius succesores et per predictum domnum Obertum in tempus vite sue, et sex denarios dare tantum pro iudicatura Si vero aliud comune vel dia persona conquesta fuerit de prefato comuni de Ardesio et vallis, non teneatur ipsum comune se distringere per episcopum Pergamensem neque per eius succesorem nec per predic- tum Obertum, nisi voluerint; et tune tantum debet prestare pro iudi- catura placiti quantum supradictum est, et non •plus, nec aliquod bannum inde proptera debet prestare nec dare, et si ipsum comune fecerit predictum dominum episcopum, vel eius succesorem, ire ad Ardesium, vel si fuerit in Ardesio, vel valle, et eum stare fecerit pro aliquo placito, debet ipsum comune spixare dominum episcopum et eos qui secum fuerint sine fraude. Ibique prefatus dominus episcopus, suo nomine et nomine episcopatus, debit prenominatis consulibus de Ardesio et vallis, nomine comunis de Ardesie et vallis, totum comune et forestum de Ardesio et vallis, ita ut ipsum comune de Ardesio et vallis habeant ex inde virtutem et potestatem vendendi et donandi, vel aliter alienandi cuicumque voluerint, •nisi sit capitaneus vel vavas- sor qui alibi abitet, vel nisi sit civis, et facere de ipso comuni et foreste quidquid ei utile fuerit, sine omni qui supra domni Guale ipsi suorumque succesorum et Oberti contradictione, salvo iure quod habet episcopatus in montibus per aipegare per consueta tempera, silicet in monte Siccho et in Votala et in ,Piagro et in valle de Asce- rete, excepto busco 'Campilii, quod servari debet at venam argenti, ad laborem vero ferri incidi non debet nisi ex concordia domini api- scopi qui nunc est vel pro tempore fuerit et vicinorum de Ardesio et vallis; ad •alios vero suos usus uti debet predictum comune de Ardesio et vallis et divisum de ipso busco, sicut consuevit. Tali vero ordine debit supradictus dominus episcopus ipsum comune et forestum prenominatis consulibus de Ardesio et vallis, ed utilitatem ipsius co- munis de Ardesio et vallis, ut homines qui nunc habitant supra ipsum comune nec adhuc elegerunt alium dominum vel in futuro habitave- rint sine fraude debeant se distringere per dominum episcopum et per suos missos et rationem facere per eum et per suum missum, ita ut predictis tribus causis scilicet de furto, de adulterio, teste ruptura, faciant bannum duorum solidorum et non plus; de aliis vero causis denarios duodecim et non plus; si querimonia episcopo vel suo misso fatta fuerit, et pro hoc districto quod ita moderatur debent singuli homines caput focum qui habitant supra ipsum comune et nondum elegerint alium dominum vel ín futuro habitaverint dare domino epi- scopo Pergamensi qui nunc est vel pro tempore fuerit, vel suo misso, 12 quatuor denarios singulis annis quo usque supra ipsum comune habi- taverint; si vero inde recesserint ab hoc districto et fitto, sint liberi et terram habeant nisi illuc ad habitandum redierint; homines vero domini episcopi, si venerint ad habitandum supra comune, debent predicto modo se distringere per dominum episcopum et per suos missos, et predictum fictum solvere, et se concordare cum domino episcopo de alia terra quam tenebant et de aliis condicionibus quas faciebant; preterea omnes alienaciones et date omnia et locationes, quas consules de Ardesio et vallis ante hoc tempus fecerunt, iam dictus dominus episcopus firmavit. Insuper debit predicto modo pre- nominatis consulibus de Ardesio et vallis, pro comuni et diviso, virtu- tem et potestatem utendi fluminibus et traendi aquas, levandi furnos ferri et fusinas argenti et furnellos argenti et fullos et molendinos et facere quiequid voluerint et piscandi in ipsis fluminibus atque pontes levandi et omnia predicta hedificia que iam fatta sunt sibì concessit, et etiam pontiaticum eis concessit. Preterea concessit eis mercatum, predicto modo, et potestatem puniendi latrones et alias suas consuetudines, salvo omni iure et omni districto quod pertinet ad factum argenti. Omnia suprascripta sibi concessit et dedit, et pro supradicta fine et transactione datis et concessionibus contentus et confessus fuit ibi prefatus dominus episcopus se accepisse suo nomine et nomine episcopatus argenti denariorum bonorum veteris vel impe- rialis monete centum quindeeim libras. Preterea prefato modo remisit consulibus prenominatis, nomine comunis Ardesii et vallis et singu- lorum hominum Ardesii et vallis, omne onus cacie, beurate, cenatice, et omnia alia gravamina que occasione cacie iuste vel iniuste susti- nebant vel faciebant. Insuper dedit eis virtutem et potestatem comuni et diviso venandi quando voluerint, ita tamen si caperint ursum pro comuni vel diviso dent et designent misso domini episcopi qui in loco illo fuerint de urso hoc quod solitum erat venire ad curiam episcopi, nec extra locum illum cogantur portare. Et insuper conventionem et transactionem quam fecit domnus Obertus de Vimercate, suo nomine, de pena centum libras, ipse dominus episcopus per se et per suos successores firmum; preterea iam dictus dominus episcopus per se et per suos successores convenit atque promisit predictis consulibus, no- mine comunis Ardesii et tocius vallis et nomine divisi, si evenerit quod Odo de Solto vel aliquis aiius qui ocasione cagie vel alicuius iuris quod dicat se habere in cagia vel foresto conquestus fuerit de comuni de Ardesio, vel de valle Ardesii vel de diviso consulibus Per- gami vel potestatí, dominus episcopus et eius succesor debet facere 13 expensas illius placiti, videlicet pignoris, et advocati et testium et omnes alias et .debet spisiare personam unam vel plures huic placito necessarias cum tempus postulaverat; illud idem facere promisit iam- dictus dominus episcopus et quod eius successores facient, si conti- guerit Odonem predictum de Solto vel quemlibet alium aliquid auferre aliqui persone Ardesii et vallis, sive pro eorum sive pro diviso, ea occasione quod dicat se aliud iure habere in predicta cada et foresto et voluerit Lacere placitum cum ea persona que aliquid de suo abtu- lerit ei, pro ea re exigenda que ei ablata fuerit; episcopus qui nunc est vel pro tempore fuerit simili modo sicut supradictum est expensas illius placai facere debet; preterea promisit et vadiam dedit prefatus dominus episcopus in manibus predictorum consulum, sub pena ducen- tarum librarum denariorum veterum vel imperialium monete, quod neque ipse dominus episcopus qui nunc est nec eius successor facere aliquid datum neque aliquando alienacionem de predicto districto, concessionibus et datis, absolutionibus atque remissionibus set semper erit auctor et defensor ipse et sui successores, et quod numquam inquietabit, comune nec divisimi, ex veteri causa neque ex nova, et quot omnia supradicta patta et conventiones et firmamente cum sue- cessoribus suis observabit et atendet, et ex inde posuit fideiusorem de salve advocatum sub predicta pena, et propterea absolucionem, remis- sionem, atque concessionem cade; fuit ibi contentus et confessus domi- nus episcopus se accepisse ad utilitatem episcopatus a iam dictis consu- libus, nomine comunis Ardesii et tocius vallis et nomine singulorum Ardesii et vallis, libras octuaginta et quinque denariorum veterum et imperialium monete. Quia sic inter se convenerunt, et due cartule uno tenore fieri rogaverunt. Actum est hoc anno dominice incarnationis millesimo centesimo septuagesimo nono, die predicto, indictione duodecima. Et hec omnia supradicta acta sunt in presentìa, et consilio, atque consensu, domni Bonefacii, ecclesie Sancti Alexandri Maioris propo- siti, et domni presbiteri Johannis de Burgare, et domni Brunacii, eiusdem ecolesie canonici. Interfuerunt ibi testes, supradicta videntes et audientes, magister Johannes Asinus, et Guilielmus de Crotta, et Landulfus de Averbo, et anetus Rainoldi, et Ardriguinus Boflamaccus, et Brinioles de Sancto Danisio, et Albertinus filius Giselberti de Gavagio, et Danisius de Sancta Grata, et Labertus Girardi de Ardesio, et Albertus Rogerii,

5 - Bergomum 14 et Ambrosius Bonizonis, Puguetus de Gandalina, et Oprandus de Sancto Alexandro. [S.T.] Ego Petrus de Calusiis domni Frederici imperatoris nota- rius interfui et rogatus scripsi. A. V. B., Diplomata cit., F. 27 e F. 28. Ed. parziale in M. Lupi, C. D. II, col. 1318.

VII

1211, 11 giugno, Guglielmo di Poltriniano, console di giustizia di Bergamo, sentenzia che quelli della Zanetta di Val Canale appar- tengono alla giurisdizione vescovile. In nomine Domini amen. Die undecimo infrante iunio, in civi- tate Pergami, in stantia (1) comunis Pergami superiori ubi placítatur, sententiam dedit domnus Guilielmo de Poltriniano tunc consul iusti- tie Pergami, conscilio domni Iacobi Qualie de Mediolano tunc consulis iustitie Pergami, super lite et controversia que vertebatur inter Henri- cum Paseram de Brembate, sindicum episcopi et episcopatus Pergami, ex una parte, [et illos] qui dicuntur de la Zanetta de valle Canalis, scilicet Petrum, et Laurentium, et Ambrosium fratres, et Zanettum eorum nepotem, et Tomathinum, et Albertinum, et Mazam, filios Petri suprascripti, et Pollettum, et Baronzellum, filios Laurentii suprascripti, et Peterbonum, et Ottobonum, et Andrea, et Lanfrancum, filios Am- brosii suprascripti, ex alfa parte; que quidem lis et controversia talis erat: petebat enim Henricus Pasera de Brembate sindicus episcopi et episcopatus Pergami, nomine eiusdem episcopi et episcopatus Perga- mi, ab illis qui dicuntur de La Zanetta vallis ,Canalis, videlicet a Petro, et Laurentio, et Ambrosio fratribus, et a Zanetto eorum nepote, et Tomathino, Albertino, et Maza, filiis Petri suprascripti, et a Pol- letto, et Baronzello, filiis Laurentii suprascripti, et a Petercino, Otto- bono, Andrea, et Lanfranco, filiis Ambrosii suprascripti, ut darent et dare deberent vadiam domino episcopo et eiusdem missis, et se destrin- gerent et destringere •deberent per dominum episcopum, et facere rationem per eum et suos missos, et ut consules pronunciarent et pronunciare deberent eos esse et esse debere de districtu episcopatus et domini episcopi, ea racione quia dicebat eos esse et esse consuevisse de districtu domini episcopi et episcopatus Pergami, et debere et

(1) Segue parola illeggibile per abrasione della pergamena. 15 consuevisse facere racionem, et dare vadiam faciendi racionem domino episcopo et eius missis et episcopatui, et se destringere per episcopum; oponebat Baronzinus soprascriptus, suo nomine et nomine omnium aliorum suprascriptorum, pro quibus satisdedit iudicatum solei fideius- sor Bendiadeus de Ardesie exceptionem rei iudieate seu oposuit in indici() litis, et .dicebat quod ipse nec aliquis suprascriptorum debebat se destringere pro domino episcopo nec eius misso nisi pro facto argenti, si iret vel irent ad argenteriam, nec de alia re nec pro alia re debebeant si dare vadiam nec se destringere; itam dicebat dominum episcopum dedisse ad usufructuandum per decem annos totum hoc quod habebat in Ardesie et in eis pertinentiis et terratorio et in valle Ardesii, •Grue Dayberti, et Alberto de Mora, et Magistro Ravinali, et Nantelmo, nepoti ipsius domini episcopi; Henricus Pasera confitebatur quod placitum fuit inter domnum Gruam Dayberti, et Magistrum Ravinalem, et Albertum More, et duos hamines de valle Canalis qui dicebantur de La Zanetta, et inde sententiam datam fuisse, et ita credebat ut illa sententia dicebat preter quod dicebat ipsam sententiam rette latam esse. Insuper dicebat Henricus Pasera, quod non credebat, nisi aliud videret, quod dominus episcopus haberet datum ser Grue Dayberti, et Magistro Ravinali, et Alberto de Mora, et Nantelmo, nepoti domini episcopi, ad usufructuandum per decem annos totum illud quod habebat in Ardesie et in eius terratorio et pertinentiis et in valle Ardesii, intotum nec in partem. Dicebat ét confitebatur Baro- zinus, quod Ambrosius et Laurentius habuerunt placitum sub missis domini episcopi de terra de Grumelata, et dicebat ipse Baronzellus quod illud placitum fuit a viginti annis infra [...] Henricus Pasera oposuit, et dixit suprascriptos Ambrosius et Lau- rentium habuisse placitum cum hominibus terre de Ardesie sub misis domini episcopi de terra; peremptorium utrique parti ad quadrage- simum die et deinde omasi die et bora Ternutius Perbandi, ex parte Henrici Pasera, die [...] si oportuerit ad quem probam videndam; Baronzinus dimisit, et constituit suum missum Vetulum de Biatis; item dicebant Ambrosius et Laurentius fratres se non dedisse vadiam alicui persone pro episcopatu per facere racionem alicui, nisi pro argentera, vel nisi pro terra de Grumetharia; preterea dicebant preditti Ambrosius et Laurentius fratres, et Petercinus et Ottobonus, et Lan- francus, filii ipsius Ambrosii, et Baronzinus, et Pollettus, filii Laurentii, et Tomathinus, et Albertinus, et Maza, fratres, et filii quondam Petri de Zanetta, quod ipsi non fecerunt nec aliquis racionem sub episco- patu nec sub aliquo pro episcopatu nisi pro argentera, vel pro terra 16 de Gruthemaria, seu de Grumelata. Insuper Henricus Pasera dicebat suprascriptos stare et habitare super illam terram super quam ipsi stabant a triginta ,annos infra; a decemocto supra illud idem dicebant et confitebantur ipsi rei; dicebat Henricus Pasera quod terra super quam stabant ipsi rei erat de districtu episcopatus; rei autem dicebant quod ipsa terra erat alodium et non de districtu episcopatus. Item aserebat Pasera quod tota terra que erat in valle Canalis, erat de districtu episcopatus, quod predicti rei inficiebantur; et dicebat Henri- cus Pasera totam terram que erat extra terram in qua stabant et habitabant predicti rei fore de districtu episcopatus, quod altera pars inficiebatur; et etiam dicebat se non credere quod ab aliqua parte foret de discrictu episcopatus, ad hostendendum quod Henricus Pasera foret sindicus, quondam publicum ipse Henricus induxit ínstrumentum ab Albarinum Umbelli notarium faetum, in causa per probam hosten- sum. Item aserebent predicti rei ipsum episcopum dedisse in pignore ser Grue Dayberti et Magistro Ravinali et nepoti ipsius domini epi- scopi et sociis, totum hoc quod habebat episcopatum in valle Ardesii; quod Henricus Pasera inficiebatur, facto sacramento calumpnie per Henricum Paseram ex una parte, et ex altera per Ambrosium et Laurentium fratres, et Ottobonum, et Petereinum, et Lanfrancum, filios predicti Ambrosii de Zaneta, et per Pollettum, et Baronzinum, filios Laurentii, et per Tomathinum, et Mazam, et Albertinum, filios quondam Petri de Zanetta. Confitebatur Henricus Pasera dominum episcopum impignorasse ser Grue et Magistro Ravinali et Nantelmo eius nepoti et sociis fructus vallis Ardesii usque ad decem annos; ,aserebant predicti rei quod iiIi de valle Ardesii qui erant de districtu episcopatus faciebant racionem sub ser Grue et Magistro Ravinali et sociis; Henricus Pasera dicebat illos de districtu episcopatus pro argentera et de argentera Tacere racionem sub ser Grua et sociis, et non Rios qui erant de districtu episcopatus de aliis rebus per se ab argentera; dicebat Ambrosium Calusium de Ardesie non fuisse conquestum de eo sub missis episco- patus de denariis, item dicebat ipse Ambrosius se fecisse racionem sub episcopatu seu sub missis episcopatus pro facto argentere, et non pro alio, et confitebatur se dedisse vadiam missis episcopatus pro illa racione facienda et non pro alio; alegabant :predicti rei quod ser Grua et soci [...] fodrum per vallem Ardesii hominibus de districtu epi- scopatus; Pasera vero respondebat quod ponebant et taliabant illis de districtu argentere, et non aliis; item alegabant dici rei dominum episcopum dedisse ser Grue et sociis omnia iura et racionem qual et 17 que habebat [...] vallis Ardesii. Pasera vero dicebat quod non cre- debat nisi aliud videret, nisi in fructibus et contra illos de argentera; preterea confitebatur et ,dicebat Henricus Pasera quod credebat terras quas preditti rei tenebant esse alodium si habebant in carta, et si non habebant non credebant; item dicebant preditti rei quod alii tenebant terram de Grumelara, et non ipsi tenebant. Illud dicebat et confite- batur Pasera; ad probandum quod illi de La Zanetta essent et esse consuevissent de districtu episcopatus et domini episcopi, et consue- vissent racionem facere et vadiam dare faciendi domino episcopo et eius missis et episcopatui, et se destringere per episcopum in quam plures, ipse Henricus Pasera induxit testes, dieta quorundam illortun testium hec sunt: Zanonum Bonizoni de Ardesie iuravit die veneris secundo exeunte aprili et eodem die testatus est dicens sic: « Ego dico quod visum habeo per viginti annos et plus Laurentium de Zanetta, et Ambrosium, et Petrum de Zanetta, et Zanettum destringere se per dominum episcopum et per missos episcopatus curie de Ardesie per Lacere racionem et recipere racionem, et egomet, nomine episcopatus, pro curia de Ardesie habeo receptum ab eis plures vadias de querelis factis de eis, et visum habeo Ardesinum Rancasche, et Landulfum Aiardi similiter, pro episcopatu Pergami, recipere ab eis diversis tem- poribus vadias per Lacere racionem et per recipere racionem de que- relis factis de eis, et hoc visum habeo in loco de Ardesie, in diversis partibus illius kei; item dico quod domnus Albertus Guasconi habebat terram de Ardesie pro episcopatu, quod fuit eis preceptum per ipsum domnum Albertum Guasconi denarios pro dathia placitorum que habe- bant [cum] ipso domno Alberto pro episcopatu, cum Calusiis de Calu- siis, et etiam inter se ». Interrogatus quomodo scit quod preditti Ardesinus et Landulfus recipiebant vadias illas pro episcopatu, et nomine episcopatu, respondit: « Quia aderam ibi ubi domnus Lanfrancus, Pergamensis episco- pus, posuit illos gastaldos curia de Ardesio ». Interrogatus in quo loco illos [...] per gastaldos, respondit: « Ad ecclesiam Sancti Georgii de Ardesie ». Interrogatus de hastantibus respondit: « Domnus 'Grua et Magister Ravinalis, Sozzo Girardi, Pretapinus, Ottobonus Bonizoni, et domnus Magisfredus de Lalio et, ut credo, Guiselbertus de Montisello, et alli plures de Pergamo et de Ardesie ». Interrogatus quantum est quod hoc, respondit: « A novem annis infra, et a quinque annis supra, et fuit aut de mense iunii aut de mense iulii, sed quo die fuisse non sum 18 certus, et ab eo tempore infra quo ipse dominus episcopus posuit nos tres gastahlos illius curie pro episcopatu semper post ea habemus tenutam euriam illam pro episcopatu ». Interrogatus si carta fatta, quando dominus episcopus posuit illos gastaldos, respondit: « Nescio, sed ibi fuit factus tenor cuiusdam sacramenti, super quo iuravimus nos tres ». Interrogatus quod est esse de districtu, respondit: « Facere racionem et recipere racionem per aliquem ». Interrogatus de cuiusmodi districtu fuerunt preditti homines, respondit: « Per dare vadiam et per facere et recipere racionem et dathiam solvere ». Interrogatus quotiens vidit predictos homines facere predicte que predixit, respondit: « Nescio, sed scio quod illos vidi distringere se per episcopatum sub Guarnerio Minelli, et sub domno Tosabove Durentum, et sub domno Grua, et sub domno Scotto Lazaronis, et sub domno Alberto Guasconi, et sub nobis tribus suprascriptis, sed non habeo ad mentem qui aderant illi hastantes qui aderant quando predicta vidi, nec in qualibet vice quando predicta vidi, exceptatis nobis tribus qui ade- ramus, et quando fecerunt predicta sub domno Alberto, ibi similiter eramus nos tres, et Calusius de Calusiis, qui fecerat vice de Ambrosio querelam, et de Zanetto ». Interrogatus si sunt solomodo de districtu argentere et pro facto argentere, et pro facto terre de Carmelara, respondit: « Et pro illo facto et pro alio ». Interrogatus si tunc, quando dabant vadiam, dabant vadiam solo- modo pro argentera et pro terra de Carmelara, respondit: « Quando petebant eis pro illo facto, tunc dabant vadiam pro illo facto argentere et terre, et quando petebant eis vadiam pro alio facto, tunc dabant vadiam pro illo facto, quia divisa sunt ila fatta argentere ab aliis factis, scilicet a casalis et a terris quas tenent, et pro illis dabant vadiam ». Interrogatus [si] de sua re ,dabant vadiam illam, respondit: « Occasione danariorum qui petebantur eis dabant illam vadiam, quia vidi quod donari tabella, et Tosabos, et Calusius de ,Calusiis, et ipsi etiam inter se sibi ad invieem petebeant denarios sub suprascriptis missis curie, et etiam carbones, et partes casarum, sed nescio quot ». 19

Interrogatus si Magister Ravinalis et Grua Dayberti et socii habent in pignore totam curiam de Ardesie, respondit: « Sic habent ad exigendum fictum et districtum curie de Ardesie, sed non vidi illos exigere fodrum postquam intravit nunc dominus episcopus, tamen nescio si dominus episcopus concessisset iura et auctoritatem eisdem Magistro Ravinali et Grue Dayberti que compe- tebant episcopatui pro fodro et districtu ». Interrogatus si habet dampnum vel emalumentum, quam pars vincat vel perdat hoc placitum, respondit: « Non ». Interrogatus si est ei datum vel promissum aliquid, pro hoc testi- monio dicendo vel tacendo vel compensatum, respondit: « Non ». Interrogatus si est in hanno, respondit: « Non sum ». Interrogatus si fuit umquam in banno, respondit: « Sic fui, si bene sum exutus de hanno sicut continetur in carta scripta per Belloardum notarium mihi Alberto hostensa ibi cum tribus libellis banni, et dicebat quod Vegius de Biatis et Anselmus de Corte fecerant cartam sicut exivit de hanno ». Interrogatus si est doctus vel rogatus .dicere hoc testimoniaticum, respondit: « Non amicus sum utriusque partis, et non inimicus ». Ambrosius, filius quondam Iohannis Bonizoni de Ardesio, iuravit die secundo exeunte aprili et die ultimo ipsius mensis testatus est sic dicens: « Ergo habeo visum a meis temporibus infra Ambrosium, et Petrum, et Laurentium de La Zanetta vallis Canalis et etiam Torna- thinum, filium illius Petri, facere racionem et recipere racionem et se destringere sub missis episcopatus Pergami et per missos episco- patus qui sunt curie de Ardesie, illis hominibus qui de eis conque- rebantur de pecunia, et etiam de omni alia re et de facto argenti, seu argentere ». Interrogatus quot sua tempora, respondit: «,Plus triginta duobus annis habeo ». Interrogatus qui erant illi missi episcopatus sub quibus faciebant racionem, respondit: « Domnus Tosabos, et Scottus Lazaronis, et Grua Dayberti, et Baptizatus, et Nantelmus, nepos domini episcopi, tenuerunt illam curiam pro episcop•atu octo annos, et tunc eram ego testis notarius 20

curie, et videbam quod illi de La Zanetta faciebant racionem, et se destringebant scilicet illi suprascripti sicut predictum habeo, et vidi etiam, ante illos otto annos, quod ipsi faciebant racionem et se destrin- gebant pro Ardesino Rancasche et pro Zanono Bonizoni, et sub eis qui duo scilicet Ardesinus et Zanonus erant tunc missi episcopatus et pro epipscopatu hoc recipiebant ». Interrogatus quomodo scit quod prenominati erant missi episco- patus, respondit: « Ideo hoc scio quia dicebat se habere cartam sicut erant missi episcopatus, et quia faciebant illa facta curie de Ardesie que ad episco- patum pertínebant, et nemo eis contradicebat quin facerent id quod episcopatui pertinebat ». Interrogatus de cuiusmodi districtu sunt illi Petrus, et Ambro- sius, et Laurentius, et Tomathinus, respondit: « De tale districtu sunt episcopatus quod debent facere racionem si quis de eis conqueritur missis episcopatus curie de Ardesie ». Interrogatus quotiens vidit illos homines distringere se pro ipsis missis episcopatus curie de Ardesie, respondit: « Nescio quotiens, sed multociens ». Interrogatus si sunt solomodo de districtu pro argentera et facto argentere et pro terra de Carmelara, respondit: « Quilibet homo qui stat in valle Ardesii distringit se pro facto argentera, sed non vidi eos umquam se distringere pro terra de Car- melara, tamen visum habeo illos homines Lacere racionem et recipere racionem et se destringere sub missis episcopatus curie de Ardesie, sicut superius dictum habeo, de denariis mutuatis et de mercato et de illis rebus de quibus fiebat querela sub missis episcopatus ». Interrogatus de hastantibus cuiusque vice quando vidit predictos homines se destringere pro episcopatu per facere et recipere rationem, respondit: « Suprascripti aderant, et Suzo de Calusiis, et Landulfus Ajardi, et Zanonus Bonizoni, et Ardesius, et plures alli de quibus non recor- dor, nisi sicut erant usi ad curiam ». Interrogatus de loco cuiusque vice ubi illos vidit, ut predixit, facere et recipere racionem, respondit: « In loco de Ardesie, ante stantiam meam, quandoque in mer- cato Ardesii, et in curia domus done Ricabelle ». Interrogatus quem vel quos vidit Lacere querelam de eis, sub ipsis suprascriptis missis episcopatus, respondit: 21

« Hoc non habeo per mentem nisi quia scribebam sicut ipsi qui dabant vadiam quando eram curia notarius sicut predixi, et quando- que ilIos videbam dare vadiam et facere racionem, quod eram notarius, sed non habeo per mentem quos vel qui de eis querelam facerent ». Interrogatus de qua et pro qua re vidit Mos dare vadiam, re- spondit: « De pecunia et pro pecunia et de carbonis et quando dabant illam vadiam [ ] sive cum lignis in manibus predictorum ve1 alicuius illorum suprascriptorum ». Interrogatus quot et quibus hominibus fecerent racionem sub ipsis missis episcopatus, ipsi tres Petrus, et Ambrosius et Laurentius, et etiam Tomathinus, respondit: « Non recordor de hoc ». Interrogatus quantum est quod fuit, respondit: « Nescio, nisi ab eo tempore infra quo predixi ». Interrogatus si interfuit ibi ubi illi missi episcopatus fuerunt investiti, respondit: « Non ». Interrogatus si Magister Ravinalis et Grua Dayberti et socii habent in pignore totam curiam de Ardesie et exigunt fodrum ab iiiis homnibus vellis Ardesii qui sunt de fodro, respondit: « Hoc nescio, si ipsi habeant in pignore totam curiam vel partem de Ardesie, tamen visum habeo quod ipsi faciunt fatta episcopatus ibi ad illam curiam, et ea pie ad episcopatum pertinent, nec scio si idem dominus episcopus misisset iura et auctoritatem dictis Magistro Ravinali et Grue Deyberti pro illo fodro at districtu que competebant episcopatui, nec scio si instrumentum factum fuisset eis de illo pi- gnore ». Interrogatus si habet dampnum, vel emolumentum, que pars vin- cat, vai perdat, hoc placitum, respondit: « Non ». Interrogatus si est ei datum vel promissum vel remissum aliquid, vel compensatum, pro hoc testimonio dicendo vel tacendo, respondit: « Non, inimicus non sum utriusque partis, sed amicus sum utriusque ». Interrogatus si est dictus vel instructus ve1 coactus dicere hoc testimoniaticum, respondit: « Non, nec sum coactus aliter hoc dicere, nisi quia fuit mihi preceptum ut dicerem veritatem de hoc placito ». 22

Interrogatus si est in hanno vel umquam fruit, respondit: « In hanno non sum, sed iam fui in hanno, et sum bene exutus de hanno sicut continetur in quadam carta quam scripsit Albarinus ». Dixit insuper iste testis quod non vidit illos homines umquam alibi habitare nisi ubi nunc habitant et stant nec in dia domo. Landulfus Ayardi iuravit secundo exeunte aprili et die ultimo illius mensis testatus est dicens: « Ego scio quod visum habeo illos de La Zanetta, scilicet Petrum, et Ambrosium, et Laurentium de La Zanetta vallis •Canalis, et Zanet- tum eorum nepotem, facere racionem sub missis episcopatus, et destrin- gere se per missos episcopatus, et specialiter vidi eos facere racionem sub missis episcopatus tempore quo domni Scottus Lazaronis, et Grua Dayberti, et Baptizatus nepos domini episcopi, et Tosabos Durentum habuerunt curiam de Ardesie in pignore ab episcopatu, et tunc erant illi quatuor pro episcopatu ». Interrogatus quomodo scit quod illi erant missi episcopatus et habebant curiam in pignore ab episcopatu, respondit: « Quia ipsi domini dicebant quod habebant illam curiam in pignore ab episcopatu, et quia faciebant facta curie de Ardesie pro episcopatu sicut ad episcopatum pertinebat, et quia etiam quod illi fecerunt me suum missum in illa curia de Ardesie ad petendum id quod pertinebat petere episcopatui in illa curia ». Interrogatus quotiens vidit illos homines facere rationem sub ipsis dominis, et se destringere pro eis, respondit: « Pluries, sed nescio quotiens ». Interrogatus quantum est quod sic vidit illos facere racionem et se destringere sub eis, respondit: « Eo tempore quo ipsi domini erant domini curie de Ardesie quod fuit transatti sunt quatuor anni, sicut credo, et etiam postea ab eo tempore infra dederunt mihi nomine episcopatus vadiam Tomathi- nus, filius Petri, et quidam alius de illis de La Zanetta de nomine cuius non recordor, de facere racionem cuidem homini de quo non recordor qui conquirebatur de eis ad curiam •de Ardesie nomine epi- scopatus sed tunc dixerunt mihi quod dabant vadiam salvo sibi iure, sed non recordor cum qua re dedissent illam vadiam, nec quis fuisset fideiussor vadie, nec recordor de qua re conquireretur file homo, pro quo dederunt vadiem de eis, nec scio quantum sit ». Interrogatus de loco, in qualibet vice, ubi vidit illos suprascriptos homines dare vadiam et facere rationem et se destringere sub eis, respondit: 23

« Ante portam Ricabelle vidi eos lacere racionem illi Ricabelle sub ipsis dominis, et etiam Calusio de Calusiis similiter, sed nescio precise de qua re facerent eisdem Ricabelle et Calusio racionem, tamen credo quod conquirerentur de ipsis de La Zanetta de denariis vel de carbonis, et in mea manu dederunt illam vadiam alii duo in mercato de Ardesie ». Interrogatus de bastantibus, cuiusque loti, in qualibet vice, re- spondit: « Multi aderant, sed non recordor de eis ». Interrogatus de mense, die et anno, cuiuslibet loti, in qualibet vice, respondit: « Nescio ». Interrogatus quod est esse de •districtu et de cuiusmodi districtu sint illi homines, respondit: « Esse de disetrictu est distringere se sub eis si quis de eis con- quiritur, et de tali districtu sunt episcopatus quod faciunt racionem sub missis episcopatus; si hoffendunt de aliqua re vel si quis de eis conquiritur se distringunt sub eis predicti de La Zanetta ». Interrogatus si tunc, quando predicti homines dabant vadiam, dabant illam vadiam solomodo pro terra de .Carmelara et pro argentera, respondit: « Pro omni re dabant, et, ut intelligo, dare debant vadiam epi- scopatui sive missis episcopatus ». Interrogatus si Magister Ravinalis et domnus Grua Dayberti et socii habent in pignore nunc totam curiam de Ardesie respondit: « Sic ». Interrogatus si ipsi exigunt Fodrum ab hominibis vallis Ardesii qui sunt de fodro, respondit: « Sic, in omni tercio anno, si volunt ». Interrogatus si illi qui sunt de districtu faciunt racionem sub eis, respondit: « Sic ». Interrogatus si dominus episcopus cessit iura et auctoritatem ipsi Magistro Ravinali et Grua Dayberti que competebant episcopatui pro fodro et agere adversum illos qui sunt de fodro et districtu episcopatus sicut dominus episcopus poterat donec habebunt curiam in pignore, respondit: « Credo quod sic, sed credo ipse dominus episcopus servasset in se appellaciones placitorum ». 24

Interrogatus si habet dampnum vel prosiguum que pars vineat vel perdat hoc placitum, respondit: « Non ». Interrogatus si est ei datum vel promissum vel remissum vel compensatum aliquid pro hoc testimonio dicendo vel tacendo, re- spondit: « Non ». Interrogatus si est doctus vel instructus vel rogatus dicere hoc testimonium, respondit: « Non, non sum inimicus alicuius partis, sed amicus utriusque partis ». Interrogatus si est vel fuit in hanno, respondit: « Ego non sum in hanno, sed iam fui in hanno, et sum exutus de hanno per cartam unam quam scripsit Zanonum Bonizoni, et etiam per aliam quam scripsit Vegius de Biatis, sicut sum bene acordatus cum banitoribus Pergami ». Dixit etiam testis quod .predicti homines de La Zanetta stant ibi nunc ubi consueverunt stare ita quod non vidit illos homines umquam alibi stare nisi ibi ubi nunc stant. Ardesinus Rencasche de Ardesie iuravit die [ ] exeunte aprili, et postea, die ultimo illius mensis, testatus est dicens: « Ego scio quod visum [ habeo ] multociens, sed nescio quotiens, Petrum et Laurentium et Ambrosium de La Zanetta et Zanettum de Canale eorum nepotem facere racionem sub missis episcopatus Pergami, et distringere se per missos episcopatus per racionem facere et racionem recipere et per guadiam dare, et hoc visum habeo a mea recordancia infra que est de quadraginta annis, et, ut intelligo, visum habeo simi- liter Tomathinum filium Petri, et Petercinum filium illius Ambrosii, facere racionem sub missis episcopatus, et credo bene quod omnes filii illorum Petri et Ambrosii et Laurentii debeant se destringere per dominum episcopum et per eius missos, donec stant et habitant cum patribus eorum in casali eorum ubi stant et soliti sunt stare ita ut fili patres eorum faciunt et consueti sunt facere ». Interrogatus qui fuerunt illi missi episcopatus sub quibus vidit illos Petrum et Ambrosium et Laurentium et Zanettum facere racionem et per quos vidit illos &stringere se, respondit: « Una vice vidi illos facere racionem sub domno Lanfranco de Zosso, qui erat tunc ad curiam de Ardesie pro episcopatus et qui exi- gebat ficta episcopatus et faciebat facta episcopatus sicut pertinebat episcopatui, et alla vice, scilicet alio tempore, vidi illos facere racío- 25 nem et distringere sub domna Tosabove Durentum et Guarnerio Mi- nelli, qui similiter erant ad illam curiam de Ardesie pro episcopatu et faoiebant facta illius curie pro episcopatu; et alio tempore similiter illos vidi facere racionem et dare vadiam mihi testi, et sub •me et Zanono Bonizoni et Baptizato, nepote domini episcopi, pro episcopatu et nomine episcopatus, quia idem dominus episcopus nobis posuerat illam curiam de Ardesie in pignore et nobis facerat eartam illius pignoris, sed non recordor quo pretio ». Interrogatus quibus personis vidit illos facere sub suprascriptis missis episcopatus et quot racionem, respondit: « Quandoque vidi quod habuerunt placitum etiam inter semet ipso, et sic faciebant sibi ad invicem racionem de denariis, et quan- doque vidi illos facere racionem cuidam Bellino •de Luthrino de quadam sub quibus ex prenominatis fecissent illam racionem, et vidi similiter fodria in qua erat pro •aliquo eorum, sed non habeo ad mentem expresse quod fecerunt racionem Botarino sub domno Alberto Guasconi qui habebat tunc illam curiam in .pignore a comuni Pergami, sicut dicebat, pro facto fodri, et multis aliis personis vidi illos facere racionem sub suprascriptis missis episcopatus, de quibus non recordor ». Interrogatus quibus locis vidit illos facere illam racionem, re- spondit: « In multis locis: quando in mercato et quando ad ecelesiam quandoque ad casam done Ricabelle, quando alibi ». Interrogatus de hastantibus cuiusque loti in qualibet vice, re- spondit: « Non recordor ». Interrogatus quod est esse de districtu, respondit: « De districtu est quando aliquis destringit se pro aliquo pro quo tenetur facere racionem si facit aliquam hoffensionem et si quis conqueritur de eo, et de tali districtu sunt dicti homines episcopatus ». Interrogatus si suprascripti homines sunt solomodo de districtu de argentera et pro facto argentere et pro terra de ,Carmelata, re- spondit: « Credo quod sint de districtu episcopatus pro illo, et etiam pro alio seu pro alfa re, et tunc quando dabant vadiam non mancionabant aliquid de argentera neque de terra de Carmelara nisi sicut conque- rebantur de eis, et predixi ». Interrogatus quotiens vidit illos homines dare vadiam, respondit: « Multociens, sed nescio quotiens ». 26

Interrogatus si Magister Rivinalis et domnus Grua Dayberti et socii habent nunc in pignore totam curiam de Ardesie, respondit: « Dicitur de sic, sed non interfui dato, nec scio qualiter illud datum fuisset factum, nec vidi iamscriptos in suo tempore exigere fodrum ab hominibus vallis Ardesii qui sunt de fodro ». Interrogatus si illi qui sunt de districtu faciunt rationem sub ipsis Magistro Rovinali et .Grua et sociis, respondit: « Sic faciunt illi qui sunt de districtu episcopatus ». Interrogatus si habet dampnum vel emolumentum que pars vincat vel perdat hoc placitum, respondit: « Non ». Interrogatus si est si datum vel promissum vel remissum vel concessum vel compensatum aliquid, pro hoc testimonio dicendo vel tacendo, respondit: «Non ». Interrogatus si est doctus vel instructus vel rogatus dicere hoc testimoniaticum, respondit: « Non ». Interrogatus si est vel fuit in hanno, respondit: « lam fui in hanno et bene sum exutus de hanno ». Et ostendidit cartam unam quam scripsit Venturam Marinoni, sicut exivit de hanno. Visis igitur et auditis alegacionibus et responsionibus et consensio- nibus et instrumentis ac racionibus utriusque partis diligenter spectis et examinatis, talem predictus domnus Guilielmus de Poltriniano, tunc consul iustitie Pergami, conscilio ditti domni Iacobi Qualie de Mediolano, tunc consulis iustitie Pergami, protullit sententiam: con- dempnavit predictum Baronzinum, suo nomine et nomine predictorum de La Zanetta pro quibus satisdedit iudicatum solvi in manu Henrici Pasere fideiussor Bendiadeus de Ardesie, et etiam predictos Ambrosium et Laurentium fratres, et Petercinum et Lanfrancum, filios ipsius Ambrosii, et Baronzinum et Pollettum, filios Laurentii, et Tomathi- num et Albertinum et Mazam, fratres, filios quondam Petri de La Zanetta, ut •darent et dare 'deberent vadiam domino episcopo et eius missis et destringere debeant seu deberent per eum et suos missos; et insuper prononciavit eos esse et esse debere de districtu episcopatus et domini episcopi, domini episcopo iurante per advocatum suum vel per aliam idoneam personam pro ipso domino episcopo et eius parabola, infra decem dies, quod preditti de La Zanetta sunt seu essent distrinc- tabiles episcopatus, et quod Grua Dayberti et socii qui egerent cum Petro, Ambrosio, et Laurentio de La Zanetta de valle Canalis, secundurn 27 quod continetur in quadam sententia data per Galiziolum de , tune consulem iustitie Pergami, et ab Henrico Pasera notano fatta in hac causa hostensa, non egerent mandato ipsius domini episcopi, et si noluerint [ ] quod predicti sint destrinctabiles episcopatus, eos absolvit, ipsis iurantibus quod non sunt destrinctabiles episcopatus; item, si recusaverit dominus episcopus vel alia idonea persona pro episcopo et eius parabola iurare, quod Grua et socii non egerent mandato eius contra suprascriptum Petrum, Ambrosium, et Lauren- tium de La Zanetta, ipsos ambos Petrum, Ambrosium et Laurentium de La Zanetta absolvit. Sacramenta superius data domino episcopo vel alii idonee persone pro ipso domino episcopo, ut superius continetur, predicto die scilicet undecimo die intrante iunio in civitate Pergami sub quadam porticu episcopatus apud quam est quedam Iomelia facit Landulfus Totheschi de Arriolo de Trescurio, qui tune morabatur cum domino episcopo, in presencia et parabola ipsius domini episcopi, et etiam in presencia supradicti domni Guilielmi de Poltriniano, con- sulis iustitie, presentibus ibi testibus magistro Ambrosio de Pontecaralis clerico, et Lanfranco clerico de , et Lanfranco vicario, et Al- berto More, et Henrico Pasera; et sic finita est causa, millesimo due- centesimo undicesimo, indictione quartadecima. Testes qui huic sentencie interfuerunt hii sunt: Iohannes Gual- cosii, et domnus Iohannes de Villa iudex, et Iohannes Ravazelta, et Guilielmus filius Petri de Alano notarius, et Bonzaninus de Somasca notarius, et alii plures. Socii vero predicti domni Guilielmi de Poltriniano tune erant predictus •domnus Iacobus Qualie de Mediolano, et domnus Uricus Gambari de Mediolano, et Guiscardus Zervoni, Guilielmus, nepos domni Oberti de Fara, Guidottus Imblanati de [...], Cresinus de Mapello, Henricus de Tercio, Landulfus Ronia, Iohannes Moroni, et domnus Albericus Regolati, et domnus Albertus de Manerulo.

[S.T.] Ego, Ottobonus de Scano sacri palaeii notarius, huic sentencie interfui, et eam, parabola supradictorum consulum, scripsi.

A. V. B., Diplomata cit., F. 29. 28

VIII

1214, 13 marzo. Refutazione di Mazocco e Oldicino Rivola, che cedono al vescovo Giovanni tutti i diritti di cui godono in Ardesio e in Gromo sulle argentiere e su alcuni beni patrimoniali. In nomine Domini amen. Die terciodecimo intrante marcio, in civitate Pergami, in palacio episcopatus, presentibus ibi testibus domno magistro Ottone Mascaronum canonico Pergamensi, et Alberto de Co- lonio clerico Sancti Stephani, et domno Ottobono de Sancto Alexandro in Columpna, et Alberto de Mora, et domno Luca Petriculi de Rivola et Alberto de Mutto notarlo, ibi domnus Mazoccus, filius quondam domni Oldi de Rivola, et Oldicinus eius filius per eius parabolam fecerunt finem refutacionem et datum nomine vendicionis in manibus domni Iohannis, Dei gratia Pergamensis episcopi, recipientis nomine episcopatus Pergami, de quantumcumque habebant seu habere visi erant seu eis pertinebat quocumque modo sive per feudum sive per gastaldaticum sive alio modo in venis argenti vallis Ardesii sive Grom- mi seu in laborario ipsius argenti quod fit vel aliquando fiet et in hominibus qui laborant ad ipsas argenterias, sive ad ipsum argentum, et de omnibus eque sibi competunt ratione illius laboreii vel illarum venarum; et insuper eodem modo vendicionis nomine datum fecerunt et finem et refutacionem in manibus eiusdem domini episcopi nomine episcopatus de infrascriptis fictis et terris sive casis, pro quibus illud fictum datur sive prestatur, et de omni iure et districtu quod sibi competit racione illarum rerum; ficta vero sunt ista: videlicet casale Bocchene, denarios XII, super terram que fuit Tomathi Mazene ad Mecclam, et super terram quam tenent filii Galde, denarios VI; casale Catigene et Petranci danarios VI, de quibus dat Peterbonus de Ruina denarium unum, et Lanfrancus Penchinus denarios duos, et Benedicta, uxor Vitte Barateili, denarios III, et in alia parte debet ipsa dare denarios III et medietates de agnello et caseo; et super terram Molinarii quam tenet Banosus denarios octo vel octo et medium et unam albergariam uni militi et uni scutifero de duobus annis semel; Martinus Albrigonis et casa eredum Zanini de Dominico denarios XII, casa Lanfranci Lode denarios XII, Andreas Dominigine et fratres denarios XV et filius Zanini Mostaconis et filius Novi et Grigius Frater Zanini Mostaconis soldos duos. Eo mode et ordine ut supra- scriptus dominus episcopus et eius successores nomine episcopatus, et cui dederint, perpetuo habeant et teneant omnia suprascripta et quo- 29 dilibet suprascriptorum et de eis quicquid voluerint faciant sine ipsorum Mazocchi et Oldicini suorumque heredum et successorum contradictione, et cum omni sua suorumque heredum auctoritate et defensione in pena dupli precii. Insuper convenerunt et per stipula- cionem promiserunt suprascripti domni Mazocchus et Oldicinus supra- scripto domino episcopo nomine episcopatus quod si predicta vel aliquid predictorum sunt imbrigata, quod si desbrigabunt, defendent et guarentabunt omni tempore ab omni contradicente cum tallone, ad suum dispendium et in pena dupli, et precipuo ab omnibus parentibus suis de domo sua. Insuper cesserunt, tradiderunt, dederunt et manda- verunt ipsi domni Mazocchus et Oldicinus eidem domino episcopo nomine episcopatus omne ius omnesque actiones et raciones reales et personales sibi pertinentes et competentes in suprascriptis rebus om- nibus, ad hoc ut possint ita agere et excipere actiones et raciones movere et omnia alla facete ut ipsi domni Mazocchus et Oldicinus poterant; et dederunt eidem domino episcopo parabolam et licenciam intrandi et standi in tenutam et possessionem de suprascriptis rebus omnibus; et ad maiorem firmitatem se nomine possidere constituerunt. Insuper ipsi domni Mazocchus et Oldicinus promiserunt eidem domino episcopo dare omnia instrumenta et rationes omnes quas habet de suprascriptis rebus sine aliqua diminucione, et supradictus dominus episcopus convenit et promisit nomine episcopatus ipsis domno Mazoc- ho et Oldicino quod si ipse vel eius successores vellent revocare here- ditatem vel locacionem aliquam quam fecissent ipsi domnus Magocchus et Oldicinus de suprascriptis fictis vel terris pro quibus dantur ipse fitta, quod eis stabit de [ ] et eos indempnes prestabit. Unde pro precio et solucione huius vendicionis, finis et refutacionis, et pro omnibus suprascriptis, per se et suos heredes et successores firmis et ratis habendis perpetuo et observandis, dedit vadiam ipse dominus episcopus nomine episcopatus in •manibus ipsorum domni Mazocchi et Oldicini Bandi et solvendi eis libras quinquaginta imperialium; et unde rogatus fuit facere instrumentum Albertus de Mutto notarius. Factum est hoc anno Domini millesimo duecentesimo quarto- decimo; indictione secunda. [S.T.] Ego Lanfrancus Sosena sacri palacii notarius interfui et rogatus scripsi.

A. V. B., Diplomata cit., F. 30.

6 — Bergomum 30

IX

1217, 26 maggio. Il giudice Marco Albarini condanna Alberto Parizoli a pagare una multa di dieci soldi imperiali per il mancato versamento dei tributi sulle vene d'argento. In Christi nomine. Anno Domini millesimo ducentesimo septimo decimo, die sabati quinto exeunte madio, indictione quinta, super lite et controversia que vertabatur inter milites iustitie Pergami, videlicet Armanum Azulli, et Morascum Turlini de Rivola notarium, et Ber- tramum Cimoni, et Vasconum Iohannis 'Caveli'ate 1Cavenarios, et Albe- ricum [ de Perzate, et Albertum Iohannis Riboldi qui dicitur Schene, et Ambrosium G-uilelmi de Goldei, et Calzabovem de , et Iacobum de Lalio, et Armanum Ra[ piz ]elte, et Bonaventuram de Vertoa, et Algisium Magifredi ,Petracii, pro se et suo nomine et nomine comunis Pergami pro ipso comuni et ipsum comune ex una parte, et Albertum Parizoli de Gromo ex altera. Que quidem lis et controversia talis erat: petebant enim supra- scripti milites iusticie, pro se et pro suprascripto comuni et nomine ipsius comunis, ab Alberto Parizoli de Gromo solidos decem imperia- les pro hanno in quo est scriptus in libro bannorum comunis per Albertum magistri Mora et dominos Ottonem de Villa et [ ] de Guafo, vicarios curie de Ardesio, nomine et vice episcopatus, ad postulationem suprascriptorum Ottonis de Villa et Alberti de Mora, per solidos sedecim et denarios II quos precepit Torta servitor. Lectus fuit in quodam alio quaterno comunis Pergami per Zambellum Am- brosii, notarium comunis, die X exeunte februario millesimo ducente- simo septimo decimo, indictione quinta, et sicut continebatur in libro sive quaterno scripto per [ ]. Ad quam petitionem sic respondebat dictus Albertus Parizoli quod ipse non debebat dare predictum bannum nec solvere [ ]. Die sexto intrante madio iuravit dictus Albertus Parizoli in presentia'domai Marci Albarini, iudicis et iudicatoris bannorum [ ]. Insuper idem Albertus de Mora eosdem testes et alios induxit ad probandum quod consuetudo Ardesii et vallis et totius curie Ardesii et vallis est quod si aliquis homo in loco Ardesii et vallis et in curia Ardesii vadit vel per se mittitur ad laborerium argenti a Sanato Martino in antea usque ad dominicam Lazari cum maleficio per quindeeim dies habet venam, debat dare fictum unam argenti curie de Ardesio, vel per extimationem illius uncie denarios vigintiquinque, eodem modo si fuerit a die dominice Lazari usque ad 31

Sanctum Martinum dat et debat dare unam unciam argenti vel denarios vigintiquinque pretium illius uncie fictum, et datur eì defensio usque ad octavam Sancti Martini vel domenica Lazari de ipso fitto, si iuravit coram gastaldionibus vel missis curie se per quindecim dies non ivisse vel venam habuisse et non ultra auditur, et quod rectores comunis Pergami qui pro tempore fuerint dederunt et consueverunt dare parabolam servitoribus comunis Pergami ut faciant precepta secundum consuetudinem et usantiam curie et vallis Ardesii et quod servitores comunis Pergami preceperunt et precipiunt et consueverunt precipere hominibus illis quibus imponitum [ ]per gastaldiones fuit factum de argenteria dum non fecerint defensionem infra predicta tempora sive confiteantur sive non illud fictum ut dent et solvant illud fictum et etiam ordinamenta secundum quod scrip- tum per Lanfrancum Sosenam notarium. linde visis, et auditis, [ ] testibus et instrumentis in hac causa productis et dato peremptorio et eo ellapso partibus presentibus, [ ] domnus Marcus Albarini index [ ] ex voluntate suprascriptorum Alberti Parizoli et Alberti •de Mora, plurium sapientium conscilio, protulit sententiam. Condempnavit supradictum Albertum Pari- zioli [ J. Et sic finita est cause, die, mense et anno suprascriptis; sententia data est in civitate Pergami, in palacio comunis Pergami; interfuerunt ibi testes Landulfus Aiardi de Ardesio, Bendiadeus de Ardesio vicarius presbyteri Polonis, Albertus Grisatti notarius, et Albertus Sosena de servitoribus comunis, Albertus Pagani, Zaninus de Bulzane, et alii plures ibi testes.

[S.T.] Ego Albarinus Mubelli sacri palacii notarius buie senten- tie interfui eamque iussu et parabola suprascriptorum Marci et Alberti Mascaronum scripsi.

A. V. B., Diplomata cit., F. 31 (*). Ed. parziale int G. Finazzi, Fragmentum vetustioris statuti Pergami, col. 2053.

(*) Il documento è gravemente compromesso da macchie di umido e non è stato quindi possibile farne una trascrizione integrale. 32

X

1225, 12 marzo, Pietro Albertoni, canonico di Bergamo, a nome dell'episcopato cede al presbitero Girardo e ai clerici Agnello e Azal- lino della chiesa di San Giorgio di Ardesio tutti i diritti di decima sui territori di Fino e di Cerete, in cambio delle decime che detta chiesa possiede nelle argentiere e nelle miniere di rame di Ardesio e Cromo. In nomine Domini; anno a nativitate Domini nostri Ihesu Chri- sti millesimo du•centesimo vigesimo quinto, •die lune, duodecimo die mensis madii, indictione tertiadecima; in presenzia et cum auctoritate et decreto domni Henrici Dei gratis sancte Mediolanensis ecclesie archiepiscopi, comutationem inter se fecerunt domnus Petrus Alberto- nus canonicus Pergamensis, vice et nomine Pergamensis episcopatus cuius episcopatus sindicus erat et procurator ad infrascriptum con- tractum faciendum, quod continetur in quadam imbriviatura publici instrumenti a Lanfranco Sosena notario scripta, ibi visa et rogata die sabati decimo intrante m'adio presenti ex una parte, et presbyter Gi- rardus et Agnellus atque Azollinus clerici et officiales eeclesie Sancti Georgi de Ardesie, nomine et vice ipsius ecclesie et pro ipsa ecclesia Sancti Georgi, ex altera; in primis ipse domnus Petrus, nomine et vice episcopatus Pergamenisis et pro ipso episcopatu, dedit in causa comu- tationis iamscriptis presbytero et Agnello et Azollino, recipientibus nomine et vice ipsius ecclesie Sancti Georgi et pro ea et per cos eidem ecclesie, decimam at decemariam et ius decime et decemarie seu de- cimas et decemarias et iura decimarum, quas et que episcopatus Pergamensis habet et ei pertinet vel pertinere videtur in territorio di Fine, ultra conlariam versus Fine et in territorio et curia de Cereto in contrata ubi dicitur ad Plazam seu ad Finale, quas decim'as dominus episcopus Pergamensis adquisivit a Mazucchello de Loare; eo vero ordine et modo ut ipsi presbyter et Agnellus et Azollinus et alii officiales ipsius ecclesie qui pro temporibus fuerint in ipsa ecclesia, nomine ipsíus ecclesie, et pro ea, perpetuo habeant et teneant omnia supra- dicta et quolibet eurum, sine contradictione ipsius domini episcopi et eius successorum et episcopatus, et cum ipsius domini episcopi et episcopatus et eius successorum auctoritate et defensione; insuper ipse domnus Petrus, iamscripto modo et nomine, dedit cessit vendidit et mandavit eisdem presbytero et Agnello et Azollino, recipientibus nomine et vice iamscripte ecclesie et pro ea omni•a iura omnesque actio- 33

nas et rationes iamscripto domino episcopo pro episcopatu et ipsi episcopatui pertinentia et competentes in ipsis et pro ipsis decimis et decimariis et iuribus earundem, et eos iamscripto modo et ordine ac nomine in locum iamscripti episcopatus posuit, et eos iamscripto modo et nomine procuratores tamquam in rem suam facit et con- stituit, ad hoc ut ipsi presbyter et clerici, nomine ipsius ecelesie et pro ea, possint ita agere et excipere et experiri iura et actiones movere et alegare de omnibus iamscriptis sicut ipse dominus episcopus poterat pro episcopatu; preterea ipse domnus Petrus, supradicto modo et nomine, dedit ipsis presbytero Girardo et Agnello et Azollino, iam- scripto modo et nomine recipientibus, parabolam et licentiam intrandi et standi et permanendi in tenutam et possessionem vel quasi ipsarum decimarum et iurium earum et se, nomine episcopatus, possessorem de predictis, nomine et vice ipsorum officialium, pro ipsa ecclesia seu ipsius ecclesie constituit. Ad invicem vero domini presbyter Girardus et Agnellus et Azollinus, suo nomine et nomine et vice ipsius ecele- sie et pro ipsa ecclesia, dederunt et refutaverunt et finem fecerunt in causa commutationis dicto domno Petro Albertonum, recipienti nomine et vice episcopatus Pergamensìs et pro ipso episcopatu, omnes decimas et decemarias et iura decimarum quas et que preditti presby- ter Girardus et Agnellus et Azollinus, pro ipsa ecclesia Sancti Georgi, seu ipse ecclesia habet et ei pertinet seu pertinere videtur aliquo mo- do vel iure in venis argenti et in argenti fodinis et in metalis, sive sit argentum sive rammum, qui sunt vel fiunt seu fient vel consue- verunt fieri seu laborari seu fodi seu colori in tota valle Ardesi, scilicet in territorio de Grummo et ubicumque in ipsa valle a ponte novo et teneat ipsas decimas et decemarias et iura usque ad Sealugolam versus Bondelione, eo modo et ordine ut ipse dominus episcopus pro episcopatu et episcopatus pergamensis perpetuo habeat decimarum sine in contradi- tione ipsorum presbyteri et Agnelli et Azollini, clericorum ipsius ecclesie eiusque successorum, et cum omni sua suorumque successorum auctori- tate et defensione; et dederunt, cesserunt, tradiderunt et mandaverunt ipsi presbyter et Agnellus et Azolinus clerici, nomine et vice ipsius ecelesie et pro ipsa ecclesia, eidem domno Petro recipienti nomine et vice ípsius episcopatus et ipsi episcopatui, omnia iura omnesque actiones et rationes cibi pro ipsa ecclesia et ipsi ecclesie pertinentia et competentes, tam reales quam personales, in ipsis et pro ipsis de- cimis et decemariis et iuribus earum, et adversus quascumque personas pro ipsis decimis vel earum occasione, et eum nomine episcopatus posuerunt ipsi presbyter et clerici nomine ipsius ecclesie in locum 34

ipsius ecclesie ac ipsum domnum Petrum nomine episcopatus procura- torem tamquam in rem suam seu episcopatus fecerunt et constituerunt ad hoc ut dominus episcopus pro episcopatu et vice episcopatus seu episcopatus possit ita altere et excipere et experiri iura, et actiones movere et slegare de iamscriptis omnibus sicut ipsi presbyter et clerici pro ipsa ecclesia poterant, et dederunt iamdicti presbyter et clerici, nomine diete ecclesie, prefato domno Petro, recipienti nomine et vice episcopatus, parabolam et licentiam intrandi et standi et permanendi in tenutam et possessionem vel quasi ipsarum decimarum et iurium earum et se, nomine ipsius ecclesie, possessores vel quasi constituerunt pro ipso episcopatu de predictis et quolibet eorum, et fuerunt contenti et confessi prefati presbyter et clerici et etiam ipse domnus Petrus, procurator episcopatus, quod omnes decime, qual iamdicta ecclesia habet et ei pertinet in valle Ardesi, descenderant ab episcopatu Pergamensi et ab ipso episcopatu seu ab illis qui tenebant ab episcopatu devenerant in ipsam ecclesiam; et renuntiavit utraque pars omni, legi et exceptioni unde se tueri posset et spetialiter fraudi dupli, triplici et quadrupli et ultra; et hoc factum est habita etiam licentia et assensu hoc faciendi a maiori parte oanonicorum ecclesie Pergamensis, pro ut continebatur in quibusclam imbriviaturis publi- corum instrumentorum, a Lanfranco Sosena notarlo scriptis et rogatis, ibi visis et lectis, quia sic inter eos convenir, unde plures cartule uno tenore rogate sunt scribi. Actum ad monasterium Sancti Simpliciani, super quodam sola- rium illius monasterii civitatis Mediolanensis; interfuerunt testes domnus Zenfredus de Castelliono Mediolanensis ecclesie, Canzollarius filius quondam Guidonis de ,Castelliono, et domnus Amizo de Porta Romana filius quondam ,Guilielmi de Porta Romana, et domnus Guilielmus filius Obizonis de ,Pusterla Mediolanensis ecclesie ordinarli, et presbyter Suzo ecclesie Sancti Alexandri in Zobedia filius quondam [ ] qui dicebatur Unieanus civitatis Mediolanensis, et Andriole filius quondam Guiberti Vitalis de Valle , et Lanfrancus Sosena civitatis Pergamensis notarius [S.T.] Ego Lanfrancus Sosana sacri palacii notarius interfui ut supraet subscripsi. [ S.T.] Ego Iacobus filius quondam Bonfantis de Briscoe de parrocchia Sancti Fidelis civitatis Mediolanensis notarius ac missus domni [ Frederici imperatoris et regis Scicilie tradidi et scripsi. A. V. B., Diplomata cit., F. 32. 35

XI

1231, 10 novembre. Alberto Mora, gastaldo del vescovo Giovanni, condanna Ventura da Curno a consegnare 11 migliaia di piombo di massa a Pietrobello di Pontecarale. In nomine Domini amen. Die lune decimo intranti mense novem- bri, in loco Ardesii, in curia palaci episcopatus, sententiam dedit domnus Albertus More, gastaldus domni Iohannis Dei gratia Perga- mensis episcopi in curia Ardesii, et de consensu et voluntate Anderlini Cremonensis notarii et Dominici ser Lorandi de Grommo et Petri Laurentii de Capponibus notarii similiter gastaldionum in curia Ardesii, super lite et controversia que vertebatur inter domnum Patrumbellum de ,Pontecaralio civitatis Pergamensis ab una parte, et domnum Ven- turam Minn). quondam •domni Guillelmi de 'Curno de suprascripta civitate ex alia; que quidem lis et controversia talis erat: petebat enim suprascriptus domnus Petrusbellus suprascripto domni Venture sicut in libello suo continetur tenor cuius erat: ecc Ego, domnus Petrus- bellus de Pontecarali, de civitate Pergamensi, congredior de Ventura filio quondam domni Guillelmi de Curno, a quo peto ut me et nomine mei debeat dare et designare Castenole de Ardexie undecim miliaria plonbi de massa, vel libras sex et mediam pro extimacione cuiuslibet miliarii illius plonbi, vel mihi det et solvat et designet illud plonbum vel extimacione, ea ratione quia dico ex tempore divisionis fatte de quibusdam creditoribus et quibusdam quantitatibus de societate quam habebant insimul illi de Gratinano et •de ,Curno et de Petrogallo et de Pontecaralis et de Rapacoltis venerat in partem ad solvendum et satisfaciendum illa undecim miliaria plonbi seu extimacione illius plonbi que remanserent ad solvendum de illis viginti et quinque miliariis plonbi vel ibi circa, de quibus obligati erant et tenebantur domni Totesalvus de Petrogallo et Petrus de Gratinano et Petrusbellus de Pontecarali aput Ambrosium qui dicitur .Castenola de Grommo, hii sunt domnis Iacobo et Petro de Gratinano et fratribus, et Iohanni filio quondam domni Pellegrini, et Petro et Venture filiis quondam Guillelmi de Curno, pro se et pro omnibus aliis de Gratinano et de Curno, qui finem et divisionem obligationem etcetera convenerunt, sub pena et in stipulatione deducta omnis danipni etcetera, Detesalvo de Petrogallo susci•pienti nomine et vice mei Petribelli et quorundam aliorum solvere et designare predictum plonbum, in contracambio et pro contracambio quorundam aliarum quantitatum denariorum, ut 36

continetur in quadam cartulam; et quia dico me esse contentum, presentes plures, cum ratione dare ipsi ,Castenole illud plonbum vel extimacionem, salvo mihi iure adendi etcetera in reliquo ». Cui libello sive petitioni sic respondit suprascriptus domnus Ventura: primo, oppositis omnibus exceptionibus dilatoriis [ ] et omnibus aliis exce- ptionibus que opponi possint ita generaliter quod posite valeant ae quolibet pro se specialiter essent specificata et nominata, et specialiter quod dictus Ventura non tenetur aliquid facere ipsi Petrobello unde tenetur sub stalilionibus curie facere eius rationem, licet contestasset plonbum ipsi Venture, et quia dictus domnus Petrusbellus aliquid non solvit pro suprascripto Ventura unde ei scit obligatus. Sic respondit, quod ei non debet dare, facere aliquid de hoc quod in suo libello continetur in totum nec in partem. Unde, visis et auditis alegationibus, confessionibus, apellationibus et responsionibus utriusque partis, et pluribus instrumentis in hac causa productis a parte suprascripti domni Petribelli conta ipsum domnum Venturam, et ,diligenter inspectis et examinatis, et abito consilio et diligenti deliberatione, et datis pluribus peremptoriis, et elapsis, talem suprascriptus domnus Albertus More gastaldus et de consensu et voluntate suprascriptorum gastaldionum, protulit senten- tiam: condempnavit ipsum domnum Venturam licet absentem quatenus infra tredecim dies proximos venturos det et solvat suprascripto domno Petrobello undecim miliaria plonbi, vel extimacione librarum septua- ginta imperialium, ipso domno Petrobello iurante infra decem dies proximos venturos quod non est solutus per se nec Ambrosium Caste- nolam nec suprascriptos de suprascripto plonbo nec de extimacione in totum nec in partem; alioquin non sic iurante, et ipse domnus Ventura vellet iurare contrarium, transactis suprascripti decem diebus absolvat ipsum domnum Venturam a peticione suprascripti domni Petribelli; quod sacramentum suprascriptus domnus Petrusbellus ibi statim in- continenti in presentia curie facit, usque ad libras sexaginta imperia- lium et de libris decem dixit non debere habere, et quos omnes dena- rios suprascriptus domnus Petrusbellus solvit suprascripto Ambrosio qui dicitur Castenola et fratribus [ ] curia, et de quibus ipse domnus Petrusbellus erat condempnatus per plures sententias Am- brosio suprascripto et fratribus per curiam, salvo sibi iure in dampno et dispensa et quadruplo etcetera. Factum est hoc anno Domini millesimo trigesisimo primo, indi- ctione quarta; interfuerunt ibi testes Petrus Robardinorum, et Masne- rius ser Landulfi ser Aiardi, et Ciusgius filius quondam Buselli, et 37

Abramus Paudi Mulinari, et Petercinus filius ser Alberti Figene, et Bezetus, et Guidus de Prestinis, omnes de Ardexie, et alii plures. [ Ego Petrus de Capponibus sacri palacii notarius interfui et rogatus scripsi. A. V. B., Diplomata cit., F. 33.

XII

1232, 21 gennaio. Anderlino cremonese, gastaldo nella curia di Ardesio, sentenzia che Bonaventura Agnelli ceda a Pietrobuono di Pontecarale, la propria quota di proprietà su di un « Furnellus » di argento. In nomine Domini amen. Die undecimo exeunte mense ianuario, in territorio de Grommo, ad furnellum heredum domni Durelli ser Agnelli ibique ser Anderlinus Cremonensis notarius gastaldus in cu- ria Ardesii et ex officio suo et a parte curie dedit tenutam et posses- sionem, de iure et corpolariter secundum consuetudinem et usanciam curie salva ratione cuiusque persone, Magisfredo filio domni Belboni de Pontecarali civitatis Pergami recipienti nomine et vice domni Petribelli de Pontecarali cuius missus erat [...] curia ad suprascripta recipienda, connominatim per cadenacium unius parte unius furnelli ab argento, qui dicebatur esse 'domni Bonaventure filii quodam supra- scripti domni Durelli nomine et vice ipsius furnelli et omnium aliorum bonorum, totum argentum et eius occasione, qui sunt vel fuerunt ipsius domni Bonaventure, usque ad satisfaciendum sibi et ad sol- vendum se de septem miliariis plonbi, vel eius extimaciona, de quo domnus Ventura filius quondam domni Guillielmi de Curno, de civi- tate Pergamensi, satitsdedit obligando omnia sua bona pignori in manu domni Petribelli filii quondam Iohannis de •Pontecarali, civitate Per- gami, quod dabit, restituet et designabit ad illum diem quo dictus Ventura fuerit condempnatus per gastaldos domini episcopi Perga- mensis in curia Ardesii et vallis, et de quo satisdedit, extitit [ ] suprascriptus domnus Bonaventura ser Durelli, secundum quod con- tinetur in quodam publico instrumento a Gabriello Anderlini .Cremonen- si notario scripto et rogato die sexto intrante mense octubri, ibi viso et letto sub millesimo ducentesimo trigesimo primo indictione quarta; hoc fecit ipse ser Anderlinus quia cognovit quod preconatum fuit in platea de Gromo per servitorem curie Ardesii in hanno et plasmo curie suprascriptum Bonaventuram ser Durelli [ ] qui est preteritus, 38

quia non venit stare precepta curie, scilicet facere rationem supra- scripto domno Petrobello, prout continetur in quadam cartula acta illius preconamenti, a Petro de Capponibus notario scripta et rogata die dominice undecimo intrante mense ianuario sub millesimo ducen- tesimo trigesimo secundo, indictione V, ad hoc ut illa tenuta possit recuperare infra annum unum et unum diem, restituendo expensas sicut ius postulat, et salva ratione omnium aliorum hominum. Factum est hoc anno Domini millesimo ducentesimo trigesimo secundo, indictione V; interfuerunt ibi testes Petrusbellus filius quon- dam Beaque de La Ripa [ ] de Flumine Nigro et qui Furnellus iacet in suprascriptam aquam Serii, undique comunis. [S.T.] Ego Petrus de Capponibus sacri palacii notarius interfui et rogatus scripsi. A. V. B., Dipomata cit., F. 33.

XIII

1233, 11 ottobre. Il vescovo Giovanni fa appello al podestà Fede- rico Pascepoveri perché vengano annullati i capitoli minerari con- tenuti nello statuto di Bergamo, contrari alla libertà ecclesiastica. Die undecimo intrante mense octubri, in civitate Pergami, in canonica Saneti Vincentii, Domnus Iohannes Dei gratia Pergamensis episcopus in presentia domni Federici Paspauperum potestatis Pergami et domni Tebaldi Faventini eius iudicis et assesoris appellavit ah ipso potestate ad dominum papam et dominum imperatorem et ab ipso co- muni Pergami super eo quod statutum seu statuta fecerant et posuerant seu poni fecerant in libro statuti comunis Pergami contra honorem et iurisdictionem ipsíus domini episcopi et episcopatus Pergami et in ipsius preiudicium et gravamina, super facto argenti et aliorum metal- lorum quibus [ ] vel proveniant ex ipsis venis argenti vallis Ardexii curie episcopatus Pergami, in quibus metallis ipse dominus episcopus et episcopatus Pergami et in omnibus hominibus qui metallis illis utuntur quantum ad illa metalla pertinet plenam potestatem habet et iurisdictionem et actenus inconcusse possedit; et ipso domno Federico potestati prohibuit ex parte Dei onnipotentis et ex parte domini pape et domini imperatoris, ad quos appellavit et appellat, ne futurum potestatem iurare faciat super statuto comunis •Pergami, nisi prefatum capitulum seu capitula illius statuti qui sunt contra ecclesie libertatem et in favorem eretice pravitatis inde Fuerint amota. 39

Qui dominus potestas, (audita dieta appellatione, dixit sic eidem domino episcopo quod non credebat aliquod capitulum esse positum in ipso libro statuti noviter comunis Pergami quod sìt contra honorem ipsius domini episcopi et episcopatus, nec quod esset contra iurisdi- ctionem ipsius domini episcopi et episcopatus. Factum est hoc anno Domini millesimo duecentesimo trigesimo tercio, indictione sexta. Interfuerunt ibi testes domni Ugo archipresby- ter, et Martinus de Roxiate, Unfredus de Sorlasco et magister Lanfran- cus de Trascuri° et comes Guillelmus et Ubertus de canonici Pergamenses, et domni Federicus de La Corta et Raimondus de Capi- tanis de Scalve, et multi alii. [S.T.] Ego [ ] sacri palacii notarius interfuì et rogatus scripsi. A. V. B., Diplomata cit., F. 34. Ed. integrale in G. Finazzi, Fragmentum vestustioris statuti Pergami col. 2055.

XIV

1235, 15 marzo, Umfredo di Sorlasco, canonico e procuratore del vescovo Giovanni, fa appello al vescovo di Brescia, Guala, perché vengano cancellati i capitoli minerari di Rubaconte da Mandello. Segue il contenuto di tali capitoli. In nomine Domini amen. Die iovis quintodecimo intrante mar- cio, in civitate Pergami, in palacio comunis Pergami, ibique domnus Umfredus de Sorlasco canonicus Pergamensis, sindicus et procurator domini episcopi Pergamensis et episcopatus ut dicebat, dedit et porrexit Oberto de Caniasiis notario, sindico comunis Pergami, unum libellum tenor cuius libelli talis erat: Ego domnus Umfredus de Sorlasco canonicus Pergamensis procu- rator sindicus seu actor domni Iohannis Dei gratia Pergamensis episcopi et episcopatus nomine et vice ipsius domini episcopi et episcopatus, agendo in solidum pro utroque, peto a vobis episcopo Brixiensi quan- tinus auctoritate apostolica qua fungimini cogatis potestatem et con- sciiiarios et comune Pergami revocare penitus et rasare statuta et ordinamenta precepta et interdicta fatta seu edita a potestate et comune Pergami, super facto argenti et laborerii argenti quod sit seu collatur in curia Ardesii et Grummi, et vallis Ardesii seu Grumi, et aliorum metallorum scilicet plumbi et rammi, quibus homines utuntur in facto argenti in partibus illis, vel proveniunt ex ipsa vena argenti et que statuta seu ordinamenta precepta et interdicta inferius continentur, 40

et ne illa statuta seu ordinamenta precepta et interdicta vel simula resumant vel servent ,aliquod tempore, quia dicto suprascripto modo et nomine preclicta statuta precepta et interdicta et ordinamenta esse con- tra libertatem ecclesie et contra bonos mores et contra honorem et iurisdictionem suprascripti domini episcopi et episcopatus seu ecclesie seu ecclesie Pergamensis, et quia redundant in dampnum et detri- mentum ipsius domini episcopi et episcopatus; et hac peto suprascripto modo et nomine salvo iure addendi, diminuendi et corigendi. Statuta autem et ordinamenta et precepta et interdicta sunt hec: cum domnus Robacomes de Mandello Medíolanensis tunc pote- states Pergami teneretur sacramento spetialibus capitulis statuti comunis Pergami, ut omnia metalle, cuiuscumque speciei sint, que fiunt vel nascuntur vel intrant vel feruntur in virtute vel per virtutem Pergami ferantur et veniant ad civitatem et in civitatem Pergami, unde- cumque veniant vel ferantur et ut predicta metalla nec aliquod eorum non vendantur nec alienentur extra civitatem Pergami in virtute Pergami in aliqua persona que non sit de virtute Pergami et que non distringat se per civitatem Pergami, et ab aliqua persona ematur que non sit de virtute Pergami extra civitatem Pergami in virtute Pergami, et quod nullum argentum affinetur nisi in civitate Pergami, quod fiat vel nascatur in virtute Pergami; taliter ipse domnus Robacomes statuit, ordinavit, precepit et interdixit super predictis et quolibet eorum attendendis et observandis, ut infra continetur . Prima ipse domnus Robacomes statuit et ordinavit et precepit per sacramentum omnia infraseripta et quodlibet eorum cuiuscumque spe- dei sint, que fiunt vel nascuntur vel intrant vel feruntur in virtute vel per virtutem Pergami, ferantur et veniant ad civitatem Pergami et in civitate Pergami undecumque veniant vel ferantur, et quod quali- bet persona habens vel tenens argentum vel rammum ad uno meliario supra, vel plumbum, quod non venerit a civitate Pergami extra civi- tatem Pergami in virtute Pergami, debeant ea et quodlibet eorum afferre vel afferri facere et venire ad civitatem Pergami infra otto dies ex quo ipsa metalla vel aliquod eorum habuerit vel tenuerit, nisi reman- serit parabula potestatis, et qui contrafecerit pro metallo argenti debeat dare et solvere comuni Pergami pro pena et hanno quotiens contra- fecerit solidos centum imperiales; si vero contrafecerit pro metallo plumbi vel ramini vel ferri vel aliquo eorum debeat dare et solvere pro pena et banno comuni Pergami quotiens contrafecerit bannum solidorum sexaginta imperiales, et insuper amittat et perdere debeat quartam partem ipsorum metallorum et cuiusque eorum pro quo sive 41 quibus in quo vel quibus contrafactum fuerit; item statuit precepit et interdixit ne aliqua persona vendat nec alienet nec vendere nec alienare debeat aliquo modo vel ingenio predicta metalla nec aliquod eorum extra civitatem Pergami in virtute Pergami in aliquam personam, preter ferrum quod possit vendi hominibus civitatis et virtutis non- obstante hoc capitulo, et ne aliqua persona emat ipsa metalla nec aliquod eorum ab aliqua persona extra civitatem Pergami in virtute Pergami preter ferrum; et qui contrafecerit sic vendendo vel alienando vel emendo argentum debeat dare et solvere comuni Pergami, pro pena et hanno quotiens contrafecerit solidos centum imperiales; et qui con- trafecerit venendo vel alienando vel emendo alia metalla vel aliquod eorum preter quam argentum amittat et perdere debeat quartam partem eorum metallorum que sic vendita vel alienata vel empta fuerint, et in comune Pergami deveniant, et bannum solidorum sexaginta impe- riales solvat comuni Pergami quotiens contrafecerit; item statuit et precepit et interdixit ne aliqua persona civitatis nec virtutis Pergami nec aliunde aliquo modo affinet affinare debeat nec affinare faciat nisi in civitate Pergami vel suburbiis civitatis Pergami aliquod argen- tum; et qui contrafecerit solvat comuni Pergami pro pena et hanno solidos centum imperiales quotiens contrafecerit; et quod nullus affi- nator argenti de civitate vel virtute Pergami nec aliunde debeat stare nec habitare nec esse neque permanere aliquo modo extra civitatem vel suburbia civitatis Pergami in valle neque per vallem Serianam finis Pontem de Noxia in susum et specialiter in locis de Ardexie et de Grommo nec in aliquo eorum nec in terratoriis neque confinibus ipsorum locorum nec alicuius eorum, sine parabula potestatis; et qui contrafecerit solvat comuni Pergami qualibet vice qua contrafecerit solidos centum imperiales nec eo anno ipse affinator qui sic contrafe- cerit possit nec debeat affinare argentum nec aliquis possit nec debeat facere eum facere affinare argentum; et qui contrafecerit, tam affinator quam ille qui fecit affinare, debeat solvere comuni Pergami solidos centum imperiales qualibet vice qua contrafecerit, et cogantur affinato- res satisdare et iurare de sic attendere et observare ut infrascriptum est et non contravenire; et cola tores argenti similiter cogantur satisdare et •iurare de sic attendere e observare ut infrascriptum est et de non contravenire; item, ne aliqua persona civitatis nec virtutis Pergami nec aliunde habeat et teneat nec habere nec tenere faciat in virtute Pergami extra civitatem Pergami aliquam fussinam aptam per affinare argentum nec instrumenta affinandi argentum; et qui contrafecerit solvat comuni Pergami quotiens contrafecerit pro pena et hanno solidos 42 centum imperiales; insuper pronontiavit omnes fussinas in virtute Per- gami extra civitatem Pergami per affinare argentum debere penitus destrui infra octo dies proximos venturos, nec de cetero fiant; et qui habet et non 'destruxerit in predictum tempus vel de cetero fecerit solvat bannum comuni Pergami solidorum centum imperiales; et si in •domo seu sedimine vel turni extra civitatem vel suburbia Pergami vel aliquod eorum que in infrascriptis eapitulis vel aliquo eorum con- tinentium facta fuerit vel reperta destruatur ipsa domus vel sedimen seu turris vel redimatur per libras decem imperialium si fuerit militis, et per solidos centum imperiales si fuerit peditis; insuper statuit et precepit ut consules et vicini locorum virtutis Pergami et etiam alii gentiles de virtute Pergami et specialiter de Scalve et de Bondiono et de Grummo et de Ardexie et de Clixione et de Sarnico et de valle Brembana et de Lemine et de Capriate et de Villa Adue teneantur et debeant proibere et non permittere fieri nec haberi nec teneri predicta nec aliquod predictarum in eorum locis vel territoriis, et specialiter infrascriptas fussinas; at ille locus sive terratorius cuius contra supra- dieta vel aliquod eorum factum fuerit teneatur et debeat solvere co- muni Pergami pro pena et hanno quotiens contrafactum fuerit libras decem imiperialium, et cogantur consules de Grummo et de Ardexie et de Castre satisdare et iurare de sic attendere et observare ut infra- scriptum est, et in omnibus et super omnibus capitulis infrascriptis et quolibe't eorum detur et adhibetur fides duobus vel pluribus bone fa- me et oppinionis inventoribus acusantibus insimul et concorditer se scire et vidisse et invenisse sicut dixerit et acusaverit, dummodo iura- verit, dummodo iuraverint super hiis dicere veritatem, et qui acusatore debeant habere medietatem omnium infrascriptorum bannorum soli- dorum viginti, solidorum sexaginta, solidorum centum, et librarum decem, et quartam partem banni redemptionis predictarum casarum; et statuit potestas ut eligant ut pro comuni Pergami cum conscilio po- testatis et consulum mercatorum, quatuor cercatores et acusatores publici in loco de ,Grummo, et quator in loco de Ardexie, et quatuor in civitate Pergami, qui omnes sint boni et legales et non battiti super predictis omnibus et quolibet eorum cercandis et inveniendis, et qui- bus vel duobus eorum acusantibus detur fides, et qui habeant partem suprascriptorum banorum secundum quod suprascriptum est de allis acusatoribus; item statuit et proybet ut nullus notarius faciat nec scribat aliquem contractum predictis nec super predictis proibitis nec aliquo eorum extra civitatem vel suburbia Pergami, nec aliquis ibi adsit pro teste; et qui contrafecerit tam notarius quam testis solvat 43 bannum comuni Pergami solidorum viginti imperialium quotiens contrafecerit; et statuit et pronontiavit ipse potestas ut ille contraetus sic lactus sit iritus et nulius valoris; et predicta omnia et quodlibet eorum statuit et ordinavit ipse potestas reservando in se arbitrium et potestatem interpretandi et difiniendi super omni dubio et questione quod vel que moveretur seu nasciretur pro suprascriptis vel aliquo eorum seu occasione alicuius eorum ad suam voluntatem. Qui domnus Umfredus sindicus dedit et porrexit supraseriptum libellum suprascripto Oberto sindico, predicto modo et nomine, se- cundum modum et formam cuiusdam instrumenti publici scripti per Bellacartum Cortulum notarium de Termino, dato ipsi Oberto per dictum dominum fratrem Gualam Brixiensem episcopum consulendi de libello accipiendo, quod instrumentum ipsius Bellacarti scriptum fuit die sabati proximi preteriti, decimo intrante ipso mense martii. Actum est hoc anno Domini millesimo duecentesimo trigesimo quinto, indictione ottava; domnus Maseus filius quondam ser Delaite de Guercio clericus ecclesie Sancti Michelis de Archu, et Girardus filius domni Alberti de Agustis, et Zuthesinus servitor, et Johannes Ulivene servitor comunis Pergami, omnes de suprascripta civitate, ibi testes interfuerunt. [S.T.] Ego Baptizatus de Curteregia sacri palacii notarius inter- fui et rogatus scripsi. A. V. B., Diplomata cit., F. 35. Ed. parziale in A. Gasparinetti, Storia della zecca di Bergamo, pagg. 83-84.

XV

1235, 14 giugno. Il vescovo di Brescia Guala, delegato pontificio, prende atto delle testimonianze prodotte in occasione della controversia vertente tra Umfredo di Sorlasco, procuratore del vescovo Giovanni, e Oberto Caniasii, procuratore del podestà e del comune di Bergamo. In Christi nomine, ab Eius nativitate millesimo ducentesimo tri- gesimo quinto, indictione ottava, die iovis quartodecimo intrante iunio, in civitate Brixie sub fobia Sancti Martini episcopatus, presentibus ibi testibus rogatis dominis Ardecione de Scarpesolo, Imberto de Claris elericis, Gindeo Ginammi de Lemmeno, Alberto More de Pergamo, Alberto More Montenario de Lurano, Brunestino de Curnolo de Per- gamo, Bonefacio Bartolomei Sancti, Pagano Framiene et Lanfranco Rogna causidicis Pergamensibus, ibi incontineritti dominus frater 44

Guala Dei Grafia Brixiensis episcopus •delegatus domini pape in causa que vertebatur inter domnum Omfredum de Sorlasco canonicum Per- gamensem, sindicum et procuratorem domni Johannis Dei Gratia Per- gamensis episcopi et episcopatus, nomine et vice ipsius domini episcopi et episcopatus ex una parte, et Obertum ,Caniasii notarium sindicum et procuratorem potestatis et comunis Pergami seu universitatis et conscilii Pergami nomine et vice ipsorum potestatis et comunis seu universitatis et consilii ex altera; dedit michi Alberto Lazarini notarlo infrascripto auctoritatem et licentiam perpetuandi et in formam pu- blici instrumenti reducendi dieta seu testimonia infrascriptorum te- stium, recepta sive scripta sub se in causa predicta et producta ex parte dicti Oberti sindici nomine predictorum potestatis, eomunis et consilii contra dictum domnum Johannem episcopum et episcopatum seu eius sindicum domnum Omfredum, quorum tenor talis est: in Christi nomine, Cambonus de Conta civitatis Pergami iuravit, die mercurii nono exeunte madio millesimo ducentesimo trigesimo quinto, et eo die testificatus fuit sub me Bianco et Montenario de Papis no- tariis hoc modo dicens: Ego nescio si omnis iurisdietio, honor districtus omnium comu- nium et locorum et omnium personarum et rerum vallis Ardexii et specialiter locorum Gromi et Ardexii sit nec esse consuevisse semper a memoria hominum infra comunis Pergami et non domini episcopi nec episcopatus Pergami, pro eo quod visum habeo placitare lasusum in ipsa valle in loco de Gnomo sub domno Alberto de Mora et Andrea Cremonensi et Zanono Bunizonis et Dominico Borandi et Ayardino Lanfranei Ayardi de Ardexie, quos credo esse missos domini episcopi; sed aliter nescio quod sint eius missi de denariis quos petunt inter se homines de plumbo et de argento et de vena argenti; tamen bene credo et etiam bene scio quod omnis alia iurisdietio honor et districtus omnium ipsorum comunium et locorum et personarum et rerum ipsius vallis sit et esse consuevit comunis Pergami, et non episcopatus Per- gami, et scio quod comune Pergami exercet et exercere consuevit illam iurisdictionem honorem et districtum in ipsa et per ipsa vallem, et specialiter in ipsis duobus locis Gromi et Ardexii, semper a memoria hominum infra, secundum quod auditum habeo dici quod semper a memoria hominum infra tam in personis quam in rebus, et tam in comuni quam in diviso. Et dico quod visum habeo quod quando homi- nes conquiruntur sub predietis missis domini episcopi de aliquo homine de denariis qui essent pro facto vene, an pro facto argenti, an pro facto plumbi, an pro facto partis quam haberent in foraminibus 45 sive methallis, quod cogerent illi missi illum de quo sic conqui- ritur licet vellit nolit facere rationem sub eis missis domini, aut interdicerent partem quam haberet in ipsis methallis sive foraminibus, set aliter non habeo visum quod cogant aliquem nec quod interdicant partem si habet, set si non haberet partem non vidi alicui •fieri aliquam vim, et scio quod homines omnes predicte vallis et specialiter ipsorum locorum Gromi et Ardexii debent et consueverunt attendere omnia precepta et statute et ordinamenta comunis Pergami, et ea facere attendere observare consueverunt, sine contradictione domini episcopi et episcopatus, et dico et scio quod vox et fama est quod omnis iuris- dictio honor et districtus omnium ipsorum comunium locorum et omnium personarum et rerum predicte wallis, et specialiter ipsorum locorum Gromi et Ardexii, est et essa consuevit comunis Pergami, semper a memoria hominum infra, et non domini episcopi nec episco- patus, exceptis de methallis de quibus auditum habeo dici quod dominus et episcopatus facit et facere consuevit rationem, ut predixi, et vox et fama est quod comune Pergami exercet et exercere consuevit suprascri- ptam iurisdictionem honorem et districtum, tam in personis quam in rebus, et tam in comuni quam in diviso, in ipsa et per ipsam vallem, et in suprascriptis locis Gromi et Ardexii, et quod attendunt et obser- vant et attendere et observare debent et consuevarunt precepta statuta et ordinamenta omnia comunis Pergami, sine contradictione domini episcopi et episcopatus Pergami. De ipsis questionibus diligenter interrogatus, dixit se nichil aliud scire preter ea que predixit; interrogatus quem vel quos et quot visum habet testis placitare placita lasusum in. ipsa valle in loco Gromi sub predictis quos dixit se credere esse missos domini episcopi, sicut pre- dixit, respondit: Plures, set non recordor de aliquo, excepto de Johanne Orchi de Brixie, et Alberto Tanguetino de Brixia, et Johanne Dalsini civitatis Pergami, quos visum habeo sub domno Alberto de Mora suprascripto, petere et conqueri de quibusdam hominibus de quibus nec de aliquo eorum non recordor, et quinque anni sunt et etiam septem anni quod visum habeo predicta placita sic placitare sub et quod sum usus lasusum. Interrogatus quomodo et qualiter scit testis quod omnis alla iuri- sdietio honore et districtus omnium ipsorum comunium et locorum et personarum et rerum ipsius vallis est et esse consuevit comunis Per- gami, et non episcopatus Pergami, ut predixit, respondit:

7 — Bergomum 46

Quia visum habeo quod ipsi homines illius vallis distringunt se sub potestate Pergami, et quod fodrantur per comune, et quod atten- dunt in comuni et diviso precepta que faciunt eis potestates et offieiales oomunis Pergami, nisi forte latrones et banniti, et quia video quod illi homines veniunt Pergamum si eis mittitur per potestatem. Interrogatus si iurisdictio argenti et rammi et aliorum que perti- nent ad metallum et plumbi et ad factum argenti in Ardexio et Gromo et in ipsa valle Ardexii est episcopatus Pergami et ad eum pertinet et pertinere consuevit et per episcopatum et missos eius execeri per decem et viginti et plus annos respondit: Nescio, excepto quod visum habeo placitari placita sub predictis in loco de Gromo, ut predixi. Interrogatus si multa loca et casalia sunt in ipsa valle et in Ardexio et Gromo et vicinanciis ipsorum locorum que sunt de iurisdi- ctione et districtu episcopatus Pergami de omni re, respondit: Non quod sciam, nec quod auditum habeam etiam dici. Interrogatus si comune Ardexii et vallis Ardexii et de Gromo debunt et tenentur facere rationem sub domino episcopo Pergami, si comune de Clisione vel comune de Scalve vel de Pane conquiretur de eis, respondit: Non credo, nec audivi umq-uam dici. Interrogatus si Ardexie et Gromum est et appellatur curia episco- patus, et maxime pro facto argenti et aliarum rerum que ad factum argenti pertinent, respondit: Sic ut auditum habeo dici, et illud credo pro ratione quam visum habeo ibi fieri ut predixi, videlicet placitare ipsa placita, ut predixi. Interrogatus quomodo scia quod comune Pergami exercet et exerce- re consuevit illam iurisdictionem honorem et districtum, in ipsa et per ipsam vallem, et specialiter in ipsis duobus locis Gromi et Ardexii, tam in personis quam in rebus, et tam in comuni quam in diviso, ut predixit, respondit: Quia visum habeo homines et personas ipsorum locorum et illius vallis venire ad civitatem 'Pergami ad faciendam rationem sub comuni et pro comuni Pergami, omni eonquirenti de eis de omnis re, et etiam tam de methallis quam de aliis rebus, et poni eis fodrum pro comuni, et eos illud solvere comuni Pergami, et facere alla pro comuni Pergami unde appellantur per ipsum comune Pergami. Interrogatus si gastaldi seu missi episcopi et episcopatus Pergami consueverunt exigere, imponere dathias et banna, et hannire et inter- dicere singulares personas et societates super facto argenti et plumbi 47 et rammi et ommium aliarum rerum que ad factum argenti pertinent et pro suprascriptis rebus, respondit: Nescio, quia non vidi predicta fieri, tamen bene auditum habeo dici quod predicta fiunt et fieri consueverunt per missos et gastaldos ipsius domini episcopi et episcopatus. Interrogatus si ita observatur et consuetum est observari in Ardexio et Gromo, quod si aliqui volant facere societatem super facto argenti seu laborerio argenti facere debent et consueverunt cum licentia curie, respondit: Nescio — respondit — nescio, set ,auditum habeo dici quod sit, et credo et auditum habeo dici quod si aliqua societas vult accipere preceptores sive commandatores super facto laborerii argenti, Lacere debent, et auditum habeo dici quod faciunt de licentia curie. Interrogatus quomodo, et qualiter, visum habet iste testis inter- dicere partem illi qui veraret facere rationem sub ipsis missis domini episcopi, ut predixit, respondit: Quia habeo auditum illud dici per eos quibus interdicte sunt ille partes et per illos missos qui eas interdicunt, tamen non interfui umquam ubi interdicta fuisse aliqua pars alicui illa de causa nee aliqua de causa. Interrogatus quomodo scit iste testis quod omnes homines predicte vallis et specialiter supradietorum locorum Gromi et Ardexii debent et consueverunt attendere et observare omnia precepta, statuta et ordi- namenta comunis Pergami, sine contradictione domini episcopi et episcopatus Pergami, respondit: Quia appellantur per comune Pergami, sicuti alii homines virtutis Pergami, et quia visum habeo quod ea attendunt et observant sicut alii homines virtutis Pergami, exceptis furibus et latronibus, et si non attenderent, .daret et dat eis bannum, et quia non vidi nec audivi quod tempore hoc contradictum fuisse per dominum episcopum nec missum eius. Interrogatus si statuta et ordinamanta fatta per comune Pergami a tribus annis infra super argento rammo et pinmbo vallis Ardexii et laborario argenti sunt et redundant in dampnum et lesionem et preiu- dicium domini episcopi et episcopatus Pergami, respondit: Nescio, nec scio si laborerium argenti iride sit deterius quantum ad utilitatem domini episcopi nec episcopatus Pergami, nec si minores redditus consequiretur dominus episcopus et episcopatus si servarentur. Interrogatus si partes argenti fodinarum essent deteriores si predi- cta statuta, respondit: Sic, et hoc ideo scio quia haberent denarios magis apparegiatos si possent vendere lasusum argentum quam si debent venire Pergamum ad vendendum eum, set a]iter illud nescio, et etiam credo quod esset aliquando eis prosiguum, pro eo quod melius possunt vendere in civi- tate Pergami argentum quam ad Gromum. Interrogatus quomodo et qualiter scit iste testis quod vox et fama est de predictis que predixit, et sicut predixit, respondit: Quia habeo auditum predicta dici per civitatem Pergami et in territorio de Gromo et de Ardexio, et alibi ubi auditum habeo tenzonari de illo facto, et predicta auditum habeo dici semper ex quo recordor in- fra, et plus ducentis vicibus auditum habeo predicta dici publice per hanc civitatem. Interrogatus quod est vox et fama, respondit: Illud quod dicitur per gentem. Ego non diligo comune Pergami magis quam episcopatum de hoc placito, nec est michi dampnum nec prosiguum que pars vincat vel •perdat hoc plaeitum quod sciam nec sum doctus etcetera. Desalbertus •de Curterezze civitatis Pergami, iuravit die mercurii nono exeunte madìo sub me Blanco, et eo die testificatus fuit hoc modo dicens: Ego non credo, quod omnis iurisdictio nec honor nec districtus omnium rerum vallis Ardexii, nec locorum Gromi et Ardexii, sit nec esse consuevisset comunis Pergami. Immo credo quod dominus episco- pus et episcopatus habeant honorem et districtum in ipsa valle et in ipsis duobus locis Ardexii et ,Gromi, et etiam in loco de Vertoa; 'tamen dico quod comune Pergami est dominus super omnibus hominibus illíus val- lis, et specialiter locorum Ardexii et Gromi, et ideo hoc dico quia sum habitus banitor comunis Pergami, et sum andatus exigere banna pro comuni in ipsa et per ipsam vallem, et in ipsa duo loca Gromi et Ardexii, et non inveni aliquem hominem qui vitaret de attendere et observare precepta que voluissem sibi facere pro comuni, nec fuit aliquis homo defendutus per dominum episcopum, nec alium aliquem quod non attenderat precepta comunis Pergami, et mei testis pro ipso comuni; et scio quod comune Pergami exercet et exercere consuevit semper, a mea memoria infra, omnem iurisdictionem, honorem et districtum in ipsa et per ipsam [ vallem ], et in suprascriptis locis Ardexii et Gromi, tam in personis quam in rebus, tam in comuni quam in diviso, et scio quod omnes homines suprascripte vallis, et specialiter suprascriptorum locorum Gromi et Ardexii, debent et con- sueverunt attendere et observare et facere omnia precepta, statuta et 49

ordinamenta comunis Pergami, sine contradictione domini episcopi et episcopatus Pergami; et scio quod omnes homines et persone predicte vallis faciunt et fecerunt et debent Lacere et consueverunt de argento et vena argenti cavatis et extractis ex argenti fodinis quicquid volunt sine contradictione domini episcopi et episcopatus Pergami; et scio quod sum iam habitus in loco de Gromo, quoti visum habeo domnum Alber- tum de Mora in ipso loco tenere rationem sub se et mittere pro homi- nibus et lacere precipere eis ut veniant coram eo ad faciendum ra- tionem, et visum habeo de ipsis hominibus venire coram ad faciendum rationem sub eo. Tamen nescio aliter si voluntarie veniant illi homines coram eo ad faciendum rationem, an pro ratione vel iure quod vel quam habet dominus episcopus super hoc; et vox et publica fama est de predictis que predixi. Et de ipsis questionibus dilligenter interrogatus, dixit se nichil aliud scire preter ea que predixit. Interrogatus quomodo scit iste testis quod comune Pergami exercet et exercere consuevit semper a memoria huius testis infra omnem iurisdictionem, honorem et districtum in ipsa et per ipsam vallem et in supraseriptis locis Gromi et Ardexii, tam in personis quam in rebus, tam in comuni quam in diviso, ut •predixit, respondit: Hoc ideo scio quia sum habitus bannitor comunis Pergami, et sum andatus exigere banna comunis, ut predixi, et quia visum habeo quod imponitum fuit fodrum pro comuni Pergami in ipsis locis et comunibus, et egomet testis fui unus ex illis qui fodrum ipsum ipsis posuerunt, et quia ipsum fodrum solverunt, et ideo scio quod solverunt quia domnus Iacobus de Capitaneis qui exigebat ipsum fodrum pro comuni Pergami, mihi dixit quod ipsum fodrum solverant, et quia dabatur bannum illis qui illud fodrum non solverant et non audivi quod eis datum fuisse bannum, et quia visum habeo quando servitores precipiunt hominibus illius vallis ut veniant Pergamum ad faciendum rationem quod veniunt, sed aliter illud nescio, excepto quod ipsi attendunt pre- cepta potestatis et comunis Pergami, et quod non audivi quod fuisse umquam aliquis qui sprevisse precepta potestatis et comunis Pergami cui non fuisse datum bannum pro comuni Pergami, et quia comune accepit totum id quod habebat Parizola de eo quod fecit, et non audivi umquam quod aliquis dimissus fuisse per domino episcopo nec episco- patu Pergami. Interrogatus si iurisdictio et districtus argenti et rammi et plumbi et aliorum que pertinent ad metallum et ad factum argenti in Ardexio et Gromo et in ipsa valle Ardexii est episcopatus Pergami et ad eum 50 pertinet et pertinere consuevit et per episcopatum et eius missos exerceri hinc retro per decem et viginti annos et etiam semper a memoria hominum infra, respondit: Nescio aliter quam predixi, excepto quod visum habeo supra- seriptus domnum Albertum de Mora facere venire homines ante se et precipere eis ut irent ad laborerium argenti si alii nolunt laborare, et si non ibant audiebam quod precipiebat eis, nescio cuiusmodi, sua banna. Interrogatus si multa loca et casalia sunt in ipsa valle et in Ardexio et Gromo et vicineis ipsorum locorum, que sunt de iurisdictione et districtu episcopatus •Pergami de omni re respondit: Nescío. Interrogatus si Ardexium et Gromum est et appellatur curia episco- patus, et maxime pro facto argenti et aliorum que pertinent ad factum argenti, respondit: Nescio. Interrogatus quomodo scit quod omnes homines et persone supra- scripte vallis, et specialiter suprascriptorum locorum Gromi et Ardexii, debent et consueverunt attendere et obsevare et facere omnia precepta, statuta et ordinamenta comunis Pergami sine contradictione domini episcopi et episcopatus Pergami, ut predixit, respondit: Quia habeo exacta banna ita ut predixi, et quia visum habeo, si precipitur per servitores comunis Pergami consulibus illorum locorum ut veniant Pergamum, quod veniunt attendere •precepta et statuta comunis Pergami, et non audivi quod aliquo tempore renuissent illi homines et persone facere et attendere et observare precepta et ordina- menta comunis Pergami, nec quod dominus episcopus hoc fieri prati- buisse. Interrogatus si homines et persone et societates ad Gromum et Ardexium consueverent guadiari et banniri et interdici per gastaldos et missos eius, si contempnunt precepta eorum pro facto argenti et aliorum que pertinent ad factum argenti, respondit: Nescio, nisi quod visum habeo quod si aliquis contemsisset ire ad laborandum ad foramina, quod dant guadiam in manibus domni Alberti de Mora de emendare dampnum ad voluntatem preceptoris de eo quod non ivit, quem domnum Albertum de Mora visum habeo stare in loco de Gromo et de Ardexie, et intelligo quod sit missus domini episcopi, sed non vidi umquam nisi unum dare Mara guadiam, nec scio quis fuisse ille quem sic vidi dare illam guadiam in manum illius domni Alberti. 51

Interrogatus quomodo scit iste testis quod omnes homines et per- sone predicte vallis faciunt et fecerunt et debent et facere et consue- verunt de argento et vena argenti cavatis et extractis ex argenti fodinis quicquid vollunt sine contradictione domini episcopi et episcopatus Pergami, ut predixit, respondit: Quia visum habeo de ipsis hominibus et personis vendere de illo argento et vena, et non habeo visum quod ibi aliquis nuncius domini episcopi, nec vissum habeo illud contradici; set aliter illud nescio. Interrogatus si statuta et ordinamenta illa faeta pro comuni a tribus annis infra super argento, rammo et plumbo vallis Ardexii et laborerio argenti sunt et reddundant in dampnum et lesionem et pre- iudicium domini episcopi et episcopatus, et iuris et consuetudinis epi- scopatus, et laborerium argenti inde esset deterius specialiter quantum ad utilitatem domini episcopi et episcopatus si illa statuta et ordina- menta servarentur, respondit: Non credo, nec credo quod minorem redditum haberet ob hoc. Interrogatus quomodo scit viste testis quod vox et publica fama est de ,predictis que predixit, respondit: Quia predicta dicuntur per gentem et vox et fama est illud quod dicitur et scitur per gentem. Non est mihi dampnum nec prosiguum quam pars vincat vel perdat hoc placitum, nisi sicut uni ex aliis homi- nibus huius civitatis, nec sum doctus nec rogatus etcetera, nec magis dilligo unam partem quam aliam de hoc. [ S.T. ] Ego Albertus Lazaronis sacri palacii notarius auctoritate et de mandato domini episcopi Brixiensis preditti delegati domini pape dieta et testimonia predictorum testium autenticavit et perpetuavi nil addens vel diminuens nisi forte litteram vel sillabam que non mutat sensum nec significationem et de privata forma in publicam redegi et rogatus scripsi.

A. V. B., Diplomata cit., F. 36. Ed. parziale in G. Finazzi, Fragmentum vetustioris statuti Pergami, col. 2059. 52

XVI

1235, 14 giugno. Sentenza del vescovo di Brescia, Guala, sulla controversia vertente tra Umfredo di Sorlasco, procuratore del vescovo Giovanni, e Oberto Caniasii, procuratore del podestà e del comune di Bergamo. In 'Chiristi nomine. Nos frater Guala miseratione divina Brixien- sis episcopus, delegatus summi pontificis secundum Nane formam: Gregorius episcopus servus servorum Dei venerabili fratri, episcopo Brixiensi, salutem et apostolicam beneditionem. Querelam venerabilis fratris nostri episcopi Pergamensis recepimus continentem quod pote- stas, consiliarii et comune Pergamenses pretextu cuiusdam eorum iniqui statuti editi contra ecclesiasticam libertatem argentum et metal- lum que inveniuntur in argenti fodina que ad ecclesiam Pergamensem spectare 'dinoscitur colari et vendi sicut consuetum est in loco ubi repe- riuntur ad eandem ecclesiam pertinente pro sue voluntatis arbitrio non permittunt, alias ei dampna gravia et iniurias inferendo. Ideoque fraternitati tue per apostolica scripta mandamus, quatinus si res íta se habet dictos potestatem, consiliarios et comune ut statuto non ob- stante predico ab eorundem episcopi et ecclesie super hiis et aliis iniuriis et gravaminibus indebitis de cetero penitus conquiescant monitione premissa per censuram ecclesiasticam sicut iustum fuerit appellatione remota compellas, proviso ne in comune predictum interditti vel exco- municationis sententiam proferas, visi a nobis super hoc mandatum receperis speciale. Datum Perusii, VII idus novembris, pontificatus nostri anno octavo. Cognoscentes ex delegatione apostolica causam que vertitur inter domnum Umfredum de Surlasco eanonicum Pergamensem procurato- rem sindicum et actorem domni Johannis Dei gratia Pergamensis epi- scopi et episcopatus Pergamensis pro ut in carta iride facta per Mon- tenarium de Pappis notarium apparet, tenor cuius inferius continetur agentem nomine ipsius domini episcopi et episcopatus ex parte una, et Obertum Caniasium notarium Pergamensem sindicum comunis seu universitatis et potestatis ac consilii Pergamensium, pro ut apparet per cartam factam a Lanfranco Johannis Portenarii de Perzate notario, tenor cuius inferius continetur, nomine ipsius inuversitatis et potestatis agentem, ex altera. In qua causa porrectus fuit talis libellus et talis responsio facta, sicut inferius continetur: 53

Ego Umfredus de Surlasco canonicus Pergamensis procurator sin- dicus seu actor domini Johannis Dei gratia Pergamensis episcopi et episcopatus, nomine et vice ipsius domini episcopi et episcopatus, agendo in solidum pro utroque peto a vobis domine episcope Brixiensis, quatinus auctoritate apostolica qua fungimini cogatis potestatem et consiliarios et comune Pergami revocare penitus et cassare statuta et ordinamenta precepta et interdicta facta seu edita a potestate et comuni Pergami super facto argenti et laborerii argenti quod sit seu colatur in curia Ardexii et Grumi et vallis Ardexii seu Grumi et aliorum metallorum scilicet plumbi et rami, quibus homines utuntur in facto argenti in partibus illis, vel proveniunt ex ipsa vena argenti et que statuta seu ordinamenta precepta et interdicta inferius conti- nentur, et ne illa statuta seu ordinamenta, precepta et interdicta vel similia resumant vel servent aliquo tempore, quia dico supradicto modo et nomine predicta statuta precepta et interdicta et ordinamenta esse contra libertatem ecclesie et contra bonos mores et contra honorem et iurisdictionem supradicti domini episcopi et episcopatus seu ecclesie Pergamensis, et quia redundant in dampnum et detrimentum ipsius domni episcopi et episcopatus. Et hec peto supradicto modo et nomine, salvo iure addendi, diminuendi et corrigendi. Statuta autem et ordina- menta et precepta et interdicta sunt hec: cum domnus Robacomes de Mandello Mediolanensis tune potestas Pergami teneretur sacramento specialibus eapitulis statuti comunis Pergami ut omnia metalla, cuiu- scumque speciei sint, que fiunt vel nascuntur vel intrant vel feruntur in virtute vel per virtutem Pergami, ferantur et veniant ad civitatem et in eivitatem Pergami undecumque veniant vel ferantur, et ut predicta metalla nec aliquod eorum non vendantur nec alienentur extra civi- tatem Pergami, in virtute Pergami in aliqua persona que non sit de virtute Pergami, et que non distringat se per civitatem Pergami, et ne ab aliqua persona ematur que non sit de virtute Pergami extra civitatem Pergami in virtute Pergami, et quod nullum argentum affi- netur nisi in civitate Pergami, quod fiat vel nascatur in virtute Per- gami; taliter ipse domnus Robacomes statuit, ordinavit, precepit et interdixit super predictis et quolibet eorum attendendis et observandis ut infra continetur. Primo ipse domnus Robacomes statuìt et ordinavit et precepit per sacramentum omnia supradicta et quolibet eorum cuiuscumque speciei sint que fiunt vel nascuntur vel intrant vel feruntur vel per virtutem Pergami, ferantur et veniant ad civitatem Pergami, et in civitate Pergami, undecumque veniant vel ferantur; et quod quelibet persona 54 habens vel tenens argentum vel ramum ab uno miliario supra vel plumbum, quod non venerit a civitate [ Pergami extra ] civitatem Pergami in virtute Pergami, debeat ea et quoldlibet eorum afferre vel afferri facere et venire ad civitatem Pergami infra otto dies ex quo ípsa metalla vel aliquod eorum habuerit vel tenuerit, nisi remanserit parabola potestatis; et qui contrafecerit pro metallo argenti debeat dare et solvere comuni Pergami pro pena et hanno quotiens contrafecerit soldos C imperiales; si vero contrafecerit pro metallo plumbi vel rami vel aliquo eorum debeat dare et solvere pro pena [ et hanno ] comuni Pergami quotiens contrafecerit bannum soldorum LX imperialium, et insuper amittat et perdere debeat quartam partem ipsorum metallo- rum et cuiusque eorum, pro quo sive quibus, in quo vel quibus, contrafactum fuerit; item statuit, precepit et interdixit [ ne ] aliqua persona vendat nec aliene nec vendere nec alienare debeat aliquo modo vel ingenio predicta metalla nec aliquod eorum extra civitatem Pergami in virtute Pergami in aliquam personam, preter ferrum, quod •possit vendi hominibus civitatis et virtutis non obstante hoc capitulo, et ne aliqua persona emat ipsa metalla nec aliquod eorum ab aliqua persona extra civitatem Pergami in virtute Pergami preter ferrum; et qui contrafecerit sic vendendo vel alienando vel emendo argentum debeat dare et solvere comuni pro pena ed hanno quotiens contrafecerit soldos C imperiales; et qui contrafecerit vendendo vel alienando vel emendo alia metalla vel aliquod eorum, preter quam argentum, amittat et perdere debeat quartam •partem eorum metallorum que sic vendita vel alienata vel empta fuerit, et in comuni Pergami deveniant et bannum soldorum LX imperialium solvat comuni Pergami quotiens contrafe- cerit; item statuit et precepit et interdixit ne aliqua persona civitatis nec virtutis nec aliunde, aliquo modo affinet, affinare debeat nec affi- neri faciat, nisi in civitate Pergami vel suburbiis civitatis Pergami aliquod argentum; et qui contrafecerit solvat comuni Pergami pro pena et hanno soldos C imperiales quotiens contrafecerit; et quod nullus affinator argenti de civitate vel virtute Pergami nec aliunde debeat stare nec esse neque permanere aliquo modo extra civitatem vel subur- bia civitatis Pergami, in valle neque per vallem Serianam, finis Pon- tem de Noxia insusum, et specialiter in locis de Ardexio et Grumo, nec in aliquo eorum, nec in territoriis neque •confinibus ipsorum loco- rum, nec alicuius eorum, sine parabola potestatis; et qui contrafecerit solvat comuni Pergami qualibet vice qua contrafecerit soldos C impe- riales, nec eo anno ipse affinator qui sic contrafecerit possit nec debeat affinare argentum, nec .aliquis possit nec debeat facere eum facere affi- 55

nari argentum; et qui contrafecerit, tam affinator quam ille qui fecit affinare, debeat solvere comuni Pergami soldos C imperiales qualibet vice qua contrafecerit, et cogantur affinatores satisdare et iurare de sic attendere et observare ut supradictum est, et non contravenire, et colatores argenti similiter cogantur satisdare et iurare de sic attendere et observare ut supradictum est et de non contravenire; item, ne ali- qua persona civitatis nec virtutis Pergami nec aliunde habeat nec teneat nec habere nec tenere faciat in virtute Pergami extra civitatem Pergami aliquam foxinam aptam per affinare argentum, nec instru- menta affinandi argentum; et qui contrafecerit solvat comuni Perga- mi quotiens contrafecerit, pro pena et hanno, soldos C imperiales; et insuper pronuntiavit omne foxinas in virtute Pergami extra civitatem Pergami per affinare argentum debere penitus destrui infra otto dies proximos venturos, nec de cetero fiant; et qui habet et non destruxerit infra predictum tempus vel de cetero fecerit, solvat bannum comuni Pergami soldorum C imperialium; et si in domo seu sedimine vel turri extra civitatem vel suburbia Pergami, vel aliquod eorum que in supradictis capitulis vel aliquo eorum continentium facta fuerint vel reperta, destruatur ipsa domus vel sedimen vel turris, vel redimatur per libras X imperialium si fuerit militis et per soldos C imperiales si fuerit peditis; insuper statuit et precepit ut consules et vicini locorum virtutis Pergami, et etiam alii gentiles de virtute Pergami, et specialiter de Scalve et de ,Bondiono et de Grummo et de Ardexio et de Cluxione et de Sarnico et de valle Brembana et de Lemine et de Capriate et de Villa Adue teneantur et debeant prohibere et non permittere fieri nec haberi nec teneri predicta nec aliquod eorum in eorum locis vel ter- ratoriis, et specialiter supradictas foxinas; et ille focus in quo, sive territorius cuius contra supradicta vel aliquod eorum factum fuerit teneatur et debeat solvere comuni •Pergami, pro pena et hanno quo- tiens contrafactum fuerit, libras X imperialium et cogantur consules de ,Grummo et de Ardexio et de ,Castre satisdare et iurare de sic attendere et observare ut supradictum est, et in omnibus et super omni- bus capitulis supradictis et quolibet eorum detur et adhibeatur fides duobus vel pluribus bone fame et opinionis inventoribus, accusantibus insimul et concorditer, se stile et vidisse et invenisse sicut dixerint et accusaverint dummodo iuraverint super hiis dicere veritatem; et qui accusatores debeant habere medietatem omnium supradictorum ban- norum soldorum XX, soldorum LX, soldorum C et librarum X et quartam partem banni redemptionis ipsarum casarum; et statuit pote- stas ut eligantur pro comuni Pergami cum consilio potestatis et consu- 56

lum mercatorum quatuor cercatores et accusatores publici in loco de Grummo, et quatuor in civitate Pergami, qui omnes sint boni et legales et non banniti super predictis omnibus et quolibet eorum cer- candis et inveniendis, et quibus vel duobus eorum accusantibus secun- dum quod predíctum est de aliis accusantibus detur fides, et qui habeant partem supradictorum bannorum secundum quod supradictum est de aliis accusatoribus; item statuit et prohibet ut nullus notarius faciat nec scribat aliquem contractum de predictis nec super predictis proibitis nec aliquo eorum extra civitatem vel suburbio civitatis Perga- mi, nec aliquis ibi adsit pro teste; et qui contrafecerit, tam notarius quam testis, solvat bannum comuni Pergami soldorum XX imperialium quotiens contrafecerit; et statuit et pronontiavit ipse potestas ut ille contractus sic factus sit irritus et nullius valoris; et predicta omnia et quoldlíbet eorum statuit et ordinavit ut ipse potestas, reservando in se arbitrium et potestatem interpretandi et diffiniendi super omni dubio et questione quod vel que moveretutr seu nasceretur pro supradictis vel aliquo eorum seu occasione alicuius eorum ad suam voluntatem. In Christi nomine ego Obertus de Caniasiis, sindicus comuni seu universitatis et potestatis ac consilii Pergamensium nomine ipsius universitatis et potestatis ac consilii, sic respondeo libello et querimonie domni Offredi, canonici Pergamensis sindici procuratoris et actoris domni Johannis episcopi Pergamensis prout dicebat, quia dica me non teneri, nec ipsum comune seu universitatem, potestatem vel consilium, et ea que petit in libello suo, in totum nec in partem, sed absolvendus sum nomine predictorum penitus a •petitione predicta, et hanc respon- sionem facio, salvis omnibus exceptionibus meis et ipsius comunis opponitis et opponendis, et salvis appellationibus factis. Die martis quinto exeunte marcio, anno Domini millesimo CCXXXV, indictione ottava, coram domino fratre Guala, ,Dei gratie Brixiensi episcopo, contestata est hec lis inter •predictas partes ibi presentes et taliter petentes et respondentes, et illa causa responsionis diete que dicit et hanc responsionem facio, salvis omnibus exceptioni- bus meis et ipsius comunis opponitis et opponendis, et salvis appella- tionibus factis, recepta est et admissa voluntate utriusque partis sine preiudieio partis adverse. Tenor carte procurationis et sindicatus domni Umfredi talis est: die sexto infrante marcio, in civitate Pergami, in palacio episcopatus domnus Johannes Dei gratia Pergamensis episcopus fecit et constituit suum et episcopatus sui procuratorem, sindicum, et aetorem, domnum Umfredum de Surlasco canonicum Pergamensem ibi presentem in 57 causa quam habet sub examine domini Brixiensis episcopi ex delega- tione domini pape cum comuni et potestate Pergamensi nomine ipsius comunis occasione statutorum seu ordinamentorum ipsius comunis, factorum super argenti fodinis et metallis et hominibus qui ipsis metailis utuntur, in agendo, respondendo, et excipiendo, et omnia alfa facienda et peragenda que necessaria fuerint in predicta causa et cir- ca ipsam causam, et promisit ipse dominus episcopus se ratum et firmum habere et tenere quicquid ipse domnus Umfredus facerit in hac causa. Factum est hoc anno Domini MCC trigesimo quinto indictione ottava; interfuerunt ibi testes domni Albertus de Agnamio clericus Sancti Mathei, et Ottobonus Lanfranci de Lascola notarius et Guiliel- mus Giuriani notarius. Ego Montenarius de Pappis sacri •palacii notarius interfui et rogatus scripsi. Tenor carte procurationis et sindicatus Oberti Caniasii hic est: in Christi nomine amen. Domnus Imblanatus de Mandello, rector comunis Pergami loco domni Robacomitis de Mandello, potestatis comunis eiusdem, propter absentiam eiusdem domni Robacomitis, de voluntate et consensu totius consilii seu credentie comunis eiusdem, in publica credentia comunis civitatis eiusdem •Pergamensis, more so- lito, per campanam et precones convocata et coadunata, et totum ipsum consilium nomine et vice ipsius comunis Pergami et pro ipso comu- ni, fecerunt, constituerunt, atque ordinaverunt Ubertum Caniasii nota- rium, civem Pergamensem, sindicum, actorem, procuratorem et missum comunis Pergami, ad omnes causas, lites, et questiones, et negoscia que et quas ipsum comune habet cum domno Johanne Dei gratia Perga- mensi episcopo, et cum episcopatu et ecclesia Pergamensi, sub dorano fratre Guala miseratione divina episcopo Brixiensi a summo pontifice delegato, et ad exceptiones opponendas et ad terminos petendos et statuendos, et petitionem petendam et recipiendam, et testes produ- cendos et recipiendos, et ad appellationes faciendas et interponendas, et ad omnia ea que expedierint circa predicta vel aliquod eorum, vel eorum occasione, promittentes se pro suprascripto comuni et ipsum firmum et ratum habituros quicquid per ipsum Ubertum Caniasii fuerit factum vel actum. Factum est hoc anno Domini MCCXXXV, indictione VIII, die sabbati XII exeunte februario, in civitate Pergami, in palacio co- munis, in publica credentia comunis ipsius more solito campana et preconibus convocata et coadunata; interfuerunt ibi testes domni Met- socus domni Lanfranci de Rivola et Johannes domni Raymundi Ago- 58 num de Muzo et Carbonus de Gandino et Detesalvus Panate, ambo notarii, et Renzanus et Bondius, ambo servitores comunis Pergami et alii plures. Ego Lanfrancus Johannis de Perzate Portenarii, sacri palacii nota- rius et tunc scriba comunis Pergami penes potestatem, interfui et rogatus scripsi. Tandem, visis et auditis et cognitis rationibus et privilegiis, in- strumentis, testibus et allegationibus utriusque partis, et diligenter, inspectis, et super hiis habito Sapientum consilio, utraque parte pre- sente, quia nobis constitit quod iurisdictio honor et districtus om- nium metallorum undecumque venientium ad terram seu pertinentiam Grummi et omnium metallorum que ibi inveniuntur, cavantur seu fodiuntur, colantur et affinantur, est domni episcopi, et episcopatus Pergamensis, et ad ipsum dominum episcopum et episcopatum pertinet libere et pieno iure, condempnamus predictum Obertum sindicum, no- mine comunis et potestatis et consilii ac comunis Pergamensium, et per eum ipsos potestatem et consiliarios et comune Pergami, ut hinc ad quindecim dies revocent penitus et cassent omnia suprascripta statuta seu ordinamenta, precepta et interdicta facta seu edita a potestate et comuni Pergami super facta argenti et laborerii argenti quod sit seu colatur in curia Ardexii et Grummi et vallis Ardexii seu Grummi, et aliorum metallorum scilicet plumbi et rami, quibus homi- nes utuntur in facto argenti in partibus illis, vel proveniunt ex ipsa vena argenti, vel aliunde undecumque proveniunt, et ne illa statuta seu ordinamenta, precepta et interdicta, vel similia, det cetero aliquo tempore resumant vel servent, quia cognovimus predicta statuta, pre- cepta, interdicta et ordinamenta esse contra libertatem Ecclesie, et contra honorem et iurisdictionem supradicti domini episcopi et epi- scopatus Pergami. Lata est hec sententia die iovis quartodecimo intrante iunio, anno Domini millesimo ducentesimo trigesimo quinto, indictione ottava, sub lobia Sancti Martini episcopatus Brixie, presentibus domnis Ardecione de Scarpezolo, Imberto de 'Claris clerico, Alberto Lazarono notarlo, Pagano Frumieno, Lanfranco Rogna, causidicis Pergamensibus, Gran- deo de Lemino, Alberto More, Montenario Arici de Lurano, Brunesto de Cuniolo, Bonifacio Bertholamei Sancti, notariis, et aliis testibus rogatis, et in preiudicium, et gravamina,et dampnum.

[S.T.] Ego Bellaeattus Corculus civis Brixiensis imperiali aucto- ritate notarius huic sententie inscriptis interfui, et verbo ditti domini 59 episcopi delegati eam de privata forma in publica redegi nil addens vel minuens, et me subscripsi transportans et in preiudicium et grava- men et dampnum sicut apparet cum metis appositis cum illa verba per errorem seu per oblivionem in linea in •qua esse debebant scribere omisissem alias nil addens vel minuens quad haberet sensum vel signi- ficantiam et me subscripsi. A. V. B., Diplomata cit., F. 37. Altro esemplare è contenuto nel F. 38. Ed. parziale in G. Finazzi, Fragmentem vetestioris statuti, Pergami, col. 2060.

XVII

1242, 11 aprile. Pietrabuono de' Pistori, giudice e assessore del podestà è delegato a dirimere alcune controversie relative alle vene d'argento.

Die veneris undecimo intrante aprili, in civitate Pergami, ante portam palacii in quo moratur potestas Pergami, presentibus ibi testi- bus ser Montenario de Papis notario, et Ginamo Piligrini Ginammi notario, et Lanfranco qui dicitur Capitus servitore comunis Pergami, et Ventura de Acerbo servitore comunis Pergami; ibique domnus Pe- terbonus de Pistoribus, iudex et asesor domni Zenonis de Andatu, imperiali mandato Pergami potestatis, relaxavit et removit intradicta fatta ad postulationem infrascriptorum hominum, videlicet unum ad postulationem Johannis Zifrondi de vile de Clisione, de bonis et rebus Alberti de Seco de Ardexio, et alliut ad postulationem Pagani de Briniano de Roeta, et Tenuti de Magistro de Clisione de bonis et rebus Otoboni qui dicitur Cania de Gromo, et alliut ad postulationem Boran- dini filli Oteboni Rizii Gazonum de Gromo de bonis Bolpii Ranegozi de •Gromo; et hoc fecit ipse domnus Peterbonus iudex et asesor supra- scripti domni Zenonis ad postulationem ser Montenari de Papis misi et procuratoris episcopatus Pergami, sub quo episcopatu suprascriptus Montenarius aserebat, coram suprascripto domno Peterbono, debere fieri rationem de suprascriptis, quia supradicte res contestate erant sicut res que pertinebant ad factum arientarie de vale de Ardexio, ut dicit ipse Montenarius, et etiam quia suprascriptus Lanfrancus servitor re- tulit imbaxiatam coram suprascripto domno Peterbono, quod ipse pre- ceperat ex parte suprascripti domni Peterboni predictis Johannì et Pagano et Borandino ut esent die mercuri proximo preterito ante suprascriptum domnum Peterbonum, si volebant aliquit dicere super predictis rebus contestatis, alioquin supradicta contestamenta relaxa- 60 rentur ad postulationem suprascripti Montenari, suprascripto modo et nomine. Factum est hoc anno Domini millesimo ducentesimo quadragesimo secundo, indictione quintadecima. [ S.T. ] Ego Gratiadaus Crescencii de Cumelo sacri palacii et imperii notarius interfui et rogatus ad confirmandum me subscripsi. [ S.T. ] Ego Bonfadus de Russis sacri palacii notarius rogatu suprascripti Gratiadei, scripsi. A. V. B., Diplomata cit., F. 39.

XVIII

1243, 14 novembre. Alberto Mora, gastaldo del vescovo Alberto di Terzo nella curia di Ardesio emette sentenza su di una controversia sorta in merito alla vena d'argento di Ardizzone. In nomine Domini amen. Die quartodecimo intrante mense no- vembris, in loco de Ardesio, in curia palaci episcopatus, super lite et controversia que vertebatur inter 'Cusinum Dominizi Parizolle ex una parte, et Moretum Girardi Moronum, preceptorem societatis ficti de monte de Ardezono, et Ammoulla ser Alberti de [ ] et Landulfum Martini ser Andree, sindicos suprascripte societatis ficti de monte, nomina et vice suprascripte societatis et sociorum suprascripta socie- tatis ficti ex altera. Que quidem lis et controversia talis erat: petebat namque dictus Cusinus, a suprascriptis Moreto, et Landulfo, et Ammoulla, suprascripto modo et nomine, pro suprascripta societate et a suprascripta societate, ut ei dimiterent, conzederent et restituerent tantum partem vel quan- titatem partis, ut ipsi Cusino pertinet ad ipsum fictum seu societatem ficti uni medie parti quam dictus Cusinus habet in societate de Arde- zono et Scudelle et laboris in partibus decem et septem minus mediam terciam et ut pertinet quator diebus heredum et subzessorum Alzeti Petri Petri (sic) Marini Scarpe, quia dicit ipse Cusinus non dedisse verbum alicui persone afictandi suprascriptum fictum quantum per suprascriptas partes, et quia fuit paratus solvendi et satisfaciendi id iure tenetur ipsi societati in arbitrio curie suprascripte, et quia dicit habere tenutam et posesionam de iure heredum et subzesorum supra- scripti Alzeti Petri Marini Scarpe, et specialiter suprascriptorum qua- tuor dierum, et omnium alliorum suorum bonorum secundum quod 61

ostendet tempore oportuno, et quia dicit habere suprascriptam mecliam partem suam in suprascripto foramine de Ardezono, ut sunt asociati, ut suprascriptum est, secundum quod ostendet tempore oportuno. Cui libello seu peticioni dicti Moretus et Ammoulla et Landulfus, sindici et preceptores suprascripte societatis ficti, respondebant quod non debebant, nec tenebantur, ipsi nec ipse societas ficti, nec per se nec pro ipsa societate, nec ipsa societas, nec soci suprascripte societatis facere aliquod in totum nec in partem facere nec dimitere nec conzedere de eo quod contra in suprascripto libello seu petitione ponit suprascriptus Cusinus, quod habet suprascriptam mediam partem in suprascripto foramine de Ardezono et Scudelle et laboris in suprascriptis partibus decem et septem minus mediam terciam, et eam habebat tempore quo fictum suprascriptum de monte afictatum et locatum fuit suprascripto Moreto, et quod habet dominium et virtutem supradicto- rum dierum quatuor heredum et subzesorum Alzeti suprascripti; item ponit dictus Cusinus quod non dedit verbum alicui persone locandi seu afictandi suprascriptum fictum, videlicet ad montem nec aliubi, preter ad fictum Marini Johannis Oddonum; altera pars negat supra- scripta et dicit quod ipse Cusinus dedit parabollam sicuti alli soci su- prascripte societatis de Ardezono quantum per suprascriptas partes. Unde, visir et auditis allegationibus, responsionibus, confessionibus, et pluribus instrumentis inductis ex utraque parte, et dilligenter inspectis et examinatis, et dato pereptorio et eo elapso, et datis pluribus perepto- riis et eis elapsis, et habito super hoc condeliberatione eonsilli, et spe- cialiter hominum Ardexii et vallis de intus et foris, videlicet de Gromo et vicinanciis, et de Ardesio, vi•delicet Marini Buzelli, et Alberti Cana- vari Brinelli, et Zamboni de ,Guandalina, et Petri [ ] tandem doni- nus Albertus de Mora, gastaldus domni Alberti de Tercio Dei •gratis Pergamensisi episcopi in curia Ardesi et vallis ex parte curie, de con- sensu et voluntate ser Ayardi ser Landulfi Ayardi et Dominizi ser Borandi de Gromo, et Petri de Caponibus, similiter gastaldiones in suprascripta curia et misi suprascripti domini episcopi in suprascripta curia ut inscriptis [ ] dixit et pronunciavit quod dicti Moretus et Ammeulle et Landulfus, sindici et preceptores suprascripte societatis ficti de monte, suo nomine et ipsius societatis et cuiuslibet soci supra- scripte societatis debeant dimitere et conzedere et restituere tantam partem ipsi Cusino in suprascripto ficto, ut ipsi Cusino pertinet per suprascriptam medi•am partem quam habet in suprascriptis foraminibus de Ardezono, et de Scudella et de labore, et tantem partem ut pertinet similiter in suprascripto ficto ipsis quatuor diebus heredum et sub-

8 - Bergomum 62 zesorum suprascripti. Alzeti infra tercium diem proximum venturum. Anno domini millesimo duecentesimo quadragesimo tercio, indi- ctione prima; testes ibi interfuerunt Ambrosius se Ardesi Ranchasche, et Salvoldeus Petri de 'Caponibus et Bornerius ser [ ] suprascripte curie. [ S.T. ] Ego Baptizatus Pezani ser Borandi sacri palacii notarius interfui et rogatus scripsi. A. V. B., Diplomata cit., F. 40.

XIX

1248, 30 e 31 maggio. Alberto di Cunto, servitore del Comune di Bergamo, legge il bando in cui viene imposto a coloro che lavorano nelle argentiere di pagare l'affitto dovuto ai gastaldi del vescovo Lan- cialo di Terzo impone il banno e la vadia ai trasgressori. Die dominice ultimo mensis madii, in plaza de Gromo, [...] ser- vitor comunis Pergami, ex parte magistri Cazulli, iudicis potestatis Pergami, pregonatus fuit sic dicens: Omnis homo fiat et audiat quod non sit aliqua persona que debeat per se nec per alium laborare nec mindicare in foraminibus metallorum nec in sterceriis nisi prima so- luerit fictum debitum et consuetum metalorum domno Landulfo de Tercio, misso episcopatus ad hoc, vel nisi esset prius cum eo acordatus sub tali banno quod vellet ei accipere suprascriptus magister Cazulus; et si aliquis vellet dicere quod deberet laborare et non pro episcopatu sit et esse debeat die martis proximo venturo ante suprascriptum ma- gistrum 'Cazullum respondere et rationem facere supradicto domno Landulfo et domno Foleho fratri sui, missis episcopatus. Factum est hoc anno Domini millesimo ducentesimo duodequin- quagesimo, indictione VI; testes ibi interfuerunt Landulfus Aiardi ser Landulfi, et Guillelmus Alberti ser Sozii de Ardexia, et Marcus Alcarde notarius, et Vivianus Andree Ferarii, notarius de Gromo. [S.T.] Ego Gratiadeus Bonizonum sacri palacii notarius et misus regis interfui et rogatus scripsi. Die dominice ultimo mensis madii, in plaza de Gromo, ibique Albertus de Cunto, servitor comunis Ardexii ex parte curie Ardexii et vallis, pregonatus fuit sic dicens: Omnis homo fiat et audiat quod non sit aliqua persona que debeat per se nec per alium laborare nec mindicare in foraminibus metalorum nec in sterceriis, nisi prima so- 63 luerit fictum debitum et consuatum metallorum domno Landulfo de Tercio, misso episcopatus, vel visi esset prius cum eo acordatus [...]. Testes ibi interfuerunt Landulfus Aiardi ser Landulfi, et Guillel- mus Sozure de Ardexie, et Marcus Alcarde notarius, et Vivianus An- dree Ferarii notarius de Gromo. [S.T.] Ego Gratiadeus Bonizonum sacri palacii notarius et misus regis interfui et rogatus scripsi. Die sabati secundo exeunte mense madii, sub beyta foraminis de Sivezano, domnus Landulfus de Tercio, sindicus, actor et procura- tor episcopatus, et nomine ipsius episcopatus, et nomine ipsius domni Landulfi et domni Folchi fratris sui, qui habent datum et concessio- nem a domino eletto Pergamensi de tota curia Ardexii et vallis in integrum, precepit Zanino de Bondo et Rinaldo Bruni de Venia vadiam dari ipsi domno Landulfo suprascripto modo et nomine, de eo super eo et ex eo quod non servaverunt interdictum factum per ipsum domnum Landulfum suprascripto modo et nomine, et non soluerunt fictum debitum debito témpore preceptum per ipsum domnum Lan- dulfum, et quia renuerunt precepta ipsius; et hoc precepit eis sub bano et vadia de solidis quadraginta imperialibus pro quolibet. Factum est hoc anno Domini millesimo ducentesimo XLVIII, indictione VI; testes ibi interfuerunt Landulfus ser Aiardi de Ardexie, et Salvoldeus filius Barusaldi de Gromo, et Petercinus Amici de Tercio. Eo die et testibus presentibus, simile preceptum fecit Consulli filio Pauli Tornati, preceptori societatis foraminis de Sivezano, suo nomine et nomine illius societatis et singulorum socium illius societatis, et Lazarino fratri suo, et Zanolino de Grisellis, et Lazarino de Latori caput Salvani, et Petro filio Dominici de Magistro, et Segatori filio Zayli, et Iohanni filio Zamboni ser Gandalini, et Petro filio Zanoleto de Lupi, et Zanono Tomatini de Rancho, et Roasio filio Zaneti Alberti, et Avancino filio Pizani, et Gataldo de Grisellis preceptori foraminis societatis de Costa, suo nomine et illius societatis, et singulorum socium illius societatis, et Bonefacio filio Odelli Grepi, et Ardezono de Lazori, et Bonaventure Dalsini, et Zambonino Iohannis cum capite, et May- nardo Ugole, et Gabatori Montenarii Zirii, et Zaneto filo Alberti Ma- zuchi, et Avorino Bruni de Venia, et Anderbono ser Marcii ser Ander- lini, et Iohanni Petri. [S.T.] Ego Gratiadeus Bonizonum sacri palacii notarius et misus regis interfui et rogatus scripsi. Die dominice ultimo mensis madii, in loco de ,Gromo, ante domum Domînici ser Borandi, ibique domnus Landulfus de Tercio, sindicus, 64 actor et procurator episcopatus, nomine ipsius episcopatus, et nomine illius domni Landulfi et domni Falchi fratris sui, qui habent datum et concessionem, a domino eletto Pergami, de tota curia Ardexii et vallis in íntegrum, precepit ibi petiit vadiam infrascriptis defendere et mandare secundum consuetidinem ipsius curie, sub tali bano et vadia quod possit eis actipere primo Girardo ser Gandalini de Gandalina, et Peterbono de Grisellis, et Johanni ser Zirii, et Bernardo filo Lazarini de Colareto, et Brunengo Girardi Moronis, et Johanni qui dicitur Pasa- rinus filo Zamboni Oprandini, et Viviano, filio Moreschi de Gandino, et Zinze filio Pigi de Gandalina, et Vegio filio Stéfani de Lia, et Alberto ser Pauli Olivene, et Polache filio Zambelli Moronum, et Tomatino Marci Pergemaschi, et Zaneto Mazoli, et Paula ser Johannis Olivene, et Grisello de Grisellis, et Curolo Gagi de Ranco, et Marchesio filio Bonomi Sarzelonum, et Fanzato filio Obici de Runsera, et Rucheto de Butuno, et Zanino Marchesi Sarzelonum, et Peterbono ser Pauli de Boario. Factum est hoc anno Domini millesimo ducentesimo XLVIII, indictione VI; testes ibi interfuerunt Landulfus ser Aiardi de Ardexie, et Salvoldeus filius Barusaldi de Gromo, et Petercinus Amici de Tercio. [S.T.] Ego Gratiadeus Bonizonum sacri palacii notarius et misus regis interfui et rogatus soripsi. Die sabati penultimo exeunte mense madii, sub beyta foraminis de Siveeano, ibique Alhertus de Cunto servitor comunis Pergami ex parte magistri Cagulli iudicis potestatis Pergami precepit donino Johanni de Bondo et [ ] qui darent donino Landulfo de Tercio, misso et attori [ ] fictum consuetum curie de Ardexie et de argenteria vallis Ardexie et banum consuetum solidorum quinque pro quolibet imperialium, quia contempserunt preceptum curie, ideo quod laboraverunt contra interdictum curie, et non solverunt debitum fictum; insuper supra- scriptus servitor precepit eis quod non debeant laborare in aliqua arienteria proprietate episcopatus vallis Ardexii, et si suprascriptum fictum et banum solvere non vellent, vel vellent dicere quod deberent laborare in dieta arienteria proprietate episcopatus et non pro episco- patu, sint et esse debeant die martis proximo venturo ante suprascri- ptum iudicem respondere et rationem facere suprascripto domno Lan- dulfo et domno Folcho fratri suo pro episcopatu, sub tali bano quod vellet eis actipere suprascriptus iudex. Factum est hoc anno Domini millesimo ducentesimo XLVIII, indictione VI; testes ibi interfuerunt Landulfus ser Aiardi de Ardexie, 63 et Salvoldeus Barusaldi de Gromo, et Babtezatus notarius, et Petercinus Amici de Tercio. Eo die et testibus presentibus, simile preceptum fecit suprascriptus servitor Strineto de Bechis, et Consulii filio ser Pauli Tornati, prece- ptori societatis foraminis de Sivezano, suo nomine et nomine illius societatis et sociorum illius societattis„ et Lazarino de Lacori, capitis Salvani, et Petro Dominici de Magistro, et Segatori filio Gayli, et Johan- ni, filio Zamboni ser Gandalini, et ,Petro filio Zanale Codelupi, et Za- nono filio Tomati de Banco, et Roasio filio Zaneti Alberici, et Avan- cino filio Quinzani, et Gataldo de Grisellis preceptori societatis fora- minis de Costa, suo nomine et illius societatis et singulorum socium illius societatis, et Bonefacío Odelli Grepi, et Ardezono de Lacori, et Bonaventure Dalsini, et Zambono Johannis cum capite, et Maynardo Ugole, et Gabadori Montenarii Zirii, et Zaneto filio Alberti Mazuchi, et Onorino Bruni da Venia, et Anderbono Marci ser Anderlini, et Johanni Petri. Postea vero, die dominice ultimo mensis madii, in loco de Gromo, simile preceptum fecit Girardo ser Gandalini, et .Peterbono de Grisellis, et Johanni ser Zirii, et Bernardo filio Lazarini de Colareto, et Brunengo Girardi Moronis qui dicitur Pasarinus filio Zamboni Oprandini, et Viviano filio Moreschi de Gandino, et Ranea filio pigi de Gandalina, et Vegio filio Stefani de Lia, et Alberto filo ser Pauli Olivena, et Po- lache filio Zambelli Moronum, et Tomatino Marci Pergemaschi, et Zaneto Mazoli, et Grise uxoris quondam Amoris, et Paulo ser Johannis Olivene, et Grisello de Grisellis, et (Curolo Gagi de Banco, et Marche- sio filio Bonomi Sarzelonum, et Fanzato filio Obici de Runsera et Run cheto de Butuno, et Zanino Marchesi Sarzelonum, et Aiardino Scabri, et Peterbono ser Pauli Olivene. Testes ibi interfuerunt suprascripti Landulfus Aiardi, et Salvol- deus Barusaldi, et Petercinus Amecini. [S.T.] Ego Gratiadeus Bonizonum sacri palacii notarius et misue regis interfui et rogatus scripsi.

A. V. B., Dipiomata cit., F. 42. 66

XX

1248, 15 aprile. Alberto di Mora e Landolf o di Terzo condannano i componenti della società di Costa di Peza, di Costa di Medio, di Cagola e di Ardizzone a pagare un banno di cinque lire imperiali, per aver continuato a lavorare nelle argentiere senza aver versato i fitti dovuti. Die mercurii quintodecimo intrante mense aprili, in loco de Gro- mo, ante domum ser Dominici ser Borandi cum domni Albertus de Mora et Landulfus de Tercio, qui habent datum de curia Ardexii et vallis ad certum tempus ab episcopatu, ut contra in quadam carta autem per Bertramum Johannis Gere de Rumano notarium scripta, precepis- sent ex parte ipsius curie et episcopatus Melio de Ripis et Salveto Marci Pergemaschi, preceptoribus foraminis et universitatis de Costa de Peza, eorum nomine et nomine et vice illius soeietatis et singulorum sociorurn suprascripte societatis, ut ne suprascripto modo et nomine deberent se intromittere de labore argenti, nec in ipso foramine laborare, nec sub beyta, donec soluerint ipsis dominis nomine predicte curie et episco- patus ficta debita et consueta eidem curie seu episcopatui, ut contra in quadam carta illius precepti, scripta per Babtezatum Pezani notarium díe lune proximo preterito; et cum Landulfus ser Aiardi et Dominicus ser Borandi et Babtezatus Pezani, ex parte supradictorum dominorum, ivissent die martis quartodecimo intrante ipso mense aprilis et viden- dum si predicti preceptores et predicta societas laborabant, invenerunt eos laborare et venam argenti facere ultra voluntate et preceptum dic- torum dominorum, ex parte diete curie; et cum postea, die mercuri quintodecimo intrante ipso mense aprilis, predicti domni Albertus et Landulfus cum predietis Landulfo, et Dominico, et Baptezato, et Gratiadeo Bonizonum, gastaldionibus eiusdem curie, invenissent pre- dictos preceptores cum predicta societate laborare et laborare facere ut consueverant contra proibicionem et voluntatem suprascriptorum dominorum et non soluta predicta ficta, quia preceptores predicti et plures alii de ipsa societate dicebant et alegabant non debere suprascrip- ta ficta nec facere rationem de argenteria sub ipsa curia cum potestas vel iudices potestatis •Pergami constringerent homines illius vallis dare argentum monete seu comuni Pergami, quia dietus dominus electus non eos defendit de predicta causa; qua tandem predicti domni Albertus et Landulfus, predicto modo et nomine, condempnaverunt predictos Melium et Salvetum, preceptores diete societatis, suo nomine et predicte 67 societatis et quemlibet de ipsa societate in solidis quinque imperialibus pro quolibet de ipsa societate, dandis et solvendis suprascriptis domnis Alberto et Landulfo infra tercium diem proximum venturum secundum usum curie Ardexii et vallis, iterum percipiendo, sub •pena alterius bani, ut ne se intromittant de labore argenti ut suprascriptum est donec soluerint suprascripta ficta et banum. Factum est hoc anno Domini millesimo ducentesimo indictione VI; testes ibi interfuerunt Vivianus de iCerpapa, et Albertus Andree Olivene, et Albericus Bonizonum, et Delacorus Johannis Mo- ronum, et plures alii. [.S.T.] Ego Gratiadeus Bonizonum sacri palacii notarius et misus regis interfui et rogatus scripsi. Die mercurii quintodecimo intrante mense aprili in loco de Gro- mo, ante domun Dominici ser Borandi, ibique domni Albertus de Mora et Landulfus de Tercio, qui habent datum de curia Ardexii et vallis ad certum tempus ut contra in quadam carta autem per Bertramum Johannis Gere de Rumano notarium scripta, nomine et ex parte ipsius curie condempnaverunt Montaninum Varnerii preceptorem societatatis foraminis de Costa de Medio suo nomine et nomine et vice illius socie- tatis et quemlibet de ipsa societate in solidos quinque imperiales pro quolibet, dandis suprascriptis dominis infra tercium diem proximum venturum secundum usum curie Ardexii et vallis, iterum precipiendo, sub pena alterius bani, ut ne se intromittant de labore argenti ut supra- scriptum est donec soluerint infrascripta ficta et banum, quia renuit per se solvere et facere et illius societatis solvere facere ficta debita et consueta curie, et cum preceptum fuiset ei ut veniret ante supra- scriptos dominos pro suprascripta causa •per Berusaldum servitorem curie et venire renuit. Factum est hoc anno Domini millesimo ducentesimo XLVIII, indictione VI; testes ibi interfuerunt Vivianus de [ ] et Albertus Andree Olivene, et Albericus Bonizonum, et Delacorus Johannis Mo- ronis. [S.T.] Ego Gratiadeus Bonizonum sacri palacii notarius et •misus regis interfui et rogatus scripsi. Die mercurii quintodecimo intrante mense aprili, in loco de Gro- mo, ante domum Dominici ser Borandi, cum domni Albertus de Mora et Landulfus de Tercio, qui habent datum de curia Ardexii et vallis ad certum tempus ab episcopatu, ut contra in quadam carta per Ber- tramum Johannis de Gera notarium scripta, precepissent ex parte 68

ipsius curie et episcopatus vel unus eis Vitalino de Lavolta et Magi- stro de Brunengis, preceptoribus foraminis et universitatis ficti de Cagola de Ardezono, et Alberto Petri Zanene, preceptori ficti de la Scutella de Ardezono, eorum nomine et nomine et vice illarum societatis et singulorum sociorum suprascriptarum societatum ne su- prascripto modo et nomine deberet se intromittere de labore argenti, nec in ipsis foraminibus laborare, nec sub beyta, donec soluerint su- prascriptis dominis, nomine predicte curie et episcopatus, ficta debita et consueta eidem curie seu episcopatui, ut contra in quadam carta illius precepti, scripta per ,Babtezatum Pezani notarium die lune proxi- mo preterito; et cum postea, die mercurii suprascripto, ivissent Landul- fus ser Aiardi et Babtezatus Pezani ad videndum si predicti precepto- res et predicte socíetates laborabat, invenerunt eos laborare et venam argenti facere ultra voluntatem et preceptum dictorum dominorum ex parte diete curie, et non soluta predicta ficta, quia preceptores pre- dicti et plures alii de ipsis societatibus dicebant et alegabant non debere suprascripta ficta nec facere rationem de argenteria sub ipsa curia, cum potestas vel iudices potestatis Pergami constringerent ho- mines illius vallis dare argentum monete seu comuni Pergami, quia dominus electus non eos defendit de predicta causa, quia tandem predicti domni Albertus et Landulfus, predicto modo et nomine, con- dempnaverunt predictos Vitalinum et Magistrum et Albertum, pre- ceptore dictarum societatus, suo nomine et predictarum societatum et quemlibet de ipsis societatibus in solidos quinque imperiales pro quolibet de ipsis societatibus, dandis et solvendis suprascriptis domnis Alberto et Landulfo infra tercium diem proximum venturum secundum usum curie Ardexii et vallis, iterum precipiendo, sub pena alterius bani, ut ne se intromittant de labore argenti, ut suprascriptum est, donec soluerint suprascripta ficta et banum. Factum est hoc anno Domini millesimo ducentesimo XLVIII, in- dictione VI; testes ibi interfuerunt Mutus Tornati, et Delecorus Iohan- nis Moronis, et Landulfus de Bondo servitor comunis Pergami. [S.T.] Ego Gratiadeus Bonizonum sacri palaeii notarius et misus regis interfui et rogatus scripsi. A. V. B., Diplomata cit., F. 42. 69

XXI

1249, 24 ottobre. Landolfo di Terzo impone ai precettori della società di Costa e di Sivezano di Peza di non lavorare con Montanino Varneri finché egli non abbia versato alla curia di Ardesio i fitti dovuti. Die ottavo exeunte mense octubris, in vicinancia Ardesi, in planello Sillii ubi consuebantur dari consilie curie vallis Ardesi, super questione que vertebatur inter domnum Landulfum de Tercio, misum et gastaldionem domni Alberti de Tercio Dei gratia Pergamensis ellecti in curia Ardesi et vallis, nomine et vice illius domini ellecti seu curie et episcopatus ex una parte, et Montaninum Varneri de Nembre, habi- tator de Gandalina, ex altera. Que quidem questio talis erat: preci- perat ipse domnus Landulfus, suprascripto modo et nomine, precepto- ribus de Costa et de Sivezano de Peza, ut non laborarent cum supra- scripto Montanino, nec cum eius parte, nec reciperent eius operarios, nec ei facerent venam aliquam donec satisfecerit curie supraseripte seu ipsi donino Lanfranco vel ipsi episcopatui vel eius miso congamen- tum cuiusdam partis quam emit ab Otebono Marini Oddonum de Gromo vel a Pesorchino eius filio ad foramina de Sivezano, et conza- mentum cuiusdam tercie partis unius partis quam emit dictus Monta- ninus a suprascriptis Otebono et Pesorchino ad foramina de Costa de Paza pro una quantitate heris, videlicet donec satisfecerit, suprascripto modo et nomine ipsi curie, et donee soluerit ipsi curie solidos duos de qualibet libra usque ad sommam illius emciomis, ut omnes alii consueverant solvere, et donec soluerit ipso domino Landulfo vel ipsi curie suprascripto modo et nomine fitta debita et consueta illius curie et episcopatus, videlicet denarios viginti quinque.fitti de qualibet parte vel quantitate partis, quam habet in suprascriptis foraminibus, bis omni anno, videlicet semel omni dominica de Lagaro vel ad octavam et semel omni festivitate Sancti Martini vel ad octavam, ut consuetudo est vallis Ardesi et Grommi, et donec soluerit banna seu munda et precepta seu condemnaciones de qua vel de quibus est condemnatus ipse Montaninus per suprascriptam curiam, seu que sunt et secundum consuetidinem curie precepta eum debere dare et quibus omnibus decansis. Ita est questio inter eos, ut supra; contra he contradicebat dictus Montaninus ne faceret eie suprascripto modo et nomine, ipse domnus Landulfus emendare suprascriptas partes pro suprascriptis eausis, quia 70 non est consuetudo curie nec buschi ut suprascripta solvantur nec satisfacientur ipsi domno Landulfo, nec ipsi domino ellecto, nec ipsi curie, seu ipsi episcopatui, et quod non debet ei, suprascripto modo et nomine. aliquid dare nec facere, nisi aliud videret; super qua vel quibus questionibus habuerunut infrascriptos homines in suprascripto planello Sillii ad consilium secundum consuetudines curie vallis Ar- desi et Grommi, videlicet de intus et foris, videlicet Columba Marcii ser Andree et Zambonus ser Gandalini de Gandalina, et Favallus ser Zamboni Petercelli, et Anodius Bruni, et Paullus Tornati, et O tehonus Canina, et Zambonus Iohannis cum capite, et Ruchetus de Butunno, et Pelavesinus de Lamassa, et Vazinus de Colareto, et Salvoldeus Mo- renum, et Hecus ser Paulli 'Caselli, et Sizorus de Boario, et Albertinus Anderboni Talamasi, et Iohannes de Bondo, et Landulfus Zamboni Iohannis Geti, et Magistrus de Ripa, omnes de Gramo et vallis Goli et de ultra Dragonum seu de intus: et Morandus Fiene, et Buzus Ado- bati, et Guillelmus Suzure, et Redulsius Fachene, et Petrus Roboardi, et Otus Perini, et Albarella et Albertus Landulfi Aiardi, et Ambrosius Panni, et Andrea Berte, et Otobonus Fiene, et Mallactus Risie, et Gorus Avinancis, et Monseratus Pipinonum, et Landulfus ,Castanolle, et Iohannes Bennosini, et Petrus Filiphi, et Loa de Novello, omnes de Ardesie seu de foris, •in presencia quorum omnium super predictis questionibus dictus domnus Landulfus, suprascripto modo et nomine, ab eis petiit consilium, et ah utr.aque parte fuit alegatum coram eis, et expletis elegacionibus receserunt partes, et suprascripti de consilio steterunt simul diu, et postea, cum diu stetisent, diviserunt se videlicet omnes predicti de Grammo et vallis Golli et de ultra Dragonum seu de intus ex una parte, et suprascripti de Ardesie seu de foris ex altera. Et cum suprascriptus domnus Ladulfus, suprascripto modo et nomine, diceret michi Baptizato notario ut scriberem dieta singollorum supra- dictorum hominum, non dato consilio per suprascriptos homines de intus ipsi domno Landulfo suprascripto modo et nomine, nec ipsi curie receserunt illi omnes de intus. Tamen predicti omnes de Ardesie seu de foris concorditer dederunt talem consilium secundum consue- tmlinem curie Ardesi et Grommi et vallis: dixerunt enim quod est consuetudo illius curie et vallis suprascripte quod quilibet qui emit aliquam partem vel quantitatem partis in foraminibus pertinentibus ad arienteram suprascriptam debet, solito modo, de iure solvere simi- liter denarios viginti quinque de qualibet parte vel quantitate partis quam per se vel per alium sustinuit ad laborem argenti per quindecim dies, et quod fictum debet solvi bis in anno, videlicet semel dominica 71

de Legar° vel ad octavam, et semel in sancto Martino vel ad octavam, et quod est consuetudo similiter quod si de predictis vel de similibus fuerit interdicta aliqua persona preceptoribus ubi laboraverit illa per- sona per curiam et ipsi preceptores non depelerent illam personam que interdicta esset per curiam, vel per gastaldiones diete curie et gastaldiones •darent ipsis preceptoribus sacramentum ad tercium diem quod non laboraverunt cum illa persona interdicta nec cum eius parte, et ipsi preceptores vitarent facere sacramentum ad suprascriptum ter- minum •quod emendare •debent illi preceptores et quilibet de ipsa so- cietate emendare ipsi curie solidos quinque pro qualibet qualibet (sic) vice, et quod de predictis et de is similibus fides omni modo adibetur gastaldioni et gastaldionibus de eo quod dixerit consuetudinem esse de predictis et de omnibus allis rebus que dixerint scire et videre vel vidisse. Anno Domini millesimo ducentesimo quatragesimo nono, indictio- ne septima; testes ibi fuerunt Landulfus ser Aiardi de Ardexie, et Landulfus Amiguzi, et Marchisius Stefanini, et Petercinus Marini La- zarini, omnes de Ardexie, et plures alli. [S.T.] Ego Baptizatus Pezani ser Borandi sacri palacii notarius interfui et rogatus scripsi. A. V. B., Diplomata cit., F. 43.

XXII

1254, 7 novembre. Il vescovo Algisio da Rosciate, investe Pietro Raynoldi di ogni giurisdizione sulla valle di Ardesio e sulle vene d'argento per il quinquennio 1257-1262.

In nomine Domini amen. Die septimo intrante novembri, in epi- scopali palacio, in camera domini episcopi, in civitate Pergami, pre- sentibus testibus dominis Henrico domni Liazari di Sotto canonico Pergamensi et primizerio illius ecclesíe, et Oberto ser Avegatti pre- sbitero et beneficiali ecclesie Sancte Marie Majoris, et Recuperato de Roxiate iudice, et Ontebonallo Rumentarii notarlo; ibi domnus Algi- sius de Roxate, miseratione divina Pergamensis episcopus, nomine et vice episcopatus Pergami et pro ipso episcopatui, investivit iure et titullo locationis simplicis usque ad infrascriptum terminum Petrum de Portha filium quondam ser Alberti Raynoldi qui dicebatur Portha de toto honore, iurisdictione et districtu curie de Ardexie et vallis 72

Ardexii, de palacio et de omnibus fictis et redditibus et obventionibus et provenentibus eiusdem curie, et de arientaria et de omnibus hiis qui ad arientariam faciunt et operant, et de omnibus aliis iuribus, actionibus, requisicionibus et usanciis temporalibus eidem domno Al- gisio pro episcopatu Pergamensi et ipsi episcopatui in integrum perti- nentibus et competentibus, tam in monte quam in plano, sub terra et super terram, sicut appellatur et appellari consuevit curia de Ardexie et vallis, finis a villa de Clixione insusum usque ad Bondionum, de- tracto fitto de Bondione quod datur et prestatur ipsi episcopatui et dari et prestari debetur ipsi domno Algisio pro ipso episcopatui, quod fictum non veniat nec venire debet in hac locatione. Eo vero modo et ordine ut ipse Petrus investitus et eius heredes et succesores habeant et teneant omnia suprascripta et quodque eorum iure locationis a die dominice ulivarum curente millesimo ducerftesimo quinquagesimo septimo proximo venturo in antea, usque ad quindecimam post festum Sancti Martini •proximi sequentis, curente millesimo ducentesimo sexa- gesimo secundo; et de eis omnibus, predicto modo et nomine et iure, quiequid voluerint faciant sine ipsius domini episcopi et episcopatus Pergamensis contradictione ad suprascriptum terminum completum, et cum omni sua et suorum succesorum auctoritate et defensione. Et dedit, cessit, tradidit atque mandavit dictus dominus episcopus, supra- scripto modo et nomine, suprascripto Petro investito omnia iura omnes- que actiones et raciones tam reales quam personales, mixtas et ipo- tecarias, utilles et directas ipsi domino episcopo, predicto modo et no- mine, et ipsi episcopatui pertinentes et conpetentes aliquo modo vel iure, in omnibus et pro omnibus suprascriptis et quolibet eorum seu eorum vel alicuius eorum occasione, quantum ad ius locationis perti- net; et eum, suprascripto modo et nomine, in suum locum et in locum episcopatus posuit, et procuratorem tamquam in rem suam de omnibus suprascriptis et quolibet eorum hoc ut ita Petrus.posuit de cetero ita agere, petere, excipere, experiri, litesque movere, preponere et allegare, ceteraque alfa facere in omnibus et pro omnibus suprascriptis et quolibet eorum et eorum vel alicuius eorum occasione, quemadmodum ipse dominus episcopus, suprascripto modo et nomine, potuit vel poterat seu posset, dando ipse dominus episcopus, predicto mpdo et nomine, licenciam et virtutem suprascripto Petro investito inrevocabilem in- trandi, standi et permanendi in tenuta et possesione vel quamsi omnium

(1) Suprascripto: segue: a ep », abraso. 73 suprascriptorum et cuiusque eorum et de temptacione omnium supra- scriptorum et cuiusque eorum usque in capite diete locationis. Insuper ipse dominus episcopus, predieto modo et nomine, conve- nit et per stipulacionem promisit omnia bona episcopatus pignori obligando et sub pena ibi legiptime promissa et in stipulatum deduca tocius dampni, dispendi et interesse, et post penam compositam de sic atendere et observare suprascripto Petro investito quod ipse dominus episcopus suprascripto modo et nomine et episcopatus defendet, et guarentabit, et desbrigabit ei et suis heredibus et suecesoribus omnia suprascripta et quolibet eorum ad omni contradicente cum racione usque in capite diete locationis propriis expensis episcopatus si fatta domini episcopi vel episcopatus essent imbrigata, et non aliter, unde pro qua vero investitura et pro omnibus suprascriptis et quolibet eorum firmis et ratis haben•dis et tenendis et non controveniendis, dictus do- minus episcopus suprascripto modo et nomine, fuit contentus et con- fessus, ad postulacionem suprascripti Petri investiti, quod ille Petrus, preeibus et mandato et voluntate illius domini episcopi, in utilitate et ex honoracione episcopatus et de debito episcopatus, libras centum quadraginta et solidos duodecim et medium imperiales dederat, solverat ac numeraverat Adamo de Azuelli exactori fodri pro comuni Pergami pro fodro imposito episcopatui per comune Pergami; et insuper eidem domino episcopo, suprascripto modo et nomine, quator marchas argenti fini dederat et consignaverat; et insuper pro omnibus suprascriptis et pro suprascripta investitura fuit contentus et eonfessus idem dominus episcopus, suprascripto modo et nomine, se a suprascripto Petro unam libram piperis accepisse, et renuntiavit, suprascripto modo et nomine, exceptioni non dati et mensurati piperis et fraudi dupli et tripli et alterius maioris vel minoris quantitatis et exceptioni et triplicacioni doli et in factum et sine causa vel ex iniusta causa, dicendo idem dominus episcopus, suprascripto modo et nomine, suprascriptam in- vestituram et omnia suprascripta et quolibet eorum esse utilitatem episcopatui Pergami et plures carte uno tenore de ,quolibet capitello fieri rogatus fuerit. Factum est hoc anno Domini millesimo ducentesimo quinqua- gesimo quarto, in•dictione duodecima. [S.T.] Ego Nantelmus Alberti de Lemine sacri palacii notarius interfui et rogatus ad confirmandum subscripsi. [S.T.] Ego Bergaminus Ponzii notarius ac missus regis rogatus suprascripti Nantelmi notarii, scripsi. A. V. B., Diplomata cit., F. 44. 74

XXIII

1258, 15 giugno. Il vescovo Algisio da Rosciate investe Pietro Raynoldi di ogni giurisdizione sulla valle di Ardesio e sulle vene d'argento per il decennio 1262-1272. In nomine Domini nostri Ihesu. Anno eiusdem curente mille- simo ducentesimo quinquagesimo octavo, prime indictionis, die quinto- decimo infrante junio in episcopali pallacio Pergamensi, dominus frater Algisius, Dei gratia episcopus Pergamensis, nomine et vice epi- scopatus Pergami et pro ipso episcopatu, investivit nomine et iure simplicis locationis usque in capite anorum •decem proximorum venien- tium completorum, a quintadecima die post festum Sancti Martini curente millesimo ducentesimo sexagesimo secundo in antea, domnus Petrum filium quondam domni Alberti Raynoldi civitatis Pergami, nominatim de toto honore, iurisdictione et districtu curie de Ardexie et vallis Ardexii, et •de palacio, et de omnibus fictis, et redditibus, et obventionibus, et proventibus eiusdem curie, et de •arientera, et de omnibus hiis qui ad arienteria faciunt et de omnibus aliis iuribus actionibus, requisitionibus et usantiis temporalibus, eidem domino episcopo pro episcopatu Pergami et ipsi episcopatui in integrum perti- nentibus et competentibus, tam in monte quam in plano, sub terra et super terram, sicut apelatur et apelari consuevit curia de Ardexis et vallis, finis a villa de 'Clixione in susum, usque ad Bondionum, de- tra•cto ficto de Bondiono, quod datur et prestatur ipsi episcopatui et duri et prestali debet ipsi domino episcopo pro episcopatu Pergami, quod fictum non veniat nec venire intelligatur in hac investitura, eo vero modo et ordine ut ipse domnus Petrus investitus et eius heredes et successores habeant et teneant omnia supradicta et quodque eorum iure locationis a supradicto die quintodecimo post festum Sancti Martini curente millesimo ducentesimo sexagesimo secundo in antea usque in capite supradictorum decem annorum proximorum venientium com- pletorum, et de eis omnibus predicto modo et nomine et iure quicquid voluerint faciant sine alicuius contradictione, et cum omni ipsius do- mini episcopi et episcopatus et successorum eius sub infrascripta pena usque ad supradictum terminum; et dedit, cessit, tradidit, et mandavit dictus dominus episcopus, dicto modo et nomine, supradicto domno Petro omnia iura omnesque actiones et rationes sibi predicto nomine et ipsi episcopatui pertinentia et competentia seu competitura in ipsa et pro ipsa curia, et omnibus supradictis et quoque eorum et eorum 75 et cuiusque eorum occasione quantum ad ius locationis pertinet et eum de predictis in suum et ipsius episcopatus locum posuit, et procuratorem ut in rem suam predicto nomine et ipsius episcopatus locum fecit et constituit, ad hoc ut ipse domnus Petrus et eius heredes et successores possit ita agere, petere et exigere, uti et exercere, preponere et allegare iura, et actiones movere, et cetera facere in ipsa et pro ipsa curia, et omnibus predictis et quolibet predictorum ei superius investitis que- madmodum ipse dominus episcopus predicto nomine et ipsum episco- patus poterant seu possent, a supradicto die ultra usque in finem huius locationis, dando predicto nomine eidem domno Petro parabulam et licentiam intrandi et permanendi in tenutam et possessionem vel quasi supradicte curie et omnium predictorum et cuiusque eorum, a supra dicto die ultra usque in finem locationis. Insuper predictus dominus episcopus supradicto modo et nomine convenit et per stipulationem promisit, obligando pignori bona omnia ipsius episcopatus et ipsum episcopatum et sub pena omnis dampni, dispendi et interesse, et post penam compositam et datam, de sic attendere et observare supradicto domno Petro investito quod ipse dominus episcopus supradicto modo et nomine et episcopatus deffendet, guarentabit et desbrigabit ei et suis heredibus et successoribus omnia supradicta et quodque eorum ab omni contradicente cum ratione usque in capite supradicte locationis et investiture propris expensis ipsius episcopatus si fatta ipsius domini episcopi vel episcopatus essent imbrigata et non aliter. Unde pro qua investitura et pro omnibus supradictis et quolibet supradictorum firmis et ratis habendis et tenendis et non contraveniendis a supradicto die quintodecimo in antea usque in fine huius investiture, supradictus domnus Petrus investitus convenit et per stipulationem promisit, omnia sua bona pignori obligando obligando (sic) sub supradieta pena et post penam compositam et datam, de sic attendere et observare supra- dicto domino episcopo, supradicto modo et nomine stipulanti et reci- pienti, quod ipse dabit et solvet eidem domino episcopo vel eius successoribus, pro episcopatu Pergami, a supradicto die quintodecimo post festum Sancti Martini millesimo ducentesimo sexagesimo secundo in antea usque in capite huius investiture, quolibet anno, in infraseri- ptis terminis, libras quinquaginta bonorum denarium ad rationem imperialium, videlicet libras vigintiquinque in ottava Pasce maioris et alias libras vigintiquinque imperialium post quintadecimam Sancti Mar- tini, et quod reserciet eidem domino episcopo et episcopatui vel eius successoribus, omne omne (sic) dampnum, dispendium et interesse post quemlibet terminorum pro ipsis denariis exigendis; et renuntiaverunt 76 ambe partes, supradicto modo et nomine, exceptioni doli et in factum et fraudi dupli et tripli et alterius maioris et minoris quantitatis et omni alii iuri e legi, quibus se tueri possent. Insuper dictus dominus episcopus, dicto modo et nomine, fuit ibi contentus et confessus ad postulationem supradicti domni •Petri se, dicto nomine, ab eo marchas duas argenti puri habuisse et recepisse, et renuntiavit exceptioni non dati et argenti doli et in factum et omni alii iuri et legi, quibus se et ipsum episcopatum tueri possent; que omnia predicta fuerunt salva quadam alfa investitura fatta per supradictum dominum episcopum, supradicto modo et nomine, ipsi domno Petro de predictis ut contra in quadam carta ipsius investiture rogata per Nantelmum Alberti de Lemine notarium, die septimo intrante novembri millesimo ducentesi- mo quinquagesimo quarto, indictione duodecima, et salvis omnibus hiis et singularis qui in ipsa carta continentur, et plures carte uno tenore fieri rogate fuerunt. Interfuerunt ibi testes domnus Henricus de Solto primizerium ecclesie Pergamensis, domnus Recuperatus de Rosate iudex, et Perpa- sius de Luyo de Yseo, presbyter altaris Sancte Trinitatis Pergamensis. [S.T.] Ego Marchius Iacobi Almirati episcopalis curie Pergamen- sis notarius interfui et rogatus scribere scripsi. A. V. B., Diplomata cit., F. 45. Ed. parziale in G. Finazzi, Del Codice diplomatico berg., 15.

XXIV

1268, 4 agosto. Il vescovo Erbordo investe Consolato Suardi, per cinque anni a partire dal 3 dicembre 1268, di ogni giurisdizione sulla valle di Ardesio e sulle miniere d'argento ivi situate. In nomine Domini amen. Dic quarto intrante augusto, in epi- scopali pallacio Pergamensi, dominus frater Herbordus, miseratione divina episcopus Pergamensis, suo nomine et nomine et vice episco- patus •Pergamensis, in solidum et pro ipso episcopatu, investivit iure et titulo simplicis locationis ad bene faciendum et non peiorandum, a die tercio intrante decembri currente millesimo ducentesimo sexa- gesimo octavo, indictione undecima, in antea usque in capite annorum quinque proximorum sequentium completorum, que locatio sit et in- teligatur finita die tertio intrante decembri currente millesimo ducen- tesimo septuagesimo tertio, domnum Consolatum filium quondam domni Alexandri de ,Suardis civitatis Pergamensis nominatim de toto 77

honore, iurisdictione, et districtu curie de Ardexie et vallis Ardexii, et de pallacio, et de omnibus fictis, reditibus, et obventionibus, et pro- venentibus eiusdem curie, et de arienteria, et de omnibus hiis qui ad arienteriam faciunt et hoperantur et de omnibus aliis iuribus, actio- nibus, et requisicionibus, et usanciis temporalibus eidem domino epi- scopo et episcopati Pergami in integrum pertinentibus et competen- tibus, tam in monte quam in plano, sub terra et super terram, sicut apellatur et apellari consuevit curia de Ardexie et vallis, finis a villa de Clisione in susum usque ad Bondionem, detracto ficto de Bondione quod datur et prestatur ipsi domino episcopo et episcopatui, et dari et prestari •debet ipsi •domino episcopo et episcopatui, quod fictum non veniat nec venire inteligatur in hanc locatione; eo vero modo et ordine ut ipse domnus Consolatus investitus et eius heredes et successores habeant et teneant omnia suprascripta et quodque eorum iure locationis usque ad suprascriptum terminum completum, et de eis omnibus, predicto modo et nomine quicquid voluerint faciant, sine ipsius domini episcopi et episcopatus Pergamensis contradictione usque ad supra- dictum terminum completum, et cum omni sua et suorum successo- rum auctoritate et defensione; et dedìt, cessit, tradidit atque mandavit dictus dominus episcopus, suprascripto modo et nomine, suprascripto domno Consolato investito omnia iura omnesque actiones et raciones tam reales quam personales, utiles et directas, mixtas et ypotecarias, ipsi •domino episcopo predieto modo et nomine et ipsi episcopatui per- tinentes et competentes aliquo modo vel iure, in omnibus et per omnia et pro omnibus suprascriptis et quolibet eorum vel alicuius eorum occasione quantum ad ius locationis pertinet, hoc atto et pacto inter suprascriptum dominum episcopum et suprascriptum domnun Con- solatum quod •ipse domnus 'Consolatus possit revocare in ipsum domi- num episcopum et episcopatum omnem possessionem et possessiones curie que cessassent in cessatione fitti, secundum iuris ordinem, tali pacto et conditione quod fructus ipsarum possessionum que sic recupe- rarentur per ipsum domnum Consolatum et eius occasione sit pro me- dietate suprascripti domini episcopi et episcopatus, et pro alia medie- tate sit suprascripti domni Consolati, usque in fine ipsius locationis; et eum, suprascripto modo et nomine, in suum locum posuit et epi- scopatus, et procuratorem tamquam in rem suam de omnibus su- pradictis et quolibet eorum eum, predicto modo et nomine, fecit et constituit, ad hoc ut ipse domnus Consolatus investitus possit de cetero ita agere, petere, excipere et experiri, litesque movere, preponere et alegare, ceteraque alia facere, in omnibus et pro omnibus supradictis

9 - Bergomum 78 et quolibet eorum et eorum vel alicuius eorum occasione quem ad mo- dum ipse dominus episcopus, supradicto modo et nomine, potuit vel poterat seu posset, dando ipse •dominus episcopus, predicto modo et nomine, licentiam et virtutem suprascripto domno Consolato investito inrevocabilem intrandi, standi et permanendi in tenutam et posses- sionem vel quasi omnium suprascriptorum et cuiusque eorum, usque in capite suprascripte locationis. Insuper ipse dominus episcopus, pre- dicto modo et nomine, convenit et per stipulacionem promisit, obli- gando omnia sua bona pignori et bona episcopatus Pergamensis et ipsum episcopatum et sub pena ibi legiptime promissa et in stipulatum deducta tocius dampni dispendi et interesse et post penam compositam de sic attendere et observare suprascripto 'donino Consolato investito quod ipse dominus episcopus, suprascripto modo et nomine, et episco- patus defendet et guarentabit et desbrigabit ei et suis heredibus et successorihus omnia suprascripta et quodlibet eorum ab omni contra- dicente cum racione, usque in capite diete locationis, propris expensis episcopatus, si fatta domini episcopi vel episeopatus essent imbrigata et non aliter; unde pro qua vero locatione et investitura, et pro omni- bus suprascriptis et quolibet eorum firmis et ratis habendis et tenendis et non contraveniendis, dictus dominus episcopus, dieta modo et no- mine, fuit ibi contentus et confessus, ad postulationem suprascripti domni Consolati investiti, se ab eo libras vigintiquinque imperialium bonorum denarium habuisse et recepisse, et ipse domnus Consolatus investitus ibi eidem domino episcopo, predicto modo et nomine reci- pienti, dedit et salvit predictas libras vigintiquinque imperialium, et renunciavit exceptioni non date et numerate pecunie et omni •alii iuri et legi quibus se ad hoc tueri vel adiuvare posset, et pro superfluo mercedis ipsius locationis et investitura et omnium suprascriptorum et cuiusque eorum, ut suprascriptum est, predictas domnus Consolatus investitus convenit et per stipulacionem promisit obligando omnia sua bona, et guadiam dedit suprascripto domino episcopo, suprascripto modo et nomine recipienti, quod dabit et solvet, suprascripto domino episcopo suprascripto modo et nomine vel speciali nuncio ad hoc con- stituto per eum per publicum instrumentum, in kalendis ianuarii cur- rente millesimo ducentesimo septuagesimo, libras vigintiquinque impe- rialium sub pena librarum ,decem imperialium, et in kalendis ianuarii currente millesimo ducentesimo septuagesimo primo alias libras vigin- tiquinque imperialium sub pena .aliarum decem librarum imperialium, et in kalendis ianuarii currente millesimo ducentesimo septuagesimo secundo alias libras vigintiquinque imperialium sub pena aliarum de- 79

ceni librarum imperialium, et •in kalendis ianuarii currente millesimo ducentesimo septuagesimo tertio alias libras vigintiquinque imperialium sub pena librarum decem imperialium, et post penam et penas datam et datas et compositas de sic attendere et observare et dare et solvere suprascriptas quantitates pecunie et quamque earum in suprascriptis terminis et quemque eorum ut supradictum est; eidem domno Con- solato investito precepit Bonaventura de Gesse, servitor comunis Per- gamensis, et hoc preceptum sponte suscepit et etiam iuravit ad Sancta Dei Evangelia ipse domnus Consolatus, sacramento per eum prestito corporali, ita attendere et solvere ad ipsos terminos quemque eorum, et renunciavit epistole divi Adriani et beneficio nove constitutionis et omni alii iuri et legi quibus se de hoc tueri vel adiuvari posset; unde extitit fideiusor et principalis debitor obligando omnia sua bona pignori, ad hoc ut ipse teneatur et conveniri possit primo loco in soli- dum, et sub ipsis penis et qualibet earum et in omnem penam et tamen fideiubendo obligando omnia sua bona pignori domnus Albertus filius quondam domni Algisi de Vegis civitatis Pergamensis, et renun- ciavit exceptioni et omni alii iuri et legi quibus se de hoc tueri vel adiuvare posset. Quam locationem et investituram et omnia supradicta fecit ipse dominus episcopus pro eo quod volebat et intendebat dare supradictas primas libras vigintiquinque in fodro sive in quadam pos- sessione ad edificandum quondam hospitale ad honorem Dei et Beate Catelline virginis, pro remedio et mercede anime sue et predecessorum et successorum suorum ut ibi dixit et confessus fuit. Factum est hoc anno Domini millesimo ducentesimo sexagesimo ottavo, indictione undecima; testes ibi fuerunt domnus Guisalbertus de Brolo presbiter ecclesie Sancti Salvatoris civitatis Pergami, et Ger- vasius de Sancto Gervasio clericus, et Guillelmus Calsoni de clericus ecclesie Sancti Salvatoris civitatis Pergami, Iohannes Filius quondam magistri Iohannis Blanci de Albano clericus, et omnes fa- miliares suprascripti domini episcopi; et plures cartule uno tenore fieri rogate sunt. [S.T.] Ego Bartolameus de Zenate notarius ac regis misus inter- fui et rogatus •ad confirmandum me subscripsi. [S.T.] Ego Albertus Belforti sacri palaciì notarius rogatu su- prascripti Bartolamei notarii scripsi. A. V. B., Diplomata cit., F. 46. 80

XXV

1271, 6 luglio. Il vescovo Erbordo rinnova a Consolato Suardi, per un anno, l'investituta relativa alla valle di Ardesio ed alle miniere d'argento ivi situate. In nomine domini Ihesu Christi salvatoris nostri. Cum dominus frater Herbordus. Dei gratia Pergamensis episcopus, suo nomine et episcopatus, investivisset iure locationis, a die tercio intrante decembri millesimo ducentesimo sexagesimo octavo indictione undecima in antea usque in capite quinque annorum qui finiebantur die tercio intrante decembri millesimo ducentesimo septuagesimo tertio, domnum Conso- latum quondam Miura domni Alexandri de Suardis civitatis Pergami de toto honore, iurisdictione et districtu curie de Ardesie et vallis Ar- desii, et de pallacio, et de omnibus fictibus, reddizibus, et obventionibus, et proventibus eiusdem curie, et de argenteria, et omnibus hiis que ad arienteriam faciunt et operant, et de omnibus aliis •iuribus, actionibus, et requisitionibus, et usantiis temporalibus eidem domino episcopo et episcopatui pertinentibus, tam in monte quam in plano, sub terra et super terram, sicut apeliatur et apellari consuevit curia de Ardesie et vallis finis a villa de iClixione in susum usque ad Bondionum, et de- tracto fitto de Bondione quod datur ipsi domino episcopo et episcopatui et dari debet ipsi domino episcopo et episcopatui, quod fictum non inteligatur venire in hac locatione, acto quod ipse domnus ,Consolatus posset revocare in ipsum dominum episcopum et episcopatum omnem possessionem que [ce]ssasset in cessatione fitti secundum iuris ordinem, ita quod fructus ipsarum que revocarentur et recuperarentur per ipsum dominum ,Consolatum et eius ocasione essent pro medietate ipsi [domi- ni] episcopi et episcopatus, et pro alfa medietate ipsius conductoris usque in fine locationis, et pro ipsa locatione promississet sub cartis penis solvere certas quantitates petunie, ut [dic]ebat ibi contineri in quo- dam instrumento rogato per Bartolameum de Zenate notarium die quarto intrante augusto millesimo ducentesimo sexagesimo octavo in- dictione [undecima...] ipse dominus episcopus costituisset et fecisset suo nomine et ipsius episcopatus domnum Lanfrancum de Rivola civi- tatis Pergami suum certum nuntium, actorem, procuratorem et sindi- cum ad exigendum, petendum et recipiendum omne id totum quod debetur domino episcopo et episcopatui ex quaconque causa, et ad fa- ciendum cartam solutam de eo quod reciperet, et ad locandum et inve- stiendum ipsum domnum Consolatum de supradicta curia, seu loca- 81 tionem et investituram facere ipsi domno Consolato usque ad tertium annum de suprascripta curia de Ardesie a tempore finite locationis fatte in ipsum domnum Consolatum per ipsum dominum episcopum, et que locatio fatta per ipsum dominum episcopum et rogata •per ipsum Bar- tolomeum notarium incipit die tertio intrante decembri millesimo du- centesimo sexagesimo ottavo et finitur die tertio intrante decembri millesimo ducentesimo septuagesimo tertio, et illa, que fieri debet modo, incipiet die quarto intrante decembri millesimo ducentesimo sep- tuagesimo tertio, et finietur die quarto intrante decembri millesimo ducentesimo septuagesimo quarto, et ad obligandum ipsum dominum episcopum et episcopatum pro ipsa curia de Ardesie et ad obligationem recipiendam a suprascripto donino Consolato cui locabit ipsam curiam usque ad unum annum, et quod ipse domnus Lanfrancus posset et deberat ponere pactum in ipsa investitura quam faciet ipsi donino Consolato, quod ipse domnus Consolatus possit conpensare seu revi- sare seu conputare omnes sumptus et expensas quas ipse domnus Con- sulatus fecit de ipsis denariis ipsius domni 'Consolati in reformando et meliorando et cohoperiendo pallacium et domos ipsius domini epi- scopi et episcopatus quod et que sunt in loco de Ardesie, usque ad eam quantitatem que extimabitur et arbitrabitur per duos bonos et idonios viros electos per ipsum dominum episcopum vel eius vicarium, sic quod scit •in arbitrio et potestate ipsius domini episcopi eligendi extimatores, et eos teneatur et debeat elligere ipse dominus episcopus infra quindecim dies ex •quo denonciatum fuerit ipsi domino episcopo per ipsum domnum Consolatum vel eius noncium et extimatione fatta de eisdem expensis, ut suprascriptum est; possit ipsam extimationem seu summam ipsius extimationis conpensare et revisare in solutione fieti quod debet solvere ipse domnus Consolatus •in Kalendis ianuarii currente millesimo ducentesimo septuagesimo tertio, pro suprascripta curte de Ardesie, et ad cetera omnia alia facienda que in predicto et quolibet predictorum et eorum et cuiusque eorum occasione forent utilia et necessaria; et promisit de rato ut continetur in carta rogata per ipsum Bartolameum notarium die extrema. Ipse domnus Lanfran- cus, nomine ipsius domini episcopi et episcopatus, locavit suprascripto domno Consolato suprascriptam curtem et ius et omnia et singula suprascripta per suprascriptum annum post suprascriptam finitam locationem, que incipiet suprascripto die quarto intrante decembri millesimo ducentesimo septuagesimo tertio et finiet suprascripto die quarto intrante decembri millesimo ducentesimo septuagesimo quarto, eo vero modo et ordine ut ipse domnus Consolatus et eius heredes 82

habeant et teneant omnia suprascripta et quodque eorum iure loca- tionis suprascripto tempore facient de eis predicto iure quicquid volue- rint sine alicuis contradictione. Et dedit, cessit, tradavit et mandavit idem domnus Lanfrancus, dicto nomine, eidem domno Consolato omnia iura omnesque actiones et rationes, reales et personales, utiles et dire- ctas, mixtas et ypothecarias et quaslibet alias cibi modo aliquo vel iure in integrum pertinentia et competentes seu competitura in omnibus et pro omnibus et singulis suprascriptis et eorum ocasione; et eis omni- bus et singulis quo ad ius locationis pertinet atto inter ipsum domnum Lanfrancum, dicto nomine, et ipsum domnum iConsolatum, quod ipse domnus Consolatus possit suprascripto tempore revocare in ipsum epi- scopatum omnem possessionem curie ipsius secondum iuris ordinem que cessasset in solucione fitti, ea forma quod fructus illius possessío- nis que revocaretur ipso tempore per ipsum •domnum Consolatum in ipsum episcopatum sit pro medietate ipsius domni Consolati et pro alia medietate ipsius domini episcopi seu episcopatus usque in fine ipsius locationis: et cum posuit dicto nomine in locum ipsius domini episcopi et episcopatus de predictis procuratorem tamquam in suam rem faciendo ad hoc ut iure locationis ita possit agere, petere, exigere iura, et actiones proponere, uti et cetera omnia exercere in supradictis et pro suprscriptis omnibus et singulis et eorum et cuiusque eorum ocasione quem ad modum ipse dominus episcopus et episcopatus po- tuerant vel poterant seu possent. Et fuit dicto nomine confessus ipsum domnum Consolatum esse in possessione et quasi suprascriptorum dando suprascripto nomine parabolam ei ut in ípsa possessione sua auctoritate permaneat, et promisit per stipulationem obligando pignori ipsum episcopatum et omnia eius bona ipse ,domnus Lanfrancus dicto nomine ipsi domno Consolato et sub pena solempni stipulacione pro- missa totius dampni dispendii et interesse et post penam composítam de sic attendere et observare quod ipse dominus episcopus et episco- patus deffendent, guarentabunt et desbrigabunt eidem domo Consolato et eius heredibus et cui seu quibus dederint suprascripta omnia locata propris expensis ipsíus domini episcopi et episcopatus ab omni con- tradicente cum ratione usque in fine ipsius locationis, si faeta ipsius domini episcopi vel episcopatus essent imbrigata et non aliter; pro qua locatione et pro suprascriptis firmis et rattis habendis et tenendis et observandís, dictus domnus Consolatus investitus convenit et per stipu- lacionem promisit obligando omnia sua bona pignori, eidem domno Lanfranco suprascripto nomine stipulanti, et sub pena solempni stipu- lacione promissa, totius dampni, dispendii et interesse et post penam 83 compositam de sic attendere et observare quod ipse domnus Consolatus solvet et dabit ipsi domino episcopo seu episcopatui in kalendis ianuarii millesimo ducentesimo septuagesimo quarto, indictione seconda, vi- ginti sex libras ad racionem imperialium bonorum denarium, renon- ciando exceptioni doli et in factum et omni •ali iuri legi quibus se tueri vel deffendi possent, et ibi Lanfrancus [ ] servitor comunis Pergami precepit ipsi domno Consolato, sponte suscipienti, hoc pre- ceptum: ut ad ipsum terminum det et solvat ipsi domino episcopo seu episcopatui Pergami suprascriptas libras viginti sex imperialium, ut suprascriptum est. Preterea dictus domnus Lanfrancus dicto nomine et ipse domnus Consulatus fecerunt predicta, eo paeto adhibito inter eos dicto nomine quod ipse domnus Consolatus possit cibi et in se retinare pro compensatione expensarum per eum factarum in rehedi- ficatione, melioramento et cohoperimento suprascripti pallaci et su- prascriptarum domorum ipsius domini episcopi et episcopatus que sunt in suprascripto loco de Ardesie, usque ad eam quantitatem que exti- mabitur per duos bonos et idonios viros electos per ipsum dominum episcopum vel eius vicarium, qui eligi debeant per ipsum dominum episcopum, cuius sit arbitrium et potestas ipsos eligendi infra quinde- cim dies ex quo per ipsum domnum .Consolatum vel eius nuntium fuerit denontiatum, et illam extimacionem et sumam et quantitatem ipsius extimationis ipsarum expensarum detrahere et habere de fitto quod debet et tenetur in anno currente millesimo ducentesimo septua- gesimo tertio, pro suprascripta et de supradicta locatione fatta per ipsum dominum episcopum hactenus de predietis ipsi domno Consolato, ut in suprascripta carta locationis rogata per supradictum Bartola- meum de Zenata notarium. Insuper ipse domnus Lanfrancus, nomine ipsius domini episcopi et episcopatus, fuit contentus et confessus ad postulationem ipsius Con- solati soluisse cibi, nomine ipsius domini episcopi et episcopatus, vi- ginti sex libras ad rationem imperialium, quas debebat et tenebatur in proximis kalendis ianuarii millesimo ducentesimo septuagesimo secun- do, indictione quintadecima, pro fitto supraseripte locationis ipsius termini, renonci•ando exceptioni non date et numerate petunie, et doli, et in factum, et omni alii iuri legi, actioni et rationi, quibus de se hoc tueri vel adiuvari posset, et plura instrumenta de predictis uno tenore fieri rogate sunt. Testes ibi fuerunt Bartolameus Redulsi de Zenate notarius, Ven- tura Petri Garzi, Guilelmus Alexandri Aguioli de ,Curno, ambo cale- garii, et Albertus Carpioni notarius, omnes civitatis Pergami; die 84 lune sexto intrante iullio millesimo ducentesimo septuagesimo primo, indictione quartadecima, in civitate Pergami, in vicinencia domni San- cti Mathei in curtino suprascripti domni Consolati. [S.T.] Ego Azuellus de Azuellis imperialis notarius interfui et plures cartas de predictis uno tenore scribere rogatus ad confirmandum subscripsi. [S.T.] Ego Lanfrancus de Lapsina de Madono notarius rogatu suprascripti Azuelli notarli scripsi.

A. V. B., Diplomata cit., F. 47. PARTE SECONDA

MEMBRANAE CIRCA POSSESSUM

1026, 30 luglio. Il vescovo Ambrogio cede ai monaci di S. Mar- tino di Tours alcuni beni situati nel territorio di Torino e Pavia in cambio di possedimenti in valle di Scalve, Seriana e Camonica. Die [...] nomine comitatu bergomense iusta vico qui dicitur Gram- mole, in via pubblica. In iudicio resideret domnus Ardoinus comes comitatu ipsius bergomense iustitias faciendas hac deliberandas ades- sent cum eo Liutefredus Lanfrancus, Lazarus [...], Lanfrancus, Pe- trus, Vuillielmus, Garibaldus iudices; Aribaldus notarius, Lanfrancus, Adelbertus, Octo pater et filii de Martiningo, Teuzo de Curti, Rotari et Teudaldus pater et filio de Lalio, Lanfrancus de Souisio, Adamus de ,, Rogerius de Rusiate, Amizo et Teudaldus de Sporcia- tica, Vigizo de Prisidio, Regimbertus de Bonate, Ariprandus de Vigi- tiolo et reliqui plures ibique [...] veniens presentia domnus Ambro- sius episcopus Sancte Bergomensis ecelesie una cum Ardericus iudex et avocato suo et ipsius episcopati et ostenderunt ibi monumentum unum quod est comutationis cartulas que continebatur in ea per omnia ita: In nomine domini Dei et Salvatoris nostri Ihesu Christi, Con- radus gratia dei rex anno regni eius hic in Italia primo, tertio ka- lendas augustas indictione nona. Comutatio bone fidi noscit esse con- tractum invice emtionis obtineat firmitatem eodemque nexu obligat contrahentes. Placuit itaque et bona convenit voluntate inter domnus Ambrosius episcopus Sancte Bergomensis ecelesie nec non et inter Ra- ginardus presbiter et prepositus de ordine Canonice et Senedochio Santi Martini Christi confesoris que est constructa ab Urbe Torronica ut in Dei nomine debeant dare sicut a presenti dederunt hac tradi- derunt vicissim sibi unus alteri comutationis nomine. In primis dedit ipse domnus Ambrosius episcopus da parte ipsius episcopio eidem Raginardi presbiter et prepositus proprietario iuri abendum ad parte ipsius canonice Sanoti Martini comutationis nomine. Id sunt corte una domuicoltile cum casis et omnibus rebus, servis et ancillis, al- diones et aldianes ad ipsa corte pertinentibus, et petia una de terra 86 cum edificiis casarum super abente et terra aperta tenente, et petia una de terra ubi orto excolitur, seu et peties tres de terra aratorie, et mansos duos iuris ipsius episcopatus Sancte Bergomensis ecclesie, quibus sunt positis: predicta corte super fluvio Padí iuditiaría Tau- rinensis in loco qui ,dicitur Bublano sunt per mensura iusta inter se- dumines et vineis seu silvis cum areis suarum terris arabilis gerbis et pratis, montibus et vallis totis simul iugies quinquecenti; prefata terra cum predictum edificium casarum super abente cum iamdicta terra aperta uno tenente quibus est posita infra civitate ticinense locus ubi dicitur Formannia est per mensura iusta tabulas quadraginta, coheret ei de duabus partibus vias publicas; predicta petia de terra ubi orto excolitur foris prope ipsa civitate est per mensura iusta tabulas tre- ginta, coheret ei a meridie via, de alia parte terra Saneti Sili; prima petia de terra aratoria super fluvio Lambro qui dicitur Merdario in loco ubi Spiraco dicitur, coheret ei a mane Andrei et aliquit via da sera ipsius Andrei et Sancti Sili seu in aliquit Saneti Ambrosii; se- cunda petia de terra ibi prope coheret ei de una parte ipsius Andrei et de heredis quidam Raginfredi de duabus partibus similiter ipsius Andrei et sunt ipsas duas petias de terra ambas insimul iugies octo; tercia petia de terra aratoria a locus ubi dicitur Fornello prope in valle que dicitur Bulparia non longe ad vico qui dicitur Afoni est per mensura iusta iugias treginta tantum via inter medio coheret ei a mane fossato de alla parte terra quam detinet Lanfrancus; predictos duos mansos in loco Gudi qui dicitur Gambarario iuditiaria medio- lanensis cum casis et omnibus rebus, terretoriis que ad ipsos mansos pertinet sunt per mensura iusta inter seduminas et vineis seu silvis cum areis suarum terris arabilis, gerbis et pratis pascuis totis insimul iugias treginta. Quidem ad invicem recepit ipse domnus Ambrosius episcopus ad partem ipsius episcopii Sancte Bergomensis ecclesie ab eodem Raginardus preshiter et prepositus da parte ipsius canonice et senedochii Sancti Martini similique comutationis nomine proprietario iuri abendum; id sunt casis et omnibus rebus terretoriis iuris ipsius canonice et senedochii Sancti Martini quibus sunt positas in valle que dicitur Scalve et item in valle que dicitur Sariana que pertinere vide- tur de valle que dicitur Canonica iuditiaria Bergomense in locas et fundas que dicitur Vico Maiore, Vico Minore, Molinaeione Valle Te- vene et in eorum terretoriis vel pertinentiis et sunt ipsis casis et om- nibus rebus inter seduminas terris arabilis seu silvis cum areis sua- rum seu pratis totis simul iugies legitimas quatuorcenti; in predicta valle que dicitur Sariana in locis et fundis Bundelione, Gandaline, 87

Ardesie, Clisione, et in eorum terratoriis vel pertinentiis sunt per mensura iusta inter seduminas terris arabilis silvis cum areis suarum et pratis totis insimul iugies legitimes centum sexaginta et otto cum tabulis septuaginta cum montibus, alpibus seu pasculum et communalia atque usum aque ad suprascriptis locis pertinentibus in integrum; as denique iam dictis casis et rebus in easdem locas et fun- das Bulbano, Papia, Spirago, Vico Alloni, Gudi et in valle Scalve et Sariana cum omni integritate pertinentia pertinere videtur sicut acte- nus posuerunt a prefate ecclesie suprascriptas locas et fundas sicut superius legitur in integrum supra nominatis vel commutatis una cum accessionibus et ingressoris seu superioribus et inferioribus earum re- rum qualiter supra legitur et inter se commutaverunt sibi unus alteri pars parti per has paginam commutationis nomine tradiderunt facien- dum ex inde unusquisque de quo receperunt a presenti die tam ipsis quamque et successores legaliter proprietario nomine quod voluerint aut providerint sine omni uni alterius contradictione et spoponderunt se ipsi commutatores sibi unus alteri suosque successores suprascriptis rebus quas ab invicem commutationis nomine dederunt pars parti omni tempore ab omni homine defensare quidem et ut ordo legis depossit et ad hac providendam commutationem accesserunt super ipsis rebus ad providendum id est Benedictus qui est Bezo Diaconus de eadem ordine Sancte Bergomensis ecclesie et missus eidem domni Ambrosii episcopus et Amicus presbiter similiter missus eidem ,Raginardi pre- sbiteri et prepositi eanonice Sancti Martini ab eis directis atque bonos homines estimatores qui ipsis rebus estimaverunt id sunt Vigizo de loco Prifidio et Adelbertus filius quondam Gisilberti seu Ragimbertus filius quondam Leoni de loco Bonate Superiore quibus omnibus esti- mantibus comparuit eis et estimaverunt quod equales et iuste ambas partes ab ipse ecclesie hec fieri potuisse de quibus et pena inter se posuerunt ut qui supra ipsis aut successores eorum infraseriptis rebus cum omnia sua integritate sicut superius legitur se de ac commuta- tiene removere quesierint et non permanserint in ea omnia qualiter superius legitur vel si ab unumquemque quis eo ut supra comutatio nomine dederunt in integrum ad invicem non defensaverint compo- nant pars parti fidem servandi pena dublis ipsis casis et rebus sicut pro tempore fuerint melioratis aut valuerint sub estimatione in similes locas et nec eorum liceat ullo tempore nelle quod voluerunt sed quod ab eis semel factum vel conscriptum est inviolabiliter conservare pro- miserunt cum stipulatione subnixa unde due cartule commutationis uno tenore scripte sunt. Actum suprascriptam Bergamo felicitar. Ra- 88 ginardus presbiter et prepositus Sancti Martini consentientibus fratibus a me facta subscripsi; Benedictus diaconus missus sui ut supra sub- scripsi; Amicus presbiter missus sui ut supra subscripsi; signum ma- nibus Ingizoni et Adelberti seu Ragimberti qui ipsis rebus estimaverunt ut) supra; signum manibus Lauperti et Lazaroni seu Arlimbaldi legem viventes romana testes; signum manibus Petri quondam Amizo, An- drei quondam Gezo seu Teudaldi testes; ego Vuilielmus notarius et iudex sacri palatii scripsi post tradita complevi et dedi. Cartula ipsa commutationis in eodem iuditio ostensa et ab ordine letta •interrogati sunt ipse .domnus Ambrosius episcopus una cum Ar- dericus suus avocatus pro quod eam ostenderet... ipse domnus Ambro- sius episcopus una cum predicto Arderico iudice avocato suo dixerunt per prenominatam cartulam commutationis in istum ostensimus iudi- tium ut silens non apareat ne quislibet homo dicere possit quod ego Ambrosius episcopus eam silens •aut ocultam vel conludiosam vel de- tenuissem et iam dictis casis et rebus terretoriis in suprascripta valle que dicitur Scalve et in alla valle que dicitur Sariana cum suorum pertinentiis sicut in ipsa cartula legitur ad partem eiusdem episcopatus habeo et teneo et paratus sum si ullus quislibet homo adversum me aut adversum eundem episcopatum ex inde aliquot dicere vult cum eo in lege standum et legiptime finiendum et quod plus est quero ut dicat iste Raginardus .presbiter et prepositus de ordine canonice Sancti Martini sita Turonica una cum Formundo abitator eadem Turonica avocato suo et eiusdem canonice qui hic presens sunt si cartula ista commutationis quam hic ostensi bona et vera est vel si ipse Raginardus presbiter est prepositus eam fieri rogavit et propria manu sua firmavit vel si iam dictis casis et omnibus rebus terretoriis in suprascriptas valles per eandem cartulam ad partem eíusdem episcopatus ad haben- dum tradidit vel suam dieta corte que dicitur Bublano cum casis et omnibus rebus terretoriis cum servis et ancillis, aldiones et aldianes ad ipsa corte pertinentibus et predictis alLis rebus in iam dieta civitate Papia et in locis et fundis Spirago, Vico Alloni in Gudi qui dicitur Gambario sicut in ípsa legitur cartula ad partem predicte canonice Sancti Martini receptis habet an non quod ipse Raginardus presbiter et prepositus una cum iam dicto Formundo avocato suo dixerunt iure cartula ista commutationis quam hic ostensistis bona et vera est et ego Raginardus presbiter et prepositus eam fieri rogavi et propria manu mea firmavi et iam dictis casis et omnibus rebus terretoriis cum sua integritate in suprascriptas valles Scalve et Sariana sicut in ipsa cartula legitur ad partem eiusdem episcopatus ad proprium habendum tradidi 89 et propriis sunt de ipso episcopio et a modo ex inde nihil agere quero quia... possum et suprascripta corte cum omnia sua pertinentia et pre- dictis aliis rebus in iam •dictis locis sicut in ipsa cartula legitur ad partem predicte canonice Sancti Martini ad proprietatem receptis habeo et spopondit se ipse Raginardus presbiter et prepositus una cum iam dotto Formundo avocato suo versus eodem domnum Ambrosium epi- scopum et Ardericum iudicem avocatum suum et ei episcopati ut si umquam in tempore ipse Raginardus presbiter et prepositus aut sui successores vel sua summissa persona contra eundem Ambrosium epi- scopum suosque successores vel ad partem eiusdem epicopati iam dictis casis et omnibus rebus terretoriis cum omni sua integritate vel perti- nentiis in suprascriptas valles aut contra eandem cartulam commuta- tionis agere aut causare presumserint vel si aparuerit ullum datum aut factum vel quolibet scriptum quod ipse Raginardus presbiter et prepositus dedisset aut fecisset et elaruerit tune oblicavit se compo- nere cum suos successores eidem donino Ambrosio episcopo suisque successoribus vel pars ipsius episcopati pena nomine duplis ipsis casis et omnibus rebus terretoriis sicut superius legitur et insuper argenti denarios bonos libras mille his actis et manifestationes ut supra fatte rectum eorum iudicum et auditoribus comparuit esse et iudicaverunt ut iusta eorum altercationem professionem et manifestationem ipse domnus Ambrosius episcopus ad partem eiusdem episcopati cum suos successores ad proprium abere et detinere deberent et iamdictus Ra- ginardus presbiter et prepositus cum suos successores manerent ex inde taciti et contenti omni tempore; hac notitiam ad futuram tenendam memoriam et pro securitate eiusdem episcopati fieri amonuerunt qui- dem et ego Petrus notarius sacri palatii ex visione suprascrip ti domni Ardoini comes et iudicum amonitionem scripsi et interfui. Factum est hoc anno domni Conradi regis hic in Italia primo tercio kalendas augustus indictione nona. A. V. B., Diplomata, cit. F. 48; altro esemplare nel F. 49. Ed. parziale in M. Lupi, C. D. II, col. 535.

Una die que est de mense aprilis in civitate Pergami in salario Albertoni. Presentia bonorum hominum quorum nomina subter legun- tur, cum ligno et pergamena que in sua tenebat manu Albertus Imi- liene de predicta civitate fecit finem et refutacionem contra Rubeum de ,Caluse et Ottonem et Girardum germanos atque Iohannem de la Paisca et Andream Maigaritem seu Martinum Rugerium et Maurum 90

de Feraris atque Dominicum de la Lanura, vicini atque consortes, ad utilitatem A ndree de Caluse et Lanfranci fratres (sic) et Albertonis et Andree de la Paisca et filiorum Panis in Furno et Dominici Picho et Sarsinonis et suorum fratrum atque nepotum et Rucci atque Domi- nici Testoris et Petri de Carmelada et Andree fratris eius et Otte filia Iohannis misso (sic) et Iohannis Habiaticus et Iohannis Drunalis et Alberti Rigero seu Alberti Pdtadocca et Teutaldi de Noesio et Petri Pipino et filiis Pauli de Caluse et Valengo Bachusoni et Ambrosii rege et Ambrosii de Bagusino et Petri fratris eius et Ursonis Malgarite et Martini et Andree de Monticello et Ottonis Oliveni, omnes habitatores in plano de Ardesiee, nominatim de omnibus agnis, et caseis et de adoentia terre, non debet tollere plus viginti et quatuor denarios ban- num et non debet ire nisi semel in ano in predicto loco Ardesie per albergarias, et cum semel ierit in anno non debet esse plus sibi quarto et de spalla una de porco quam erant soliti dare, eco ordine ut ipse Albertone et heredes eius de hinc in antea sit tacitus et contentus de predictis agnis et caseis et de predicta adoentia terre, et de predicta albergaria nisi semel in ano sibi quarto et viginti et quatuor denarios per predictam adoentiam, et de spala, quas res erant preditti homines de predicto loco Ardesie soliti dare Alberti Corio et Karentani de Trescurio contra predictos homines de Ardesie qui in hac cartula le- guntur, et contra heredes eorum in perpetuum. Pena vero posuit ipse Albertone ut si umquam a tempore ille vel sui heredes contra predietos homines de Ardesie qui in hac cartula leguntur et contra heredes eo- rum de predictis agnis vel caseis vel albergaria nisi ut [...] vel de spala agere vel causare presumpserit, vel si aliquem hominem per so- cietatem sibi iunxerit super predictos homines tunc obligavit se suos [...] componere nomine pene ei cui lis illata fuerit libras viginti et postea standum erit huic finis, quia inter se convenerunt et hoc breve [...] quidem et pro hac finis fatienda accepit ipse Albertone a predictis hominibus libras viginti et quinque argenti denarios bonos ut hec [...] firma permaneat atque persistat. Factum est hoc anno Domini millesimo centesimo trigesimo nono, supradicto mense, indictione secunda. Algisius de Loare, Desiderius Fulcus de Brembate, Petrus Busca in Oculo, Bertramus de Corio, presbiter de Lorido, Lanfrancus de Le- sina, Lanfrancus Teutaldi ibi interfuerunt testes.

[S.T.] Ego Iohannes notarius et patronus causarum rogatus tra- didi et scripsi. 91

[S.T.] Ego Otto sacri palatii notarius autenticum huius exempli vidi et legi et ad confirmandum subscripsi. [S.T.] Ego Guilielmus domni Frederici imperatoris notarius au- tenticum huius exempli vidi et legi et ad confirmandum subscripsi. [S.T.] Ego Martinus sacri palatii notarius autenticum huius exem- pli vidi et legi et sicut in eo continebatur sic in isto scripsi exemplo, extra litteram vel sìllabam nichil plus minusve. A. V. B., Diplomata, cit. F. 50.

In Christi nomine anno ab Incarnatione Domini Nostri Jesus Christi millesimo centesimo quinquagesimo septimo indictione quin- ta, die martis que est VII kalendarum Aprilis, in civitate Brixia, commutacio bone fidei noscitur esse contractus ut vice emptionis op- tineat firmitatem eodemque nexu obligat contrahentes, placuit itaque et bona convenit voluntate inter domnum Bernardum camerarium et missum domni Gerardi episcopi Pergamensis ac ipsum Gerardum epi- scopum per iamclictum Bernardum missum suum et eius capelanum et camerarium, nec non et inter domnam Richildam abbatissam mo- nasterii Sancte Iulie de civitate Brixia, ut in Dei nomine debeant dare sicut a presenti dederunt ac tradiderunt vicissim in commutacionis nomine. In primis •dedit supradictus Bernardus capellanus eiusdem epi- scopi Pergamensis nomine et vice ipsius Gerardi episcopi cuius missus erat tradidit eidem Richilde abbatisse iamdicti monasterii ad partem ipsius monasterii iuri habendum idem petie due de terra iuris predicti episcopi quas in ipsum episcopum vente simili•ter in comutacionis no- mine ex parte Albertonis Imile, que iacent in loco de Triscorio cum sediminibus supra, ubi dicitur Auriolum. Prima pecia coheret ei a tribus partibus via, ab altera parte Sancte Marie; altera pecia ibi et est vidata tantum via [...] medium coheret a mane ipsius est ipsa via, a meridie et monte Bertranis, a sera Tu- dore; ipsas vero pecias cum casis et sediminis supra dedit et tradidit cum omni iure et 'honore se condicione in supradictam abbatissam, et ad invicem recepit ipse Bernardus capellanus et camerarius predicti seu missus predicti episcopi Pergamensis, nomine ipsius episcopi si- militer in commutacionis nomine a iamdicta Richelda abbatissa supra- dicti monasterii Sancte Iulie, presente domina Alda et domina Gratia de Rodingo sororibus suis idem totum hoc quod Vexilliferi de Zuchuno ab ipso monasterio Sancte Iulie per feudum tenebant in valle Ardesii, 92 tam in monte quam in plano, cum omni iure et honore et condicione habendum iuri a presenti die ad partem predicti episcopii; has autem suprascriptas res superius dictas et commutatas sicut superius dictas et commutatas una cum accessionibus et ingressibus seu cum superio- ribus et inferioribus suis qualiter superius legitur in integrum ipsi commutatores sibi unus alteri invicem in commutacionis nomine tra- diderunt ac dederunt faciendum pars parti unaquaque pars de hoc quod acceperunt a presenti die cum successoribus et successatricibus suis et cui dederint iure [pro]prietario nomine quicquid voluerint, sine omni unius alterius suorumque successorum seu successatricum vel persone submisse contradicione vel repeticione. Et spoponderunt se ipsi commutatores sibi invicem unus alteri supradictas res quas inter se dederunt commutacionis nomine omni tempore ab omni homine contradicente defensare, predictus Bernardus pro supradicto episcopo suisque su ccessoribus, predicta abbatissa pro se suisque successatricibus, unde ad invicem penam inter se promise- runt ut si quis ex ipsis aut suorum successorum seu successatricum se de hac commutacione removere quesierint et non permanserint in ea sicut superius legitur et comprehensum est vel si ab unoquoque homine predictas res non defensaviunt tunc illa pars que hoc non observaverit componat parti fide servanti prenominatas res in duplum, sicut pro tempore fuerit meliorate aut valuerit sub extimacione in consimilibus locis. Actum est hoc in supradicta civitate supradicto die et sub por- ticu Sancte Iulie feliciter. Signa manuum suprascriptorum commutatorum, scilicet Bernardi capellani missi episcopi, et supradicte Richelde abbatisse qui Nane cartulam commutacionis nomine fieri rogaverunt. Signa manuum Opizonis de Calcaria, Ardicioni Turisindi, liberti Bonifroni, Maurini Bolgarelli, Ottonis Mantelli, Petri de Rodingo testium. linde due cartule commutacionis uno tenore scripte sunt. [S.T.] Ego Guido qui et Braciolus notarius domni imperatoris Federici interfui et rogatus scripsi. Ego Richildis humilis abbatissa subscripsi. Ego Kalandria monacha subscripsi. Ego Constantina monacha subscripsi.

A. V. B., Diplomata cit., F. 51. Ed. parziale in M. Lupi, C. D. II, col. 1153. 93

1179, 30 novembre. Investitura concessa dal vescovo Citala in merito alle terre che l'episcopato aveva acquistato dai Moizoni in Ar- desio, Collareto e Lanusa.

Septuagesimo nono, mense novembri secundo kalendas decembris, indictione duodecima. Cum ligno quod in sua manu tenebat domnus Guata Pergamensis ecclesie episcopus investivit Ambrosium et Paulum de Boero ac Johannem Bonizonem et Lanzam de Lamusa et Durellum atque Girardum de Collareto omnes de Ardesio et vallis de Ardesio eorum nomine et nomine Johannis Bonizonis [...] filiorum eius et [...] nomine filii Bonetti Bonizonis et Tamagnini et Anderlini de Calusiis et Ottelle Raverolis et filiabus ac filias et nomine omnium illorum hominum quì sunt de Raverolis et Maniburgis et Bosii et Juli [...] Iruini ac filiorum Pisari atque filiorum Marinetti de Boero et filiorum Anderlini et Zanonis de atque Nazarii de Collareto et Brocardini et Basini et Bazoli et Brusiati et Noreto et filiorum Alberti de [...] et nomine omnium aliorum hominum qui sunt de emptione quam predictus dominus episcopus fecit ab omnibus homi- nibus de casa Moizonis atque ad partem et hutilitatem omnium aliorum hominum qui nunc sunt in donicatu episcopatus nominatim de tota illa terra que fuit de emptione quam ipse dominus episcopus emit ab omnibus hominibus de casa Moizonis in loco et terratorio de Arde- sio et in eius •terratoriis et in valle de Ardesio ad Collaretum et in Lanusam et in Boero et in eorum terratoriis ad partem et hutilitatem omnium aliorum hominum qui nunc sunt in donicatu episcopatus, si in aliquo tempore voluerint [...] et habitare supra predictam ter- ram eo vero ordine ut omnes suprascripti homines et sui heredes here- ditate iure perpetuo habeant et teneant predictam terram et [...] ha- beant dandi inter se et omnibus aliis hominibus qui nunc sunt vel in futuro erunt in donicatu episcopatus et eam hoe modo dederint dando suprascripti homines et sui heredes et cui [...] omni anno in Sancto Martino vel in octavam episcopatui solidos decem et novem et denarios duos et dimidium bonorum denariorum veteris vel impe- rialis monete [...] quales pro tempore currentes pro veteribus sine fraude [...]. Insuper remisit iam dictus dominus episcopus predictis hominus [...] eorum nomine et nomine omnium predictorum homìnum qui nunc sunt vel in futuro erunt in donicatu episcopatus fodrum in perpetuum per se et per suos soccessores de suprascripta vero terra omnes prenominati homìnes et sui heredes et cui predicto modo dede- rint se distringere et bannum prestare hoc modo debent per episcopum

10 - Bergomum 94 vel per suum missum: de districtis inlicitis dare debent solidos quin- que et non plus; de licitis vero dare debent denarios duodecim de libra et non plus; si inde querela facta fuerat episcopo vel suo misso et si discordia aliqua inter suprascriptos homines orta fuerat, debent facere rationem inter se sub gastaldo quem dominus episcopus mi- serat in Ardesio vel valle Ardesii et si una vel ambe partes litigan- tium sub gastaldo voluerit vel voluerint ut alluci missus episcopi veniat vel si una partium se per gastaldum distringere noluerit, tunc missus episcopi veniat cum onestis expensis partium nec amplius preter quam sicut suprascriptum est aliquid pro •hanno vel iudicatura accipiat. Item per stipulationem dictus domnus Guala episcopus predictis sep- tem hominibus eorum nomine et nomine omnium suprascriptorum hominum promisit quod ipse nec eius successor non mittet gastaldum aliquem super terram et super usantias predicte emptionis nisì de illis hominibus qui sunt de predicta emptione. Preterea supradictus domnus Guala episcopus nomine episcopatus predictis hominibus sci- licet Ambrosio Rancasche, Ambrosio Bonizoni, Paulo de Boero, Jo- banni Bonizoni, Lance de Lamisa et Durello atque Girardo de Col- lareto eorum nomine et nomine omnium predictorum hominum per stipulationem promisit quod ipse nec eius successor neque terram neque usantias suprascripte terre neque homines predicte emptionis alienabit neque pignori obligabit, que omnia suprascripta supradìctus dominus episcopus predictis hominibus et predicto modo per se et per suos successores attendere et observare promisit, et quod ipse nec eius successores per se nec per aliquam submissam personam contra su- prascripta aliquo modo •veniet nec, faciet et si hec omnia suprascripta per se et per suos successores non fuerint observata vel si contra su- prascripta per se vel per suos successores factum fuerat promisit pre- dictus dominus episcopus nomine episcopatus ut dictum est iam dictis hominibus et suprascripto modo penam quadraginta librarum denario- rum et post penam compositam huic investiture remissioni et conven- tioni se et successorem suum nomine episcopatus stare convenit et ut hec investitura remissio atque conventio omni tempore firma et stabilis perpetuo permaneat. Fuit predictuus domnus Guala episcopus contentus et confessus ad partem et hutilitatem episcopatus accepisse a suprascriptis septem hominibus eorum nomine et nomine omnium suprascriptorum homi- num libras viginti et quinque bonorum denariorum veteris et impe- rialis monete quibus denariis tenentur excepte non numerate petunie, 95

quia sic inter se convenerunt et due cartule ibi uno tenore fieri ro- gaverunt. Interfuerunt ibi testes Oprandus de Sancto Alexandro, Danisius de Sancta Grata, Ardericus Buflamaccus, Bugorninus de Clixione, Cre- monensius de Grummo atque magister Johannes Asinus. Su.prascrip- tum vero fictum hoc modo datur et solvitur ut Ambrosius Bonizonis et Ambrosius Rencaske et Dureilus de •Collareto qui sunt in antea de illis hominibus qui sunt de suprascripta emptione Moyzonum per sa- cramentum predicto domino episcopo manifestaverunt in presentia ,domni presbiteri Johannis de Sancto Alexandro, magistri Johannis Asini, magistri Boni et domni Oprandi de Sancto Alexandro quodam die qui fuit XIII dies intrante mense februarii in camera episcopi tempore quo currebat anni Domini millesimo centesimo octuagesimo primo indictione XIIII; homines ibi fuerunt contenti et confessi se habere iuratum fidelitatem suprascripto domino episcopo per supra- scriptam investituram et remissionem et conventionem quam confes- sionem Lanfrancus Bonizonis similiter ibi fecit et insuper fuerunt ipsi quatuor homines contenti et confessi quod multi ex hominibus supra- scripte emptionis habeant iuratum per suprascriptam investituram et fidelitatem donino episcopo et quod omnes homines caput focum ex quo est de salvare sacramentum suprascripte emptionis debet facere fidelitatem episcopo si eis requisitum fuerat ab episcopo [...] fictum hoc modo datur et solvitur, in primis filii Maniburgi amni anno de- narios IIII pro casale ubi manent et pro orto et campo qui est ibi prope, a mane filii Bonetti Bonizonis, a meridie Ambrosii Bonizonis; filii Pissari denarios IIII pro casale; filius Bonetti denarios quinque et mathalliam pro casa ubi manet et pro prato •de Baronculo et pro campo de Sancto Georgio quem dedit Johanni et pro ortale qui est prope casale; Ambrosius Bonizonis denarios quinque et mathalliam pro casa que est iusta casam filii Bonetti in la villa et pro ortale quem tenet cum casa et pro campo qui est ibi subtus casam et pro casa Bonelli et pro prato de Baronculo; Johannes eius frater denarios quinque et mathalliam pro casa que est in la villa quam tenet cum casa filii Bonetti et pro campo de Sancto Georgio et pro campo de la Foppa et per pratum de Baronculo; Johannes Bonus Bonizonis de- narios quindecim et quinque mathallie pro casale et orto et campo qui se tenet insimul et per pratum quem vendidit hominibus de Lu- thrinio ad Trethum et per roncum de Falecta; heredes Raveroli de- narios septem pro casale et ortale et per pratum •de Tretho et pro campo qui est prope Sanctum Georgium; Tamaginus denarios duos 96 pro casale ubi manet; Anderlinus de ,Calusiis denarios duos pro casale ubi manet; Brinnius Poltronis denarios IIII; Paulus Garvinus dena- rios quinque pro casale et pro campo quem vendidit Lanfranco Bo- nizoni; Bosius denarios quinque pro casale et pro molino et pro ronco de Nongrio et per campum qui est subtus casam et per campum quem dedit Tullio; Vitalis de Buzzo denarios duos per casam Bruni de Bulpe et per roncum de Nongrio; Ambrosius et Johannes Bonizonis fratres denarium unum per campum quem fuit Bruni et denarios duos per mediani casam Bruni et per terram de Buronculo; Ambrosius Ren- caske denarios sex pro casale ubi manet et per clusuram; Lanfrancus Bonizoni denarium unum per casam Ferarii; Ottobonus Ricardi de- narium unum pro oliale Ferarii de Plazola; Maurus Gatinelli denarios duos per campum quem tenet; Johannes et Ambrosius Bonizonis fra- tres denarium unum per roncum de mulino. In Boero: Paulus de Boero denarios sedecim cum filiis Marini et filiis Anderlini de quibus denariis Paulus denarios octo et filii Marini •denarios IIII et filii Anderlini denarios IIII pro casale et per totam terram quam tenet et habent ad Forcellam de Boero; Segafenus denarios IIII pro casale et per terram Tiara habet in Boero ibi ubi dicitur Vimosis; heredes Bianacurti denarios duos per terram et tezam de La Costa; Grifonus cum nepotibus denarios IIII per •terram et tezas de la Forcella de Boero; Basinus denarium unum per casam quam ei dedit Girardus de Collareto; Picenus denarios duos per casam et per terram quam habet ad ,Collaretum; Girardus cum fratribus medium denarium per casam et terram quam habet ibi subtus casam; Isettus denarios quin- decim cum fratribus, scilicet denarios septem et mezum per terram quam emit ab [...] et 'denarios duos per terram quam emit ad Colla- retum ad Albertino et denarios quinque et mezum per casam et terram quam tenet ad ,Collaretum; Nazarius et Albertus de Gusia denarium unum pro ripa Bozonis; Bazolus cum fratribus denarios sex et mezum pro casa et per terram quam tenent ad Collaretum; filii Zoconis medium denarium per easam et per terram quam tenent ad Collare- tum; Asparinus cum fratribus denarios decem scilicet denarios sex per terram que fuit Buzonis et denarios IIII per casam et per terram quam tenent ad Collaretum; filii Gambe Zuconis denarios IIII per terram et casam quam tenent ad ,Collaretum; Brusiatus denarios duo- decim et mezum cum nepotibus pro casale et per totam terram quam tenent ad Collaretum; et isti sunt de Boero et de Collareto a Paulo de Boero in zuzum; •a la Musa: Andrea Gothioni cum fratrem dena- rios sex; Albertinus Pelatosta cum .fratre denarios sex; Baisia et fratre 97

denarios IIII; Ursettus denarios XI; Cremonensis unus minus; filii Baraterii denarios navem; Cremonensis unus minus; filii Ambrosii Bertrammi denarium unum per terram Baraterii; Vitalis de Vilico denarium unum; heredes Guazini de la Musa denarios XVII; Lanza cum fratribus denarios sex et mezum et in alia parte pro se sola de- narios quinque; Petrus Bonus Coclear denarium unum; heredes Mar- tini Vathini denarios quinque et mezum; omnes suprascripti de la Musa dant istud fictum pro casalibus quos tenent ad Musam et per totam terram quam habent ad Musam et ad Urtigerum et in Mayonem et in valle Bragera et ad Colliethum et suprascriptam vero remissionem fodri quam fecit dominus episcopus suprascriptis hominibus eorum nomine et nomine suprascriptorum hominum qui sunt de emptione Moizonum hoc modo faciant: si aliquis alius homo qui sit de fodro et districto et conditionibus episcopatus aliquo in tempore veniet stare et habitare super predictam terram que est de suprascripta emptione quod episcopatus non amittat aliquid de illis rationibus conditionibus et fodro quod et quem ille homo de antea per aliam terram episco- patui fatiebat. A. V. B., Diplomata cit., F. 53. Ed. parziale in M. Lupi, C. D. II, col. 1318.

1180, aprile. Il Vescovo Guala rinuncia, in cambio di un affitto in denaro, ai diritti di fodro, pasto e ogni altro uso e condizione sulle terre di Martino Cucconi. Una •die que fuit de mense aprili, in civitate Pergami, in camera domini episcopi, pluribus hominibus presentibus nomina quorum infe- rius leguntur. Cum ligno et cartula que in sua tenebat manu domnus Guala Pergamensis episcopus finem fecit atque remisit in manu Mar- tini Cucconis de Ardesio nominatim de omni fodro et pasto, usu et conditione et •datione que habebat ad requirendum seu petere poterat iuste vel iniuste contra personam eius aut in rebus vel pro rebus suis et generaliter de omni eo quod poset nomine episcopatus dicere vel alegare contra ipsum Martinum vel contra res suas in integrum; nam ob hanc finem et remissionem perpetuo firmam et ratam habendam ab eo et a suis successoribus debet ipse Martinus se distringere per ipsum dominum episcopum et per suum successorem secundum usum terre Ardesii, qui unus observatur inter homines episcopatus preditti loti, et debet dare omni anno fictum eidem domino episcopo et suis successoribus in perpetuum pro iam diete fine et remissione solidos 98

tres bonorum denariorum veterum seu imperialium in festivitate Sancti Martini, tali ordine ut si predictus Martinus vel sui heredes predictum fictum ad constitutum terminum non soluerit et missus episcopi ali- quod dispendium pro hoc fitto exigendo fecerit tunc ipse Martinus vel sui heredes dispendium illud sine fraude solvat; quod fictum pre- dictus Martinus posuit super totam terram et super omnes casas quas habet et tenet nomine episcopatus et que sunt iuris episcopatus. Prima quarum casarum iacet in loco Ardesii et cum curte habente, cui cohe- ret a mane heredum Peloricule, a meridie et a sera heredum Boni Cucconis, a monte via comuna; alla casa est ibi prope cum aria, cui coheret a mane heredum Boni Cucconis, a meridie heredum Andree de Calusiis, •a sera Domingucii, a monte via comuna; tercia est petia una de terra campiva que iacet in agro Sancti Georgii ubi dicitur sub mura, cui coheret a mane heredum Boni Cucconis, a meridie via comuna, a sera Tosabovis, a monte heredum Peloricule; quarta petia iacet ubi dicitur Porcana, cui coheret a mane heredum Rubei de Ca- lusiis, a meridie heredum Boni ,Cucconis, a sera Zafalini, a monte via comuna; quinta est in agro Sancti Petri, cui coheret a mane via comuna, a meridie heredum Boni Cucconis, a sera riva comuna, a monte Obertini Cucconis; sexta iacet super Noellum, cui coheret a mane heredum Ferri di Colareto, a meridie Anderlini de Calusiis, a sera heredum Bonfilii, a monte riva comuna; septima •petia iacet in agro ultra rium, ubi dicitur in glerolis, cui coheret a mane via comuna, a meridie Tosabovis, a sera heredum Albertini de Poca, a monte Pauli Andrie; ottava iacet ubi dicitur ad plazolum, cui coheret a mane via comuna, a meridie heredum Pedegate a sera via comuna, a monte Muti Rabbonis; nona iacet ubi dicitur botola cui coheret a mane Io- hannis Tamarini, a meridie heredum Peloricule, a sera heredum An- dree Pedegate, a monte ecclesie Sancti Georgii de Ardesio; decima iacet ubi dicitur ad montesellum, cui coheret •a mane heredum Marini de Mussa, a meridie heredum Boni Cucconis a sera ecelesie Sancti Geor- gii, a monte heredum Boni predicti; undecima petia iacet ubi dicitur ad tredim et est prativa, cui coheret a mane et a sera heredum Boni Cucconis, a meridie heredum Marini de Mussa, a monte comune; duo- decima iacet ibi prope, cui coheret •a mane et a meridie heredum An- dree de Paisco, a sera heredum Boni Cucconis, a monte comune; ter- cia decima est similiter ibi prope, cui coheret a mane et a monte heredum Marinonis de Mussa, a meridie vallis comuna, a sera here- dum Boni Cucconis; quintadecima iacet ubi dicitur in summitate tredi, cui coheret a mane Zambonacii de Butunio, a meridie et a sera bere- 99 dum Boni Cucconis, a monte Baronzini de Canale; sextadecima iacet ibi prope, cui coheret a mane heredum Boni Cucconis, a meridie he- redum Petri Laurentionis, a sera Obertini Cucconis, a monte Baron- zini de Canale. Preterea predictus dominus episcopus omnia supradicta perpetuo firma et rata habiturum per se suosque successores contra iam dictum Martinum suosque heredes et contra quos de suis rebus dederit in per- petuum cum stipulatione subnixa promisit, quia sic inter se conve- nerunt et duo brevia uno tenore fieri rogaverunt. Factum est hoc anno dominice incarnationis millesimo centesimo octuagesimo, mense predicto, indictione terciadecima. Interfuerunt ibi testes, supradicta videntes et audientes, domnus presbiter Tapinus et magister Iohannes Asinus et Danisius de Sancta Grata et Tedrisius. [S.T.] Ego Petrus de Calusiis domni Frederici imperatoris nota- rius interfui et rogatus scripsi. Ego Guala Bergomensis episcopus subscripsi. [S.T.] Ego Albertus domni Friderici imperatoris notarius ad omnia suprascripta interfui et rogatus ab utraque parte scripsi; su- prascripta vero investitura fuit fatta in capella episcopi in civitate Pergami. [S.T.] Ego Ottobonus de Zoffo sacri palacii notarius autenticum huius exempli vidi et legi et ad confirmandum subscripsi. [ S.T.] Ego Montenarius de Pappis sacri palatii notarius auten- ticum huius exempli vidi et legi et ad confirmandum subscripsi. [S.T.] Ego Ventura de Pappis domni Federici imperatoris no- tarius et missus regis ac index ordinarius autenticum huius exempli vidi et legi et sicut in eo continebatur ita et in isto continetur exem- plo, nichil addito vel diminuto preter litteram vel sillabam que mutet sensum vel materiam scripsi. A. V. B., Diplomata cit., F. 54.

Una die mensis aprilis que fuit quintadecima dies intrante ipso mense, in civitate Pergami, in episcopali capella, pluribus hominibus presentibus quorum nomina scripta fuerunt inferius. Cum ligno quod in suis tenebant manibus Carpellionus filius quondam Alberti Collionis et Uguzonus filius quondam Guilielmi similiter Collionis, de predicta civitate, in presentia et per parabolam Alberti Collionis fratri (sic) preditti Uguzonis et consanguinei supradicti ,Carpellionis, et in pre- 100 sentia et per parabolam Federici Collionis consanguinei sui, et in pre- sentia et per parabolam ,Guilielmi filii quondam Rogerii Collionis fra- tris prenominati Carpelionis, qui Guilielmus dedit ibi parabolam pre- nominatis Carpelliono et Uguzono per se et pro fratribus ac nepotibus suis ut hee infra scripta facerent. Refutaverunt in manu domni Guale Sancte ,Pergamensis ecclesie episcopi vice ac nomine episcopatus nominatim totum hoc quod ipsi Carpelionus et Uguzonus habebant, et eis aliquo modo vel iure perti- nebat in loco et territorio et pertinentiis atque confinibus de Ardesie et vallis de Ardesie, et in loco et territorio et pertinentiis atque con- finibus de Bondeliono in integrum, et que ipsi tenebant per feudum ab episcopatu, in supradictis locis et eorum territoriis, pertinentiis atque confinibus in integrum, excepta decima de Ardesie que est pre- fati Uguzonis, de qua decima ipse Uguzonis habet fictum solidorum decem, quam decimam ipse Uguzonus in se reservavit, eo vero ordine ut prenominatus domnus Guala Pergamensis episcopus et sui successo- res et cui ipsi dederint, habeant et teneant supradictas res in perpe- tuum, excepta predieta decima, et quicquid voluerint de ipsis rebus faciant, sine predictorum Carpellionis et Uguzonis suorumque here- dum contradictione, et cum omni sua et suorum heredum auctoritate et defensione in pena dupli. Nam ob hanc refutationem superius dictam et nominatam fuerunt ibi prenominati Carpelionus et Uguzonus con- tenti et confessi se a predicto domno Guala Pergamensi episcopo no- mine episcopatus libras centum sexaginta bonorum denariorum veteris ac imperialis monete, vel eorum loco currentium sine fraude accepisse, et renontiaverunt ibi ipsi Carpelionus et Uguzonus exceptioni non numerati pretii. Preterea iamdicti Carpelionus et Uguzonus dederunt cesserunt tradiderunt atque mandaverunt prefato domno ,Guale Per- gamensi episcopo nomine episcopatus nominatim omne ius omnesque actiones et rationes sibi in predictis rebus vel pro ipsis rebus aliquo modo vel iure conpetentes, et eundem •dominum episcopum nomine episcopatus in suum locum posuerunt. •Insuper etiam ipsi Carpelionus et Uguzonus dederunt ibi vuadiam, in manu supradicti domni Guale Pergamensis episcopi vice ac nomine episcopatus sub pena centum librarum si supradicte res sunt aliquo modo per eos aut per aliquem de casa sua, in brichate, quod ipsas res episcopatui desbrichabunt, et defendent et vuarentabunt omni tempore ab omni contradicente cum ratione, et insuper quod infra unum mensem postquam eis vel suis heredibus fuerit a predicto domino episcopo vel a suis successoribus requisitum et filii quondam Rogerii Collionis fuerint in etate legipti- 101 ma, quod facient eos dare parabolam huic refutationi, et si non pote- runt eos Tacere dare hanc parabolam, quod semper defendent et vua- rentabunt omnia supradicta episcopatui ab eis, de quibus omnibus extitit fideiussor Albertus •Collionis sub eadem pena quia sic inter se convenerunt. Factum est hoc anno Domini millesimo centesimo octuageseimo, mense predicto, indictione terciadecima. Rogerius de Gurgulaco, Iohannes de Petringo, Oprandus de Saneto Alexandro, Rendevacca filius quondam Attonis Deiberti, Lanfrancus de Monaca, Atto de Pachano de Monico, Montenarius A delasie, Al- bertus advocatus, Castellanus de Roero, magister Iohannes Asinus et magister Albertus de Bonate Ecclesie Sancti Vincentii canonici, ibi testes interfuerunt. [S.T.] Ego Guilielmus domni Frederici imperatoris notarius in- terfui et rogatus scripsi. A. V. B., Diplodiata cit., F. 55. Ed. parziale in M. Lupi, C. D. II, col. 1324.

1180, 16 luglio. Il console di Bergamo, Giovanni da Desenzano emette sentenza sulla controversia tra il vescovo Guala e Ottoboni Ri- cardi in merito alla posizione giuridica di alcune terre. In Christi nomine. Anno Domini millesimo centesimo octuage- simo, mensis iulii XVII kalendis augusto, indictione terciadecima, sententiam dedit Iohannes de Desenzano, consul civitatis Pergami, in concordia sociorum qui erant cum eo delegati a domno Antonino su- pra controversia que vertebatur inter domnum Gualam Pergamensem episcopum nomine episcopatus ab una parte et ex altera Ottobonum Ricardi de Ardesio. Lis talis erat: conquerebatur predictus dominus episcopus nomine episcopatus de predicto Ottobono Ricardi a quo pe- tebat ut vel tres •petias terre sibi dimitteret, prima quarum est in territorio de Ardesio, ubi dicitur Volta Sancti Georgii, a mane here- dum Iohanis Caponis, a meridie heredum Ottonis de Caluse, a sero emptoris, a montibus via comunis, quam acquisivit a Suardo filio Ru- bei de Caluse; secunda est in eodem loco et est curtiva, a mane bere- dum Andree Zafalini, a meridie filii Lorenzonis Marinaris, a sero via comunis, a montibus emptoris et Dominici Zafalini et via comunis et quam acquisivit ab Acopo, filio Martini Marinati; tercia est sedu- mata in predicto loco Ardesio, a mane via comunis, a meridie emp- 102 toris et a sero similiter, a montibus comune, quam adquisivit a Io- hannebono et Petro et Alberto et Tomato et Martino fratres et filii condam Lorenzonis de Ludrino, et hanc terram petebat ea ratione ut vel eam sibi dimitteret vel condiciones sibi faceret, quia dicebat ter- ram illam fore alodium episcopatus et eam esse venditam partim ad alodium, partim ad hereditatem, et sic dicebat terram illam esse con- tra formam iuris alienatam, quia dicebat terram illam non esse alo- dium nec hereditate illorum qui eam alienaverant. Ad hec predictus Ottobonus respondebat dicens prefatam terram excepta prima petia non esse alodium episcopatus; de prima dicebat quod erat alodium episcopatus, set dicebat eam esse hereditatem illius qui eam sibi vendidit, veruntamen confitebatur totam predictam ter- ram esse per condiciones episcopatus, scilicet prima de ficto et pasto et districto et de aliis condicionibus; alie due petie per fodrum et fictum et districtum et per alias condiciones; veruntamen dicebat quod quamdiu illi qui alienaverunt sibi faciebant condiciones, scilicet quam- diu casale eorum qui alienaverunt durabat faciendo condiciones, quod emptor non debebat facere aliquam condicionem nec terram dimittere; testes etiam induxit ipse Ottobonus, qui asserebant terram illam esse vel fuisse alodium episcopatus et esse de condicionibus episcopatus; predictus vero dominus episcopus dicebat terram illam esse alodium episcopatus et non esse hereditatem in totam nec in partem illorum qui eam alienaverunt. Visis et auditis alegationibus et responsionibus ac confessionibus utriusque partis et a predicto Iohanni et a sociis diligenter inspectis et examinatis, talem protulit sententiam ipse Iohannes: dedit sacra- mentum episcopo ut iuraret prima petia terre non esse vel fuisse he- reditatem predicti Suardi nec suorum maiorum, de aliis duabus petiis dedit sacramentum ipsi episcopo ut iuraret per suum avocatum esse alodium, que omnia sacramenta dominus episcopus facere renuit et ipsi Ottobono in contrarium facienda retulit; ipse vero Ottobonus iu- ravit prima petia terre esse hereditatem predicti Suardi quando eam sibi vendidit; de aliis duabus iuravit non esse alodium episcopatus in totum nec in partem; et sic absolvit Iohannes predictus ipsum Otto- bonum a petitione prefati episcopi, salvo iure episcopatus in condi- cionibus et in predicta terra si casalia illorum qui alienaverunt in condicionibus et in ficto deficeret. Et sic finita est causa. Data fuit hec sententia in palatio episcopi; socii autem predicti Iohannis erant Ottobonus de Ambrizaco, Ianua- rius Caldera, Iohannes Conacii, Buldulus de Petringo, Guizardus de 103

Diacono, Vuilielmus de la Crota, Lanfrancus de Zoffo, Montenarius Adelaxie, Adamus de Surlasco, Raimondus de Catanio, Attelacius de Castello. Interfuerunt testes huius sententie Morandus iudex, Redulfus de Lalio, Albertinus de Liranica, magister Iohannes Asinus et magister Albertus. [S.T.] Ego Preitus sacri pallacii notarius per parabolam predicto- rum consulum hanc sententiam scripsi. A. V. B., Diplomata cit., F. 56. Ed. parziale in M. Lupi, C. D. II, col. 1326.

1180, giugno. Il vescovo Guala, in cambio di un affitto annuo, investe Morando Bucelle del fodro e di ogni altro diritto sui beni in suo possesso. Una die que fuit de mense iunii, in palatio domini episcopi prope cameram eius, pluribus hominibus presentibus nomina quorum inferius leguntur. Cum ligno et cartula que in sua tenebat manu, domnus Guala Pergamensis episcopus investivit Morandum filium condam Petri Bu- celle de loco Ardesii nominatim de omni fodro, pasto et amisere et conditione et omni datione et exactione que habebat vel requirere pote- rat in domo quam tenet predictus Morandus et medietas cuius domus fuit Blanci fratris sui, cui coheret a mane mercatum comuni de Ar- desio, a meridie Mauri Gatinelli, a sera heredum Zafalini Marinati, a montibus via comuna; et in Ronco de isola cui coheret a mane et a meridie et a sera et a montibus comune; et in ronco de Merile cui coheret a mane comune, a meridie heredum de Prestino, a sera via comuna, a montibus Mauri Tabernarii; et in alio ronco que est si- militer in Merile, cui coheret a mane comune, a meridie heredum Zafalini, a sera heredum Anderlonis de Paisco, a montibus heredum Zafalini; eo vero ordine ut ipse Morandus et sui heredes et cui dare voluerint de supradictis rebus hominibus episcopatus habeat et teneat iam dictum fodrum, conditiones et usantias in perpetuum providendo omni anno denarios decem et [...] fictum in Sancto Martino vel in ottava episcopatus. Ibique promisit per stipulationem predictus do- minus episcopus iam dicto Morando per se suosque successores quod nullo modo alicui dabit, nec aliquo modo alienabit predictum fodrum conditiones hac (sic) usantias, nisi eique consimile pactum et supra- dictam conventionem fecerit iam dicto Morando. 104

Versa vice convenit iam dictus Morandus prefato domino episcopo nomine episcopatus quod si non soluerit iam dictum fictum ad consti- tutum terminum sicut supradictum est, et iam dictus dominus epi- scopus vel eius successor per se vel per suum missum fecerit aliquas expensas pro predicto ficto exigendo, quod omnes illas expensas pre- stabilit ipsi domino episcopo vel suo misso. Retinuit tamen in se iam dictus dominus episcopus districtum totum secundum usum curie Ardesii, quia sic inter se convenerunt et duo brevia uno tenore fieri rogaverunt. Actum est hoc anno Domini millesimo octuagesimo, mense pre- dicto, indictione terciadecima. Interfuerunt ibi testes, predicta videntes et audientes, presbiter Tapinus de Ardesio et magister Albertus, clericus Sancti Vincentii, et magister Johannes Asinus, eiusdem ecelesie clericus, hac Januarius iudex et Tedrisius de Sanata Grata. [ S.T.] Ego Petrus de Calusiis domni Frederici imperatoris no- tarius interfui et rogatus scripsi. A. V. B., Diplomata alt., F. 57; altro esemplare nel F. 58.

1181, aprile. Andrea Morinoni rimette nelle mani del vescovo Guala due appezzamenti di terra.

Una die que fuit de mense aprili, in palacio domini episcopi in episcopali camera presentia bonorum hominum nomina quorum subter leguntur. Cum ligno et cartula que in sua tenebat manu Andreas Morinonis filius condam Mauri de Feraris de loco Ardesii fecit finem et refutacionem atque datum in manu domni Guale Pergamensis epi- scopi nominatim de duabus peciis de terra que iacent in loco et ter- ritorio Ardesii: una quarum est cum casa soleriata supra et cum alia terranea et curte insimul tenente, et iacet fusta mercatum de Ardesio; coheret ei a mane via comuna, a meridie terra quam tenet Maria de Bracco et Acerbus de mercato, a sera terra quam tenet Martinus de Dongo, a monte terra quam tenet Maurus Tabernarius et comune; alia pecia est campiva et iacet in agro Sancti Georgii; coheret ei a mane terra quam tenet filius Ferri de ,Colareto et Nazarius, a meridie terra quam tenet heredes ,Carionis, a sera terra quam tenet Anderlinus de Calusiis. Eo vero modo et ordine ut ipse dominus episcopus et sui successores et cui dare voluerint habeant et teneant predictas pe- cias terre cum omnibus casiis et edificiis habentibus et faciant de eis 105

quícquíd facere voluerínt, sine preditti Andree suorumque heredum et successorum contestatione et cum omni sua auctoritate et defensione. Unde ob prenominatam finem et refutationem atque datum contentus et confessus fuit ibi prefatus Andreas se accepisse a predicto domino episcopo nomine episcopatus argenti denariorum bonorum veterum vel imperialium vel pro veteribus vel pro imperialibus sine fraude cur- rentium libras undecim, renuntiando exceptioni non numerati preci, preterea ipse Andreas per se suosque heredes convenit atque promisit per stipulationem prefato domino episcopo nomine episcopatus defen- dere et oarentare (sic) ei predictam totam terram et casas superius dictas et nominatas, cum omnibus edificiis supra habentibus, quia sic inter se convenerunt. Insuper ipse Andreas cessit, dedit, tradit atque mandavit prefato domino episcopo omne ius omnesque actiones et rationes in predictis casis et in tota terra sibi pertinentes. Actum est hoc anno Domini millesimo centesimo octuagesimo primo, indictione quartadecima. Magister Johannes Asinus et presbiter Martinus de et Tedrisius et Danisius de Sancta Grata et Ranius atque Cinus ibi testes interfuerunt. [S.T.] Ego Petrus de Calusiis domni Frederici imperatoris no- tarius interfui et rogatus scripsi. A. V. B., Diplomata cit., F. 59.

1181, 4 giugno. Il vescovo Guala cede al presbitero Tapino della chiesa di S. Giorgio di Ardesio una parte del monte Secco in cambio degli affitti di due appezzamenti di terra. Una die mensis iunii que fuit quarta dies intrante ipso mense, in civitate Pergami, in episcopali capella, pluribus hominibus presen- tibus quorum nomina subter leguntur, commutationem inter se fece- run t domnus Guala Pergamensis episcopus nomine episcopatus ex una parte, et ex altera presbiter Tapinus ecclesie Sancti Georii (sic) de Ardesio, nomine ipsius ecclesie, hoc modo videlicet in primis ipse presbiter Tapinus dedit eidem domino episcopo nomine episcopatus ad proprietatem nominatim quattuordecim denarios fitti et amisceris quos predicta ecclesia Sancti Georii habebat in loco de Ardesio, videlícet denarios duos in quadam peciam de terra cum casis .duabus supra in- simul tenente in loco de Ardesio quam tenent Tonsabos Durentis, cui coheret a mane tener Petrozolus, a meridie et a sera via, a monte heredis Andree de Poca; et alios denarios duodecim in quadam pecia 106 de terra cum quadam casa solariata supra et orto insimul tenente que iacet ibi prope, cui coheret a mane Strazerii et heredum Bertrami de Dongo, a meridie heredum Picconis, a sera Aiardi et Acerbi, a monte via comunis; et insuper dedit ei totum quod predicte ecclesie perti- nebat in predictis petiis terre sicut superius legitur, et omne ius om- nesque actiones et rationes supradicte ecclesie in predictis rebus vel pro ipsis rebus pertinentes eidem domino episcopo nomine episcopatus cessit, tradidit et dedit et eum in suum locum posuit. Unde ad invicem predictus dominus episcopus dedit similiter ad proprietatem supradicto presbitero Tapino nomine predicte ecclesie Sancti Georii nomine et ex parte preditti episcopatus alios quattuor- decim denarios fictuales ex illis qu•attuor solidis fictualibus quos ipse presbiter pro supradicta ecclesia dabat episcopatui pro monte Sicco, et insuper dedit ei ipse dominus episcopus talem partem montis Sicci pro quo dantur ipsi denarii qualis pertinet ad istos quattuordecim de- narios fatta computatione istorum denariorum et aliorum et cessit tradidit et dedit ipse dominus episcopus eidem presbetero nomine pre- diate ecclesie omne ius omnesque actiones et rationes supradicto epi- scopatui pertinentes in predictis denariis vel pro ipsis denariis quat- tuordecim et in ipsa terra vel pro ipsa terra dantur isti quattuorde- cim denarii. Facta supradicta computatione et eum in suum locum posuit; has autem res superius dictas comutatas sicut superius legitur ipsi comutatores sibi unus alteri in vice comutationis tradiderunt fa- ciendum ex inde una pars et altera cum suis successoribus iure pro- prietario quicquid voluerint sine omni unius et alterius suorumque successorum contradictione et cum omni unius et alterius suorumque successorum auctori'tate et deffensione in pena dupli, quia sic inter se convenerunt et duas cartulas comutationis uno tenore fieri rogaverunt, et factum est hoc totum in presentia et per parabolam et cum consilio domni Adelardi ecclesie Sancti Vincentii archidiaconi et magistri Galli ipsius ecclesie canonici. Factum est hoc anno Domini millesimo centesimo octuagesimo primo, indictione quartadecima. Danisius de Sancta Grata, Petrus no- tarius de Ardesio, Crottus Rumanene et Petrinus de Ovo ibi testes interfuerunt. [S.T.] Ego Petrus sacri palacii notarius interfui et rogatus scripsi. Ego Iohannes Bonus clericus ad confirmandum subscripsi. Ego Ardesinus Clericus ad confirmandum subscripsi. A. V. B., Diplomata cit., F. 60. 107

1183, 29 maggio. Il vescovo Guala investe Culazolo, a titolo ere- ditario, di alcuni beni che egli tiene nel territorio di Ardesio, con il relativo fodro.

Una die mensis madii que fuit septimo kalendas iunii, in civi- tate Pergami, in camera domini episcopi, pluribus hominibus presen- tibus quorum nomina subter leguntur, cum ligno quod in sua tenebat manu, domnus Guala Pergamensis episcopus nomine et ex parte epi- scopatus investivit nomine hereditatis Culazolum de Ardesio nomina- tim de omnibus casis et terris et posessionibus quas ipse Culazolus habebat vel tenebat in loco et territorio et pertinentiis et valle Ardesii, et nominatim de fodro quod ipse Culazolus facere vel dare debet vel dare vel Lacere solitus est supradicto episcopatui, excepta terra qui fuit de Moizonibus et de Albertonis et de Sancta Grata et de Sancta Iulia de qua non fecit ei investituram, et reservato episcopatui et episcopo districto secundum morem de Ardesio, eo vero ordine ut ipse Cula- zolus et heredes eius et cui dederint videlicet suo pari perpetuo ha- beant et teneant omnes suprascriptas res preter exceptatas, et de eis iure hereditario quicquid voluerint faciant sine preditti domini epi- scopi suorumque successorum contradictione et cum omni ipsius do- mini episcopi suorumque sucessorum auctoritate et defensione, ad fictum omni anno reddendum episcopatui denarios duodecim bonos veteres vel imperiales vel eorum loco sine fraude currentes, videlicet denarios septem pro fodro et denarios quin•que pro aliis rebus; alia super imposita non debet imponi eidem Culazolo nec suis heredibus. Petie autem terre de quibus supradictus dominus episcopus predicto modo investivit predictum Culazolum hee sunt: prima iacet in loco de Ardesio cum casa supra, coheret ei a mane et a meridie via, a sera ortus filiorum Carboncelli, a montibus filiorum Canevarii; alia iacet ibi prope similiter cum casa supra, coheret ei a mane et a montibus filiorum Canevarii, a meridie curtis filiorum Pigonis, a sera via; quas petias terre pater eiusdem Culazoli eidem ,Culazolo laxavit; alia petia est prativa et iacet ubi dicitur in Salecta, coheret ei a mane Ambrosii Rancaske, a meridie Obertini de Canevario, a sera Serium, a montibus comune, et ista petia fuit comunis; alia petia iacet similiter in Salecta et dicitur Runcus •de Salecta, coheret ei a mane Ambrosii Rancaske, a meridie Adamini de Nova, a sera via, a montibus filiorum Petri Ursonis, et ista petia fuit Meducanis et de casali filiorum Vitalis Ca- zamali et Domingonum; alia petia est campiva et iacet in Glerola intus ario, coheret ei a mane et a sera via, a meridie filiorum Petri 108

Ursonis, a montibus Vitalis Bozzonis, et fuit ista petia Doraingueii de la Porta; alla petia et prativa et iacet similiter in Saleeta, est ei a mane via, a meridie heredurn. Petri Ursonis, a sera Serium, a mon- tibus hereduzn Petri Ursonis, et ista petia fuit filiorum Petri Ursonis; alia petia est ortiva et iacet in ripa rii, coberet ei a mane via, a me- ridie filiorum Tornati Cavaleiii, a sera rium, e montibus Adatnini de Nova, et ista petia fuit Pristini; quia sic inter se conveneruut et duas cartulas uno tenore fieri rogaverunt. Factum est hoc anno Domini millesimo octuagesimo tercio, indie- tione prima; magister Iohannes Asinus, Iohannes de Telgate, preabi. ter Girardus de Albano, Aiardus de Ardesio et Petrus de Comenduno conversus de Valota ibi tester interfuerunt. [S.T.] Ego Otto sacri palacii notarius interfuì et rogatus seripsi. A. V. B., Diplomata eit., F. 61.

1183, gennaio. Il vescovo Guata investe il presbitero Tapino, del- la chiesa di San Giorgio di Ardesio, di tre appezzamenti di terra con il relativo ladro. Una die mensis januarii, in curte ecelesie Saneti Georii de Ar- desia, in presentia bonorum horninum quorum nomina inferius erunt scripta, cum ligno quod in sua manu tenebat, domnus Guala Perga- mensis episcopus investivit domnum Tappinum presbiteruna ecelesie Sanati Georii de Ardesio ad partorii et utilitatern ecelesie Saneti Georii nominatim de tribus petiis de terra iuris episcopatus que iacent in territorio vallis Ardesii in valle Gulii. Prima iacet ubi dicitur ad Tezolum Armanonum, cum tegete una et arboribus supra habente, est ei a mane Andruini, a meridie filbarum Johannis Boni Russoni, a sera filii Ravenne et Cose, a montibus filiorura Mauri Brazagalini; secunda iacet ad Regrossum, est ei a mane comuni, a meridie et sera Andruini, a montibus filiorum Gariusti; tertia est similiter ibi, coheret ei a mane de Gariustis et a montibus, a naeridie Andrelini, a sera Andruini. Eo ordine et eo modo ut ipse domnus presbiter Tap- pinna et sui successores et cui ipsi dederint habeant et teneant supra- scriptam terram iure hereditario, faciendo et dando annuatirn epi• scopatisi solitum fietum et solitas eonditiones, preter q-uam remisit ei fodruin, dando annuatim episcopatui denarium unum veterum vel imperialem vel eorum loco currenteru nomine fodxi; alia superinposita ei nec suis suceessoribus facere non debet, quia sic inter se &avene- rant et duo brevis uno tenore fieri rogaverunt. 109

Factum est hoc anno Domini millesimo centesimo octuagesimo tertio, indictione prima. Atto, filius quondam Pagani de Monero et Detesalvet avocatus ibi interfuerunt testes, interfuit etiam ibi magister Johannes caloni- cus (sic) Sancti Vincentii de Pergamo, qui dicitur Asinus. [S.T.] Ego Girardus sacri palacii notarius interfui et rogatus scripsi. A. V. B., Diplomata cit., F. 62.

1184, 2 luglio. Il vescovo Guala investe Guarnerio Minelle di alcune terre. Una die mensis iulii, que fuit secunda dies intrante ipso mense, in civitate Pergami, in episcopali camera, presentia quorumdam ho- minum inferius scripta quorum sunt nomina cuncta, cum ligno quod in sua tenebat manu domnus Guala Pergamensis episcopus nomine episcopatus investivit Guarnerium filium quondam Mauri Minelle de civitate iam dieta nominatim de undecim petiis terre quas ipse do- minus episcopus nomine episcopatus per sententiam sub consulibus Pergami Petro de Porta vicerat, sicut continetur in cartula a Magistro Parvo notario scripta, et que petie de terra posite sunt sive iacent in territorio de Ardesie et insuper de ea tota terra quam iamdictus dominus episcopus prefato modo per sententiam sub eisdem consulibus Alberto et Ugocioni filiis quondam Rogerii Celsonis vicerat, sicut scriptum in prefata cartula Magistri Parvi invenitur, excepta isola de valle Canali que fuit de Mezzecanis, de qua eum tunc non investivit. Et insuper eum investivit prenominato modo de campo de Rave- rolo in integrum et nominatim et specialiter ipse dominus episcopus nomine iamdicto eundem Guarnerium ad hereditatem de his petiis terre investivit: prima quarum iacet in Albareta, cui est a mane Lazari de Mezzechene, ab aliis partibus comune et hec est cum duabus tege- tibus supra; secunda iacet ad Colaretum, cui est a mane Zoppi de Ludrinio, a meridie via comunis, a sero et a monte filiorum Roberge; tertia iacet ad Tredum scilicet in Mosa de Tredo, cui est a mane Cu- conis, a meridie heredis Bonini Cuconìs, a sero Baruncini, a monte Zambonatii de Ludrinnio; quarta iacet in Foppa de Tredi, cui est a mane et a meridie Scazze, a sera filii Cuconis, a monte Zambonatii; quinta iacet prope Tredum, cui est a mane foedum comune, a meridie et a sero Scazze, a monte Zambonatii; sexta iacet ad Serenellum, cui

11 - Bergomum 110 est a mane comune, a meridie heredis Raveroli, a sero heredis Boni Cuconis, a monte Scazze; septima iacet in agro Sancti Petri, cui est a mane via comunis, a meridie heredis Sapporiti, a sero riva comunis, a monte heredis Raveroli; octava iacet ad Botolam, cui est a mane ecclesie Sancti Georgii, a meridie riva comunis, a sero Martini de Dongo, a monte Ambroxii Bonizonis; nona iacet ad ,Porcanam, cui est a mane Peterzoli Pipinonis, a meridie via comunis, a sero Am- broxii Ranchasci, a monte heredis Brache; decima iacet ibi prope, cui est a mane Sacchi Bagalmontoni et heredis Obertini Cuconis, a meridie via comunis, a sero ,Culazoli, a monte illorum de la Porta; undecima iacet in agro Sanoti Petri, cui est a mane via comunis, a meridie heredis Batalie, a sero riva comunis, a monte Ottelle Raverolis; duodecima iacet sub ripa, cui est a mane riva comunis, a meridie Ambroxii Ranchasci, a sero heredis Cogi, a monte Pauli Canevarii; terciadecima iacet ad Portam, cui est a mane terra que fuit Batalie, a meridie via comunis, a sero Culazoli, a monte illorum de la Porta; quartadecima iacet ad foedum, cui est a mane Martini Domengonis, a meridie comune, a sero Petri de Vere, a montibus Petri Domengutii; quintadecima iacet ad Collaretum et habet tegetem unam supra, cui est a mane Petri Tomadonis de Ludrinnio, a meridie Petri Tortoro- nis, a sero Petri Domengutii, a montibus comune; sextadecima iacet ibi prope et est ei a mane Petri Tortoronis, a meridie eiusdem, a sero Marini de Zoppo, a montibus Petri Domengutii; septimadecima iacet iuxta aquam rii, cum duobus molendinis supra, cui est ab omnibus partibus comune; ultima iacet ultra rium in agro de intus, cui cohe- ret a mane via comunis, a meridie aqua rii, a sero Uberge de Valota, a montibus Cuconis. Eo vero modo et ordine ut ipse Guarnerius et eius heredes et cui dederint perpetuo habeant et teneant suprascriptas petias terre et de eis quicquid voluerint iure hereditario faciant sine ipsius domini episcopi eiusque successorum contradictione cum omni sua suorumque successorum auctoritate et deffensione, reddendo fic- tum episcopatui omni anno in Sancto Martino solidos viginti bonorum imperialium vel eorum loco sine fraude currentium. Ibique dominus episcopus suprascripto modo convenit et per stipulationem promisit suprascripto Guarnerio per se et per suos successores deffendere et guarentare suprascripta omnia ipsi Guarnerio suisque heredibus et cui dederint omni tempore ab omni contradicente cum ratione in pena dupli; nam pro suprascripta investitura et pro suprascriptis rebus fuit ipse dominus episcopus contentus et confessus se accepisse ab ipso Guarnerio libras decem predicte monete, qui dominus episcopus 111 nomine predicto renuntiavit exceptioni non numerate pecunie, et omni alii exceptioni, iuri, legi, rationi quibus se aliquo modo tueri vel adiu- vare vel contravenire posset, sive iuste sive iniuste sive aliquo modo vel iure in integrum et iussit ei in tenutam intrare et stare. Factum est hoc anno Domini millesimo centesimo octuagesimo quarto, indietione secunda. Presbiter Girardus de Albano, magister Iohannes Asinus, Iohan- nes Desenzano, Taddeus de Telgate, Danisius de Sancta Grata ibi testes interfuerunt. Postea vero de mense madii proximum veniente in salario eccle- sie Saneti Iohannis Evangeliste de iamdicta civitate supradietus dom- nus Guala nomine episcopatus investivit hereditario nomine iamdictum Guarnerium nominatim de isola de Valle Canali que superius excep- tata est [...] que fuit de Mezeeanis, in presentia presbiteri Guale de Sancta Euphemia et Alberti de Palia de Palusco et Bellini servientis episcopi testium, eo vero ordine ut ipse Guarnerius et sui heredes et cui dederint solum modo homini episcopatui et habitanti in valle de Ardesie perpetuo habeant et teneant ipsam ysolam et de ea quicquid voluerint iure hereditario faciant sine ipsius domini episcopi eiusque successorum contradictione; que quidem ysola computatur in supra- scripto ficto solidos viginti et quam ysolam iamdietus dominus episco- pus per se et per suos successores convenit et promisit suprascripto Guarnerio suisque heredibus et cui ipsi dederunt sicut dictum est deffendere et guarentare omni tempore ab omni contradicente cum ratione in pena dupli et iussit ei in tenutam intrare ac stare, quod autem dictum est superius de suprascriptis petiis terre, scilicet cui dederint hoc modo intelligitur, scilicet cui dederint solummodo ho- mini episcopatus et habitanti in valle de Ardesie. [S.T.] Ego magister Parvus sacri palacii notarius interfui et rogatum scripsi. [S.T.] Ego Albertus Menabovis sacri palacii notarius autenticum huius exempli vidi et legi et ad confirmandum subscripsi. [S.T.] Ego Girardus de Lesna sacri palacii notarius autentìcum huius exempli vidi et legi et ad confirmandum subscripsi. [S.T.] Ego Petrus de Bonvinonibus sacri palacii notarius auten- ticum huius exempli vidi et legi et ad confirmandum subscripsi. [S.T.] Ego qui vocor Bernardus Auriclaris notarius sacri palacii autenticum huius exempli vidi et legi: sicut in illo continebatur sic 112 et in isto legitur exemplo preter litteram vel sillabam plus minusve continens et ad instar illius hoc exemplum scripsi et subscripsi. A. V. B., Diplomata cit., F. 63.

1184, 25 settembre. Il vescovo Guala investe il clerico Marino, della chiesa dei Santi Giacomo e Vincenzo di Butuno, di quattro ap- pezzamenti di terra a titolo ereditario. Una die mensis septembris que fuit septimo kalendas octubri, in civitate Pergami, in episcopali capella, pluribus hominibus presenti- bus quorum nomina suhter leguntur, cum ligno quod in sua tenehat manu domnus Guala Pergamensis episcopus nomine et ex parte epi- scopatus investivit nomine hereditatis Marinum clericum ecclesie San- ctorum Iacobi et Vincentii de Butuno nomine ipsius ecclesie, nomi- natim de quattuor peciis terre iuris episcopatus, positis in valle de Ardesio ubi dieitur in valle Gulii, et sunt prative: prima iacet ubi dicitur ad pratum de beitis cum tegete supra, cui coheret a mane heredum Gariusti de Rogrosso, a meridie heredum Rubei de Rogrosso, a sera et a montibus Bonetti; secunda dicitur pratum de casina cum tegete supra, cui coheret a mane heredum Vitalis Naronis, a meridie heredum Alberici Naronis, a sera comune, a montibus heredum Ot- telli Cavalerii; tercia dicitur pratum Casarii cum tegete supra, cui coheret a mane heredum Alberici Naronis, a meridie pratum de Ronco, a sera heredum Alberici Naronis, a montibus heredum Vitalis Ne- ronis; quarta fficitur pratum de Runco cum tegete supra, coheret ei a mane Sacappe filli Vitalis Neronis, a meridie eiusdem et aqua Gulii, a sera Pulani Vitalis, a montibus pratum Casarii, eo vero or- dine ut offitiales ipsius ecclesie qui nunc sunt vel pro tempore fuerint et cui dederint, videlicet homini vilano habitatori in valle Ardesii perpetuo ihabeant et teneant supradictas pecias terre et de eis iure hereditario preclicto modo quicquid voluerint faciant sine preditti do- mini episcopi suorumque successorum contradictione ad fictum omasi anno reddendo in Sancto Martino episcopatui solidos duos bonorum denariorum veterum vel imperialium, vel eorum loco currentium sine fraude, nec aliquid aliud debet dominus episcopus habere in predictis peciis terre nec fodrum nec pastum nec aliam conditionem nec aliquid aliud, nisi supradictum fictum, salvo supradicto episcopatui iure di- stricti, si aliquis laicus habitaret in predicta terra et pro hac investi- tura ut perpetuo firma et rata permaneat fuit supradictus dominus episcopus contentus et confessus se accepisse ad partem episcopatus 113

a predicto Marino solidos vigintiquinque predicte monete, quìa sic inter se convenerunt. Factum est hoc anno Domini millesimo centesimo octuagesimo secundo, indictione quintadecima. Petruculus de Rivola, Coffus de Bondeliono et Albertinus Sigen- zonis de Bondeliono, domnus Bonefacius ecclesie Sancti Alexandri pre- positus, magister Lanfrancus de Parre, Lanfrancus de Telgate supra- diete ecclesie Sancti Alexandri canonicus et magister Iohannes Asinus ibi testes interfuerunt. Postea vero quodam die mensis februarii que fuit decimus dies intrante ipso mense anno Domini millesimo centesimo oetuagesimo quarto indictione secunda in episcopali palacio, supradictus dominus episcopus fuit contentus et coonfessus se ad panem episcopatus ecce- pisse a presbitero Alberto supradicte ecclesie de Butuno nomine ipsius ecclesie solidos quindecim pro predicta investitura ultra predictos so- lidos vigintiquinque; presentibus ibi testibus Girardo •notano de Ce- reto, Preito notario et Petro Lupo de Scalve. [S.T.] Ego Otto sacri palacii notarius interfui et rogatus duas cartulas uno tenore scripsi. A. V. B., Diplomata cit., F. 64.

1185, 13 marzo. Il vescovo Guala investe a titolo ereditario Vi- tale Zamboni e altri di numerose terre.

Una die mensis marcii que fuit terciodecimo die intrante ipso mense, in civitate Pergami, in curtuis ecclesie Sancti Iohannis Evan- geliste, presentia hominum nomina iam quorum seribentur cuncta bonorum, dominus Guala Pergamensis episcopus nomine episcopatus investivit locationis nomine Vitalem filium quondam Zanboni de Lu- trinio, suo nomine et nomine ac vice Andree et Tornadi fratrum suorum et nomine ac vice Ambrosii et Marini et Tornadi et Mutti fratrum inter se et nomine heredum Andree quondam fratris ipsius Ambrosii et nomine ac vice heredum Tomadi Lorenzonis scilicet Petri et Pipini et Zanetti et nomine ac vice Marini et Zanetti et Poletti filiorum quondam Alberti Lorenzonis et nomine ac vice heredis Ma- rini Lorenzonis scilicet Venute et Belofantis et nomine ac vice Petri Polonis et Laurentii fratrum et filiorum quondam Polonis et nomine Andree filii quondam Ricardi fratris predictorum Petri et Laurentii et nomine ac vice Alberti Rabbi, et insuper Petrum filium quondam 114

Iohannis Tortoris, suo nomine et nomine ac vice Belini fratris sui et heredum Acarini similiter quondam fratris sui et Alberici filii supra- scripti Petri Tortoris et nomine Musini filii quondam Dominici de Xola atque Marini de Zoppo et nomine heredum Andree de Zoppo scilicet Domenchini et Ade et Petri et nomine ac vice Petri de Zappo fratris predicti Marini de Zoppo, nominatim de fodro, pasto, feno, agello, multono, vacca, amescere et de omni alia conditione, presta- tione, datione, exactione seu usancia quam vel quas predicti vel sui maiores iuste vel iniuste soliti erant dare prestare seu Lacere vel de- dissent fecissent seu prestitissent iuste vel iniuste episcopatui vel alicui nomine episcopatus, salvo iure episcopatui quod habet episcopatus in terra quam fuit Albertonum et Burduli et Moyzonum et Sancte Grate, de qua terra nullum datum episcopus eis fecit, reddendo fictum epi- scopatui omni anno pro fodro in Sancto Martino solidos decem et septem et pro aliis conditionibus solidos tredecim bonorum imperialium vel eorum loco currentium sine fraude, eo vero modo et ordine ut predicti omnes homines et sui •heredes et cui dederint de suis posses- sionibus hominibus episcopatus solummodo habeant et teneant in per- petuum suprascriptas conditiones et terram infrascriptam que solita erat facere supradictas conditiones, prestationes, exactiones, usancias seu dationes, sine prefati domini episcopi eiusque successorum contra- dictione et cum omni sua suorumque successorum auctoritate et de- fensione in pena dupli. Reservavit in se districtum predictus dominus episcopus secundum morem et consuetudinem vallis de Ardesío, sci- licet de furto, adulterio, testa ruptura atque periurio, de qualibet ista- rum solidos quinque et non plus; de aliis autem offensionibus dena- rios doduecim bonorum imperialium et non plus, nisi de illis que fiunt verbis solummodo de quibus nichil dare debent et debent Lacere vel recipere rationem sub domino episcopo vel sub suo misso. Insuper prefatus dominus episcopus nomine et ex parte episcopatus convenit atque per stipulationem promisit suprascriptis Vitali et Petro suo no- mine et nomine ac vice omnium predictorum quorum nomine prefa- tam receperunt investituram, quod ipse omnia predicta iamdictis om- nibus hominibus et suis heredibus et cui prefato modo dederint de- fendet et guarentabit omni tempore in perpetuum, et quod neque per se neque per suos heredes neque successores neque per aliquem ab eis submissam personam contra aliquod suprascriptorum neque contra predicta aliquo in tempore veniet, sede semper in his que supradicta sunt tacitus et contentus permanebit et quod nullam super imposi- tam eis faciet neque ipse neque eius successores et quod non infeu- 115 dabit neque aliquo modo alienabit supradicta vel aliquod predictorum, scilicet terram infrascriptam vel condiciones neque eius successores, in obligata pena librarum triginta duarum bonorum imperialium vel eorum loco currentium sine fraude, si ipse vel eius successores vel suus missus vel aliqua ab eis sub missa persona contra omnia supra- scripta vel aliquod predictorum aliquo in tempore venire presumpse- rint et in his omnibus que supradicta sunt taciti et contenti non per- manserint et post penam compositam sic atendent et observabunt ut supra legitur in integrum ipse et eius successores. Ibique suprascripti Vitalis et Petrus pro se et pro supradictis omnibus hominibus conve- nebunt et promiserunt suprascripto domino epi'scopo pro se et pro suis heredibus et cui prefato modo dederint solvere predictum fictum ad prefatum terminum vel ad octavam et si non soluerint ipsum fictum ad pretaxatum terminum vel ad octavam sicut dictum est tunc ille qui non soluerit suam partem solvat dispendium tribus personis et duobus equis donec suam partem ficti solvat. Nam ob liane investituram conventionem promissionem locationem perpetuo ah ipso domino epi- scopo eiusque successoribus vel eorum missis firmam et ratam haben- dam et tenendam fuit ipse dominus episcopus nomine episcopatus contentus et confessus se accepisse a iam dictis Vitale et Petro suo nomine et nomine ac vice omnium eorum qui supra memorati sunt iibras sedecim bonorum imperialium vel eorum loco currentium et re- nuntiavit exceptioni non numerate pecunie, et omni iuri fraudi et legi et rationi et exceptioni unde se tueri ab eis vel adiuvare contra eos possit. Item ipse dominus episcopus et iamdicti Vitalis et Petrus fue- runt contenti et confessi quod ipse Vitalis et Petrus erant missi om- nium illorum et procuratores quorum nomine ac vice receperunt et fecerunt suprascripta ad omnia suprascripta et infrascripta facienda et recipienda. Factum est hoc anno Domini millesimo centesimo octua- gesimo quinto, indictione tercia. Galitianus Lazaronis, dominus Iohannes predicte ecclesie Sancti Iohannis presbiter, Danisius atque Belinus ibi testes interfuerunt. Hee sunt petie terre episcopatus quas tenent suprascripti homines: in primis filii quondam Zanboni sive Zambonacii de Lutrinio tenent tredecim petias terre; prima iacet in loco de Lutrinio, cum casa supra et curte, est ei a mane heredum Alberti, a meridie heredis Tomatyny, a sera comune, a monte via; secunda iacet ad !Campum Rotundum, cui est a mane comune, a meridie filii Iohannis magistri, a sera via comunis, a monte heredis Martini; tercia iacet ibidem, est ei a mane 116 ripa comunis, a meridie filii Andree, a sera et a monte ,Petri Polonis; quarta est ubi dicitur •ad Prealongam, est ei a mane ripa comunis, a meridie heredis Rabonis, a sera comune, a monte Petri Polonis; quinta est ibi prope, est ei a mane heredis Tomadini, a sera Pabi, a meridie Petri Tortoris, a monte heredis Tomathonis; sexta est ubi dicitur in Graticio, est ei a mane heredis Tomathini, a meridie via comunis, a sera comune, a monte Marini et pars illius terre fuit co- munis; septima est ubi dicitur in Gratizolo, est ei a mane et a monte via comunis, a meridie heredis Iohannis Zoppi, a sera riva comunis; octava est ad Cornam et est prativa, est ei a mane comune, a me- ridie heredis Andree Petronis, a meridie (sic) similiter, a monte To- madi Petroni; nona est ad ,Colaretum ubi dicitur ad Salterolos et est prativa cum tezza supra, est ei a mane et a monte filiorum Roberge, a meridie et a sera comune; decima est ibidem ubi dicitur ad Sere- nam cum tezza supra, est ei a mane Foppa de Scaciis, a meridie et a sera filiorum Boni Cuzonis, a monte heredum Barunzini; undecima est in prato de Ysolo, cum tezza supra, cui est undique comune; duo- decima est ad pratum de Gretho, a mane via comunis, a meridie Tomadi Lorenzonis, a sera comune, a monte Pauli Lorenzonis; tercia- decima est ad Coalinam, cum tezza supra, a mane et a monte heredum Alberti Lorenzonis, a meridie Martini de Zoppo, a sera heredum Mar- tini Lorenzonis. Has tenent heredes Pauli de Lutrinio: prima est in loco de Lutrinio, cum casa et curte supra, a mane via comunis, a meridie filiorum Tornati, a sera filiorum Zambonacii, a monte heredis Alberti; alla est in eodem loco, a mane ripa comunis, a meridie Vitalis Zambonacii, a sera comune, a monte suprascripti Vitalis; tercia est ibidem et est campiva, a mane et a sera comune, a meridie et a monte Vitalis Zambonacii; quarta est in summa ripa et est campiva et prativa, est ei a mane comune, a meridie Tornadi, a sera et a monte via comunis; quinta est ibi prope et est campiva, est ei a mane et a meridie heredum Martini Lorenzonis, a sera via comunis, a monte filiorum Tomathini; sexta est ubi dicitur ad Coa- linam et est prativa, est ei a mane suprascripti Vitalis et fratrum eius, a meridie Marini de Zoppo, a sera et a monte heredum Alberti Lorenzonis; septima est campiva et iacet ad Cantonem, cui est a mane suprascripti Vitalis, a meridie et a sera comune, a monte heredis Io- hannis de Zoppo. Has autem tenent heredes Petri Lorenzonis: prima est in loco de Lutrinio cum casa et curte, est ei a mane 117 filiorum Andree, a meridie via comunis, a sera comune, a monte he- redis Petri Lorenzonis; alia est in Fasolis et est campiva, a mane co- mune, a meridie heredis suprascripti Martini, a sera heredis Tornadi Lorenzonis, a monte Tomadi fratris sui; tercia est similiter in Fas- solis, a mane ripa comunis, a meridie filiorum Tomathini Lorenzonis, a sera Petri de Zoppis, a monte Petri Tortoris; quarta est ibi prope, a mane comunis ripa, a meridie filiorum Tomadi, a sera Tornadi fra- tris sui, a monte Albrichetti filii Petri; quinta est ibi prope, a mane via comunis, a meridie Belini Tortoris, a sera Mussini, a monte filio- rum Tornadi Lorenzonis; sexta iacet in Graticio, est ei a mane via comunis, a meridie filiorum Tomadi, a sera comune, a monte heredis Andree; septima est ibi prope, a mane via comunis, a meridie Marini de Zoppo, a sera ripa comunis, a monte heredum Martini; octava est ad Runcum de Vo, est ei undique comunis via; nona est in prato de La Corna, a mane comune, a meridie heredis Andree, a sera heredis Tomadi, a monte filiorum Zambonacii. Heredes Andree tenent istas: prima est cum casa et curte, est ei a mane et a sera Ambrosii et Marini, a meridie via comunis, a monte ipsius Marini; secunda iacet in Fassolis, a mane ripa comunis, a meridie heredum Zambo- nacii, a sera filiorum Polonis, a monte heredum Zamboni; tercia iacet in Graticio, a mane via comunis; a meridie Ambrosii, a sera ripa comunis, a monte Tomadi; quarta iacet in prato de La Corna, a mane comune, a meridie filiorum Pauli, a sera et a monte Ambrosii; quinta est ibi prope, a mane heredis Martini, a meridie Vitalis Zambonacii, a sera Petri de Zoppo, a monte heredis Tomadi; sexta est ibi prope cum tezza, a mane et a meridie Tornadi, ab aliis partibus comune. Has tenet Tomas Petronis: prima est in loco de Lutrinio, cum casa et curte, a mane et a monte ifiliorum Tomadini, a meridie et a sera via; secunda iacet ad Cornam, a mane comune, a meridie Vitalis Zambonacii, a sera et a monte heredis Andree fratris sui; tercia est ibi prope, est ei undique Ambrosii et Marini; quarta est in summa ripa, a mane comune, a meridie Ambrosii et Marynetti, a sera heredis Tomadi Lorenzonis, a monte heredis Pauli; quinta iacet in Fasolis, a mane Ambrosii Ma- rifletti, a meridie heredis Acarini, a sera comune, a monte Petri Tor- toris; sexta iacet in Graticio, a mane via comunis, a meridie heredis Andree, a sera comune, a monte Petri Tortoris; septima est ibi prope, a mane via, a meridie Petri Zoppi, a sera ripa comunis, a monte heredis Tornadi. 118

Has tenent heredes Tomadini: prima est in loco de Lutrinio, cum casa et curte, a mane et a monte via comunis, a meridie heredis Martini, a sera Vitalis Zambo- nacii; secunda est ibi prope sub casa, a mane Tornadi Petroni, a me- ridie Iohannis Polonis, a sera via, a monte Petri Polonis; tercia est ibi prope, a mane via comunis, a meridie .filiorum Petri Lorenzonis, a sera et a monte Vitalis Zambonacii; quarta est in Fasolis, a mane comune, a meridie et a sera Vitalis Zambonacii, a monte heredis Mar- tini; quinta est ibi prope, a mane comune, a meridie Alberici Tor- toris, a sera Petri Tortoris, a monte Maryni Petronis; sexta est ibidem, a mane comune, a meridie et a monte Marinetti, a sera Tomas Pe- tronis; septima est in Graticio, a mane Petri de Zoppo, a meridie et a sera Vitalis Zambonacii, a monte heredis Martini; octava est ibi, a mane via, a meridie heredis Martini, a sera riva comunis, a monte filiorum Petri Lorenzonis; decima iacet ad Collaretum cum tezza una, a mane Petri Zoppi, a meridie Petri Tortoris, a sera Guarnerii, a monte comune; nona est in Graticio ibi prope, a mane via, a meridie Tornadi Lorenzonis, a sera comune, a monte heredis Martini Loren- zonis. Has tenent heredes Alberti Lorenzonis: prima est in loco Lutrinio cura casa et curte, a mane via comunis, a meridie heredum Pauli Lorenzonis, a sera heredum Zanboni Loren- zonis, a monte Martini Lorenzonis. Has tenent Petrus de Zoppo: prima est in loco de Lutrinio cum casa et curte, a mane Belini, a meridie Domenchini de Zoppo, a sera comune, a monte Mussini; secunda est in Fasolis, a mane Petri Tortoris, a meridie heredis An- dree, a sera comune, a monte heredis Acarini; tercia est in eodem agro, a mane comune, a meridie et a sera Petri Polonis, a monte Ma- rini de Zoppo; quarta est in Graticio, a mane via, a meridie heredum Andree, a sera comune, a monte Tornadi Petronis; quinta est ibidem, a mane via, a meridie Murini, a sera filiorum Tomadi Lorenzonis, a monte heredum Andree; sexta est ibidem, a mane comune, a me- ridie filiorum Andree, a sera filiorum Zamboni Lorenzonis, a monte Albrichetti; septima iacet in prato de Lutrinio, a mane filiorum An- dree, a meridie Marini, a sera et a monte Muxini; octava est in pra- tum de Gredis, a mane filiorum Andree, a meridie et a sera Vitalis Zambonacii, a monte comune; nona est ad Colaretum, a mane et a monte comune, a meridie Petri Tortoris, a sera Tomadini. 119

Has autem tenent filii Andree de Zoppo et Marinus barbarius eorum: prima est in •loco Lutrinio De Subtus, cum casa et curte, a mane et a meridie Muxini, a sera comune, a monte Petri de Zoppo; secun- da est ad campum de Brennio, a mane heredum Petri Lorenzonis, a meridie Petri Tortoris, a sera comune, a monte Petri de Zoppo; tercia est ibidem, a mane comune, a meridie Petri de •Zoppo, a sera heredis Pauli de Lutrinio, a monte Zanboni Lorenzonis; quarta est in Grati- cio, a mane via, a meridie Belini, a sera comune, a monte Petri de Zoppo; quinta est ibidem, a mane via, a meridie 1Petri de Zoppo, a sera heredis Tomadi Lorenzonis, a monte heredum ,Petri Lorenzonis; sexta est ibidem, a mane via, a meridie et a sera heredum Zanboni Lorenzonis, a monte Petri de Zoppo; septima est ibidem ad pratum de Amtono et est prativa et campiva, a mane filiorum Zanboni Lo- renzonis, a meridie et a sera comune, a monte Muxini; octava iacet in ,Gratizolo, a mane via, a meridie Muxini, a sera comune, a monte filiorum Zanboni Lorenzonis; nona est in prato de Lutrinio, a mane Alberici, ab aliis partibus Muxini; decima est in Fasolis, a mane Be- lini, a meridie Petri de Zoppo, a sera comune, a monte Mussini; un- decima est ad Collaretum, a mane et a monte comune, a meridie Petri Tortoris, a sera filiorum Tomadi Lorenzonis; duodecima est ibi- dem cum tezza una, a mane et a monte Petri Domenchini, a meridie via, a sera filiorum Roberge; terciadecima est ad Coalinam cum tezza et cassina supra, a mane heredis Martini Lorenzonis, a meridie vie, a sera comune, a monte heredum Pauli de Lutrinio. Has petias tenent heredes Martini Lorenzonis: prima est in loco Lutrinio cum casa et curte supra, a mane via, a meridie filiorum Alberti Lorenzonis, a sera filiorum Zanboni Lo- renzonis, a monte heredum Tomadi Lorenzonis; secunda est ibi prope cum tezza una, a mane via, a meridie filiorum Tomadini, a sera fi- liorum quondam Petri Lorenzonis, a monte Vitalis Zanbonacii; tercia est ibidem, a mane filiorum Tomadi Lorenzonis, a meridie et a sera comune, a monte Vitalis Zanbonacii; quarta iacet ad pratum de Corna, a mane Petri Polonis, a meridie Vitalis Zanbonacii, a sera et a monte heredum Petri Lorenzonis; quinta est in Fasolis, a mane et a sera comune, a meridie filiorum quondam Zanboni Lorenzonis, a monte Petri Polonis; sexta est ibidem, a mane comune, e meridie Petri To- rnadi, a sera Petri Polonis, a monte heredum Zanboni Lorenzonis; septima est in Graticio, a mane via, a meridie Tornadi, a sera comune, 120

a monte Mussini; octava est ibídem, a mane via, a meridie filiorum Petri Lorenzonis, a sera comune, a monte Tornadi Lorenzonis; nona est ibidem, a mane filiorum Petri Lorenzonis, a meridie heredum Zan- boni, a sera et a monte suprascripti Petri; decima est in prato de Coalina cum tezza una, a mane et a sera Maryni de Zoppo, a me- ridie via, a monte heredum Pauli. Petrus Tortoris tenet has: prima est in loco de Lutrinio cum casa et curte, a mane et a meridie Alberici filii eius, •a sera Muxìni, a monte via; secunda est in Fasolis, a mane ipsius Alberici, a meridie Tomas Lorenzonis, a sera comune, a monte Marini de Zoppo; tercia est ibidem, a mano comune, a meridie filiorum Petri Lorenzonís, a sera Petri de Zoppo, a monte Vitalis Zanbonacii; quarta est in Graticio, a mane via, a meridie filiorum Acarini, a sera comune, a monte Bellini; quinta est ibidem, a mane via, a meridie filiorum Petri Lorenzonis, a sera co- mune, a monte Belini; septima est prativa, a mane Belini, a meridie filiorum Acarini, a sera Vitalis Zanbonacii, a monte suprascripti Al- berici; sexta est prativa, a mane ipsius Alberici, a meridie Belini, a sera comune, a monte Muxiní; ottava est ad Collaretum, a mane Petri de Zoppo, a meridie et a sera filiorum Acarini, a monte filio- rum Andree de Zoppo; nona est ibidem cum cassina et tezza, a mano filiorum Acarini, a meridie via, a sera Marini de Zoppo, a monte filiorum Acarini; decima est in valle de Canali cum tezza, a mane Ambrosii Rancasce, a monte eiusdem, a meridie et a sera comune; undecima est in eiusdem valle cum tezza et casa supra, a mane he- redís Batagene, a meridie via, a sera comune, a monte filiorum Ba- ronzini. Albericus filius suprascripti Petri tenet has petias: prima est in loco de Lutrinio cum casa et curte, a mane Belini, a meridie Muxini, a sera filiorum Andree de Zoppo, a monte comune; secunda est in Fasolis, a mane comune, a meridie filiorum quondam Petri Lorenzonis, a sera ipsius Petri, a monte filiorum Tomathini Lo- renzonis; tercia est sub casis de Lutrinio, a mane filiorum Aearini, a meridie et a sera similiter, a monte Petri patris ipsius ipsius (sic) Alberici; quarta est in eodem loco, a mane comune, a meridie patris ipsius Alberici, a sera similiter, a monte Belini; quinta est in Graticio, a mane via, a meridie Petri de Zoppo, a sera Vitalis Zambonacii, a monte Mussini; sexta est ad Rognonum cum tezza una supra, a mane et a sera comune, a meridie Martini Donyla, a monte Belini. 121

Belinus tenet has petias: prima est in loco Lutrinio cum casa et tezza et curte et petia una de terra prativa et campiva, a mane comune, a meridie filiorum Acarini, a sera Petri Tortoris, a monte via; secunda est ibidem, a mane et a meridie via, a sera Marini, a monte Petri Lorenzonis; tercia est in Graticio, a mane via, a meridie 'Peci Tortoris, a sera comune, a monte filiorum Acarini; quarta est ad Rognonum, a mane et a sera comune, a meridie et a monte suprascripti Alberici; quinta iacet ad Cantonum, a mane comune, a meridie ipsius Alberici, a sera patris ipsius Alberici, a monte filiorum Acarini; sexta est ad Cola- retum cum tezza supra, a mane et a monte filiorum Rogerii, a me- ridie via, a sera comune; septima est in valle Canale cum tezza una, a mane filiorum Baronzini, a meridie et a sera Ambrosii Rancasche, a monte comune; ottava est in loco Lutrinio, a sera comune, ab aliis partibus Mussini. Filii Acarini tenent has: prima est in loco Lutrinio cum casa et curte, a mane Petri Tor- toris, a monte et a meridie et a sera Belini; secunda est campiva, a mane comune, a meridie Belini, a sera suprascripti Alberici, a monte via; tercia est in Graticio, a mane via, a meridie Belini, a sera co- mune, a monte Petri Tortoris; quarta est in prato de Lutrinio, a mane comune, a meridie Belini, a sera Muxini, a monte Petri Tor- toris; quinta est in Fasolis, a mane filiorum Petri Lorenzonis, a me- ridie Muxini, a sera comune, a monte Tomadi; sexta est ad Colare- tum cum tezza supra, a monte filiorum Tomadi, ab aliis partibus Petri Tortoris; septima iacet in valle de Canale, a mane et a sera Petri Tortoris, a meridie comune, a monte Ambrosii Rancaschi. Rabbus tenet •has duas: prima iacet in Fasolis, a mane et a monte Vitalis Zanbonacii, a meridie filiorum Acarini, a sera comune; secunda est ad Coalinam cum tezza supra, a mane et a meridie Martini de Zoppo, a sera et a monte comune. Muxinus tenet has: prima est in loco de Lutrinnio cum casa et curte, est ei a mane Petri Tortoris, a meridie Petri de Zoppo, a sera Marini de Zoppo, a monte via comunis; secunda est ibi prope et est cum brinnio et est ei a mane et a monte Belini, a meridie via, a sera Marini de Zoppo; tercia est campiva et est ibi prope, a mane filiorum Petri Lorenzonis, a meridie Marini de Zoppo et nepotum eius, a sera comune, a monte 122

Acarini; quarta est sub casis et est prativa, a mane Petri Tortoris, a meridie comune, a sera Belini, a monte Marini de Zoppo; quinta est in Graticio, a mane comune, a meridie suprascripti Alberici, a sera filiorum Zanbonacii, a monte Petri de Zoppo; sexta est in summo Graticio, a mane et a monte via, a meridie heredis Martini Loren- zonis, a sera comune; septima est in eodem loco, coheret ei a mane et a meridie via, a sera comune, a monte Marini de Zoppo. Filii Alberti Lorenzonis habent et tenent unam et ea est prativa et iacet in Pratala, cui coheret a monte Petri de Zoppo, partibus ex aliis vere commune notatim. De predictis quidem libris sedecim dedit atque solvit ipse do- minus episcopus libras quinque heredibus Ferarii de Desenzano, de compra quam fecit ab eis nomine et ex parte episcopatus in terretorio de Desenzano, et libras undecim dedit et solvit Ade Bosonis de solidis viginti quos ipse Adam habebat fictum super episcopatum et quos solidos viginti annuatim fictuales ipse dominus episcopus ab eo emit nomine et ex parte episcopatus et sic fuit dominus episcopus conten- tus et confessus et de omnibus predictis supradicto [...] ambe partes sic inter se convenerunt, unde plures cartule uno tenore fieri roga- verunt. [S.T.] Ego magister Parvus sacri palacii notarius interfui tradidi et rogatus scripsi. A. V. B., Diplomata cit., F. 65.

1185, 13 marzo. Il vescovo Guala investe a titolo ereditario Al- berto, Caff o e Pietro Cacciamali delle terre che tengono nel territorio di Ardesio.

Una die mensis marcii que fuit terciadecima dies intrante ipso mense, in civitate Pergami, in solario dominorum ecclesie Sancti Io- hannis Evangeliste, presentia hominum nomina iam quorum scriben- tur cuncta bonorum, cum ligno quod in sua tenebat manu, domnus Guala Pergamensis episcopus investivit nomine episcopatus Aiardum de Ardesio nomine ac vice Alberti et Caffi et Petri fratrum et filiorum quondam Andree Cazzamali hereditario nomine, qui Aiardus eorum missus erat et procurator ad omnia ea que inferius scribentur facienda et recipienda, nominatim de eo toto quod ipsi fratres habent, tenent, possident, in loco et terretorio de Ardesio, eo vero ordine ut ipsi fratres et sui heredes et cui dederint solum modo habitanti in loco vel ter- 123 retorio de Ardesio et solum modo homini episcopatus habeant et te- neant in perpetuum omnia quecumque tenebant, habebant, posside- bant in suprascripto loco et terretorio et de eis omnibus ipsi et sui heredes et cui ut suprascriptum est dederint quicquid voluerint faciant hereditario iure, reddendo fictum episcopatui omní anno de tota terra qualiter quam ipsi habebant, tenebant, possidebant in suprascripto loco et terretorio et de pasto et amescere in perpetuum solidos duos et nichil •aliud bonorum imperialium vel eorum loco sine fraude curren- tium sine iamdicti domini episcopi eiusque successorum contradictione et cum omni sua eiusque successorum auctoritate ac defensione. In- super ipse dominus episcopus cum ligno quod in sua tenebat manu nomine episcopatus fecit finem et remissionem nomine transactione ipsi Aiardo nomine ne vice trium suprascriptorum fratrum nominatim de omni fodro quod eis petere poterat sive iuste sive iniuste, et de omni alia ratione, iure, petitione, obsequio, preter quod non fecit ei suprascripto modo finem neque remissionem de pasto abbatisse quam et quod posset movere vel allegare contra predictos Albertum, Caffum et Petrum et eorum heredes et res, vel tenutas, in suis rebus omnibus et cui aliquid de suis rebus dederint, tali vero modo et ordine quod ipsi Albertus et .Caffus et Petrus et eorum heredes et cui prefato modo dederint aliquid de eo quod habent tenent in supradicto loco et terretorio debent se distringere per episcopum Pergamensem vel per suum missum et facere et recipere rationem per episcopum Per- gamensem vel per suum missum si de eis querela facta fuerit episcopo vel suo misso et debent ipsi fratres et quisque illorum et sui heredes et de supradictis rebus cui prefato modo dederint emendare de homi- cidio et de periurio atque adulterio solidos quinque bonorum im[pe- rialium], vel eorum loco sine fraude currentium pro unaquaque illa- rum trium offensionum et non plus, de unaquaque vero aliarum offen- sionum debent emendare denarios duodedecim bonorum imperialium vel eorum loco sine fraude currentium et non plus, que quidem offen- siones intelliguntur sine fraude preter de iliis offensionibus que fiunt verbis, de quibus nichil dare debent. Tali quidem modo ac conditione et pacto omnia supradicta iam dictus dominus episcopus fecit pre- scripto Aiardo predicto modo nomine ac vice trium prenominatorum fratrum, quod ipse dominus episcopus nec eius successores non debent aliquid de eo quod modo tenent, habent, possident in suprascripto loco, et terretorio, nec districtum nec fodrum quod superius est re- missum et super eo transactum nec pastum nec aliquid de supradictis rebus omnibus alienare nec infeudare nec pignori aliquo modo obli- 124 gare, nec in emphitiosyn dare nec aliquo alio modo a se in alium transferre, nec liceat ei nec suis successoribus nec alicui ab eis sum- misse persone aliquid de omnibus supradictis rebus alienare, nec in feudum dare, nec aliquo modo pignori obligare, nec in emphityosyn dare, nec ullam superimpositam facere preter quod debet fictum pi- gnori obligare si voluerit, nec tamen alio modo alienare, et postea suprascriptum ,fictum pignori obligatum debet ipse dominus episcopus et eius successores illud fictum luere et liberare, ita quod ipsi fratres nec eorum heredes aliquod dampnum inde non patiantur, sine ipsorum fratrum eorumque heredum contradictione, nec tamen ullam debent in fieto superimpositam facere, unde ipsi fratres et sui heredes et cui supradicto modo dederint debent reddere fictum episcopatui omni anno in perpetuum [...] de tota terra quam tenent, habent et passi- dent in suprascripto loco et terretorio et de pastu et amescere denarios vigintiquatuor, et pro suprascripta fine et remissione atque transa- ctione fodri aliarumque suprascriptarum [...] bonorum imperialium, vel eorum loco [sine fraude currentium]. Preterea ipse dominus epi- scopus convenit et per stipulationem promisit nomine episcopatus per se et per suos successores iamdicto Aiardo nomine ac vice trium supra- dictorum fratrum •quod nec per se nec per suos successores nec per aliquam [...] sed in his omnibus que superius dieta sunt [...] taciti et contenti permanebunt, et omnia supradicta perpetuo firma et rata et inconvulsa habebunt et tenebunt, in obligata pena librarum viginti [...] aliqua ab eis submissa per [sona ...] tempore venire presumpserit, et in his omnibus perpetuo taciti et contenti non permanserint et post penam compositam omnia supradicta attendere debent. Nam ut omnia supradicta scilicet investitura finis atque remissio et transactio firma et rara perpetuo et inconvulsa permaneat fuit domi- nus episcopus [...] accepisse nomine episcopatus ab ipso Aiardo nomi- ne suprascriptorum fratrum libras septem bonorum imperialium et renuntiavit exceptioni non numerate petunie et omni iuri et legi et rationi et exceptioni unde se tueri posset. Factum est hoc anno Domini millesimo centesimo octuagesimo quinto, indictione tercia. G-uarnerius de Telgate, Ardericus Boflamacchi, [...] omezoli, ibi testes interfuerunt. [5.T.] Ego magister Parvus sacri palacii notarius interfui et rogatus plures uno tenore cartulas scribere hanc cartulam seripsi. A. V. B., Diplomata cit., F. 66. 125

1198, 26 luglio. Il Vescovo Lanfranco investe a titolo ereditario Buzzio e Zambanino de Prestino di un appezzamento di terra. Sexto die exeunte mense iulii, in placa ubi est ecelesiam Sancti Georgi de Ardesio, in plurimorum hominum presentia, quorum nomina inferius sunt scripta, domnus Lanfrancus Pergamensis episcopus, no- mine episcopatus, investivit ad hereditatem Buzzium filium quondam Tornati de Pristino de Ardesio eius nomine et nomine Zanbonini fra- tris sui, nominatim de petia una de terra iuris episcopatus que est sedumata cum casa una supra, et que casa est ipsorum fratrum, et que iacet in loco Ardesii, et que tale habet coherentias: a mane Lubbe, a meridie via, a sera via, a monte via, eo modo et ordine ut ipsi fratres et sui heredes et cui ipsi dederint habeant et teneant ipsam terram iure ereditario, preter quod non debent eam dare homini civi nec capi- taneo nec vavasori, cum accessionibus et ingressu seu cum finibus superioribus et inferioribus suis in integrum, sine omni ipsius domini episcopi eiusque successorum contradictione, et cum omni sua suorum- que successorum auctoritate et defensione in pena dupli omnis dampni et interesse, persolvendo anuatim in Sancto Martino episcopatui dena- rios sex imperialium seu eorum loco sine fraude curentium, et si ad supradictum terminum non soluerent supradictum fictum et missus domini episcopi faceret dispendium in exigendo supradictum fictum quod persolvent illud dispendium; et ipse dominus episcopus reser- vavit districtum supradicte terre in se et in episcopatu, hoc modo quod non debent emendare nisi solidos quinque de tribus illicitis ofen- sionibus, silicet furti ed ,adulterii teste rupture, pro una quaque ista- rum debet emendare solidos quinque et non plus; de aliis vero ofen- sionibus secundum consuetudinem et usantiam terre Ardesii. Et pro supradicta investiture et pro omnibus supradictis perpetuo atendendis et observandis contentus et confessus fuit ibi ipse dominus episcopus se, ad partem et utilitatem episcopatus accepisse a supra- cheto Buzzio eius et nomine supradicti fratris sui solidos viginti bono- rum denariorum imperialium vel eorum loco sine fraude curentium, et renonciavit ibi ipse dominus episcopus exceptioni non numerate petunie et omni iure et racioni; et plures cartulas uno tenore fieri rogaverunt; et de predicto fitto non erat solitus dare nisi denarios quinque, et denarium addidit nomine fodri. Factum est hoc anno Domini millesimo centesimo nonagesimo ottavo, indictione prima. Grua Daiberti, Scotus Lazaronis, Tosabos Durentis, presbiter Tapi- nus predicte ecclesie, Petrus Figene ibi testes interfuerunt.

12 Bergomum 126

[5.T.] Ego Zanonus Bonizonis sacri palacii notarius interfui et rogatus scripsi. A. V. B., Diplomata cit., F. 67.

1189, 24 settembre. Il vescovo Lanfranco investe a titolo eredi- tario Anderlino Pelliricole e i fratelli di alcune terre, con il relativo fodro e con ogni altro diritto ed esazione. Seguono il privilegio di Enrico VI e l'autorizzazione dell'arcivescovo Milo. Octavo calendas octubris, in curte ecclesie Sancti Georgii de Ardesie, presencia infrascriptorum testium, domnus Lanfrancus Perga- mensis episcopus nomine episcopatus investivit nomine locationis in perpetuum Anderlinum ,filium quondam Vitalis Pelliricule, suo nomi- ne et nomine Obertini, Albertini et Viviani fratrum suorum, nomi- natim de omni fodro et fodri prestatione sive exactione, pasto, et ami- scere, et omnibus conditionibus, prestationibus, exactionibus et iure predicta vel aliquid predictorum exigendi, quas vel que habebat vel requirere nomine episcopatus poterat iuxte vel iniuste, vel episcopatui pertinebat, preter de districto quod in se nomine episcopatus secundum consuetudinem de Ardesie reservavit, in petia una de terra cum brigno supra reiacente in villa de Ardesie cui coheret a mane ,Girardi Pipi- nonis, a meridie .ager Sancti Georgii, a sera filiorum Boni Cucconis, a monte Martini Cucconis; et in petia una de terra prativa que iacet ubi dicitur in summo Ostino, a mane et a meridie comunis, a sera filiorum Alberici de Ecelesia, a monte heredum Rucconis; et in alia petia de terra prativa cum tegete supra, a mane Alexandri de Botto, a meridie et a sera comune, a monte via comunis; et in alla petia terre prative iacente ubi dicitur ad Trethum, a mane de Barunzinis, a meridie de Cazamalis, a sera comune, a monte filiorum Obertini; et in alia petia que iacet in agro de Murichello que est aratoria, a mane et a sera via, a meridie tenent ,Calegarii, a monte Razii Picho- nis; et in alia petia posita in agro de Sancto Georgio, que est aratoria, a mane Mauri, a meridie via, a sera Sozzonis, a monte Petrucci Con- radi; et in alla petia terre aratorie que iacet in eodem agro, a mane Marie Gattinelli, a meridie et a sera heredum Ambrosii Bonezonis, a monte Martini Cucconis; et in alia petia terre aratorie que est in agro de Sancto Petro, a mane via comunis, a meridie filiorum Oberti, a sera ripa Sancti Petri, a monte Girardi Pipinonis; et in quadam alia petia terre aratorie que iacet in eodem agro, a mane via, a me- ridie Zafalini, a sera riva comunis, a monte heredis Anderloni Cavalerii. 127

Eo vero ordine ut ipse Anderlinus et Obertinus et Anderlinus et Albertinus et Vivianus fratres et eorum heredes perpetuo habeant et teneant predictum fodrum et fodri prestationem sive exactionem, pa- stum et amiscerem et omnes alias suprascriptas conditiones, presta- tiones, exactiones et ius predicta vel aliquod •predictorum exigendi, sine ipsius domini episcopi suorumque successorum contradictione. Insuper investivit prefatus dominus episcopus nomine episcopatus, he- reditario nomine, prefatum Anderlinum, suo nomine et nomine pre- dictorum fratrum suorum, nominatim de omnibus suprascriptis petiis terre, eo vero ordine ut ipse Anderlinus et prenominati Obertinus, Albertinus et Vivianus et sui heredes et cui dederint, homini iuris episcopatus habitanti in Ardesie vel in pertinentiis, perpetuo habeant et teneant omnes suprascriptas petias terre et de eis iure hereditario quicquid voluerint faciant sine ipsius domini episcopi suorumque sue- cessorum contradictione, reddendo fictum omni anno episcopatui in Sancto Martino pro suprascripto fodro et fodri prestatione sive exactio- ne, pasto et amiscere et pro aliis suprascriptis conditionibus, prestatio- nibus, exactionibus et iure predicta vel aliquod predictorum exigendi, denarios decem et novem et pro suprascriptis petiis terre denarios quinque, quod fictum si ipse Anderlinus et fratres et eorum heredes non soluerint ad predietum terminum vel ad octavam et missus epi- scopi pro ipso fitto exigendo fecerit aliquas expensas, sine fraude ipsi debent solvere. Ibique iamdictus dominus episcopus nomine episco- patus convenit et per stipulationem promisit ipsi Anderlino suo nomine et nomine fratrum sub pena centum solidorum et post penam com- positam sic debet attendere et observare quod petuo (sic) ipse et sui successores tuebuntur ipsum Anderlinum et fratres et eorum heredes in •predicta loccatione et quod ipse et sui successores tuebuntur ipsum Anderlinum et fratres et eorum heredes et cui dederint sicut supra- scriptum est, videlicet homini iuris episcopatus habitanti in Ardesie vel in pertinentiis, perpetuo in predicta hereditate, et quod ipse et sui successores defendent et guarentabunt ipsi Anderlino et fratribus et eorum heredibus per suprascripta omnia sicut superius legitur lo- cata, et quod ipse et sui successores defendent et guarentabunt eidem Anderlino et fratribus et suis heredibus et cui dederint suprascriptas omnes res datar in hereditatem cum ratione, et quod ipse et sui suc- cessores omni tempore omnia suprascripta firma et rata habebunt et tenebunt nec contravenient per se nec per suos successores nec per aliquam personam ab eis submissam, et quod ipse nec sui successores non vendent nec refutabunt nec infeudabunt nec invasabunt nec ali- 128 quo modo alienabunt predictum fodrum nec fodri prestationem sive exactionem nec pastum nec amiscere nec alias suprascriptas conditiones, prestationes nec exactiones nisi idonee persone, et quam sicut superius legitur similiter loccationem et predictas omnes conventiones et pro- missiones et pene appositionem factas circa predictam loccationem eidem Anderlino et fratribus vel eorum heredibus faciet, et de sic attendere et observare omnia ut suprascriptum est; ipse dominus epi- scopus, nomine episcopatus, predictas petias terre eidem Anderlino suo nomine et nomine predictorum fratrum suorum pignori obligavit. Ibique ipse dominus episcopus fuit contentus et confessus se nomine episcopatus accepisse ab eodem Anderlino suo nomine et nomine pre- dictorum fratrum suorum pro predictis investituris factis ad loccatio- nem et ad hereditatem et pro omnibus suprascriptis perpetuo atten- dendis et observandis solidos triginta, et renuntiavit ipse dominus episcopus exceptioni non numerate petunie et omni iuri et exceptioni quibus se de predictis vel de aliquo predictorum tueri posset vel fa- cere seu venire contra [...] eorum, et confessus fuit ibi dominus epi- scopus quod ipse Anderlinus erat missus fratrum ad suprascripta reci- pienda eorum nomine. Factum est hoc anno Domini millesimo centesimo octuagesimo nono, indietione septima. Presbiter Tapinus, Albertus Albertonis, dom- nus Bertramus de Foro, Aiardus Tonsabos, Vuardus Morandus et Ot- tobonus Ricardi ibi testes interfuerunt, et plures cartulas uno tenore scripte sunt.

[S.T.] Ego Martinus sacri palacii notarius interfui et rogatus scripsi. Et hec suprascripta fecit iamdictus domnus Lanfrancus Pergamen- sis episcopus inpetrato iam privilegio a domno Henrico Romanorum rege, cuius tenor talis est: Henricus, Dei gratia Romanorum rex et semper Augustus 1idelibus suis comitibus, nobilibus, consulibus et universo populo, in civitate et per totum Pergamensem episcopatum constituto, suam gratiam et bonam voluntatem divine pietatis eh- mentiam eo considerationis intuitu ad imperii culmen nos preordinasse reputamus ut regni gubernacula secundum iustitie et equitatis normam salubriter amministrantes unicuique quod sui iuris est est elementi benignitati conservemus illesum. Cuius rei exsecutioni diligenti animo intendentes notum vobis facimus quod iuri et conservationi Perga- mensis ecclesie sincerum excellentie nostre favorem et operam effi- cacem adhibere volentes fideli nostro Lanfranco Pergamensi episcopo 129

vestro concessimus plenamque dedimus auctoritatem ut ius habeat et actionem, res, posessiones sive iura Pergamensis episcopatus que per quacumque personam quocumque tempore per invasionem contra leges vel eanones vel contra ius concessa, translata seu diminuta sunt ad ius ecclesie Pergamensis et episcopatus recuperandi. Ad hoc iamdicto Pergamensi episcopo appellationes de toto episcopatu que ad nostram fiunt audentiam, regali benignìtate committimus quatinus eas a presenti tempore usque ad festum Sancti Michaelis et ex tunc in antea per triennium vice nostra cognoseat et auctoritate nostra iuste decidat. Mandamus igitur vobis rogante attente et sub debito fidelitatis districte precipientes quatinus ipsi ad iura ecelesie sue re- quirenda et recipienda concilio et auxilio efficaciter affiliatis, dili- gentius providentes et nullus ex vobis contra liane maiestatis nostre concessionem impedimentum ei inferat vel alicuius rei molestiam vel gravamen. Datum apud Basileum anno Dominice Incarnationis MCLXXX- VIIII, indictione VII, II nonas maii. Et post confectionem cuiusdam instrumenti cuius tenor talis est: In nomine Domini. Anno Dominice Incarnationis milleximo centeximo octuageximo nono, die martis quintodecimo kalendas augusti, indictio- ne septima. Cum magnum sit potestati ea que sub sua cura sunt sepe constituta et frequenter visitare ne eius desidia difformentur et in peiori statu collocentur, inde est quod domnus Milo Sancte Mediola- nensis ecclesie reverentissimus archiepiscopus ex officio sue dignitatis licentiam et concessionem dedit ac prebuit firmante et auctoritatem prestante domno Petro Sancte Romane ecclesie cardinali, qui ibi pre- sens erat, dorano Lanfranco Sancte Pergamensis ecclesie episcopo ad partem ipsius episcopatus vendendi, permutandi ac locandi seu in hereditatem dandi vel etiam aliquo quolibet modo alienandi de rebus et posessionibus infrascripti episcopatus Pergamensis, usque ad libras mille imperialium, et boe tali modo nane facit concessionem et para- bolam dedit ut ipse domnus Lanfrancus Pergamensis episcopus debi- tum quod habet ex parte prememorati Pergamensis episcopatus sanare ac solvere debeat, et eo tenore apposito quod prenominatus dominus Pergamensis episcopus de hinc usque ad annos decem proximos libras mille imperialis, vel tantum quantum receperit de rebus venditis vel locatis seu permutatis vel per hereditatem datis, seu allo modo alie- natis ipsius episcopatus dare debeat in terram vel in fictis seu aliis redditibus bona fide emptis ad partem prenominati Pergamensis epi- scopatus qui remanere debeant ad mensam Pergamensis episcopi. "2,'53454.4'.. t ar

s • Z4-7,..4.-,•«tt.T -•''s

•=0.-.Yat 4;r40,04ígyk 4T7 ...2teh• "i‘a‘

-a -o • i *-4-•-""z.z,rt tm•-•e. Mk~gAte$4-4ioya,C,-/ ••••• ^-;•5/t - •••••9"..lit, - •-••• •t- • • • • :g• • I ••..V • • - • • rh • 1• hr-;' ••••-• s• W. _ •• • • •05f404fri 4,_ 4.1•Tgdik. ••:-4 .91••:-Jja • ‘••••••• • -9, e t-m-ny u;-~,24--..« 1 i•A•••,:•' ••• t-- P-. ;";•11' 1.4;4 ..Pfr`••••••',. ••• ›.+9` gyr> ; ta ay? Ex • • ••••. 1•••• IfX9gyfig4e .2Gi• > •rer-m-s r:t .03› .47,910-e t-t5 •J1 -'1‘9« ••••£17 • m-• •-•-•...pr-sTfa•-• •le;, a•• 1z4, no, •14-..—•

p- • :•;" ,,•-•?,,,s • •••••. reo.. ír, ••• we•f‘. • •. • I 1911,...014. • • DA": nrf n 11‹.. Ir.gC u 4C)off - • •)••••1.9...••••• er i • 1,41-•»•-•

..+4 :Ttr 4 g:, a,.1.4.....- 04 azazU-a-r—kf• a•-•1.4 T•C# a-rt-ra•-Attt ,.£t. 1«, ••44. • ••• rt, 41:4 „r4 •,•••••41'

- • /1 414, 1...T..• 41~ 4dr.«..4... ^ t•&.; •••

Bergamo - Archivio Vescovile: Diplomata F. 32 131

Actum est hoc in civitate Mediolanensi, in palacio Mediolanensis archiepiscopatus, unde plures cartulas uno tenore scribere rogaverunt. Prenominatus domnus Petrus cardinalis est testis, Sancte Cecilie et Apostolice sedis legatus. Ego •Milo, Sancte Mediolanensis ecclesie archiepiscopus, subscripsi. Signum manus •domni Bernardi Sancte Plac... ecclesie canonici et domni Guaschi caanonici Sancti Alexandri de Pergamo et dom- norum Guidonis et Onrici camerariorum Mediolanensis archiepiscopi, Johannis Pectenii et Scottonis Lazaroni de civitate Pergami, de ser- vitoribus domesticis Lorenzoli Pralloni et Petrini testium. [S.T.] Ego Ambrosius de Valnexio, notarius sacri palacii ac rei publice municipi iudex constitus, hanc cartulam tradidi et iussu ipsius domini archiepiscopi scripsi. A. V. B., Diplomata cit., F. 68. Ed. parziale in M. Lupi, C. D. II, col. 1339.

1189, 18 settembre. Il vescovo Lanfranco investe Giovanni da Falecto ed altri di alcune terre, del fodro e di ogni altro diritto ed esazione. Die quartodecimo calendas octubri, ad Sanctum Georgium de Ar- desie, presentia infrascriptorum testium, domnus Lanfrancus Perga- mensis episcopus nomine episcopatus investivit loccationis nomine in perpetuum Iohannem filium quondam Falecti de Falecto et Brunum filium quondanr Tornati, eorum nomine et nomine Aziverti et An- drucii et Petri et Mauri et Durelli fratrum ipsius Iohannis et nomine Vitalis fratris ipsius Bruni et nomine Petrini et Andrucii et Petercini filiorum quondam Vitalis Aziverti de Falecto et nomine Armeline et filiorum suorum et nomine Cerri et Petri et Petroizi [filiorum] quon- dam Blanci de Boero et Petrum filium quondam Andree de Bocca et Iohannem filium quondam Pauli de Bocca, eorum nomine et nomine Iohannis et Dominici et Pauli fratrum ipsius Petri et nomine An- drucii fifii quondam Iohannis de Bocca et nomine Albertucii fui quondam Russi de La Ruina et fratrum ipsius Albertucii, nominatim de omni fodro et fodri prestatione sive exactione et de omnibus con- ditionibus, dationibus, prestationibus et exactionibus et de omni iure predicta vel aliquod predictorum exigendi, que vel quas preditti ho- mines vel eorum maiores erant soliti dare vel prestare vel facere epi- scopatui vel datoribus episcopatus et que vel quas ipse dominus epi- scopus nomine episcopatus possit petere sive requirere vel exigere ab 132 eis sive iuxte sive iniuste, preter •de districto quod ipse dominus epi- scopus nomine episcopatus secundum consuetudinem de Ardesie in se reservavit, eo vero ordine ut ipsi et e[orum] heredes perpetuo habeant et teneant predictum fodrum et fodri prestatione sive exactio- ne et omnes predictas conditiones dationes prestationes et exactiones et ius predicta vel aliquod predictorum exigendi sine preditti domini episcopi suorumque successorum contr•adictione. Preterea ipse dominus episcopus nomine episcopatus investivit hereditario nomine prefatos Iohannem filium quondam Falecti et Brunum eorum nomine et no- mine predictorum Aziverti et Vitalis et Andrucii et Petri et Mauri et Durelli fratrum ipsius Iohannis et nomine Vitalis, fratris ipsius Bruni et nomine Petrini et Andruzii et Petercini filiorum quondam Vitalis Aziverti de Falecto et nomine Armeline et filiorum suorum et nomine Cerri et Petroizi filiorum quondam Blanci et Petrum filium quondam Andree de Bocca et Iohannem filium quondam 'Pauli de Bocca, eorum nomine et nomine Iohannis et Dominici et Pauli fratrum ipsius Petri et nomine Andrucii filii quondam Iohannis de Bocca et nomine Al- bertucii filii quondam Russi de La Ruina et fratrum ipsius Albertucii, nominatim de tota terra quam ipsi tenent ab episcopatu ubicumque teneant de ea quam pertineat ad episcopatum sive in monte sive in plano, eo vero ordine ut ipsi homines et Armelina et sui heredes et cui •dederint homini iuris episcopatus habitanti in Ardesie vel in per- tinentiis perpetuo habeant et teneant totam ipsam terram scilicet quisque eorum sicut modo tenet et secundum illam parter quam tenet et de ea iure hereditario quicquid voluerint faciant, sine ipsius domini episcopi suorumque successorum et cui dederint contradictione, sol- vendo et reddendo fictum omni anno episcopatui in Santo Martino solidos quattuor pro predicto ifodro et fodri prestatione sive exactione et pro suprascriptis conditionibus, dationibus, prestationibus exactioni- bus et iure •predicta vel aliquod predictorum exigendi et pro supra- scripta terra, de quo fitto debent Iohannes filius quondam Falecti et Azivertus et Vitalis et Andrucius et Petrus et Maurus et Durellus fratres eius solvere denarios duodecim, et Brunus et Vitalis eius frater denarios sex [et Petrinus] et Andrucius et Petercinus fili quondam Vitalis Aziverti denarios otto, et Armelina et filii denarios quinque, et Cerrus et Petroizus denarios quinque, et omnes ali denarios duo- decim; quod fictum si ipsi non soluerint ad predictum terminum vel ad quindecimam et miss [...] erit illuc pro exigere illud, ille qui non soluerit suam partem debet spisare illum missum episcopi quous que suam partem non soluerit. Ibique ipse dominus episcopus nomine 133 episcopatus convenit et per stipulationem promisit prefatis Iohanni filio quondam Falecti et Bruno filio quondam Tornati et Petro filio quondam Andree de Bocca et Iohanni filio quondam Pauli de Bocca suo nomine et nomine omnium eorum quorum nomine supradicta receperunt, sub pena decem librarum et post penam compositam sic debet attendere et observare quod ipse et [...] successores perpetuo tuebuntur eos et eorum heredes in predicta loccatione et quod ipse et sui successores perpetuo tuebuntur eos et eorum heredes et cui dederint in suprascripta hereditate et quod ipse et sui successores de- fendent et guarentabunt eis et eorum heredibus omnia eis ut supra legitur locata et quod ipse et sui successores defendent et guarenta- bunt eis et eorum heredibus et cui dederint suprascriptam terram eis ut supra legitur datam ad hereditatem, et quod ipse omnia supradicta perpetuo firma et rata habebit nec contraveniet per se nec per aliquam ab eo submissam personam, et quod ipse nec sui successores non vendent nec refutabunt nec infeudabunt nec aliquo modo dabunt, nec alienabunt predictum fodrum, nec fodri prestationem sive exactio- nem, nec suprascriptas alias conditiones, dationes, prestationes, nec exactiones, neque ius predicta vel aliquod predictorum exigendi visi idonee persone et ei qui similiter loccationem et omnes predictas conventiones et promissiones et pene ,appositionem et omnia circa loccationem ab eo factam eis vel eorum heredibus faciet et de sic attenere omnia supradicta sicut supra legitur; ipse dominus episcopus nomine episcopatus prefatis Iohanni filio quondam Falecti et Bruno filio quondam Tornati et Petro filio quondam Andree de Bocca et Iohanni filio quondam Pauli de Bocca, eorum nomine et nomine omnium illorum quorum nomine predicta receperunt, totam predietam terram quam eis in hereditatem dedit pignori obligavit, unde ipse dominus episcopus fuit ibi contentus et confessus se accepisse nomine episcopatus a predictis Iohanne filio quondam Falecti et Bruno filio quondam Tornati et Petro filio quondam Andree de Bocca et Iohanne filio quondam Pauli de Bocca, eorum nomine et nomine omnium illo- rum quorum nomine predicta receperunt, libras quinque bonorum denariorum loco imperialium currentium sine fraude; et renuntiavit ipse dominus episcopus exceptioni non numerate petunie et carini iuri et exceptioni et auxilio quibus se de predictis vel de aliquo predicto- rum tueri posset vel facere seu venire contra predicta vel aliquod predictorum. Ibique ipse dominus episcopus fuit contentus et confessus quod preditti quattuor qui suprascripta suo nomine et nomine aliorum 134 receperunt erant missi eorum quorum nomine receperunt suprascripta, ad omnia que superius scripta et ordinaliter recipienda. Factum est hoc anno Domini millesimo centesimo octuagesimo nono, indictione septima: Albertus Albertonis, presbiter Tapinus, Aiar- dus, presbiter Iohannes de Bondellione, Teutaldus de La Rocca, Mo- randus et Andreas Murinonis ibi testes interfuerunt, et plures car- tulas uno tenore scripte sunt. [S.T.] Ego Martinus sacri palacii notarius interfui et rogatus scripsi. (Seguono le trascrizioni del diploma di Enrico e l'autorizzazione dell'arcivescovo Milo come già nella pergamena precedente). A.V.B., Diplomata cit., F. 69.

1189, 24 settembre. Il vescovo Lanfranco investe Mauro Presti- nario di alcune terre, del fodro e di ogni altro diritto ed esazione. Octavo Kalendas Octubri, in curte ecclesie Sancti Georgii de Ardesie; presentia infrascriptorum testium, Domnus Lanfrancus Per- gamensis episcopus, nomine episcopatus, investivit loccationis nomine in perpetuo Maurum Prestinarium de Ardesie, nominatim de omni fodro, pasto, amiscere et omnibus conditionibus, dationibus, presta- tionibus, exactionibus et iure predicta vel aliquod predictorum exi- gendi, quas et quae ipse Maurus vel sui maiores vel datores erant soliti dare vel prestare vel Lacere vel umquam dederunt vel presta- verunt vel facere seu dare vel prestare debuerunt iuxte vel iniuste episcopatui vel datoribus episcopatus, preter de districto quod ipse dominus episcopus nomine episcopatus in se secundum morem et consuetudinem de Ardesie reservavit, eo vero ordine ut ipse Maurus et sui heredes perpetuo habeant et teneant ipsum fodrum, pastum et amiscere atque omnes alias predictas conditiones, dationes, presta- tiones et exactiones et ius predicta vel aliquod predictorum exigendi, sine ipsius domini episcopi suorumque successorum et cui dederint contradictione, et cum sua auctoritate et defensione. Insuper ipse do- minus episcopus, nomine episcopatus, investivit hereditario nomine predictum Maurum nominatim de petia una de terra cum casa sole- rata supra, que iacet in loco de Ardesie, cui coheret a mane via et domus Bellimpelii, a meridie heredis Petri notarius, a sero via, a monte Aiardi; et de quadam alia petia de terra cum casa terranea su- pra, que iacet prope mercatum de Ardesie, coheret ei a mane via et De Celsonibus, a meridie via, a sero heredis Alberti Petrini, a monte 135

De Celsonibus; et de quadam alia petia cum casa terranea supra, et iacet prope plazolam in loco de Ardesie, a mane heredis Zanelli Plan- tapiseis, a meridie heredis Plantapiscis, a sero via, a monte heredis Tolii; et de quadam alia petia de terra que est ortale et iacet prope mercatum, a mane comunis, a meridie episcopatus, a sero Martini de Dongo, a monte via comunis; et de quadam alia petia terre que est similiter ortale, que iacet in loco de Ardesie, a mane Ardesini, a meridie et a sero via, a monte Fruseni et Ottoboni Ricardi; eo vero ordine ut ipse Maurus et sui heredes et cui dederint, homini iuris episcopatus habitanti in loco vel in pertinentiis de Ardesie, vel cui de ipsa terra datum habet ipse Maurus, •perpetuo habeant et teneant su- prascriptas petias terre omnes et de eis iure hereditario quicquid vo- luerint faciant, sine ipsius domini episcopi suorumque successorum et cui dederint contradictione, recidendo fictum omni anno episcopatui in Sancto Martino pro predictis fodro et pasto et amiscere et aliis suprascriptis conditionibus, dationibus, prestationibus, exactionibus et iure predicta vel aliquod predictorum exigendi et pro suprascriptis petiis terre •denarios duodecim loco imperialium sine fraude. Ibique ipse dominus episcopus, nomine episcopatus, convenit et per stipula- tionem promisit suprascripto Mauro, sub pena decem librarum et post penam compositam sic debet attendere et observare quod perpetuo ipse et sui successores tuebuntur ipsum Maurum suosque heredes in predicta loccatione, et quod ipsi et sui successores perpetuo tuebuntur ipsum Maurum et suos heredes et cui dederint sicut suprascriptum est, videlicet homini habitanti in loco de Ardesie vel in pertinentiis, in predicta hereditate et quod ipse et sui successores defendent et gua- rentabunt eidem Mauro et suis heredibus prescripta omnia sicut supra legitur locata et quod ipse et sui successores defendent et guarenta- bunt eidem Mauro et suis heredibus et cui dederint suprascriptas om- nes res datas in hereditatem cum ratione, et quod ipse et sui succes- sores omni tempore omnia suprascripta firma et rata habebunt et tenebunt, nec contra venient per se nec per suos successores, nec per aliquam ab eis submissam •personam et quod ipse nec sui successores non vendent nec refutabunt nec infeudabunt nec invasabunt nec aliquo modo alienabunt predictum fodrum, pastum, amiscere, nec alias su- prascriptas conditiones, prestationes, exactiones, nec ius predicta vel aliquod predictorum exigendi, visi idonee persone et quam sicut supra legitur predictam loccationem et predictas omnes conventiones et pro- missiones et pene appositionem factas contra predictam loccationem eidem •Mauro vel suis heredibus faciet, et de sic attendere et observare 136 omnia ut suprascriptum est; ipse dominus episcopus, nomine episco- patus, predictas omnes petias terre eidem Mauro pignori obligavit. Pro quibus investituris factis ad loccationem et ad hereditatem et pro omnibus suprascriptis attendendis et observandis, ipse dominus episcopus fuit contentus et confessus se •accepisse nomine episcopatus ab eodem Mauro libras quattuor bonorum denariorum loco imperialium currentium sine fraude, et renuntiavit ipse dominus episcopus excep- tioni non numerate petunie, et omni iuri et exceptioni et auxilio qui- bus se tueri posset de predictis vel de aliquo predictorum vel Tacere contra predicta vel aliquod predictorum. Factum est hoc anno Domini millesimo centesimo octuagesimo nono, indictione septima. Domnus Bertramus de Foro, Tonsabos, Albertus Albertonis, Aiar- dus de •Ardesie, Morandus et Obertus •de Calusiis ibi testes interfuerunt, et plures cartulas uno tenore fieri rogaverunt. [S.T.] Ego Martinus sacri palacii notarius interfui et rogatus scripsi. (Seguono il diploma di Enrico e la bolla dell'arcivescovo Milo, come nei precedenti documenti). A.V.B., Diplomata cit., F. 70.

1200, 9 gennaio. Il vescovo Lanfranco investe Adamo de Nova della sua casa. Die nono intrante Ianuario, in civitate Pergami, in episcopali palacio, presentibus testibus Tosabove Durentum, Grua Dayberti et Scotto Lazaronum et Nantelmo nepote domni Lanfranci Pergamensis episcopi, idem domnus Lanfrancus Pergamensis episcopus, nomine ip- sius episcopatus, investivit locatione nomine in perpetuum Adamum de Nova de Ardesio de casa sua quam habet in ipso loco, a mane via comunalis, a meridie et •a sera Iohannis +Culazoli, a monte Otto- boni et Teste de Canevariis, et finem et refutationem nomine illius episcopatus eidem Adamo fecit de fodro quod super ipsam casam habebat nisi sicut infrascriptum erit, eo vero ordine ut ipse Adamus et heredes eius et cui dederint perpetuo habeant et teneant ipsam petiam terre, et de ea locatione nomine quicquid voluerint sine ipsius domini episcopi et eius successores contradictione faciant, dando et reddendo omni anno fictum eidem •domino episcopo nomine ipsius episcopatus et ipsi episcopatui in Sancto Martino denarios duos impe- riales vel loco eorum currentes sine fraude, pro fodro quod super 137 ipsam casam erat, et hoc totum idem dominus episcopus nomine epi- scopatus fecit, salvo sibi nomine episcopatus et ipsi episcopatui iure in districto quod habet episcopatus super ipsam casam, quod districtum dicebat ibi suprascriptus Adamus fore soldos duoso et non plus. Pro qua investitura, locatione nomine in perpetuo iacta, et pro fine et refutatione, et pro omnibus suprascriptis perpetuo firmis et ratis ha- bendis et tenendis et observandis, fuit contentus et confessus ibi ipse dominus episcopus Lanfrancus nomine ipsius episcopatus solidos vi- ginti bonorum denariorum imperialium vel equevalentium ab ipso Adamo accepisse. Et renuntiavit exceptioni non ibi datorum et nu- meratorum denariorum, et omni alii iuri unde se de hoc tueri posset. Et plures cartulas uno tenore fieri rogaverunt. Factum fuit hoc anno Domini millesimo ducentesimo, indictione tertia. [S.T.] Guilielmus de Cantonno sacri palacii notarius hanc car- tulam tradidit et inbriviavit, set morte prevento eam in formam pub- blici instrumenti non redegit. [S.T.] Ego Lanfrancus de Cantonno, domni Ottonis imperatoris notarius, rogatu suprascripti Guilielmi notarii hanc cartulam finivi et scripsi. A.V.B., Diplomata eit., F. 71.

1217, 12 gennaio. Sentenza di Lanfranco Cazacaline di Valle Gulio e Lanfranco figlio del fu Oberto da Calusio nella lite tra Soccio Gi- rardi di Ardesio, Pietro figlio del fu Agnello, Andrea Zucconi di Cola- reto e Pietro Agnelli da una parte e Durello figlio del fu Zambane di Sposa di Cromo dall'altra. Duodecima die intrante mense ianuarii, sub ulmo ecclesie Sancti Georgii de Ardesio, in presentia domini episcopi, Federici de la Crota, Lanfranci advocati, Oteboni de Sancto Alexandro in ,Columpna, Alberti magistri More, Lanfranci Aiardi supra lite et controversia quam ver- tebatur inter Sozcium Girardi de Ardesio et iPetrum filium condam Agnelli et Andream Zuconis de Colareto et Petrum qui Agnelli ex una parte, et ex alia parte Durellum filium condam Zanboni de Sposa de Grummo. Dicebant enim preditti Sozcius et Petercinum filium condam Agnelli, et Andream .acque Petrum quod ipse Durellus desobligaret eis in alios suos et partes eorum pro libris septem et solidis otto qui- bus erant obligati pro eo a parte societatem Ardecione, ad quoti respon- 138 debat ipse Durellus quod non ceciderat nisi quinque dies, nec pre- dictum mendum debebat facere. Unde visis et auditis racionibus et responsionibus utriusque par- tes et diligenter inspectis et examinatis, abito consilio curie et bonorum hominum Ardesii et vallis, Lanfrancus Cazacaline vallis Gulii et Lan- francus filius condam Oberti de iCalusiis tunc eletti homines de busco condemnaverunt ipsum Durellum in solidos quinque imperialium in quinque diebus et in solidos duos pro •duas noctes et in denarios duo- decim pro ... una et in duas carcas ligne et in denarios duos mendum quolibet carta ligne in illis quinque diebus extimatione comandatori et de tribus in aliis qui cessaverunt in illis quinque diebus secundum quod preceptor de Ardeciono dixerit fatta conputatione duorum dena- riorum quolibet in alio pro unaquaque die et notte et denarium unum de lucerna quolibet die et notte et denarios duos de batile secundum quod dixerit predictus preceptor deductis quinque diebus. Item con- demnaverunt predictum Durellum in viginti et duos dies pro fideiu- soria Andree Zuchonis et Petri Agnelli in quolibet die et qualibet notte denarios duos quolibet in alio [...] servata extimatione dierum et noctium sit in preceptore infra [...] •quod habet factum, et ab omni- bus aliis capitulis absolverunt ipsum Durellum et sic finita est causa. Factum est hoc anno Domini millesimo ducentesimo decem et septimo indictione quinta. [S.T.] Ego Zanonus Bonizonis sacri palaci notarius interfui et rogatus scripsi. Die secunda intrante mense februarii, in loco Ardesii, in curia episcopatus, tratta ratione summe predicte sententie per Albertum magistri More et per Dominicum filium quondam Borandi tunc co- mandatori predicte societatis invenerunt predictam summam in solidis quinquaginta et novem quibus ipse Albertus precepit ipsi Durello quod ipse daret ipsi societati infra decem dies. A.V.B., Diplomata cit., F. 72.

1217, 30 marzo. Spiapasto figlio del fu Giovanni Ferrari di Gromo, procuratore di Peterbono e Zambello figli del fu Marchesoldi di Gromo, rinuncia ad ogni richiesta fatta alla società di Ardizzone. In nomine Domini nostri Yesu Christi. Secunda die exeunte mense marcio in loco Ardesii, in curia episcopatus, in presentia Sozci Girardi gastaldus et misus Ardesii, Andree Cremonensi de Grummo, Bendiadei Rogerii filius condam Ugicioni, Otti de Tercio clericus ecclesie Sancti 139

Iacobi de Butuno. Lanfranci Oberti de Calusiis. Cum ligno quod in sua tenebat manu, Spiapastus filius condam Iohannis de Feraris de Grummo, misus et procurator seu sindicus Peterboni et Zambelli filii condam Marchesoldi de Grummo ut in quadam cartula a me Zanono notario rogata et inbriviata continetur, fecit finem et refutacionem transaccionis nomine in perpetuum et pactum de non petendo pro se et pro supradictis Zambello et Peterbono et fratribus eorum quorum misus tune erat ipse Spiapastus ut supradictum est in manibus Zan- boni frlio condam Ambrosii Rancase et Grummi fili condam Alberti Cavace de Grummo et Aiardini fili Lanfranci Aiardi sindici socie- tatis de Ardeciono et Dominici fili Berardi de Marcine et Iohannis de Magistro de Marcine, comandatores de Ardeciono qui est in ripa Serii prope Grumo, recipientibus tam suo nomine quam nomine pre- dicte societatis et omnium sociorum illius societatis nominatim de eo toto in integrum quod ipsi germani vel ipse Spiapastus habent ad dicendum sive ad requirendum aliquo modo iuste vel iniuste versus ipsam societatem de querimonia et pro querimonia quam ipsi Peter- bonus et Zanbellus suo nomine et nomine fratrum suorum fecerat sub castaldis curie Ardesii, et in quorum presentia ipsi Peterbonus et Zanbellus fecerunt suum misum de ipsa querimonia suo nomine et nomine fratrum suorum, pro quibus satis dederat predictum Spiapa- stum. Et insuper remisit ibi ipse Spiapastus in presencia curie et predictorum predictis sindicis et comandatoribus et omnibus aliis suis sociis sacramentum eis et suis sociis in motum ut in sentencia inter ipsum •Spiapastum pro filiis Marchesoldi et ipsos sindicos et comanda- tores et nomine predicte societatis lata continetur, et sua parte reman- serunt ad faciendum supradicti sindicis et comandatorum et magnae partis qui societatis qui erant parati facere ipsa sacramenta ita ut in cartula sentencie inter eos continetur et hec sunt nomina illorum qui ibi presens erant facere ipsa sacramenta. Durellus Agnelli et Petrus eius frater per quatuor partes quadrum unum minus, Iohannes de Magistro, Dominicus Borandi, Grummus, Pedrocius, Zanetus de Cola- reto, Aspar Zuconis, Durellus Caracose, Iohannes Grifonis, Anderbo- nus Talamasi, Anselminus filius Acerbi de Agnello, Caliciolus Siver- nate, Ricius Calecaris, Aiardinus filius Lanfranci Aiardi, Sozcius Gi- tardi, Zanbonus Rancase, Zanonus Bonizonis et ali quam plures qui omnibus et aliis suis sociis remanserunt ad •facienda predicta sacra- menta per partem ipsius Spiapasti, tali modo ut tantum societati et omnibus sociis predicte societatis quantum eis valeret se fecisent omnes predicta sacramenta ita ut in cartula sententie continetur. Et insuper 140 et eodem modo remisit ipse Spiapastus predictis sindicis et comanda- toribus, tam suo nomine quam predicte societatis, omnia iura et ratio- nes quos ipse habebat ad dicendum sive ad requirendum versus ipsam societatem et versus socios ipsius societatis de ipso et pro ipso et ex ipso sacramento predicte sententie ita quod de cetero sint absolvati et indennes et sine danno et sine aliqua pena. Et insuper ibidem convenit et per stipulationem promisit obli- gando omnia sua bona pignori et sub pena tocius danni et dispendi ipse Spiapastus supradictis sindicis et comandatoribus nomine et vice predicte societatis quod semper habebit et tenebit et habere et tenere semper faciet heredes supradicti Marchesoldi omnia supradicta sicut supradictum est in omnibus et per omnia et quod semper stabit eis de antea a supradictis ,filiis Marchesoldi et a fratribus suis sub pena tocius danni et dispendi quia sic inter se convenerunt, et plura instru- menta fieri rogaverunt. Factum est hoc anno Domini millesimo ducentesimo decem et septimo, indictione quinta. [S.T.] Ego Zanonus Bonizonis sacri palacii notarius interfui et rogatus scripsi. A.V.B., Diplomata cit., F. 73.

1217, 30 marzo. Albertino figlio del fu Giovanni Galizzi di Cro- mo rinuncia ad ogni richiesta fatta alla società di Ardizzone. Secunda die exeunte mense marcio, in loco Ardesii, in curia episcopatus, in presencia Sozci Girardi castaldus curie Ardesii, Andree Cremonensi de Grummo, Bendiadei filii condam Ugioioni, Otti de Tercio clericus ecclesie Sancti Iacobi de Butuno, Lanfranci Oberti. Cum ligno •quod in sua tenebat manu, Albertinus filius condam Iohanni Calicie de Grummo fecit finem et refutationem transactionis nomine in perpetuum in manibus Zanboni fini condam Ambrosii Rancase et Aiardini et .Grummi Cavace de Grummo sindici et misi societatis de Ardeciono ripe Serii et Dominici Berandi et Iohannis de Magistro comandatores illius societatis, nomine et vice omnium suorum sociorum societatis •de Ardeciono, nominatim de eo toto in integrum quod ipse habet ad dicendum sive ad requirendum aliquo modo iuste vel iniuste versus ipsam societatem, de eo toto quod petebat predicte societatis et unde fuit data sententia inter ipsum A1bertinum et ipsam societatem, et eis remisit et perdonavit ipse Albertinus sacramentum eisdem sindicis et comandatoribus et ,aliis suis sociis in motum quod 141 curiam Ardesii ita ut in sententia inter eos lata continetur, et tali modo et tali vero ordine remisit eis predicta sacramenta quod tantum valeat eis et societati quantum eis valeret ac si iurant ipsi sindiei et comandatores qui ibi erant parati iurare et facere ipsa sacramenta ipsi eet Durellus et Petrus fili condam Agnelli de Marcine per quatuor partes quadrum unum minus, Pedrocius Cazonis, Zanetus de Colaretò, Aspar Zuconis, Durellus Caracose de Sposa, Iohannes Grifonis, Ander- bonus Talamasi, Anselminus filius Acerbi de Agnello, fCaliciolus Siver- nate, Ricius ,Calecaris, Sozcius, Zanbonus Rancase, Zanonus Bonizonis et alii quam plures. Et renonciavit ibi ipse Albertinus omni suo iuri, legi, rationi, actioni unde se aliquo modo tueri poset vel unde aliquo modo poset dicere vel requirere vel inquietare eos vel ipsam societatem, quia sic inter se convenerunt et plura instrumenta fieri rogaverunt. Factum est hoc anno Domini millesimo ducentesimo decem et septimo indictione quinto. [S.T.] Ego Zanonus Bonizonis sacri palacii notarius interfui atque rogatus scripsi. A.V.B., Diplomata cit., F. 73 bis.

1219, ... marzo. Giovanni, Vescovo di Bergamo, chiede al comune e agli uomini di Ardesio ed al comune e adii uomini di Cromo la restituzione dei beni loro concessi dal Vescovo Guala e da Oberto di Vicomercato.

[...] die exeunte mense marcio in loco Ardesii presentibus ibi testibus Alberto Magistro More civitatis Pergami et Sozzo Girardi de Calusiis et Torta servitor comunis Pergami, [...] de Petrengo servitor comunis Pergami precepit Girardo Pipinonis et Aiardo ffilio condam Lanfranci Aiardi tunc consules comunis Ardesii et universitatis illius [...] et Zanono Bonizonis sindicus illius comunis et universitatis, eo- rum nomine et nomine et vice illius comunis et universitatis et de singullis hominibus illius loti et universitatis ut essent die sabati pro- ximo venturo qui erit secundo die exeunte ipso mense ante consules iusticie Pergami videlicet Anselminum Miura domai Guiscardi Zer- nonis et domnum Lanfrancum Suardorum et socciorum suorum in 'filo officio parati facere rationem et respondere donino Johanni Dei grafia Pergamensi episcopus suo nomine et nomine episcopatus qui est con- questus de eis ut suprascriptum est.

13 - Bergomum 142

Similiter vero alla die que fuit sexto die exeunte suprascripto mense martio in loco de Grommo presentibus ibi testibus suprascripto Sozzo Girardi de Calusiis et Aiardo condam filio domni La/Aranci [...] et Galiciolo Sivernate de Grommo, ibique suprascriptus Zamboninus servitor comunis Pergami precepit Alberto Alcarde et Loterio de Gan- dalina tunc consules comunis Grommi et vallis et universitatis illius comunis et vallis in omnibus et per omnia ut suprascriptum est ut essent ad suprascriptum diem sabati proximum venturum ante su- urascriptos consules iusticie Pergami parati facere rationem et respon- dere suprascripto domino episcopo suo nomine et nomine episcopatus qui est conquestus de eis ut suprascriptum est. Que ,questio tallis est: conqueritur iam dictus domnus Johannes Dei grafia Pergamensis episcopus de comuni et hominibus et univer- sitatis Ardesii et de consulibus et de sindicis eiusdem foci ed universi- tatis et de singullis hominibus illius boa et universitatis et eodem modo et nomine conqueritur de comuni Grommi et vallis et universi- tate et de singullis hominibus illius foci [...] prefato modo et nomine petit conveniendo quolibet ipsorum comunium et eorum sindicos et singules homines illius universitatis episcopatui Pergami libere et 'absolute dimittant et dent et berbere et uti et frui et tenere et pos- sidere -permittant omnia illa et quodlibet illorum nec de illis aliquo modo se intromittant que domnus Guala episcopus condam Perga- mensis sive domnus Obertus de Vimercato pro episcopatu vel alicui eorum concessit sive transactionis nomine [...1 promisit sive remisit sive in districtu sive in aliis et que continetur in quodam instrumento publico confecto a Petro notarlo de Ardexie currente millesimo cente- simo septuagesimo nono indictione duodecima die ultimo mensis octu- bri et quod sic incipit « una die que fuit ultima exeunte mense octu- bri in civitate Pergami in episcopali palacio » et quod sic finitur « Ego de Calusiis notarius interfui et rogatus scripsi ». Quia dico suprascriptum contractum sive transactionem non va- luisse nec tenuisse de iure et episcopatum lesum fuisse in illo con- tractu et si reperiretur contractum valere •peto in integrum restati.- cionem nomine ecclesie... ipsum episcopatum et ecelesiam Pergamen- sem lesum esse. Datum fuit iste libellus anno Domini millesimo ducentesimo no- nodecimo indictione septima die sextodecimo intrante mense marcio. Factum est hoc anno Domini millesimo ducentesimo nonodeeimo indictione septima. 143

[S.T.] Ego Landulfus Bonizonis domni Ottonis imperatoris no- tarius interfui et rogatus scripsi. A.V.B., Diplomata cit., F. 74.

1219, 16 marzo. Giovanni, Vescovo di Bergamo, chiede al comune e agli uomini di Ardesio ed al comune e agli uomini di Cromo la re. stituzione dei beni loro concessi dal Vescovo Guala e da Oberto di Vimercato. In nomine Domini amen. Domnus Johannes Dei gratia Perga- mensis episcopus nomine et ex parte episcopatus dedit et porrexit domnis Lanfranco Suardi et Anselmo filio domni Girardi Gutonum consulibus iustitie Pergami libellum unum querele cuius tenor talis erat. In nomine domini. Ego Johannes Pergamensis episcopus meo no- mine et nomine episcopatus conqueror de comuni et hominibus et uni- versitate Ardesii et de consulibus et sindicis eiusdem foci et univer- sitatis et de singullis hominibus illius loti et universitatis; eodem modo et nomine conqueror de comuni de Grommo et valle et universi-tate et de consulibus et sindicis et de singullis hominibus illius boa et vallis a quibus omnibus supradictis prefato modo et nomine peto con- veniendo quodlibet ipsorum communium et eorum sindicos et singu- los homines illius universitatis in solidum ut mihi et episcopatui Per- gami libere et absolute dimittant omnia illa et quodlibet illorum nec de illis aliquo modo se intromittant que dominus episcopus Cuala condam Pergamensis episcopus sive domnus Obertus de Vicomercato pro episcopatu eis vel alicui eorum concessit sive transactionis nomine habere promisit sive remisit sive in districtu sive in aliis et que con- tinetur in q-uodam instrumento publico confetto a Petro notario de Ardesio currente millesimo centesimo septuagesimo nono inditione duodecima die ultimo mensis octubris quod sic incipit « Una die que fuit ultima dies exeunte mense octubri in civitate Pergami » et quod sic finitur « Ego Petrus de Calusiis sacri palacii notarius interfui et rogatus scripsi ». Quia dico prefatum contractum sive transactionem non valuisse nec tenuisse de iure et episcopatum lesum esse in illo contraetu et si reperiretur contractum valere peto in integrum restitucionem no- mine ecclesie et episcopatus quia dico ipsum episcopatum et ecclesiam Pergamensem lesum esse. Datus fuit iste libellus anno Domini mille- simo duecentesimo decimo nono indictione septima die sextodecimo 144 intrante marcio in civitate Pergami in episcopali palacio. Qui vero consules libello recepto ex officio suo iniunxerunt et preceperunt Zam- bonino de Petringo servitor comunis Pergami ut dictis comunibus et eorum consulibus et sindicis nomine ipsarum universitatum et singu- lorum hominum ipsorum locorum preciperet ut ad quintadecimam erint coram consulibus Pergami eidem domino episcopo Pergamensi suprascripto modo et nomine pro ut iustum fuerit et consuetum est responsuri. Interfuerunt ibi teste magister Ravinalis canonicus de Nimbro et Albertus de Mora et Lanfrancus vicarius de Antescola et Albertus de Ferrariis clericus de Urniano et Guilelmus Adux de Poltriniano. Ego Lanfrancus Sosena sacri palacii notarius interfui et rogatus scripsi. A.V.B., Diplomata cit., F. 75. Edita in: H.P.M., Leges marbicipales, p. 2053.

1219, 24 novembre. Bertramino figlio del fu Belotto e Romano, Consoli di Castiglione pagano al Vescovo di Bergamo Giovanni 25 li- bre per un bando. Die septimo exeunte novembri in curte ecclesie Sancti Georgi de Ardesie. Bertraminus filius condam Belotti de Castelione et Rumanus de ipso loco consules comunis illius loci pro ipso comuni et nomine ipsius comunis dederunt et solverunt domno Johanni Dei gratia Per- gamensi episcopo libras vigintiquinque imperialium pro hanno quod ipse dominus episcopus ipsi comuni imposuerat ideo quia quoddam statutum +fecerant contra honorem ipsius domini episcopi sicut ipse dominus episcopus dicebat et quia presumpserant eligere electores pro potestate eligenda sine licentia et auctoritate domini episcopi. Factum est hoc anno domini millesimo ducentesimo decimonono indictione septima. Interfuerunt ibi tester domnus Lanfrancus advo- catus et domnus Lanfrancus de Rivola et domnus Adelungius de Tercio canonicus Pergamensis et domnus Ottobonus de Villa qui di- citur de 'Columpna et magister Ravinalis canonicus de Nimbro et ali plures. [S.T.] Ego Lanfrancus Sosena sacri palacii notarius interfui et rogatus scripsi. A.V.B., Diplomata cit., F. 76. 145

1231, 12 dicembre. Zambonino e Lanfranco figli del fu Martino Faletti di Ardesio, promettono di eseguire gli ordini del Vescovo di Bergamo Giovanni riguardo alle case e alle terre che tengono in Ardesio da parte dell'episcopato. In nomine Domini amen. Die duodecimo intrante mense decem- bri, in loco Ardesii, in pelaci() episcopatus, convenerunt et per stipu- lationem promiserunt obligando omnia sua bona pignori et sine aliqua divisione Zanboninus et Lanfrancus fratres et filii quondam Martini Faletti de Ardexie, pro se et pro aliis suis fratribus et etiam obligando omnia boma aliorum suorum fratrum, ad hoc ut quilibet eorum primo loco teneatur conveniri possit in solidum nullo iure nullaque lege nec ratione obstante, et sub pena promissa et in stipulatum deducta libra- rum viginti imperialium, et •post penam compositam de sic atendere et observare, stare omnibus mandatis domni Johannis Dei grafia Per- gamensis episcopi senioris sui de facto omnium casarum et tocius terre quas tenent ab episcopatui, et que iacent in loco de Ardexie, et specie- liter •de destruere illam domum •levatam per eos prope palatium epi- scopatus a monte parte, ad volontatem et mandatum ipsius domini episcopi, et de aliis omnibus in omnibus et per omnia. Quo facto dominus episcopus precepit supradictis fratribus presentibus ibi et sub pena promissa et in stipulatum deducta librarum viginti imperialium, et post penam conpositam de sic atendere et observare ut de hinc ad medium mensem marcii proximi venturi debeant claudere bono muro et firmo sine fraude ostia superiora et omnia foramina ipsius domus que respicit versus palatium domini episcopi, et quod trabes que sunt extra murum ipsius domus nove debeant facere seearii et auferri pe- nitus, et quod de cetero non debeant Lacere nec ipsi fratres nec aliqui alii apud aliquod ibi in illa contrata, neque habere quid seit in nocu- mentum aliquod palatio seu domo domini episcopi; et renonciaverunt ibi ipsi duo fratres omni suo iuri et legi et rationi et exceptioni et defensioni et beneficio generali et speciali quibus se tueri vel se de- fendi possint. Factum est hoc anno Domini millesimo ducentesimo tregesimo primo, indictione quarta. Interfuerunt ibi testes domnus Albertus filius condam domni G-uiseardi de Solto et ser Albertus Figene et ser Girardus Pipinonis et Masnerius filius condam •domni Lanfranci ser Aiardi, et Aiardus eius frater, nec non ser Albertus magistri More et plures aliorum; plures cartule uno tenore rogate sunt fieri. 146

[S.T.] Ego Petrus de Capponibus sacri pallacii notarius interfui et rogatus scripsi. A.V.B., Diplomata cit., F. 77.

1232, 23 marzo. Lanfranco, figlio del fu Giovanni Lube di Arde- sio, vende a Girardo figlio del fu Bozio Prestino di Ardesio una pezza di terra situata in Ardesio. In Christi nomine. Die nona exeunte mense madii in loco Ardesii, sub lobia casaterrum heredum condam ser Zanoní. Bonizonis, ibique Lanfrancus .filius condam Iohannis Lube de Ardesie, qui profesus fuit se lege vivere Longobardorum, fecit datum nomine venditionis in per- petuum ad hereditatem et iure hereditario, Girardo filo condam Bozcii de Prestino de Ardesie nominatim de petia una terra campive que iacet in territorio Ardexii in agro Sancti Petri ubi dicitur Fenernoele. Et insuper fecit ei datum de omni iure competente ipsi Lanfranco in toto et pro tota suprascripta venditione et eius occasione. Coheret ei a mane Incarnati Pipinonis, et a meridie Anderlini Iohannis de Caponibus, et a sero heredum condam Iohannis Bonisonis et a monte via comuna, eo vero modo et ordine ut ipse Girardus et sui heredes et cui dederint et vendiderint habeant et teneant suprascriptam petiam terre usque in perpetuum iure hereditario, et de ea faciant quicquid facere voluerint cum superioribus et inferioribus seu confinibus et accessionibus, ingressionibus et regressionibus et omnibus usantiis suis in integrum, a presenti die et ora sine contradictione ipsius Lanfranci sorumque (sic) heredum, sed cum omni sua suorumque heredum aucto- ritate et defensione in pena infrascripta, Bandi et solvendi ,[...] fictum ut ínvenitur de ratione debere dare pro suprascripta terra suo domino vel dominis; insuper ipse Lanfrancus dedit cessit tradidit atque man- davit suprascripto Girardo omnia iura omnesque actiones et rationes pertinentia et pertinentes in ipsa et pro ipsa petia terre, et eum in suum proprium locum posuit et procuratorem tamquam in rem suam ipsum esse constituit ad hoc ut posit ita agere excipere iura actiones et rationes intendere proponere et alegare litesque movere et experiri et omnia alia Lacere sicuti ipse Lafrancus poterat vel potuit aliquo tempore, constituens se possessorem suprascripte petie nomine supra- scripti Gírardi et pro eo et iniunxit ipsum Girardum ut intret in tenutam et possessionem de suprascripta petia terre, et in eadem de cetero sua auctorita te perseveret. 147

Preterea suprascriptus Lanfrancus convenit et per stipulationem promisit obligando omnia sua bona pignori eidem Girardo defendere et varentare et disbrigare suprascriptam venditionem ab omni persona contradicente cum ratione sub pena promissa tocius omnis dampni et dispendii et interesse suo proprio dispendio et si inbrigata desbrigare eandem. Unde pro pretio et mercato suprascripte petie terre et pro omnibus suprascriptis perpetuo ,atendendis et observandis et ad hoc ut non posit revocare mandatum, dictus Girardus dedit et solvit ibi eidem Lanfranco libras quinque solidos quatuor minus bonorum imperialium, et sic contentus et confessus fuit ibi ipse Lanfrancus et renonciavit ibi ipse Lanfrancus omni suo iuri, legi, rationi, •actioni et exceptioni quibus se tueri vel posset aliquo modo. Factum est hoc anno Domini millesimo ducentesimo trigesimo secundo, indictione quinta, et plura instrumenta uno tenore fieri rogaverunt. Testes ibi interfuerunt domnus Agnellus Bonizonum clericus ec- clesie Sancti Georgii de Ardexio, et Peterbonus filius Tornati Zambo- nacii de Ludrinio, et Aymericus Ambrosii notarius, et Martinus filius Iohannis .Curtonis de Colcato et ceteri. [S.T.] Ego Gratiadeus Bonizonum sacri palacii notarius interfui et rogatus scripsi. A.V.B., Diplomata cit., F. 78.

1269, 24 febbraio. Investitura ai consoli di Bondione di tutti i redditi vescovili. In nomine Domini. Domnus Iohannes Dei grafia Pergamensis episcopus nomine et ex parte episcopatus, cum ligno et cartula quem in sua manu tenebat, investivit nomine et iure locationis a Sancto Petro proximo venturo in •antea usque ad annos decemocto conpletos Ayardum Nigeselde et Iohannem filium condam Riboldi Ricardi qui dicitur Marehisius de Bondione, nomine et vice ipsius comunis et universitatis de Bondione recipientis cuius comunis et universitatis erant sindici et procuratores ad hunc contractum faciendum constituti secundum quod continebatur in quodam publico instrumento per Gi- rardum Galine notarium de Scalve hoc presenti die et anno scripto et ibi viso et letto, nominatim de omnibus fructibus et redditibus et obvencionibus quas habet episcopatus et ei pertinet in loco et terratorio seu curia de Bondelione in integrum, in comuni et diviso, in plano 148 et montibus, ín fictis, pastis et albergariis et aliis condicionibus et iuribus aliis, pro quibus rebus ipsum comune de Bondione consuevit dare fictum episcopatui libras quinque et mediam imperialium, sicut dicebatur contineri in quodam publico instrumento a Magistro Parvo notario scripto die tercio intrante februario millesimo centesimo octua- gesimo tercio, et de denariis triginta duobus imperialibus fictualis qui dabantur episcopatui, videlicet solidis duobus qui dantur fictum de parte [...] Lazeri episcopatui et denariis octo imperialibus quos con- suevit dare ser Gataldus de Bondione et non de aliis; et insuper de tota iurisdictione et toto distrietu illius loti et hominum illius baci et curie de Bondelione in integrum secundum quod per homines de Bondelione tenetur et possidetur inter pontem de Lizola et pontem de Flumnigro, eo vero modo et ordine ut ipsi sindici nomine ipsius comunis et illud comune et alii qui pro temporibus fuerint pro comuni nomine ipsius comuni et pro ipso comuni et universitati habeant, teneant et percipiant omnes fructus et redditus et fitta et pasta et albergarias et alias conditiones et raciones et suprascriptam iurisdictionem et distric- tum et eis et quolibet eorum utantur quemadmodum ipse dominus epi- scopus vel alius vel alius pro episcopatu faciebat et poterat usque ad suprascriptum terminum annorum decem octo conpletum quantum ad locacionem pertinet sine contradictione ipsius domini episcopi et epi- scopatus et successorum eíus, et cum omní sua et episcopatus et successorum eius actione et defensione, et dedit, cessit et manda- vit eisdem Ayardo et Johanni nomine et vice ipsius comunis et universitatis omnia iura omnesque actiones et rationes sibi et epi- scopatui pertinentes et conpetentes in predictis et pro predictis rebus usque ad suprascriptum terminum quantum ad ius loeacionis pertinet; et eos nomine et vice ipsius comunis et universitatis in suum et epi- scopatus loeum posuit quantum ad locacionem pertinet, ad hec ut ipsi nomine ipsius comunis et universitatis et illud comune et alii qui pro temporibus fuerint pro ipso comuni possint ita agere, excipere actio- nes et rationes movere, et fictum et redditus et alias ractiones petere et exigere et iurisdictionem et districtum uti et exercere et placita facere et tenere et banna et dathias ponere et exigere, sicut ipse do- minus episcopus vel alius pro episcopatu poterat. Insuper ipse dominus episcopus dedit eis dicto modo et nomine parabolam et licentiam intrandi, standi et permanendi in tenuta et possessione ipsarum rerum et cuiusque earum usque ad suprascriptum terminum, ad hoc ut non liceat ei amplius revocare gioco mandatum quantum ad locationem pertinet, et se nomine ipsius comunis posses- 149 sorem de predictis constituit usque ad suprascriptum terminum quan- tum ad lo[ca]tionem pertinet. Reservavit tamen in se et episcopatum ipse dominus episcopus apellationem et iurisdictionem maleficiorum et homicidiorum et iurisdictionem et districtum contra illos homines qui contra honorem ipsius domini episcopi vel episcopatus facerent et iurisdictionem et districtum super comune de Bondione si aliqua persona vel comune aliquod conquereretur de ipso comuni et causas clericorum illius loci, sive illi clerici sint rei sive accusatores, et quod non possint nec debeant ipsi homines de Bondione habere potestatem vel alios rectores nisi de se ipsi absque parabola et licentia ipsius domini episcopi vel eius successorum usque a suprascriptum terminum et fidelitates ita quod omnes homines illius loci et curie a quindecim annis supra usque ad septuaginta annos debeant ei et suis successoribus fidelitatem facere. Iterum convenit sic inter eos quod si aliquis vel aliqui de ipsa curia qui consueverunt et debent facere rationem sub ipsa curia essent qui nollent huic contratui stare et eum ratum habere vel rationem sub ipso comuni facere recusarent, dominus episcopus debet ipsi comuni et eius nuntiis facere rationem de eis sine aliqua dathia vel hanno ipsius comunis, dando et reddendo ipso comuni omni anno fictum episcopatui in Sancto Alexandro libras sex et dimediam imperialium et in Sancto Vincentio libras quinque et mediam impe- rialium, ita quod per decem octo annos et per .decem octo vices ipsum fictum prestent et dent et per decem octo annos habeant et teneant omnia suprascripta. Quod fictum preditti Ayardus et Iohannes sindici ipsius comunis convenerunt et per stipulationem promiserunt secundum divisione om- nia sua et ipsius comunis bona pignori obligando eidem domino epi- scopo nomine episcopatus dare et solvere omni anno per ipsos terminos, sub pena omnis dampni dispendi et interesse, et si ipsum non solve- retur ad terminum et dominus episcopus mandaret ad Bondione suos missos pro ipso fitto, quod ipsum comune debeat facere expensas ipsis suis nunciis ex quo exiverant civitatem Pergami quosque solveretur illud fictum, videlicet tribus personis et tribus equis. Pro qua vero investitura, ut melius firma et rata sempere permaneat, et pro omnibus suprascriptis atendendis et observandis perpetuo, ipse episcopus rece- perat ab ipsis permutatoribus nomine ipsius comunis libras decem et dimidiam ut ibi contra fuit et renuntiaverunt et cetera, et sic in omnibus et per omnia ut suprascriptum est partes inter se convenerunt. Factum est die martis undecimo exeunte mense iunii, in loco de 150

Ardexie, in palacio episcopatus, anno Domini millesimo ducentesimo trigesimo quarto, indictione septima. Testes ibi fuerunt domnus magister Lanfrancus de Trescurio ca- nonieus Pergamensis et domnus Fredericus filius condam domni Pauli de la Crotta et Albertus filius condam Magistri More et Lan- francus vicarius de Antescolle et alii. [S.T.] Montenarius de Pappis notarius imbriviatam huius instru- menti imbriviavit et rogavit, set morte preventus finire non potuit. [S.T.] Ideoque ego Lanfrancus de Picolle sacri palacii notarius parabola michi data per domnum Franzischum de Sissa vicarium dom- ni Napaleonis de La Torre, potestatis comunis Pergami, in publica con cione comunis Pergami, per cartam rogatam per Simonem de Pi- colle notarium die dominico quinto exeunte februario millesimo du- centesimo sexagesimo nono, indictione duodecima, nichil addito nec diminuto quod mutet sensum nec materiam, hoc instrumentum ex ipsa imbriviatura finivi et scripsi. A.V.B., Diplomata cit., F. 79.

1239, 14 maggio. Agnello figlio del fu Peterbono di ser Tornato Zambonazzi di Lutrinio vende a Giovanni figlio di Bozio Pristino di Ardesid due parti di nove pezze di terra situate in territorio di Ardesio. In nomine Domini amen. Die quartodecimo intrante mense madii, in terratorio Ardexii, ad Lutrinium, in curia domus Zanbonini fili condam ser Tornati Zanbonacii, ibique Agnellus filius condam Peter- boni suprascripti ser Tornati Zanbonacii de Lutrinio vicinantie Arde- xii, fecit datum nomine et titulo hereditatis perpetue et inrevocabilis Iohanni filio condam Bocii de Pristino de Ardexio, nominatim de duabus partibus pro indiviso omnium infradictarum novem petiarum terrarum prative et cum duabus partibus infradictorum edificiorum et arborum supra, iacentum in terratorio Ardexii ibi ubi dicitur ad Car- mellaram cum duabus tegitibus supra, una quarum palliata et alla murata et scandulata, et cum una domus tranea supra, cui coheret eia mane prime petie ser Girardi Pipinonis, et a meridie digiti ser Girardi in parte et in parte heredum Petri Roette et Vitalis Martini Domengonis, et a sero Zanetti fili condam Secunda petia est ibi prope ibi ubi dicitur ad Cantonum, cui cohe- ret ei a mane suprascripti Zanetti de Collareto et a meridie comunis, et a sero heredum Petri Roette in parte et in parte comunis, et a monte comunis. 151

Tercia petia iacet in suprascripto loco de Carmellara ibi ubi di- citur ad Vendulum de Vendulo, cui coheret ei a mane comunis, et a meridie vie comunis, e a sero et a monte heredum Andruci Tor- toronis. Quarta petia iacet ibi prope ibi ubi dicitur ad Vendulum de Vendulo, cui coheret ei a mane heredum suprascripti Andruci Tor- toronis, et a meridie vie comunis, et a sero heredum suprascripti Andruci Tortoronis et a monte. Quinta petia iacet ibi prope ad Carmellaram, ibi ubi dicitur ad Roam de Vendulo, cui coheret ei a mane heredum suprascripti An- druci Tortoris, et a meridie vie comunis, et a sero heredum Petri Roette, et a monte vie comunis. Sexta petia iacet ibi prope in suprascripto loco de Carmellara ibi ubi dicitur an Vendulum de Vendullo, cui coheret ei a mane heredum suprascripti Andruci Tortoronis in parte et in parte heredum Petri Roette, et a meridie et a monte comunis, et a sero heredum suprascripti Andruci Tortoronis. Septima petia iacet in suprascripto loco de Carmellara, ibi ubi dicitur ad Collialum, cui coheret ei a mane heredum Alberti Iumente et a meridie heredum Anderlini Iohannis 'Capponis in parte et in parte Zanelli Alberti Pesarini, et a sero heredum Zanoni Dozere et a monte heredum Alberti Iumente in parte et in parte domni Lionardi filii condam domni Bendiadei Zelsonum. Octava petia iacet in suprascripto loco de Carmellara ibi ubi dicitur ad Coniolum de Zanettis, cui coheret ei a mane et a meridie heredum suprascripti Zanoni Dolzere, et a sero heredum Zanoni ser Girardi Pipinonis, et a monte heredum Zanoni Dolzere in parte et in parte comunis cum duobus arboribus nucis supra. Nona petia iacet in suprascripto loco de Carmellara ibi ubi di- citur, cui coheret a mane heredum Anderlini Iohannis Capponis, et a meridie heredum suprascripti Anderlini Capponis in parte, et in parte ser Girardi Pipinonis, et a sero suprascripti ser Girardi, et a monte comunis. Eo vero modo et ordine ut ipse Iohannes et heredes ipsius Iohan- nis et ei qui dederint habeant et teneant suprascriptas duas partes suprascriptarum petiarum terrarum cum suprascriptis duobus partibus edificiorum supra et 'de eis .quicquid volluerint faciant sine contra- dictione suprascripti Agnelli et cum omni sua suorumque heredum auctoritate et defensione in pena dupli; ibidem promissa et in stipu- 152

latum deducta infradicti precii cum omnibus superioribus et inferio- ribus et usantiis et accessionibus et racionibus suis in integrum, dando et solvendo fictum de ipsis duabus partibus terrarum cum dobus par- tibus edificiorum supra omni anno episcopatui Pergami consuetum. Et dictus Agnellus dedit, cessit, tradidit atque mandavit dicto Iohanni omnia iura omnesque actiones et raciones reales et personales dicto Agnello pertinentia et conpetentes in ipsis et pro ipsis duabus partibus suprascriptarum petiarum terrarum cum duobus partibus edi- ficiorum supra et quaque earum et occasione earum et cuiusque ex eis, ad ut ipse Iohannes possit in ipsis et pro ipsis ergere, defendere, tueri realiter et personaliter quem ad modum ipse Agnellus poterat et ipsum •Iohannem procuratorem in rem suam fecit, constituit, ad hoc ut ipse •Ag-nellus non possit ipsum mandatum revocare. Iterum dictus Agnellus fuit contentus et confessus dictum Iohannem esse in tenuta et possessione et quasi predictarum duabus (sic) partium ter- rarum cum duobus partibus suprascriptorum edificiorum supra et omnium predictorum expressim eidem Iohanni dedit parabulam et licentiam intrandi standi permanendi in tenuta et possessione et quasi duarum partium omnium predictarum terrarum cum duobus partibus suprascriptorum edificiorum supra et omnium predictorum, et ex cau- tela volens transfere dominium et possessionem duarum partium su- prascriptarum terrarum cum duobus patribus edificiorum suprascripto- rum supra in ipsum Iohannem, ipse Agnellus constituitt se possidere et quasi duas partes suprascriptarum terrarum cum duobus partibus suprascriptorum edificiorum supra et cuiusque earum cum omnibus suprascriptis nomine et vice ipsius Iohannis et pro eo. Insuper iam dictus Agnellus convenit et per stipulationem pro- misit omnia sua bona pignori obligando et sub pena legiptime pro- missa et in stipulatum deducta toccius dampni et dispendii et interesse, et post penam compositam de sic atendere et observare ut superius et inferius continetur dicto Iohanni quod ipse Agnellus et heredes eius defendent et varentabunt, desbrigabunt et de antea stabunt eidem Iohanni et heredibus et sucessoribus ipsius Iohannis et eis quibus dederint suprascriptas partes predictarum terrarum cum duobus par- tibus suprascriptorum edificiorum supra et cuiusque earum ab omni contradicente cum racione propriis exspensis ditti Agnelli et heredum eius. Pro quo dato et quibus suprascriptis perpetuo ratis et firmis ha- bendis et tenendis, fuit contentus et confessus idem Agnellus se rece- 153 pisse a dicto Iohanne libras viginti septem et mediam imperialium, qui Agnellus renonciavit omni legi et iuri, beneficio generali et spe- ciali quibus se defendi vel tueri posset idem Agnellus, et specialiter exceptioni non ibi date et numerate suprascripte petunie. Factum est hoc anno Domini millesimo ducentesimo tregesimo nono, indictione duodecima. Testes ibi interfuerunt Zanbonus filius condam ser Tornati Zan- bonacii, et Andriolus filius condam Zanbonetti Zanbonacii, et Zan- bonus filius Marini suprascripti ser Tomati Zanbonacii, omnes de Lu- trinio vicinantie Ardexii. Plures cartule uno tenore rogaverunt fieri; postea quasi incon- tinenti dictus Agnellus possuit dictum Iohannem in corporali tenuta et possessione duarum partium ipsarum terrarum cum suprascriptis duobus partibus edificiorum et arborum supra. [S.T.] Ego Ayardinus de Cuchonibus sacri pallacii notarius in- terfui et rogatus scripsi. A.V3., Diplomata cit., F. 80.

1297, 9 luglio. Sentenza del vescovo di Bergamo Giovanni contro Delacora Bonizoni arciprete di S. Maria di Clusone e suo fratello Zenone chierico di S. Giorgio di Ardesio, rei di omicidio. In Christi nomine amen. Ne per delictorum tolleranciam per- versi assumant audaciam delinquendi et eorum malicie transeant aliis in exemplum ad vindictam et corectionis speculum crimina delinquen- cium puniantur nam et iniuria confusa succumbit, iusticia in iudicium convertitur et lex libera reddit litigantibus quod debetur, hinc est quod oblato coram discreto viro magistro Peterzano de Peterzanis, canonico ecclesiarum de Solerio, vicario nostro iurisperito libello seu petitione continencie infrascripte: In nomine Christi amen. Domnus pre Bertoidus presbiter et cui comandata est ecclesia Sancti Georgii de Ardexie Pergamensis dioccesis iuravit in presencia domni Peterzani de Peterzanis canonici ecclesiarum de Soleria vicario generali venera- bilis patris domni Iohannis, Dei et apostolice sedis gratia episcopi Pergamensis, de veritate dicendta die XXVIII mensis may, anno Do- mini millesimo ducentesimo nonagesimo septimo indictione X, et eo die per suum sacramentum accusando, denonciando, notifficando sic dixit: Ego accuso, denoncio et notiffico vobis et coram vobis venerabili patre domno Iohanne Dei et apostolice sedis grafia episcopo Pergamensi et domno Peterzano canonico ecclesiarum de Solerio vicario nostro et 154 coram quolibet vestrum, in solidum domnum pre Delacoram de Buni- zonibus arehipresbiterum ecclesie plebis Sancte Marie de .Clixione Per- gamensis diocesis et Zenonum de Bonizonibus, fratrem ipsius domni pre Delatore, clericum et beneficialem ecclesie Sancti ,Georgii de Ar- dexie predicte •diocesis et quemlibet eorum, ex eo pro eo et de eo quod ipsi domni pre Delacora arehipresbiter et Zenonus clericus de hoc mense may ferriverunt et vulneraverunt malo modo et ordine tracta- tim et appensate et asociata sibi magna quantitate hominum bani- torum ex malefficio comunis Pergami et maleffactorum et rebellium comunis Pergami manu armata in loco de Ardexie Johannem de La Belussa filium quondam Petri Sabathini de Clixione sic quod ex ipsis feritis et vulneribus ipse Iohannes incontinenti mortuus fuit, et ex eo de eo et pro eo quod ipsi domnus pre Delacora arehipresbiter et Zeno- nus clericus malo modo et ordine tractatim et appensate de ipso mense asociatis sibi banitis et maleffactoribus predictis posuerunt ignem in palacio episcopatus Pergamensis quod est in ipso loco de Ardexie et ipsum palacium et ecclesiam et altare que erant in ipso palacio episco- patus et domos colaterales cumburserunt et per ignem cremaverunt, et ex eo de eo et pro eo quod ipsi pre Delacora arehipresbiter et Zeno- nus clericus tune cum ipsi banitis et marefactoribus derobaverunt Bona- cursum Bonvesini de Ardexie et domum ipsius Bonvesini que erat in ipso loco de Ardexie, cui coberet a mane via, a meridie et a montibus ager hominum de Ardexie, a sero aqua rii, et de ipsa domo abstulerunt et derobaverunt culcedras plures et pannos a letto et a dorso et multa vasa et formagium et alia multa et etiam cumburserunt ipsam domum et alia multa malefficia fecerunt et comiserunt et .perpetraverunt tune in ipso loco de Ardexie. Qua re peto eos debere puniri et perpetuis carzeribus mancipari et condempnari et excomunicari et privari perpe- tuo suis benefitiis, nullum de cetero precepturos secundum iura et can°. nieas santiones et constitutiones et statuta ecclesie Pergamensis, et de predictis sciunt veritatem Petrus filius quondam ser Bonacursi de Ardexie, et Petrus Moraii de Ardexie, et Petrus qui dicitur Bagatina filius quondam Sanii 'de Ardexie, et Zenontus et pre Vethinus fratres et ,filii quondam Rubei Ronche et Prefatus domnus Peterzanus viearius per noncium iuratum epi- scopalis curie citari mandavit predictos pre Delacoram archipresbite- rum et Zenonum clericum quod ad certos diem et terminum perenmp- torium coram ipso nostro vicario cumparerent •dicto libello et accusa ac denonciamento de iusticia responsuri et diffensuri se de predictis 155 sub ex comunis et privatoris beneficiorum suorum penis, cumque iidem pre Delacora et Zenonus ad terminum peremptorium et ultra non cura- verant cumparire, idem vicarius, presentibus Jacobo quondam Gervasij de Fine procuratore et procuratorio nomine ditti pre Bertoldi actoris et ipsorum pre Delatore archipresbiteri et Zenoni clerici non cumpa- rentium ad terminum contumaciam accusante, ipsos archipresbiterum et Zenonum prononciavit contumaces et in eorum contumacia in dicto negocio non obstante ipsorum absencia procedendum, prefatos insuper archipresbiterum et Zenonum clericum peremptorie citari mandavit, quod ad certos terminos venirent coram eo ad recipiendum nomina testium quos dictus pre Bertoldus supra libello, actione et denoncia- mento predictis producere intendebat et ad videndum ipsos testes iurare et ad procedendum in negocio predicto pro ut exposcetur ordo iuris. Eisdem quoque archipresbitero et Zenono ad terminum et termi- nos peremptorios recusantibus cumparere, presente dicto procuratore et instanter petente testes recipi et examinari supra libello, actione et denonciamento predictis et testes quam plures citatos et editos in ter- mino iurare fecit idem vicarius, presente dicto procuratore dictisque archipresbitero et Zanono absentibus et peremptorie ad hoc monitis et citatis ac eosdem testes examinavit solicite ac prudenter. Post hec prefatos archipresbiterum et Zenonum peremptorie citari fecit peremptorie ad videndum testes huiusmodi aperiri ac etiam publi- cari, ac recipiendum si volebant copiam eorumdem. Cumque ad terminum et ultra non curaverint cumparire presente et instante dicto procuratore testes eosdem aperuit et publicavit et eosdem archipresbiterum et Zenonum citari mandavit, quod certa die hostenderint peremptorie et alegari fecerint quicquid supra premissis dicere et alegare et hostendere in tendebant; in quo termino cumparere similiter contempserunt predicto procuratore in termino cumparente et dictorum archipresbiteri et Zenoni accusante contumacia et in nego- cio procedi cum instancia postulante; demum •dictus vicarius eosdem archipresbiterum et Zenonum citari fecit quod certa die coram nobis vel eo cumparerent per se vel procuratorem ydoneum iustam dante domino supra premissis sententiam audituri; cumque in termino vel ultra diucius expectati non duxerint cumparendum et dictus procu- rator cumparuerit ipsorum archipresbiteri et Zenoni contumaciam accusans et instanter petens supra predictis ad diffinitivam procedi sententiam proferrendam, nos itaque Johannes, dei et apostolice sedis gratia episcopus Pergamensis, visis libello, ,actione et denonciamento 156

ac processibus supradictis et testibus ex parte dicti pre Bertoldi pre- sbiteri supra huiusmodi libello productis et auditis alegationibus dicti pre Bertoldi seu procuratoris sui pro eo; viso quoque piene et dare fore probatum per testes in negocio huiusmodi productos dictum pre Delacoram archipresbiterum interfecisse supradictum Johannem de La Belussa malo modo et ordine, ipsosque archipresbiterum et Zenonum cumbussisse palacium episcopale quod erat in loco de Ardexie et ec- clesiam que erat in ipso palacio et derobasse Bonacursum Bonvesini de Ardexie et domum ipsius Bonacursi que erat in ipso loco de Ar- dexie de mense madii proxime preterito, et alia malefficia in ipso loco de Ardexie dicto mense madii perpetrasse, et supra eis nobiscum et cum sapientibus viris dominis Alberto de Roxiate et Alberto de Raimondis, iuris utriusque peritis, deliberatione habita diligenti et ipsorum iurisperitorum habito et comitato consilio et pro tribunali sedente solum Deum habentes [...] et gratia sancti spiritus invocata, presente supradicto Iacobo procuratorio nomine dicti Pre Bertoldi pre- sbiteri actoris ipsisque pre Delacora archipresbitero et Zenono clerico absentibus licet [...] citatis quorum absencia Dei repleatur presencia. In hfis scriptis prononciamus et per hanc nostram diffinitionem et sententiam declaramus •dictos pre Delacoram archipresbiterum et Ze- nonum clericum esse privandos perpetuo omnibus suis benefitiis eccle- siasticis et ab eis perpetuo sentencialiter amovendos; nullum de cetero beneficium ecclesiasticum obtenturos et in perpetuos carzeres, si ad nostras manus et vires pervenient, intrudendos, ibidem perpetuo intum pedibus permansuros, ipsosque pre Delacoram et Zenonum ab omnibus beneficiis ecclesiasticis que tenent sentencialiter amovemus atque pri- vamus, nullum beneficium ecclesiasticum de cetero habituros; eos in- super ad restitutionem dampnorum datorum per eos ex dictis incendiis et derobationibus nichilominus sentencialiter condempnantes dampna huiusmodi taxationi nostre in posterum reservantes. Lata, lecta et in scriptis prononciata fuit supradicta sententia per prefatum dominum episcopum in castro de Gorle Pergamensis diocesis die nono mensis Iullij, anno Domini millesimo ducentesimo nonagesimo septimo, indictione decima, presentibus supradicto Iacobo de Fine procuratore et procuratorio nomine dicti pre Bertoldi presbi- teri, presentibus testibus domnis pre Iohanne archipresbitero de Fara Ripe Addue Pergamensis diocesis, pre Delacora presbitero ecclesie Sancti Alexandri in Columpna et Bonifacio canonicum de Collionibus civitatis Pergami, vocatis ad hoc specialiter et rogatis. 157

[S.T.] Ego Bertrammus de Brolo publicus imperiali auctoritate notarius predictis interfui, qui sum episcopalis curie Pergami officialis et scriba, et rogatus ad confirmandum me subscripsi. [S.T.] Ego Maffeus de Ferrabobus, publicus imperiali auctoritate notarius Pergamensis, rogatu supradicti Bertrammi de Brolo notarii scripsi. A.V.B., Diplomata cit., F. 81.

1297, 10 luglio. Elezione del nuovo arciprete della chiesa di Santa Maria della Plebe di Giasone nel capitolo. In •Christi nomine amen. Dìe decimo non mensis Julij mille- simo ducentesimo nonagesimo septimo, indictione decima, in choro ecclesie Domine Sancte IVIarie Plebis de Clixione, presentibus testibus vocatis et rogatis ad infrascripta dominus pre Zambono de Primolo presbitero ecclesie Sancti ,Columbani.Pergamene et Bartolomeo qui dicitur Zerutus de Fine et Bortolotto de Ferarijs de Primolo clerico, et Barisaldo filio quondam Bartolomei •de 'Clixione et omnium eccle- siarum ditti plehatus ad quos spectabat de iure electio postulatio et nominatio archipresbiteri diete plebis et qui habent vocem in ipsis electione postulatione nominatione convenirent ad capitulum in choro ditte ecclesie Sancte Marie Plebis de Clixione, et citati fuissent ad ipsum capitulum ad celebrandam electionem •de futuro archipresbitero in eadem ecclesia vacante archipresbiteratu per privationem domini pre Delancore de Bonizonibus de Ardexie, olim •diete ecclesie et plebis archipresbiteri, omnes qui voluerunt debuerunt et •potuerunt comode convocari ad ipsum capitulum pro ipsa celebranda in diete choro diete ecclesie electione, ad ipsum capitulum convenerunt ipsa die et bora prefixa. Domini pre Isaschus Marchonum presbiter et canonicus diete ecclesie Sancte Marie, Lantelmus de Lambrusehis de Triscurio canonicus diete ecclesie et plebis, pre Peterbonus de Primolo presbiter ecclesie Domini Sancti Andree de Primolo, Albertus de Primolo sub- diaconus, canonicus Pergamensis et clericus diete ecclesie Sancti Andree de Primolo, suo nomine et nomine et vice domini Degoldì de Degol- deis clerici ecclesie Sancti Vincentii de Zerete, vocem cuius obtinet in hac parte per cartam rogatam per Iohannem de Habiaticis notarium, pre Bonus presbiter ecclesie Sancti Petri de Parre, Nantelmus de Gatussis clericus ipsius ecclesie, pre Vivianus presbiter ecclesie Sancti Martini de Gorne, pre Bortulus presbiter Sancti Georgij de Ardexie, Albertus de Parre clericus Sancti Iacobi de Gromo, pre Bonaventura

14 - Bergomum 158 presbiter Sancte Marie de Lonore, Guidottus de Fine, clericus ipsius ecclesie et ecclesie Sancii Laurentii de Gavazzo, pre Lanfrancus pre- sbiter ecclesie Sancti Alexandri de Castione, Guasehonus clericus diete ecclesie, pre Petrus presbiter ecclesie Sancti Dominici de Zerete, pre Petrus presbiter ecclesie Sancti Martini de Soare, Paxius clericus ipsius ecclesie, que omnes supradicte ecclesie sunt in plebatu et de plebatu suprascripte ecclesie Sancte Marie de iClixione, et ad tractan- dum de ipsa electione et de contingentibus ipsam electionem et coram ipsis dominis presbiterio canonicis et clericis et in dicto capitulo, Albertus de Grumello servitor comunis Pergami et nuntius iuratus episcopalis curie Pergamensis retulit et dixit publice se preconasse alta voce loco citamenti ed supradictam ecclesiam Sancti Jacobi de Gramo dominum pre Gilbertum presbiterum ipsius ecclesie propter absentiam ipsius domni pre Gilberti, qui modo non moratur nec habet dornicilium in episcopatu ,Pergamensi sed est vagabundus, et quod porexerat litteras citatorias ad ipsam ecclesiam et supra altari ipsius ecclesie, ut apparet per publicum instrumentum, et quod fecerat simile preconamentum et similem citationem et porectionem litterarum ad suprascriptam ecclesiam Sancti Martini de Soare pro domino Oberto de Soare clerico ipsius ecclesie, ut apparet per publicum instrumen- tum, et quod fecerat similem citationem et preconamentum in loco de Ardexie ad habitationem ad quam consueverat habitare Venturinus de Bonizonibus de Ardexie, canonicus suprascripte plebis, quod hodier- na die ante terciam essent ad dictam ecclesiam pro supradicta elec- tione celebranda, et cum dominus Mafeus de La Maldura, canonieus ipsius plebis qui modo non moratur in civitate vel diocesi Pergamensi citatus fuisset ad cameram suam que est in supradieta plebe et in Burgo Canalis civitatis Pergami ad domum et ad habitationem ad quam stare et habitare consuevit, ut apparet per publicum instrumen- tum quod ipso die et bora esset in dieta ecclesia ad dictum capitulum pro dieta electione eellebranda, qua relationa sii fatta et predictis dominis presbiteris, canonicis et clericis ad dictum capitulum congre- gatis 'dictus dominus Pre Ysasohus presbiter et canonicus diete plebis pro se et vice et nomine ipsius ecclesie et plebis et capitulis et cuius- libet de ipso capitulo publice ibidem et omnibus ,audientibus prote- status fuit et dixit quod non erat sue intentionis nec alicuius de ipso capitulo convenire ad capitulum nec contrattare de aliqua electione, nec procedere ad aliquam electionem futuri archipresbiteri, cum aliquo exeomunicato (excomitato?), interdicto vel suspenso, vel irregulari vel qui alias de iure ad ipsam electionem non •deberet admitti, et quod 159 si inter predictos aliquis talis erat et in ipso capitulo, quod inconti- nenti deberet discedere et exire de ipso capitulo, et quod vox alicuius talis obesse non debeat, nec prodesse alicui, sed pro nichilo habeatur, cui protestationi et •dicto omnes suprascripti alii domini pro se ipsis, et ipse dominus Albertus procuratorio nomine supradicti domini Degol- dini singulariter et universaliter consenserunt, quibus sic premissis preditcti domini presbiteri, canonici et clerici et oapitulum comuniter et singulariter nomine suo et etiam nomine ipsius capituli et plebis voluerunt, firmaverunt et statuerunt quod ad ipsam electionem proce- deretur per scrutinium, et quod votum cuiuslibet scrutaretur et inqui- reretur per predictos dominos pre Ysaschum, Albertum de Primolo et pre Petrum presbiterum de Zerete et quilibet nominaret, eligeret et postularet illam personam quam vellet in archipresbiterum supra- scripte ecclesie et plebis vacante per privationem ipsius domini pre Delatore, olim ipsius plebis arehipresbiteri, quo sit statuto, firmato et habito diligenti tractatu supra premissis. Supradicti domini pre Ysaschus, Albertus et pre Petrus scruta- tores diviserunt se de dicto capitulo et iverunt in quadam alia parte ipsius ecclesie et secrete et sigilatim quesiverunt vota omnium supra- dictorum electorum in hunc modum: primo interrogatus per dictos serutatores, dictus dominus Lantelmus de Trescurio canonicus diete plebis respondit quod credebat magis utilem pro ipsa ecclesia et plebe nobillem et honestum virum dominum Bonaventuram subdiaconum, filium domini Iacobi de Fine, et ipsum nominabat et in ipsum consen- tiebat eligendum et postulandum in archipresbiterum diete ecclesie et plebis. Item dominus pre Peterbonus presbiter ecclesie Saneti Andree de Primolo interrogatus per predictos scrutatores respondit quod ere- debat magis utilem pro ipsa ecclesia et plebe nobillem et honestum virum dominum Bonaventuram subdiaconum, filium domini Jacobi de Fine, et ipsum nominabat et in ipsum consentiebat eligendum et postulandum in arohipresbiterum diete ecclesie et plebis. Item dominus pre Bonus presbiter ecclesie Sancti Petti de Parre interrogatus per predictos serutatores, respondit quod credebat magis utilem pro ipsa ecclesia et plebe nobillem et honestum virum dominum Bonaventuram subdiaconum, filium domini Iacobi de Fine, et ipsum nominabat et in ipsum consentiebat eligendum et postulandum in archipresbiterum diete ecclesie et plebis. Item dominus Pre Vivianus presbiter ecclesie Sancti Martini de Gorne interrogatus per dictos scrutatores respondit quod credebat 160 magis utilem pro ipsa ecclesia et plebe nobillem et honestum virum dominum Bonaventuram subdiaconum filium domini Iacobi de Fine et ipsum nominabat et in ipsum consentiebat eligendum et postulan- dum in arehipresbiterum diete ecclesie et plebis. Item dominus pre Bortulus presbiter Sancti Georgii de Ardexie interrogatus per dictos scrutatores respondit quod credebat magis uti- lem pro ipsa ecclesia et plebe nobillem et honestum virum dominum Bonaventuram subdiaconum filium domini Iacobi de Fine nobillem et honestum virum et ipsum nominabat et in ipsum consentiebat eligendum et postulandum in arehipresbiterum diete ecclesie et plebis. Item dominus pre Bonaventura presbiter Sanate Marie de Honore interrogatus per dictos scrutatores respondit quod credebat magis uti- lem pro ipsa ecclesia et plebe nobillem et honestum virum dominum Bonaventuram subdiaconum filium domini Iacobi de Fine et ipsum nominabat et in ipsum consentiebat eligendum et postulandum in archipresbiterum diete ecclesie et plebis. Item dominus pre Lanfrancus presbiter Sancti Alexandri de Ca- stione interrogatus per dictos scrutatores respondit quod credebat magis utilem pro ipsa ecclesia et plebe nobillem et honestum virum domi- num Bonaventuram subdiaconum filium domini Iacobi de Fine et ipsum nominabat et in ipsum consentiebat eligendum et postulandum in archipresbiterum diete ecclesie et plebis. Item dominus pre Petrus presbiter Sancti Martini de Soare inter- rogatus per dictos scrutatores respondit quod credebat magis utilem pro ípsa ecclesia et plebe nobillem et honestum virum .dominum Bo- naventuram subdiaconum filium domini Iacobi de Fine et ipsum no- minabat et in ipsum consentiebat eligendum et postulandum in archi- presbiterum diete ecclesie et plebis. Item dominus Albertus clericus Sancti Jacobi de Gromo interro- gatus per dictos scrutatores respondit quod credebat magis utilem pro ipsa ecclesia et plebe nobillem et honestum virum dominum Bona- venturam subdiaconum filium domini Iacobi de Fine et ipsum nomi- nabat et in ipsum consentiebat eligendum et postulandum in archi- presbiterum diete ecclesie et plebis. Item dominus Paxius clericus Sancti Martini de Soare interro- gatus per dictos scrutatores respondit quod credebat magis utilem pro ecclesia et plebe predieta nobillem et honestum virum dominum Bonaventuram subdiaconum filium domini Iacobi de Fine et ipsum nominabat et in ipsum consentiebat eligendum et postulandum in ar- chipresbiterum diete ecclesie et plebis. 161

Item Lantelmus clericus Sancti Petri de Parre interrogatus per dictos scrutatores respondit quod credebat magis utilem pro ipsa eccle- sia et plebe nobillem et honestum virum dominum Bonaventuram subdiaconum filium domini Iacobi de Fine et ipsum nominabat et in ipsum consentiebat eligendum et postulandum in archipresbiterum diete ecclesie et plebis. Item Guidottus de Fine clericus Sancte Marie de Honore et Sancti Laurentii de Gavazio interrogatus per dictos scrutatores respondit quod credebat magis utilem pro ipsa ecclesia et plebe nobillem et honestum , virum dominum Bonaventuram subdiaconum filium domini Iacobi de Finet et ipsum nominabat et in ipsum consentiebat eligendum et postulandum in archipresbiterum diete ecclesie et plebis. Item Guaschoninus clericus Sancii Alexandri de iCastione inter- rogatus per dictos scrutatores respondit quod credebat magis utilem pro ipsa ecclesia et plebe nobillem et honestum virum dominum Bona- venturam subdiaconum filium domini Iacobi de Fine et ipsum nomi- nabat et in ipsum consentiebat eligendum et postulandum in archi- presbiterum diete ecclesie et plebis. Item suprascriptus dominus pre Petrus scrutator interrogatus per suprascriptos dominos pre Ysasehum et Albertum scrutatores respondit quod credebat magis utilem pro ipsa ecclesia et plebe nobillem et ho- nestum virum dominum Bonaventuram subdiaconum filium domini Iacobi de Fine et ipsum nominabat et in ipsum consentiebat eligen- dum et postulandum in arehipresbiterum diete ecclesie et plebis. Item suprascriptus dominus Albertus pro se et nomine suprascripti Degoldi, interrogatus per dictos alios scrutatores respondit quod cre- debat magís utilem pro ipsa ecclesia et plebe nobillem et honestum virum dominum Bonaventuram subdiaconum filium domini Iacobi de Fine et ipsum nominabat et in ipsum consentiebat eligendum et postulandum in archipresbiterum diete ecclesie et Item suprascriptus dominus pre Ysaschus scrutator, interrogatus per dictos alios scrutatores respondit quod credebat magis utilem pro ipsa ecclesia et plebe nobillem et honestum virum dominum Bona- venturam subdiaconum filium domini Iacobi de Fine et ipsum nomi- nabat et in ipsum consentiebat eligendum et postulandum in archi- presbiterum diete ecclesie et plebis. Quibus protestationibus et omnibus predictis sìc premissis et interrogatis votis singulorum de ipso capitulo et ipso domino Alberto procuratorio nomine pro suprascripto domino Degoldino, supradicti domini pre Ysasehus, Albertus et pre Petrus scrutatores redierunt in 162

ipso capitullo et presentibus omnibus suprascriptis de suprascripto capitulo et suprascriptis testibus et in presentia Mayfredi de Primolo notarii infrascripti publicaverunt suprascriptum scrutinium et fatta examinatione per eos in dicto capitulo invenerunt omnes suprascriptos electores consensisse in suprascriptum dominum iBonaventuram sub- diaconum et votat sua dedisse eidem domino Bonaventure, eligendum in archipresbiterum diete plebis, quo sicut facto supradicti domini pre Ysaschus, Albertus de Primolo subdiaconus canonice ecclesie Perga- mensis et clericus ecclesie Sancti Andree de Primolo pro se et pro suprascripto domino Degoldino, pre Petrus presbiter Sancti Vincentii de Zerete, pre Peterbonus .presbiter Sancti Andree de Primolo, Nan- telmus de Trescurio clericus diete plebis Sancte Marie, pre Vivianus pesbiter Sancti Martini de Gorne, pre Bonus presbiter Santcti Petri de Parre et Nantelmus clericus ipsius ecclesie, Albertus de Parre cle- ricus Sancti Iacobi de Gromo, et pre Bortulus presbiter Sancti Geor- gii de Ardexie et pre Bonaventura presbiter Sancte Marie de Honore et Guidottus de Fine clericus ipsius ecclesie et Sancti Laurentii de Gavazio et pre Petrus presbiter et Paxius clericus Sancti Martini de Soare et pre Lanfrancus presbiter et Guaschonus clericus Sancti Ale- xandri de .Castione, singulariter et universaliter eorum et cuiusque eorum nomine et nomine et vice ipsius capituli et ecclesie Sancte Marie et plebis et plebatus eiusdem et etiam ipse dominus Albertus de Primolo nomine suprascripti Degoldi, ad honorem Omnipotentis Dei et Beate Marie Virginis et omnium Sanctorum, Sancti Spiritus gratia invocata, nominaverunt, postulaverunt et eligerunt at nominant, postulant et eligunt omni modo et iure quo melius valere potuit, reverendum et discretum virum nobillem et potentem dominum Bo- naventuram subdiaconum, natum nobilis viri domini Jacobi de Fine, Pergamensis diocesis, in archipresbiterum ipsius ecclesie Domine Sancte Marie plebis de ,Clixione, et ipsius plebis et plebatus, ad archipresbi- teratum vacantem in ipsa ecclesia et plebe, per privationem supra- scripti domini pre Delancore olim ipsius ecclesie archipresbiteri qua electione sic celebrata suprascripti domini pre Ysaschus et omnes alii suprascripti electores in ipso capitulo et ante altare ipsius ecclesie Domine Sancte Marie solempniter alta voce cantaverunt Te Deum Lau- damus, Te Deum Laudamus et cetera. Quo sic fatta suprascripta electio tam in ipso capitulo quam extra ipsum capitulum et clericis et laycis fuit solemniter publicata. 163

[S.T.] Ego Mayfredus de Ferariis de Primolo sacri pallacii et episcopalis curie Pergamensis notarius interfui et rogatus ad confir- mandum me subscripsi. [S.T.] Ego Albertus Martini de Nolunio notarius publicus Per- gamensisi rogatu suprascripti Mayfredi de Primolo notarii scripsi. A.V.B., Diplomata cit., F. 82.

1297, 27 luglio. Giovanni, vescovo di Bergamo, conferma l'ele- zione di Bonaventura figlio di Giacomo di Gervasio da Fine come arciprete di S. Maria di Clusone.

Die vigesimo septimo mensis iullii millesimo ducentesimo nona- gesimo septimo, indictione decima, in castro de Gorle Pergamensis diocesis, in ecclesia Sancti Alexandri sita in ipso castro, presentibus testibus Raymondo filio condam Lanfranci Parette de Scanzo civitatis Pergami, et Zoanino filio condam Drusii •de La , et pre Delayta de Scanzo presbitero ecclesie Sancti Alexandri in Columpna civitatis Pergami, venerabilis in Christo pater domnus Tohannes, Dei gratia episcopus Pergamensis, omni modo et iure et forma quo et qua melius posset et potuit confirmavit, ratificavit et aprobavit et confirmat, rati ficat et aprobat ellectionem, postulationem et nominationem factas pei presbiteros clericos et beneficiales ecclesie Sancte Marie plebis de Cli- xione et ecclesiarum plebatus eiusdem de domno Bonaventura subdia- cono, nato domini Tacobi domni Gervaxi de Fine in archipresbiterum suprascripte ecclesie Sancte de Clixione, ut de ipsis ellectione, postu- latione et nominatione plenis continetur in carta rogata per infra- scriptum Mayfredum notarium •die decima nona mensis proximi preteriti, tamquam canonicam et canonice celebratam, prius habita diligenti deliberatione super premissis et insuper suprascriptus dominus episcopus cum anullo aureo quam in sua manu investivit suprascriptum domnum Bonaventuram de suprascriptis dignitatibus, beneficiis et pre- bendis, et de omnibus iuribus spectantibus et pertinentibus ad eosdem, comittens insuper et mandans dominis pre Ysacoho presbitero supra- scripte ecclesie Sancte Marie Plebis de Clixione et pre Petro presbitero ecclesie Sancti Vincentii •de Zerete et cuilibet eorum in solidum ut ipsum dominum Bonaventuram archipresbiterum vice et nomine ipsius domini episcopi ponant et inducant in tenutam et possessionem ve1 quasi suprascriptorum dignitatis et beneficii et prebende et omnium iurium spectantium eosdem. 164

Mayfredus de Ferariis de Primolo notarius instrumentum pre- dictum rogavit et imbriviavit, sed morte preventus in formam publici instrumenti redigere non potuit. [S.T.] Ideoque ego, Peterbonus de Ferariis de Primolo notarius constitus per domnum Sigimbaldum de Burgo de Cremona tunc po- testatem comunis Pergami, ad finienda et firma facienda infrascripta ex imbriviaturis dicti Mayfredi notarii, ut continetur in carta rogata per Guilielmum de Castelione notarium tunc potestatem comunis Per- gami, die octavo intrante novembri millesimo ducentesimo nonagesimo septimo, indictione decima, predictum instrumentum ex imbriviaturis suprascripti Mayfredi notarii finivi et in formam publicam redegi et ad confirmandum me subscripsi. Diplomata cit., F. 83.

1311, 28 agosto. Cipriano, vescovo di Bergamo, riceve da Alberto Priacini 3 libbre e mezza e una mulsa di latte come fitto per il monte Votala. Die vigesimo octavo mensis augusti millesimo trecentesimo unde- cimo, indictione nona, in episcopali palacio Pergamensi, presentibus testibus dominis Henrico Moyzonum, Iohanne de Zanuchis de Asso- nica canonico Pergamensi et Alexandro de Alexandris ac Benedicto de Habiaticis civitatis Pergami, venerabilis pater domnus Ciprianus, Dei gratia episcopus Pergamensis suo et episcopatus sui nomine fuit contentus et confessus ad postulationem domni Alberti fili condam domni Gromi de Priacinis civitatis Pergami, postulante pro se et suo nomine et nomine et vice Bonaventure fratris sui et quondam filii suprascripti domni Gromi et Conradi et Delaidini fratrum et filiorum quondam domni Martini olim filii suprascripti domni Gromi et Lanfranci filii condam domni Anderboni olim fili suprascripti domni Gromi de Priacinis et pro eis se a suprascriptis de Preacinis habuisse et recepisse librar tres et mediam imperialium ficti duorum annorum proximorum preteritorum ad rationem solidorum treginta- quinque imperialium in anno, de quibus fuit terminus ultimus in festo Sancti Alexandri proximo preterito, et unam mulsam lactis duo- rum dierum, de quo lacte similiter fuit ultimus terminus in supra- scripto festo Sancti Alexandri proximo preterito, qui suprascripti de Prìacininis dare tenentur suprascripto domino episcopo et episcopatui omni anno perpetuo in suprascripto termino ipsos solidos triginta- quinque imperiales et mulsam lactis duorum dierum vel unius diei 165 pro ficto et nomine ficti, unius montis iuris episcopii Pergamensis, qui mons appellatur Vothala et de Lavapede et de Piago iacet in territorio de Gromo et de Ardexie. Et insuper fuit contentus et confessus ipse dominus episcopus dicto nomine ad postulationem dicti domni Alberti, dicto nomine postulante quod nichil remansum est solvi de predicto ficto denario- rum et lactis de tempore preterito usque ad predictum festum Sancti Alexandri, et renuntiavit exceptioni non ei dicto nomine datorum et numeratorum suprascriptorum denariorum et lactis, et omnis alterius iuris auxilio. [5.T.] Ego Guillielmus de Alcheris Pergamensis publicus impe- riali auctoritate notarius et episcopalis curie Pergamensis officialis et scriba predictis interfui et rogatus ea scripsi. A.V.B., Diplomata alt., F. 84.

1369, 24 gennaio. Lanfranco, vescovo di Bergamo, riceve da Gia- como figlio del fu Savoldo Bonvesini di Ardesio 16 libbre come fitto per una pezza di terra situata in Ardesio. Die vigesimo quarto mensis Ianuarii millesimo trecentesimo sexa- gesimo nono, indictione septima, in civitate Pergami, in episcopali palacio Pergamensi, presentibus testibus domno Gratiolo de Sancto Aiaxio, canonico Pergamensi, presbitero Marcho de •Pedrariis, rettore ecclesie Sancti Alexandri de La Cruce Pergamensi, et fratre Stephano de Ayroldis de Rubiate dicto de Vicomercato ordinis minorum, at Recuperato filio condam Andree de Bonvesinis de Ardexie, horatis et rogatis, reverendus in Christo pater et •domnus et domnus (sic) fratrer Lafranchus, Dei et apostolice sedis gratia episcopus Perga- mensis et comites suo et episcopatus sui nomine confitetur et solem- niter recognoscit ad postulationem Jacobi filii condam Savoldei de Bonvesinis de Ardexie diocesis Pergamensis quod ipse Iacobus eidem domino episcopo dederat et solvat libras sedecim imperialium ex illis et de illis libris viginti imperialium ficti duorum annorum proxi- morum preteritorum ad rationem et computum librarum decem impe- rialium pro quolibet anno, de quibus fuit primus terminus in festo Sancti Martini millesimo trecentesimo sexagesimo septimo, et ultimus terminus fuit in festo Sancti •Martini proximo preterito; quod fictum suprascriptus Iacobus dare tenebatur suprascripto domino episcopo et episcopatui pro ficto et nomine ficti curie de Ardexie diocesis Perga- mensis iam dicti episcopatus, in qua curia [...] et quoddam palacium 166

et [...] iacentes in loco et territorio de Ardexie suprascripte diocesis de quibus suprascriptus Iacobus fuit investitus a suprascripto domino episcopo usque ad ... per cartam rogatam per me notarium die undesimo iulii millesimo trecentesimo sexagesimo quinto, et ipsi Ja- cobo compensavit et renisavit libras quatuor imperialium in supra- scriptis libris viginti imperialium pro expensis per suprascriptum Iaco- bum factis in suprascripta terra, et qui Iacobus ibi in presentia et ad postulationem suprascripti domini episcopi confitetur se ab ipso domino episcopo recipere suprascriptas libras quatuor pro meliora- mento per eum facto in predieta terra. Et sic prefatus dominus epi- scopus fuit contentus et confessus et renuntiavit exceptioni non ei date et numerate suprascripte petunie et non sic factorum omnium suprascriptorum et cuiusque eorum, et omnis alterius sui iuris auxilio, et qui suprascripti domni Gratiolus et Recuperatus testes aseruerunt [...] suprascriptus contrahentes seu disserhentes. [S.T.] Ego Francisohus Venturini Zenalie Pergamensis publicus imperiali auctoritate notarius ac officialis et scriba episcopalis curie Pergamensis predictis interfui et rogatus ea tradidi et scripsi et in eoque solito signo signavi in testímonium premissorum. A.V.B., Diplomata cit., F. 85.

1441, 16 novembre. Polidoro Foscarì, vescovo di Bergamo, investe Tonino figlio di Recuperato di Ardesio dei monti Votanti, Pratio e Lavapede. In Christi nomine amen. Cum ita sit quod allias reverendus in Christo patre [...] frater Francischus de Regazis de Cremona, dei et apostolice sedis gratia episcopus Pergamensis et comes, suo nomine et nomine et vice mense episcopalis Pergami et pro bono et utilitate prefate mense episcopalis Pergami, nomine et iure locationis et investiture perpetue et in perpetuum seu in emphiteosim et ad bene- faciendum, melliorandum et non pelliorandum [...] mensis iunii presentis anni in antea usque ad Sanctum Laurentium proximum venientem anni presentis et ipsa die inclusique erit dies decima mensis augusti proximi venientis anni presentis et sic annuàtim usque in perpetuum per illud tempus prout [...] investivisset Andriolum fillium domini Recuperati de Ardexie diocesis Pergamensis [...] et procura- torio nomine ad infrascripta et allia facienda suprascrípti domini Recuperati per car(tulam) ipsius procure rogatam per Guillielmum Stephani de Tibardis de Gromo notarium die secundo mensis iunii 167

millesimo quatringentesimo decimo indictione tertia, nominatim de monte de Votalla, de monte de Prathio et de Lavapede et in omnibus pertinentibus et confinibus ad ipsos montes coherentibus ipsis monti- bus ad super totum et quibus montibus; coheret a mane comunis de Clixione, a meridie terra foci de Ave, a sero mons ,Campellii et mons Bonarii et a monte mons Vince, salvis semper omnibus alliis ratio- nibus, coherentiis, et cum prefatus dominus •episcopus dicto modo et nomine et nomine suprascripte mense episcopalis convenisset et per stipulationem promisisset obligando se et omnia sua bona pignori episcopalis nomine et bona et res diete mense episcopalis suprascripto domino Recuperato quod prefatus dominus episcopus per se et suos successores perpetuo et omni tempore deffenderet, guarentaret et des brigaret suprascripto domino Recuperato et eius heredibus et successo- ribus et cui vel quibus dederint suprascriptos montes ab omni persona contradicente cum ratione suis episcopallis nomine et mense episco- pallis, perpetuo et specialibus expensis quantum ad ius tallis locationis et investiture pertinet et non aliter ultra nec allio modo,et cum supra- scrìptus Anderolus dicto procuratorio nomine suprascripti domini Recu- perati convenisset et per stipulationem promisisset, obligando supa- scriptum dominum Recuperatum et omnia bona et res ipsius domini Recuperati pignori, suprascripto domino episcopo suo et diete episco- palis mense nomine et etiam nomine diete mense episcopallis recipiente de sic atendere et observare prefato domino episcopo et mense episco- pallis quod suprascriptus dominus Recuperatus prefato domino epi- scopo et successoribus suis et mense episcopallis Pergami et cui vel quibus dederint in festo domini Sancti Martini proxime venientis anni presentis daret et solveret libras decem imperialium bonorum denariorum vel eorum loco sine fraude curentium et penses quatuor formagi mazengi boni, .pulcri et sufficientis, in suprascripto loco et deinde in antea quolibet anno perpetuo futuri temporis ad emphiteosim in simili •termino et festo et loco ut supra similiter libras decem impe- rialium bonorum denariorum ut supra et penses quatuor formagi ma- zengi boni, pulcri et sufficientis pro ficto et nomine ifitti suprascripto- rum montium et cuiusque eorum, et quod suprascriptus dominus Recuperatus resarcieret eidem prefato domino episcopo et eius succes- soribus et episcopali mense et cui vel quibus dederint omne damnum, dispendium et interesse factum vel habitum et quod fiet vel habebitur post suprascriptum terminum pro predictis denariis et formagio fictua- libus petendis et exigendis et eorum et occasione secundum quod de predictis et alliis plenius continetur et fit mentio in quodam publico 168 instrumento investiture hereditatis perpetue, rogato per Peterzolum filium Betini de Adraria notarium, die vigesimo primo mensis iunii millesimo quatringentesimo decimo indictione tertia, tandem die sex- todecimo mensis novembris millesimo quatringentesimo quatragesimo primo indictione quarta, in civitate Pergami, in domo mense episco- pallis Pergami, in camera reverendi domini episcopi Pergamensis, presentibus testibus venerabilibus viris dominis presbitero Pezolo de Zanehis archidiacono ecclesie Maioris Pergami, presbitero Antonio de la Poiancha preposito ecclesie Maioris Pergami, presbitero Alexandro de la Ture, canonico ecclesie Maioris Pergami et Coradino filium domini Zini de Artegiso de Solzio, omnibus pergamensibus et asseren- tibus se cognoscere infrascriptos contrahentes et quilibet eorum et me notarium. Ibi reverendus in (Christo patre et dominus Polidorius Foscari dei et apostolice sedis gratia episcopus Pergamensis ac iuris utrius- que dottor qui professus fuit se etatem vigintiquinque annorum et pluris excessisse animo et intentione revocandi et volendo revocare predictum instrumentum investiture hereditatis ac etiam infrascriptus Toninus filius suprascripti domini Recuperati de Ardexie volens reco- gnoscere ipsam investituram a prefato domino episcopo suo nomine et nomine et vice episcopallis mense Pergami de novo nomine et iure locationis et investiture perpetue et in perpetuum seu in emphiteosim et ad benefaciendum, melliorandum et non pelliorandum investivit et investit huic ad festum domini Sancti Martini proximi venientis et deinde in antea ad hereditatem et locationem perpetuam et in perpe- tuum et in emphiteosim et sine alicuius spatii temporis per finitione Toninum filium domini Recuperati de Ardexie et habitatorem ibi presentem et in eius manibus nominatim de monte de Votalla, de monte de Prathio et de Lavapede et omnibus pertinentibus et confini- bus ad ipsos mantes coherentis ipsis montibus ad super totum et qui- bus montibus coheret a mane comunis de Clixione, a meridie terra loti de Ave, a cero mons 'Campillii et mons Bonarii, et a monte mons Vince, salvis semper alfiis racionibus, coherentiis et pro illo iure quod pertinet et spectat ipsi domino episcopo et mense episcopali pro eo sic solutum et ad hereditatem perpetuam ad emphiteosim locari et affictari et de omni iure, actione, ratione, petitione et persecutione sibi et diete mense episcopali quocumque modo vel iure pertinente et competente in suprascriptis et pro suprascriptis montibus et quolibet eorum supra datis et investitis et eorum et cuiusque eorum causa et occasione, quantum ad ius tallis locationis et investiture pertinet, eo vero modo 169

et ordine ut ipse Toninus et eius heredes et successores et cui vel quibus dederint perpetuo et omni tempore habeant, teneant, gaudeant et possideant supascriptos montes et omnia suprascripta et quidque eorum supra locata et investita ad alpegandum et segandum et ad paschulandum et ad omnia allia faciendum que ad alpegandum et paschulandum et segandum sunt necessaria et utillia cum suis bestiis, animalibus et alienis suis eiusque heredum et successorum et etiam cum animalibus et bestiis alliarum personarum, quibus predictus Toni- nus vel eius heredes et successores darent, locarent vel venderent predicta ad paschulandum et alpegandum et segandum in ipsis mon- tibus vel aliquo eorum pro tempus predictum supra specificata et etiam cum omnibus et singullis suis superioribus et inferioribus, in- gressionibus et regressionibus, viis, usanciis, andatis, servitutibus et universis et singullis suis iuribus in integrum et de eis omnibus et quolibet eorum quicquid voluerint Lacere faciant, sine contradictione et molestia prefati domini episcopi et mense episcopallis et eius sue- cessorum et eum omni sua suorumque successorum auctoritate piena et integra deffensione in pena omnis damni, dispendii et interesse quantum ad ius tallis locationis et investiture pertinet et spectat su- prascripto Tonino, ipso Tonino et eius heredibus et successoribus et cui vel quibus dederint dante et solvente et dantibus et solventibus singulla singullis congrue refferendo prefato domino episcopo et mense episcopali et cuique successori prefati domini episcopi et mense epi- scopallis Pergami in festo domini Sancti Martini proximo veniente anno currenti millesimo quatringentesimo quatragesimo secundo libras decem imperialium bonorum denariorum vel eorum loco sine fraude currentium et penses quatuor formagi mazengi boni pulcri et asas... et deinde in antea quolibet anno festo de Sancto Martino proximo [...] cuiusque anni in perpetuum ad emphiteosim similiter libras decem imperialium bonorum denariorum ut supra et penses quatuor formagi mazengi pro fitto et nomine fitti ipsorum montium et omnium su- prascriptorum et cuiusque eorum supra locatorum et investitorum quod fictum dari et prestari debet ipsi domino episcopo et cuique eius suc- cessori et episcopalli pallatio Pergami, salvo quod si esset tempus talle propter quod fieri non posset solutio predicta in suprascripto loco propter gueram vel allium cassum inopinatum vel fortuitum sufficien- ter ipse solvere vel debentibus ipsum fratrem iilud deponere penes ydoneam personam que post modum respondeat ipso domino episcopo et mense episcopali statim ipso deposito requisito et in causa quo recu- saret ipse quod tunc tenetur ipse Toninus eiusque heredes et succes- 170

sores et cui vel quibus dederint ad solutionem. Qui prefatus dominus episcopus suo dicto nomine episcopalis mense predicte titullo locationis extimatione prout extimatione dedit, cessit, tradidit atque mandava suprascripto Tonino •de Ardexie omnia iura omnesque actiones et ra- tiones realles et personalles, utilles et directas, mixtas et ypoteeharias sibi et suprascripte mense episcopali quocumque modo vel iure per- tinentia competentia et spectantia in suprascriptis et pro suprascriptis montibus et quolibet eorum et cuique eorum causa et occasione quan- tum ad ius tallis locationis ed investiture pertinet et spectat et salvis predictis et infrascriptis extimationis prout extimatione ipsum Toninum prefatus dominus episcopus suo et dicto nomine episcopalis mense in suum propriurn locum possuit •de predictis omnibus et quolibet eorum quantum ad ius tallis locationis et investitionis pertinet et procuratorem ut in rem suam fecit, constituit et ordinavit ad hoc ut ipse Toninus et eius heredes et successores et cui vel quibus dederint de cetero possint ita agere, petere, exigere, excipere, percipere, opponere, pro- ponere et alegare, cavari, uti et experiri iura et actiones cedere litesque movere, ceteraque omnia allia et singulla facere et exercere in predictis et pro predictis omnibus et quolibet eorum supra locatis et investitis et eorum et cuiusque eorum causa et occasione. Quemaclmodum prefa- tus dominus episcopus et mense episcopalis umquam potuit, poterat seu possit et potuerunt, poterant seu possint •quantum ad ius tallis locationis et investiture pertinet et dedit prefatus dominus episcopus suo et dicto nomine mense episcopalis, salvis predictis extimationis prout extimatione partem et licentiam inrevoeabillem suprascripto Tonino intrandi, stendi et de cetero permanendi in corpore, tenuta et possessione suprascriptorum montium et omnium suprascriptorum et cuiusque eorum supra locatorum et investitorum, quantum ad ius tallis locationis et investiture pertinet et fuit ipse Toninus salvis sem- per predictis extimationibus prout extimatione contentus et confessus se fore et esse in dieta torpori tenuta et possessione pro prefato domino episcopo et mense episcopali et eius nomine, quantum ed ius tallis locationis pertinet et ad maiorem cautellam et firmitatem omnium suprascriptorum et cuiusque eorum salvis semperque predictis extima- tionis prout extimatione supraseriptus Toninus constituit se tenere et possidere suprascriptos montes et omnia suprascripta et quidque eorum pro prefato domino episcopo et mense episcopali et eius nomine, quan- tum ad ius tallis locationis et investiture pertinet; insuper prefatus dominus episcopus diete nomine et nomine suprascripte mense episco- palis convenit et per stipulationem promissit, obligando se et omnia 171 sua bona pignori episcopali nomine et bona et res diete mense epi- scopalis sub pena omnis damni, dispendii et interesse et post penam compositam de sic atendere et observare suprascripto Tonino, quod prefatus dominus episcopus per se et suos successores perpetuo et omnì tempore deffendent et guarentabunt et •desbrigabunt suprascripto To- nino et eius •hereclibus et successoribus et cui vel quibus dederint suprascriptos montes et omnia supr•ascripta et quidque eorum supra locata et investita et pro ut locata et investita sunt ab omni persona contradicente cum ratione suis episcopali nomine et mense episcopalis propriis et personalibus expensis, quantum ad ius tailis locationis et investiture pertinet et non aliter ultra nec allio modo. Inde pro qua investitura et locatione et pro omnibus suprascriptis et quolibet eorum firmis et rathis habendis, tenendis, observandis et non contraveniendis suprascriptus Toninus de Ardexie convenit et per stipulationem pro- missit, obligando se et omnia sua bona et res pignori sub pena omnis damni, dispendii et interesse et post penam compositam de sic sten- dere et observare prefato domino episcopo et mense episcopali, quod ipse Toninus prefato domino episcopo et successoribus suis et mense episcopali et cui vel quibus dederint in festo domini Sancti Martini proxime venientis anni curenti millesimo quatringentesimo quatrage- simo secundo dabit et solvit et consignabit libras decem imperiales bonorum denariorum vel eorum loco sine fraude curentes et penses quatuor formagi mezengi boni, pulcri et bene ,asas et sufficienti pro ficto et nomine ficti suprascriptorum montium et cuiusque eorum et omnium suprascriptorum et cuiusque eorum supra locatorum et investitorum et quod resarciet prefato •domino episcopo et eius succes- soribus et episcopali mense et cui vel quibus dederint omne damnum, dispendium et interesse factum vel habitum et ipse fiet vel habebitur post suprascriptos terminos pro predictis denariis et formagio fictua- libus ut supra petendis et exigendis in eorum causa et occasione et renunciaverunt suprascripte partes et quilibet eorum suo et dicto no- mine mense episcopalis singulla singullis refferendis exemptioni non sic dictorum et factorum omnium suprascriptorum et cuiusque eorum et legibus quibus cavet... non videri ad pacco p... de quo cogitatum non de cetero et exemptioni indictione sine causa vel ex iniusta causa debet mali motus et in factum et fraude dupli et tripli et alterius maioris vel minoris quantum et omni alli iuri, legi, actioni et rationi, auxillio, beneficio et deffensione quibus se de predictis vel aliquo eorum tueri vel adiuvare posset seu quo contra predicta vel aliquod eorum possint agere vel venire et rogationi suprascripto instrumento interfuit 172 pro secondo notario qui se subscribere debet supradictam formam sta- tutorum et ordinamentorum comunis Pergami, Paulus Betini de Se- nientis de Albano notarius publicus Pergamensis. [S.T.] Ego Betinus Paxini de Fiorenis de Albano notarius publicus Pergamensis predictis omnibus interfui, rogavi et subscripsi. Ego Paulus Betini de Servinatis de •Albano notarius publicus Per- gamensis rogationi suprascripti instrumenti investiture hereditatis et omnium suprascriptorum et cuiusque eorum interfui et pro secundo [...] per me [...] suscriptione per me fatta in protocollo suprascripti Betini per eum affirmato et ad confirmato [...] subscripsi. A.V.B., Diplomata cit., F. 86.

s.d. Zanetto e Pipino, figli del fu Pietro Lorenzoni di Ludrino, vendono a Zanone, figlio di Frusno di Ludrino, una pezza di terra situata in Ardesio - Ambrogio, figlio del fu Pietro Lorenzoni di Ludri- no, vende a Zanone, figlio di Frusno di Ludrino, una pezza di terra situata in Ardesio. Zanetus et Pipinus, fluii quondam Petri Lorenzonis de Ludrino, et qui ibi professi fuerunt vivere lege Longobardorum, fecerunt datum nomine venditionis ad hereditatem et iure hereditatis in manu Zanoni filii Frusni de suprascripto loco nominatim de petia una de terra ara- toría íurís eíus, et que iacet in terratorio de Ardexie ubi dicitur ad Runcum Polonis; coheret ei a mane et a meridie ecclesie Sancti Geor- gii, a sera via comunis, a monte emptoris, eo modo et ordine ut su- prascriptus Zanonus, et sui heredes, et cui dederint, habeant et te- neant suprascriptam terram iure hereditario, cum accessionibus et in- gressu, cum superioribus et irtferioribus suis in integrum, sine omni ipsorum Pipini et Zanetti suorumque heredum contradictione, et cum omnibus suis suorumque heredum auctoritate et defensione, sub pena dupli precii, dando omni anno fictum episcopatui in Sancto Alexandro denarios tres. Et convenerunt et per stipulationem promiserunt, obli- gando omnia sua buna pignori, suprascripti Zanetus et •Pipinus, supra- dicto Zanono, de defendere, et guarentare, et deobrigare suprascriptam terram omni tempore ab omni contradicente cum ratione, et sub pena dupli precii. Insuper suprascripti fratres dederunt, cesserunt, suprascripto Zanono, omnia iura, omnes actiones et rationes, eis pertinentes, et pertinentia, in suprascripta terra, et pro suprascripta •terra, nec pro ocasione suprascripte terre, et in locos eorum eum posuerunt, ut ita 173

possit agere, et exigere, actiones et rationes peragere, et movere, ut suprascripti fratres poterant. Et contenti, et confessi, ibi fuerunt suprascripti fratres quod suprascriptus Zanonus in tenuta et posesione pro eis erat de supra- scripta terra, et ei preceperunt ut in tenutam de cetero staret, et pro solucione et mercato suprascripte terre, et pro omnibus suprascriptis adtendendis et observandis, contenti et confessi ibi fuerunt fratres se accepisse a suprascripto Zanono libras tres et solidos quinque bonorum imperialium vel equivalentium, et renunciaverunt exceptioni non nu- merati pretii, et omni alii iuri et legi quos contra predicta vel aliquod predictorum agere vel dicere posset. Tomatus Petri Lorenzonis et To- matus Zamboni et Andrucius Tortoronis, ibi fuerunt testes, et Petrus de ,Clisione notarius scripsit. Anbrosius filius quondam Petri Lorenzonis de Ludrino, datum fecit nomine venditionis ad hereditatem et iure hereditatis, in manu Zanoni filii Frusni de suprascripto loco, nominatim de petia una de terra aratoria, iuris eius et que iacet in terratorio de Ardesio ubi di- citur ad Runeum Pollonis; coheret ei a mane et a meridie et a sera emptoris, a monte via comunis; eo modo et ordine ut suprascriptus Zanonus, et sui heredes et cui ipsi dederint habeant et teneant ipsam terram, iure hereditario, cum accessionibus et ingressu, cum superio- ribus et inferioribus suis in integrum, dando omni anno fictum, epi- scopatui, in Sancto Alexandro, unum denarium, sine omni ipsius An- brosii eiusque heredum contradictione, et cum omni sua suorumque heredum auctoritate, et in integra defensione, et convenit et per sti- puIationem promisit suprascriptus Anbrosius omnia sua bona pignori obligando, suprascripto Zanono, de defendere et guarentare et de desbri- gare suprascriptam terram, omni tempore, ab omni •contradicente cum ratione, in pena dupli precii. Insuper suprascriptus Anbrosius, dedit, cessit, suprascripto Zanono, omnia iura omnesque actiones et rationes et pecitiones ei conpetentes et conpetencia in suprascripta terra, et pro suprascripta terra, nec ocasione suprascripte terre, et in eius locum Zanonum posuit, ut ita possit agere, et excipere, actiones et rationes, peragere et movere, ut suprascriptus Anbrosius poterat. Et contentus et confessus ibi fuit suprascriptus Anbrosius quod suprascriptus Za- nonus in tenuta est pro eo, et ibi ei precepit ut in tenutam de cetero staret, et pro solucione et mercato suprascripte terre, et pro omnibus suprascriptis adtendendis et observandis contentus et confessus fuit ibi suprascriptus Anbrosius, se accepisse a suprascripto Zanono solidos quadraginta imperialium vel equalium, et renunciando exceptioni non

15 - Bergomum

17.5

numerate pecuine, et omni alii iuri et legi unde contra hec agere vel dicere posset. Morandus Grasse et Pipinus Roette et Andrucius Petri Torto- ronis ibi fuerunt testes, et Petrus de Clisone notarius scripsit. A. V. B., Diplomata cit., F. 88.

s.d. Elenco di creditori del Vescovo e relativi fitti. In nomine Domini. Hec terra hominum de valle Gulii que fuit conprata de Carpilione, de qua nichil episcopatui: ,Cremonenssis de Grommo habet et tenet terram que Lagappe et neptis que fuit de compra domni Guale; Anderlinus de la Mosa tenet unum pratum de Valnembra cum tegete supra quod fuit Picconis qui faciebat pastum et albergariam 'Carpelioni nec modo facit; et Bozene tenet unum pra- tum in Vendalo quod fuit similiter Picconis. Hec est terra de Noaza, de qua nichil reddit episcopatui: ad nim- tnum pratum de Onetha unam petiam est sedimen prativa cum arbo- ribus supra; Bazelus tenet unum pratum ad Sotfoppas, quod fuit Cal- caresii, et unum pratum quod fuit Pauli de Noazza et iacet in nimma valle; et Gandalnus de Collareto habet unam petiam in nimmo Run- chello cum et arboribus et tegete supra; fratres Durelli tenent unam petiam in Runchello, cum tegete et arboribus supra; filius Ferri tenet unum pratum cum tegete ad Salinum quod fuit Cetronis et unam petiam in campo de Piro quam ei dedit, et aliud pratum et aliam tegetem in palua quod fuit .Cetronis et aliam petiam similiter ad pa- luam que fuit Martinelli de la Fontana; filius Brusati tenet unum pratum cum tegete in paluam, quod fuit Gisberti Moretti; [filius Gi- ra]rdi de Collareto tenet medietatem prati cum tegetibus in foppa de palua que fuit Madagini; filius Gambene et Zucconis tenet unum pratum ad Valenculum cum tegete que fuit Johannis Moronis; Grop- pus tenet tres petias ad Faxolam cum Zanetto Oddonis que fuit Cogie; filius Girardi de Collareto tenet duas petias ad Plazam. Terra quam emit Maurus Tabernarii a Sozzo Girardi iuxta forum est de honore episcopus, et partem domus quam emit Morandus a Marinatis similiter, et •domus in qua moratur Madius in qua solitus vinum vendere similiter; filii Baruncini emerunt terram a filiis Cuc- conis, que erat episcopus. Illi homines qui fuerunt de Moizonis debunt dare XVIIII solidos, tres denarios et medium, et illi de Burdolo VIIII solidos, fluii Lan- franki Bonezonis I denarium fitti; .Girardus Bonezonis XI denarios 176

Hederes Vuarneríí XXVI solídos et unum denarium; illi qui fuerunt Petri de 'Chastello IIII solidos et tres denarios, illi de Gandalino qui stant supra viam XX solidos; Toccus Moronis tres solidos et medium denarium; Ottobonus eius filius XVI denarios; Petrus Moronis XVIIII denarios et mez; Petracius XVIII denarios medium; Bertramus Pigo- nis XXX denarios et medium Albertinus Piginis XII denarios; Pun- gnettus XVIII denarios; Asperinus cum fratribus XII denarios; Muc- cus IIII denarios, Richelda I denarium de fitto Mornici. Andrea Malora XII denarios, Zanettus Milonis XIII denarios; Getaldus cum partibus suis VIII denarios; cummune de Bondelione V libras et mediam. In loco de Noazza duos solidos et duos agnos; Asperinus de Collareto VI denarios; Andrea de Rogosso cum suis particibus XV solidos; Paulus Bonene III solidos; Buzella de Butuno denarios; filii Durelli VI denarios; illi qui fuerunt Petruculi VIII solidos et medium; filii Acobi I denarium; Ambrosinus notarius XII denarios; Acerbus medium denarium. Russus de Calusiis, sciens quomodo debeat dari fictum Alber- tonis et que debeant dari, dixit quod casale Russe et casale Lazarisse debent solidos VI et unum minus et quartam partem albergarie qui tenent ista casalia naravit Ro[...] tenent medietatem casalis Russe et totum casale Lazarisse; Paissei tenent quartam partem casalis Russe; Lanurni et Mauri Paninfurni tenent alteram partem ipsius casalis; filii Paulonis 1VIarinonis tenent casale Gezzonis; Russus tenent duas partes de Calusiis tenet duas partes casalis Butalionum; Johannes Ruc- cus tenet terciam partem ipsius casalis; Bagossones tenent terciam partem ipsius medietatis; filii Marie alteram partem predicte medie- tatis; illi de Subturba alteram terciam tenent; iCalutii tenent quartam ipsius casalis; filii Marie de ,Carmerata alteram quartam casalis de Calusiis tenent; Bagossones tenent quartam casalis partem de Cornelia; filii Johannis Malenoctis tenent medium trium partium; filii Pigonum aliam medietatem. Kanutius tres •denarios et suam partem pasti qui fuit de eadem conditione Ludriensium: si habet X peccoras, debet unum agnum; Ambrosium Renchassi I denarium debet dare feti; Lorentius Mari- nati III denarios cum nepotibus; Panninfurna I denarium ficti; filii Cucconis duos denarios de vacca; sed Martinus et Palorecula sunt conzati et in tribus annis multonem unum curie et fodrum et pastum; sed filii Bette et Zopettus non sunt conzati; domus Bonelli II denarios ficti; Plantapesius cum fratribus VI •denarios debet dare; heredes 177

Rulii III denarios et suam partem pasti; Brennius Uspinelli tres denarios; Prestinus III denarios; Culia Congia et Otta Mathe unum multonum annuatim et •duos denarios et pastum et ameset; Dalengi V denarios; Johannes Testoris tres denarios de vacca et in duobus annis unum multonem; Giselbertus de Avo VIII denarios; Kalsonus III denarios, et unusquisque istorum pro omni foco dabant V denarios pro ameset, preter domum Ospinelli que dabat terciam partem pasti de Noaza. Otabella Canevarii I denarium in runco Logre et in orto Petri notarli qui este iuxta domum Mauri Tabernariì duos denarios ficti; Kasotus I denarium; Groppus XI solidos; Maurus Tabernarii XIIII denarios; Morandus XII denarios; Colazolus XIIII denarios; Kanevarii quatuor solidos; Kazamali V solidos; Martinus Cucconis II1I solidos; filii Pelloreculi •duos solidos. Filii Fusonis omni anno multonem unum cum omnibus homi- nibus de Arucula et novem denarios et unum agnum et pastum et fodrum; Mulus tres denarios; Petrus Mazene XXVI denarios primo anno, secundo anno tredecim denarios imperiales; Brunengus VI de- narios et partem pasti; Otellus Cavalerius similiter; ,filius Moronis eodem modo; Bonaldus VI denarios et partem pasti; Taberna simi- liter; Zucca similiter; Landri similiter; Maurum Cazagalini similiter et fratres eius, Johannes Bonus Arigesse et Casanicus et Cassus simi- liter; Martinus Bonini similiter III •denarios; Lazarus Gusie III dena- rios; Petrus Aldrati unum denarium; Ferarius et Johannes unum ficti. Horus unum denarium ficti; Kavallus V denarios ficti; fifii Pigo- nis I denarium ficti; Caprarius cum nepotibus VI denarios ficti; domus Monachi II denarios ficti; domus Ganverti II denarios ficti; Pappa II denarios; Albertus Bonini I denarium ficti; terra Petri de Rumpsera V denarios ficti; Pontius de Bondo III denarios ficti; Mar- tinus Mostaconis III denarios ficti, et nepotes similiter. Ffiii Scazze IIII denarios ficti et Brenius Cigignole II denarios ficti; Bosettus III •denarios ficti et suam partem pasti; Johannes de Testore et Brachessa et Johannes Bonus et Petrusbonus et Ubontius et Domengutius et Garganellus et Gugelmoni et Maurus Filieni Pale- sius omnes isti debent facere sicut Bosetta. Baruncinus III denarios et suam partem pasti; Bonavita et Mar- tinus et Anderlinus et Anderlonus et filius et frater Domengutii et illi de Scaza, omnes isti debunt facere sicuti Borancinus. Et Beleza I denarium ficti et suam partem pasti; Fidelis Cassus et Albertus et Zambonus Thomatonis et Dominicus et Paulus et Petrus 178 de Pita et filii Mazcheni, isti sunt de Sancta Grata et dant ut Beleza. Johannes de Butuno et Chocclearius et Durellus de Butuno et Baldus Brunene et filii Cazalupi et Girardus Pigonis et Norus et Kavallus et Gandalinus et Albertus et Petrus et heres Michaelis et heres Kanevarii Seitenis, ita dant omnes isti ut Pulutius. Johannes Ambrosini XII denarios ficti; Anderlinus Rancassi V denarios ficti et Frusinus cum filiis VI denarios feti omni de duobus casis; Saccus V denarios. Breve recordationis terre Sancte Grate, quod redditum in Ardesio in Sancto Silo de madio debent dare; homines qui tenent Sancte Grate debent dare quinque multones qui bene valeant V solidos, aut debent dare V solidos; in die Sancti Laurentii viginti denarios de preco, et in die Sancti Alexandri debent dare XXXXIIII denarios et quadraginta et IIII libras casei, que valeant per libras unum .denarium; et in die Sancti Michaelis debent dare XVIII •solidos, et V mattos circa carne- vale, et circa Pasca debent dare V agnos aut XX denarios, et in Sancto Michaele debent dare peccoram unam; et hoc totum dixit gastaldus abatisse per concordiam illorum hominum qui tenent predictam terram Sancte Grate per sacramentum. de Sancta Iulia debent dare XXIIII solidos, quatuor denarios minus et pro uno quoque foco II denarios pro pasto et IIII sextaria anone et IIII fasia feni. Illi de Sancta Grata XXX et IIII solidos et VIII denarios et V matellos. A. V. B., Diplomata cit., F. 89. PARTE TERZA

DOCUMENTI

Rotulum Episcopatus Bergomi 1258 - Fogli 96-101

Item unum instrumentum autentici testium productorum inter domnum •Onfredum de Sorlasco canonicum Pergamensem sindicum et procuratorem domni I'ohannis Dei gratia Pergamensis episcopi nomine et vice ipsius domini episcopi et episcopatus ex una parte et Obertum Caniasii notarium sindicum et procuratorem potestatis et comunis Pergami nomine et vice ipsius domini potestatis et comunis Pergami et universitatis ac conscilii eiusdem ex altera, occasione argenti metalli quod coligitur et cavatur in valle Ardexii et Gromi, autenticatum et in formam publici instrumenti reductum per Albertum Lazaronis no- tarium, MCCXXXV, Ind. VIII. Item aliud instrumentum cuiusdam sententie late inter supra- scriptum domnum Onfredum ex una parte dicto modo et nomine et ipsum Obertum dicto modo et nomine ex altera late per dominum fratrem Gualam episcopum Brixiensem, quod omnia metalla que ca- vantur et fodiuntur in valle Gromi et Ardexii, rogatum per Bella- cartum Curtisum brixiensem, MCCXXXV, ind. octava, ferantur et esse debeant et deveniant ante dominum episcopum Pergamensem et epi- scopatum. Item unum aliud autenticum testium productorum inter supra- dictum domnum Onfredum dicto modo et nomine ex una parte et suprascriptum Obertum ,Caniasii ex altera dicto modo et nomine, in forma publici instrumenti reductum per instrumentum rogatum per Albertum Lazaronis notarius MCCXXXV, indictione octava. Item unum instrumentum rogatum per Lanfrancum Sosenam notarium quodam die dominico sexto intrante mense novembri MCCXX, indictione nona, in quo continetur domnum Iohannem Dei gratia Pergamensem episcopum nomine et ex parte episcopatus investivisse nomine perpetue locationis domnum Vinicianum de Capitaneis de Scalve de civitate Pergami et filios ipsius domni Viniciani et dominos 180

Ragmondum filium quondam domini Gaslanzoni de Capitaneis de Scalve et Rogerium filium quondam domni Iohannis de ,Capitaneis de Scalve et Henricum filium quondam domini Cavaselle de Capi- taneis de Scalve et Vivianum filium quondam domini Alberti de Ca- pitaneis de Scalve cives Pergami generaliter de omni districtu et iurisdictione et fictis et pastis, condicionibus et honoribus omnibus in integrum que episcopatui pergamensi pertinent, in tota curia et valle Scalve et de Plodo tam in monte quam in plano, tam in co- munibus quam in divisis et personis et rebus, preter ea que inferius in ipso contractu fuit exceptata, et specialiter investivit cos suprascriptz modo et nomine secundum quod de iure et cum honestate fieri potuit de tota decima et iure percipiendi decimam et fructus et reditus pro ipsa decima et ocasione ipsius decime quam ipse episcopus habet vel episcopatui pertinet in tota ipsa curia et valle Scalve et de Plodo tam in monte quam in plano ubicumque excepta decima quam ipsi supra- seripti domini de Scalve tenebant per episcopum et ipsis dominis pe- tinebat iam antea, et excepta decima quam habent plures de Scalve in predicta valle seu valibus, dantibus et redentibus domino episcopo et episcopatui libras viginti imperialium omni anno usque in capite diete investicionis fatte suprascriptis dominis. Item unum aliud instrumentum, in quo continetur ipsum do- minum episcopum nomine et vice episcopatus Pergami investisse iure et nomine locationis perpetue domnum Raymondum de Capitaneis de Scalve, tunc potestas comunis et universitatis de Scalve, et Albertum Fraoni et Obertum Petri Cavaloris, tunc consules comunis et univer- sitatis ipsius eomunis et Iohannem Lanfranci Bernardi tune ipsius eomunis, et Iohannem de Lupo et Petrum de Palastana notarium, et Albertum Riboldi Odoni qui omnes in mandatum a comuni et universitate de Scalve faciendi hec omnia secundum quod ipsi con- tineri in quodam publico instrumento rogato a Martino Odonis de Scalve notario facto, recipientes nomine et vice comunis et universi- tatis de Scalve et pro ipso comuni universaliter de omni districtu et iurisdictione, fictis, pastis et condicionibus et honoribus et de omnibus his quibus ipse dominus investiverat quondam homines de Scalve, dan- tibus et solventibus eidem domino episcopo et episcopatui omni anno fictum in Sancto Martino libras viginti imperialium pro supradicta investitione ut supra continetur per cartam rogatam per Martinum de Papis notarium die XII intrante mense iulii MCCXXXI. Item unum aliud instrumentum eiusdem sententie inter supra- scriptum domnum Onfredum sindicum domni Johannis episcopi et 181

episcopatus ex una parte, et supradictum Obertum notarium ex altera, per domnum Gualam Brixie episcopum ocasione metali quod cavatur et coligitur in vale Ardexii et Gromi, in qua dictus domnus Obertus, nomine et vice comunis Pergami, condempnatus fuit, scriptum per Bellacattum notarium die Jovis quartodecimo intrante mense iunii, MGCXXXV, indictione ottava. Item unum instrumentum commutationis quam inter se fecerunt domnus Petrus et Albertus canonicus Pergamensis, vice ac nomine Pergamensis episcopatus, cuius episcopatus sindicus erat et procurator ad infrascriptum contractum faciendum secundum quod continetur in quadam imbriviatura rogata a Lanfranco Sosena notario, et presbiter Girardus et Agnellus atque Azolinus clerici et officiales ecclesie Sancti Georgii de Ardexie nomine et vice ipsius ecclesie et pro ipsa ecclesia Sancti Georgii de Ardexie et per eos ecclesie suprascripti officiales ecclesie Sancti Georgii dederunt cesserunt eidem domno Petro dicto modo et nomine omnes decimas et decimarias et iura decimarum et quas et que dictus domnus Girardus presbiter et Agnellus et Azulinus pro ipsa ecclesia Sancti Georgii seu ipsa ecclesia habet Sancti Georgii, seu ipsa ecclesia habet et ei pertinet seu pertinere videtur aliquo modo vel iure in venis argenti et in argenti fodinis et in metallis, sive sit argentum sive rammum que sunt vel fiunt seu fieni vel con- sueverunt fieri seu laborari seu fodi seu colari in tota valle Ardesii, scilicet in terratorio de Gromo et ubicumque in ipsa valle a ponte novo intus usque ad Scaluguelam versus Bondelione, rogatum per Lanfran- cum Sosenam notarium die lune duodecimo mensis madii MCCXXV, indictione XIII. Item unam aliam cartam cuiusdam sententie late sub consulibus iustitie Pergami, inter Henricum Passeram de Brembate, sindicum domini episcopi et episcopatus Pergami nomine eiusdem episcopi et episcopatus ex una parte, et illos de Alzano et de Valle 'Canalis, sci- licet Petrum et Laurentium fratres et Zenettum eius nepotem et To- matinum et Albertinum et Mazzam filios suprascripti Petri, et Polet- tum et Baronzelum filios Laurentii suprascripti, et Petrumbonum et Ottebonum et Anderlinum fratres et filios Ambrosii suprascripti ex altera parte, rogatum per Ottebonum •de Seano notarium, die XII in- trante iunio MCC Item unum aliud instrumentum in quo continetur domnum Gua- lam Pergamensem episcopum investisse nomine locacionis Vitalem fi- lium quondam Zamboni de Lutrinio suo nomine et nomine et vice Andree et Tomadi fratrum suorum, et nomine et vice Ambrosii et 182

Martini et Tomadi et Mutti fratrum inter se, et nomine heredum Anderlini quondam fratris ipsius Ambrosii et nomine et vice heredum Tomadi Lorenzonis, scilicet iPetri et ,Pipini et Zanetti, et nomine et vice Martini et Zanetti et Poletti filiorum quondam Alberti Lorenzonis, et nomine et vice heredum Lorenzonis filii Benevute et Bellafantis, et nomine ac vice Petri Polonis et Laurentii filiorum quondam •Polonis et nomine Andree quondam filii Ricardi fratris predictorum Petri et Laurentii, et nomine et vice Rabbi, et insuper Petrum filium quon- dam Johannis Tortonis, suo nomine ac nomine et vice Bellini fratris sui et heredum Acarini similiter quondam fratris sui et Alberti filii suprascripti 1Petri Tortoris et nomine Musini filii quondam de Zola atque Marini de Zopa, nominatim de fodro, pasto, feno, agnello, vac- ca, amescere et de omni alia condictione, prestacione, dacione, exactio- ne seu usancia quam vel quas preditti vel sui maiores iuste vel iniuste soliti erant dare, prestare, seu facere vel dedissent, prestassent seu fecissent iuste vel iniuste episcopatui, vel alieni nomine episcopatus, salvo iure episcopatui quod habet episcopatus in terra que fuit Alber- tonum et Burtuli et Mozzi et Sancte Grate de qua terra dominus epi- scopus ei nullum datum fecit, redendo omni anno fictum pro fodro in Sancto Martino solidorum decem VII et pro aliis condicionibus solidorum tredecim, reservando in se districtum dominus episcopus secundum morem et consuetudinem vallis de Ardesie, scilicet de furto, adulterio, testa ruptura, peiurio, de qualibet ipsarum solidos quinque et non plus, de aliis autem denarios XII. MC Octagesimo quinto. Hec pecie terre episcopatus quas tenent supradicti heredes: in primis filii quondam Zamboni sive Zambonazzii de Lutrinio tenent tredecim petie terre: prima iacet in loco de Lutrinio cum casa supra et curte; est ei a mane heredum Alberti, a meridie heredum Toma- tini, a sero comune, a monte via; secunda iacet ad campum roton- dum, cui est a mane comune, a meridie filii Johannis Magistri, a sero via comunis, a monte heredum Martini; tercia iacet ibidem, est ei a mane ripa comunis, a meridie filiorum Andree, a sero et a monte Petri Polonis; quarta iacet ibi ubi dícitur ad pízam longam, est ei a mane ripa comunis, a meridie heredum Rabonis, a sero comune, a monte Petri Polonis; quinta est ibi prope, est ei a mane heredum To- rnati, a sero Rabbi, a monte Petri Tortoris et heredum Tomatini; sexta est ubi dicitur in Gratizzio, est ei a mane heredum Tomatini, a me- ridie via comunis, a sero comune, a monte Marini et partis illius terre fuit comunis; septima ubi dicitur in Gratizolo, est ei a mane et a monte via comunis, a meridie heredum Johannis Zoppi, a sero 183 via comunis; ottava est ad Cornam et est prativam, est ei a mane comune, a monte et a sero heredum Andree Petronis, a meridie •fi- liorum, a monte Tornati Petrini; nona est ad Collaretum ubi dicitur ad Senteralos et est prativa cum teza supra, est ei a mane et a monte filiorum Roberge, a meridie et a sero comune; decima est ibi ubi dicitur ad Fontanelos cum tezza supra, est ei a mane Foppa de Stazziis, a meridie et a sero filiorum Boni Cazonis, a monte heredum Baran- zini; undecima est de prato de Ysolo cum una tezza supra cui est undique comune; duodecima est de prato de Ysolo, cum tezza supra de gretto, a mane via comunis, a meridie Tornadi Lorenzonis; tercia- decima est ad Calinam cum tezza supra, a mane et a monte heredum Alberti Lorenzonis, a meridie Martini de Zoppa, a sero heredum Mar- tini Lorenzonis. Has tenent heredes Poli de Lutrino: prima est in loco de Lutrino cum casa et curte supra, a mane via comunis, a meridie filiorum Tornati, a sero filorum Zambonazii, a monte heredum Alberti; alia est in eodem loco, a mane ripa comunis, a meridie Vitalis Zambo- nazzii, a sero comune, a monte suprascriptis Vitalis; tercia est ibidem et est campiva, a mane et a sero comune, a meridie et a monte Vitalis Zambonazzii; quarta in summa ripa et est campiva et est prativa, est ei mane comune, a meridie Tornadi, a sero et a monte via comunis; quinta iacet ibi prope et est campiva, est a mane et a meridie heredum Martini Lorenzonis, a sero via comunis, a monte filiorum Tomatini; sexta est ibi ubi dicitur ad Coalinam et est prativa, est ei a mane suprascripti Vitalis et fratrum eius, a meridie Martini de Zoppo, a sero comune at heredum Alberti Lorenzonis; septima est campiva et iacet ad Cantonum cui est a mane suprascripti Vitalis, a meridie et a sero comune, a monte heredum Johannis de Zoppo. Has autem tenent heredum Petri Lorenzonis: prima est in loco de Lutrino cum casa et curte, est ei a mane filiorum Andree, a me- ridie via comunis, a sero comune, a monte heredum Petri Lorenzonis; alia est in Fasolis et est campiva, a mane comune, a meridie heredum suprascripti Martini, a sera heredum Tomadi Lorenzonis, a monte Tomadi fratris sui; tercia est similiter in Fasolis, a mane ripa comu- nis, a meridie filiorum Tomatini Lorenzonis, a sero Petri de Zoppis, a monte Petri Tortoris; quarta est ibi prope, a mane ripa comunis, a meridie filiorum Tomathi fratris sui, a monte Albrigetti filii Petri; quinta est ibi prope, a mane via comunis, a meridie Bellini Tortoris, a sero Musini, a monte filiorum Tornati Lorenzonis; sexta iacet in Gratizzio, est ei a mane via comunis, a meridie filiorum Tomadi, a 184 sero comune, a monte heredum Andree; septima est ibi prope, a mane via comunis, a meridie Marini de Zoppo, a sero ripa comunis, a monte heredum Marini; ottava est ad Runcum de Vo, est ei undi- que via comunis; nona est in prato de la Corna, a mane comune, a meridie heredum Andree, a sero Tornadi, a monte filiorum Zambo- nazzii. Heredes Andree tenent infrascriptas: prima quarum est cum casa et curte, est ei a mane et a sero Ambrosii et Marini, a meridie via comunis, a monte ipsius Marini; secunda iacet in Fasolis, a mane ripa comunis, a meridie heredum Zambonazii, a sero filiorum Polonis, a monte heredum Zambonazzii; tercia iacet in Gratizzio, a mane via comunis, a meridie Ambrosii, a sero ripa comunis, a monte Tomadi; quarta iacet in prato de la Corna, a mane comune, a meridie filiorum Pauli, a sero et a monte Ambrosii; quinta est ibi prope, a mane here- dum Martini, a meridie Vitalis Zamboni, a zero Petri de Zoppo, a monte heredum Tomadi; sexta est ibi prope cum tezza una, a meridie Tomadi, ab aliis partibus comune. Has tenet Tomas Petronis: prima est in loco de Lutrino cum casa et eurte, a mane et a monte filiorum Tomadi, a meridie et a sero via; secunda iacet ad Tomam, a mane comune, a meridie Vitalis Zambonazzii, a sero et a monte Andree fratris; tercia est ibi prope, est undique ei Ambrosii et Martini; quarta est in summa ripa, a mane comune, a meridie Ambrosii et Marinetti, a sero heredum Tomadi, a monte heredum Pauli; quinta iacet in Fasolis, a mane Ambrosii et Marinetti, a meridie heredum Acarini, a sero comune, a monte Petri Tortoris; sexta iacet in Gratizzio, a mane via comunis, a meridie here- dum Andree, a sero comune, a monte Petri Tortoris; septima est ibi prope, a /nane via, a meridie Petri Zoppi, a sero ripa comunis, a monte heredum Tomadi. Has tenent heredum Tomadini: prima est in loco de Lutrino cum casa et curte, a mane et a monte via comunis, a meridie heredum Marini, a sero Vitalis Zambonazzii; secunda est ibi prope sub casa, a mane Tomadi Petroni, a meridie Johannis Polonis, a sero via, a monte Petri Polonis; tercia est ibi prope, a mane via comunis, a meridie filiorum Petri Lazaronis, a sero et a monte Vitalis Zambo- nazzii; quarta est in Fasolis, a mane comunis via, a sero et a meridie Vitalis Zambonazzii, a monte heredum Martini; quinta est ibi prope, a mane et a meridie Alberti Tortoris, a sero Petri Toris, a monte Marini Petronis; sexta est ibidem, a mane comune, a meridie et a monte Marinetti, a sero Tomas Petronis; septima est in Gratizzio, a 185 mane Petri de Zoppo, a meridie et a sero Vitalis Zambonazzii, a monte heredum Martini; octava est ibi, a mane via, a meridie heredum Martini, a sero via comunis, a monte filiorum Petri Lorenzonis; deci- ma iacet ad ,Colarettum cum tezza una, a mane Petri Zoppi, a meridie Petri Tortoris, a sero Guarnerii, a monte comune; nona est in Gratiz- zio ibi prope, a mane et a monte Tomadi Lorenzonis, a sero comune, a monte heredum Martini Lorenzonis. Has tenent heredes Alberti Lorenzonis: prima in loco de Lutrino cum casa et curte, a mane via comunis, a meridie heredum Pauli Lorenzonis, a sero heredum Petri Lorenzonis, a monte Martini Loren- zonis. Has tenet Petrus de Zoppo: prima est in loco de Lutrino cum casa et corte, a mane Bellini, a meridie Domenechini de Zoppo, a sero comune, a monte Musini; secunda est in Fasolis, a mane Petri Tortoris, a meridie heredum Andree, a sero comune, a monte here- dum Acarini; tercia est in eodem agro, a mane comune, a meridie et a sero Petri Polonis, a monte Marini de Zoppo; quarta est in Gratizzio, a mane via, a meridie a sero comune, a monte Tornadi Petronis; quinta est ibidem, a mane via, a meridie Musini, a sero filiorum Tomadi Lorenzonis, a monte heredum Andree; sexta est ibidem, a mane comune, a meridie filiorum Andree, a sero filiorum Zamboni Lorenzonis, a monte Albrigetti; septima iacet in monte de Lutrino, a mane filiorum Ambrosii, •a meridie Marini, a sero et a monte Musini; octava est in prato de Gredis, a mane filiorum Andree, a meridie et a sero Vitalis Zambonazzii, a monte comune; nona est ad Colaretum, a mane et a monte comune, a meridie heredum Petri Tortoris, a sero Tomadini. Has autem tenent filii Andree de Zoppo et Martini barban... eorum: prima est in loco de Ludrino de Subtus cum casa et curte, a mane et a meridie Musini, a sero comune, a monte Petri de Zoppo; secunda est ad [...] campum de Brinio, a mane heredum Petri Loren- zonis, a meridie Petri Tortoris, a sero comune, a monte Petri de Zoppo; tercia est ibidem, a mane comune, a meridie Petri de Zoppo, a sero heredum Petri de Lutrino, a monte Zamboni Lorenzonis; quarta est in Gratizzio, a mane via, a meridie Belini, •a sero comune, a monte Petri de Zoppo; quinta ibidem, a mane via, a meridie Petri de Zoppo, a sero heredum Tomadi Lorenzonis; sexta est ibidem, a mano comune, a meridie et a sero Zamboni Lorenzonis, a monte Petri de Zoppo; septima est ibidem ad pratum de Cantono et est prativa et campiva, a mane filiorum Zamboni Lorenzonis, a meridie et a sero comune, 186 a monte Musini; octava iacet in Gratizolo, a mane via, a meridie Musini, a sero comune, a monte filiorum Zamboni Lorenzonis; nona est in prato 'Lutrino, a mane Alberti, ab aliis partibus Musini; decima est in iFasolis, a mane Blini, a meridie de Zoppo, a sero comune, a monte Musini; undecima est ad ,Colaretum, a mane et a monte comu- ne, a meridie Petri Tortoris, a sero filiorum Tornadi Lorenzonis; duo- decima est ibidem cum tezza una, a mane et a monte Petri Domen- chini, a sero filiorum Roberge; tercia decima est ad Coalinam cum tezza et casina supra, a mane heredum Petri Lorenzonis, a meridie via, a sero comune, a monte heredum Pauli de Lutrino. Has pecias terre tenent heredum Petri Lorenzonis: prima est in loco de 'Lutrino cum casa et curte supra, a mane et a meridie filiorum Alberti Lorenzonis, a sero filiorum Zamboni Lorenzonis, a monte heredum Tornadi Lorenzonis; secunda est ibi prope cum tezza una, a mane via, a meridie filiorum Tomadini, a sero filiorum quondam Petri Lorenzonis, a monte vallis Zambonazzii; quarta iacet ad pratum de Corna, a mane Petri Polonis, a meridie Vitalis et Zambonazzii, a sero et a monte Petri •Lorenzonis; quinta est in Fasolis, a mane et a sero comune, a monte heredum Tomadi Lorenzonis; nona est ibidem: a mane filiorum Petri Lorenzonis, a meridie heredum Zamboni, a sero et a monte suprascripti Petri; decima est in prato de Coalina cum tezza una, a mane et a sero Marini de Zoppo, a meridie via, a monte heredum Pauli. Has pecias terre tenet Petrus Tortoris: prima est in loco de Lutrino cum casa et curte, a mane et a meridie Albrici filii eius, a sero Musini, a monte via; secunda est in Fasolis, a mane ipsius Albrici, a meridie Tomadini Lorenzonis, a sero comune, a monte Marini de Zoppo; tercia est ibidem, a mane comune, a meridie filio- rum Petri Lorenzonis, a sero Petri de Zoppo, a monte Vitalis Zambo- nazzii; quarta est in Gratizzio, a mane via, a meridie filiorum Acarini, a sero comune, a monte Bellini; quinta est ibidem, a mane via, a meridie filiorum Petri Lorenzonis, a sero comune, a monte Bellini; sexta est prativa, •a mane Bellini, a meridie filiorum Acarini, a sero Vitalis Zambonazzii, a monte suprascripti Albrici; septima est prativa, a mane ipsi Albrici, a meridie Belini, a sero comune, a monte Musini; octava est ad Colarettum, a mane Petri de Zoppo, a meridie et a sero filiorum Acarini, a monte filioruni Andree de Zoppo; nona est ibidem cum casina et atezzia, a mane filiorum Acarini, a meridie via, a sero [...] de Zoppo, a monte filiorum Acarini; decima est in valle de Canali cum tezza, a mane Ambrosii Rancaschi, a monte et a meridie 187

et a sero comune; undecima est in eadem valle cum casa et tezza supra, a mane heredum Batagane, a meridie via, a sero comune, a monte filiorum Baronzini. Item Albricus, filius supradicti Petri, tenet has pecias: prima est in loco de Latrino cum casa •et curte, a mane Bellini, a meridie Musini, a sero .filiorum Andree de Zoppo, a monte comune; secunda est in Fasolis, a mane comune, a meridie filiorum quondam Petri Lorenzonis, a sero ipsius Petri, a monte filiorum Tomadini Lorenzo- nis; tercia est sub casis de Lutrino, a mane filiorum Acarini, a me- ridie et a sero similiter, a monte Petri patris ipsius Albrici; quarta est in eodem loco, a mane comune, a meridie patris ipsius Albrici, a sero similiter, a monte Blini; quinta est in Gratizìo, a mane via, a meridie Petri de Zoppo, a sero Vitalis Zambonazzii, a monte Musini; sexta ad Rognonum cum tezza una supra, a mane et a sero comune, a meridie Marini de Villa, a monte Bellini. Bellinus tenet •as duas pecias: prima est in loco de Lutrino cum casa et tezza et curte supra et peciam unam de terra prativa et campiva, a mane comune, a meridie filiorum Acarini, a sero Petri Tortoris, a monte via; secunda est ibidem, a mane et a meridie via, a sero Musini, a monte Petri Lorenzonis; tercia est in Gratizzio, a mane via, a meridie Petri Tortoris, a sero comune, a monte Acarini; quarta est ad ,Gromnum, a mane et a sero comune, a meridie et a monte supradicti Albrici; quinta iacet ad Cantonum, a mane comune, a meridie ipsius Albrici, a sero patris ipsius Albrici, a monte filiorum Acarini; sexta est ad Colarettum cum tezza supra, a mane et a monte filiorum Rogerii, a meridie via et comune; septima est in valle Cana- lis cum tezza, a mane filiorum Baronzini, a meridie et a sero Ambro- sii Rancaschi, a monte comune; ottava est in loco de Lutrino, a sero comune, ab aliis partibus Musini. Filii Acarini tenent has: prima est in loco de Lutrino cum casa et curte, a mane Petri Tortoris, a meridie et a sero et a monte Petri Bellini, a sero suprascripti Albrici, a monte via; tercia est in Graticio, a mane via, a meridie Belini, a sero Musini, a monte Petri Tortoris; quinta est in Fascolis, a mane filiorum Petri Lorenzonis, a meridie Musini, a sero comune, a monte Tomadi; sexta est ad Colarettum cum tezza supra, a monte filiorum Tornadi, ad aliis partibus Petri Tortoris; quarta est in prato de Lutrino, a mane comune, a meridie Bellini, a sero Musini, a monte Petri Tortoris; quinta est in Fascolis, a mane filiorum Petri Lorenzonis, a meridie Musini, a sero comune, a monte Tornadi; sexta est ad Colarettum cum tezza supra, a monte 188

filiorum Tornati, al) aliis partibus Petri Tortoris; septima iacet in vale de 1Canalis, a mane et a sero Petri Toris, a meridie comune, a monte Ambrosii Ranchaschi. Trabus tenet has duas: prima iacet in Fascolis, a mane et a monte Vitalis Zambonazzii, a meridie filiorum Iohannis, a sero comu- ne; secunda est ad Coalinam cum tezza supra, a mane et a meridie Marini de Zoppo, a sero et a monte comune. Musinus tenet has: prima est in loco de Lutrino cum casa et curte, est ei a mane Petri Tortoris, a meridie Petri de Zoppo; a sero Marini de Zoppo, a monte via comunis; secun•da iacet ibi prope, est cum brinio, est ei a mane et a monte Bellini, a meridie via, a sero Marinoni de Zoppo et nepotum eius, a sero comune, a monte Acarini; quarta est sub casis et est prativa, a mane Petri Tortoris, a meridie comune, a sero Belini, a monte Marini de Zoppo; quinta est in Gra- tizzio, a mane comune, a meridie supraseripti a meridie suprascripti (sic) Albrici, a sero filiorum Zambonazzii, a monte ,Petri de Zoppo; sexta est in summo Gratizzio, a mane et a monte via, a meridie here- dum Martini Lorenzonum, a sera comune; septima est in eodem loco, coheret ei a mane et a meridie via, a sero comune, a monte Marini de Zoppo. Filii Alberti Lorenzonis habent et tenent unam, et ea est prativa et iacet in Pratala, cui coheret a meridie Petri de Zoppo, partibus ex aliis comune. Quod instrtumentum rogatum fuit per Magistrum Parvum, die XIII mense marcio MC octuagesimo quinto. Item unum instrumentum rogatum, in quo continetur domnum Lanfrancum episcopum investisse nomine episcopatus in perpetuum Vuazinum et Varinum et multos alios nominatim de omni fodro, pre- stacione, dacione, sive exactione et de omni alfa brigaria sive presta- cione et exactione comune albergarie et de omni dacione sive presta- cione vel exactione duorum agnorum vel plurium et generaliter de omni querimonia et iure epíscopatuí competente exigendi aliquid pro predictis vel aliquod predictorum excepto de hanno prestando, ut in ipso instrumento continetur, rogatum per Zanonum Zanonum (sic) Bonizonis notarium, die kallendis decembris MC nonagesimo septimo. Item aliud instrumentum rogatum, in quo continetur domnum Lanfrancum episcopum Dei gratia confirmasse suprascriptum instru- mentum factum per domnum Gualam quondam episcopum Vitali filio quondam Zaboni de Lutrino et socios ut in carta diete investicionis continetur, rogatum per Ambrosium de Nanesio notarium die quarto- decimo intrante mense decembri MC nonagesimo nono. 189

Item unum aliud instrumentum in quo continetur suprascriptum domnum Lanfrancum episcopum nomine episcopatus investisse loca- cionis nomine in perpetuum Johannem filium quondam Vitalis Arilei de Falecta et nomine ser Armoline et filiorum suorum et nomine et Petronis filiorum quondam Blanci de Bocha et nomine Albertuzii filii quondam Rufini de Laruina et fratrum ipsius Albertuzii nominatim de omni fodra et fodri prestacione et actione et de omnibus condicio- nibus et de omni iure predicta vel aliquod predictorum exigendi que vel quas predicti homines vel eorum mayores erant soliti dare vel prestare vel facere episcopatui vel vicaribus episcopatus que vel quas dominus episcopus nomine episcopatus posset petere seu requirere vel exigere, preter de distrietu quod ipse dominus vel qui habet nomine episcopatus secundum consuetudinem de Ardexie in se reservaretur, rogatum per Martinum notarium quinto decimo calendarum octobris MC octuagesimo nono. Et hoc fecit ipse dominus episcopus primo imper... a domino imperatore. Item unum aliud instrumentum in quo continetur domnum Ber- nardum de Rivola civitatis Pergami fecisse datum et remisionem et finem domno Johanni Dei gratia pergamensi episcopo de omni eo toto quod ipse dominus Berardus habet ad dicendum vel requirendum aliquo modo vel iure iuste vel iniuste in monte Siceho vallis Ardedi ab altera parte Serii per cartam rogatam per Lanfrancum Sosenam notarium die quinto decimo exeunte ianuario Item unum aliud instrumentum in quo continetur Armanum filium quondam Gintavalli de Solto fecisse finem et refutacionem atque datum in manu domni Guale Pergamensis episcopi ad partem et utilitatem episcopatus per se et suos fratres nominatim de eo toto quod Bertramus et Guilielmus de Rivola tenent et possident ab ipso Armanno et a fratribus ipsius Armanni in loco de Gromo et de Ardexie et ad Grumellum, rogatum per Girardum notarium die quin- todecimo exeunte mense Januario MC nonagesimo tercio. Item unum instrumentum rogatum in quo continetur Adelongum et Onfredum Gromurn et Lanfrancus et Orlandum atque Guizonem germani seu Ariprandus filius quondam Lodovici, omnes habitatores in loco de Solto et filium Habiatici quondam Obcerati de eodem loco Solto fecisse finem datum et refutacionem in manibus Guarnerii Adu- cotti vice et ad utilitatem domni Grigorii Pergamensis episcopi nomi- natim de omni iure et ratione et petitione quam ipsi habebant vel habere dicebant in loco vel in villa de Gorne et in eius terratoriis

16 - Bergomum 190 vel vocabilis locis in integrum, rogatum per Ardricum notarium una die mensis octobris MCCXL. Item unum instrumentum in quo continetur consules iustitie Pergami supra lite et controversia que vertebatur inter domnum Geor- gium Pergamensem episcopum nec non inter vicinos de Ardexie supra negotio litis ferri •de monte Sicco et aliarum venarum de Ardexie in monte et in plano modo vel in futuro repertarum et aliarum subse- quentium talem sententiam proicerunt quod deinceps habeant et fo- diant atque utantur ipsas venas ferri sicut solent uti, salva cazzia et venatione episcopi in foresto a Sancto Alexandro usque ad Sanctum Martinum, sine contracione ipsius domini episcopi eiusque successo- rum; ipsi vero vicini non debent facere carbones ex ipso foresto nec in alio foresto ad trahendos carbones; rogatum per Arnaldum iudicem et notarium die quinto mensis marcii MCXLV. Item unum instrumentum in quo continetur domnum Johannem Dei gratia Pergamensem episcopum sub pena banni curie de Ardexie Zambono Fruscono et Martino Cugias consulibus comunis loti de Gramo precepit quod deberent nomine ipsius comunis dare guadiam in eius manu solito more; rogatum per Lanfrancum Sosenam die quinto exeunte novembri MCCXIITI. Item unum instrumentum in quo continetur Zambonum de Fru- sceno de Gromo per se dedisse vadiam in manu domni Iohannis Dei Gratia Pergamensis episcopi [...] precepta ditti episcopi et episcopatus Pergamensis, rogatum per Lanfrancum Sosenam notarium die quinto exeunte novembri MCCXIIII. Item unum instrumentum in quo continetur Petrus de Castello refutasse in manu Magistri vice ac nomine domni Guale Sancte Perga- mensis ecclesie et nomine episcapatus totum predictum feudum quod ipse Petrus tenebat ab episcopatu in predicta valle de Ardexie; roga- tum per Martinum notarium una die mensis ianuarii MC septua- gesimo nono. Item unum instrumentum cuiusdam sententie late inter comune de Ardexie ex una parte et dominum episcopum Gualam Pergamen- sem ex altera nomine episcopatus et pro ipso episcopatu rogatum per Henricum quod dicitur de Marliano, die nono mensis decembris MCLXVIII. Item unum instrumentum in quo continetur Girardum filium quondam Gulielmi Mozzonis, et Mozetum filium quondam Johan- nis Mozzonis, qui professi sunt vivere lege Longumbardorum et socios ferisse datum et refutacionem de ornai eo toto quod supraseripti nec 191 aliquis eorum soliti erant habere et tenere ad Ardexium et finis viam ream in susum in valle Seriana comuni et divisa ubieumque de ea inveniri possit in plano et in montibus, in manibus domini Perga- mensis episcopi; rogatum nomine et vice episcopatus. Item incontinenti in presencia testium suprascripti Girardus et soci fecerunt refutacionem in manu prenominati dicti domini epi- scopi nominatim de omni fodro, districtu et condicionibus et usan- ziis quas ipse Girardus et socii erant soliti habere in predicta terra de Ardexie et generaliter totum feudum quod habebant finis viam ream in susum; rogatum per Marinum notarium, quarta die mensis decembri MC septuagesimo octavo. Item unum instrumentum in quo continetur Zambonum de Pe- trengo, servitor comunis Pergami precepisse consulibus comunis et universitatis de Ardexie et consulibus et universitatis de Gromo et valis ut ipsi et q-uilibet eorum nomine et vice ipsorum comunium venirent ante consules iustitie Pergami occasione litis que vertebatur inter ipsa comunia et domnum Johannem Dei gratia Pergamensem episcopum nomine episcopatum; rogatum per Lanfrancum Bonizonìs notarium •die VII exeunte marcio MCCXVIIII. Item unum aliud instrumentum in quo continetur domnum Om- fredum de Sorlascho canonichum Pergamensem sin•dicum et procura- torem domini episcopi Pergamensis porexisse dicto modo et nomine et vice comunis Pergami; rogatum per Baptizatum de ,Corteregia nota- rium die Jovis quintodecimo intrante marcio MCCXXXV. Item unum instrumentum rogatum in quo continetur domnum Gualam Pergamensem episcopum investisse nomine episcopatus Bon- benum Sichezoni et Petrum Zuche et Johannem Gambarossano et Durellum de Lizola et Petrum Zanoni et Cavazzam, omnes de Bondi- lione, suo nomine et tocius comunis et divisi de Bondiliono, exceptis Gataldo et Alberto eius fratre et O ttobono et Petro et Bonazzio et nepotibus ipsius Gataldi, exceptis Tomeboe et Montanino et Asperino nepotibus ipsius Johannis et Ragmondo de ,Catanio exceptis rebus et possessionibus quas habent et tenent et possident ab episcopatu Perga- mense, nominatim de eo toto quod ipse habet ad dicendum et queren- dum nomine prefati episcopatus contra predictum comune et divisum omnium prefatarum; rogatum per Magistrum Paurum notarium die tercio intrante februario millesimo centesimo octuagesimo tercio, indic- tione prima. Item unum instrumentum rogatum, in quo continetur domnum fratrem Algisium de Ardexie Dei gratia Pergamensem episcopum inve- 192 stisse nomine locacionis perpetue Albertinum filium quondam Andree de Caponibus de Ardexie de duabus petiis terre iuris ipsius episco- patus, quarum una est ortiva et iacet in loco de Ardexie et aperit se in via que venit ad mercatum, a monte heredum Petri notarii; alia est sedumata et iacet in ipso loco, coheret ei a mane Lanfranci Picha- zani, a meridie heredum Andree Capionis, a sero heredum Mauri Tailueni et heredum Andree Ayardi de Ardexie, a meridie (sic) here- dum de Dungo, dantibus et solventibus et redentibus perpetuo fictum episcopatui singulis annis denarios VII et unum assem in Sancto Martino; rogatum per Azuellum de Azuelis notarium MCCLIII ind. undecima. Item unum instrumentum in quo continetur Carpelionum filium quondam Alberti Colionis et Ugezzonum f. q. Guilielmi similiter Co- lionis civitatis Pergami refutasse in manibus domni Guale Sancte Per- gamensis eeclesie episcopi ac vice et nomine episcopatus nominatim de omni eo toto quod ipsi Ugezonus et Carpelionus habebant et eis aliquo modo pertinebat in loco et terratorio et pertinenciis atque con- finibus de Ardexie et valle de Ardexie in loco et terratorio et perti- nenciis de Bondeliono; rogatum per Guilielmus domni Frederici nota- rium die quintodecimo exeunte aprilis MC octuagesimo. Item unum aliud instrumentum in quo continetur domnum G-ua- lam Pergamensem episcopum investisse domnum Arpinum presbite- rum ecclesie Sancti Georgii nominatim de tribus peciis terre iuris epi- scopatus que iacent in terratorio vallis de Ardexie et valli Gulii; pri- ma iacet ubi dicitur ad Fezolum Armanum cum tegete et arboribus supra habente; est ei a mane Androni, a meridie filiorum Johannis Boni et Cofoni, a sero filii Rannene et Cose. a monte filiorum Mauri et Cazagalli; secunda iacet in Regressum, est ei a mane comunis, a meridie et a sero Ardinii, a monte filiorum Governati; tercia est simi- liter ibi, coheret ei a mane de Garinertis et a meridie et a monte Anderlini, a sero Androni, dante et solvente eidem domino episcopo et episcopatui solitum fictum et solitas condiciones; .rogatum per Gi- rardum notarium MC octuagesimo tercio. Item unum instrumentum in quo continetur dominum fratrem Algisium investisse Bonaventuram filium quondam Petri de Pomo de Clixione de fondo et situ unius molendini quod ipse Bonaventura edificaverat in loco seu terratorio de Thete valis Seriane de omni iure habendl, trahendi et ducendi acquam ad ipsum molendinum, eo vero modo et ordine ut ipse Bonaventura et eius heredes et cetera dando et prestando episcopatui in perpetuum pro feto et nomine fitti dieti 193

molendini; rogatum per Montaninum de Pappis notarium die quinto- decimo intrante novembri MCCLII. Item unum instrumentum in quo continetur dominum episco- pum Brixiensem •dedisse terminum peremptorium potestati et comuni Pergami desistendi et inquietandi statuta fatta per ipsum comune; rogatum per Bellacatum notarium die Jovis septimo intrante ianuario MCCXXXV. Item unum instrumentum in quo continetur Landulfum, presbi- ter et camerarium, habitator civitate Pergamo filium quondam Leoni de civitate Mediolani fecisse datum et vendionem in manibus domni Arnolfi electum episcopum Pergamensem •de omni vena argenti et de omni .iure quod habet in susum •de monte vallis Ardexie in ipsa valle; rogatum per Lanfrancum notarium die mensis ianuarii indictione prima M septuagesimo ottavo. Item unum instrumentum in quo continetur Paysanum, servitor comunis ex parte potestatis comunis Pergami precepisse Martino Bo- netti Martino Gazzoni •de valle Gulii ut ad certum die intenderent sententiam latam per Albertum More notarium; rogatum per Andream Cremonensem notarium MCCXXXI. Item unum instrumentum rogatum in quo continetur domnum Johannem Dei gratia Pergamensem episcopum in presenciam domni Federici Paspauperum potestatis comunis Pergami et domni Tebeboi eius iudicis et asesoris abpellavit se a domino potestate ad dominum papam, ad dominum imperatorem et ab ipso comuni Pergami super eo quod statutum et statuta fecerant et posuerant seu poni fecerant in libro statuti comunis Pergami contra honorem et iurisdictionem ipsius domini episcopi et episcopatus Pergami, per Montenarium de Pappis notarium die undecimo intrante mense octubris Item unum instrumentum in quo continetur domnum fratrem Gualam Brixiensem episcopum delegatum domini pappe statuisse ter- mines Oberto Caniasi notarlo misso et procuratoris comunis Pergami die veneris nono intrante marcio MCCXXV (sic), indictione ottava, rogatum per Bellacatum Corculum notarium. Item unum instrumentum rogatum per Obertum de Lesina nota- rium •die sexto exeunte ottobri MCC nonagesimo tercio, in quo conti- netur :Petruculum de Rivola ipsius civitatis Pergami et Udulinum eius filium, ipso Petruculo eidem filio suo consentiente, vendisse et datum fecisse nomine vendicionis domno Lanfranco Pergamensi episcopo no- mine et vice episcopatus totum alodium quod ipsi habebant et eis pertinebat in loco et in terratorio de Ardexie et vallis Ardexie finis 194 terminum de Parre et rium de Marce in susum et usque ad Scalutu- :am de flumine Nigro et {finis a terratorio •de valle Nigra usque ad terratorium de Scalve in integrum, in montibus et planiciis et spe- eialiter •de eorum parte montis Sicci et vallis Daseeretis et Gardetti et Grabiasce cum omni honore et discrictu, prestacionibus, dacionibus et fodris, prestacionibus et in omnibus condicionibus, fodris et usanciis quas ipsi et sui mayores ex inde habere consueverant. Item unum instrumentum rogatum per Zambonum Cremaschi notarium die quarto exeunte madio MCCXXXV, indictione quinta, in quo continetur domnum Onfredum de Sorlascho canonicum Perga- mensem sin•dicum et procuratorem domini episcopi et nomine episco- patus, nomine et vice ipsius domini episcopi et episcopatus dixisse et denunciasse Oberto Caniasii notario, a. p. sindico et procuratore ipsius comunis paratum esse dicto modo et nomine dare testes. Item unum instrumentum rogatum per Lanfrancum Sosenam notarium die sexto decimo intrante marcio MCCXVIIII, in quo con- tinetur domnum Johannem Dei gratia Pergamensem episcopum nomine et ex parte episcopatus dedisse domno Lanfranco Suardi et sociis unum libellum cuius tenor talis est, etc. Item unum instrumentum apellacionis facte per Valentum Jo- hannis Caniate notarium sindicum et procuratorem comunis Pergami nomine et vice ipsius comuni et pro ipso comuni talem peticionem fecit quod apellavit se a sententia data per dominum episcopum Bri- xiensem inter comune Pergami et sindicos ipsius comuni et episcopa- tum Pergami nomine episcopatus; rogatum per Albertum filium quon- dam ser Guidonis de Carate notarium die lune sexto intrante kal- lendis iunii. Item unum instrumentum in quo continetur domnum Johannem Dei gratia Pergamensem episcopum precepisse Ransino filio Guazzini de Lanza de Gromo preceptori foraminis de Balduino suo nomine et nomine et vice illius societatis et cuiusque illius societatis et Zaneto Parizole qui dicitur de Tereanola et Galine Johannis de Feraris et [...] de Grata et Arducio de [...] de Gromo de predicta societate et de Balduina eorum nomine et nomine illius societatis et cuius Mins so- cietatis ut apellacionem quam ipse seu sindicus eius fecerint a sen- tentia lata per domnum Adelungum ab ipso domino episcopo super discordia que vertebatur inter illos de Zapavena et illos de Balduina; rogatum per Albertum Sosenam notarium MCCXXII, indictione de- cima. 195

Item unum instrumentum in quo •continetur Georgium Nova- riensem clericum domni Johannis Dei gratia Pergamensis episcopi dedisse et representasse domnis Imblenato de Mandello, vicario domai Imhachonutis de Mandello potestatis comunis Pergami et Basano Po- calodo cuius iudices et asesores erant quandam litteram sigillo cereo sigilatam ex parte domni Brixiensis episcopi; rogatutm per Montena- rium de Pappis notarium MCCXXXV, indictione •nona. Item unum instrumentum rogatum per Zanonum Bonizonis no- tarium die quinto intrante mense decembri MC nonagesimo sexto, in quo continetur domnum Lanfrancum episcopum nomine episcopatus precepisse et denunciasse Rampazolo et Marino Codelupi et Zanettono Bochore, omnes valis Ardexie et qui erant pro temporis consules ipsius vallis et Burelle de Butiro et Petro 'Cremonense vicinis ipsius vallis ut ei darent vadiam nomine illius comunis de destruetione buzzo pro facto argenti et nomine laboris argenti et de Teutonicho qui est in hanno perpetuali et qui manet in illa valle et qui multociens venit super gastaldiones illius argenti armata manu facientem in eis asal- tum eos euntes pro facto argenti. Item unum instrumentum rogatum per Andream Cremonensem die ultimo exeunte aprilis MCCXXV questione que vertebatur inter omnes homines de Gromo ex una parte et ex olia Agnellum de Mor- tine notarium. Item unum instrumentum rogatum per Petrum notarium die XVII kallendas augusti in quo continetur cuiusdam sententie late in quo continetur inter domnum Gualam Pergamensem episcopum no- mine ipsius episcopatus ex una parte et ex altera Ottebonum Ricordi de Ardexie peciarum terre. Item unum instrumentum rogatum per ,Guilielmum Lumbardi notarium die sexto exeunte mense iulii MC nonagesimo tercio, indictio- ne undecima, in quo continetur domnum Lanfrancum episcopum de- disse et constituisse terminum consulibus de Gromo et vallis Gullii, terminum peremptorium probandi supra lite vertitur inter ipsa co- munia. Item Johannes Forandi precepit ex parte supradicti domni Lan- franci episcopi Pergamensis et domni Talamazzii de Cremona Durello de Gromo notarlo comunis •de Gromo et vallis ut die veneris venirent audire probam per cartam rogatam per supradictum Guilielmum no- tarium, supra•dicto die, anno et mense. Item unum instrumentum rogatum in quo continetur domnum Girardum episcopum Pergamensem accepisse in •comutacionem a don- 196

na Richelda abatissa monasterii Sancte Iullie de Brixia totum illud quod vexiliferri de Zuchino ab ipso monasterio Sancte Iullie tenebant per feudum in valle Ardexii et plano ad ipso monasterio cum iure et honore et condicione habendi; rogatum per Richoldum Humilem aba- tum notarium MCLVII die veneris qui fuit septimus kallendas aprilis. Item una cartula cuiusdam satisfacionis quam fecerunt quam plurimi homines de Ardexie in manu domni Johannis Dei gratia Pergamensis episcopi, rogatam per Albertum Sosenam notarium die nono intrante madio MCC vigesimo secundo. Item una cartula refutacionis quam fecit Vuala de Saltu filius quondam Johannis in manibus domni Ambrosii Dei grafia Pergamensis episcopi de omni eo toto quod tenebant ab episcopatu in loco de Pri- molo vel in Parre et Villa et in valle de Ardexie et in valle Gulii et in flumine Nigro et Scalvo et Deze et in [...] et in ,Castelione et in Lanurio et Gavazzo et Fine et Cereto et in ,Clixione et de casa burata de Cornalba; rogata per Arnaldum notarium una die mensis augusti MCXVIII. Item alia cartula refutacionis quam fecit Ariprandus filius quon- dam Lodovici de Saltu in manibus domni Gregorii episcopi, nomina- tim de omni novo et veteri; rogata per Albertum notarium una die que est in mense octubris MCXLII. Item una cartula cuiusdam sententie late per missos curie de Ardexie nomine episcopatus inter homines de Ardexie comune socie- tatis vene argenti; rogata per Ambrosium Bonizonis notarium una die mensis augusti MCCXII, indictione XII. Item una ,alia cartula remisionis fatte domno Arnulfo episcopo de non inquietandi eum in venibus argenti que sunt in valle Ardexii; rogata per Lanfrancum notarium M septuagesimo ottavo, primo die kallendis ianuarii indictione prima. Item una alia cartula rogata in qua continetur domnus Lanfran- cus Pergamensis episcopus quod petiit guadiam Lazero Ulivene; ro- gata per Ambrosium notarium una die mensis aprilis die XIIII in- trante mense MC nonagesimo, indictione XII. Item una cartula preconamenti rogata per Gratiadeum Bunizo- num notarium die ultimo mensis madii in qua continetur Albertum de Curvo, servitor comunis Pergami ex parte domni Cazuli iudicis comunis Pergami preconasse sic dicens omnis homo et cetera que non sit aliqua persona que per se non per alium debeat laborare nec men- dicare in foraminibus metalorum nisi prius soluerit debitum et con- •••%81, .1.1. '".nT "ti vw,.,140.7.1rfarretrari1, 111...--- • --Y 1,.t. L. d mtarnaroT . #..... phwidthr ««, T....z '''.4. ".iry n . 1'4.5". " 1. 4i °P"r'4." '''" ' • , • • .'-- : ''s**..rt„..:W"' "42:‹ " 4kkon.t kwr .r.itite ,,...,;, or ; $.G 14" . •f.44, *Cf* fer4k; ,f ta 9.4'44. f_2-t~k,,,....• 4,....1, ...1 • tormom i..., -<‘:. ri.,.. • o ',' . . • r . ,7 r2.4 W 4

.0~Ir.. , , ,. „,,q4.-tY.ral. $••• 4,4 _ ..e., . rtMt. .44,„,) Mic /.1•04, 1•~".....f.-.1,.. >tii.• ,,..,~. ,,S. ,,, n ...f.• , .i , . --,...... ,..A., 1 , ,,e••••.(••••gi• •ìg'; g.g ft,.., .:, , '4,..."' l•-•"7, 1..).* ,.•».9,1',3e'e."41.« ‘ i f-- poà9,4* I 4,..,s. 44- .4,-.'• 4 ,,,•T'z' :..44..1 A..›. 4 C 1,2 ...... e.„0.,...t. V•-g-r ,g ...4•„„„...• .,„,„,,;.•,„,,, »i.,.- A. -,e, , o > S. ,.." rr '1 gO " T • • '• ' ' 4..:, gl. ftii:ir iute ¢..1., 4.1 »..r.,-)..r.- • ev-r- ,‘ 414, gt•Fsgré • g..0.4',.....~2~ _ ..r. ,.. -toeut...4- N 4... - p-4.,- - ...2.05 ff—3 5 1.....4..f."..rta2c.s.14- ì ,i ^ ,...c, ral• f..r.rswity, • • *Eiti.gra. irffirgy.Xtim. .",,,"10.S..*PTS' y ",gg ggtg•gr ggrg 1.~. ' '• or,lb; ity....«.1nr.., 044 flirIZ .0.0>g

:s'AL,' t lowte • Ft ...... SIG, bl ., ?,.. ,,,14,4.1 11...a•J I , 441, jil it,tvrer, r"."~) • E' r.17"‘.." ~o" rhyt, • " p 5"‘• .‘• ..tr, "- • . ,.+1;41,;.... Er. >,/~ -,,,c144~,p C1.Z. .1r.trry.0~ •ht a. ••••;r+.5, • , •• O .4, Fr .4•4• tem« or...."

«, — jhr 5•W•00,. - • 7 ▪ r•yet peual..;pl4 N. .., in.• r.3 'Pli•r• '4iP",« s, " .4•.• r* rao, 111, 144 •••• or- 1,4-41,,f 44,2. *1- 4"r, .44; • e...D.412..5 ; 1 • n' ig, >trigg~gig.F....• • 4.-£4-r"'"TY"YP'4".'esr,r,_~ • 4 g s)j • 41, t4.4q.,44-• # 4k. ....?1`4 5 .... ,b,~1azit.e ~Iget. ro•••• ....u. ti./ ' ..e.r..5• • - -...c... 1....' • .s: ...... e..11 **4-• 7.0st ...." g,i • »M1*;t•k"«.49r .. r..f.....0A ..??..«- ,.;:»Imari.i-A.Tem-n.r .WsMor .4.F.9:ity ..""‹ r...... r, ,.....«y .ertoee•rlOeer ,. rdre: Z 4 r...,....o...... ie: > ._ 1...2..yr..r jt.1.1.7 y ,..f.Ir, „,_.44 i, . ar 1:,..i. • 1. _1--9 -' 4-4; -,,,í, .3., N...... 1. iriFl!dl • .4,-...ps„:, a ...... )." 'FU ..., 6..▪ ...4. 14t...I"IL"•'";;, 4„..at.'17*~ ''`,, 24,41... it.n.,40,4rr". ^547,49".",.. la• ...M., . :.4.1..h"‘..,0, » Ft- .4iietakt 5n....«...... 0,morigt- ~i; N.r4.4.4 .,>"._..~›!.•.5.1-,.. ,., n'tedi..`1 ,+..R 4..4...... {.. '.•""""41 * .0 ,h1. Oboi.i..„e"..1' "" +t .», (....11.4«..... /"^" • d`r,..*•":!**Vb ., ,-...r...a.. ,...u,....i" -~-11. ,--,,,4 0""s‘" ' - ' - ' " - 41"."'4.".' ., 1,,t,. T.m.1..:04...., - r114' r..,:, j"-,44. 4111- . Bergamo - Archivio Vescovile: *.14.4 .., pf . • t4"+< 141.-IX .,...1...4:C ft, ...... Wy.'''It'l›,<.",.4 7....,-,411, Diplomata F. 41 , ••,,, '''''' Lii..4., ./...... , ...11'.. ** v*, -,.1' .1.#1...... r.r.'...r «-iPpit, "-•-:. -24,,,r,....4"-of-Ny4it24,1.s.a.5...r.r.ilfr-..4.' ...a., 4; • ---4: ,,t,„... or heAggé .4.i. .. ' '.."-'1.4?"'‘"... kr., ...5,1.1'42-7- "n“,frt.t, .0,4 ,rff • G.r. r•..1, •VG• 198 suetum metalorum domno Landulf o de Tercio misso domini episcopi. MCCXLVIIII. Item simile ipse fecit dictus servitor ex parte domini episcopi per cartulam rogatam per supradictum notarium supradicto die sub pena banni curie. Item domnus Landulfus de Tercio sindicus, actor et procurator episcopatus et nomine ipsius episcopatus precepit [m] ut debeant dare guadiam dicto modo et nomine recipienti pro eo quod non servave- runt interdictum factum per domnum Lanfrancum suprascriptum su- prascripto modo et nomine; per suprascriptum Gratiadeum notarium die ultimo mensis madii MCCXLVIIII. Item alia cartula precepti quod fecit domnus Landulfus de Tercio nomine episcopatus Pergami sub pena solita Girardo ser Gataldini de Gandelina et Petrobono de rGriscellis et multis aliis quod satisfacerent defendere et mendare secundum •consuetudinem; per cartulam roga- tam per supradictum notarium supradicto die anno et indictione. Item Albertus de Cunto servitor comunis Pergami ex parte su- pradicti Magistri Cazuli iudicis comunis Pergami, Johanni de Bondo et Rinaldo Bruni et multis aliis de Ardexie comune argentarie Vallis de Ardexie et episcopatus respondere et rationem facere suprascripto domino episcopo per cartulam rogatam per suprascriptum notarium suprascripto die, anno et indictione. Item unum instrumentum in quo •continetur domnum Johannem Dei gratia episcopum Pergamensem talem dedisse sententiam super lite et controversia que vertebatur inter Johannem de .Ca•pitaneis sin- dicum foraminis de Balduina et valle Brugaria et Bellebonum de Pecora ex •altera sindicum societatis de Zapa nova; rogatum per Al- bertum Sosenam notarium die XI intrante madio MCCXXII. Item Zambonus et Lanfrancus fratres et filii quondam Martini Valotti de Ardexie pro se et ialiis suis fratribus convenerunt ob etc. stare omnibus [...] domni Johannis Dei gratia Pergamensis episcopi sui de facto omnium casarum et tocius terre quas tenent ab episco- patu et que iacent in loco de Ardexie et specialiter de restituere il- lam domum levatam per eos prope palacium episcopi a monte par- tibus ad voluntatem et mandatum ipsius domini episcopi per cartu- lam rogatam per Petrum de Caponibus notarium die XII ìntrante mense decembri MCCXXXI. Item Scarsella servitor comunis Pergami precepit ex parte con- sulum de Pergamo et sub pena banni comunis et domini episcopi Petro de Valle Bragaria et Lazzaro Ulivene et Brinegio consulibus 199 valis Ardexie ut mittant pro comuni de valle et pro se ad prezeptum domni Lanfranci Pergamensis episcopi de quadam sententia quam Mazochus de Rivola conscilio castaldonum rogata per Johannem no- tarium die sextodecimo intrante mense decembris MC nonagesimo quarto, indictione XII. Item cartula fini et remissionis atque datum quam fecerunt Guala et Lanfrancus et Arimianus in manibus gastaldi domni Guale Dei gratia Pergamensis episcopi, rogata nomine et vice suprascripti episcopatus de eo toto quod Bertramus et Guilelmus fratresque fili quondam domni Guilelmi de Rivola tenent et posident et ab eis in loco de Gromo et de Marcine ad Gromellum per cartulam rogatam per Girardum notarium octava die exeunte decembri MC octuagesimo tercio indictione prima. Item unum aliud instrumentum in quo continetur domnum Gua- lam Pergamensem episcopum confirmasse ratam habuisse transationem quam fecit ,domnus Obertus de Vimercato de districtu universitatis Ardexii et tocius vallis et datum et remissionem et concessionem sive licentiam quam fecit predictus domnus Obertus suo nomine et epi- scopatus et episcopi consulibus de Ardexie et vallis nomine comunis divisi Ardexii et ipsemet dominus episcopus consulibus de Ardexie et vallis de quo districtu et placidum; rogatum per Petrum de Calusiis notarium in die que fuit ultima dies exeunte mense octubris MC nonagesimo tercio. DOCUMENTI

PARTE QUARTA

PERGAMENE DEL COMUNE

Pergamene del comune - n. 3028

Sexto die exeunte mense octubri, in civitate Pergami, in curtesella episcopatus, que est prope brolum episcopatus, presentia infrascripto- rum testium Petruculus de Rivola, ipsius civitatis, et Oddolinus, eius filius, ipso Petrucolo eidem filio suo consentiente, vendiderunt et da- tum fecerunt domno Lanfranco Pergami episcopo nomine et vice epi- scopatus totum alodium quod ipsi habebant et eis pertinebat in loco et territorio de Ardesio et vallis Ardesii finis terminum de Parre et Riunam de Varze in susum et usque ad scalveoulam de flumine Nigro et finis a terretorio de Valle Nigra usque ad terretorium de Scalve in integrum in montibus et planiciis et specialiter de eorum parte montis Sicci et vallis Dasserethis et Gardethi et Garbiasche, cum omni honore et districto, prestacionibus, dationibus, fodris et omnibus conditionibus et usantiis quas (ipsi) vel sui maiores ex inde habere consueverant et habere debebant; et insuper refutaverunt supradicti Petruculus et Oddulinus eius filius eo sibi consentiente in prefatum (dominum epi- scopum) Lanfrancum, nomine supradicti episcopatus, totum iilud feu- dum quod ab episcopatu tenebant, vel per episcopatum vel quoque modo sibi pertinebat, quod ipsi habebant et tenebant vel per eos tene- batur in suprascriptis confinibus, exceptis denariis sex fictualibus et exceptis omnibus hiis pro quibus ipsi denarii sex fictuales dantur et soliti sunt dari, quorum sex denariorum Johannes Petercinus de Su- sano dat tres denarios et Orsettus de Boero dat alios tres denarios; et insuper convenerunt supradicti pater et filius, prefato domino episcopo, ad partem et nominem episcopatus, quod facient refutare universos dominos suos, a quibus tenetur in manu ipsius domini episcopi no- mine episcopatus, totum feudum quod ipsi ab aliis tenebant infra predictos confines et quod in integrum ante predictam refutationem 201 servient illud feudum dominis suis a quibus tenetur, ita quod epi- scopatus non possit amittere supradicta, nec aliquid supradictarum cum ratione et quod in integrum defendent et varentabunt supradictum feudum, et specialiter convenerunt et promiserunt quod facient refu• are dominos de Solto in ipsum dominum episcopum, nomine episco- patus, totum feudum quod ipsi pater et filius in supradictis confinibus a predictis dominis •de Solto tenebant vel per ipsos patrem et filium tenebatur et possidebatur, et specialiter denarios decem octo quos dat fictum Ricius de Susano, si ipsi pater et filius potuerint, et si non potuerint facere refutare ipsos dominos de Solto predictos denarios decem octo in ipsum dominum episcopum, nomine episcopatus, debent se reverthere et tornare de infrascripto pretio arbitrio domini presbiteri Tapini de Ardesie et Johannis de Petringo, supradicte civitatis, et sic ipsi Petruculus et Oddulinus eius filius iamdicto domino episcopo nomine episcopatus convenerunt et promiserunt eo vero ordine ut ipse domnus Lanfrancus, Pergamensis episcopus eiusque succesores et cui ad partem et utilitatem episcopatus dederint, habeant et teneant omnia supradicta que ad proprietatem pertinent, usque in perpetuum, sine contradictione ipsorum Petruculi et Oddulini et eorum heredum et cum omni sua suorumque heredum auctoritate et defensione, in pena dupli. Insuper supradicti Petruculus et Oddulinus convenerunt et promi- serunt prefato •domino episcopo, nomine episcopatus, si supradicta ven- ditione est imbrigata, quod eam desbrigabunt, defendent et varenta- bunt omni tempore ab omni contradicente cum ratione propriis expen- sis predictorum patris et filii et si ea que continentur in supradicta refutatione earum rerum quas pater et filius per episcopum vel per episcopatus tenebant apparuerint imbrigata per ipsos Petruculum et Oddulinum vel per eorum maiores vel per eorum submissam personam, quod desbrigabunt propriis expensis ipsorum patris et filii et alia supra- dieta defendent et varentabunt et desbrigabunt, sic superius legitur. Insuper dederunt ei parabolam et virtutem standi et permanendi in ipsa tenuta et posessione sua auctoritate. Insuper et ibi fuerunt supradicti Petruculus et Oddulinus con- tenti et confessi omnes suprascriptas res sibi in partem pervenisse et quod iam ,antea vendiderant et datum et refutationem fecerant de omnibus supradictis rebus prefato domino episcopo nomine episcopa- tus, et de qua venditione et dato seu refutatione preditti Petruculus et Oddulinus et prefatus domnus episcopus Lanfrancus dicebant ibi Bragutum notarium cartulam attestatam facere rogatum fuisse; quibus omnibus supradictis perpetuo attendendis et observandis fuerunt ibi 202 supradieti Petruculus et Oddulinus eius filius contenti et confessi se a prefato ,domno episcopo Lanfranco nomine suprascripti episcopatus accepisse libras quatraginta quinque bonorum denariorum imperialium, vel eorum loco sine fraude currentium, et renuntiaverunt ibi ipsi Petru- culus et Oddulinus exceptioni non datorum et non numeratorum dena- riorum et omni alii iuri, legi et rationi unde se tueri vel venire contra suprascriptum vel aliquem suprascriptorum, seu aliquo alio modo adiu- vare possent. Factum est hoc anno Domini millesimo centesimo nonagesimo tertio, indictione undecima. Oprandus iudex de Sancto Alexandro, Albertus iudex de Rivola, ambo suprascripte civitatis, eomes Goizo de Mezate, presbiter Tapinus, Ardesinus Rancaschi et Ambrosius Bonizonis, omnes de Ardesio, et alii quam plures ibi testes interfuerunt. Ibique paulo post, presentibus ibi testibus Alberto Albertoni supra- diete civitatis et suprascriptis presbitero Tapino de Ardesio et Ardesino Rancaschi atque Ambrosio de Bonizonis de ipso loco et multis aliis, fuerunt suprascripti Petruculus et Oddulinus eius filius contenti et confessi quod infrascriptas res quas supra vendiderant, dederant et refutaverant supradicto domno episcopo Lanfranco, nomine episcopa- tus, et quod ipsi erant soliti habere et tenere, sunt iste, videlicet: una pars de illis sex partibus que veniunt ad casale de Rivola de facto argenti et medietas que contingebat domno Maurischo, id est ottava pars tercie partis similiter de facto argenti et de omnibus aliis rebus pertinentibus predicto Maurischo in valle Ardesii. Ricius de Susano debet dare denarios •decem otto et districtum adulterii, teste rupture et omicidii et de periurio, et Lacere et recipere rationem sub eo; si facitur placitum ante eum, ad civitatem debet dare denarios sex de libra, et si placitum facitur extra civitatem, debet ire ad dispendium ipsius Ricii, et si non solveret fictum in die Sancti Mar- tini et ipse iret ad evigendum fictum, ad dispendium ipsius Ricii debet ire, cum duobus equis. Filii Tomathonis denarios duodecim anuatim fictum et districtum case. Palisius denarios quatuordecim. Albertinus Bonizonis denarium unum fictum de uno orto. Filii Panin- vini de Ardesio denarios quatuor fictum in campo uno. Anderlinus Mazene et heredes Lanfranci et Martinus et Zamboninus et Bruninginus per fodrum et districtum cum omni honore et dant denarios sex fictum et medium casolum et medium agnellum. Petrus Rossonis denarios sex fictum et medium agnellum et medium caseum et cum omni honore. Ruffus Bocchene denarios novem et medium 203

fictum. Filii Busiene denarios quatuor fictum. Orsettus, de valle et moleniola, cum omni honore, et dant denarios quinque fictum. Fau- sius de Cornelia et consanguineus eius denarios quinque cum omni honore arimannorum; in prato donico denarios tres fictum. Uxor Razoli denarium unum et assem unam. Filii Petri de Subtus Gromo assem unam et denarios tres de ficto de [...]. Et assem unam et duas partes Garbiasche et medietatem vallis de Assereto et de decem solidis de Gardetho habet solidos tres. De monte Sicco consuevimus habere quan- doque denarios decem octo, quandoque minus, quandoque plus. [S.T.] Ego, Obertus de Lesna, sacri palacii notarius, interfui et rogatus scripsi.

Pergamene del comune, n. 3030 Kalendis novembri, in ecclesia Sancte Marie de Clisione, cum ligno quem in sua tenebat manu, Guidotus, filius quondam Algisi de Rivola, investivit Batezatum, nepotem domini episcopi, nomine feudi, de eo toto universo quod ipse habet in loco et teretorio Ardesii et vallis Ardesii, preter de sedumine uno quod iacet iusta mergatum Ardesii, et quod tenet Robergis, et convenit, et per stipulationem promisit, et omnia sua bona pignori obligando ipse Guidotus, et sub pena quinquaginta librarum bonorum denariorum veterum seu impe- rialium, et post penam compositam sic atendet quod ipse Guidotus faciet eidem Batezato talem iuctam qualem preceperit ipsius Batezati unus vel plures, item quod faciet propinquis suis dare para- bolam et facere firmare propinquis suis illam investituram et per refu- tare illud feudum in domino vel in dominis et per firmare illam inve- stituram quocienscumque requisitus fuerit a Batezato vel a suis here- dibus, vel cui daret infra quindecim dies, et convenit et promisit supra- dicto Batezato et supradicta pena et post penam compositam sic atendet quod faciet ei sicuritatem, obligando omnia sua pignori, de defendere et vuarentare et de desbrigare omnia predicta ab omni contradicente cum ratione, et de dare ei bonum et idoneum fideiussorem qui se constituat principalem debitorem et omnia sua bona pignori obligando et ad hoc quod ipse Batezatus habeat virtutem et potestatem refutandi illud feudum in domino vel in dominis quocienscumque voluerit ipse vel sui heredes. Item debit ipse Guidotus eidem Batezato omnia iura omnesque actiones et rationes sibi competentes in rem et in personam, in eo toto et pro eo toto de quo eum investitum. 204

Factum est hoc anno Domini millesimo centesimo nonagesimo quinto, indictione tredicesima. Magister Iohannes Asinus, magister Mainfredus, Albertus de Coso ibi testes interfuerunt. [S.T.] Ego Zanonus Bonizonis sacri palacii notarius interfui et rogatus scripsi.

Pergamene del comune, n. 4046

In nomine Dei eterni. Die ultima exeunti mense aprili, in loco de Ardesio in palatio episcopatus, •cum verteretur questio inter Iohannem Parizole de Grommo ex una parte et ex alia Durellum Agnelli de Mar- cine. Petebat enim dictus Durellus Agnelli de Marcine nobis gastal- dionibus curie Ardesii et haminibus buschi ut pronontiarent Iohan- nem Parizole de Grommo ut ipse debeat dimittere supradicto Durello et [...] tenere, et possidere et habere illam sive illas partes quas ipse Iohannes dicit emise a Rogono •de Sivezano, ea ratione quia dicit ei fore obligate et bona ipsius Rogoni ei sunt obligata; et dicit venditio quam ipse dicit habere non tenet nec tenere •debet, quia fraudulosa et malo modo et ordine est fatta; et quia dicit quod breve ipsius Iohan- nis est fictitium et simulatum et quod illu•d mercatum quod dieit ipse Iohannes fecisse cum ipso Rogono non est mercatum bone fidei nec tenet nec tenere debet aliquo modo. Ad predictam petitionem sic respondet Iohannem Parizole: quod gastaldiones curie supradicte nec homines buschi non debent nec te- nentur pronontiare secondum consuetudinem curie et buschi, et quod predictus Iohannes non debeat dimittere supradictas partes supradicto Durello in totum neque in partem, nec concedit modo ,quod bona su- pradicti Rogoni fuisent obligata supradicto Durello, nec debet ei di- mittere aliquid in totum neque in partem, quod in supradicta petitione continetur [...] predictus contractus superius nominatus non est frau- dulosus nec simulatus, nec est factus malo modo et ordine, sed fuit factus secondum consuetudinem curie et buschi, et predicta emtio quam fecit Iohannes Parizole a supradicto Rogono debet tenere de iure secondum consuetudinem curie et buschi. linde visis et auditis alegationibus et responsionibus et quam pluribus instrumentis per utramque partem et diligenter inspectis et examinatis, et etiam habito consilio decem et novem hominum sapien- tum iurorum supra facto consuetudinis curie et buschi de Grommo et de Ardesio talem Iohannes Bonus pro dommi de Grommo et Io- 205

hannes Gartoni de Ardesio eletti .homines buschi per curiam Ardesii supra predicta lite audienda et difinienda cum consilio curie, et habito consilio preceptorum foraminis de Sivezano, et cum consilio domni Alberti More atque voluntate Sucii de ,Calusii et Agiardi Lanfranci Agiardi de Ardesie et Andree Cremonensis de Grommo tunc gastal- diones curie, protulerunt sententiam quod breve venditionis supradicti Iohannis Parizole de una parte et dimidia quas eidem Iohanni dede- runt et vendiderunt Ancelbertus Iohannis Borandoni et Rogonus Do- minici Paricole de Grommo, ut continetur in quodam brevi scripto per Oprandum Alberti de Butano notarium die quinto exeunti ianuario millesimo ducentesimo vigesimo quinto indictione terciadecima, sit fictitium et simulatum et nullius valoris, et quod idem Durellus debeat tenere et possidere medietatem de supradictis partibus et dimidia pro supradicto Rogono ad foraminem de Sivezano et de Ardiciono de Pecia si voluerit in solvendo se de libris quindecim imperialium con- tingentibus in quodam brevi demonstrato per probam in isto placito, et sic fenita est causa. Et plura instrumenta uno tenore rogatus fui conscribere. Actum est hoc anno .Domini millesimo ducentesimo vigesimo quinto, indictione terciadecima. Testes ibi fuerunt Albertus Rogerii de Gorne et Mulettus Mo- nengini de Boario et Dominicus de Marcine et Pezanus eius frater et Andrucinus Martini de Boario et Zanonus Bonizoni notarius de Ar- desio et alii quam plures. [S.T.] Ego Andreas Cremonensis sacri palacii notarius interfui et rogatus scripsi.

APPENDICE

CONFINES COMUNIS DE ARDESIO (da: Archivio comunale, Confini del territorio bergamasco, 1234-1392, Biblioteca Civica, Mss.).

In Cristi nomine amen. Infrascripti sunt confines termini et dif- finitiones Comunis et territori Comunis de Ardesio, positi, diffiniti et ordinati per Bettinum, filium quondam Marce de Ardesia, consulem et vicinum Comunis de Ardesio, Recuperatum filium quondam de Andrioli olim domni Petri de Bonvicinis et Marchionum dictum Ma-

17 - Bergomum 206 gistrum de Cacciamalís de Ardesio et hominum et vicínorum ipsius comunis et pro ipso Comuni de Ardesio ex parte una; et consules et vicinos de Clusono suis propriis nominibus et nomine et vice Comunis de Clusono et vicinorum cuiusdem videlicet. Primo in summitate montis de Vodala et ibi est unus terminus, et ab illo termino veniendo per costam rectam et tortam versus me- ridiem ad montem de Palazzo et postea descendendo per costam rectam et tortam versus sero usque ad flumen Serii, ubi est unus fundus Calehene secus viam et postea veniendo per Serium usque ad busehum Comunelli de Villa d'Ogna et terminat a dicto fundo Calehene usque ad dictum buschum dicti •Comunelli usque ad montem de Lino qui est Comunis de Parre, et ibi est terminus intus in pratum Comune de Ardesio et Comune et territorio de Parre; et postea ab illo termino ascenditur super montem de Vachero versum montem Linum per costas rectas et tortas et postea in summitate dicti montis Lini eundo versus sero per costam rectam usque ad locum Zumellam, ubi est una cro- setta; et ab illo termino posito in monte de Lino predici° a meridie parte iComunis de Parre usque ad supradictam crosettam locus Zumelli et a sero parte Comunis de Bordogna vallis Brembane et a dieta cro- setta posita loco termini transeando montem de Clivelo in susum versus montem descenditur per costas rectas et tortas usque ad puteum nigrum in flumine Seni et ibi est unus lapis magnus in media strata publica, in quo lapide sculptus est pas Asini loco termini, et a summitate scrip- tis montis de Clivelo descendendo usque ad puteum nigrum convertiat a montibus Comune vallis ,Gulii et de Parre et postea ibi ultra Serium a mane parte ascenditur super montem de Cornalte per unam mole- seIlam usque in summitatem dicti montis Cornalte et postea itur per costam rectam et tortam usque ad summitatem supranotatam montis de Vodala ubi sculptus est pas Asini in media strata predicta usque ad díctum terminum positum supra dicto monte de Vodala convertiat a mane Comune de Gnomo et hic fìniuntur confines territori et Co- munis de Ardesio. Actum, ordinatum et difinitum fuit hoc die penultimo mensis octobris millesimo trecentesimo nonagesimo secundo indictione quinta- decima in ecelesia Sancti Petrii de Ardesio presentibus domino pre- sbitero Ioanne de Arimardis della Costa presbitero et rettore supradicte ecclesie et Guilielmo eius fratre et Ioanne filius Aiardi de Ogna de Clusono et Petrus suprascripti Zoannis de Botto testibus notis vocatis et rogatis et asserentibus se cognoscere omnes et me notarium [...]. 207

BIBLIOGRAFIA

Manoscritti AGLIARDI C.: Abbozzi per lo studio delle monete di Bergamo. Bergamo - Biblioteca Civica. AGLIARDI C.: Memorie riguardanti cose bergamasche tolte da vari documenti. Ber- gamo - Biblioteca Civica. AGLIARDI C.: Memorie sul valore delle monete e sulla zecca di Bergamo. Bergamo - Biblioteca Civica. AGLIARDI C.: Saggio intorno alla zecca di Bergamo. Bergamo - Biblioteca Civica. AGLIARDI C.: Stralci e memorie estratte da varie fonti per servire al Codice Diplo- matico e alla storia di Bergamo. Bergamo Biblioteca Civica. BARTOLOMEO DE' OSA: Acta ab anno 1295 usque 1318. •Bergamo - Biblioteca Civica in Archivio Capitolare. Confini dei comuni del territorio bergamasco 1234-1392. Bergamo - Biblioteca Civica.

DA LEZZE Z.: Relazione dell'anno 1596 sulla città di Bergamo e sul territorio. Bergamo - Biblioteca Civica. Diplomata seu iuta episcopatus. Bergamo - Archivio Vescovile. GIOVANNI DA GANDINO: De rebus gestis Frederici imperatoris. Bergamo . Biblioteca Civica.

Imbreviature notarili secc. XIII-XIV. Bergamo - Biblioteca Civica. Indiculi privilegiorum. Bergamo - Archivio Vescovile.

MosÈ DEL BROLO: Pergarninus. Bergamo - Bibiloteca Civica. Pergamene del Comune di Bergamo. Bergamo - Biblioteca Cvica. Rotulum episcopatus Bergonii. Bergamo - Archivio Vescovile.

Statuta Communis Pergami anni 1236 e 1331. Bergamo - Biblioteca Civica. Opere e stampa

ANTONUCCI G.: La vertenza tra il vescovo e il comune di Bergamo per i capitoli minerari. Milano, 1938. BELOTTI B.: Storia di Bergamo e dei Bergamaschi. Bergamo, 1959, voll. 6. BRASI P. A.: Memoria storica intorno alla Valle Seriana Superiore. Rovetta, 1823. FINAZZI G.: Breves chronicae bergomenses nunc primum editae. Torino, 1866. FINAZZI G.: Del codice diplomatico bergamasco pubblicato in due volumi dal can. Mario Lupo e dall'Arc. Banchetti e dei materiali che si avrebbero a com- pirlo con un terzo volume. Milano, 1857. FINAZZI G.: Sulle antiche miniere di Bergamo. Milano, 1860. GAS PARINETTI A.: Storia della zecca di Bergamo. Bergamo, 1969. 208

Historiae Patriae Monumenta. Torino, 1870, voli. 16.

LUPI M.: Codex diplomaticus. Bergamo, 1799, voli. 2. MAIRONI DA PONTE G.: Dizionario odeporico o sia storico-politiconaturale della provincia bergamasca. Bergamo, 1819, voli. 3.

MAIRONI DA PONTE G.: Memoria orografica-mineralogica delle montagne spettanti alle valli di Scalve e Bondione nella provincia bergamasca. Verona, 1788. MAZZI A.: La convenzione monetaria del 1254 e il denaro imperiale di Bergamo nel secolo XIII. Bergamo, 1882. PROMIS D.: Monete del Piemonte inedite o rare. Torino, 1852. RINALDI G.: Le miniere del bergamasco. Bergamo, 1940. RONCHETTI G.: Memorie istoriche della città e chiesa di Bergamo. Bergamo, 1805- 1819, voll. 6. SAVIO F.: Gli antichi vescovi d'Italia dalle origini al 1300. La Lombardia. Ber- gamo, 1929. VIMERCATI-SOZZI P.: Sulla moneta della città di Bergamo nel XIII secolo. Berga- mo, 1842.

Direttore responsabile G. BARACHETTI Tipografia Editrice Secomandi - Bergamo - Via Pignolo, 103 - Telefono n. 243.617

Autorizzazione del Tribunale di Bergamo n. 228 del 2 marzo 1951 CREDITO BERGAMASCO Società per Azioni Banca fondata nel 1891 Capitale L. 8.000.000.000 — Riserve L. 14.123.226.145 Sede sociale e Direzione Generale in BERGAMO

SEDI BERGAMO BRESCIA MILANO Largo Porta Nuova, 2 Via A. Gramsci, 12 V. delle Orsole, 4,/B Piazza degli Affari SUCCURSALI BERGAMO: Piazza Pontida — Borgo Palazzo — Borgo S. Caterina Malpensata — Celadina — Colognola — Valtesse FILIALI Albino - - - Brembate - Brembate Sopra - - Calolziocorte - Cambiago - Caprino Berg. - Cassano d'Adda - Caste- gnato - - Castrezzato - Cisano Bergamsaco - Clusone - Cologne Bresciano - - Corte Franca (fraz. Timoline) - Dello - Erbusco- Fara Gera d'Adda - - Gandino - - Gorgonzola - Gorno - - Leffe - - Nembro - - Ospitaletto Bresciano - Palazzolo sull'Oglio - Passirano (fraz. Camignone) - - Ponte S. Pietro - Provaglio d'Iseo - Rodengo - Saiano (fràz. Saiano) - Romano Lombardo - Rovato - Rudiano - S. Giovanni Bianco - S. Omobono Imagna - S. Pellegrino Terme - - Serina - Travagliato - Tremano - - - Ura- go d'Oglio - - Vaprio d'Adda - Verolavecchia - Villa d'Almè.

BANCA AGENTE PER LE OPERAZIONI IN DIVISA ESTERA

Rilascia benestare all'importazione e all'esportazione

Credito Agrario di esercizio - Credito agli Artigiani

Finanziamenti a medio termine tramite il Mediocredito Regionale Lombardo

Operazioni di credito fondiario tramite l'Istituto Italiano di Credito Fondiario

Corrispondenti in tutto il mondo

TUTTE LE OPERAZIONI DI BANCA - BORSA - CAMBIO ARTE LOMBARDA VIA LOVANIO, 4 - TELEFONO 66 94 80 20121 MILANO Conto Corr. Post. 3/17774 - C.C.I.A. Milano 895288 NOVITA' EDITORIALI INVERNO 1 9 7 9 Titolo : STUDI SU GIULIO CAMPI Autore : GIOVANNI GODI - GIUSEPPE CIRILLO Collana: DEFINIZIONI CRITICHE NUOVA SERIE, N. 7. Nella stessa collana sono ancora disponibili i seguenti volumi: Ivana Mononí, L'orientamento del gusto attraverso le Biennali - Ortensia Venanzio, Gabriele d'Annunzio interprete delle arti figu- rative del suo tempo - Mirella Poggialini Tominetti, Angelo Mor- belli - Maria Luisa Gatti Perer, Ivana Montani Mononi, Eiko Wa- kayama, Introduzione alla Storia dell'Arte - Rossana Bossaglia, Luisa Giordano, Un pittore a Milano tra Scapigliatura e Nove- cento: Giuseppe Palanti - Franca Mastropierro, Jacopo Vignali. CARATTERISTICHE EDITORIALI Volume di cm. 17 x 24 di pag. 159, illustrazioni 61. Prezzo: Italia: Lire 6.000 - Estero: Dollari 10.00. NOTIZIE SUGLI AUTORI GIOVANNI GODI - Nel 1973 ha organizzato la mostra « Dipinti e Disegni Genovesi dal '500 al '700 » nella Rocca Meli Lupi di So- ragna. Nel 1974 ha organizzato per incarico dell'Amministrazione Provinciale di Parma la mostra « Mecenatismo e Collezionismo pubblico a Parma nella Pittura dell'Ottocento » tenutasi nel Palaz- zo Ducale di Colorno. Nel 1975 ha pubblicato il volume: « Sora- gna: l'arte dal XIV al XIX secolo », e l'anno dopo: « Nicolò del- l'Abate e la presunta attività del Parmigiano a Soragna ». GIUSEPPE CIRILLO - Si dedica al restauro di opere d'arte, colla- borando con le Soprintendenze alle Gallerie e ai Monumenti di Parma. Dal 1973 partecipa con Giovanni Godi all'organizzazione di mostre e ricerche di carattere locale. CONTENUTO Analisi dell'opera di Giulio Campi - L'inizio « veneto »: dalla pala di S. Abbondio al gonfalone di Milano - La prima problematica ma- nierista negli affreschi di Soncino e di S. Agata - Fra Pordenone e Parmigianino l'affermarsi della vocazione manierista in S. Sigi- smondo - I rapporti con la Corte farnesiana e l'incontro con Ni- colò dell'Abate a Soragna - Il periodo maturo all'ombra del Par- migianino - La conduzione della Bottega col fratello Antonio - II problema della collaborazione negli affreschi di S. Sigismondo - L'attività milanese e il « classicismo » finale - Le ultime commis- sioni a Piacenza e Cremona e l'eredità pittorica lasciata. Apparato filologico - Inventario dei dipinti sicuri - Dipinti perduti (ricordati dalle antiche fonti) - Regesto cronologico - Bibliografia - Indice analitico dei nomi e delle località - Indice delle illustrazioni. BANCA POPOLARE DI BERGAMO Società Cooperativa a responsabilità limitata SEDE SOCIALE E DIREZIONE GENERALE IN BERGAMO - PIAZZA VITTORIO VENETO, 8 Patrimonio Sociale L. 7.007.347.037 ANNO DI FONDAZIONE: 1869

SEDI BERGAMO - Piazza Vittorio Veneto, 8 con le Agenzie di Città di: Borgo S. Caterina - Città Alta - Piazza Pontida - Borgo Palazzo - Longuelo - Boccaleone - Redona MILANO - Via Arrigo Boito, 5 SUCCURSALI MILANO - Corso Italia, 22 GAZZANIGA — LOVERE PALAZZOLO S/0. — TREVIGLIO FILIALI Albano - Albino - Almè - Almenno S. Salvatore - - Ardesio - - Azzano S. Paolo - - - Brignano Gera d'Adda - Calcio - Calolziocorte - Calusco d'Adda - Caravaggio - - - Castione - Cene - - - Clusone - - - Darfo B. T. Dezzo di Scalve - Fontanella al Piano - Gandino - - Grumello del Monte - Leff e - - Martinengo - Nembro - Olda - - - Piazza Brembana - Ponte Giurino - - Pon- teranica - - Ranica - - Rovetta - S. Giovanni Bianco - S. Omobono Imagna - S. Pellegrino Terme - Sarnico - - - - Seriate - Sorisole - - Spirano - - - Trescore Bal- neario - Trezzo sull'Adda - Verdello - - Villa d'Adda - - - Zingonia - . Banca agente per il commercio dei cambi Tutte le Operazioni di Banca, Borsa e Cambio Credito Artigiano ed Agrario d'Esercizio e di Miglioramento Operazioni di finanziamento a medio termine in collaborazione con la CENTROBANCA e con il Mediocredito Regionale Lombardo

Ricevitoria e Cassa Provinciale - Esattoria e Cassa Civica del Comune di Bergamo — Esattore di 121 Comuni — Tesoriere di 131 Comuni e di 342 Enti minori OLTRE 3.000 MILIARDI DI MEZZI AMMINISTRATIe Pavia. e una rete di 113 sportelli localizzati nelle provincie di Bergamo, Brescia, Cremona, Mantova, Milano

-fipc,cdusriA E COVILE SECOMANDI I'.E.RGAMO "b980